Skip to main content

Full text of "Opera omnia, iussu impensaque Leonis XIII. P.M. edita"

See other formats 


Digitized  by  the  Internet  Archive 

in  2009  with  funding  from 

University  of  Toronto 


http://www.archive.org/details/operaomniaiussui04thom 


SANCTI 

THOMAE  AQUINATIS 

ORDINIS    PRAEDICATORUM 

OPERA  OMNIA 


V  .  *   .i.        A 


D 

i 


SANCTI 

THOMAE   AOUINATIS 


DOCTORIS  ANGELICI 

OPERA   OMNIA 

lUSSU  IMPENSAQUE 

LEONIS  XIII  P.  M. 

EDITA 


TOMUS  QUARTUS 

PARS   PRIMA   SUMMAE   THEOLOGIAE 

A    QUAESTIONE  I  AD   QUAESTIONEM  XLIX 

AD  CODICES  MANUSCRIPTOS  VATICANOS  EXACTA 

CUM  COMMENTARIIS 

THOMAE  DE  YIO  CAIETANI  ORDINIS  PRAEDICATORDM 

S.  R.  E.    CARDINALIS 
CtritA  ET  ST-CJODIO 

FRATRUM  EIUSDEM  ORDINIS 


ROMAE 

EX   TYPOGRAPHIA   POLYGLOTTA 

S.  C.  DE  PROPAGANDA  FIDE 

MDCCCLXXXVIII 


aUTilAUp  8UM0T 
Proprietas  litteraria. 


6 


SANCTISSIMI  DOMINI  NOSTRI 

LEONIS 

DIVINA  PROVIDENTIA 

PAPAE  XIII 

LITTERAE 

AD    EMINENTISSIMOS    AC    REVERENDISSIMOS    DOMINOS 

lOANNEM  SIMEONI  ET   THOMAM  ZIGLIARA 

S.  R.  E.    CARDINALES 
«=e$( 


DILECTIS  FILHS  NOSTRIS 


lOANNI  SIMEONI,  THOMAE  ZIGLIARA,  S.  R.  E.  CARDINALIBUS 

LEO    PP.  XIII 

DILECn  FILII  NOSTRI 
Salutem  et  A.postolicain  Benedictionem 


'olumen  tertium  ex  operibus  sancti  Thomae  Aquinatis,  quod 
fnovissimo  tempore  prodiit  curis  Vestris  in  lucem,  perspeximus 
[^laboriosa  adornatum  industria  et  exquisito  iudicio,  prorsus  ut 
:^non  minoris  esse  pretii  quam  duo  illa  priora  videatur.  Qua  de 
re  meritas  debitasque  laudes  libenti  animo  tribuimus  tum  Vobis,  tum  iis 
ex  Ordine  Dominicano  sodalibus,  qui  eodem  in  incoepto  constanter  non 
minus  quam  scienter  Vobiscum  elaborant:  ac  simul  confidimus  non  de- 
futurum  Vobis  illud  vehementer  optabile  maximeque  dignum  doctis  labo- 
ribus  praemium,  sapientum  approbationem.  Porro  accurandae  editionis 
rationem  quam  instituistis,  institutam  intelligenter  esse,  res  loquitur  ipsa: 
conficiendoque  operi  quod  habetis  in  manibus,  consentaneum  est  tantum 
Vos  sumere  temporis,  quantum  necesse  intellexeritis  esse. 

Veruntamen  inter  ceterorum  voluminum  apparatum,  cui  longior  est 
opera  necessaria,  valde  cupimus  ut  utriusque  Summae  editio  maturetur. 
Quod  fieri  celerius  videtur  posse,  quia  sunt  illa  quidem  ex  operibus 
sancti  Thomae  maxime  cognita,  et  saepenumero  formis  litterarum  impressa, 
et  multis  eruditorum  virorum  laboribus  explanata.  Ex  altera  parte  cogi- 
tatione  permovemur  assidui  usus :  nam  quicumque  in  Philosophia  Theo- 
logiaque  serio  versantur,  et  aliquid  volunt  dignum  iis  disciplinis  attingere, 


nihil  habere  solent  utraque  Summa  familiarius.  Itaque  quanto  citius  illas 
nitide  et  emendate,  quod  est  diligentiae  facultatisque  Vestrae,  publicave- 
ritis,  tanto  magis  utilitatem  properabitis  iis  omnibus  qui  eiusmodi  studiorum 
dediti  sunt  generi.  Nobis  autem  tam  gratum  feceritis  quam  quod  maxime: 
neque  enim  estis  nescii  quam  vehementer,  et  quibus  de  causis,  optemus 
ut  sapientia  AngeUci  Doctoris  late  propagetur.  Quamobrem  voluntati 
ingenioque  Vestro  rem  omnem  commendamus :  intereaque  auspicem  cae- 
lestium  donorum,  et  paternae  benevolentiae  Nostrae  testem,  Vobis  et 
adiutoribus  Vestris  ApostoHcam  Benedictionem  peramanter  in  Domino 
impertimus. 

Datum  Romae,  apud  S.  Petrum,  die  ii  Octobris,  an.  MDCCCLXXXVI, 
Pontificatus  Nostri  nono. 


T3 

LEO  PP.  XIII. 


T  T  T  y 


-s^lfe*. 


iao 


f^-^    -1. 


PRAEFATIO 


umma  Theologica  s.Thomae  Aquinatis,  Doctoris  Angehci,  quanto  ceteris  eius 
praeclarissimis  operibus  praestat,  tanto  maiori  studio  ipsam  nitide  et  emendate 
'pubhcare  aggressi  sunt  complures  viri  doctrina  et  eruditione  conspicui.  Ut 
'celebriores  tantum  editiones,  ipsarumque  curatores  commemoremus,  qui  Ro- 
imanam  anni  iSyo  omnium  operum  s.  Thomae  editionem,  iussu  et  impensis 
s.  Pii  V,  adornarunt,  quemadmodum  circa  aha  sancti  Doctoris  scripta  omnem  adhibue- 
runt  diligentiam  ut  ea  expurgata  undique,  prorsusque  splendida  redderent,  ita  curas  suas 
in  eo  potissimum  posuerunt,  ut  Theologica  Summa  quam  emendatissime  imprimeretur. 
Veruntamen  *  votis  curisque  adhibitis  haud  bene  cessit,  cum  eadem  scateat  non  paucis 
mendis  Romana  editio,  purioresque  ferme  sint  quae  antea  prodierant  »  (i).  Cuius  rei 
illud  forte  in  causa  fuit,  quod  Piani  editores  in  id  in  primis  studia  sua  convertenda  esse 
inteUexerint,  ut  ppera  s.  Thomae,  sparsim  et  diversis  temporibus  excusa,  in  unum  corpus 
cohigerent,  spuria  et  dubia  a  genuinis  et  certis  separarent,  ac  omnia  simul  et  eodem  tem- 
pore  vulgarent,  quo  facihus  et  minori  impensa  comparari  ab  omnibus  possent.  In  hoc 
autem  opere,  arduo  in  primis  et  laborioso,  par  est  credere  tantum  temporis  et  laboris 
impendisse  eruditos  viros,  ut  non  satis  otii  eis  remanserit  ad  textum  cum  pluribus  codi- 
cibus  comparandum,  ac  ab  omnibus  erroribus  repurgandum,  qui  amanuensium  et  typo- 
graphorum  imperitia  et  incuria  in  ipsum  irrepserant.  Satius  ergo  ipsis  videri  potuit,  si 
exemplar  quod  inter  omnia  castigatissimum  ferebatur,  sehgerent,  ac  denuo  accurate 
excuderent  (2). 

Menda  quibus  in  Piana  editione  adhuc  inficiebatur  Theologica  Summa,  haud  fugere 
poterant  eruditos  viros.  Protinus  ergo  Franciscus  Garcias,  ex  Ordine  Praedicatorum, 
Hispanus,  eam  emendandam  suscepit;  atque  in  hunc  scopum,  hbehum  composuit  edidit- 
que  (3),  cui  titulus:  «  Emendatio  eorum  erratorum  quae,  hbrariorum  aut  typographorum 
incuria,  in  Summa  s.  Thomae  adhuc  admissa  reperiebantur.  »  Quam  vero  suae  emenda- 
tionis  rationem  instituerit,  declarat  ipse  in  Prologo.  «  Doctrinam  traditam  in  divo  Thoma 
prius  exacte  intehigendam  curabamus...  Et  sicubi  obscuritas  aut  improprietas  aut  falsitas 
aut  dissonantia,  quae  a  vero  et  genuino  htterae  sensu ,  et  a  sancti  Doctoris  praeclaro 
ingenio  abhorrere  videretur,  occurrebat,  statim  exemplaria  diversa  consulebamus ;  prae- 
sertim  quaedam  manuscripta  quae  in  Bibhotheca  Tarraconensi  reperta  sunt,  antiquissima 
quidem  iha,  et  quae  de  primis  archetypis  esse  videbantur.  »  -  In  hac  autem  instituta 
ratione  iUud  maxime  probamus,  quod  nihil  mutandum  in  textu  decreverit  Garcias,  prius 
quam  sibi  nota  et  exacte    intehecta   esset    divi  Thomae  doctrina.   Huic  canoni    et  nos 


(i)  Bernardus  M.  De  Rubeis,  De  Gestis  et  Scriptis  ac  Do- 
ctrina  s.  Th.  Aq.,  Dissert.  xvi,  cap.  i,  num.  i. 

(2)  Editioni  accurandae  praefuerunt  Fr.  Vincentius  lustiniani, 
Ord.  Praed.,  S.  R.  E.  Cardinalis,  et  Fr.  Thomas  Marriques,  eius- 
dem  Ordinis,  Sacri  Palatii  Apostolici  Magister;  quibus  operam 
suam  in  omnibus  navarunt  alii  ex  eodem  ordine  doctissimi  viri. 
Inter  hos  fuit  Remigius  Nanni,  Florentinus  a  patria  vulgo  dictus, 
qui  ad  hoc   opus  Venetiis   anno   iSSg  Romam  accitus,   iterum 

SuMMAE  Thkol.  D.  Thomae  T.  I. 


Venetiis  degebat,  in  Conventu  ss.  loannis  etPauli,  anno  iSy^: 
ex  quo  coUigi  potest  quam  parvo  tempore  editio  fuerit  absoluta. 
Cf.  Remigii  epistolas  familiares  annexas  eius  operi,  Considera- 
:[ioni  Civili  etc,  In  Veneiia,  appresso  Damiano  Zenaro,  l5S2; 
necnon  illius  elogium  apud  Echardum,  Scriptores  Ordinis  Prae- 
dicatorum,  Tom.  II,  pag.  zSg. 

(3)  Tarraconae,  apud  Philippum  Mey,   iSyS.  In  ed.  Summae 
Colon.  1 604,  prostat  opusc.  Garciae,  post  Suppl.  Tertiae  Partis. 

b 


constanter  adhaesimus ;  et  ab  omnibus  adhaerendum  esse  non  dubitamus ,  qui  nolint, 
loco  correctionis,  novas  corruptiones  ingerere.  At  quod  ad  suos  manuscriptos  codices 
tunc  demum  confugeret,  quando  aHquid  occurrebat  quod  obscurum,  falsum  aut  dis- 
sonum  ab  Aquinatis  ingenio  videbatur,  hoc  certe  probare  non  possumus.  Ea  namque 
nobis  insidet  experimento  firmata  opinio,  codices  quantumvis  optimos  non  posse  ad 
accuratam  cuiusvis  operis  recensionem  multum  subsidii  praestare,  nisi  a  capite  ad  cal- 
cem,  ut  dicitur,  intenta  mente  et  oculis  examussim  perlustrentur. 

Exemplo  Garciae  excitati  alii  praeclarissimum  opus  ulterioribus  curis  emaculan- 
dum  susceperunt.  Hos  inter  occurrit  Cosmas  Morelles,  qui  novam  omnium  operum 
s.  Thomae  editionem  adornavit  vulgavitque,  Antuerpiae,  anno  1612.  «  Ad  corrigendum 
vero  Summae  Theologiae  loca  plurima  » ,  inquit  ipse  in  Praefatione,  «  excitavit  me  Cor- 
rectorium  industrie  elaboratum  atque  editum  a  perdocto  viro  fratre  Francisco  Garcia, 
quondam  apud  Tarraconenses  pubHco  Theologiae  Professore ,  et  postea  Valentiae 
Gymnasii  Praedicatorii  Regente.  Cuius  viri  correctionem,  etsi  non  in  omnibus  locis  ab 
ipso  designatis,  pro  maiori  tamen  parte  in  principahoribus ,  cum  manuscriptis  tamen 
plerisque  vetustioribus  exemplaribus  consonam  deprehendi.  »  Vestigiis  nempe  Garciae , 
ut  plurimum,  institit  Morelles.  Quamvis  ergo  utriusque  opera  aHquantum  provecta  fuerit 
erratorum  emendatio ,  multo  tamen  plura  etiam  in  hac  editione  remanserunt,  in  quibus 
restituendis  suas  curas  uberiori  cum  fructu  posteriores  editores  coHocarent. 

Ut  igitur  opus  ad  optatum  exitum  perduceretur,  novam  moHtus  est  editionem  (i) 
Gregorius  Donatus,  Romanus,  Hyacinthi  Petronii,  Sacri  Palatii  ApostoHci  Magistri,  So- 
cius.  In  Epistola  ad  sincerae  veritatis  candidum  amatorem,  haec  de  ratione  quam  se- 
cutus  est  in  sua  editione  accuranda  ,  edisserit.  «  Ipsissimae  AngeHci  Auctoris  menti , 
tuaeque  utiHtati  consulendum  duxi;  quod  factum  est  castigatissima  emendatione.  NuHus 
quippe  codex  aut  vetustate  eximius,  aut  fide  insignis,  in  ItaHa,  GaHia,  Hispania,  Ger- 
maniaque  fuit  universa,  qui  Romanam  hanc  tertiam  plenissime  non  adiuverit  editionem. 
Habes  hic  puram  Thomae  mentem,  cui  nihil  extraneum  admixtum,  nihil  detractum,  au- 
ctumque.  Subreptitia  nonnuHa  eHminavimus;  si  qua  deerant,  adiecimus. »  -  Quantam  co- 
piam  variarum  lectionum  suppeditassent  tot  et  tam  varii  codices,  quot  Donatus  dicit 
suam  adiuvisse  editionem,  argumento  esse  possunt  vel  septem  codices  unius  Vaticanae 
BibHothecae ,  ex  quibus  coHectae  a  nobis  et  notatae,  in  soHs  XLix  quaestionibus,  va- 
riantes  lectiones  ad  plura  miUiaria  numerantur.  At  loca  quae  ex  suis  codicibus  emen- 
danda  vel  restituenda  deprehendit  Donatus  in  tota  Summa,  quaeque  in  principio  Primae 
Partis  in  sua  editione  prostant,  esse  valde  pauca,  prae  locis  in  hac  Leoniana  editione 
notatis,  unusquisque  inteUiget  qui  vel  modicam  instituerit  comparationem.  Absque  uHa 
ergo  iniuria  coniicere  possumus  more  typographorum  locutum  fuisse  Donatum :  neque 
enim  credi  potest  tantum  numerum  codicum  per  se  vel  per  aHos  consulere  potuisse,  nisi 
forte  iis  duntaxat  in  locis,  ubi  editi  videbantur  a  germana  Aquinatis  lectione  desciscere. 
Verum  ex  taH  codicum  inspectione  quam  parvus  fructus  coHigi  possit  pro  naviter  accu- 
randa  antiquioris  operis  editione,  iam  supra  monuimus.  Multa  namque  ab  editis  omissa, 
multa  maiori  claritate  et  proprietate  verborum  significata,  multa  aptiori  ordine  disposita 
deprehenduntur  in  manuscriptis  codicibus,  si  in  totum  ipsi  legantur,  quae  oculatissimus 
quisque  ne  suspicaretur  quidem.  Pleraque  enim  loca,  Hcet  germanam  Auctoris  Htteram 
non  exhibeant,  sunt  tamen  ita  per  viros  utique  non  ignaros  concinne  ex  proprio  ingenio 
restituta,  ut  legentem  faHant  sub  specie  genuinae   lectionis. 

Haec  autem  sic  a  nobis  dicta,  non  eo  certe  spectant,  ut  aHquid  vel  minimum  de- 
trahatur  labori  et  studio  Donati  aHorumque,  quibus  potius  aequum  est  meritam  laudem 
rependere.  Sed  haec  diximus  ne  fucum  faciant  lectori  typographorum  praefationes,  et  ut 
innotescat  quo  modo  ab  editionum  curatoribus  plerumque  in  subsidium  vocati  fuerint 
vetustiores  codices.  Quod  utique  non  in  culpam  ipsis  vertendum  est,  qui  id  omne  pro 
viriH  parte  egerunt,  quod  tempora,  aHaque  id  generis  impedimenta  sinebant.  -  Ceterum 


(i)   Romae,   sumptibus  Andreae   Brugiotti,    apud  Bartholomaeum  Zannettum,  1619. 


XI 


emendationum  Donati  plures  probamus,  easque  suscipimus,  si  tamen  a  nostris  codicibus 
fidem  eis  conciliari  deprehendimus.  Cum  enim  ille  nullos  codices  notaverit,  anceps  manet 
lector  an  emendatio  auctoritati  codicum  innitatur,  an  ex  solo  correctoris  ingenio  prodeat. 

Post  ea  quae  hactenus  de  Summae  Theologicae  editionibus  delibavimus,  mirabitur 
nemo  quod  viri  docti ,  et  in  arte  critica  periti ,  non  operae  dispendium  ,  sed  pretium 
magis  facturos  se  duxerint,  si  curas  studiumque  suum  iterum  ac  tertio  impenderent  in 
eximio  opere  recognoscendo,  et  typis  accuratius  excudendo  (i). 

loannes  Nicolai,  vir  eruditione  clarissimus,  sicut  alia  pleraque  sancti  Doctoris  opera(2), 
ita  Summam  Theologicam  in  primis  docta  et  laboriosa  industria  expoHendam,  ornandam- 
que  curavit  (3).  «  Quod  maxime  in  votis  mihi  erat  »,  sic  ipse  praefatur,  «  ut  prae  ceteris 
AngeHci  Doctoris  operibus,  hanc  praecipuam  tibi  partem,  sincere  lector,  vel  expurgatam 
accuratius,  vel  planius  digestam,  vel  ornatam  studiosius  exhiberem,  nunc  tandem,  inter 
summas  difficultates ,  quae  quantumvis  properare  optantem  retardarunt ,  praeter  spem 
fere  meam  et  expectationem,  quoad  Hcuit,  auspicato  perfeci.  »  ExempHs  deinde  datis, 
praemonet  lectorem  quid  a  se  «  praestitum  generatim,  quid  emendatum  in  depravato 
textu,  quid  restitutum  in  truncato,  quid  interiectum  ex  marginibus,  quid  ad  marginem 
adiectum  sit.  »  -  Nemini  dubium  quin  plurimum  allaboraverit  Nicolaius,  sive  in  expur- 
gando  textu  «  a  typographicis  et  quadam  oculorum  excursione  contingentibus  corrupteHs  > ; 
sive  in  adimplendis  hiatibus  et  lacunis ,  «  cum ,  propter  voces  quasdam  vel  in  eadem 
vel  in  proxime  subsequenti  Hnea  repetitas,  ocuHs  ab  aHa  in  aHam  facile  transcurrentibus, 
nunc  Hneam  integram,  nunc  aHquam  ihius  partem  praetercurri  ac  excidere  contigisset  » ; 
sive  demum  in  expungendis  aHis  defectibus,  undecumque  ipsi  manaverint,  qui  aut  lecto- 
rem  suspensum  ac  dubium  tenerent,  aut  iHegitimum  vel  ridiculum  sensum  inducerent, 
aut  historicam  veritatem  perverterent.  Sed  in  eo  constat  eius  praecipua  laus,  quod  Scri- 
pturarum  ,  Patrum,  Conciliorum ,  aHorumque  auctorum  indices  aut  praepostere  positos 
reformaverit,  aut  praetermissos  suppleverit.  Plurimam  etiam  sibi  eruditionis  famam  con- 
ciHavit,  dum  cuiusvis  generis  notis  in  margine  appositis  editionem  suam  iHustravit  et 
auxit.  -  Ceterum,  ad  textus  reformationem  quod  attinet,  ut  plurimum,  aut  ingenio  suo 
indulsit,  aut  aHorum ,  Duacensium  praesertim  et  Lovaniensium,  laboribus  usus  est,  ut 
in  Praefatione  ipse  indicat,  et  satis  ex  notis  coHigitur.  AHud  etiam  suo  operi  orna- 
mentum  accessisset,  si  quam  posuit  diHgentiam  in  restituendis  indicibus  locorum  quae 
ex  aliis  auctoribus  adducit  s.  Thomas,  eandem  adhibuisset  in  accuratius  notandis  ipsius 
Summae  locis,  ad  quae  se  refert  Angelicus  (4). 

Manibus  plurium  teruntur,  ac  magno  in  pretio  habentur  Patavinae  editiones  duae: 
altera  anni  1698,  quinque  voluminibus  in  foHo  comprehensa,  et  CardinaHs  Caietani 
Commentariis  aucta;  altera  anni  1712,  sine  Commentariis,  in  duodecim  distributa  vo- 
lumina  in  12°,  ut  aiunt.  His  verbis  in  Praefatione  ad  primam ,  lectorem  aHoquitur  ty- 
pographus:  «  Primo  scias  multa  a  nobis  exemplaria  esse  coHecta,  ut  quae  in  singuHs 
dispersa  venustatem  aHquam  singuHs  editionibus  afferrent,  ea  in  hanc  nostram  simul 
coHata  universa ,  iHam  prae  ceteris  iHustriorem  redderent  atque  ornatiorem.  Deinde 
iUud  candide  profitemur,  tantum  nos  in  erroribus  corrigendis  operae  ac  laboris  posuisse, 
quantum  ab  homine  navo  et  industrio  afferri  potest. . .  IHud  certe  sine  haesitatione  affir- 
mamus ,  datoque  vade  poHicemur ,  multo  in  hac  editione  nostra  futura  pauciora  quae 
corrigas,  quam  in  quibusvis  vel  peregrinis  editionibus.  » 

Non  minora  de  posteriori  Patavina  editione  poUicetur  typographus.    <  Si  internum  », 


(i)  Laudantur  hac  in  re  suscepti  labores  a  quibusdam  Theo- 
logis  Lovaniensibus  et  Duacensibus,  quorum  criticae  observationes 
circa  litteram  divi  Thomae  plures  recusae  sunt.  -  Cf.  Summae 
Theologicae  editiones  Paris.  1617,  i638,  1648;  Lugdun.  i663, 
1677,   1686. 

(2)  Haec  alia  s.  Thomae  opera  edenda  curavit:  Expositio 
continua  super  quatuor  Evangelistas ;  Commentaria  in  IV  li- 
bros  Sententiarum;  Quaestiones  Quodlibetales ;  Commentaria  in 
omnes  Epistolas  divi  Pauli. 

(3)  Prodiit  eius  editio  Parisiis,   [663. 


(4)  Romae,  anno  1 666,  prodierunt  Reginaldi  Lucarini,  Sacri 
Palatii  Apostolici  Magistri,  Animadversiones  quaedam  in  textum 
operum  sancti  Thomae,  quas  suo  Manuali  Thomisticarum  Con- 
troversiarum  adiunxit.  «  Ea  loca  »,  inquit  Auctor  in  Epistola 
ad  Lectorem,  «  quae  mihi  occurrerunt  in  Summa,  praecipue 
impressionis  Venetae,  apud  Dominicum  Nicolinum,  anni  1664 
(lege  15^3),  qua  utor,  vel  corrigenda,  vel  supplenda,  vel  variae 
lectionis  apud  sapientes ,  in  meum  commodum  colligebam :  et 
haec  sunt  quae  in  sequenti  libello  tibi,  lector,  bene  comrau- 
nico.  » 


xn 


inquit,  «  nitorem  spectes  ac  perfectionem,  affirmare  ausim  nec  a  nobis  antehac,  nec  ab 
aliis  unquam  plus  operis  ac  studii  eius  emendationi  fuisse  tributum. . .  Id  in  primis  curavi , 
ut  optimam  et  probatissimam  ubique  lectionem  retinerem;  tum,  si  qua  dubia  visa  est, 
alteram  addidi ;  ceteras  vero,  unde  nuUus  est  usus,  sed  fatua  quaedam  veterum  manu- 
scriptorum  ostentatio  ,  omnino  reieci.  »  -  Secundis  curis  a  doctis  viris  exornata  haec 
editio,  purior  prae  ceteris  publicam  lucem  aspexit.  Sed  in  hoc  minus  laudandi  claris- 
simi  editores,  quod  plus  aequo  insuper  habuerint  manuscriptorum  codicum  varias  le- 
ctiones,  quasi  in  ipsis,  praeter  cuiusdam  eruditionis  ostentationem,  nihil  verae  utilitatis 
ad  rem  de  qua  agimus,  sit  positum.  Imo  ex  variis  codicum  bonae  notae  lectionibus,  si 
sana  crisi  tractentur,  sanoque  delectu  adhibeantur,  peti  solet  praecipua  cuiusHbet  edi- 
tionis  commendatio.  -  Quod  autem  post  tot  Summae  Theologicae  a  peritissimis  viris 
curatas  editiones,  nullo  modo  supervacaneum  haberi  posset  iterum  in  consultationem 
advocare  manuscriptos  codices,  luculenter  ostensum  fuit  a  Thoma  Madalena,  Ordinis 
Praedicatorum,  in  opusculo  quod  pubhci  iuris  fecit  Caesaraugustae,  anno  17 19,  et  cui 
titulum  praefixit:  «  Crisis  Thomistica  et  novissima  htteralis  emendatio,  Summae  Theo- 
logicae  AngeHci  Doctoris  s.  Thomae  Aquinatis  adiicienda,  et  post  plurium  theologorum 
operam  clariorem  exhibens  lectoribus  sensum,  iuxta  antiqua  volumina  manuscripta,  quae 
divus  Vincentius  Ferrerius  tradidit  Conventui  Alcanitii  Ordinis  Praedicatorum.  »  Sa- 
pienter  autem  admonet  in  Praefatione  sensum  et  ordinem  htteralem  divi  Thomae  potius 
ex  manuscriptis  exemplaribus,  quam  ex  editionibus  subsistere  debere.  Quod  facto  ipso 
declaravit,  plura  indicando  loca,  quae  ex  suis  codicibus  aut  restitui  aut  exornari  possent. 

Inter  aha  divi  Thomae  opera,  quorum  editio  Venetiis  anno  1745  assumpta  est  per 
losephum  Bettinelh,  curante  praesertim  clarissimo  viro  Bernardo  M.  De  Rubeis,  prodiit 
anno  ijSS  etiam  Theologica  Summa.  Porro  huius  operis  accurandi  eam  instituerunt 
rationem  editores ,  ut  quidquid  sinceritatis  et  nitoris  prae  se  ferrent  priores  editiones, 
quidquid  etiam  ad  novam  editionem  exornandam  ex  praecessorum  laboribus  peti  posset, 
totum  in  Veneta  hac  haberetur  collectum.  c  Quum  inter  ceteras  »  ,  ait  typographus , 
«  editio  Patavina  anni  1712. . .  absolutissima  censeretur,  hanc  quidem  exemplaris  loco 
adhibui:  sed  ad  illustrandum ,  pristinaeque  sinceritati  reddendum  divi  Thomae  textum 
(a  qua  descivisse  suspicabantur  nonnulli),  eorum  omnium  laboribus  uti  decrevi,  qui  vel 
Summam  Theologicam  cum  laude  ediderunt,  vel  in  eam,  pro  ea  qua  pollebant  doctrina 
et  codicum  bonae  notae  copia,  crisin  exercuere. . .  Itaque  horum  omnium  diligentissima 
instituta  coUatione,  variantes  omnes  alicuius  momenti  lectiones  inferiori  margini  apposui, 
ea  in  textu  retenta,  quae  aut  communissima  aut  probatissima  visa  est. »  -  Quae  demum 
elapso  saeculo  vel  praesenti  subsecutae  sunt  Summae  Theologicae  editiones,  aut  Ve- 
netam  hanc,  aut  Patavinas  ante  dictas,  ut  plurimum,  referunt  (i). 

Celebriores  Summae  Theologicae  editiones  meminisse  intererat,  ut  lector  cogno- 
sceret  quid  operis  et  studii  positum  hucusque  sit  in  emaculandis  vetustioribus  editio- 
nibus,  quas  mendis  scatere  semper  et  apud  omnes  in  confesso  fuit.  Non  est  autem  nobis 
in  animo  ulterius  aut  de  earum  pretio  inquirere,  aut  investigare  quomodo  ipsarum  cu- 
ratores  datam  fidem  liberaverint.  Hoc  enim  negotium  neminem  intelligenter  agere  posse 
putamus,  qui  unamquamque  editionem  ad  plures  manuscriptos  codices  non  expenderit. 
Illud  namque  in  quaestione  modo  versatur,  an  exemplaria  hactenus  typis  excusa  lit- 
teram  s.  Thomae  sinceram  prorsus  et  incorruptam  exhibeant.  At  huic  quaestioni  scienter, 
ut  res  ipsa  postulat,  solvendae,  quae  alia  via  superesse  potest,  postquam  excidit  codex 
autographus,  praeter  accuratam  editionum  collationem  ad  apographos  ipsi  Auctori  ae- 
quales  aut  suppares?  Idcirco  nos  in  recensione  quam  fecimus  variarum  editionum , 
consulto  abstinuimus  a  qualibet  censura  ferenda  circa  peculiares  emendationes,  quas 
aut  editores  fecerunt  in  textu,  aut  faciendas  iudicarunt  viri  eruditi.  Satis  nempe  ad  rem 
nostram  fore  duximus,  si  lectorem  remitteremus   ad  varias   lectiones  quas,  ex  nostris 


(i)  Inter  alias  mentionem  meretur,  etiam  ob  chartae  prae- 
stantiam  et  elegantiam  typorum,  Romana  editio  anni  1773,  cum 


Commentariis   Caietani,  in  X  tomos   in   folio  distributa,  et  «i 
Patavinam  an.  i6g8  ad  amussim  exacia. 


XIII 

codicibus  coUectas,  in  calce  cuiuslibet  articuli  annotavimus.  Sic  enim  per  se  ipse,  habita 
ratione  numeri  et  auctoritatis  codicum,  iudicabit  de  pretio  editionum ;  et  simul  nos  vi- 
tabimus  iterato  agere  quod  in  illis  notis  iam  actum  est  sufficienter.  -  Ceterum  cuiusvis 
posterioris  editionis  curatores  conqueruntur  quod  praecedentes  editiones  innumeris  fere 
mendis  scateant.  At  quomodo  ipsi  curarunt  celebratissimum  opus  ab  his  maculis  abster- 
gere  ?  Aut  praecessorum  laboribus  contenti ,  nuUum  praeterea  codicem  adhibuerunt ; 
aut  unum  vel  alterum  consuluerunt  tantum,  aut  etiam  hic  illic  solum  legerunt.  Unde 
non  mirmn  si  optatam  emendationem  non  tam  perfecerint,  quam  emendationis  faciendae 
necessitatem  ostenderint. 

Nobis  certe  hoc  maxime  in  votis  erat,  prae  aliis  s.  Thomae  operibus,  Summam  Theo- 
logicam  in  primis,  non  in  sententiis  modo,  sed  et  in  verbis  singuhs,  suae  sinceritati  ac 
puritati  accurate  restituere.  In  ea  namque  versamur  minime  dubia  opinione,  praestantis- 
simum  opus  non  esse  solummodo  incomparabile  quoddam  doctrinae  theologicae  et  phi- 
losophicae  monumentum,  quo  veritates  cuiusvis  generis  stabiUri,  et  adversi  errores  everti 
possint ;  sed  esse  simul  exemplar  praeclarissimum  ilhus  elocutionis  ,  quae  scientificis 
tractationibus  maxime  est  accomodata.  Una  enim  cum  veritate  ac  profunditate  senten- 
tiarum,  mirum  in  modum  resplendent  in  hoc  opere  congrua  verborum  proprietas,  aptus 
dicendi  modus,  lucidissimus  ordo,  brevitas  simul  et  claritas  eloquii.  Hae  autem  praeclarae 
dotes,  quae  opus  quam  maxime  exornant,  eiusque  lectionem  iucundiorem,  et  intelHgen- 
tiam  planiorem  faciunt,  si  exscriptorum  vitio  non  raro  in  editis  desiderantur,  ope  co- 
dicum  bonae  notae  quin  possint  in  omnibus  locis  apte  restitui,  non  dubitamus.  Verum 
haec  cuiusUbet  loci  quacunque  ratione  vitiati  restitutio,  cavendum  nobis  erat  ne  temere 
ac  praecipiti  iudicio  fieret.  Ad  hoc  enim  opus  rite  perficiendum,  et  plures  codices,  iidemque 
bonae  notae,  praerequiruntur;  et  plurimum  temporis  impendere  oportet  in  expendendis 
variis  et  multipUcibus  lectionibus,  ut  tuto  iudicari  possit  quaenam  inter  omnes  tanquam 
germana  lectio  Auctoris  sit  habenda.  Qua  de  causa,  cum  nec  plus  temporis  nobis  sup- 
peteret ,  nec  datum  esset ,  praeter  Vaticanos  codices ,  alios  melioris  notae  consulere , 
satis  in  hac  re  fecisse  videbimur,  si  perfectioris  editionis,  quae  aliquando  curari  possit, 
specimen  saltem  dederimus. 

Primo  ergo  cuiusvis  generis  errores  compertos  correximus;  lectionem  dein  codicum 
in  textum  assumpsimus,  quando  certa  ratio  id  suadebat,  nec  videbatur  timendum  quod 
alii  codices  nondum  explorati  aliam  lectionem  exhiberent,  quae  vera  et  genuina  esset 
habenda;  in  ceteris,  lectionem  in  meUoribus  editionibus,  quas  semper  ad  manus  habuimus, 
communiter  receptam,  ubique  fere  retinuimus ,  licet  codices  aliquid  melius  prae  se  ferre 
viderentur.  -  Quae  divus  Thomas  ex  sacra  Scriptura,  Patribus ,  aliisque  ecclesiasticis 
et  profanis  auctoribus  in  suam  Summam  accivit,  omnia  cum  fontibus  comparavimus ; 
et  ubi  lectio  codicum  deprehensa  est  concordare  aut  cum  Vulgata  sacrarum  Scriptu- 
rarum  editione,  aut  cum  ceteris  auctoribus  quorum  testimonia  allegantur,  illam  in  textum 
cooptavimus;  secus,  servata  editionum  lectione  ,  aliam  in  notis  apposuimus.  -  Horum 
omnium  locorum  indices,  ubi  falso  notatos  cognovimus,  restituimus;  ubi  desiderabantur, 
adiecimus;  et  si  quando  textum  aliquem  nusquam  reperire  licuit  (quod  ter  vel  quater 
ad  summum  contigit),  ne  videremur,  retinendo  indicem  communiter  receptum,  fucum 
facere  lectoribus,  nuUum  notavimus;  ut  vel  sic  excitentur  alii  ad  periculum  faciendum 
si  forte  possint  locum  illum  invenire.  -  Indices  etiam  quibus  ad  alium  articulum  ipsius 
Summae  lectorem  remittit  Angelicus  Doctor,  omnes  recognovimus;  et  ubi  opus  erat, 
emendavimus.  Earum  vero  indicationum  quae  in  capite  articuli,  sive  post  titulum,  sive 
in  margine  laterali  apponi  solent,  sicut  multas  expunximus ,  quae  ad  rem  haud  facere 
videbantur,  ita  multo  plures  adiecimus,  ut  studiosus  lector  nullo  negotio  invenire  possit 
omnia  maioris  momenti  loca,  in  quibus  s.  Thomas  eandem  materiam  versat.  -  Indices 
quoque  Concordantiarum  Petri  a  Bergomo  recognovimus  et  restituimus.  Ut  autem  illas 
novitius  lector  inveniat,  numerum  arabicum  qui  litterae  D  (Dubitmi)  in  margine  adiacet, 
et  cui  respondet  asteriscus  in  textu  s.  Thomae,  quaerat  in  praefatis  Cmicordantiis ,  et 
sub  illo  numero  deprehendet  traditam  a  doctissimo  Bergomensi  concordantiam  aliorum 
dictorum  s.  Thomae,  quae  primo  aspectu  non  satis  congruere  cum  praesenti  textu  videntur. 


XIV 

Editioni  inservierunt  sequentes  codices  ex  Bibliotheca  Apostolica  Vaticana.  Omnes 
sunt  in  folio,  et,  praeter  G,  pergameni. 

A)  Vaticanus  loiS^,  saec.  xiii;  in  principio :  Incipit  sumtna  de  theologia  edita  a 
fratre  thoma  de  aquino  ordinis  fratrum  praedicatorum ;  in  fine:  Explicit  liber  prtmus 
summae  fratris  thomae  de  aquino  ordinis  fratrum  praedicatorum  magistri  in  theo- 
logia;  sequitur  index  (dictus  rubricae)  quaestionum  et  articulorum. 

B)  Ottobonianus  206,  foll.  204,  saec.  xiii  vel  xiv;  in  principio:  Incipit  summa  de 
theologia  edita  a  fratre  thoma  de  aquino  ordinis  fratrmn  praedicatorum ;  liber  primus  ; 
in  fine :  Explicit.  -  Finit  scriptura  capiat  scriptor  sua  iura;  sequitur  index  (rubricae), 
in  quo  numerat  quaestiones  cxvni,  quia  omisit  qu.  xcvii. 

C)  Vaticanus  433o,  foll.  253,  saec.  xiv;  in  principio:  Incipit  summa  de  theologia 
edita  a  fratre  thoma  de  aquino  ordinis  fratrum  praedicatorum  liber  primus;  in  fine : 
Explicit  liber  primus  Summae  Fratris   T.  De  Aquino;  sequitur  index  (tituli). 

D)  Ottobonianus  2o5,  foll.  273,  saec.  xiii;  in  principio  nihil ;  in  fine,  fol.  266  verso: 
Explicit  primus  liber  summae  (ras.  quatuor  Htt.)  thomae  de  aquino  praedicatoris ;  se- 
quuntur  aliquot  quaestiones  de  diversis  rebus;  index  deficit. 

E)  Reginae  Christinae  19^6;  praecedit  index  (rubricae) ;  deinde:  Incipit  prima 
pars  summae  theologiae  sancti  thomae  de  aquino  ordinis  predicatorum.  Et  sequitur 
quaestio  prima  de  ipsa  scientia  theologiae  et  quaeruntur  decem;  prima  pagina  splen- 
dide  depicta  est;  sequentibus  foHis  Htterae  initiales  quaestionum  et  articulorum  desi- 
derantur;  ante  singulas  quaestiones  scriptor  praemisit  titulos;  in  fine:  Expiicit  liber  pri- 
mus  Summae  Sancti  Thomae  de  Aquitio  ordinis  Predicatorum.  Inceptus  decimasexta  die 
mensis  Marcii  per  me  lohannem  Imperatorem  Alman  in  arce  Spoletana  sub  fraefe- 
ctura  Magnifici  domini  Bartholomei  de  picilhominibus  doctoris  Senensis,  et  finitus  deci- 
maoctava  die  mensis  novembris.  Anno  domini  Millesimo  CCCO  Lxii° . 

F)  Urbinas  129,  foH.  3ii,  saec.  xv;  praecedit  index  (rubricae);  fol.  12  recto,  pul- 
chre  iHuminato :  Incipit  prima  pars  sancti  thomae  de  aquino  ordinis  predicatorum  ; 
scriptor  titulos  ante  singulas  quaestiones  et  singulos  articulos  expressit ;  in  fine :  Expiicit 
prima  pars  sancti  Thomae  de  aquino  ordinis  fratrum  predicatorum. 

G)  Palatinus  235,  foH.  345,  saec.  xv;  in  principio  nihil;  in  fine:  Explicit primus  de 
summa  fratris  thomae;  sequitur  index,  in  cuius  fine:  Expiiciunt  problemata  quaestio- 
num  et  articulorum  primae  partis  summae  fratris  Thomae  de  Aquino  ordinis  fratrum 
Predicatorum.  Deo  gratias. 

Ex  editionibus  saecuH  decimi  quinti  duas  adhibuimus,  quas  Hain  in  suo  Reperto- 
Rio  recenset  sub  n'^  1440  et  1444.  Prima,  quam  per  a  designamus,  textui  praemittit 
indicem,  in  cuius  principio :  Incipiunt  capitula  primae  partis  summae  super  totam  theo- 
logiam  fratris  sancti  Thomae  de  aquino  ordinis  praedicatorum.  Quaestio  I  qualis  sit 
haec  doctrina  et  ad  quae  se  extendat ;  in  fine :  Expliciunt  capitula  primae  partis  sum- 
mae  fratris  Thomae  de  aquino  ordinis  praedicatorum ;  ante  textum:  Incipit  summa 
theologiae  edita  a fratre  thoma  de  aquino  ordinis praedicatortim ;  m  ^nt:  Expiicit  o^us 
primae  partis  sancti  Thomae  de  aquino,  diligenter  emendatum  ab  excellentissimo  sacrae 
theologiae  doctore  magistro  Francisco  de  Neritono  ordinis  praedicatorum  per  magistricm 
Albertum  de  Stendael.  -  Anno  domini  M.CCCC.lxxin,  die   v  mensis  octobris. 

Altera  editio,  per  b  distincta,  praemittit  indicem  materiarum  alphabeticum;  ante 
textum:  Incipit  prima  pars  summae  theologiae  edita  a  sancto  Thoma  de  aquino  an- 
gelico  doctore  ordinis  predicatorum ;  in  fine:  Excellentissimi  sacre  thelogiae  doctoris 
sancti  Thomae  de  aquino  ordinis  predicatorum  pritna  pars  hic  finem  habet  feliciter ; 
summa  cum  diligentia  Venetiis  impressa  per  Antonium  de  strata  de  Cremona;  anno 
ab  incarnatione  M.cccclxxxiiii  decimo  idus  Decembris ;  lohanne  mocenico  inclyto  vene- 
torum  duce  regnante ;  sequitur  index,  in  cuius  principio  et  fine  idem  habet  quod  prior 
editio. 

Superest  modo  paucis  declarare  quid  praestitum  fuerit  a  nobis  circa  CardinaHs  Caie- 
tani  Commentaria,  non  solum  ut  emendata,  quoad  fieri  posset,  in  lucem  prodirent,  verum 
etiam  ut  ipsorum  lectio  planior  incipientibus  evaderet.  -  Commentaria  in  Primam  Partem 


XV 


a  doctissimo  viro  anno  iSoy  absoluta  fuisse,  verba  testantur  quae  ipsemet  de  more 
suo  in  fine  apponit.  *  Et  sic  « inquit »  finitur  tam  divini  operis  praesumptuosa  expositio. . . 
Romae  anno  salutis  iSoy,  die  secunda  Maii.  In  Conventu  s.  Mariae  super  Minervam,  anno 
aetatis  meae  39.  Benedictus  Deus.  »  Publicam  autem  lucem  Venetiis  aspexerunt,  una  cum 
textu  s.  Thomae,  anno  Domini  i5o8,  pridie  nonas  Maii,  impressa  «  summa  cum  diligentia 
et  studiositate  per  presbyterum  Bonetum  de  Locatellis...  venerabili  fratre  Patre  Alberto  de 
Castello  Veneto  sollicitante.  »  Editioni  praefixa  est  epistola  nuncupatoria  fratris  Augustini 
Natalis  Ragusaei  ad  Marcum  Gradonicum  Patritium  Venetum,  quae  sic  incipit:  «  Primam 
Partem  Summae  Theologiae  sancti  Doctoris,  Marce  Gradonice,  quo  eliminatior  impri- 
meretur,  praecepto  Revmi  Patris  Fratris  Thomae  de  Vio  Caietani,  Artium  et  Theologiae 
Professoris  celeberrimi,  ac  totius  nostrae  ReHgionis  Moderatoris  prudentissimi,  his  diebus 
emendare  curavi.  Ipse  namque  vir  eruditissimus  voluit  ut  eius  commentaria  doctissima, 
quaestionesque  subtilissimae ,  nonnisi  emendato  operi  iungerentur.  »  Ad  hanc  ergo  Ve- 
netam  Commentariorum  Caietani  editionem,  quae  prima  procul  dubio  est,  quaeque  , 
operam  suam  praestantibus  peritissimis  viris  Alberto  de  Castello  et  Augustino  NataU  (i), 
in  lucem  prodiit,  nostram  in  omnibus  examussin  exegimus.  At  quoniam  nec  illa,  ob 
imperitiam  et  oscitantiam  typothetarum,  a  mendis  vacat,  idcirco  nunquam  omisimus  aUas 
in  consultationem  vocare,  Parisiensem  nempe  anni  i5i4  (2),  posterioresque  praestan- 
tiores  editiones. 

Hac  autem  via  et  ratione  textum,  ubicumque  vitiatus  appareret,  reformare,  quantum 
licuit,  curavimus.  Primo  animum  et  mentem  serio  appHcuimus  ad  genuinam  intelHgentiam 
assequendam  eorum  quae  in  his  commentariis  continentur;  in  quem  finem  non  piguit 
aHos  etiam  adire  auctores,  quorum  vel  doctrinam  assumit  Caietanus  in  suum  commen- 
tarium,  vel  opiniones  refutat,  vel  argumenta  contra  s.  Thomam  diluit.  Deinde  loca  vi- 
tiata  in  una  editione,  ex  aHis  restituimus.  Ubi  vero  duae  lectiones  occurrebant,  quarum 
utraque  contextui  et  menti  Auctoris  consona  quoquo  modo  videbatur,  alterutram  in 
margine  lateraH  apposuimus.  Indubios  errores,  omnibus  editionibus  communes,  proprio 
marte  emendavimus.  Ubi  vero  editionum  lectio  non  plene  respondere  contextui  vide- 
batur,  poterat  tamen  aHqua  ratione  sustineri,  in  ipso  margine  cum  signo  interrogationis, 
ut  fieri   solet,  notavimus   quomodo  nobis  videretur  legendum. 

Praeter  haec,  ahud  in  hac  nostra  editione  praestare  curavimus,  in  commodum  eorum 
qui  in  horum  Commentariorum  lectione  nondum  satis  versati  sunt.  Commentaria  nempe 
in  suas  quaeque  partes  distribuimus ,  partesque  singulas  propriis  numeris  distinximus. 
Deinc  loca  omnia,  ad  quae  in  eodem  commentario  remittit  Auctor,  quaeque  menti  oportet 
esse  praesentia  ad  inteUigentiam  eorum  quae  in  praesenti  dicuntur,  ut  nuUo  negotio 
statim  ab  omnibus  inveniri  possint,  signato  in  margine  numero  indicavimus.  Hoc  autem 
quanto  adiumento  futurum  sit  novitiis,  in  longioribus  praesertim  commentariis ,  expe- 
rimento  constabit. 

Quam  demum  in  textu  s.  Thomae  posuimus  operam  et  diUgentiam  in  restituendis 
et  supplendis  cuiusvis  generis  indicibus,  eandem  prorsus  et  in  Commentariis  Caietani 
adhibuimus  (3). 


(i)  «  Albertus  Castellanus,  anno  i5o7  ad  Thomam  Caietanum 
tum  Ordinis  Vicarium  Generalem  scribens,  et  Constitutiones 
nostras  nuncupans ,  ab  annis  iam  viginti  librorum  edendorum 
accurationi,  Magistrorum  Ordinis  loachimi  Turriani,  Vincentiique 
Bandelli  auctoritate  praefectum  se  testatur.  »  Echardus,  Tom.  II, 
pag.  48.  -  De  Augustino  vero  Di  Nale ,  seu  Natali ,  ut  ipse  se 
nuncupat,  qtiem  lulius  II  Ragusinae  Ecclesiae  anno  i  5 1 2  prae- 
fecit,  haec  habet  idem  Echardus :  «  Caietano  sic  probata  erat  et 
explorata  eius  eruditio,  ut  recognoscenda  illi  commisisse  ferant 
quae  in  s.  Thomae  Summam  scripserat,  ac  in  lucem  emittenda 
parabat  Commentciria.  »  Ibid.  pag.  67. 

(2)  Haec  editio  continet  Commentaria  Caietani  sine  textu 
s.  Thomae,  et  in  fine  haec  habet:  «  Commentaria...  Thomae  de  Vio 
Caietani,  totius  Ordinis  Praedicatorum  Generalis,  summa  cum  di- 
ligentia,  maximoque  studio,  in  nominatissimo  Parisiensi  Gymnasio, 
noviter  impressa,  studio  et  labore  Fr.  loannis  Nocliart,  conventus 


Insulensis  divi  Ordinis  Fratrum  Praedicatorum ,  expensis  ac  sum- 
ptibus  providi  viri  Claudii  Chevallon  et  Aegidii  Sourmont,  eiusdem 
Academiae  librariorum,  expliciunt  feliciter.  Anno  Domini  MDXIV, 
die  vero  xvi  mensis  Novembris. 

(3)  Pag.  180,  in  principio  Commentarii  ad  art.  8,  qu.  xrv,  post 
vocem  quoniam  excidit  adverbium  hirtc.  -  Notamus  etiam  non- 
nuUas  citationes  quas  in  operis  progressu  reperimus.  In  textu 
s.  Thomae  qu.  viii,  art.  3,  corp.,  pro  /''  11"^,  qu.  cix,  art.  i,  3, 
iege  qu.  XLin,  art.  3.  -  Qu.  xv,  art.  i,  corp.,  pro  qu.  xix,  art.  4', 
qu.  XLiv,  art.  3,  lege  qu.  XLvn,  art.  i.  -  Qu.  xvi,  art.  2 ,  arg.  2 , 
post  Cf.  etiam  etc.  adde  et  Averroem,  Destruct.  Destruction., 
disput.  I,  inter  med.  et  fin.  -  Qu.  xxxii,  art.  i,  arg.  i,  pro  Vide 
Averr.  in  hunc  locum,  lege  Ex  versione  Arabico-latina.  -  In 
Commentario  Caieteuii,  qu.  xn,  art.  5,  n.  ix,  ad  illud,  sententiam 
tene  etc,  supplenda  est  citatio:  S.  Aug.  de  Civit.  Dei,  lib.  V, 
cap.  I. 


Codd.  et  Edd.  citat. 


A 
B 

c 

D 

E 

F 

G 

P 

a 

b 


Cod.  Vat.    10 154. 

»       Ottob.  206. 

»       Vat.  4330. 

»       Ottob.  20  5. 

»       Reginae  Christinae   1936. 

»       Urb.   129. 

»       Vat  Palat.  2  3S. 
Editio  Piana. 

»       Anni   1473. 

»       Ven.   1484. 


PRIMA  PARS 

SUMMAE   THEOLOGIAE 

SANCTI  THOMAE  AQUINATIS 


CUM  COMMENTARIIS 

CARDINALIS  CAIETANI 


SCMMAE  Theol.  D.  Thomab  T.  I. 


AD  REVERENDISSIMUM  IN  CHRISTO  PATREM 


D.   OLIVERIUM   CARRAFAM 

CARDINALEM  NEAPOLITANUM,  EPISCOPUM  OSTIENSEM 

PROTECTOREM  ORDINIS  PRAEDICATORUM 

PRAEFATIO 

IN  EXPOSITIONEM  PRIMAE  PARTIS  SUMMAE  SANCTI  THOMAE  AQUINATIS 

FRATRIS  THOMAE  DE  VIO  CAIETANI 

SACRAE  THEOLOGIAE  PROFESSORIS 


EIUSDEH  ORDINIS  PIUEDICATORUH 


lONTEMPLATUS  Aristoteles  orbis  machinam  universi,  cum  videret  suis  quae- 
que  locis  apte  disposita,  summum  illius  bonum ,  atque  idcirco  maximum 
■  divinae  sapientiae  opus  esse  ordinem  affirmavit.  Hoc  etiam  pacto  egregie 
•  dispositum  aptatumque  hominis  ingenium  contemplari  licet,  qui  sui  animi 
conceptus,  ac  doctrinam  quam  traditurus  est,  ordine  congruenti  collocat  et 
distinguit.  Atque  huius  quidem  sapientiae  laudem,  sicut  inter  philosophos,  omnium  plane 
iudicio ,  sibi  Aristoteles  vindicavit ;  ita  inter  theologos ,  quem  divo  Thomae  Aquinati 
praeferre  ausis,  invenies  neminem.  Nam  cum  priores  illo  permulti  singulis  ac  discretis  de 
rebus  volumina  quam  plurima  edidissent;  cumque  demum  in  perpetuam  quandam  se- 
riem  theologiae  sententias  tum  Graeci  aliqui  auctores  tum  et  Latini  etiam  redegissent, 
expositoresque  permulti  Sententiartim  libros  enarrassent;  divus  tamen  Aquinas  noster, 
largiore  quadam  vena  theologiam  nobis  ac  doctrinam  quasi  omnigenam  traditurus , 
duos  ipse  discretos  novosque  ordines,  et  quidem  praeclarissimos  adinvenit.  Horum  al- 
terum  quidem  in  libris  Contra  Gentes  complexus  est:  alterum  vero  in  quadrifido  illo 
opere,  quod  Summam  divi  Thomae  Aquinatis  celebri  iam  titulo  nuncupamus. 

In  qua  tota  Summa  ea  rerum  copia  continetur,  quae  ad  necessariam  homini  Chri- 
stiano  doctrinam,  veramque  beatitudinem  pertinent  consequendam,  ut  relictum  nihil  peni- 
tus  videatur.  Nam  cum  in  prima  Summae  parte  de  Deo,  de  Trinitate,  de  Angelis,  de 
Anima  Rationali,  deque  ipso  Homine,  ac  totius  Mundi  fabrica,  copiose  ac  distincte  per- 
tractet;  tum  sequentibus  duobus  libris,  ab  homine  iterum  exorsus,  humanas  passiones 
omnes,  earumque  fontes  ac  progressus,  simulque  virtutes  quae  curare  vitia  et  passiones 
possint,  ethnicis  cunctis  sacrisque  auctoribus  copiosius  distinctiusque  percenset.  Reliqua 
porro  pars,  quae  numero  quidem  voluminum  conscriptorum  quarta  est,  ordine.  tamen 
doctrinae  tertia  nuncupatur,  de  Auctore  gratiae  Christo,  mysteriisque  omnibus  ad  Christum 
pertinentibus  tractat ;  tum  vero  et  de  ipsis  Sacramentis  ,  per  quae  gratia  confertur ; 
postremo  de  optatissimo  fructu  gratiae,  superna  videlicet  beatitudine,  ac  suppliciis  etiam 
damnatorum.  Quod  tamen  ad  consummationem  tertiae  partis  desideratur,  in  quarto 
super  Sententias  libro  copiose  disseritur. 

Atque  hac  quidem  tanta  rerum  congerie  cum  sit  immensus  Aquinas  noster,  non 
minus  tamen  admirationis  sibi  conciliat  ratione  sententiarum  atque  verborum,  quibus 
tantam  molem  versat  atque  pertractat.  Ea  namque  stili  puritas  est,  ut  superfluat  si  quid 
addideris,  arescat  vero  si  quid  exemeris:  ea  in  verbis  formalitas  ac  proprietas,  ut  nihil 
insit  extrarium,  nihil  accidens :    insuper  ea  est  profunditas  in  sententiis,  ea  novitas  ac 


dearticulatio  quaestionum,  tum  vero  sic  proprius  in  singulis  earum  argumentandi  modus, 
ut  in  hoc  scribendi  genere  facile  princeps,  ubi  nuUa  iudicem  turbet  invidia,  censeatur. 
lam  vero  ne  quis  in  tam  magno  acervo  rerum  suspicari  possit  connixisse  Auctorem 
falsumque  esse,  naturam  quodammodo  ipsam  suae  indicem  veritatis  testemque  habet. 
Nam  si,  ut  Aristoteles  ipse  ait,  ilH  sunt  apti  rerum  coniicere  veritatem,  qui  possunt  in 
utramque  partem  dubitando  disquirere ,  quis  iam  dubitet  Aquinatem  nostrum  procul 
a  veritate  non  recessisse,  qui,  propositis  tot  millibus  quaestionum  de  humanis  divinisque 
rebus ,  theoricisque  ilHs  ac  practicis ,  proprias  semper  in  singulis  ad  utramque  partem 
dubitationes  adducit? 

Nostrae  vero  huius  susceptae  expositionis  hinc  exorta  ratio  est,  quia  formalis  sermo 
Doctoris  nostri  magnam  recondit  sensuum  altitudinem,  cum  tamen  verborum  collocatio 
ac  delectus,  perplexi  nihil  habens,  prima  fronte  lectorem  videatur  allicere,  ac  facilitatem 
sensuum  polliceri.  Verum  multo  aliter  evenire  sibi  lector  intelligit  atque  ab  initio  exi- 
stimarat:  repetita  enim  lectio  Auctoris  huius  videtur  augere  potius  quam  decerpere  sensus 
percipiendi  difficultatem.  Quodque  ad  hanc  primam  pertinet  Summae  partem ,  hinc  fa- 
cile  opinor  eius  eminentiam  constare  posse,  quod  eximii  Thomistarum,  vicies  eam  vel 
saepius  repetentes ,  semper  in  ea  se  novi  aliquid  percepisse  affirmant :  ut  iam  mirari 
minus  oporteat,  cum  prima  haec  pars  tot  experta  sit  hominum  iudicia  quot  habet  et 
verba,  tam  multis  illam  oppugnationibus  lacessitam  fuisse.  Theologi  namque  complures, 
neque  adeo  contemnendi,  magnum  sibi  nomen  ingenii  ac  doctrinae  facturos  hinc  se  esse 
putaverunt,  si,  veluti  munitissimas  arces  fortissimi  duces  solent,  ita  illi  partem  hanc 
primam  suis  machinationibus  oppugnarent.  loannes  vero  Scotus  egregia  praeter  ceteros 
in  hac  re  laboravit  subtilitate  et  copia,  quippe  qui  singula  prope  huius  partis  verba  la- 
befactare  contendat.  Ratione  igitur  habita  et  insitae  difficultatis  et  oppugnationis  illatae, 
non  simplici  quadam  expositione  sum  usus,  ut,  sine  ulla  controversia,  ea  dumtaxat  attu- 
lerim  quae  ad  verum  sancti  Thomae  intellectum  pertinere  putaverim;  sed  ubi  locus 
et  res  ipsa  postulare  visi  sunt,  quaestiones  ipse  nonnullas  dubitando  attuli,  et  contra 
oppugnatores,  Scotumque  praecipue,  tueri  veritatem  contendi;  arduum  sane  opus  la- 
boriosumque  aggressus,  quantum  vero  feliciter,  aliorum  sit  iudicium.  Ego  certe  non 
ita  sum  prorsus  oblitus  mei,  ut  ad  expositi  operis  dignitatem  parem  me  putem  operam 
attulisse ;  cum  tamen  pio  saltem  consilio  quam  plurimos  possem  studiosos  homines 
adiuvandi,  diligentiaque  ad  honorem  Dei  impensa,  conscientiae  penitus  satisfecisse  me 
sciam. 

Debetur  autem  tibi,  Pater  Amplissime ,  nostra  haec  expositio,  non  eo  solum  no- 
mine  quo  ceterorum  quoque  nostrorum  Fratrum  lucubrationes  tibi  debentur,  propterea 
quod  e  specula  susceptae  Protectionis  universo  Ordini  Praedicatorum  faves  et  consulis; 
sed  etiam  ampliori  quadam  capaciorique  ratione.  Quandoquidem  in  isto  sublimi  cardine 
constitutus,  exemplum  praebes  Christianis  principibus  imitandum,  piae  magnificentiae , 
religionis,  integritatis ,  et  in  agendis  rebus  solertis  ac  diligentis  industriae;  quodque 
temporibus  nostris  praeclarum  Dei  est  munus ,  perpetuo  castitatis  tenore ,  pontificiique 
iuris  doctrina,  sacrosancti  CoIIegii  venerandus  es  Pater,  saeculique  nostri  decus  haberis, 
et  lucerna  super  candelabrum  collocata,  quae  luceat  omnibus  qui  in  domo  sunt.  Hinc 
et  totius  Christianae  religionis  ordines,  studiorumque  cultores,  patrem  te  ac  censorem 
habituri  sunt,  cuius  in  iudicio  et  benevolentia  conquiescant. 

Venio  nunc  ad  meipsum  ,  qui  paterna  caritate  semper  abs  te  dilectus  ,  beneficiis 
auctus,  dignitatibusque  ornatus,  ingrati  animi  vitio  iure  damnandus  sim,  si  alii  quam 
tibi  hos  quoque  studiorum  meorum  fructus  detulerim,  cui  minora  etiam  dedicavi;  prae- 
sertim  cum  tu  me  ad  hanc  cudendam  expositionem  adhortatus  maxime  fueris,  vixque 
dum  bene  absolutam,  publicari  non  solum  saepe  petieris,  verum  etiam  flagitaveris.  Cape 
igitur  munus  hoc  nostrum  benigna  fronte ,  meaeque  fidei  atque  observantiae  erga  te 
pignus  hoc  monumentumque  agnosce.  In  aevum  vale. 


-s^rj^^^- 


PRIMA  PARS 


SUMMAE  THEOLOGIAE 


ANGELICI  DOGTORIS 


SANCTI  THOMAE  AQUINATIS 


ORDINIS  PRAEDICATORUM 


CUM   COMMENTARIIS 


THOMAE  DE  VIO  CAIETANI 


BinSDEM   ORDtmS 


S.  R.  E.  CARDINALIS 


PROLOGUS 


'uiA  catholicae  veritatis  doctor  non 
}solum  provectos  debet  instruere,  sed 
'ad  eum  pertinet  etiam  "  incipientes 
erudire  *,  secundum  illud  Aposloli 
I  ad  Corinth.  iii  *:  tanquam  parvulis 
in  Christo,  lac  vobis  potum  dedi,  non 
propositum  nostrae  intentionis  ^  in  hoc 
opere  est,  ea  quae  ad  Ghristianam  religionem 
pertinent,  eo  modo  tradere,  secundum  quod  con- 
gruit  ad  eruditionem  incipientium. 

Gonsideravimus  namque  huius  doctrinae  no- 
vitios ,  in  his  quae  a  diversis  conscripta  sunt , 
plurimum  impediri :  partim  quidem  propter  mul- 


escam . 


tiplicationem  '  inutilium  quaestionum,  articulorum 
et  argumentorum ;  partim  etiam  quia  ea  quae 
sunt  necessaria  talibus  ad  sciendum,  non  tradun- 
tur  secundum  ordinem  disciplinae,  sed  secundum 
quod  requirebat  librorum  expositio,  vel  secundum 
quod  se  praebebat  occasio  disputandi ;  partim 
quidem  quia  eorundem  frequens  *  repetitio  et 
fastidium  et  confusionem  generabat  in  animis 
auditorum. 

Haec  igitur  et  alia  huiusmodi  evitare  studentes, 
tentabimus,  cum  confidentia  divini  auxilii,  ea  quae 
ad  sacram  doctrinam  pertinent,  breviter  ac  dilu- 
cide  '  prosequi,  secundum  quod  materia  patietur. 


a)  pertinet  etiam.  -  etiam  pertinet  ACDEFG. 

p)  nostrae  intentionis.  -  nostrum  B. 

f)  multiplicationem.  -  multiplicitatem  G. 


S)  eorundem  frequens.  -  frequens  eorum  ACDEG ,  frequens  eorun- 
dem  F. 

£)  dilucide.  -  lucide  EFab,  diluciter  D,  dulciter  pC,  dulciter  sive 
dilucide  A. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


INTENTio  divi  Thomae  in  hoc  Prooemio,  manifestata  et 
ex  parte  offidi  doctoris  et  ex  parte  novitiorum,  adver- 
sari  videtur  prima  fronte  intentioni  meae,  dum  textus 
novitiis  constructus,  a  me  doctorum  subtilitatibus  replen- 
dus  creditur.  Verum  si  Auctoris  rationes  hic  redditas  dili- 
gentius  discusserimus ,  aberrasse  meum  propositum  non 
videbitur.  Novitiis  namque  opus  hoc  convenire  dicitur,  non 
ratione  faciUtatis,  aut  superficialis  aut  epilogalis  aut  intro- 
ductorii  tractatus ;  sed  ratione  sectarum  superfluitatum , 
omissae  repetitionis,  et  pulcherrimi  ordinis  ab  ipso  inventi ; 
ut  enim  in  processu  apparet,  omnes  theologales  difficul- 
tates,  et  ex  propriis ,  hic  distincte  tractantur.  Et  quoniam 
quandoque  minus  perspicaces  ac  impares  opus  hoc  sortitur 
interpretes,  multosque  habuit  impugnatores,  et  sectatores 


niulto  plures  pareret  si  perspicuum  fieret;  necessarium  fore 
duxi  profecturis  in  theologia  exponere  opus  hoc ;  et  non 
maiora,  sed  posteriora,  et  modernis  minus  nota  apponere, 
iuxta  mei  vires  ingenii ;  id  omnes  monens ,  ut  dictorum 
tantum  rationes  videant  atque  examinent,  et  sic  acquiescant 
vel  refutent.  Non  enim  tanti  sum  nec  sic  arrogans ,  ut 
meam  proponam  auctoritatem :  sed  eatenus  dico  hic  et  ubi- 
que,  quatenus  reddita  ratio  testatur.  Propterea,  ubi  defe- 
cero ,  correctori  ut  adiutori  gratias  ago.  Verba  quoque 
erroris ,  falsitatis ,  deceptionis  ,  ignorantiae ,  et  aliorum 
huiusmodi,  non  contra  personas,  sed  contra  opiniones,  et 
hoc  etiam  quatenus  minus  solidae  sunt  vel  apparent,  inter- 
pretanda  esse  volo :  quoniam  personis  nullo  pacto ,  opi- 
nionibus  vero  non  nisi  ut  dissonant,  adversari  intendo. 


QUAESTIO  I,  ARTICULUS  I 


QUAESTIO  PRIMA 

DE  SACRA  DOCTRINA,  QUALIS  SIT,  ET  AD  QUAE  SE  EXTENDAT 

IN    DECEM    ARTICULOS    DIVISA 


ET  ut  intentio  nostra  sub  aliquibus  certis  limi- 
tibus  comprehendatur,  necessarium  est  'primo 
investigare  de  ipsa  sacra  doctrina,  qualis  sit,  et 
ad  quae  se  extendat. 
Circa  quae  "  quaerenda  sunt  decem, 
Primo :  de  necessitate  huius  doctrinae. 
Secundo :  utrum  sit  scientia. 
Tertio:  utrum  sit  una  vel  plures. 
Quarto:  utrum  sit  speculativa  vel  practica. 


Quinto :  de  comparatione  eius  ad  alias  scien- 

tias. 
Sexto :  utrum  sit  sapientia. 
Septimo :  quid  sit  subiectum  eius. 
Octavo:  utrum  sit  argumentativa. 
Nono:  utrum  uti  debeat  metaphoricis  vel  sym- 

bolicis  locutionibus. 
Decimo:  utrum  Scriptura  Sacrahuius  doctrinae^ 

sit  secundum  plures  sensus  exponenda. 


Vers.  22. 


ARTICULUS  PRIMUS 

UTRUM  SIT  NECESSARIUM,  PRAETER  PHILOSOPHICAS  DISCIPLINAS, 
ALIAM  DOCTRINAM  HABERI 

ir  II",  qu,  n,  art.  3,  4;  I  Sent.,  Prol,,  art.  i;  I   Cont.   Gent.,  cap.  iv,  v; 
-   ,  De  Verit.,  qu.  xiv,  art.   10. 


»D  PRIMUM  sic  PROCEDITUR.  Vidctur  quod 
non  sit  necessarium,  praeter  phiiosophi- 
'cas  "f  disciplinas,  aliam  doctrinam  haberi. 
jAd  ea  enim  quae  supra  rationem  sunt, 
homo  non  debet  conari,  secundum  illud  Eccli. 
III  * :  altiora  te  ne  quaesieris.  Sed  ea  •  quae  ra- 
tioni  subduntur,  sufficienter  traduntur  in  philo- 
sophicis  disciplinis.  Superfluum  igitur  videtur, 
praeter  philosophicas  disciplinas,  aliam  doctrinam 
haberi. 

2.  Praeterea,  doctrina  non  potest  esse  nisi  de 

ente:   nihil   enim  scitur  nisi  verum,   quod  cum 

^  ente  convertitur.  Sed  de  omnibus  entibus  *  tra- 

ctatur  in  philosophicis  disciplinis,  et  etiam  de  Deo: 

'  unde  quaedam  pars  philosophiae  '  dicitur  theolo- 

gia,  sive  scientia  divina,   ut  patet  per  Philoso- 

^comra.  s^Th.  phum  in  VI  Metaphys.  *  Non  fuit  igitur  neces- 

ib.v,  c. i,n. 7.  sarium,  praeter  philosophicas  disciplinas,  aliam 

'^  doctrinam  ^  haberi. 

vers.  16.  S£D  coNTRA  EST  quod  dicitur  II  ad  Tim.  iii  *: 

omnis  scriptura  divinitus  inspirata  utilis  est  ad 
docendum,  ad  arguendum,  ad  corripiendum ,  ad 
erudiendum  ad  iustitiam.  Scriptura  autem  divi- 
nitus  inspirata  non  pertinet  ad  philosophicas  di- 
sciplinas,  quae  sunt  secundum  rationem  humanam 
inventae.  Utile  igitur  est,  praeter  philosophicas 
1  disciplinas,  esse  aliam  "^  scientiam  divinitus  inspi- 

ratam. 


Respondeo  dicendum  quod  necessarium  fuit  ad 
humanam  salutem,  esse  doctrinam  quandam  se- 
cundum  revelationem  divinam,  praeter  philoso- 
phicas  disciplinas,  quae  ratione  humana  investi- 
gantur.  Primo  quidem,  quia  homo  ordinatur  ad 
Deum  sicut  ad  ®  quendam  finem  qui  comprehen- 
sionem  rationis  excedit,  secundum  illud  Isaiae 
LXiv  *:  oculus  non  vidit  Deus  absque  te ,  quae 
praeparasti  diligentibus  te.  Finem  autem  oportet 
esse  praecognitum  hominibus,  qui  suas  intentio- 
nes  et  actiones  '  debent  ordinare  in  finem.  Unde 
necessarium  fuit  homini  ad  salutem,  quod  ei  nota 
fierent  quaedam  '  per  revelationem  divinam,  quae 
rationem  humanam  excedunt. 

Ad  ea  etiam  quae  de  Deo  ratione  humana 
investigari  possunt,  necessarium  fuit  hominem 
instrui  revelatione  divina.  Quia  veritas  de  Deo, 
per  rationem  investigata ,  a  paucis  \  et  per  lon- 
gum  tempus,  et  cum  admixfione  multorum  erro- 
rum,  homini  proveniret :  a  cuius  tamen  veritatis 
cognitione  dependet  tota  hominis  salus ,  quae 
in  Deo  est.  Ut  igitur  salus  hominibus  et  conve- 
nientius  et  certius  proveniat,  necessarium  fuit  ^" 
quod  de  divinis  per  divinam  revelafionem  in- 
struantur. 

Necessarium  igitur  fuit,  praeter  '  philosophicas 
dlsciplinas,  quae  per  rationem  investigantur,  sa- 
cram  doctrinam  per  revelationem  haberi. 


o)  Circa  quae.  -  Circa  quod  FG. 

P)  huius  doctrinae.  -  Om.  B.  -  sit  om.  pB,  post  utrum  ponunt  ACE 
FGpDa,  ante  exponenda  sBD. 

T)  philosopliicas.  -  phVcas  codices  et  edd.  ab;  infrn,  G  vulgo  plene 
ut  P ;  F  semel  phy'cas;  plene  physicas,  physicis  etc,  nuljus  nisi  notatur. 

5)  entibus.  -  partibus  entis  C.  -  Pro  tractatur,  traditur  et  tracta- 
tur  A.  -  et  om.  ABCEFGa,  etiam  om.  D. 

6)  philosophiae.  -  phi'ce  B.  -  ut  patet  per  Philosophum  om.  C. 

C)  aliam  doctrinam.  -  aliquam  scientiam  B.  ~  Pro  haberi,fieri  sive 
(vel  BFa)  haberi  codices  et  ed.  a. 

rj)  aliam.  -  Om.  E.  -  scientiam  om.  F. 


a  Deo  ad  BCDEFGpA  et  ed.  a,  a  Deo 
-  et  actiones  om.  E. 


6)  ad  Deum  sicut  ad.  - 
ut  ad  sA. 

i)  intentiones  et  actiones. 

x)  quaedam.  -  Omittit  A. 

X)  investigata,  a  paucis.  -  investigata  paucis  E,  investigata  est  a 
paucis  sBD.  -  Pro  homini  proveniret,  homini  provenit  BD,  hominibus 
proveniebat  E. 

(j.)  Ut  igitur ...  fuit.  -  Necessarium  est  igitur,  ut  salus  hominibus 
et  communius  et  certius  proveniat  B;  ceteri  pro  convenientius  legunt 
communiits,  et  pro  certius,  securius;  communius  etiam  edd.  a  b. 

v)  praeter.  -  etiam  praeter  ACDEFG. 


Vers.  4. 


QUAESTIO  I,  ARTICULUS  I 


? 

Vcrs.  25. 


D.  696,  1183. 

'  P 


Ad  primum  ergo  dicendum  quod,  licet  ea  quae 
sunt  altiora  hominis  cognitione,  non  sint  ab  ho- 
mine  per  rationem  inquirenda,  sunt  tamen,  a  Deo 
revelata,  suscipienda  per  fidem.  Unde  et  *  ibidem 
subditur* :  plurima  supra  sensum  hominum  osten- 
sa  sunt  tibi.  Et  in  huiusmodi  "  sacra  doctrina  con- 
sistit. 

Ad  secundu.m  dicendum  quod  diversa  ratio  co- 
gnoscibilis  "  diversitatem  scientiarum  inducit  *. 
Eandem  enim  conclusionem  demonstrat  p  astro- 
logus  et  naturalis,  puta  quod  terra  est  rotunda: 


I 


•Cap.vi.-Didot 
lib.  IV,  cap.  V, 
n.  I,  3. 
*Cf.  supra  not.y. 


■  Cap.  I.  -  Did. 
lib.V,  cap.i,  n.7. 


'  Cf.  num.  V  sq. 


*  Cf.  num.  XI. 


'  Cap.  VI.  -  Did. 
lib.  IV ,  cap.  V , 
n.  [. 


sed  astrologus  per  medium  mathematicum,  idest 
a  materia  abstractum  " ;  naturalis  autem  per  me- 
dium  circa  materiam  consideratum.  Unde  nihil 
prohibet  de  eisdem  rebus  %  de  quibus  philosophi- 
cae  disciplinae  tractant  secundum  quod  sunt  co- 
gnoscibilia  lumine  naturalis  rationis ,  et  aliam 
scientiam  tractare  secundum  quod  cognoscuntur 
lumine  divinae  revelationis  *.  Unde  theologia 
quae  ad  sacram  doctrinam  "  pertinet,  differt  se- 
cundum  genus  ab  illa  theologia  quae  pars  philo- 
sophiae  ponitur  *. 


5)  et.  -  Om.  B.  -  Pro  hominum,  hominis  ABCDE. 
0)  in  huiusmodi.  -  ex  his  C ,  in  his  ceteri  et  a  b. 
T.)  cognoscibilis.  -  rei  cognoscibilis  D. 
p)  demonstrat.  -  demonstrant  ACDEFG. 


AB. 


a)  idest  a  materia  abstractum.  -  idest  om.  B. 

t)  rebus.  -  Om.  C. 

u)  doctrinam.  -  scripturam  A,  om.  G.  -  Pro  philosophiae,  ph'ice 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


IN  titulo  huius  primi  articuli,  tres  terminos  nota.  Primo 
ly  necessarium.  Dupliciter  enim  sumitur  V  Metaphys.*: 
simpliciter ,  et  ad  finem.  Hic  sumitur  secundo  modo.  - 
Secundo  ly  pltysicas  *  disciplinas.  Dupliciter  namque  scien- 
tia  potest  dici  physica  seu  naturalis,  quod  idem  est:  obie- 
ctive,  et  sic  est  una  pars  scientiae,  distincta,  VI  Metaphys.*, 
contra  mathematicam  et  metaphysicam ;  et  effective,  quia 
secundum  se  nata  est  esse  a  principio  naturali  scientiarum, 
idest  lumine  intellectus  agentis.  Et  sic  distinguitur  physicum 
contra  supernaturale.  Et  hoc  modo  sumitur  in  proposito, 
ubi  physicae  disciplinae  appellantur  omnes  notitiae  acqui- 
sibiles  lumine  intellectus.  -  Tertio  ly  aliam  doctrinam.  Non 
dicit  scientiam,  opinionem  auifidem :  quod  bene  notandum 
esse,  in  dubitando  apparebit  *. 

II.  In  corpore  sunt  duae  conclusiones  responsivae  quae- 
sito  affirmative.  Prima  est :  Necessarium  est  ad  humanam 
salutem,  esse  doctrinam  per  revelationem  acceptam  de  mul- 
tis  quae  humanam  rationem  excedunt.  -  Secunda  est  * :  Ne- 
cessarium  est  ad  humanam  salutem,  esse  doctrinam  per 
revelationem  de  his  quae  de  Deo  etiam  naturali  ratione 
investigari  possunt. 

III.  Antequam  probentur  conclusiones ,  ad  evidentiam 
distinctionis  et  sufficientiae  conclusionum,  nota  duas  distin- 
ctiones.  Prima  est  ex  I  Contra  Gentiles,  cap.  iii.  Duo  sunt 
genera  cognoscibilium  de  Deo  principaliter :  quaedam  de- 
monstrabilia ;  quaedam  non  nisi  per  revelationem  cogno- 
scibiha.  Ista  sunt  Trinitas  Personarum,  beatitudo  nobis  pro- 
missa,  Incarnationis  et  Redemptionis  mysteria:  illa  vero  sunt, 
Deum  esse  unum,  immortalem,  etc.  Ratione  revelabilium 
tantum,  posita  est  prima  conclusio:  ratione  vero  demon- 
strabilium,  posita  est  secunda.  -  Altera  distinctio  est  ex 
V  Metaphjrs.  *  Necessarium  ad  fineni  dupliciter :  ad  esse, 
et  ad  bene  esse.  In  prima  conclusione  sumitur  necessariuni 
primo  modo :  in  secunda,  secundo  modo. 

IV.  His  praehabitis,  probatur  prima  conclusio  ex  littera. 
Ordinatum  ad  Deum  ut  finem  ignotum  ratione  naturali, 
consequendum  tamen  propria  intentione  et  actione,  eget 
supernaturali  disciplina,  qua  finem  cognoscat  et  operatio- 
nes  in  illum  dirigat :  homo  est  huiusmodi :  ergo.  -  Pro- 
batur  minor  ex  lxiv  cap.  Isaiae. 

V.  Circa  hanc  conclusionem  dubium  statim  occurrit, 
quid  intelligatur  hic  nomiiie  sacrae  doctrinae  seu  disciplinae. 
Aut  enim  intelligitur  fides,  aut  theologia.  Si  fides,  sequun- 
tur  duo  inconvenientia.  Primum  est,  quod  idem  bis  quae- 
reretur :  nam  in  11"  IF^ ,  qu.  11,  art.  3,  quaeretur  an  credere 
aliquid  supernaturale  sit  necessarium  ad  salutem.  Secun- 
dum  est ,  quod  aequivoce  sumitur  sacra  doctrina  in  hoc 
et  in  sequentibus  articulis:  nam  constat  quod  in  eis  non 
sumitur  pro  lide.  -  Si  theologia ,  sequeretur  quod  fides 
absque  theologia  non  sufficeret  ad  salutem  hominis :  quod 
est  falsum.  Sequela  patet:  quia  in  littera  dicitur  quod  illa 
doctrina  est  necessaria  ad  salutem  humanam.  Falsitas  vero 
consequentis  et   ex  se  patet,  et   ex  ratione  in  littera  assi- 


gnata  convincitur:  quia  scilicet  homo  potest  intentiones 
et  actiones  suas  per  fidei  cognitionem  in  finem  supernatu- 
ralem  dirigere. 

VI.  Ad  hoc  dicendum  est  quod  sacra  doctrina  neque 
sumitur  pro  fide,  ut  distinguitur  contra  theologiam;  neque 
pro  theologia ,  ut  distinguitur  contra  fidem :  sed  sumitur 
pro  cognitione  a  Deo  revelata,  sive  formaliter  sive  virtua- 
liter,  ut  habet  rationem  disciplinae  et  doctrinae,  abstrahendo 
a  ratione  crediti  et  sciti.  Cognitio  enim  qua  egemus  ad 
salutem,  prout  a  Deo  docente  in  homine  suscipitur,  do- 
ctrina  est  et  disciplina,  iuxta  illud  loan.  vi*:  Omnis  qui  au- 
divit  a  Patre  et  didicit,  venit  ad  me.  Et  de  hac  dicitur  in 
conclusione  hac,  quod  est  necessaria  ad  salutem.  Et  quo- 
niam  cognitio  huiusmodi,  ut  disciplina  est  revelata,  abstrahit 
a  ratione  credendi  et  sciendi ;  et  a  ratione  revelati  forma- 
liter,  idest  in  seipso,  et  virtualiter,  idest  in  suis  principiis: 
ideo  hoc  in  loco,  ubi  de  doctrina  revelata  praeter  physicas 
disciplinas  quaeritur,  ad  nullum  horum  licet  determinate 
descendere. 

Et  sic  aliud  formaliter  quaeritur  hic,  et  aliud  quaeretur 
inferius  in  II*  11*^ :  quia  hic  de  doctrina,  ibi  de  credere. 
Et  univoce  sumitur  hic  sacra  doctrina  et  in  sequenti  arti- 
culo.  Nec  sequitur  quod  theologia  ut  distinguitur  contra 
fidem,  sit  necessaria;  sed  quod  theologia  ut  abstrahit  a  fide 
et  scientia,  sit  necessaria  ad  salutem;  quod  constat  esse 
verum,  propter  rationem  in  littera  assignatam.  Nec  valet: 
fides  sufficit:  ergo  theologia  non  requiritur:  tum  quoniam 
in  fide  clauditur  theologia,  ut  hic  sumitur,  sicut  animal  in 
homine;  tum  quoniam  scientia  haec,  apud  Augustinum  XIV 
de  Trinitate  *,  non  solum  nutrit,  defendit  et  roborat  fidem, 
sed  gignit  eandem.  Et  vere  sic  est  ex  parte  credibilium. 
Fides  enim ,  licet  sit  a  Deo  infundente  inclinationem  ad 
credendum,  est  tamen  ex  auditu  per  verbum  Christi  quoad 
credibilia,  ut  ad  Rom.  x  habetur,  in  littera  *  et  a  s.Thoma**. 
Et  sic  theologia  clauditur  in  fide,  ut  gignens  eam.  Et  si  in- 
feratur :  ergo  quilibet  fidelis  adultus  explicite  credens  etc. 
est  theologus:  dicendum  est  quod  non  simpliciter;  sed 
particeps  est  theologiae  secundum  quid  etc,  scilicet  secun- 
dum  principia  etc. 

VII.  Circa  hanc  partem,  est  advertendum  quod  Scotus, 
in  I  qu.  Prologi  Primi  Sententiarum ,  nec  a  conclusione 
nec  a  ratione  discordat:  sed  a  causa  quare  finis  ille  est  nobis 
naturaliter  occultus.  Nos  enim  dicimus  quod  ideo  finis  ille 
est  nobis  naturaliter  occultus,  quia  est  supernaturalis  finis 
animae  nostrae:  et  propterea,  "quantumcumque  perfecte 
nota  esset  nobis  natura  nostrae  animae  quoad  naturalia , 
nunquam  cognosceretur  sub  ratione  qua  ordinatur  in  talem 
finem ;  quia  extra  naturalium  latitudineni  est  tam  finis  quam 
illa  animae  ratio.  Ipse  vero  tenet  illum  finem  esse  naturalem 
nostrae  animae ,  quamvis  supernaturaliter  adipiscendum. 
Et  tamen  esse  naturaliter  incognitum:  quia  anima  nostra 
non  nobis  naturaliter  est  nota,  saltem  pro  statu  isto,  sub  illa 
propria  et  speciali  ratione,  qua  ordinatur  ad  illum  finem. 


Vers.  45. 


Cap.  I. 


8 


QUAESTIO  I,  ARTICULUS  II 


VIII.  Quod  autem  finis  ille  sit  naturalis,  probat  triplici- 
ter.  Primo  auctoritate  Augustini  (in  libro  de  Praedestina- 

.  Cap.  V.  tione  Sanctorum  *  ) :  Proinde  posse  haberefidem,  sicut  posse 

habere  caritatem ,  naturae  est  hominum ;  habere  autem 
gratiae  est  fidelium.  -  Secundo  ex  appetitu.  Homo  natu- 
raliter  appetit  illum  finem  quem  dicis  supernaturalem :  ergo 
est  ei  naturalis.  -  Tertio  ex  ratione  naturalitatis.  Potentia, 
comparata  ad  actum,  aut  est  naturalis,  aut  violenta,  aut 
neutra;  nec  est  ibi  aliqua  supernaturalitas :  ergo  intellectus, 
seu  anima,  naturaliter  ordinatur  ad  visionem  Dei,  seu  frui- 
tionem.  Antecedens  quoad  partem  affirmativam,  declaratur: 
quia  potentia  aut  inclinatur  ad  talem  actum,  aut  repugnat 
tali  actui ,  aut  neutraliter  se  habet :  si  primo  modo ,  est 
naturalis ;  si  secundo ,  violenta ;  si  tertio ,  neutra.  Quoad 
partem  vero  negativam,  declaratur,  Differentia  naturalitatis  a 
supernaturalitate  attenditur  penes  comparationem  potentiae 
ad  agens  naturaliter  vel  supernaturaliter  impressivum  in 
talem  potentiam:  igitur  comparando  potentiam  ad  actum, 
nulla  est  supernaturalitas.  Consequentia  vero  probatur  ex  eo 
quod  anima  inclinatur  in  omnem  suam,  et  praecipue  sum- 
mam   perfectionem ,  qualis  est  actus  fruitionis  Dei,  etc. 

IX.  Ad  evidentiam  huius  difficultatis,  scito  quod  apud 
nos  potentia  aut  est  naturalis,  aut  violenta,  aut  obedien- 
tialis:  et  hoc  tam  in  comparatione  ad  actum  quam  ad  agens  : 
nec  aliqua  est  in  rerum   natura    potentia    neutra,    omissis 

•  Opusc.  Caiet.  artificialibus,  ut  in  quaestione  de  Potentia  Neutra  *  iuxta 
qu.^iiVenMfei!  hunc  articulum,  dicetur.  Vocatur  autem  potentia  obedien- 

tialis,  aptitudo  rei  ad  hoc  ut  in  ea  fiat  quidquid  faciendum 
ordinaverit  Deus.  Et  secundum  talem  potentiam,  anima  no- 
stra  dicitur  in  potentia  ad  beatitudinem  poUicitam,  et  finem 
supernaturalem,  et  alia  huiusmodi. 

•  Cf.  num.  vm.        X.  Unde  ad  primum  Scoti  *  dicitur,  quod  Augustinus 

non  dixit  quod  posse  habere  fidem  sit  naturale  homini , 
sed  quod  sit  naturae  hominum.  Aliud  est  enim  potentiam 
esse  naturae,  et  aliud  esse  naturalem :  primum  enim  si- 
gnificat  subiectum  potentiae,  secundum  autem  modum  po- 
tentiae.  Et  ideo  primum  est  verum  in  proposito:  secundum 
vero  falsum.  Potentia  siquidem  illa  obedientialis  ad  fidem 
et  caritatem,  est  in  natura  hominum,  quia  intellectiva  est : 
non  autem  in  natura  leonina,  quoniam  sibi  repugnat.  Et 
hoc  intendebat  Augustinus.  -  Ad  secundum,  negatur  ante- 
cedens.  -  Ad  tertium  vero,  negatur  assumptum,  et  quoad 
tertium  membrum  partis  affirmativae,  et  quoad  partem  nega- 
tivam.  Supernaturalitas  siquidem  attenditur  etiam  confe- 
rendo  potentiam  ad  actum  :  quoniam  sunt  quidam  actus 
qui  ex  genere  suo  sunt  simpliciter  supernaturales,  ut  gratia, 
cit^"u''ii'"''"  glo^a.  et  alia  huiusmodi,  ut  in  alia  quaestione  *  patebit. 

•  (if.  niim'.  II.  XI.  Secunda  autem  conclusio  *  probatur.  Disciplina  qua 
•Cf.  sup.  not.fi..   communius  *,  citius  et  tutius  pervenitur  ab  hominibus  ad 

cognitionem  divinorum  demonstrabilium,  est  homini  neces- 
saria :  disciplina  revelata  est  huiusmodi :  ergo.  -  Omnia  pa- 
tent  in  littera ;  et  diffusius  in  I  Contra  Gent.,  cap.  iv. 

XII.  In  responsione  ad  secundum,  adverte  quod  argu- 
mentum  erat  hoc:  Omne  ens  est  scibile  per  physicas  disci- 
plinas ;  ergo  non  restat  aliquid  scibile  per  doctrinam  reve- 
jatam ;  et  consequenter  non  est  necessaria.  -  Consequentia 


prima  probatur:  quia  nihil  scitur  nisi  verum,  quod  cum 

ente   convertitur.    Antecedens  vero  patet   VI  Metaphys.  *,  \[^^'  cap.'^"'' 

et  inductive. 

Ad  hoc  autem  dupliciter  responderi  potest,  secundum 
quod  antecedens  dupliciter  distingui  potest.  Primo  sic. 
Omne  ens,  secundum  omnia  quae  sunt  cognoscibilia;  vel 
non  secundum  omnia,  sed  abstrahibilia  tantum  a  sensibili- 
bus,  est  scibile  per  physicas  disciplinas.  In  primo  sensu 
est  falsum :  in  secundo  verum.  -  Secundo  sic.  Omne  ens 
omni  modo;  vel  non  omni  modo,  sed  inquantum  illuce- 
scere  potest  per  lumen  intellectus  agentis,  est  scibile  per 
physicas  disciplinas.  In  primo  sensu  est  falsum :  in  secundo 
verum.  -  Quamvis  autem  utramque  responsionem  argu- 
mentum  recipiat,  placuit  tamen  Auctori  secundam  respon- 
sionera  adhibere ,  non  primam  explicite :  tum  ut  ex  pro- 
priis  huius  articuli ,  lumine  scilicet  divinae  revelationis , 
oppositas  difficultates  solveret;  tum  quia  prima  responsio 
iam  in  corpore  articuli,  in  prima  conclusione,  habebatur. 

XIII.  Veruntamen  Scotus,  in  Primo,  qu.  i  Prologi,  in 
solutione  secundi  argumenti  pro  philosophis,  hanc  respon- 
sionem  reprehendit:  eo  quod  secundum  eam  non  salvatur 
necessitas  theologiae,  quam  argumentum  infringere  inten- 
debat.  -  Probat  autem  hoc  sic.  Ex  hac  responsione  nihil 
aliud  habetur  nisi  eadem  per  theologiam  et  alias  scientias 
cognosci ,  quamvis  alio  modo ;  sicut  per  astrologiam  et 
physicam  scitur  quod  terra  est  rotunda.  Ergo  non  salvatur 
necessitas ,  sed  distinctio  theologiae  ab  aliis.  Tenet  conse- 
quentia,  ex  proportionalitate  a  te  assignata :  quoniam  ex 
quo  illa  conclusio  terra  est  rotunda,  est  scita  per  alteram 
scientiarum,  reliqua  non  est  necessaria  respectu  illius,  quoad 
sciendam  conclusionem,  quamvis  sit  distincta. 

XIV.  Ad  hoc  respondetur,  quod  diversitatem  modi  sciendi 
diversitas  obiecti  formaliter  sumpti ,  seu  rationis  formalis 
obiecti,  comitatur  (compatiendo  tamen  quandoque  identi- 
tatem  aliquo  modo  alicuius  conclusionis),  si  adaequata  est 
ratio  modo.  Aut  saltem  comitatur  diversitas  multarum  ve- 

ritatum  scibilium,  si  inadaequata  est,  ut  inferius  art.  3  *  '  '"  Comment. 
patet.  Unde  eaedem  res ,  sub  diversis  rationibus  cogno- 
scendi  acceptae,  diversitatem  cognoscibilium  inducunt.  Et 
propterea,  dicendo  quod  est  diversa  ratio  cognoscibilis, 
iniplicite  insinuavit  alietatem  quoque  cognoscibilium,  quam 
iam  in  prima  conclusione  expresserat.  Et  propter  hoc  ne- 
gatur  antecedens :  quoniam  ex  hac  responsione ,  quamvis 
explicite  non  habeatur  nisi  diversitas  modi  cognoscendi , 
implicite  tamen  habetur  etiam  diversitas  cognoscibilium. 

Ad  exemplum  autem  de  astrologia,  licet  dici  posset  quod 
exemplorum  non  requiritur  assirailatio  in  oranibus,  tamen, 
exemplum  sequendo,  dicitur  quod,  sicut  astrologia  alio 
lumine  quam  physica  in  aliquam  conclusionem  coincidit , 
et  non  in  omnes;  sic  theologia,  alio  lumine,  et  easdem  ve- 
ritates  quas  aliae  scientiae,  et  alias  veritates  de  eisdem  rebus 
considerat.  Et  sic,  quemadmodum  astrologia,  quamvis  co- 
incidat  quoad  materiam  in  aliquam  conclusionem  physicam, 
quia  tamen  alio  lumine ,  et  consequenter  alias  veritates 
considerat,  est  non  solum  diversa,  sed  necessaria  scientia: 
sic  et  theologia  est  ab  aliis  diversa,  et  necessaria. 


ARTICULUS  SECUNDUS 


UTRUM  SACRA  DOCTRINA  SIT  SCIENTIA 

II'  II",  qu.  I,  art.  v,  ad  2 ;  I  Sent.,  Prol.,  art.  3,  qu"  2 ;  De  Verit.,  qu.  xiv,  art.  g,  ad  3 ;  in  Boet.  de  Trin.,  qu.  n,  art.  2. 


»D  SECUNDUM  sic  PROCEDiTUR.  Vidctur  quod 
isacra  doctrina  non  sit  scientia.  Omnis 
enim  scientia  procedit  ex  principiis  per 
^se  notis  ".  Sed  sacra  doctrina  procedit 
ex  articulis  fidei,  qui  non  sunt  per  se  noti,  cum 
non  ab  omnibus  concedantur :  tion  enim  omnium 


est  fides,  ut  dicitur  II  Thessalon.  iii  *.  Non  igitur  •ver..3. 
sacra  doctrina  est  scientia. 

2.    Praeterea,    scientia   non  est   singularium. 
Sed  sacra  doctrina  ^  tractat  de  singularibus,  puta  P 

de  gestis  Abrahae,  Isaac  et  lacob,  et  similibus. 
Ergo  sacra  doctrina  non  est  scientia. 


«)  principiis  per  se  itotis. 
p)  doctrina.  -  scientia  B. 


aliquibus  principiis  quae  sunt  per  se  notum  E. 
Idem  mox  om.  et  similibus. 


Idem  statim  pro  sacra  doctrina,  theologia. 


QUAESTIO  I,  ARTICULUS  II 


•  Cap.  I. 


Sed  contra  est  quod  ■'  Augustinus  dicit,  XIV  de 
Trinitate  * :  Huic  scientiae  attribuitur  illud  tan- 
tummodo  quo  fides  saluberrima  gignitur,  nutritur, 
defenditur,  roboratur.  Hoc  autem  ad  nuUam  scien- 
tiam  pertinet  nisi  ad  sacram  doctrinam.  Ergo 
sacra  doctrina  est  scientia. 

Respondeo  dicendum  sacram  doctrinam  esse 
scientiam.  Sed  sciendurn  est  quod  duplex  est  scien- 
tiarum  genus.  Quaedam  enim  sunt,  quae  pro- 
cedunt  ex  principiis  notis  lumine  naturali  *  intel- 
lectus,  sicut  arithmetica,  geometria,  et  huiusmodi. 
Quaedam  vero  sunt,  quae  procedunt  ex  principiis 
notis  '  lumine  superioris  scientiae:  sicut  perspe- 
ctiva  procedit  ex  principiis  notificatis  per  geome- 
triam,  et  musica  ex  principiis  per  arithmeticam 
notis.  Et  hoc  modo  sacra  doctrina  est  scientia: 


quia  ^  procedit  ex  principiis  notis  lumine  superioris 
scientiae,  quae  scilicet  est  scientia  Dei  et  beato- 
rum.  Unde  sicut  musica  credit  principla  tradita 
sibi  ab  arithmetico,  ita  doctrina  sacra  credit  prin^ 
cipia  revelata  sibi  ^  a  Deo. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  principia  cuius- 
iibet  scientiae  vel  sunt  nota  per  se,  vel  reducun- 
tur  ad  notitiam  "  superioris  scientiae.  Et  talia  sunt 
principia  sacrae  doctrinae,  ut  dictum  est  *. 

Ad  secundum  dicendum  quod  singularia  tradun- 
tur  in  sacra  doctrina,  non  quia  de  eis  principa- 
liter  tractetur:  sed  introducuntur  tum  in  exemplum 
vitae,  sicut  in  scientiis  moralibus;  tum  etiam  '  ad 
declarandum  auctoritatem  virorum  per  quos  ad 
nos  revelatio  divina  processit,  super  quam  fun- 
datur  sacra  scriptura  seu  doctrina  *. 


In  corpore. 


D.  1153. 


f )  est  quod  -  Omittunt  codices  et  ab.  -  Pro  attribuitur,  tribuitur 
CDEFG. 

3)  naturali.  -  naturalis  BC.  -  Pro  et  huiusmodi,  etc.  D. 

£)  nqtis.  -  notificatis  notis  B,  sed  primum  expungitur.  -  Idem  post 
arithmeticam,  notificatis. 


!^)  quia.  -  quae  B.  -  scientia  ante  Dei  om.  codices  et  ab. 
T))  sibi.  -  Om.  codices. 
6)  ad  notitiam.  -  in  notitiam  codices. 

t)  etiam.  -  Om.  codices  et  ab.  -  Item  pro  super,  supra.  -  In  fine, 
doctrina  seu  scriptura  A. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


*  Cap.  VI,  n.  I. 


\ 


•  Cf.  co(nment 
num.  VI. 


Cap.  I,  n.  I. 


Cf.  num.  IV. 
'  Cf.  num.  V. 


IN  titulo  huius  secundi  articuli ,  nota  duos  terminos : 
primo  ly  scientia;  secundo  ly  sacra  doctrina.  Scientia 
enim  sumitur  hic  proprie,  ut  est  intellectualis  virtus  (VI 
Ethic.*),  et  habitus  conclusionum  per  demonstrationem 
acquisibihs  ex  principiis.  Et  quoniam  talia  sunt  subiecta 
qualia  permittuntur  a  praedicatis,  consequens  est  quod  ly 
sacra  doctrina  sumatur  hic  pro  doctrina  revelata  ut  est  con- 
clusionum.  Neque  enim  sumitur  pro  tota  (quoniam  stultum 
videtur  quaerere  an  tota  cognitio,  daudens  in  se  principia 
et  conclusiones,  sit  scientia,  cum  constet  principiorum  non 
esse  scientiam):  sed  pro  ipsa  absolute,  ut  in  primo  articulo*, 
adiuncto  respectu  ad  conclusiones.  Ita  quod  sensus  quae- 
stionis  est:  An  sacra  doctrina,  quam  probavimus  necessa- 
riam,  quoad  conclusiones  suas  habeat  rationem  scientiae  ; 
an  non,  sed  opinionis,  etc.  Et  sic  idem  omnino  est  subie- 
ctum  quaestionis  et  conclusionis  responsivae:  et  quaestio- 
nes  aequantur  vere   scitis,  iuxta  doctrinam  II  Poster.  * 

II.  In  corpore,  proposita  conclusione  responsiva,  tria 
facit :  primo  ponitur  unica  distinctio ;  secundo  modificatur 
conclusio  responsiva  *;  tertio  deducitur  corollarium  **. 

Distinctio  est :  Scientia  duplex,  subalternans  et  subalter- 

Cap.  XIII,  n.  13.   nata,  ex  I  Poster.*  Differentia  inter  has  est,  quod  subalternans 

procedit  ex  propositionibus  per  se  notis :  subalternata  vero  ex 

principiis  notis,  non  per  se,  sed  lumine  superioris  scientiae: 

ut  patet  in  arithmetica  et  musica,  geometria  et  perspectiva. 

III.  Circa  hanc  distinctionem  ac  differentiam,  vide  quod 
ex  propria  ratione  scientiae  absolute  nascitur  haec  differentia 
assignata  in  littera:  et  propterea  tanquam  prima  et  essen- 
tialis  differentia  inter  subalternantem  et  subalternatam  sus- 
cipienda  est :  et  ex  his  oportet  omnes  difficultates  solvi , 
si  doctrina  vera  est.  Scito  igitur  quod  de  ratione  scientiae 
absolute,  ut  distinguitur  contra  alios  habitus  seu  virtutes 
inteilectuales,  est  habere  conclusiones  visibiles  in  alio,  idest 
in  principiis :  quoniam  omnis  scientia  ex  principiis  oritur 
necessario.  Et  ex  hoc  sequitur  quod  nec  scientia  subalter- 
nans,  nec  subalternata,  habet  evidentiam  conclusionum  in 
seipsis;  sed  adiuta  habitu  principiorum.  Verum  in  hoc  diffe- 
runt,  quod  subalternantis  conclusiones  visibiles  sunt  ex  et 
in  principiis  immediate ,  idest  absque  alio  medio  habitu  : 
subalternatae  vero  condusiones  visibiles  sunt  ex  et  in  princi- 
piis  per  se  notis  mediate,  mediante  scilicet  habitu  scientifico 
subalternante.  Et  haec  est  essentialis  et  per  se  differentia 
inter  subalternantem  et  subalternatam  scientiam.  Ceterae 
autem  conditiones  sunt  consequentes ;  aut  sunt  talis  sub- 
alternae,  non  subalternae  ut  sic:  puta  quod  una  dicat  quia, 
et  altera  propter  quid;  aut  quod  obiectum  addat  differen- 

■  Slmmae  Theol.  D.  Thomae  T.  I. 


tiam  accidentalem  extraneam.  Haec  namque  est  conditio 
subalternationis  quoad  obiectum :  illa  vero  subalternationis 
quoad  principia,  gratia  materiae,  ut  infra  patebit. 

Essentiale  ergo  omni  scientiae  proprie  dictae,  idest  dis- 
cursivae  ,  est  habere  conclusiones  visibiles,  non  in  et  ex 
se,  sed  in  et  ex  alio.  Et  ex  his  deducuntur  quinque.  Primo 
quod  omnis  scientia  est  scientia  ex  sua  continuatione  ad 
habitum  superiorem.  Quoniam  nonnisi  ex  illa  continuatione 
evidentiam  habet  conclusionum;  et  ut  dicitur  I  Poster.  *, 
non  sciet  non  habens  demonstrationem  demonstrabilium. 
Demonstratio  enim  est  quae  continuat;  non  curando  modo 
actu  vel  potentia.  -  Secundo  quod  scientia  subalternata  est 
scientia  ex  continuatione,  seu  continuabilitate,  ad  scientiam 
superiorem,  eadem  ratione.  -  Tertio  quod  per  se  habitus 
principiorum  proximorum  subalternatae  est  habitus  scien- 
tificus  subalternans.  -  Quarto  quod  scientia  subalternans  et 
subalternata  non  necessario  opponuntur  ex  parte  obiecti, 
nec  ex  parte  subiecti,  sed  potius  ex  parte  conditionum 
medii:  quia  scilicet  medium  in  subalternante  immediate 
iungitur  principiis  per  se  notis,  subalternatae  vero  mediate, 
mediante  scilicet  habitu  alterius  speciei.  -  Qiiinto  quod  sub- 
alternata  et  subalternans  sunt  compossibiles  in  eodem  sub- 
iecto :  quia  non  opponuntur  ex  parte  subiecti.  -  Et  ex  his 
deducitur  sextum,  quod  principia  proxima  subalternatae 
possunt  dupUci  habitu  cognosci,  scilicet  scientia  superiori, 
et  fide;  ut  in  littera  expresse  dicitur,  dum  in  corollario 
ponitur  fides  de  principiis,  et  in  distinctione  ponitur  lumen 
superioris  scientiae  de  eisdem.  Sed  scientia  superior  est 
eorum  habitus  per  se,  quia  ex  essentiali  comparatione,  ex 
qua  habet  subalternata  quod  sit  scientia:  fides  vero  est 
eorum  habitus  per  accidens,  quia  ratione  subiecti  in  quo 
est,  puta  perspectivi  non  geometrae. 

Est  autem  unum  hic  advertendum  ,  quod  in  prima  et 
essentiaH  conditione  subalternatae  scientiae  concurrunt  duo. 
Primum  est  inevidentia  in  se,  cum  evidentia  ex  et  in  alio : 
secundum  est  mediatio  principiorum  proximorum,  quae 
est  causa  iUius  inevidentiae  in  se.  Sed  primum  horum  est 
formale,  et  consequenter  omnino  semper  requisitum :  se- 
cundum  autem  est  materiale.  Si  enim  posset  salvari  illa 
inevidentia  cum  visibilitate  in  alio,  absque  mediatione,  nihil 
minus  subalternaretur  illi :  quia,  ut  iam  patet  ex  dictis,  pe- 
nes  illum  modum  evidentiae  est  essentialis  et  per  se  diffe- 
rentia  inter  subalternantem  et  subalternatam.  Et  hinc  se- 
quitur  quod  non  oportet  principia  subalternata  ex  formali 
ratione  subalternationis  hahere  propter  quid:  sed  sat  est  esse 
illo  modo  propositiones  inevidentes  et  visibiles.   . 


lO 


QUAESTIO  I,  ARTICULUS  II 


Cf.  num.  II. 


Cf.  ibid. 


*  Prol.    Sent. 
qu.  I. 

*  Cap.  II. 
*'  Cap.  VI. 


•  Cf.num.pracc. 

et  IV. 

*■  Cf.  num.  xni. 


•  Cf.  Capreolum' 

ubi  supra. 


♦Cf.  num.praec. 


•  Cf.  Capreolum 
ubi  supra. 


IV.  Conclusio  modificata  *  est :  Sacra  doctrina  est  scien- 
tia,  subalternata  scientiae  Dei  et  beatorum.  -  Probatur.  Ha- 
bitus  acquisitus  ex  principiis  notis  luraine  scientiae  Dei  et 
beatorum,  est  scientia  subalternata  illi:  sacra  doctrina  est 
huiusmodi:  ergo. 

V.  CoroUarium  *  est:  Sacra  doctrina  credit  principia  re- 
velata  sibi  a  Deo.  -  Probatur  ex  conditione  subalterni  arti- 
ficis:  musica  credit  principia  tradita  sibi  ab  arithmetico : 
ergo,  etc. 

VI.  Circa  hunc  articulum,  adverte  conclusionem  respon- 
sivam  habere  duas  partes:  scilicet  et  quod  theologia  est 
scientia ;  et  quod  est  subalternata  scientiae  Dei.  Contra 
quidem  primam  partem  multipliciter  arguitur  a  Durando, 
Aureolo  et  Gregorio  de  Arimino,  ut  habes  hic  a  Capreolo*, 
ex  conditionibus  ipsius  scire  et  demonstrationis  assignatis 
I  Poster.*  et  VI  Ethic.**  -  Ex  parte  obiecti.  Quia  scientia  est 
de  necessariis :  ista  est  de  contingentibus,  puta  Incarnatione, 
praedestinatione ,  glorificatione ,  etc.  -  Ex  parte  principio- 
rum.  Tum  quia  scientia  est  ex  per  se  notis :  tum  quia  ha- 
bitus  principiorum  scientiae  est  superior  habitu  conclusio- 
nis.  -  Ex  parte  certitudinis.  Tum  quia  sciens  scit  se  scire : 
tum  quia  scientia  est  virtus  intellectualis.  Et  si  dicatur  quod 
theologus  scit  se  scire  ex  suppositione ,  scilicet  si  articuli 
fidei  sunt  veri:  ergo,  inquit  Aureolus,  ista  est  scientia  con- 
sequentiarum,  et  non  consequentium;  et  necessitatis  con- 
sequentiae,  et  non  consequentis ;  et,  breviter,  illationum, 
non  rerum.  -  Ex  parte  modi.  Sacra  doctrina,  inquit  Scotus, 
in  III  Sent.,  dist.  xxiv,  qu.  unica,  non  est  tradita  per  discur- 
sum  syllogisticum;  sed  omnibus  aeque  assentimus,  ita  quod 
non  uni  propter  aliud:  ergo.  Antecedens  manifestatur.  Quia 
licet  arguatur  I  ad  Corinth.  cap.  xv ,  et  a  doctoribus,  nulla 
tamen  maior  certitudo  est  probatae  quam  probantis ,  aut 
probatae  et  non  probatae  sed  simpliciter  propositae:  quod 
in  scientia  non  contingit.  -  Ex  parte  demum  subiecti.  Fides 
et  scientia,  apud  te,  non  stant  simul,  inquit  Scotus  ibidem, 
et  qu.  iii  Prologi  Primi:  ergo. 

VII.  Contra  secundam  autem  partem,  seu  minorem  al- 
latae  rationis  *,  multipliciter  arguitur  **,  impugnando  duo: 
primo  diversitatem  theologiae  nostrae  a  theologia  Dei  et 
beatorum;  secundo ,  quod  distinctio  illa  quae  est  inter 
eas,  qualiscumque  sit,  non  est  distinctio  cura  requisitis  con- 
ditionibus   ad  subalternantem  et    subaltematam. 

Scotus  igitur,  in  I  Sent.,  qu.  iii  Prologi,  dupliciter  invehit 
contra  primum.  Scientia  Dei  non  potest  esse  nisi  una 
formaliter:  igitur  nulla  est  subalternata.  Antecedens  patet: 
quia  deitas  non  est  nisi  una  ratio  formalis.  -  Praeterea , 
de  eisdem  veritatibus  primo  impossibile  est  esse  subalter- 
nantem  et  subalternatam,  quia  ubi  illa  desinit,  haec  incipit : 
istae  sunt  de  eisdem:  ergo. -Haec  duo  motiva  siraul  ab 
Aureolo  innuuntur  *  sub  alia  forma,  sic.  Subiectum  subal- 
ternatae  addit  ad  subiectum  subalternantis :  sed  subiectum 
theologiae  nostrae  non  addit:  ergo. 

Contra  secundum  autem,  Scotus  ibidem,  et  in  III  ubi 
supra  *,  dupliciter  arguit.  Scientia  subalternata  dependet 
a  subalternante  ut  a  causa :  ista  non  dependet  sic  a  scientia 
beatorum:  ergo.  Probatur  minor.  Causa  scientiae  non  est 
nisi  obiectum ,  potentia,  subiectum ,  vel  lumen :  quorum 
nullum  est  scientia  illorura.  -  Praeterea ,  subalternata  et 
subalternans  sunt  corapossibiles  in  eodem  subiecto:  istae 
non  sunt  compossibiles :  ergo.  Probatur  minor.  Quia  se- 
queretur  quod  idem  esset  simul  comprehensor  et  viator. 

Demum  contra  idem  arguit  Durandus*.  Subalternans  dicit 
propter  quid,  et  subalternata  quia :  istae  non  sic  se  habent : 
ergo.  Probatur  rainor.  Quia  theologalia  non  habent  propter 
quid:  et  si  habent,  idera  diciraus  nos  et  beati;  puta  propter 
quid  Christus  est  incarnatus,  scilicet  propter  humanam  sa- 
lutem,  etc. 

VIII.  Ad  evidentiam  huius  difficultatis,  scito  duo.  Pri- 
mum  est,  quod  theologia  nostra  potest  dupliciter  consi- 
derari:  uno  modo  secundum  se;  alio  raodo  ut  in  nobis 
viatoribus.  Si  consideretur  secundura  se,  sic  procul  dubio  est 
scientia  subalternata  scientiae  beatae  quoad  evidentiara , 
cum  ex  eius  continuabilitate  scientiae  rationem  induat,  dura 
procedit  ex  principiis  secundum  se  notis  lumine  beato.  Et 
contra  hoc  paucae  aut  nullae   rationes  railitant:  quoniam 


III  Senl., 
xxxiii,  qu.i, 
qu"  4. 


Num.  III. 


primae  rationes  infringunt  theologiam  nostram  in  nobis 
non  esse  scientiara ;  secundae  vero  non  esse  subalternatara 
totaliter,  non  quoad  aliquid.  -  Si  autera  consideretur  ut  in 
nobis  viatoribus,  sic  difficultates  motae  emergunt.  Et  pu- 
tatur  quod  etiam  apud  sanctum  Thomam,  sic  accepta  non 
sit  scientia  nisi  aequivoce,  ut  alibi*ipse  dicere  videtur:  nec 
sit  subalternata  nisi  secundum  quid ,  scilicet  quoad  evi- 
dentiara.  Et  si  haec  considerentur,  facilis  esset  quaestionis 
solutio. 

IX.  Verura  raihi  videtur  aliter  esse  interpretandura  san- 

ctum  Thomam,  quoad  secundum  praecipue  punctura  *.  Nam   '  cf.  num.  seq. 

quoad  primum  punctum,  scilicet    quod  theologia  nostra , 

ut  in    nobis  viatoribus,  non    sit    aut  sit  scientia,    utraque 

pars  potest,  sane  intellecta,  dici :  et  quod  non  est  scientia 

(scilicet  non  habet  scientiae  rationem  perfectara,  quia  non 

vere  scit,  qui  non  potest  resolvere  in  principia  evidentia :  et 

hoc  intendit  ubicumque  hoc  innuit) ;  et  quod  est  scientia 

imperfecta,  ratione  status  praesentis;  scientia  enim  imper- 

fecta  non  est  extra  latitudinem  scientiae.  Et  hoc  affirmavit 

hic  littera.    Et  ne  daretur  occasio    male  intelligendi,   cum 

fuisset  tantum  quaesitum  utrum  esset  scientia,  responsum 

est  affirmative  cum  adversativa  subiuncta  ;   ut  completa  re- 

sponsio  esset  cum  conditione  specificante,  et  non  absolute. 

Non  enim  probavit  quod  est  scientia,  sed  quod  est  scientia 

subalternata ;  ut  ex  qualitate  adiuncta  intelligeres  imperfe- 

ctionem  quara  in  statu  hoc  habet. 

X.  Quoad  secundum  vero  punctum,  de  subalternatione, 
videtur  raihi  quod  de  subalternatione  simpliciter  intendat 
littera.  Tum  quoniam  de  tali  distinxerat  ante  conclusionem : 
tura  quia,  ut  patet  ex  dictis  *,  subalternatio  quoad  eviden- 
tiam  oritur  ex  ratione  scientiae.  Et  propterea  tenendum 
arbitror  quod  theologia  nostra,  secundum  se,  est  vere  scien- 
tia  sirapliciter  subalterna:  ut  in  nobis  vero  viatoribus,  est 
scientia  iraperfecte,  sed  simpliciter  subalterna. 

Tu  autem,  novitie,  cum  disputas,  cave  ne  fallaris,  pro 
eadera  accipiens  theologiam  secundum  se ,  et  theologiam 
nostram  secundum  se.  Haec  enira  valde  differunt.  Quoniam 
theologia  secundum  se  est  scientia  quam  nata  est  parere 
deitas  secundum  se  :  et  haec  est  theologia  quam  Deus  de 
seipso  habet.  Sed  theologia  nostra  distinguitur,  si  ly  nostra 
deraonstret  huraanam  naturam  simpliciter,  in  theologiam 
beatorum  et  viatorura.  Non  oportet  autem  distingui,  si  ly 
nostra  demonstret  viatores:  et  sic  accipitur  in  proposito. 
Haec  tamen  potest  accipi  secundum  se,  et  ut  in  nobis  via- 
toribus.  Habes  autem  distinctionem  hanc  ultiraam  ex  lit- 
tera,  dum  in  corollario  manifeste  loquitur  de  theologia 
nostra  ut  in  nobis  viatoribus,  quorum  est  credere  principia ; 
et  in  conclusione  responsiva  locutus  est  de  eadem  secun- 
dum  se :  convenit  siquidem  ei  secundum  se,  oriri  ex  princi- 
piis  notis  secundum  se  luraine  superioris    scientiae,  etc. 

XI.  Secundum  *  est  quod,  quia  orania  nostra,  translata 
in  Deum,  seclusis  iraperfectionibus  transferri  intclliguntur, 
consequens  est  et  quod  scientia  ratione  cvidentiae  et  cer- 
titudinis,  non  quoad  discursus  iraperfectionem ;  et  quod 
subalternare ,  non  quoad  discursu  demonstrativo  probare 
principia  subalternatae,  sed  quoad  evidentiam  illorura,  et 
causalitatera  notitiae  eorura  in  aliis,  transferatur  in  Dei 
scientiara.  Ac  per  hoc,  non  oportet  ex  subalternatione  quod 
principia  theologiae  nostrae  sint  conclusiones  theologiae 
beatorum:  sed  sat  est  quod  sint  propositiones  evidentes 
theologiae  beatorum.  Sicut  si  geometria  absque  discursu 
esset,  haberet  quam  nunc  habet  evidentiam  de  principiis 
perspectivae ,  sed  non  eodera  modo :  et  nihil  minus  sub- 
alternans  esset.  Quia  igitur  conclusiones  theologales  proce- 
dunt  ex  articulis  fidei  ut  principiis  non  in  se  evidentibus, 
sed  in  scientia  Dei  ct  beatorum,  consequens  est  quod  habet 
essentialera  conditionera  constitutivam  scientiae  subalterna- 
tae*;  et  quod  est  scientia  ex  continuatione  ad  scientiam  Dei 
et  beatorura  ;  et  quod  habitus  per  se  principiorum  eius 
est  scientia  divina,  habitus  vero  per  accidens  eorura  est 
fides ;  et  quod  non  opponitur  scientiae  beatae  ex  parte 
obiecti  nec  subiecti,  sed  secundura  evidentiam  et  ineviden- 
tiara  negative ;  et  quod  sunt  compossibiles  in  eodera  subie- 
cto  simul.  Nec  est  idem  iudicium  de  scientia  subalternata 
et  fide.  Quoniam  lumen  divinum  absolute  est  per  se  ratio 


Cf.  num.   VIII. 


Cf.  num.  III. 


QUAESTIO  I,  ARTICULUS  III 


11 


Ibidem. 


*  Epist.  L 
ciii),  ad 
num. 

•  Nura.  VI 


"  Arl.  13. 


'  Cap.  I. 


III  |al. 
Pauli- 


f 


I 


formalis  huius  notitiae,  inquantum  scientifica  est:  lumen 
autem  divinum  obumbratum  est  per  se  ratio  assensus  fidei, 
quae  per  accidens  est,  ut  dictum  est  *,  habitus  principiorum 
horum.  Et  ideo  habitus  principiorum  non  remanebit  in 
patria :  scientia  autem  acquisita  ex  eis  remanebit,  iuxta  illud 
Hieronymi  *:  Discamus  in  terris  etc. 

XII.  Unde  ad  rationes  in  oppositum  contra  primam  par- 
tem  inductas  *,  singillatim,  propter  novitios,  respondendo 
dicitur. 

Et  ad  primum  dicitur,  quod  Incarnatio,  et  alia  huius- 
modi  secundum  se  contingentia,  ut  subsunt  huic  scientiae, 
sunt  necessaria;  quemadmodum  ut  scita  a  Deo  sunt  ne- 
cessaria,  ut  in  quaestionc  xiv  *  patebit. 

Ad  secundum  vero,  iam  patet  quod  ista  scientia  est  ex 
per  se  notis ,  idest  evidentibus,  mediate :  et  hoc  sufficit , 
iuxta  illud  I  Topic.  * :  demonstratio  est  ex  per  se  notis,  vel 
ex  his  quae  per  illa  fidem  sumpserunt.  -  Habitus  quoque 
per  se  principiorum  huius  scientiae  est  altior  ipsa ;  quidquid 
sit  de  habitu  per  accidens,  idest  fide;  quae  dici  potest  altior 
scientia  quoad  adhaesionem ,  licet  non  quoad  evidentiam. 

Ad  tertium  autem  dicitur,  quod  theologus  scit  se  scire, 
non  conditionaliter ,  sed  subalterne :  hoc  auteni  non  est 
scire  illationes  tantum,  sed  illata  ex  principiis  evidentibus 
in  superiori  scientia.  Nec  pJus  potest  inferri  ex  tali  ineviden- 
tia,  nisi  quod  tale  scire  non  est  perfectum,  nisi  continue- 
tur  cum  superiori  scientia :  quod  non  solum  concedimus, 
sed  docemus.  -  Et  similiter  dicimus  quod  scientia  subalterna, 
usquequo  non  continuatur  subalternanti,  non  est  virtus 
intellectualis ,  sed  inchoatio  virtutis  intellectualis :  et  ideo 
spectat  ad  eandem  virtutis  speciem,  scilicet  scientiam. 

Ad  quartum,  quod  est  Scoti,  negatur  antecedens.  Quo- 
niam  in  Sacra  Scriptura  traduntur  demonstrationes  virtua- 
liter;  et  generatur  alius  habitus  a  fide,  ex  deductione  con- 
dusionum  ex  articulis  fidei.  Nec  est  verum  quod  omnibus 
assentiamus  aeque,  seu  eodem  modo.  Quoniam  articulis 
assentimus  non  propter  aliud:  conclusionibus  autem,  de 
quibus  solis  est  haec  scientia,  assentimus  propter  articulos. 
Et  cum  dicitur  quod  aeque  assentimus  probatis  et  simpli- 
citer  propositis,  respondetur:  Si  omnia  simpliciter  credenda 
proponerentur,  theologia  nostra  in  se  quidem  esset  scien- 
tia,  quia  conclusiones  suae  secundum  se  natae  sunt  deduci 
ex  articulis  fidei ;  «ed  quoad  nos  non  esset  scientia ,  sed 
fides;  et  non  solum  aeque,  sed  eodem  modo  assentiremus 
omnibus.  Verum  quia  de  facto  articuli  proponuntur  nobis 
simpliciter  credendi,  cetera  autem  ut  ex  articulis  deducenda, 
ideo  non  eodem  modo  assentimus  principiis  et  conclusio- 
nibus.  Nec  aeque  assentimus  conclusionibus  probatis  et  non 
probatis:  propter  quod  circa  non  probatas  tanta  opinionum 
diversitas  in  sacra  doctrina  toleratur.  Et  propterea  est  scien- 
tia  non  solum  in  se,  sed  quoad  nos;  imperfecta  tamen. 

Ad  iiltimum  autem,  iam  patet  quod  non  ponimus  fidem 
et  scientiam  de  eodem  simul :  quia  fides  est  de  articulis , 
scientia  autem  de  conclusionibus. 


XIII.  Ad  argumenta  vero  contra  secundam  partem  *,  re-  *  cf.  num.  vn. 
spondendo  dicitur  quod  scientia  de  Deo  adaequata  non 
potest  esse  nisi  una :  inadaequata  vero  potest  multiplicari. 
Talis  autem  est  theologia.  -  Vel  dicatur,  et  melius,  quamvis 
in  idem  redeat ,  quod  antecedens  est  simpliciter  falsum. 
Quoniam  ad  unitatem  scientiae  requiritur  et  unitas  ratio- 
nis  formalis  obiecti  ut  res ,  et  unitas  rationis  formalis 
obiecti  ut  obiectum ,  ut  in  sequenti  patebit  articulo  *.  In  '  Cf.  comment, 
proposito  autem ,  quamvis  deitas  sit  una  ratio  tormaiis 
obiecti  utriusque  theologiae  ut  res  est,  alia  tamen  et  alia 
est  ratio  formalis  eiusdem  obiecti  ut  obiectum  est,  in  utra- 
que  theologia.  Quoniam  Deus  ut  clare  visus  obiicitur 
beatis :  Deus  autem  ut  revelatus  ,  abstrahendo  a  claritate 
et  obumbratione ,  obiicitur  theologiae  nostrae  absolute 
sumptae. 

Ad  secundum  dicitur,  quod  theologia  nostra  et  beato- 
rum  non  sunt  de  eisdem  veritatibus:  prout  manifeste  patet 
de  veritatibus  articulorum  fidei ,  de  quibus  est  theologia 
beatorum,  non  nostra. 

Et  per  haec  patet  responsio  ad  formam  argumenti  Au- 
reoli.  Concedi  siquidem  potest  quod  subiectum  theologiae 
nostrae  addit  aliquo  modo  ad  subiectum  theologiae  bea- 
torum,  accipiendo  subiectum  nostrae  theologiae  pro  toto 
aggregato  ex  subiecto  ut  re  et  ut  obiecto :  sic  enim  subie- 
ctum  est  Deus  revelatus;  revelationem  autem  constat  ad- 
dere  differentiam  accidentalem.  At  si  pertinaciter  ex  parte 
obiecti  ut  res  est,  additionem  talem  quis  exigat  in  subiecto 
subalternatae ,  negatur  assumptum  universaliter ;  licet  in 
quibusdam  verificetur.  Nec  oppositum  dicitur  I  Poster.  * :  "  Cap.  vn 
sed  docetur  ibidem  quod  una  scientia  non  descendit  in 
aliam,  nisi  subiectum  sit  sub  subiecto  simpliciter  vel  sic ; 
quod  concedimus,  dum  dicimus  scientiam  beatorum  de- 
scendere  in  nostram ,  quia  formale  subiectum  ut  res  est 
omnino  idem  utrobique,  et  ut  obiectum  huius,  est  sub 
obiecto  illius. 

Ad    reliqua  vero    obiecta    contra   secundum    purtctum, 
dicitur  quod  ista  scientia  dependet    a   theologia  beatorum  s 

ut  a  lumine :  et  quod  sunt  compossibiles  simul  in  eodem. 
Nec  sequitur  quod  idem  sit  simul  viator  et  comprehensor : 
sed  sit  simul  comprehensor ,  et  habens  scientiam  quam 
acquisivit  in  via ,  alio  modo  ,  non  solum  propter  exclu- 
sionem  discursus,  sed  propter  perfectionem  quam  ex  con- 
tinuatione  ad  scientiam  beatorum  sortitur. 

Ad  ultimum  Durandi,  negatur  theologales  conclusiones 
non  habere  propter  quid,  quidquid  sit  de  principiis.  Et  si 
idem  propter  quid  nos  et  beati  dicamus,  non  tamen  eodem 
modo  :  quia  illi  evidenter  ,  nos  autem  absque  evidentia. 
At  si  principia  dicatur  oportere  habere  propter  quid ,  re- 
sponsum  est  *  quod  sufficit  quod  non  sint  evidentia  in  sub-  '  Num.  m. 
alternata,  sed  in  subalternante.  Et  hoc  loquendo  de  propter 
quid  proprie :  nulla  namque  est  propositio  pure  theologalis, 
quae  non  habeat  aliquo  modo  propter  quid. 
Et  sic  patet  responsio  ad  omnia  obiecta. 


n.  4. 


ARTICULUS  TERTIUS 

UTRUM  SACRA  DOCTRINA  SIT  UNA  SCIENTIA 


'Cap.  xxvii,  n.i. 
•  S.  Th.lect.xLi. 


iD  TERTiUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
sacra  doctrina  *  non  sit  una  scientia. 
'Quia  secundum  Philosophum  in  I  Po- 
\ster.  *,  una  scietitia  est  quae  est  ^  unius 
generis  subiecti.  Creator  autem  et  creatura,  de  qui- 
bus  in  sacra  doctrina  tractatur,  non  continentur 
sub  uno  genere  subiecti.  Ergo  sacra  doctrina  non 
est  una  scientia. 


Infra  art.  4;  I  Sent.,  Prol.,  art.  2,  4. 

2.  Praeterea 


in  sacra  doctrina  tractatur  de 
angelis ,  de  creaturis  corporalibus ,  de  moribus 
hominum.  Huiusmodi  autem  ad  diversas  scientias 
philosophicas  ''  pertinent.  Igitur  sacra  doctrina  non 
est  una  scientia. 

Sed  contra  est  quod  Sacra  Scriptura  °  de  ea  lo- 
quitur  sicut  de  una  scientia:  dicitur  enim  Sap.  x  *: 
dedit  illi  scientiam  sanctoriim. 


\'ers.  10. 


a)  doctrina.  -  scriptura  D. 

P)  esf.-Om.PE.-Pro  seq.  doctrina,  scripturaE,  scriptura  doctrina 
A,  scriptura seu  doctrina  B. -  Pro  doctrina  in  fine  argumenti,  scriptura  A. 


y)  philosophicas.  -  phisicas  F.  -  Pro    Igitur  sacra,  Sacra   igitur 
codices ;  pro  doctrina,  scriptura  D. 

3)  Scriptura.  -  doctrina  D.  -  de  ea  ora.  B. 


I  2 


QUAESTIO  I,  ARTICULUS  III 


Respondeo  dicendum  sacram   doctrinam   unam 

scientiam  esse.  Est  enim  unitas  potentiae  et  ha- 

^  bitus  consideranda  '  secundum  obiectum,  non  qui- 

dem  materialiter ,   sed    secundum   rationem    for- 

malem  obiecti :  puta  homo,  asinus  et  lapis  con- 

veniunt   in    una    formali   ratione    colorati ,   quod 

^  est  obiectum  visus.  Quia  igitur  sacra  scriptura  ^ 

considerat  aliqua  secundum  quod  sunt  divinitus 

Art.  I,  ad  2.     revelata,    secundum    quod    dictum   est  *,  omnia 

quaecumque  sunt   divinitus   revelabilia,  commu- 

1  nicant  in  una  "^  ratione  formali  obiecti  huius  scien- 

D-  "54.  tiae  *.  Et  ideo  comprehenduntur  sub  sacra  doctrina 

sicut  sub  scientia  una. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  sacra  doctrina 
non  determinat  de  Deo  et  de  creaturis  ex  aequo : 
sed  de  Deo  principaliter,  et  de  creaturis  secun- 
dum   quod    referuntur  ad  Deum ,   ut  ad   princi- 


pium  vel  finem.  Unde  unitas  scientiae  non  im- 
peditur. 

Ad  secundum  dicendum  quod  nihil  prohibet  *  in- 
feriores  potentias  vel  habitus  diversificari  circa 
illas  materias,  quae  communiter  cadunt  sub  una 
potentia  vel  habitu  superiori:  quia  superior  po- 
tentia  vel  habitus  respicit  obiectum  sub  univer- 
saliori  ratione  formali  '.  Sicut  obiectum  sensus 
communis  est  sensibile,  quod  comprehendit  sub 
se  visibile  et  audibile:  unde  sensus  communis, 
curn  sit  una  potentia,  extendit  se  ad  omnia  obiecta 
quinque  sensuum.  Et  similiter  ea  quae  in  diversis 
scientiis  philosophicis  "  tractantur,  potest  sacra  do- 
ctrina,  una  existens,  considerare  sub  una  ratione, 
inquantum  scilicet  sunt  divinitus  revelabilia:  ut 
sic  sacra  doctrina  sit  '■  velut  quaedam  impressio 
divinae  scientiae,  quae  est  una  et  simplex  omnium. 


e)  £5/  enim  ...  consideranda.  ~  Est  enim  unitas  scicntiae  sic  con- 
sideranda,  sicut  unitas  potentiae  et  habitus  consideratur,  scilicetBGsD; 
Est  enim  unitas  potentiae  et  habitus  sic  (vel  sit)  consideranda  ACFpD; 
Cum  enim  unitas  potentiae  et  habitus  sit  consideranda  E. 

Z)  scriptura.  -  doctrina  codices.  -  secundum  quod  dictum  ...  re- 
velabilia  om.  C. 


r,)  una.  ~  unica  G.  -  Pro  seq.  doctrina,  scriptura  A. 
0)  prohibet.  -  impedit  B.  -  Pro  illas,  aliquas  codices,  alias  ed.  a. 
i)  universaliori  ratione  formali.  -  universali  ratione  formaliter  pA; 
universali  legit  etiam  G. 

x)  philosophicis.  -  phisicis  F.  -  Infra  scilicet  om.  A. 
X)  ut ...  sit.  -  et ...  fit  ADE,  et ...  sit  BpC. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


IN  titulo  nota  duos  terminos,  scilicet  subiectum  et  prae- 
dicatum :  ly  enim  sacra  doctrina  sumitur  pro  tota  scien- 
tia  theologica;  ly  una  supponit  pro  unitate  specifica  spe- 
ciei  specialissimae.  Et  adverte  caute  quod  hic  non  quae- 
ritur  utrum  sit  una  simplex  qualitas ,  sed  utrum  sit  una 
scientia  secundum  speciem;  quidquid  sit  de  modo  unitatis 
ipsius  scientiae  in  communi ,  an  scilicet  sit  una  unitate 
simplicitatis,  an  unitate  ordinis,  etc.  Nihil  enim  refert  ad 
propositum  quid  quisque  sentiat.  Sat  est  hic  discutere  an 
theologia  sit  scientia  una  secundum  speciem  specialissi- 
mam;  an  non,  sed  sit  divisibilis  in  multas  species;  et,  ut 
mathematica  dividitur  in  geometriam,  arithmeticam  etc. ,  ita 
haec  dividatur  in  scientias  plures,  puta  de  Deo,  de  Chri- 
sto,  de  moribus. 

II.  In  corpore  est  una  conclusio,  responsiva  quaesito 
affirmative:  Sacra  doctrina  est  scientia  una.  -  Probatur.  Uni- 
tas  potentiae  et  habitus  est  secundum  unitatem  rationis 
formalis  obiecti:  ergo  sacra  doctrina  est  scientia  una. 

Antecedens  declaratur  in  potentia  visiva  et  ratione  formali 
sui  obiecti.-  Consequentia  vero  probatur.  Omnia  considerata 
in  sacra  doctrina,  communicant  in  una  ratione  formali  obiecti 
huius  scientiae,  scilicet  lumine  divinae  revelationis :  ergo. 

III.  Ad  evidentiam  huius  rationis ,  nota  duplicem  esse 
rationem  formalem  obiecti  in  scientia :  alteram  obiecti  ut 
res ,  alteram  obiecti  ut  obiectum ;  vel  alteram  ut  quae , 
alteram  ut  sub  qua.  Ratio  formalis  obiecti  ut  res,  seu  quae, 
est  ratio  rei  obiectae  quae  primo  terminat  actum  illius  ha- 
bitus ,  et  ex  qua  fluunt  passiones  illius  subiecti ,  et  quae 
est  medium  in  prima  demonstratione  ;  ut  entitas  in  me- 
taphysica,  quantitas  in  mathematica,  et  mobilitas  in  natu- 
rali.  Ratio  autem  formalis  obiecti  ut  obiectum  ,  vel  sub 
qua,  est  immaterialitas  talis,  seu  talis  modus  abstrahendi 
et  definiendi :  puta  sine  omni  materia  in  metaphysica,  cum 
materia  intelligibili  tantum  in  mathematica,  et  cum  materia 
sensibili,  non  tamen  hac ,  in  naturali. 

IV.  Necessitas  autem,  qualitas  et  distinctio  harum  ratio- 
num  sumenda  est  ex  distinctione  duorum  generum,  in  qui- 
bus  oportet  locare  obiectum  scientiae.  Oportet  enim  quod 
formaliter  sit  talis  res,  talitcr  scibilis.  Et  ideo  oportet  quod 
habeat  et  rationem  formalem  constituentem  formaliter  ipsam 
in  tali  esse  reali,  et  rationem  formalem  constituentem  for- 
maliter  ipsam  in  tali  esse  scibili ;  ut  sic  reponatur  et  in  ge- 
nere  rerum  et  in  genere  scibilium ;  quemadmodum  obiectum 
sensus  est  in  duobus  generibus,  scilicet  sub  passibili  quali- 


tate  et  sub  sensibili.  Aliae  namque  sunt  differentiae  et  species 
passibilis  qualitatis,  et  aliae  sensibilis.  Illius  enim  sunt  spe- 
cies  color,  sonus,  odor,  etc. :  istius  vero  species  sunt  visi- 
bile,  audibile,  odorabile.  Illius  differentiae  sunt  constitutivae 
rerum  obiectarum :  istius  differentiae  nihil  ponunt  in  ipsis 
rebus  obiectis.  Illae  rursus  constituunt  subiecta,  istae  pas- 
siones,  \uyiX.a '\\\\id  \\  de  Anima  * ,  ubi  visibile  praedicatura 
secundi  modi  per  se,  seu  passio,  ponitur  coloris.  Et  quem- 
admodum  sensus  distinctio  et  multiplicatio  non  attenditur 
secundum  quamcumque  divisionem  sensibilis  qualitatis,  sed 
solum  secundum  illam  in  illa  quinque,  ex  quibus  fluit 
divisio  per  se  sensibilis  in  eo  quod  sensibile  (per  proprias 
scilicet  differentias  ipsius  sensibilis,  puta  taliter  immutati- 
vum  esse  sensus,  etc.) ,  quoniam  sensus  dicitur  dividi  secun- 
dum  divisionem  sensibilis  inquantum  sensibile :  ita  obie- 
ctum  scientiae  est  in  genere  entis  et  in  genere  speculabilis, 
ita  quod  haec  duo  genera  aliis  et  aliis  differentiis  propriis 
dividuntur  in  proprias  species.  Entis  enim  differentiae  pro- 
priae  sunt  constitutivae  entium  in  suis  generibus  realibus, 
sicut  esse  per  se  constituit  substantiam  ,  et  esse  in  alio 
accidens,  etc. :  speculabilis  autem  propriae  ditferentiae  nihil 
ponunt  in  entibus.  Unde  illae  intrinsece  constituunt  sub- 
iecta,  istae  constituunt  quasi  passiones  eorum :  quando- 
quidem  et  speculabilitas  entis  passio  est.  Et  propterea  illa 
sola  entis  divisio  diversificat  habitus  speculativos,  quae  in- 
fert  propriam  divisionem  speculabilis  ut  speculabile  est,  per 
proprias  differentias  ipsius  spcculabilis :  quae  penes  diver- 
sitatem  modi  abstrahendi  a  materia  sumuntur  VI  Metaphys.  * 
Ita  quod  primo  dividitur  ratio  entis  in  entitatem  simpliciter, 
quantitatem,  et  mobilitatem,  et  deitatem.  Et  ex  hac  fluit 
alia  divisio  scibilis,  in  scibile  per  lumen  metaphysicale,  idest 
medium  illustratum  per  abstractionem  ab  omni  materia  ; 
et  per  lumen  mathematicura ,  idest  medium  illustratura 
iraraaterialitate  sensibili,  oburabratura  tamen  materia  intel- 
ligibili;  et  per  lumen  physicum  obumbratura,  idest  raedium 
oburabratura  raateria  sensibili,  illustratum  autem  ex  sepa- 
ratione  individualiura  conditionum;  et  per  lumen  divinum, 
idest  mediura  divino  lumine  fulgens,  quod  scibile  theolo- 
gicum  constituit. 

V.  Habet  igitur  obiectura  scientiae  duplicem  rationem 
forraalera:  alterara  quidditativam  sibi  ut  res  est;  alterara 
denorainativara  sui  simpliciter,  quidditativam  autera  sibi  ut 
est  sub  genere  scibilis;  quod  est  esse  sub  genere  obiecti, 
quoniara  scibile    species   est   obiecti.    Et   ideo    dictum  est 


Cap.  VII,  n.  1. 


•  C«P.  I.  - 
lib.  \^  c.  I, 


Did. 
n.  4 


QUAESTIO  I,  ARTICULUS  III 


i3 


J 


quod  altera  est  obiecti  ut  obiectum  est.  Et  quoniani,  quem- 
admodum  sensus  distinguitur  secundum  distinctionem  sen- 
sibilis  ut  sic  ,    ita  scientia  dividitur    secundum  divisionem 


I 


scibilis  ut  sic;  ita  quod  ubi  est  una  species  specialissima 
""i'  scibilis ,  ibi  oportet  esse  unam  tantum  speciem  scientiae  , 
quemadmodum  etiam  in  sensu  et  sensibili  accidit;  et  ubi 
plures  differentiae  scibilis  ut  sic  reperiuntur,  diversas  opor- 
tet  scientiae  species  ponere  :  et  si  his  adiunxeris  quod  dif- 
ferentiae  scibilis  ut  sic,  sunt  ipsae  rationes  formales  obiecti 
scibilis  ut  obiectum  est:  de  necessitate  sequitur  quod  unitas 
et  diversitas  specifica  scientiarum  attendantur  penes  uni- 
tatem  et  diversitatem  rationum  formalium  obiectorum  ut 
obiecta  sunt;  vel,  quod  idem  est,  rationum  formalium  sub 
quibus  res  sciuntur.  -  Et  hoc  est  quod  in  littera  dicitur, 
dum  ratio  quare  theologia  sit  una  scientia ,  assignatur  ex 
unitate  rationis  formalis  sub  qua,  seu  obiecti  ut  obiectum, 
idest  luminis  divinae  revelationis :  omnia  enim  dicuntur 
considerari  in  theologia  inquantum  sunt  divinitus  revela- 
bilia.  Et  sic  patet  vis  et  sensus  rationis  allatae  in  littera. 

VI.  Circa  hanc  rationem  sic  expositam,  occurrit  triplex 
dubium :   primum  circa  ipsam  rationem ;    secundum  circa 

Cf.  num.  xir.     antecedens  *;  tertium  circa   propositionem    assumptam  in 
Cf.  num.  XIII.    probatione  consequentiae  *.  Et  sunt  singillatim  absolvenda, 

ordine  proposito. 
Cf.  num.  II,  Circa  rationem  igitur  litterae  *  dubium  occurrit ,  quia 

in  aequivocationem  cecidit.  Quoniam  in  antecedente  loqui- 
tur  de  ratione  formali  obiecti  ut  res  est  (ut  patet  ex  eius 
probatione  in  visu :  assumitur  namque  coloris  ratio  pro  ra- 
tione  formali  visibilis ;  coloris  autem  ratio  est  ratio  formalis 
visibilis  inquantum  res  ,  ut  patet)  :  probatio  vero  conse- 
quentiae  loquitur  de  ratione  formali  obiecti  ut  obiectura 
est;  quoniam  revelabilitatem  subsumit  esse  rationem  for- 
malem  obiecti  theologiae.  Ergo  manifeste  committitur  ae- 
quivocatio,  sub  ratione  formali  obiecti  ut  res  subsumendo 
rationem  formalem  obiecti  ut  obiectum. 

VII.  Ad  hoc  dicitur,  negando  assumptum.  Quoniam  an- 
tecedens  supponit  indistincte  pro  ratione  formali  obiecti  sive 
ut  res,  sive  ut  obiectum :  quamvis  sit  manifestatum  quoad 
rationem  formalem  obiecti  ut  res ;  tum  quia  notior  est ;  tum 
quia  convertibiliter  se  consequuntur  illae  duae  rationes  for- 

Num.  IV.  males ,    ut  subiectum  et  passio ,    ut  dictum  est  *.   Et  pro- 

pterea  absque  aequivocatione  subsumi  potuit  de  ratione 
formali  obiecti  ut  obiectum  est,  scilicet  revelabilitate. 

Et  merito  magis  ratio  obiecti  ut  obiectum  subsumpta  est, 
quam  ratio  obiecti  ut  res.  Tum  quia  ratio  obiecti  theologici 
ut  res,  adhuc  non  est  assignata,  sed  in  articulo  7  discutienda 
erat:  alia  vero  est  assignata  et  in  i  et  in  2  articulo.  Tum 
quia  ratio  illius  ut  res,  non  infert  speciem  specialissimam 
obiecti  ut  sic,  et  consequenter  nec  speciem  specialissimam 

Num.  IX.  scientiae,  ut  nunc  nunc  *  patebit :  et  sic  non  habuisset  in- 

lentum  suum. 

VIII.  Sed  contra  responsionem  insurgit  maior  difficultas. 
Quoniam  si  verum  est  quod  ratio  formalis  obiecti  ut  res, 
et  ratio  eius  ut  obiectum,  se  habent  ut  subiectum  et  passio 

Num.  IV.  convertibiliter,   ut  praefata  responsio  sustinet,  et  prius  *  est 

dictum;  sequitur  quod  theologia  beatorum  et  nostra  con- 
veniant  in  una  ratione  formali  obiecti  ut  obiectum  est ,  et 
consequenter  sint  una  scientia  secundum  speciem  specialis- 
simam.  Et  consequenter  ruit  tota  subalternatio  articuli  prae- 

Cf.  Comment.  cedentis,  ut  ibi  *  arguebat  Scotus:  quia  idem  non  subalter- 
natur  sibi.  -  Probatur  sequela  sic.  Istae  theologiae  conveniunt 
in  ratione  formali  obiecti  ut  res,  quia  deitas  est  ratio  for- 
malis  utrobique:  ergo  in  ratione  formali  obiecti  ut  obiectum. 
Patet  consequentia.  Quia  illae  duae  rationes  formales  con- 
vertibiliter  se  inferunt,  ut  subiectum  et  passio,  secundum 
dicta:  oportet  enim  convenientia  in  unitate  subiecti,  quod 
conveniant  in  unitate  passionis  illius,  quoniam  inseparabi- 
lis  est  passio  a  subiecto. 

IX.  Ad  hoc  dicitur,  quod  illa  propositio,  scilicet :  ratio 
formalis  obiecti  ut  res ,   et   ratio  eius  ut   obiectum ,  sunt 

convertibiles  etc,  verissima  est,  sane  intellecta ,  scilicet  de 
ratione  formali  obiecti  ut  sic  adaequata  rationi  formali  rei. 
Secus  autem  est  de  ratione  formali  obiecti  ut  obiectum 
inadaequata  rationi  formali  obiecti  ut  res  (si  contingit  ali- 
quod  obiectum  habere  rationem  inadaequatam) :  quoniam 


inadaequatam  non  oportet  converti  cum  ratione  rei ;  sed 
inferre  quidem  illam,  et  non  necessario  inferri  ab  illa.  Sic 
autem  est  in  proposito.  Quia  deitati  respondet  una  tantum 
ratio  formalis  adaequata  obiecti  ut  obiectum  est ,  et  haec 
est  lumen  divinum:  sed  illa  ratio  formalis  non  est  una 
specie,  sed  genere;  et  dividitur  in  lumen  divinum  evi- 
dens,  et  lumen  divinum  revelans  (abstrahendo  ab  eviden- 
tia  et  inevidentia),  et  lumen  divinum  inevidens.  Et  primum 
est  ratio  sub  qua  theologiae  beatorum,  secundum  nostrae, 
tertium  fidei.  Et  propterea ,  cum  unitate  rationis  formalis 
obiecti  ut  res,  stat  diversitas  specifica  rationum  formalium 
obiecti  illius  ut  obiectum;  et  consequenter  diversitas  spe- 
cifica  habituum.  Et  ideo,  quamvis  deitas  convertatur  cum 
illa  ratione  adaequata ,  et  mutuo  se  inferant ,  non  tamen 
convertitur  cum  aliqua  specie  illius.  Et  consequenter  nul- 
lam  earum  determinate  infert,  sed  infertur  a  singulis.  Valet 
enim:  Deus  sub  ratione  deitatis  est  obiectum  talis  scien- 
tiae,  ergo  sub  lumine  divino,  et  e  converso:  sed  non  valet, 
ergo  sub  lumine  evidenti;  aut,  ergo  sub  lumine  revelatio- 
nis,  etc. 

X.  Et  ut  scias  radicem  responsionis  huius,  adverte  quod, 
licet  duae  rationes  formales  saepius  nominatae  se  habeant 
convertibiliter  ut  subiectum  et  passio,  non  tamen  conver- 
tibiliter  se  habent  in  gradu  unitatis ;  ita  quod ,  si  altera  una 
est  unitate  specifica  specialissime ,  altera  quoque  sit  sic 
una;  et  si  altera  est  una  genere,  quod  reliqua  quoque  sit 
una  generice.  Imo  totuih  oppositum  in  pluribus  apparet. 
Nam  in  obiecto  metaphysicac ,  ratio  entis  est  una  minus 
quam  genere :  et  tamen  ratio  suae  speculabilitatis,  scilicet 
abstractio  a  materia  sensibili  et  intelligibili,  est  una  secun- 
dum  speciem  specialissimam.  Et  idem  apparet  in  geometria 
et  arithmetica ,  quarum  subiecta  habent  unitatem  genericam 
ut  res ,  et  speciei  atomae  ut  obiecta.  Et  per  oppositum  , 
quandoque  ratio  rei  est  una  secundum  speciem  atomam , 
et  ratio  obiecti  ut  sic  est  una  secundum  genus;  ut  in  pro- 
posito  contingit  de  deitate  et  lumine  divino.  Et  merito 
opposito  modo  obiectum  theologiae  se  habet  ad  obiecta 
praedictarum  scientiarum:  quia  obiectum  formale  ut  res 
est,  infinitum  est.  Consonat  quippe  rationi  ut  rei  species 
infinita  excedat  species  obiecti  finitas,  quamvis  adaequetur 
generi. 

XI.  Posset  quoque  dici  quod  ratio  formalis  obiecti  du- 
pliciter  assignatur:  scilicet  ex  parte  obiecti,  et  haec  converti- 
biliter  se  habet  ad  rationem  rei ;  vel  ex  parte  defectivae 
potentiae ,  et  haec  non  convertitur,  sed  infert  rationem  for- 
malem  rei,  et  non  infertur  ab  illa.  Sic  autem  est  in  pro- 
posito.  Quia  deitas  et  luraen  divinum  convertuntur :  sed 
deitas  et  luraen  divinura  sic,  non  convertuntur ;  sed  tale 
luraen  infert  et  claudit  in  se  deitatera,  non  autem  e  con- 
verso.  "Et  ideo  licitum  fuisset  etiam  sub  ratione  formali 
rei  subsumere  lumen  revelationis :  quoniam  in  hoc  clau- 
ditur  illa. 

XII.  Circa  antecedens  *    est  dubium  ,   habens    campum  •  Cf.  num.  11,  vi. 
valde  magnum,  de  unitate  et  diversitate  habitus  et  poten- 

tiae  ex  obiecto:  et  propterea  oporteret.de  hoc   facere  po- 

tius  quaestionem  specialem.  Sat  sit  hic ,   quod  antecedens 

illud  ex  II  de  Anima  *  habetur,  ubi  potentiae  per  actus,  et   "  Cap.  iv,  n.  1. 

actus  per  obiecta  distingui  dicuntur:  idem  est  enim  de  actu 

et  habitu  iudiciura  quoad  hoc. 

XIII.  CiTca.  propositionem  assumptam  in  probatione  con- 
sequentiae  *,  scilicet :   omnia  considerata  in  sacra  doctrina   *  Cf.  num.  n,  iv. 
conveniunt  in  una  ratione  formali,  idest  revelabilitate  di— 

vina,  dupliciter  dubitatur:  pruno  contra  ipsam  in  se;  se- 
dundo  contra  ipsam  ut  applicatur  ad  inferendura  unitatem 
specificam  theologiae. 

Contra  ipsam  quidera  in  se ,  arguit  Albertus  Magnus 
in  I  libro  Summae  suae  llieologiae*.  Revelabilitas  nihil  ■Qu.m.membr. 
ponit  in  re  revelata:  ergo  non  est  ratio  forraalis.  Tenet 
sequela,  quia  ratio  formalis  ponit  aliquid  in  obiecto  cuius 
est  ratio. -  Deinde  arguit  Aureolus *.  Lumen  divinum  se  habet  j,,'^™}; •^f"'  ''''• 
ad  theologiam  ut  intellectus  agens  ad  scientias  acquisitas: 
ergo  non  est  ratio  formalis.  -  Praeterea ,  Deus  se  habet  ut 
praeceptor:  ergo  sua  revelatio  non  est  ratio  formalis. 

Contra  ipsam  autem  ut  infert  unitatem  scientiae,  arguit 
Aureolus  *.  Si  Deus  revelaret  simul  philosophiam  et  geo-   "  i'''''- 


H 


QUAESTIO  I,  ARTICULUS  IV 


metriam,  non  propterea  esset  una  scientia :  ergo  ex  unitate 
revelationis  non  sequitur  unitas  scientiae,  etc. 

XIV.  Pro  evidentia  responsionum  ad  has  obiectiones,  ultra 
praedicta,  scito  quod  lumen  divinae  revelationis  dupliciter 
comparari  potest  ad  aliquam  scientiam.  Primo,  ut  infundens 
ad  infusum,  seu  causa  efficiens  ad  effectum.  Et  sic  non  dat 
unitatem  scientiae  :  quoniam  potest  omnes  scientias,  quan- 
tumcumque  diversas,  infundere.  Alio  modo,  ut  ratio  seu 
modus  cognoscendi  obiecti,  sub  quo,  seu  qua,  attingatur 
res  revelata  a  cognoscente.  Et  sic  dat  unitatem  scientiae. 
Et  quamvis  ista  duplex  comparatio  concurrat  hic  simul , 
non  tamen  oportet  semper  simul  concurrere.  Si  enim  Deus 
revelaret  mihi  geometriam ,  non  propterea  revelatio  esset 
ratio  sub  qua  obiecti  geometriae  meae:  quoniam  ego  sci- 
rem  geometricalia  sub  illamet  ratione  formali,  qua  alii  geo- 
metrae  scirent.  Sed  in  theologia  concurrit  utraque  compa- 
ratio :  quoniam  et  haec  scientia  non  nisi  per  infusiOnem 
habita  est;  et  res  scitae  in  ea  omnes  attinguritur,  et  eis  as- 


sentitur,  ut  subsunt  divino  lumini,  ut  modo  cognoscibilita- 
tis  earum.  Et  proptefea  unitas  theologiae  infertur  in  littera 
ex  unitate  divini  luminis,  non  ut  infundens  est,  sed  ut  est 
ratio  formalis  sub  qua,  modo  superius  exposito. 

XV.  Et  ex  his  patet  facile  responsio  ad  obiecta  *.  Nam 
ratio  Alberti  aequivocat  de  ratione  obiecti,  ex  conditionibus 
rationis  formalis  obiecti  ut  res,  excludendo  rationem  forma- 
lem  obiecti  ut  obiectum,  etc.  -  Prima  autem  ratio  Aureoli 
deficit:  quia  lumen  divinum  se  habet  ut  intellectus  agens, 
sed  non  tantuni;  sed  etiam  ut  ratio  formalis  obiecti  ut 
obiectum  est.  -  Secunda  vero  eodem  modo  deficit:  quia  prae- 
ceptoris  illuminatio  hic  non  solum  est  infusio ,  sed  ratio 
rei  infusae  sub  qua.  Et  rursus ,  falsum  est  quod  ab  uno 
praeceptore  ut  sic,  possint  plures  scientiae  provenire. 

Ad  ultimum  autem  AureoU,  iam  patet  quod  consequen- 
tia  nihil  valet :  quia  lumen  divinum,  infundendo  physicam 
simul  et  mathematicam,  non  concurrit  ut  ratio  obiecti  ut 
obiectum  est,   sed  ut  infundens  tantum,  etc. 


Cf.  num.  XIII. 


ARTICULUS  QUARTUS 

UTRUM  SACRA  DOCTRINA  SIT  SCIENTIA  PRACTICA 


I  Sent.,  Prol.,  art.  3,  qu"  i. 


•  S.  Th.  lect.  II. 
-  Did.  lib.  I(a!. 
cap.  I,  n.  4. 

*  Vers.  22. 


rD  QUARTLM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
I  sacra  doctrina  sit  scientia  *  practica.  Fi- 
*nis  enim  practicae  est  operatio,  secun- 
^dum  Philosophum  in  II  Metaphys  * 
Sacra  autem  doctrina  ad  operationem  ordinatur, 
secundum,  illud  lac.  i  *:  estote  factores  verbi,  et 
non  auditores  tantum.  Ergo  sacra  doctrina  est  pra- 
ctica  scientia. 

2.  Praeterea,  sacra  doctrina  dividitur  per  ^ 
legem  veterem  et  novam.  Lex  autem  perti- 
net  ad  scientiam  moralem  ,  quae  est  scientia 
practica.  Ergo  sacra  doctrina  est  scientia  pra- 
ctica. 

Sed  contra,  omnis  scientia  practica  est  de  re- 
bus  operabilibus  ab  homine;  ut  moralis  de  acti- 
bus  hominum,  et  aedificativa  de  aedificiis.  Sacra 
autem  doctrina    est   principaliter   de  Deo,  cuius 


magis  homines  sunt  opera.  Non  ergo  est  scientia 
practica,  sed  magis  speculativa. 

Respondeo  dicendum  quod  sacra  doctrina  '',  ut 
dictum  est  *,  una  existens,  se  extendit  ad  ea  quae 
pertinent  ad  diversas  scientias  philosophicas,  pro- 
pter  rationem  formalem  '  quam  in  diversis  at- 
tendit:  scilicet  prout  sunt  divino  lumine  cognosci- 
bilia.  Unde  licet  in  scientiis  philosophicis  alia  sit 
speculativa  et  alia  practica,  sacra  tamen  doctrina 
comprehendit  sub  se  utramque  ' ;  sicut  et  Deus 
eadem  scientia  se  cognoscit,  et  ea  quae  facit. 

Magis  tamen  est  speculativa  quam  practica : 
quia  principalius  agit  de  rebus  divinis  quam  de 
actibus  humanis ;  de  quibus  agit  secundum  quod 
per  eos  ordinatur  homo  ad  perfectam  Dei  cogni- 
tionem,  in  qua  aeterna  beatitudo  consistit. 

Et  per  hoc  patet  responsio  ad  obiecta. 


"  Art.  pracced.,. 
ad  2. 


Cap.  II,  n.  I. 


Cf.  num. 


a)  scientia.  -  Om.  codices. 

^)  per.  -  in  E. 

Y)  doctrina.  -  scriptura  A.  -  ut  dictum  est  om.  pC.  -  una  om.  pB. 


3)  formalem.-  communem  BCDEFGsA  et  ab,  om.  pA.  -  scilicet  om 
codiccs. 

£)  utramque.  -  utrumque  codices.  -  Pro  /acit,  fecit  E. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


IN  titulo,  notandum  est  quid  nominis  scientiae  speCuIa- 
tivae  et  practicae.  Scientia  speculativa  vocatur ,  cuius 
finis  proprius  non  est  nisi  scire :  scientia  autem  practica 
est,  cuius  proprius  finis  est  operari,  vel  opere  appetitus,  vel 
potentiae  executivae,  dicente  Aristotele  II  Ethic.  *:  huius- 
modi  sermonem  suscipimus ,  non  ut  scientes  simus,  sed  ut 
operantes,  etc. 

II,  In  corpore  duae  concliviones  *.  Prima  est :  Theologia 
nec  est  pure  practica,  nec  pure  speculativa;  sed  altior,  com- 
prehendens  in  se  eminentius  rationem  practici  et  speculativi. 

III.  Antequam  conclusio  probetur,  ad  evidentiam  sensus 
conclusionis,  scito  quod  practicum  et  speculativum  neque 
sunt  dirferentiae  essentiales ,  neque  quasi  passiones  conse- 
quentes  differentias  essentiales,  primo  dividentes  scientiam 
in  communi :  sicut  nec  visivum  et  auditivum  sunt  differen- 
tiae  primo  dividentes  sensum  in  communi.  Sed  quemad- 
modum  sensus  prius  dividitur  in  communem  et  proprium, 
et  deinde  sensus  proprius  dividitur  in  visum,  auditum,  etc; 
ita  scientia  prius  dividitur  in  scientiam  infinitam  etfinitam, 
et  deinde  scientia  finita    dividitur  in  speculativam    et  pra- 


cticam.  Et  ratio  huius  est,  quia  una  ratio  formalis  obiecti 
finita  non  potest  habere  utramque  conditionem ,  et  quod 
sit  ex  qua  sumatur  regula  operandi,  et  quod  sit  in  se  sci- 
bihs,  etiam  si  nulla  posset  ex  ea  regula  operis  sumi :  sed 
oportet  has  duas  conditiones  in  duabus  fundari  rationibus 
formalibus  finitis,  ut  patet  inductive.  Sed  si  ratio  formalis 
alicuius  obiecti  scibilis  est  infinita ,  iam  ex  sua  infinitatc 
utramque  in  se  conditionem  comprehendit,  altiori  modo 
quam  sint  in  rebus  finitis:  eo  quod  dispersa  in  inferioribus, 
unite  praeinveniuntur  in  superiori.  Et  propterea,  sicut  prae- 
ter  sensus  proprios  datur  sensus  altioris  ordinis,  qui  non 
est  visus,  nec  auditus,  etc;  ita  praeter  scientias  speculativas 
et  practicas,  datur  scientia  altioris  ordinis,  non  speculativa 
nec  practica,  sed  eminenter  continens  utramquc.  Et  iuxta 
hunc  sensum  intelligitur  conclusio.  Unde  in  littera  dicitur 
quod,  licet  in  scientiis  physicis  alia  sit  speculativa  et  alia 
practica  (idest  practicura  et  speculativum  faciant  alietatem, 
quae  est  ditferentia  substantialis) ;  sacra  tamen  doctrina,  una 
cxistens,  comprehendit  utrumque ,  utpote  scientia  altioris 
ordinis. 


QUAESTIO  I,  ARTICULUS  IV 


i5 


IV.  Probatur  igitur  conclusio  in  littera  sic.  Sacra  doctrina, 
una  existens,  extendit  se  ad  ea  quae  spectant  ad  scientias 
speculativas  et  practicas:  ergo  ipsa  est  altior,  comprehen- 
dens  sub  se  utrumque.-Antecedens  probatur  ex  praecedenti 
articulo.  Sacra  doctrina  attendit   unam   rationem    commu- 

•  Cf.sup.not.s.    nem  *  speculabilibus  et  operabilibus,  scilicet  inquantum  sunt 

divinitus  revelabilia:  ergo.  -  Consequentia  probatur;  quia 
huiusmodi  scientia  est  sicut  scientia  Dei,  qui  scientia  ea- 
dem  scit  se  et  opera  sua:  ergo. 

V.  Adverte  hic,  pro  claritate  litterae,  tria.  Primum  circa 
probationem  consequentiae  ex  antecedente  probato :  quod 
illa  probatio  est  optima,  et  a  priori,  et  non  per  locum  a 
simili.  Cum  enim  theologia  nostra  nihil  aliud  sit  quam 
impressio  et  sigillum  proprium  scientiae  divinae  (quoniam 
utraque  est  de  Deo  inquantum  Deus:  et  haec  ab  illa  de- 
rivatur  sub  illius  luminis  propria,  quamvis  parva,  participa- 
tione) ,  consequens  est  quod  unitas  ilHus  unitatem  istius , 
et  altitudo  illius,  qua  ad  utrumque  genus  extenditur,  altitu- 
dinem  istius  inferat.  Et  propterea  ly  sicut ,  in  littera  pro 
probatione  appositum,  non  dicit  puram  similitudinem ;  sed 
assimilationem  proprii  exemplati  ad  proprium  exemplar,  etc. 

Secundum  est,  quod  media  in  littera  posita  sic  se  habent, 
quod  haec  doctrina  ideo  comprehendit  sub  se  utrumque, 
scilicet  speculativum  et  practicum,  quia  una  existens  exten- 
dit  se  ad  omnia.  Et  hoc  ideo,  quia  sub  una  ratione  for- 
mali  omnia  considerat.  Et  hoc  ideo,  quia  est  imitatio  propria 
scientiae  qua  se  et  cetera  Deus  scit,  etc. 

Tertium  est  circa  ly  Unde  licet  in  scientiis,  Potest  enim 
eUci  alia  ratio  ad  probandam  eandem  consequentiam.  In- 
tendit  enim  quod,  quia  si  affirmatio  est  causa  affirmatio- 
nis,  negatio  erit  causa  negalionis,  et  e  converso,  ut  dicitur 

•  Cap.xiii.n.s.    in  I  Poster.  *;  cum  ex  antecedente  habeatur  unitas  rationis 

formalis  in  theologia,  cum  diversitate  rationum  formaUum 
physicarum  scientiarum;  et  constet  quod  diversitas  ratio- 
num  formalium  diversificat  physicas  in  speculativam  et 
practicam :  sequitur  quod  ex  non-diversitate ,  seu  unitate 
rationis  formahs  theologiae,  ipsa  erit  una,  simul  continens 
speculativam  et  practicam. 

•  cf.  num.  II.  VI.  Secunda  conclusio  est  *:  Theologia  est  magis  specu- 

lativa  quam  practica.  -  Probatur  dupliciter.  Primo,  agit  prin- 
cipalius  de  rebus  divinis  quam  de  actibus  humanis :  ergo.  - 
Secundo  sic.  Agit  de  actibus  humanis  propter  Dei  specu- 
lationem:  ergo.  Probatur  antecedens:  quia  in  speculatione 
consistit  aeterna  heatitudo. 
'  Cf.  num.  IX.  VII.  Circa  praedicta  advertenda  sunt  duo  *.  Primum  est , 

■*  Cf.  num.  III  et  quod  haec  interpretatio  *  primae  conclusionis  non  est  ficta 
aut  nova,  sed  in  corpore  articuli  insinuata;  ut  patet  dili- 
genter  ponderanti  quid  importat  dicere  quod  una  existens 
extendit  se  etc. ;  et  consideranti  quod  loquitur  de  unitate 
specifica,  quam  constat  per  se  unum  constituere.  Per  hoc 
enim  manifeste  excludit  rudem  interpretationem  eorum , 
qui  intelligunt  theologiam  comprehendere  in  se  practicum 
et  speculativum  per  modum  aggregationis.  lam  enim  non 
esset  una  nisi  per  aggregationem :  et  non  sub  una  ratione 
formali,  sed  duabus :  et  proprie  non  comprehenderet  sub 
se  utrumque,  ut  in  littera  dicitur ,  sed  componeretur  ex 
utroque.  Et  quorsum  ratio  de  identitate  scientiae  Dei  ad- 
ducta  esset  in  littera  ? 

Et  ut  omnis  horum  evacuetur  phantasia,  videant  sanctum 
Thomam  IP  11"'^,  qu.  xlv,  art.  3,  ad  i,  ubi  expresse  ponit  sa- 
pientiam  infusam  esse  altioris  ordinis  quam  sit  speculativum 
et  practicum,  eadem  ratione  quam  hic  assumit :  quia  scilicet 
quanto  est  altior  ratio,  tanto  ad  plura  se  extendit  una  exi- 
stens.  Et  affertur  alia  ratio :  quia  scilicet  hoc  pertinet  ad  di- 


gnitatem.  Cum  ergo  ista  scientia  sit  dignissima,  ut  patebit*;  '  Art.  seq. 
et  habeat  rationem  unam  communem  omnibus  practicis  et 
speculativis ;  et  sit  divini  ordinis:  tenebris  involvi  opus  est 
eum,  qui  aliter  interpretatur  eam  comprehendere  utrumque 
quam  ut  scientia  altioris  ordinis.  -  Patet  etiam  idem  ex  calce 
praecedentis  articuli :  ubi  expresse  haec  doctrina  ad  alias 
scientias  proportionem  habere  dicitur  sicut  sensus  commu- 
nis  ad  sensus  proprios;  et  ideo  non  diversificari  ex  differentiis 
obiectorum  earum,  utpote  altioris  ordinis.  Et  tangitur  utra- 
que  ratio  hic  assignata,  et  ex  parte  unius  rationis  formalis 
altioris ,  et  ex  parte  imitationis  divinae  scientiae :  quia  sci- 
licet  est  impressio  et  sigillatio  propria  ilfius,  quae  est  una 
et  simplex,  non   per  aggregationem,  omnium. 

VIII.  Nec  obstat  comparatio  subiuncta  in  secunda  conclu- 

sione  *.  Quoniam  cum  hoc  quod  est  eminenter  utrumque,   *  Cf.  num.  vi. 

stat  quod  sit  formaliter  utrumque:  sicut  soi  est  eminenter 

calefactivus  et  exsiccativus,  et  tamen  formaliter;  et  Deus  est 

eminenter  intelligens  et  volens  et  exequens,  et  tamen  for- 

maliter.  Nec  intendit  aliud  per  illam  comparationem ,  nisi 

quod  scientia  speculativa  magis  accedit  ad  naturara  theolo- 

giae  quam  practica:  sicut  si  diceremus  quod  sensus  commu- 

nis  magis  habet  de  natura  visus  quam  auditus,  sensus  esset 

quod  conditiones  visus  et  sensus  communis  magis  conve- 

niunt  quam  conditiones  auditus  et  sensus  communis.  Nec 

secus  est  in  proposito.  -Nec  etiam  obstat  si  alicubi  *sanctus   ■  Pro\.Sent.,art. 

Thomas  dicit  quod  est  simpliciter  speculativa,  et  secundum  ^' ''"'' '' 

quid  practica.  Quoniam  ratio  dicti  est,  quia  speculativum 

sonat  differentiam  perfectam  scientiae,  practicum  vero  mi- 

nus  perfectam;  et  conditiones  speculativae  magis  conveniunt 

tam  excellenti  scientiae,  quam  conditiones  practicae.  Dicitur 

ergo  speculativa  simpliciter,  idest  sine  additione  aliqua,  quia 

est  formaliter  speculativa,  eminenter  tamen.  Dicitur  autem 

practica  secundum  quid,  et  non  absolute,  ne  detur  intelligi 

quod  sit  scientia  imperfecta;  quales  sunt  illae  quae  abso; 

lute  dicuntur  practicae. 

Nec  refert  ad  propositum,  an  ponatur  habitus  theologiae, 
et  universaliter  scientiae,  unus  propter  simplicitatem  quali- 
tatis ;  an  unus  propter  unitatem  ordinis  specierum  intel- 
ligibilium.  Utroque  namque  modo  oportet  altioris  gradus 
esse  vel  ordinem  vel  qualitatem,  quam  sit  ordo  aut  qualitas 
constituens  speculativam  distiqctam  contra  practicam,  et  e 
converso. 

IX.  Secundum  *  est,  quod  ex  hac  positione  manifeste   •  Cf.  num.  vn. 
apparet  quod  nec  ex  eo  quod  conditiones  scientiae  specula- 

tivae,  nec  ex  eo  quod  conditiones  scientiae  practicae  con- 
veniunt  huic  scientiae,  potest  inferri,  ergo  theologia  est  spe- 
culativa,  aut,  ergo  est  practica,  ut  una  distinguitur  contra 
aliam :  sed ,  ergo  est  speculativa  vel  eminenter  continens 
rationem  speculativae;  et  similiter,  ergo  est  practica  vel 
eminenter  continens  rationem  practicae;  et  similiter,  ergo 
est  affectiva  vel  eminenter  continens  rationem  affectivae. 
Unde  rationes  Scoti  in  Prologo,  qu.  iv,  ex  definitione  scien- 
tiae  practicae  et  ex  obiecto  huius  scientiae  (quia  scilicet 
ex  eo  sumuntur  principia  regulantia  praxim,  et  huiusmodi), 
non  concludunt  eam  esse  practicam:  sed  si  valent,  conclu- 
dunt,  ut  dictum  est,  eam  esse  vel  practicam,  vel  eminenter 
continere  rationera  practicae.  -  Et  propterea ,  tu  qui  dispu- 
tationibus  vacas,  utere  et  hac  responsione,  et  distinctione 
illa  de  praecise  et  non  praecise  tali ,  puta  regula  operis 
seu  speculari,  etc.  Quod  enim  est  praecise  tale,  est  aut  pra- 
cticum  aut  speculativum ;  quod  autem  est  tale ,  sed  non 
praecise,  est  quid  altius,  ut  patet  ex  dictis. 

luxta  haec  remanet  quaestio  specialis  de  praxi  et  pra- 
ctico,  seorsura  habenda. 


i6 


QUAESTIO  I,  ARTICULUS  V 


ARTICULUS  QUINTUS 

UTRUM  SACRA  DOCTRINA  SIT  DIGNIOR  ALIIS  SCIENTIIS 

r  II",  qu.  Lxvi,  art.  5,  ad  3;  I  Sent.,  Prol.,  art.  i;  II  Cont.  Gent.,  cap.  iv. 


►D  QUiNTUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
sacra  doctrina  non  sit  dignior  aliis  scien- 
'tiis.  Certitudo  enim  pertinet  ad  digni- 
jjtatem  scientiae.  Sed  aliae  scientiae,  de 
quarum  principiis  dubitari  non  potest,  videntur 
esse  certiores  sacra  doctrina ,  cuius  principia , 
scilicet  articuli  fidei,  dubitationem  recipiunt.  Aliae 
igitur  scientiae  videntur  ista  digniores. 

2.  Praeterea,  inferioris   scientiae  est  a  supe- 

»  riori  accipere,  sicut  musicus  "  ab  arithmetico.  Sed 

sacra  doctrina  accipit  aliquid  a  philosophicis  di- 

sciplinis:    dicit  enim  Hieronymus  in  epistola  ad 

LxSiv'' ''"' "'■  Magnum   Oratorem  Urbis  Romae  *,  quod  docto- 

P  res    antiqui    intanium  philosophorum  ^   doctrinis 

atque  sententiis  suos  resperserunt  libros,  ut  nescias 

quid  in  illis  prius  admirari  debeas ,  eruditionem 

saeculi ,  an  scientiam  Scripturarum.    Ergo    sacra 

doctrina  est  inferior  aliis  scientiis. 

Sed  contra  est  quod  aliae  scientiae  dicuntur 
♦  vers.  3.  ancillae  huius,  Prop.  ix  * :  misit  ancillas  suas  vo- 

care  ad  arcem. 

Respondeq    dicendum  quod ,  cum   ista  scientia 

quantum  ad  aliquid  sit  speculativa,  et  quantum 

^  ad  aliquid  sit '''  practica,  omnes  alias  transcendit 

tam  speculativas  quam  practicas.  Speculativarum 

<•  enim  scientiarum  una  altera  dignior  dicitur  *,  tum 

propter  certitudinem,  tum  propter  dignitatem  ma- 

teriae.  Et  quantum  ad  utrumque,  haec   scientia 

alias  speculativas  scientias  excedit.  Secundum  cer- 

titudinem  quidem ,  quia  aliae  scientiae  certitudi- 

nem  habent  ex  naturali  lumine  rationis  humanae, 

^  quae  potest  errare :  haec  autem  '  certitudinem  ha- 

bet  ex  lumine  divinae  scientiae,  quae  decipi  non 

potest.  Secundum  dignitatem  vero  materiae,  quia 

ista  scientia  est  principaliter  de  his  quae  sua  altitu- 

dine  rationem  transcendunt:  aliae  vero  scientiac 

^  considerant  ea  tantum  ^  quae  rationi  subduntur. 

Practicarum  vero  scientiarum  illa  dignior  est. 


•  S.  Th.  lect.  I. 
-  Did.  lib.  I-j 
cap.  I,  n.  2. 


quae  ad  ulteriorem  finem  ordinatur  ",  sicut  civilis  ''' 

militari:  nam  bonum  exercitus  ad  bonum  civi- 
tatis  ordinatur.  Finis  autem  huius  doctrinae  in- 
quantum  est  practica,  est  beatitudo  aeterna,  ad 
quam  sicut  ad  ultimum  finem  ordinantur  omnes 
alii  fines  scientiarum  practicarum.  Unde  manife- 
stum  est,  secundum  omnem  modum,  eam  dignio- 
rem  esse  aliis  *.  '  '^-  "55- 

Ad  primum  ergq  dicendum  quod  nihil  prohi- 
bet  id  quod  est  certius  secundum  naturam,  esse 
quoad  nos  minus  certum,  propter  debilitatem  in- 
tellectus  nostri ,  qui  se  habet  ad  manifestissima 
naturae  * ,  sicut  oculus   noctuae   ad  lumen   solis ,  ' 

sicut  dicitur  in  II  Metaphys.  *.  Unde  dubitatio 
quae  accidit  in  aliquibus  circa  articulos  fidei, 
non  est  propter  incertitudinem  rei,  sed  propter 
debilitatem  intellectus  humani.  Et  tamen  mini- 
mum  quod  potest  haberi  de  cognitione  rerum 
altissimarum ,  desiderabilius  est  quam  certissima 
cognitio  quae  habetur  de  minimis  rebus,  ut  di- 
citur  in  XI  de  Animalibus  *.  l^^l^IiS::: 

Ad  secundum  dicendum  quod  haec  scientia  ac-  '■''•  '>  "p-  "■ 
cipere    potest   aliquid  a  philosophicis    disciplinis, 
non   quod  '  ex  necessitate   eis   indigeat ,    sed  ad  ' 

maiorem  manifestationem  eorum  quae  in  hac 
scientia  traduntur.  Non  enim  accipit  sua  princi- 
pia  ab  aliis  scientiis  *,  sed  immediate  a  Deo  per  *  d.  603. 
revelationem.  Et  ideo  non  accipit  ab  aliis  scien- 
tiis  tanquam  a  superioribus ,  sed  utitur  eis  tan- 
quam  inferioribus  et  ancillis  *;  sicut  architectoni-  '  ^-  "'3- 
cae  "  utuntur  subministrantibus,  ut  civilis  militari.  " 

Et  hoc  ipsum  quod  sic  utitur  eis,  non  est  propter 
defectum  vel  insufficientiam  eius,  sed  propter 
defectum  intellectus  nostri;  qui  ex  his  ^  quae  per 
naturalem  rationem  (ex  qua  procedunt  aliae  scien- 
tiae)  cognoscuntur ,  facilius  manuducitur  in  ea 
quae  sunt  supra  rationem,  quae  in  hac  scientia 
traduntur. 


o)  musicus.  -  musicus  accipit  codices. 

p)  philosophorum.  -  ph'icorum  B.  -  Pro  sententiis,  scientiis  A.  - 
Pro  resperserunt ,  referserunt  F,  reserserunt  AC,  retulerunt  BD,  re- 
Jlexerunt  G,  refecerunt  ed.  a.  -  Pro  prius,  primum  BD,  primis  AEFG 
pC.  -  Pro  saeculi,  saecularis  scientiae  B.-  Ante  5crip/«r<jr«m  B  addit 
sacrarum,  G  suarum, 

Y)  quantum  ad  aliquid  sit.  -  Ora.  codices. 

3)  dicitur.  -  est  BD,  om.  F. 

e)  autem.  -  autem  scientia  codices  et  a  b. 

^)  tantum.  -  Om.  D. 


rj)  ordinatur.  -  non  ordinatur  ed.  b  et  aliqui  alii  editi.  -  In  fine  parag., 
aliis  ante  eam  ABCDEF. 

0)  naturae.  -  rerum  ACEFGaJ;  pD  abras.  -  Pro  lumen,  lucem 
BCDEFG. 

t)  quod.  -  quasi  ABCFG,  quasi  quod  E.  -  Pro  ex  necessitate,  ne- 
cessario  DEsC,  ex  necessario  ApC,  ex  necessaria  pB.  -  Pro  indigeat, 
indigebat  B. 

x)  architectonicae.  -  architectores  ABCDE,  architectoriae  ed.  a.  - 
Pro  civilis,  civis  A. 

>.)  his.  -  eis  codices  et  a  fr.  -  Mox  scientiae  om.  C. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


'  Cf.  comm 
num.  VII  sq. 


TiTULus  clarus.  -  In  corpore  una  conclusio  bimembris, 
responsiva  quaesito  affirmative :  Sacra  doctrina  est  di- 
gnior,  secundum  quod  speculativa,  omnibus  speculativis ; 
et  secundum  quod  practica,  omnibus  practicis. 

II.  Antequam  probetur  conclusio,  adverte  quare  in  con- 
clusione  ponantur  illae  specificationes  ,  scilicet  secundum 
quod  speculativa,  secundum  quod  practica,  Non  enim  fru- 
stra  hoc  actum  est.  Sed,  ut  ex  praecedenti  articulo  *  patet, 
ista  doctrina  habet  in  se  duo:  primuni  est,  quod  est  scientia 
altioris   ordinis   quam  sint  scientiae    physicae ;    secundum 


est,  quod  continet  conditiones  speculativa^  et  practicae 
formaliter.  Ratione  primi ,  non  est  dubium  quin  sit  di- 
gnior  ceteris ,  cum  ponatur  altioris  ordinis.  Sed  quoad 
secundum  poterat  dubitari :  et  propterea,  licet  in  titulo 
fuerit  quaesitum  absolute ,  in  responsione  deventum  est 
ad  id  quod  poterat  sub  dubio  cadere ;  et  responsum  est 
quod  ipsa,  inquantum  speculativa,  est  dignior  speculati- 
vis,  et  inquantum  practica,  practicis ;  omisso  illo  liquido, 
quod  absolute  est  omnium  dignissima,  quia  altioris  or- 
dinis. 


QUAESTIO  I,  ARTICULUS  VI 


17 


Cf.  num.i. 


Cap. 


♦  Cap.  I.  -  Did. 
lib.I(a),c.  I,  n.2. 


Cf.  num.  I. 


III.  Probatur  ergo  primo  quoad  primam  partem  *.  Inter 
speculativas  dignior  est  una  altera  propter  certitudinem  et 
dignitatem  materiae,  ex  I  de  Anima  * :  haec  excellit  quoad 
utrumque:  ergo.  -  Probatur  minor  quoad  primam  partem. 
Haec  est  certa  lumine  divino  infallibili ,  aliae  lumine  hu- 
mano  fallibili :  ergo  ista  est  certior.  Intellige  secundum  se, 
non  nobis,  ut  patet  ex  responsione  ad  primum.  -  Quoad 
secundam  vero :  haec  est  de  excedentibus  rationem  huma- 
nam ,  aliae  de  subditis  rationi  humanae :  ergo  ista  est  de 
dignioribus.  Fundatur  haec  ratio  super  illud  II  Metaphys.  *, 
sicut  oculus  noctuae  ad  lumen  solis  etc. :  inde  siquidem 
habetur  quod  excedentia  vim  intellectus  nostri,  sunt  mani- 
festissima  in  se  ac  lucidissima.  Ac  per  hoc,  propriae  ratio- 
nes  substantiarum  intellectualium,  quae  remanent  occultae 
propter  excellentiam  earum,  sunt  digniores  illis  earundem 
conditionibus,  quas  ex  sensibilibus  abstrahere  possumus  in 
metaphysica,  etc.  Et  ideo,  cum  de  huiusmodi  excedentibus 
sit  ista  scientia,  sequitur  quod  sit  de  dignioribus,  non  rebus, 
quia  nulla  res  Deo  est  dignior,  sed  rerum  conditionibus. 

IV.  Secunda  autem  conclusionis  pars  *  probatur.  Pra- 
cticarum  illa  dignior,  quae  ad  ulteriorem  finem  non  ordi- 
natur :  sed  finis  huius  est  finis  ultimus  finium  omnium 
aliarum  :  ergo.  -  Probatur  maior  in  civili  et  militari.  Minor 
vero,  quia  finis  huius  est  beatitudo  aeterna. 

V.  Adverte  hic  quod  maior  intelligitur ,  non  absolute 
ut  iacet,  sed  de  practicis  subordinatis.  Quoniam  non  est 
verum,  inter  practicas  disparatas,  digniorem  esse  quae  ad 
ulteriorem  finem  non  ordinatur:  dignius  namque  est  mi- 
nistrare  superioris  ordinis  arti ,  puta  aurifici ,  quam  prin- 
cipari  in  arte  inferioris  ordinis,  puta  figuli.  Sed  inter  pra- 
cticas  quarum  una  subordinatur  alteri,  procul  dubio  maior 
est  vera.  Et  propterea  in  littera  non  subsumptum  est  ab- 
solute  quod  theologiae  finis  non  subordinatur  ad  alterum : 
sed  subsumpta  sunt  duo :  et  quod  omnes  alike  practicae 
subordinantur  isti,  dicendo  quod  fines  aliarum  scientiarum 
practicarum  ordinantur  ad  finem  istius;  et  quod  finis  istius 


est  ultimus,  etc.  Sic  enim  perfecta  est  ratio,  omni  exclusa 
calumnia. 

VI.  Sed  memento  hic  primo  illius  distinctionis  Jinis: 
scilicet  in  finem  rationis  operandi,  seu  rei  operatae,  et  in 
finem  operantis.  Quoniam  beatitudo  aeterna  non  est  finis 
ultimus  omniura  operantium ,  cum  multi  operentur  con- 
tra  illam,  a  virtute  recedendo ,  secundum  artes  tamen  re- 
cte  operando :  sed  est  finis  omnium  rationum  operandi,  et 
omnium  rerum  operatarum,  quoniam  omnia  ordinantur  ad 
bonum  rationis,  quod  tandem  ordinatur  in  beatitudinem 
aeternam.  Et  ideo  in  littera  caute  dicitur  quod  fines  aliarum 
scientiarum,  et  non  dicitur  fines  scientium,  ordinantur  ad 
beatitudinem  aeternam. 

Memento  secundo  alterius  distinctionis  :  scilicet  finis  in- 
trinseci,  et  extrinseci.  Et  intellige  quod  finis  extrinsecus 
theologiae  inquantum  practica,  est  beatitudo,  quae  est  ulti- 
mus  finis,  idest  visio  Dei ;  licet  finis  intrinsecus  eius  ut  sic, 
sit  operari.  Nec  hoc  obstat  efficaciae  rationis  in  littera  fa- 
ctae,  quae  de  fine  intrinseco  practicarum  scientiarum  lo- 
quitur :  quoniam  littera  loquitur  de  fine  proximo,  sive  extra 
sive  intus.  Nihil  enim  refert  quoad  dignitatem  practicae,  an 
finis  eam  nobilitans  afferatur  intus  vel  extra,  dummodo  sit 
proximus.  Sic  autem  est  in  proposito :  quoniam,  ut  in  prae- 
cedenti  articulo  dixit  Auctor,  de  operibus  nostris  tractamus 
quatenus  per  ea  ordinamur  ad  Dei  contemplationem.  Ce- 
terae  autem  scientiae  docent  operari  propter  hunc  finem  re- 
mote.  -  Hoc  autem,  scilicet  quod  haec  scientia  inquantum 
practica  habet  eundem  finem  proximum  quem  habet  inquan- 
tum  speculativa  (licet  alio  modo,  quia  extrinsece),  convenit 
huic  scientiae  quia  est  secundum  quid  practica:  si  enim 
esset  pure  practica,  speculari  remotus  eius  finis  esset. 

VII.  Responsio  ad  secundum  duabus  distinctionibus 
utitur.  Accipere  dupliciter:  a  superiori,  vel  ab  inferiori.  Et 
hoc  dupliciter:  vel  propter  defectum  seu  insufficientiam  ac- 
cipientis ;  vel  subventionem  defectus  alieni,  puta  intellectus 
nostri  in  proposito. 


ARTICULUS  SEXTUS 

UTRUM  HAEC  DOCTRINA  SIT  SAPIENTIA 


I  Sent.,  Prol.,  art.  3,  qu*  i,  3;  11,  Prol.,  princ;  II  Cont.  Gent.,  cap.  iv. 


I 


•  Cap. 
S.  Th. 

•  Art. 


■  Cap. 
S.  Th. 


11,  n.3. 
lect.  II. 


VII,  n.  3. 

ICCt.  VI. 


Vers. 


Vcrs.  6. 


»"d  sextum  sic  proceditur.  Videtur  quod 
haec  doctrina  non  sit  sapientia.  NuUa 
*enim  doctrina  quae  supponit  sua  prin- 
jcipia  aliunde,  digna  est  nomine  sapien- 
tiae :  quia  sapientis  est  ordinare,  et  non  ordinari 
(I  Metaphys.  "  *).  Sed  haec  doctrina  supponit 
principia  sua  aliunde,  ut  ex  dictis  patet  *.  Ergo 
haec  doctrina  non  est  sapientia. 

2.  Praeterea,  ad  sapientiam  pertinet  probare 
principia  aliarum  scientiarum :  unde  ut  caput  di- 
citur  scientiarum,  ut  VI  Ethic.  *  patet  '^.  Sed  haec 
doctrina  non  probat  principia  aliarum  scientiarum. 
Ergo  non  est  sapientia. 

3.  Praeterea,  haec  doctrina  per  studium  acqui- 
ritur.  Sapientia  autem  per  infusionem  habetur: 
unde  inter  septem  dona  Spiritus  Sancti  connu- 
meratur,  ut  patet  Isaiae  xi  *.  Ergo  haec  doctrina 
non  est  sapientia. 

Sed  contra  est  quod  dicitur  Deut.  iv  *,  in  prin- 
cipio  legis :  haec  est  nostra  sapientia  et  intellectus 
coram  populis. 


Respondeo  dicendum  quod  haec  doctrina  ma- 
xime  sapientia  est  inter  omnes  sapientias  huma- 
nas,  non  quidem  in  aliquo  genere  tantum,  sed 
simpHciter.  Cum  enim  sapientis  sit  ordinare  et 
iudicare,  iudicium  autem  per  altiorem  causam  de 
inferioribus  habeatur;  ille  sapiens  dicitur  in  uno- 
quoque  genere,  qui  cpnsiderat  causam  altissimam 
illius  generis.  Ut  ^  in  genere  aedificii,  artifex  qui 
disponit  formam  domus,  dicitur  sapiens  et  archi- 
tector,  respectu  inferiorum  artificum,  qui  dolant 
Ugna  vel  parant  lapides:  unde  dicitur  I  Cor.  iii*: 
ut  sapiens  architector  *  fiindamentum  posui.  Et 
rursus,  in  genere  totius  humanae  vitae,  prudens 
sapiens  '  dicitur ,  inquantum  ordinat  humanos 
actus  ad  debitum  finem :  unde  dicitur  Prov.  x  * : 
sapientia  est  viro  prudentia.  Ille  igitur  qui  consi- 
derat  simpliciter  altissimam  causam  totius  uni- 
versi,  quae  Deus  est,  maxime  sapiens  dicitur: 
unde  et  sapientia  dicitur  esse  divinorum  cogni- 
tio  ^,  ut  patet  per  Augustinum,  XII  de  Trinitate  *. 
Sacra  autem  doctrina  propriissime  determinat  de 


a)  /  Metaphys.  -  ut  dicitur  in  I  Metha.  E ;  omittunt  ceteri  et 
edd.  a  b. 

p)  unde  ...  patet.  -  unde  et  {etiam  G,  ora.  B)  caput  scientiarum  di- 
citur,  ut  patet  (dicitur  G)  m  VJ  Ethic.  codices;  cf.  loc.  cit.,  et  infra 
Comment.  n.  i. 

T)   Ut.  -  Sicut  codices.  -  et  ante  architector  omittit  B.  -  Pro  qui 

SuMMAK  Theol.   D.  Tho.m.vk  T.  1. 


dolant  ligna  vel  parant  lapides,  qui  dolant  lapides  vel  parant  cae- 
mentum  codices. 

3)  architector.  -  architectus  ACEFG. 

e)  sapiens.  -  et  sapiens  B. 

C)  divinorum  cognitio.  —  dignior  cognitio  ACDEpF,  dignior  co- 
gnitio  divinorum  BG. 

3 


Vers.  10. 


Vcrs.  23. 


Cap.  XIV, 


i8 


QUAESTIO  I,  ARTICULUS  VI 


Deo  secundum  quod  est  altissima  causa:  quia  non 

1  solum  quantum  ad  illud  quod "  est  per  creaturas 

cognoscibile  (quod  philosophi  cognoverunt,  ut 
vers.  19.  dicitur  Rom.  i  *:  quod  notiim  est  Dei,  manifestiim 
est  illis);  sed  etiam  quantum  ad  id  quod  notum 
est  sibi  soli  de  seipso,  et  aliis  per  revelationem 
communicatum.  Unde  sacra  doctrina  maxime  di- 
citur  sapientia. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  sacra  doctrina 
non  supponit  sua  principia  ab  aliqua  scientia  hu- 
mana:  sed  a  scientia  divina,  a  qua,  sicut  a  summa 

**  sapientia,  omnis  nostra   cognitio  ordinatur  ". 

Ad  secundum  dicendum  quod  aliarum  scientia- 
rum  principia  vel  sunt  per  se  nota,  et  probari 
non  possunt :  vel  per  aliquam  rationem  naturaiem 

'  probantur  in  aliqua  '  alia  scientia.  Propria  autem 

huius  scientiae  cognitio  est,  quae  est  per  revela- 
tionem :  non  autem  quae  est  per  naturalem  ra- 
tionem.  Et  ideo  non  pertinet  ad  eam  probare 
principia  aliarum  scientiarum,  sed  solum  iudicare 
de  eis:  quidquid  enim  in  aliis  scientiis  invenitur 

X  veritati  huius  scientiae  "  repugnans,  totum  con- 

vers.4  sq.      dcmnatur  ut  falsum:  unde  dicitur  II  Cor.  x*:  con- 


silia  destruentes,  et  omnem  altitudinem  extollentem 
se  adversus  scientiam  Dei. 

Ad  tertium  dicendum  quod,  cum  iudicium  ^  ad 
sapientem  pertineat,  secundum  duplicem  modum 
iudicandi,  dupliciter  sapientia  accipitur.  Contingit 
enim  aliquem  iudicare,  uno  modo  per  modum  in- 
clinationis:  sicut  qui  habet  habitum  virtutis,  re- 
cte  iudicat  de  his  quae  sunt  secundum  virtutem 
agenda,  inquantum  ad  illa  •"  inclinatur:  unde  et 
in  X  Ethic.  *  dicitur  quod  virtuosus  est  mensura 
et  regula  actuum  humanorum.  Alio  modo,  per 
modum  cognitionis :  sicut  aliquis  '  instructus  in 
scientia  morali,  posset  iudicare  de  actibus  virtu- 
tis,  etiam  si  virtutem  ^  non  haberet.  Primus  igitur 
modus  iudicandi  de  rebus  divinis,  pertinet  ad  sa- 
pientiam  quae  ponitur  donum  Spiritus  Sancti,  se- 
cundum  illud  I  Cor.  11  *:  spiritualis  homo  iudicat 
omnia,  etc:  et "  Dionysius  dicit,  11  cap.  de  Divinis 
Nominibus  * :  Hierotheus  doctus  est  non  solum 
discens ,  sed  et  patiens  divina.  Secundus  autem 
modus  iudicandi  pertinet  ad  hanc  doctrinam,  se- 
cundum  quod  per  studium  habetur;  licet  eius 
principia  ex  revelatione  habeantur. 


Cap.  VII,  n.  3. 


r,)  quod.  -  sed  quod  pB,  secundum  quod  sB,  ut  E.  -  In  textu  cit. 
pro  i7/is,  m  i7/is  codices. 

6)  ordinatur.  -  originatur  sC. 

i)  aliqua.  —  una  codices  et  ed.  a. 

x)  scientiae.  -  doctrinae  codices. 

X)  iudicium.  -  iudicare  B.  -  Pro  sapientem,  sapientiam  DsF. 


jj.)  illa.  -  illa  facienda  B.  -  Pro  et  in  X  Ethic.  dicitur,  et  in  Ethicis 
dicitur  codices  et  ed.  b,  dicitur  in  eccV  ed.  a.  Eadem  pro  regula,  natura. 

v)  aliquis.  ~  animus  B. 

5)  virtutem.  —  habitum  ABCDEF,  habitum  virtutis  G. 

0)  etc. :  et.  -  Item  et  B.  -  Ante  Hierotheus  codices  ex.  ab  addunt 
quod.  -  et  ante  patiens  om.  ACDEFG. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


IN  titulo,  nota  ly  sapientia,  idest,  notitia  ordinativa    et 
iudicativa  de  aliis,  ut  caput:  hoc  enim  sapientiae  nomen 
importat,  ut  patet  VI  Ethic.  *,  in  communi  loquendo. 

II.  In  corpore  una  conclusio  est,  responsiva  quaesito 
affirmative:  Sacra  doctrina  est  maxime  sapientia  inter  omnes 
sapientias  humanas,  non  solum  in  genere,  sed  simpliciter. 

Et  adverte  quod  ly  simpliciter  determinat  sapientiam  hu- 
manam,  sicut  etiam  ly  in  genere:  ita  quod  sensus  est,  quod 
sacra  doctrina,  tam  relata  ad  sapientias  in  genere,  quam 
ad  sapientiam  humanam  simpliciter,  est  maxime  sapientia. 

III.  Probatur.  Sacra  doctrina  determinat  propriissime  de 
Deo  secundum  quod  est  altissima  causa :  ergo  sacra  doctrina 
est  maxime  sapientia,  etc.  -  Antecedens  probatur.  Determi- 
nat  de  Deo,  non  solum  ut  cognoscibili  per  creaturas,  sed 
secundum  quod  sibi  soli  naturaliter  est  notus:  ergo  pro- 
priissime,  etc. 

IV.  Circa  antecedens  et  eius  probationem ,  nota  quod 
ea  quae  nobis  naturaliter  occulta  sunt  de  Deo,  queraad- 
modum  magis  propria  sunt  Deo  in  cognoscendo ,  ita  et 
in  essendo.  Et  propterea  scientia  determinans  de  Deo  se- 
cundum  illa  quae  soli  Deo  sunt  nota,  est  scientia  de  Deo 
ex  propriis  Dei :  et  ideo  merito  dicitur  quod  propriis- 
sime  determinat  de  Deo.  Et  quoniam  secundum  huiusmodi 
propria  habentur  prima  supremaque  ^fundamenta  causali- 
tatis  divinae,  idcirco  dicitur  quod  determinat  propriissime 
de  Deo  secundum  quod  est  causa  altissima. 

Veruntamen  hic  cautus  esto:  quoniam  ly  secundum  quod 
est  altissima  causa  dupliciter  potest  exponi.  Uno  modo,  ut 
ly  secundum  determinet  rationem  formalem  Dei ,  ut  est 
subiectura  sacrae  doctrinae.  Et  sic  falsum  est  assumptum : 
quoniam,  ut  in  sequenti  patet  articulo,  Deus  inquantum 
Deus,  est  subiectura  eius,  et  non  inquantura  causa  altis- 
sima.  -  Alio  modo ,  ut  ly  secundum  determinet  quandam 
specialem  rationem  Dei ,  clausara  infra  latitudinem  con- 
ditionura  pertinentium  ad  considerationem  sacrae  doctri- 
nae,  eo  quod  consequitur  deitatem.  Et  sic  est  verum:  in- 
tendit  enim  littera  quod  sacra  doctrina  considerat  de  Deo 
propriissirae  ,  et  consequenter  secundum  quod  etiam  causa 
altissima:  quod  ad  sapientiam  spectat. 


V.  Consequentia  *  autem  probatur.  ludiciura  de  infe- 
rioribus  habetur  per  causam  altiorem :  ergo  considerans 
causara  altissiraara  generis  alicuius,  est  sapiens  in  illo  ge- 
nere.  Ergo  considerans  causam  simpliciter  altissimam  totius 
universi ,  idest  Deum ,  est  maxime  sapiens.  Ergo ,  si  qua 
considerat  Deum  propriissime  secundum  quod  est  causa 
altissima ,  illa  est  raaxirae  sapientia  inter  omnes ,  tam  in 
genere  quam  simpliciter:  quod  erat  consequentia  probanda. 

Assumptum  est  clarum.  -  Et  prima  consequentia  probatur 
quidera,  quia  sapientis  est  iudicare  et  ordinare:  raanifestatur 
vero  in  genere  aedi6cii,  et  in  genere  totius  humanae  vitae, 
cura  auctoritatibus  Scripturae  adiunctis,  ut  patet  in  littera. 
-  Secunda  vero  ex  eodera  probata  relinquitur  medio,  sub- 
intellecta  proportionalitate  causae  altissiraae  in  genere  ad 
sapientiam  in  genere,  et  causae  altissimae  simpliciter  ad 
sapientiara  sirapliciter:  et  ex  testimonio  Augustini  confir- 
raatur.  Vocatur  autem  in  hac  deductione  sapientia  simplici- 
ter  maxime  sapientia,  ad  denotandum  excessum  eius  super 
sapientias  in  genere.  -  Tertia  autem  consequcntia  per  se  nota 
relinquitur,  Quoniam  si  considerans  sirapliciter  altissiraara 
causara,  idest  Deura,  est  sirapliciter  et  raaxime  sapiens , 
respectu  sapientium  in  genere  hoc  aut  illo;  oportet  quod 
considerans  eandem  causara  altissimam  ex  propriis  ,  non 
solum  sit  simpliciter,  sed  et  maxime  sapiens,  et  respectu  sa- 
pientium  in  genere,  et  respectu  sapicntis  simpliciter ;  utpote 
transcendens  ipsum  in  hoc,  quod  propria  altissimae  causae 
rimatur,  cum  ille  sistat  in  comraunibus,  et  hi$  quae  per  com- 
munia  sciri  possunt.  Oranes  enim  rationes  quas  de  Deo  rae- 
taphysica  habet,  aut  sunt  coramunes,  si  sunt  simplices,  ut 
ens,  verum,  bonum;  aut  sunt  ex  communibus  compositae, 
si  sunt  propriae  Deo,  ut  actus  purus,  priraura  cns,  etc. 

VI.  In  responsione  ad  tertiura,  inducitur  laus  Hierothei, 
raagistri  Dionysii,  quod  erat  non  solura  discens  secundum 
intellectum ,  sed  patiens  secundura  affectura,  divina :  quo- 
niam  donum  sapientiae  est  in  intellectu  formaliter,  in  vo- 
luntate  autem  causaliter.  Et  dicitur  patiens  a  passione,  eo 
modo  quo  vehementer  affecti  circa  aliquid,  passionati  di- 
cuntur:  in  quo  denotatur  maxima  voluntatis  inclinatio,  ut 
iam  habituata  et  connaturalis  cffecta  ad  divina,  etc. 


•  Cap.  V,  n.  10; 
S.  Th.  lect.  VIII. 
-  Vid.  etiam  lib. 
III,  cap.  IV,  n.5: 
S.  Th.lect.x. 


Vcrs.  15. 


S.Th.  lect.iv. 


Cf.  num.  III. 


QUAESTIO  I,  ARTICULUS  VII 


19 


ARTICULUS  SEPTIMUS 

UTRUM  DEUS  SIT  SUBIECTUM  HUIUS  SCIENTIAE 

Supra,  art.  3,  ad   i;  I  Sent.,  Prol.,  art.  4;  in  Boet.  de  Trin.,  qu.  v,  art.  4. 


Cap.  I,  n.  4, 

rfi.  1 


D  SEPTiMUM  sic  PROCEDiTUR.  Vidctur  quod 

Deus  non  sit  subiectum  huius  scientiae, 

In  qualibet  enim  scientia  oportet  sup- 

^ponere  de  subiecto  quid  est,  secundum 

Philosophum   in  I  Poster.  *  Sed   haec   scientia  * 

non  supponit  de  Deo   quid  est:  dicit  enim  Da- 

iiK^i™p-°iv!*''  mascenus  *:  in  Deo  quid  est ,  dicere  impossibile 

est.  Ergo  Deus  non  est  subiectum  huius  scientiae. 

2.  Praeterea,  omnia    quae    determinantur  in 

aliqua    scientia,    comprehenduntur   sub    subiecto 

illius  scientiae.  Sed  in  sacra  scriptura  determina- 

tur  de  multis  aliis  quam  de  Deo,  puta  de  crea- 

P  turis  l^,  et  de  moribus  hominum.  Ergo  Deus  non 

est  subiectum  huius  scientiae. 

Sed  gontra,  illud  est  subiectum  scientiae,  de 

T  quo  est  sermo  in  scientia.  Sed  in  hac  scientia  fit  "* 

sermo  de  Deo:  dicitur  enim  theologia,£\}idiSi  sermo 

de  Deo.  Ergo  Deus  est  subiectum  huius  scientiae. 

Respondeo  dicendum  quod  Deus  est  subiectum 

'  D.  1154.  huius  scientiae  *.  Sic  enim    se  habet  subiectum 

ad  scientiam,  sicut  obiectum  ad  potentiam  vel  ha- 

^  bitum.  Proprie  autem  illud  *  assignatur  obiectum 

alicuius  potentiae  vel  habitus,  sub  cuius  ratione 

omnia  referuntur  ad  potentiam  vel  habitum :  sicut 

homo  et  lapis  referuntur  ad  visum  inquantum  sunt 

^  colorata,  unde  coloratum  est  proprium '  obiectum 

<  visus.  Omnia  autem  pertractantur  ^'  in  sacra  do- 


ctrina  sub  ratione  Dei:  vel  quia  sunt  ipse  Deus; 
vel  quia  habent  ordinem  ad  Deum,  ut  ad  prin- 
cipium  et  finem.  Unde  sequitur  quod  Deus  vere 
sit  subiectum  huius  scientiae.  -  Quod  etiam  mani- 
festum  fit  "^  ex  principiis  huius  scientiae,  quae  sunt 
articuli  fidei,  quae  est  de  Deo:  idem  autem  est 
subiectum  principiorum  et  totius  scientiae,  cum 
tota  scientia  virtute  contineatur  in  principiis. 

Quidam  vero,  attendentes  ad  ea "  quae  in  ista 
scientia  tractantur,  et  non  ad  rationem  secundum 
quam  considerantur ,  assignaverunt  aliter  subie- 
ctum  huius  scientiae :  vel  res  et  signa ;  vel  opera 
reparationis;  vel  totum  Christum,  idest  caput  et 
membra  '.  De  omnibus  enim  istis  tractatur  in  ista 
scientia,  sed  secundum  ordinem  ad  Deum. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod,  licet  de  Deo 
non  possimus "  scire  quid  est,  utimur  tamen  eius 
effectu,  in  hac  doctrina,  vel  naturae  vel  gratiae, 
loco  definitionis,  ad  ea  quae  de  Deo  in  hac  do- 
ctrina  considerantur :  sicut  et '  in  aliquibus  scien- 
tiis  philosophicis  demonstratur  aliquid  de  causa 
per  effectum,  accipiendo  effectum  loco  definitio- 
nis  causae  *. 

Ad  secundum  dicendum  quod  omnia  alia  quae 
determinantur  in  sacra  doctrina  -",  comprehendun- 
tur  sub  Deo :  non  ut  partes  vel  species  vel  ac- 
cidentia,  sed  ut  ordinata  aliqualiter  ad  ipsum. 


D.  511. 


a)  scientia.  -  sapientia  AC. 

P)  creaturis.  —  creatura  B. 

Y)  /it.  -  est  BD. 

S)  illud.  -  Om.  G,  post  habitus  ponunt  ceteri. 

t)  proprium.  -  proprie  ACDEFG. 

X,)  pertractantur.  -  tractantur  codices  et  a  b. 
ptura  A. 

T))  /it.  -  est  D.  -  Pro  quae  est,  qui  est  pBD,  qui  sunt  sBD. 

0)  ad  ea.  -  ea  ACDEFG.  -  Mox  aliter  om.  A;  pro  subiectum,  ma- 
teriam  codices. 


Pro  doctrina,  scri- 


i)  vel  res  ...  membra.  -  Unde  quidam  dixerunt  quod  subiectum  in 
hac  scientia  esset  vel  res,  (marg.  add.  veT)  signa,  vel  opera  reparatio- 
nis,  vel  totus  Christus,  idest  ipsum  caput  et  membra  B;  etiam  ACDEG 
sF  legunt  totus  Christus. 

x)  possimus.  —  possumus  BDpCFaft.  -  Pro  eius  effectu  in  hac  do- 
ctrina,  in  hac  doctrina  (scientia  B)  effectu  eius  codices. 

X)  et.  —  Om.  ABCDE.  —  Pro  aliquibus,  quibusdam  codices.  -  Pro 
philosophicis,  phisicis  F. 

jj.)  doctrina.  -  scriptura  ABCDE.  -  Pro  vel  ante  accidentia  ,  et 
BCDEFG. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


IN  titulo,  nota  terminum  utrumque.  Ly  subiectum  stat 
pro  subiecto  formali ,  et  ly  Deus  tenetur  formaliter , 
idest  inquantum  Deus:  ita  quod  sensus  est:  An  Deus,  in- 
quantum  Deus ,  sit  subiectum  formale  huius  scientiae. 

Et  ad  bonitatem  doctrinae,  penetra  quid  importet  in- 
quantum  Deus ,  ex  declaratione  Scoti  in  hac  quaestione  *. 
Quemadmodum  homo  potest  quadrupliciter  accipi:  primo 
ut  animal  rationale;  et  sic  intelligitur  quidditative,  inquan- 
tum  homo:  secundo  ut  substantia;  et  sic  concipitur  in  com- 
muni :  tertio  ut  naturaliter  mansuetum ;  et  sic  concipitur  per 
accidens,  quia  esse  mansuetum  est  accidens  seu  passio  ho- 
minis:  quarto  ut  nobilissimum  animalium;  et  sic  concipitur 
relative  ad  aliud :  -  ita  in  proposito,  ordine  retrogrado  pro- 
cedendo,  Deus  potest  considerari  ut  altissima  causa,  et  uni- 
,  versaliter  secnndum  quodcumque  praedicatum  respectivum 
ad  extra;  et  sic  consideratur  relative  ad  extra:  potest  etiam 
considerari  ut  sapiens,  bonus,  iustus,  et  universaliter  secun- 
dum  rationes  attributales ;  et  sic  consideratur  quasi  per 
accidens:  potest  etiam  considerari  ut  ens,  ut  actus,  etc. ;  et 
sic  consideratur  in  communi.  Et  ad  hos  tres  modos,  quasi 
simplices,   reducuntur  considerationes  compositae,  puta  ut 


actus  purus,  ut  ens  primum,  etc. :  consideratur  namque  in 
huiusmodi  Deus,  ut  stat  sub  conceptu  communi,  et  rela- 
tivo  aut  negativo,  ut  patet.  Ante  omnes  autem  hos  modos, 
potest  considerari  Deus  secundum  suam  propriam  quiddita- 
tem :  haec  enim  est  prima ,  secundum  naturam ,  cognitio 
omnium,  et  fundamentum  ceterarum:  et  hanc  quidditatem 
circumloquimur  deitatis  nomine.  Et  sic,  quaerendo  an  Deus 
sub  ratione  deitatis,  ut  distinguitur  contra  rationem  boni- 
tatis  etc,  sit  subiectum  huius  scientiae,  est  quaerere  utrum 
Deus  sub  ratione  suae  propriae  quidditatis,  sit  subiectum 
formale  huius  scientiae;  ita  quod  quidditas  Dei  sit  ratio 
formalis  huius  subiecti  ut  res  est,  etc. 

II.  In  corpore  duo:  primo  ponitur  conclusio  responsiva 
quaesito  affirmative ;  secundo  referuntur  aliorum  dicta  *. 
Quoad  primum,  conclusio  est:  Deus  est  subiectum  huius 
scientiae. 

Probatur  dupliciter  *.  Primo.  Obiectum  alicuius  poten- 
tiae  vel  habitus  est  id,  sub  cuius  ratione  omnia  referuntur 
ad  potentiam  vel  habitum :  ergo  subiectum  scientiae  est, 
sub  cuius  ratione  omnia  considerantur  in  scientia.  Ergo 
subiectum  huius  scientiae  est  Deus. 


Cf.  num.  XIII. 


Cf.  num.  vii. 


20 


QUAESTIO  I,  ARTICULUS  VII 


lib 


Antecedens  manifestatur  in  obiecto  visus.  -  Prima  vero 
consequentia  probatur.  Subiectum  ad  scientiam  se  habet  sicut 
obiectum  ad  potentiam  vei  habitum:  ergo,  si  obiectum,  etc. 
-  Secunda  autem  conseqiientia  probatur.  Omnia  conside- 
rantur  in  sacra  doctrina  sub  ratione  Dei:  ergo,  si  subie- 
ctum,  etc.  Assumptum  probatur:  quia  omnia  vel  sunt  Deus, 
.  vel  ad  Deum  ordinantur,  ut  principium  aut  finem,  etc. 

III.  Circa  probationem  primae  consequentiae ,  adverte 
quod  illa  propositio  assumpta,  sicut  obiectum  ad  poten- 
tiam,  ita  subiectum  ad  scientiam,  non  est  opus  quod  currat 
quoad  omnia:  sed  sat  est  proposito,  quod  teneat  quoad 
proportionem  rationis  formalis;  ita  quod,  sicut  ratio  for- 
malis  obiecti  potentiae  est  ea  qua  omnia  referuntur  ad 
illam  potentiam,  ita  ratio  formalis  subiecti  scientiae  est  illa, 
ratione  cuius  omnia  considerantur  in  illa  scientia.  Utrum 
autem  teneat  similitudo  quoad  alia,  puta  quoad  commu- 
nitatem  (ut  sicut  obiectum  formale  potentiae  est  aliquid 
commune  omnibus  per  se  obiectis  illius  potentiae,  ita  subie- 
ctum  scientiae  debeat  esse  aliquid  commune  omnibus  per 
se  subiectis  illius),  non  est  praesentis  propositi :  quamvis 
manifeste  pateat  hinc  quod  non  oportet  hanc  similitudinem 
salvare,  quia  ponitur  subiectum  huius  scientiae,  non  aliquod 
commune,  sed  Deus  ut  Deus ,  quem,  ut  sic,  constat  esse 
singulare  quoddam. 

Nec  obstat  quod  in  I  Sent. ,  artic.  4  Prologi ,  dixerit 
s.  Thomas  quod  subiectum  scientiae  habet  hanc  condi- 
tionem ,  scilicet  quod  est  commune  per  praedicationem : 
quoniam  illud  est  verum  secundum  communiter  accidentia, 
et  non  necessario.  Videmus  enim  communiter,  in  subiectis 
communiter  assignatis  scientiis  a  doctoribus,  illam  conditio- 
Cap.  I.  -  Did.  nem  inveniri:  non  tamen  oportet,  ut  patet  IV  Metaphys.  * 
i.ili,  c.ii,  n.3.  j^  scientia  de  sano.  -  Posset  quoque  salvari  communitas 
per  praedicationem  in  omni  subiecto ,  non  in  recto ,  sed 
in  recto  vel  obliquo :  sic  enim  etiam  Deus  de  omnibus 
theologalibus  praedicatur,  quia  sunt  aut  Deus,  aut  Dei , 
aut  ad  Deum,  aut  a  Deo,  etc.  Prima  tamen  responsio  est 
ad  litteram. 

IV.  Circa  propositionem  assumptara   in    probatione  se- 

*  cf.  num.  II.      cundae    consequentiae  *,  scilicet,  omnia  considerantur  in 

hac  scientia  sub  ratione  Dei,  dubitatur  simpliciter,   et  ad 

*  Proi.  Sent.,      hominem.  Simpliciter  quidem  arguit  Gregorius  de  Arimino  *. 
coiicL  2." " '      Si  Deus  sub   ratione  deitatis   esset   subiectum    theologiae, 

tam  beatorum  quam  nostrae,  oporteret  quod  omnia  cogno- 
scibilia  de  Deo  ratione  deitatis,  caderent  sub  theologia.  Sed 
hoc  est  impossibile:  tum  quia  omnia  simpliciter  caderent 
sub  theologia;  tum  quia  infinitae  veritates  caderent  sub 
eadem.  Per  deitatem  enim  omnia  cognoscibilia  sunt,  et  in- 
finita,  etc,  ut  patet  in  scientia  quam  Deus  habet  de  seipso 
per  essentiam  suam. 

Ad  hominem  vero,  quia  ipsemet  s.  Thomas  in  Prologo 
I  Sent.,  art.  4,  expresse  dicit  subiectum  huius  scientiae  esse 
ens  divinum  per  inspirationem  cognoscibile :  et  non  Deum, 
nisi  sicut  subiectum  principale.  Ergo,  etc. 

V.  Ad  primum  horum,  neganda  est  consequentia,  pro- 
pter  duphcem  rationem.  Prima  est ,  quia  theologia ,  sive 
nostra  sive  beata,  est  scientia  inadaequata  subiecto :  condi- 
tionalis  autem  illa  est  vera  de  scientia  adaequata  subiecto. 
Solus  enim  Deus  habet  theologiam  adaequatam  eius  subie- 
cto  formali.  -  Sed  haec  ratio  nihil  videtur  valere.  Quoniam 
ratio  formalis  subiecti  et  scientia,  oportet  quod  adaequate 
sibi  respondeant :  alioquin  scientiae  non  distinguerentur  per 
subiecta  formalia;  nec  posset  assignari  ratio  quare  magis 
ista  quam  illa  de  tali  subiecto  considerat. 

Unde  assignatur  alia  ratio  negationis.  Et  est,  quia  in 
antecedente  illius  conditionalis  non  fit  mentio  de  ratione 
formali  sub  qua ;  cum  tamen  ex  illa  pendeat  adaequatio  vel 
limitatio  cognoscibilium  de  subiecto  formali,  per  rationem 
form^Iem  illius  ut  res  est.  Deus  enim,  etsi  ex  ratione  deitatis 
sit  infinite  cognoscibilis ,  tamen  Deus  ut  Deus  sub  partici- 
pato  lumine  gioriae,  est  cognoscibilis  infra  certum  limitem, 
respectu  singulorum.  Et  similiter  sub  participatione  luminis 
gratiae,  est  cognoscibilis  secundum  certos  fines,  etc.  Et 
ideo,  ad  verificandam  illam  conditionalem,  oportet  addere: 
si  Deus  inquantum  Deus,  sub  lumine  sibi  adaequato,  esset 
subiectum  scientiae   alicuius,  illa  nosset  omnia,    etc.   Sed 


tunc  patet  falsitas  subsumendae  propositionis :  quia  sola  lux 
divina  in  seipsa  est  tale  lumen;  nostrae  autem  et  beatae 
theologiae  Deus,  inquantum  Deus  quidera,  sed  sub  lumine 
diminuto,  subiectum  est.  Et  ideo  iuxta  facultatem  luminis 
est  extensio  scientiae.  Non  est  ergo  secundum  extensionem 
rationis  forraalis  ut  res  est  absolute,  sed  ut  stantis  sub  ra- 
tione  formali  obiecti  ut  obiectum  est,  mensuranda  scientia. 

VI.  Ad  secundum  *  dicitur,  quod  s.  Thomas  non  asse-   *  Cf.  num.  iv. 
rendo,  sed  opinando,  sequens  communiter  dictas  conditio- 

nes  subiecti  ab  aliis,  illud  dixit;  ut  patet  ex  modo  loquendi, 
cum,  inchoando  illam  positionem,  dicit:  si  volumus  ponere 
aliquod  subiectum,  in  quo  salventur  omnes  hae  conditiones. 
Hic  autera  assertive  determinavit,  quod  etiam  ex  tunc  in- 
choaverat :  quoniam  et  ibi  dicit  quod  omnia  considerantur 
in  hac  scientia  sub  ratione  Dei.  Quare  hoc  est  simpliciter 
tenendum:  illud  vero  tanquam  opinabile  audiendum. 

VII.  Secunda  ratio  ad  conclusionem  *  est  hae^.  Idem  est  *  Cf.  num.  u. 
subiectura  principiorum  et  totius  scientiae  :  Deus  est  subie- 

ctum  principiorum  huius  scientiae :  ergo  Deus  est  subiectum 
totius  scientiae.  -  Maior  probatur:  quia  tota  scientia  vir- 
tualiter  continetur  in  principiis.  Minor  vero,  quia  Deus  est 
subiectum  articulorum  fidei. 

VIII.  Circa  propositionem  assumptam  ad  probandum 
maiorem,  scilicet ,  tota  scientia  virtute  continetur  in  princi- 
piis,  dubium  occurrit :  quoniam  adversari  videtur  doctrinae 
s.  Thomae.  Nam  sequitur:  Tota  scientia  virtualiter  conti- 
netur  in  principiis :  ergo  in  subiecto  principiorum :  ergo  in 
subiecto  scientiae.  Ergo  duarum  specierum  disparatarum, 
imo  generis  et  speciei,  secundum  propria  singulis,  non  potest 
esse  scientia  una  secundum  speciem  specialissiraara.  Hoc 
est  falsura  apud  s.  Thoraam :  quoniam  scientia  de  triangulo 
et  quadrato  et  figura  etc,  non  solura  secundura  communia, 
sed  secundum  propria  singulis,  unius  est  speciei ;  ut  patet 

in  FII^'*,   et  in  I  Poster.  **  Ergo.  •  Qu.  liv,  art. ., 

Prima  consequentia  patet:  quia  principia  conficiuntur  ••  Lect.  xli,  n.i; 
ex  subiecti  ratione.  Secunda  etiam  patet:  quia  idem  est 
subiectum  principiorura  et  scientiae.  Tertia  autera,  quia 
scientia  unius  speciei  omnino  disparatae,  quoad  propria, 
non  continetur  virtualiter  in  alia  specie,  nec  in  generis  ra- 
tione  ut  sic:  sicut  nec  passiones  unius  speciei  continentur 
virtualiter  in  alia,  nec  in  ratione  generis,   ut  patet. 

IX.  Ad  hanc  obiectionem  oportet  respondere,  non  solum 
ad  hominem ,  sed  simpliciter :  quoniam'  ista  virtualis  con- 
tinentia  ingerit  dubium,  non  solum  quia  posita  est  hic  in 
littera,  sed  simpliciter.  Unde  Scotus,  in  Prologo,  qu.  ni, 
tenens  quod  virtualis  continentia  omnium  veritatum  per- 
tinentium  ad  aliquam  scientiam ,  est  conditio  constituens 
rationem  subiecti  formalis  in  scientia,  obiectioni  praefatae 
consentit,  concedens  verum  esse  id  ad  quod  ratio  deducit, 
quodque  reputamus  falsum. 

Sciendura  est  igitur  quod  duplex  est  de  huiusmodi  con- 
tinentia  opinio.  Scotus  namque  putat  subiectum  scientiae 
oportere  continere  prirao  virtualiter,  ut  causara  sufficientem, 
omnes  veritates  pertinentes  ad  talem  scientiam.  Et  probat 
hoc  dupliciter.  Primo,  quia  continet  propositiones  imme- 
diatas,  quae  sunt  principia  virtualiter  continentia  totam 
scientiam.  Patet  hoc,  quia  propositionis  immediatae  praedi- 
catum  continetur  in  subiecto :  subiectum  autem  est  subie- 
ctum  scientiae :  ergo.  Secundo ,  quia  subiectum  est  adae- 
quata  causa  habitus:  ergo  continet  primo  virtualiter  totum 
ipsum:  ergo  omnes  illius  veritates.  -  Et  secundum  hanc 
opinionem,  tot  sunt  scientiae  secundum  speciem,  quot  sunt 
non  solum  species  rerum  omnino  disparatae  (quod  dico 
propter  species  subordinatas,  puta  subiectum  et  passionem): 
sed  etiam  quot  sunt  rationes  formales  rerum,  quarum  una 
non  continetur  virtualiter  in  alia.  Et  sic  alia  est  scientia 
de  animali  ut  sic ,  ad  quam  spectat  considerare  proprias 
animalis  passiones  tantum  (quoniam  solae  ipsae  virtualiter 
in  animali  clauduntur) :  et  alia  de  bove  inquantum  bos,  et 
alia  de  leone  inquantura  leo,  etc. 

X.  S.  Thomas  vero,  tenens  scientias  secari  non  secun-  . 
dum  quod  secantur  res  absolute ,  sed  prout  sunt  scibiles, 
tenet  quod   subiectum  formale   scientiae   exigit   duas  con- 
ditiones,   ut   ex  littera   habetur.    Prima  est,   quod  ratione 
ipsius  omnia  attingantur  ab  illa    scientia.    Secunda ,  quod 


\ 


QUAESTIO  I,  ARTICULUS  VIII 


21 


virtualiter  contineat  totam  scientiam :  non  ut  causa  in  se- 
ipso  sufficiens,  ut  Scotus  voluit;  sed  in  seipso  quidem  sum- 
ptum  sufficiens  itt  causa  prima,  idest  in  suo  ordine ,  et 
non  simpliciter.  Sumptum  autem  et  in  se  et  participantibus 
ipsum,  aut  quomodolibet  attributis  ad  ipsum,  fit  sufficiens 
simpliciter.  Vocatur  autem  causa  simpliciter  sufficiens,  illa 
quae  primo,  idest  adaequate,  est  causa  alicuius;  ut  subie- 
ctum  propriae  passionis,  sive  immediate  sive  mediante  ali- 
qua  priore  passione  :  causa  autem  sufficiens  in  suo  ordine, 
quae  licet  sola  non  sufficiat  ad  effectum,  in  suo  tamen  ordine 
completa  et  totalis  causa  est,  ut  sol  est  causa  Socratis.  Et  hoc 
modo  principia  prima  alicuius  scientiae  continent  virtualiter 
oranes  veritates  illius,  scilicet  ut  primae  propositiones.  Non 
enim  ex  primis  propositionibus  solis  immediate,  ut  patet, 
neque  mediantibus  tantum  his  quae  totaliter  ex  illis  pendent, 
omnes  veritates  sciuntur :  sed  ex  illis  ut  primis,  et  aliis  ut 
secundis  ac  proximis  causis,  conclusiones  multae  sciuntur. 

Et  hoc  clarius  patet  in  ipsis  passionibus  quae  demon- 
strantur.  In  scientia  enim  de  numero,  non  oportet  omnes 
passiones  scibiles  eadem  scientia,  contineri  virtualiter  in 
numero,  primo,  idest  adaequate  et  sufficienter,  loquendo  de 
numero  in  seipso :  quoniam  sic  nec  passiones  binarii  nec 
trinarii  scirentur  ibidem ,  ut  patet.  Sed  bene  oportet  nu- 
merum  in  se  continere  virtualiter  omnes  passiones  huius- 
modi  ut  primam  radicem  earum.  Ut  distinctum  autem  et 
participatum  in  binario  et  trinario  etc. ,  oportet  omnium 
passionum  subiectum  esse  primum,  idest  adaequatum.  Ac 
per  hoc ,  principia  talis  scientiae ,  quae  habent  numerum 
pro  subiecto,  continent  virtualiter  omnes  veritates  ut  primae 
causae.  Nec  oportet  quod  sufficiant  ad  inferendas  omnes 
conclusiones,  nisi  adiuncta  propositionibus  quarum  subie- 
ctum  sit  binarius  aut  trinarius  etc. ,  ut  causis  proximis : 
quemadmodum  nec  numerus  in  se  causa  est  sufficiens  ad 
passiones  binarii,  sed  ut  prima  radix  earum:  et  hoc  in  eo 
quod  scibiles,  idest  inquantum  sunt  in  tali  specie  scibilis ; 
quidquid  sit  in  esse  naturae. 

Et  secundum  hanc  viam,  manifestum  est  quod  eandem 
scientiam  secundum  spcciem  contingit  esse  de  genere  et 
multis  speciebus,  secundum  singulorum  propria. 


XI.  Et  si  quaeratur :  Quis  ergo  erit  limes  scibilium  in  una 
scientia  ?  lam  patet  responsio  ex  dictis :  limitantur  namque 
scientiae  secundum  species  scibilium  ut  sic,  et  non  secun- 
dum  species  rerum.  Et  ideo  tot  species  et  genera.rerum 
sub  una  possunt  comprehendi  scientia,  quot  comprehendi 
contingit  sub  una  specie  scibili.  Et  ideo  illa  ratio  formalis 
rerum  quae  primo  fundat  illam  speciem  scibilem ,  idest 
cui  prius  convenit  ille  modus  abstractionis  vel  definitionis 
vel  cognitionis ,  qui  constituit  illam  speciem  scibilis ,  est 
ratio  formalis  subiecti  in  illa  scientia;  et  est  prima  radix 
omnium  pertinentium  ad  illam  scientiam  ut  sic. 

Quod  autem  continentia  virtualis  talis  ut  declarata  est  *, 
sufficiat  ad  subiectum  et  principia  scientiae,  patet  ex  pro- 
cessibus  scientiarum,  tam  in  mathematicis  quam  in  natu- 
ralibus.  Utrobique  namque  multarum  specierum  passiones 
proprie  traduntur ,  puta  trianguli  et  quadranguli ,  quas 
impossibile  est  adaequate  contineri  in  subiecto  geometriae, 
ut  patet. 

XII.  Ad  primam  *  ergo  Scoti  rationem,  iam  dictum  est  **. 

-  Ad  secundam  vero,  ex  eodem  fundamento  dicitur,  quod 
subiectum  habitus  continere  virtualiter  totum  habitum , 
potest  dupliciter  intelligi:  uno  modo,  accipiendo  subiectum 
in  seipso ;  alio  modo,  ut  inventum  in  aliis  per  se  partici- 
pantibus  quomodolibet  ipsum.  Et  similiter  continere  vir- 
tualiter  dupliciter :  scilicet  adaequate,  et  ut  primam  causam. 
Subiectum  in  seipso  continet  virtualiter  ,  ut  priraa  causa, 
totum  habitum,  et  non  partem;  sicut  sol  continet  virtualiter 
totum  hominera,  et  non  partem,  ut  prima  tamen  sive  supe- 
rior  causa.  Subiectum  autem  in  se  et  in  participantibus,  con- 
tinet  virtualiter  et  adaequate,  ut  tota  causa,  totum  habitum. 

-  Et  sic  patet  ad  dubium  et  simpliciter,  et  ad  hominem  *. 

XIII.  Quoad  secundum  *,  referuntur  tres  aliorum  assi- 
gnationes.  Priraa  est  Magistri  Sententiarum:  secunda  Hugo- 
nis  de  Sancto  Victore:  tertia  est  Lincolniensis.  Sed  adverte 
modestiam  Auctoris.  Quoniam  primo,  excusando  illos,  dicit 
quod  attenderunt  ad  materiam :  quasi  diceret  quod  non  in- 
tendebant  assignare  subiectum  formale.  Secundo,  omnia 
supradicta  reducit  ad  subiectura  formale  a  se  assignatum, 
dicens  omnia  haec  tractari  in  ordine  ad  Deum. 


Num.  pracc. 


Cf.  num.ix. 
'  Num.  X. 


Cf.  num.  vui. 
Cf.  num.  II. 


ARTICULUS  OCTAVUS 

UTRUM  HAEC  DOCTRINA  SIT  ARGUMENTATIVA 

ir  II",  qu.  I,  art.  5,  ad  2;  I  Sent.,  Prol.,  art.  5 ;  I  Cont.  Gent.,  cap.  ix;  in  Boet.  de   Trin.,  qu.  11,  art.  3; 

Quodlib.  IV,  qu.  :x,  art.  3. 


'  Lib.  I  de  FiJc 
eap.  xiii. 


Vers.  ult. 


qiiaeritur. 


>D  ocTAVUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
haec  doctrina  non  sit  argumentativa. 
'Dicit  enim  Ambrosius  in  libro  I  de  Fide 
^Catholica  "  *:  tolle  argumenta,  ubi  fides 
Sed  in  hac  doctrina  praecipue  fides 
quaeritur:  unde  dicitur  loan.  xx*:  haec  scripta 
sunt  iit  credatis.  Ergo  sacra  doctrina  non  est  ar- 
gumentativa. 

2.  Praeterea,  si  sit  argumentativa,  aut  argu- 

mentatur  ex  auctoritate,  aut  ex  ratione.  Si  ex  au- 

P  ctoritate,  non  videtur  hoc  ^  congruere  eius  digni- 

tati :  nam  locus  ab  auctoritate   est  infirmissimus, 

•videiib.vi  in  secundum  Boetium  *.  Si  etiam  ^"  ex  ratione,  hoc 

Topica    Cicero-  .         .  _     .  .  ,  _ 

ms;  ^x  de  Dif.  non  congruit  eius  fini:  quia  secundum  Gregorium 

Topicis,  lib.  ITI.     .         ,  ., .       .v       ^  i  .      ,  •  ,  ■  X     , 

T  in  homiha  *,  fides  non  habet  meritum,  ubi  *  hu- 

i-"a°ng.''' "''" '"  mana   ratio  praebet  experimentum.    Ergo   sacra 

°  doctrina  non  est  argumentativa. 

•  vers.  9.  Sed  contra  est  quod  dicitur  ad  Titum  i  *,  de 


episcopo :  amplectentem '  eum  qui  secimdum  doctri- 
nam  est,  fidelem  sermonem,  iit  potens  sit  exhortari 
in  doctrina  sana,  et  eos  qui  contradicunt  arguere. 

Respondeo  dicendum  quod,  sicut  aliae  scientiae 
non  argumentantur  ad  sua  principia  probanda, 
sed  ex  principiis  argumentantur  ad  ostendendum 
alia  in  ipsis  scientiis;  ita  haec  doctrina  non  ar- 
gumentatur  ad  sua  principia  probanda,  quae  sunt 
articuli  fidei;  sed  ex  eis  procedit  ad  aUquid  aliud  ^ 
ostendendum  *;  sicut  Apostolus,  I  ad  Cor.  xv  **, 
ex  resurrectione  Christi  argumentatur  ad  resur- 
rectionem  "^  communem  probandam. 

Sed  tamen  considerandum  est  in  scientiis  phi- 
losophicis,  quod  inferiores  scientiae  nec  probant 
sua  principia,  nec  contra  negantem  principia  dis- 
putant,  sed  hoc  relinquunt  superiori  scientiae  * : 
suprema  vero  inter  eas,  scilicet  metaphysica,  dis- 
putat  contra  negantem  sua  principia,  si  adversa- 


•  D.  603. 
'    *•  Vcrs.  12  sqq. 


a)  libro  I  de  Fide  Catholica, 
edd.  a  b. 

P)  non  videtur  hoc.  -  hoc  non  videtur  codices. 
f)  etiam.  -  Ora.  E ;  autem  ceteri  et  a  b. 


libro  de  Sacramentis   codices  et 


3)  ubi.  -  cui  ACDEFG,  vel  cui  margo  B,  cuius  ed.  a. 
e)  amplectentem.  -  amplectente  PDFafc. 
i^)  aliquid  aliud.  -  aliquid  PBab. 
r,)  i:esurrectionem,  -  rationem  DpBC. 


D.   II03. 


22 


QUAESTIO  I,  ARTICULUS  VIII 


V 

In'corp. 


rius  aliquid  concedit:  si  autem  nihil  concedit,  non 
potest  cum  eo  disputare,  potest  tamen  solvere 
rationes  ipsius.  Unde  sacra  scriptura  ',  cum  non 
habeat  superiorem,  disputat  cum  negante  sua 
principia:  argumentando  quidenl,  si  adversarius 
aliquid  concedat  eorum  quae  per  divinam  reve- 
lationem  habentur;  sicut  per  auctoritates  sacrae 
doctrinae  disputamus  contra  haereticos,  et  per 
unum  articulum  '  contra  negantes  alium.  Si  vero 
adversarius  nihil  credat "  eorum  quae  divinitus 
revelantur ,  non  remanet  amplius  via  ad  proban- 
dum  articulos  fidei  per  rationes  \  sed  ad  solven- 
dum  rationes,  si  quas  inducit,  contra  fidem.  Cum 
enim  fides  infallibili  veritati  innitatur,  impossibile 
autem  sit  de  vero  ^"  demonstrari  contrarium,  ma- 
nifestum  est  probationes  quae  contra  fidem  indu- 
cuntur,  non  esse  demonstrationes ,  sed  solubilia 
argumenta. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod,  licet  argumenta 
rationis  humanae  non  habeant  locum  ad  proban- 
dum  quae  fidei  sunt,  tamen  ex  articulis  fidei  haec 
doctrina  ad  alia  argumentatur,  ut  dictum  '  est  *. 

Ad  secundum  dicendum  quod  argumentari  ex 
auctoritate  est  maxime  proprium  huius  doctrinae: 
eo  quod  principia  huius  doctrinae  per  revelatio- 
nem  habentur,  et  sic  oportet  quod  credatur  au- 
ctoritati  eorum  quibus  revelatio  facta  est.  Nec 
hoc  derogat  dignitati  huius  doctrinae :  nam  licet 
locus  ab  auctoritate  quae  ^  fundatur  super  ratione 
humana,  sit  infirmissimus;  locus  tamen  ab  aucto- 
ritate  quae  "  fundatur  super  revelatione  divina, 
est  efficacissimus. 


Utitur  tamen  sacra  doctrina  etiam  "  ratione  hu-  ^ 

mana:  non  quidem  ad  probandum  fidem,  quia 
per  hoc  toUeretur  meritum  fidei ;  sed  ad  manife- 
standum  aliqua  alia  quae  traduntur  in  hac  do- 
ctrina.,  Cum  enim  f  gratia  non  tollat  naturam,  sed  p 

perficiat,  oportet  quod  naturalis  ratio  subserviat 
fidei;  sicut  et  naturalis  inclinatio  voluntatis  obse- 
quitur  caritati.  Unde  et  Apostolus  dicit,  II  ad 
Cor.  X  *:  in  captivitatem  redigentes  omnem  intel-  '  vers.  5. 
lectum  in  obsequium  Christi.  Et  inde  est  quod 
etiam  "  auctoritatibus   philosophorum   sacra   do-  " 

ctrina  utitur,  ubi  per  rationem  naturalem  veritatem 
cognoscere  potuerunt;  sicut  Paulus,  Actuum  xvii  *,  '  vers.  28. 
inducit  verbum  Arati,  dicens:  sicut  et  quidam  poe- 
tarum  pestrorum  dixerunt,  genus  Dei  sumus. 

Sed  tamen  sacra  doctrina  ^  huiusmodi  aucto-  ^ 

ritatibus  utitur  quasi  extraneis  argumentis ,  et 
probabilibus.    Auctoritatibus   autem    canonicae  "  " 

Scripturae  utitur  proprie,  ex  necessitate  argumen- 
tando.  Auctoritatibus  autem  aliorum  doctorum 
ecclesiae,  quasi  arguendo  f  ex  propriis,  sed  pro-  ? 

babiliter.  Innititur  enim  fides  nostra  revelationi 
Apostolis  et  Prophetis  factae,  qui  canonicos  li- 
bros  scripserunt:  non  autem  revelationi,  si  qua 
fuit  aliis  doctoribus  facta.  Unde  dicit  Augustinus, 
in  epistola  ad  Hieronymum  *:  Solis  eis  ^  Scri- 
pturarum  libris  qui  canonici  appellantur ,  didici 
hunc  honorem  deferre,  ut  nullum  auctorem  eorum 
in  scribendo  errasse  aliquid  firmissime  credam. 
Alios  autem  ita  lego ,  ut,  quantalibet  sanctitate 
doctrinaque  *  praepolleant,  non  ideo  verum  putem, 
quod  ipsi  ita  senserunt  vel  scripserimt. 


{ 

i 


*  L.XXZII  (al.  xn 
cap.  1. 


6)  scriptura.  -  doctrina  codices.  -  Pro  cum  negante,  contra  ne- 
gantem  G.  -  Pro  argumentando,  arguendo  CE(ABD?). 

i)  articulum.  -  articulum  fidei  B. 

x)  credat.  -  concedat  ADsC. 

X)  rationes.  -  rationem  codices  et  ab.  -  Post.  seq.  rationes  B  addit 
remanet  via. 

(j.)  de  vero.  -  vero  ACDEF,  veri  B,  omnino  G. 

v)  dictum.  -  supra  dictum  ABCE. 

5)  quae.  -  qui  BD.  -  Pro  ratione  humana,  rationem  humanam  BD, 
revelatione  humana  ApC.  -  Pro  infirmissimus ,  infimissimus  A,  infir- 
mus  B. 

0)  quae.  -  qui  B.  -  Pro  revelatione  divina,  revelationem  divi- 
nam  BD. 

7:)  etiam.  -  Om.  B.  -  Idem  pro  tolleretur,  tolleret ;  et  in  fine  senten- 


tiae  legit  aliqua  doctrina  traduntur,  sed  corrigitur:  aliqua  quae  in 
sacra  doctrina  traduntur;  pro  aliqua  alia,  alia  A,  aliqua  DF,  illa  C, 
om.  E. 

p)  enim.  -  igitur  Pai. 

o)  quod  etiam.  -  etiam  quod  B,  quod  DGpA.  -  Pro  philosophorum, 
phicorum  B.  -  Pro  potuerunt,  potest  B,  potuerant  C,  poterunt  DEpF. 

t)  doctrina.  -  scriptura  A. 

u)  canonicae.  -  sacrae  B.  -  Pro  argumentando ,  arguendo  AC(D 
FG?). 

tp)  arguendo.  -  argumentando  B(DEFG?).  -  Pro  ex,  non  ex  sA. 

x3  Solis  eis.  ~  Solis  enim  PsC  et  a  b,  Solum  eis  BDFG,  Solus  eis 
pC.  -  in  ante  scribendo  om.  ACDEFGa. 

i/)  doctrinaque.  -  doctrinarum  ABCDEGpF.  ~  Pro  quod,  quia  co- 
dices;  et  omittunt  vel  scripserunt. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


•  Cf.  ibi  Com- 
mcnt.  num.  vi. 


IN  titulo :    argumentativa ,    idest  probativa    eorum    quae 
docet:   an  non,  sed  forte  simpliciter  proponit,  ut  Scotus 
dixit  contra  articulum  2  *. 

II.  In  corpore  tres  conclusiones.  Pritna  est :  Sacra  do- 
ctrina  non  arguit  ad  principia ,  sed  ad  conclusiones  ex 
principiis.  Secunda  est :  Sacra  doctrina  disputat  arguendo 
contra  negantes  principia  eius,  si  aliquid  eius  concedunt. 
Jertia  :  Sacra  doctrina  disputat  solvendo  tantum ,  contra 
negantes  principia  et  nihil  eius  omnino  concedentes.  -  Et 
est  semper  sermo  de  principiis  complexis  cognitionis  in 
hac  scientia,  idest  articulis  fidei :  quidquid  sit  de  principiis 
incomplexis,  aut  ipsius  esse  tantum. 

III.  Priraa  condusio  probatur.  Nulla  scientia  probat  sua 
principia,  sed  ex  eis  conclusiones:  ergo.  -  Et  confirmatur 
secunda  pars  conclusionis,  auctoritate  Apostoli,  I  ad  Cor.  xv. 

Secunda  vero  et  tertia,  primo  simul  probantur.  Scien- 
tia  suprema  inter  physicas,  disputat  contra  negantes  prin- 
cipia ;  et  defendit  solvendo  saltem ,  si  nihil  concedunt. 
Ergo  et  haec  doctrina  habet  utrumque.  -  Antecedens  de- 
claratur  ex   differentia  inter   scientias   inferiores   et  supre- 


mam.  Consequentia  vero  probatur:  quia  ista  est  scientia 
suprema. 

Deinde  manifestantur  singillatim.  Secunda  quidera,  cum 
contra  haereticos  ex  uno  articulo  probamus  alium ,  etc. 
Tertia  vero,  quia  contra  veritatem  infallibilem  nuUa  potest 
deraonstrativa  ratio  esse  :  ergo  oranes  rationes  contra  ea 
quae  sunt  istius  scientiae ,  sunt  rationes  solubiles.  Tenet 
sequela:  quia  haec  doctrina  innititur  infallibili  veritati. 

IV.  Circa  tertiam  conclusionera ,  adverte  quod  theolo- 
gum  posse  solvere  rationes  philosophorum  contra  ea  quae 
sunt  fidei,  contingit  dupliciter.  Unomodo,  cxcreditis:  ut 
puta  si  dicenti  quod  omnis  una  res  nuraero  est  una  hypo- 
statice,  respondet:  «Nego,  quia  Deus  est  trinus.  »  Et  sic 
theologalis  solutio  non  solvit  nisi  credendo.  -  Alio  modo, 
ex  propositionibus  scitis,  simpliciter  vel  quoad  hoc :  ut  puta 
si  responderet :  «  Nego  in  re  infinita  »  :  non  quia  sciat  eius 
contradictoriam,  scilicet  res  injinita  est  plures  hypostatice; 
sed  quia  scit  negative  nullura  haberi  efficax  raediura  ad 
illara  probandara  (et  dicitur  scire  negative,  quando  nullo 
medio  cogitur  intellectus).  Et  sic  theologus  solvit  ex  scitis 


QUAESTIO  I,  ARTICULUS  IX 


23 


quoad  hoc.  Quandoque  autem  ex  sdtis  simpliciter:  ut  si 
solvat  rationem  contra  accidentia  in  Sacramento  Altaris,  quia 
accidentis  esse  non  est  inesse  actualiter,  sed  aptitudinaliter. 

In  proposito,  litteram  hanc  intelligo  de  solutione  theo- 
logali  secundo  modo.  Et  si  instetur,  quia  huiusmodi  solutio 
non  est  theologi  ut  theologus  est,  quia  non  ex  principiis 
theologiae :  negetur  assumptum :  quoniam  theologia  non 
solum  gaudet  propriis,  sed  etiam  facit  de  extraneis  pro- 
pria,  dum  ad  defensionem  suam  aUarum  scientiarum  pro- 
positionibus  utitur  propter  nos ,  ut  in  articulo  5 ,  ad  2 , 
tactum  est.  Et  quamvis  pura  theologalia  oporteat  ex  prin- 
cipiis  manare  theologalibus ;  theologalia  tamen  ministeria- 
liter,  non  oportet,  sed  sat  est  eis  servire.  Sic  autem  theo- 
logales  sunt  huiusmodi  solutiones. 

Unde  minus  bene  videntur  sentire,  qui  solvere  theolo- 
giae  tribuunt,  non  nisi  ex  aliqua  propositione  credita.  Et 
decepti  sunt  quia  non  discreverunt  inter  solutionis  etpro- 
bationis  naturas.  Probatio  namque  est  ex  evidentibus :  so- 
lutio  autem  est  etiam  ex  his  quae  non  apparent  esse  falsa, 
dato  quod  non  sciantur  esse  vera.  Et  propterea  theologus 
potest  semper  solvere,  nunquam  coacto  intellectu  ab  aliqua 
propositione  contraria  his  quae  sunt  fidei,  quamvis  eorum 
falsitatem  non  videat. 
Cf.  num.  m.  V.  Circa  probationem  tertiae  conclusionis  *,  scito  quod 

aliud  est  scire  omnes  rationes  contra  fidem  esse  solubiles: 
et  aliud  est  scire  solvere  eas.  Primum  probatur  in  littera : 
et  probatio  assumit  unam  propositionem  creditam,  scilicet, 
haec  doctrina  innititur  veritati  infallibili:  et  propterea  con- 
clusio  haec  non  nobis  hic  evidens  est.  Secundum  vero  in 
actu  exercito  consistit:  et  liber  Contra  Gentiles  his  plenus 
Num.  praec.  est.  Et  quoniam  solutio,  ut  dictum  est  *  et  experimur,  non 
requirit  evidentiam,  sed  non-coactionem  intellectus;  et  hoc 
in  ipso  exercitio  solutionis  convincitur,  dum  ratio  cogens 
non  adest:  ideo  scire  solvere,  seu  solvere  contraria  huius 
doctrinae ,  non  est  credere ,  aut  ex  credere ,  nisi  occasio- 
naliter;  quoniam  ex  hoc  quod  credimus,  applicamus  intel- 
lectum  ad  inveniendum  defectus  rationum  et  propositionum 
contrariarura.  Et  hanc  distinctionem  bene  nota :  quia  inad- 
vertentia  eius  forte  quosdam  in  hac  littera  errare  permisit. 

VI.  In  responsione  ad  secundum,  nota  quatuor  enume- 
rata ,  scilicet :  auctoritates  sacrae  Scripturae ,  auctoritates 
sanctorum  Doctorum,  rationes  humanas,  et  auctoritates  phi- 
losophorum,  Et  ex  primis  quidem  doctrina  haec  procedere 
dicitur  ut  ex  propriis  et  necessariis :  ex  secundis  autem  ut 
ex  propriis,  sed  probabilibus :  ex  quartis  vero  ut  probabi- 
libus,  sed  extraneis.  Et  sic  tertiis  nullus  assignatur  locus. 
Et  propterea  sciendum  est  quod  ratio  humana  de  qua  hic 
est  sermo  ,  nihil  aliud  est  quam  argumentatio  aliqua  ex 
solo  naturali  lumine  robur  habens.  Et  est  duplex:  quae- 
dam  necessario  concludens,  quae  vocatur  demonstratio ;  et 
quaedam  probabihter ,  quae  magnam  habet  latitudinem. 
Utraque  autem  in  aliqua  certa  scientia  physica  clauditur, 
et  consequerrter  extranea  est  a  genere  scibili  theologico  : 
ac  per  hoc,  theologia  procedit  ex  ratione  humana  ut  sic , 


ut  ex  extraneis.  Et  quoniam  nulla  demonstratio  physica 
potest  afferri  ad  theologaha  ut  sic  (quoniam  theologalia,  ut 
sic  sunt,  oportet  resolvi  in  principia  evidentia,  non  lumine 
naturali ,  sed  divino) ,  ideo,  absolute  loquendo,  ex  ratione 
naturali  procedit  theologia  ut  ex  extraneis  et  probabihbus; 
quemadmodum  ex  auctoritatibus  philosophorum.  Et  pro- 
pterea  sedes  assignata  auctoritatibus  philosophorum,  intel- 
ligenda  est  assignata  etiam  rationi  naturali  quam  cogno- 
verunt :  in  cuius  signum  simul  tractabat  utrumque.  Et  sic 
omnia  enumerata  sunt  locata. 

VII.  Sed  dubium  hic  occurrit  non  dissimulandum.  Si 
ex  rationibus  naturalibus  theologia  procedit  ut  ex  extraneis 
et  probabihbus,  cur  tantus  labor  a  doctoribus  speculativis 
assumptus  est?  Quorsum  libri  Contra  Gentiles,  rationibus 
naturalibus  pleni  ?  etc.  Aut  enim  hi  non  tradunt  theolo- 
giam :  aut  in  extraneis  nimis  morati  sunt. 

VIII.  Ad  hoc  breviter  dicitur,  quod  demonstrationes  me- 
taphysicae  et  naturales  quae  afferuntur  in  sacra  doctrina , 
simpliciter  quidem  sunt  extraneae:  sed  ut  ministrae  theo- 
logiae,  ad  destruendas  positiones  oppositas  conclusionibus 
aut  principiis  theologalibus,  aut  ad  solvendas  rationes  contra 
theologalia  factas ,  aut  ad  stabilienda  ea  de  quibus  theo- 
logia  secundario  est,  ut  Deum  esse,  et  unum  esse,  et  im- 
mortalem ,  etc. ,  non  sunt  extraneae ;  sed  ex  eis  procedit 
theologia  ut  ex  propriis ,  et  quandoque  necessariis ;  mini- 
sterialiter  tamen ,  et  non  ratione  sui ,  sed  propter  nostri 
intellectus  infirmitatem,  ut  in  articulo  5,  ad  2,  dictum  est.  Et 
propterea  sancti  Doctores,  qui  speculativo  ingenio  praediti 
fuerunt ,  intellectus  humani  defectui  subvenire  cupientes , 
rationes  philosophicas  plurimas  conati  sunt  afferre  ad  ali- 
quod  horum  trium;  ut  sic  viri  docti,  ea  quae  fidei  sunt 
rationi  non  contraria  comperientes,  facilius  his  quae  fidei 
sunt  adhaerere  possint ,  aut  saltem  ea  non  spernere  aut 
deridere. 

Suadetur  autem  huiusmodi  rationes,  ut  ministras,  pro- 
prias  effici  huius  scientiae  propter  nos,  ex  littera  in  tertia 
conclusione,  et  eius  marrifestatione.  Non  enim  aliter  pos- 
sunt  solvi  obiectionea  oppositae  sufficienti  solutione,  nisi 
ex  rationibus  philosophicis :  si  namque  ex  creditis  solvenda 
essent  obiecta  philosophorum,  ridiculo  philosophis  theologi 
essent,  etc. 

IX.  Circa  haec  diligenter  adverte ,  quod  aliud  est  loqui 
de  ratione  humana,  et  aliud  loqui  de  propositionibus  notis 
ratione  humana,  In  littera,  ut  declaravimus  * ,  insinuatur 
quod  ex  ratione  humana,  absolute  loquendo,  haec  doctrina 
procedit  ut  ex  extraneis :  quoniam  propositiones  notae  na- 
turali,  non  divino  lumine,  ut  sic,  sunt  extraneae.  Sed  tamen 
multae  propositiones  notae  naturali  lumine  et  demonstra- 
tione,  secundum  seipsas  sumptae,  sunt  vere  et  proprie  theo- 
logales,  sub  alio  tamen  lumine,  ut  in  i  articulo,  in  respon- 
sione  ad  2,  patet;  ut  patet  de  istis,  Deus  est,  Deus  est  unus, 
Deus  est  bonus,  etc.  Unde,  cum  theologus  arguit  ex  istis, 
arguit  ex  propriis ;  quamvis  non  proprio  tantum  modo 
notis,  pro  quanto  sunt  non  solum  revelata,  sed  etiam  scita. 


Num.  VI. 


ARTICULUS  NONUS 

UTRUM  SACRA  SCRIPTURA  DEBEAT  UTI  METAPHORIS 

I  Sent.,  Prol.,  art.  5;  dist.  xxxiv,  qu.  iii,  art.  i,  2;  III  Cont.  Gent.,  cap.  cxix;  in  Boet.  de  Trin.,  qu.  11,  art.  4. 


Art.  5. 


»D  NONUM  sic  PROCEDiTUR.  Vidctur  quod 
sacra  Scriptura  '■  non  debeat  uti  meta- 
*phoris.  Illud  enim  quod  est  proprium 
jinfimae  doctrinae,  non  videtur  compe- 
tere  huic  scientiae,  quae  inter  alias  tenet  locum 
supremum,  ut  iam  dictum  est  *.  Procedere  autem 
per  similitudines  varias  et  repraesentationes,  est 


proprium  poeticae,  quae  est  infima  inter  omnes 
doctrinas.  Ergo  huiusmodi  similitudinibus  ^  uti, 
non  est  conveniens  huic  scientiae. 

2.  Praeterea,  haec  doctrina  videtur  esse  or- 
dinata  ad  veritatis  manifestationem:  unde  et  ma- 
nifestatoribus  ">  eius  praemium  promittitur,  Eccli. 
XXIV  *:  qui  elucidant  tne,  vitam  aeternam  habebunt. 


T 

Vers.  31. 


a)  Scriptura.  -  doctrina  codices.  -  Pro  metaphoris,  metaphoricis 
pGsD,  et  ita  ed.  a  ubique;  locutionibus  metaphoricis  B. 


p)  similitudinibus.  -  similibus  B. 

f)  manifestatoribus.  -  manifestationibus  BDpC. 


Vers.  10. 


Vert.  14. 
X 


24 

Sed  per  huiusmodi  simiiitudines  veritas  occul- 
tatur  *.  Non  ergo  competit  huic  doctrinae  divina 
tradere  sub  similitudine  corporalium  rerum. 

3.  Praeterea,  quantb  aliquae  creaturae  sunt 
sublimiores,  tanto  magis  ad  divinam  similitudinem 
accedunt.  Si  igitur  aliquae  '  ex  creaturis  transume- 
rentur  ad  Deum,  tunc  oporteret  talem  transum- 
ptionem  maxime  fieri  ex  sublimioribus  creaturis, 
et  non  ex  infimis.  Quod  tamen  in  Scripturis  fre- 
quenter  ^  invenitur. 

Sed  gontra  est  quod  dicitur  Osee  xii  * :  Ego 
visionem  multiplicavi  eis,  et  in  manibiis  prophe- 
tarum  assimilatus  sum.  Tradere  autem  aliquid  sub 
similitudine,  est  metaphoricum.  Ergo  ad  sacram 
doctrinam  pertinet  uti  metaphoris  ". 

Respondeo  dicendum  quod  conveniens  est  sa- 
crae  Scripturae  divina  et  spiritualia  sub  similitu- 
dine  corporalium  "  tradere.  Deus  enim  omnibus 
providet  secundum  quod  competit  eorum  natu- 
rae.  Est  autem  naturale  homini  ut  per  sensibilia 
ad  intelligibilia  veniat :  quia  omnis  nostra  cogni- 
tio  a  sensu  initium  habet.  Unde  convenienter  in 
sacra  Scriptura  '  traduntur  nobis  spiritualia  sub 
metaphoris  corporalium.  Et  hoc  est  quod  dicit 
Dionysius,  i  cap.  Caelestis  Hierarchiae :  Impossi- 
bile  est  nobis  aliter  lucere  divinum  radium,  nisi 
varietate  "  sacrorum  velaminum    circumvelatum. 

Convenit  etiam  sacrae  Scripturae,  quae  com- 
muniter  omnibus  proponitur  (secundum  illud  ad 
Rom.  I  * :  sapientibus  et  insipientibus  debitor  sum), 
ut  spiritualia  sub  similitudinibus  ^  corporalium  pro- 
ponantur ;  ut  saltem  vel  sic  rudes  eam  capiant , 
qui  ad  intelligibilia  secundum  se  capienda  non 
sunt  idonei. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  poeta  ■"  utitur 
metaphoris  propter  repraesentationem :  repraesen- 


QUAESTIO  I,  ARTICULUS  IX 


tatio  enim  naturaliter  homini  delectabilis  est.  Sed 
sacra  doctrina  utitur  metaphoris  propter  necessi- 
tatem  et  utilitatem,  ut  dictum  est  *. 

Ad  secundum  dicendum  quod  radius  divinae  re- 
velationis  non  destruitur  propter  figuras  sensi- 
biles  quibus  circumvelatur,  ut  dicit  Dionysius  *, 
sed  remanet  in  sua  veritate ;  ut  mentes  quibus  fit 
revelatio,  non  permittat '  in  similitudinibus  perma- 
nere,  sed  elevet  eas  ad  cognitionem  intelligibilium; 
et  per  eos  quibus  revelatio  facta  est,  alii  etiam 
circa  haec  ^  instruantur.  Unde  ea  quae  in  uno  loco 
Scripturae  traduntur  sub  metaphoris,  in  aliis  locis 
expressius  exponuntur.  Et  ipsa  etiam  occultatio 
figurarum  utilis  est ,  ad  exercitium  studiosorum, 
et  contra  irrisiones  infidehum,  de  quibus  dicitur, 
Matth.  vii  * :  nolite  sanctum  dare  canibus. 

Ad  tertium  dicendu.m  quod,  sicut  docet  Diony- 
sius,  cap.  II  Cael.  Hier.,  magis  est  conveniens 
quod  divina  in  Scripturis  tradantur  sub  figuris 
vilium  corporum ,  quam  corporum  nobilium  ". 
Et  hoc  propter  tria.  Primo,  quia  per  hoc  magis 
liberatur  humanus  animus  ab  errore.  Manifestum 
enim  apparet  quod  haec  secundum  proprietatem 
non  dicuntur  de  divinis:  quod  posset  esse  du- 
bium  ,  si  .sub  figuris  nobiiium  "  corporum  de- 
scriberentur  divina;  maxime  apud  illos  qui  nihii 
aliud  a  corporibus  nobilius  excogitare  noverunt. 
-  Secundo,  quia  hic  modus  convenientior  est  co- 
gnitioni  quam  de  Deo  habemus  in  hac  vita.  Ma- 
gis  enim  manifestatur  nobis  de  ipso  quid  non 
est,  quam  quid  est:  et  ideo  similitudines  illarum 
rerum  p  quae  magis  elongantur  a  Deo,  veriorem 
nobis  faciunt  aestimationem  quod  sit  supra  illud 
quod  de  Deo  dicimus  vel  cogitamus.  -  Tertio, 
quia  per  huiusmodi,  divina  magis  '  occultantur 
indignis. 


5)  occultatur.  -  obfuscatur  A, 

e)  aliquae.  -  aliqua  ABDEFGa.  -  Pro  transumerentur,  transumere- 
tur  BpFa.  -  tunc  om.  codices  et  a  b.  -  Pro  oporterct,  oportet  BCDEpA. 

^)  frequenter.  -  Om.  pA. 

7))  metaphoris.  -  metaphoricis  A. 

9)  simHitudine  corporalium.  -  corporalium  metaphoris  codices. 

i)  Scriptura.  -  doctrina  codices. 

x)  varietate.  -  veritate  A. 

X)  sub  similitudinibus.  -  sub  similitudine  ACE.  -  sic  omittit  B.  - 
Pro  eam,  ea  sA. 

(i)  poeta.  -  poetica  codices.  -  Pro  repraesentatio  enim,  et  reprae- 


sentatio  B,  repraesentatio  autem  C,  qui  omittit  naturaliter.  -  Pro  de- 
lectabilis,  delectabilius  F. 

v)  permittat.  -  permittantur  codiccs.  -  Item  pro  permanere,  re- 
manere. 

5)  haec.  -  hoc  codices.  -  Pro  instruantur,  instruuntur  CDEFG. 

0)  nobilium,  -  nobiliorum  ACDEFGa. 

T.)  nobilium.  -  nobiliorum  codices  et  ed.  a.  -  Particulam  a  ante  cor- 
poribus  om.  codiccs.  —  Pro  noverunt,  possunt  vel  noverunt  B. 

p)  illarum  rerum.  -  eorum  ABC,  illorum  DEsF,  illarum  pF.  - 
Post  aestimationem  codices  addunt  de  Deo.  -  Pro  de  Deo,  de  eo  GsFa. 

o)  magis.  -  Om.  B. 


In  corp. 


'    cit. 


Loco  in  corp. 


Vers.  6. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


i; 


rN  titulo ,  uti  metaphoris  est  uti  locutionibus  quae  non 
Iverificantur  de  his  de  quibus  dicuntur,  secundum  pro- 
priam  significationem,  sed  secundum  aliquam  simiiitudinem 
ad  proprie  significata :  ut  cum   dicitur  quod   Deus  noster 

'Ad Hebr. xii,2g.  igrtis  consumens  est  *,  utimur  metaphora;  quia  Deus  non 
est  vere  ignis,  sed  se  habet  ad  modum  ignis  consumentis. 
Et   sic  de  aliis.  Et   occasionem  sumit  quaestio   haec  ex  II 

*  Cap.iii,  n.j6.  Poster.*,  ubi  prohibentur  metaphorae  in  scientiis. 

II.  In  corpore  una  conclusio,  responsiva  quaesito  affir- 
mative:  Sacra  doctrina  congrue  utitur  metaphoris  corpo- 
ralium  ad  divina  et  spiritualia. 

Probatur  dupliciter.  Primo.  Deus  omnibus  providet  prout 
congruit  eorum  naturae.  Ergo  convenienter  homini  in  sacra 
doctrina  spiritualia  sub  corporalibus  similitudinibus  tradun- 
tur.  -  Antecedens  patet.  Consequentia  vero  probatur:  quia 
naturale  est  homini  ad  intelligibilia  per  sensibilia  duci. 
Probatur:  quia  omnis  nostra  cognitio  oritur  a  sensu.  Et 
confirmatur  haec  ratio  auctoritate  Dionysii,  etc. 


Secundo.  Sacra  doctrina  proponitur  omnibus  homini- 
bus  communiter.  Ergo  congrue  spiritualia  sub  similitu- 
dinibus  corporalium  traduntur.  -  Antecedens  probatur  ad 
Rom.  I.  Consequentia  autem  probatur:  quia  plures  non 
sunt  idonei  ad  intelligibilia  secundum  se,  qui  vel  sic  ea 
capere  possunt. 

III.  In  responsione  ad  primum,  dubium  occurrit,  quo- 
modo  verificetur  quod  haec  doctrina  utatur  metaphoris 
propter  necessitatem  et  utilitatem,  ut  dictum  est.  NuIIa 
siquidem  necessitas  est,  aut  in  corpore  ostensa  est.  Secunda 
namque  ratio  utilitatem  tantum  infert,  ut  patet:  prima 
vero  convenientiam ,  ut  ipsa  littera  testatur ,  et  convinci 
potest  ex  co  quod  connaturalitas  nostra  ad  sensibilia  non 
infert  necessitatem  ad  talia  sensibilia,  scilicet  metaphoras.  - 
Et  augetur  dubium:  quia  nihil  est  metaphorice  in  Scriptura 
traditum,  quod  non  possit  propric  doceri.  Nulla  ergo  est 
necessitas  utendi  metaphoris  in  hac  doctrina,  quamvis  con- 
venienter  et  utiliter  eis  utatur. 


QUAESTIO  I,  ARTICULUS  X 


25 


IV.  Ad  hoc  dicendum  mihi  videtur,  quod  uti  metapho- 
ris  in  hac  doctrina  est  quodammodo  necessarium,  et  quo- 
dammodo  non:  et  hoc  respectu  non  horum  aut  illorum  , 
puta  minus  idoneorum,  sed  respectu  hominis  viatoris.  Est 
siquidem  necessarium  propter  melius  consequendum  fi- 
nem ,  sciUcet  cognitionem  Dei.  Et  haec  necessitas  osten- 
ditur  per  primam  rationem  Utterae.  Ex  hoc  namque  quod 
connaturale  est  homini  intelligibilia  per  sensibilia  tantum 
nosse,  oportet,  si  spiritualia  facile  et  suo  modo  cognoscere 
debet,  ut  per  metaphoras  cognoscat :  quoniam  metaphorae 
supplent  vices  spiritualium  specierum,  quae  de  spiritualibus 
haberi  deberent  secundum  se.  -  Non  est  autem  necessarium 


simphciter:  quia  etsi  non  absque  phantasmatibus ,  tamen 
absque  metaphoris  posset  homo  etiam  in  hoc  statu  capere 
quae  dicuntur,  licet  non  ita  facile. 

Et  per  hoc  patet  solutio  ad  obiecta  *.  Prima  namque 
ratio  ostendit  non  solum  convenientiam ,  sed,  ostendendo 
convenientiam,  ex  hoc  ipso  ostendit  necessitatem,  non  sim- 
pliciter,  sed  propter  melius.  -  Et  si  contra  hoc  instetur  au- 
ctoritate  Dionysii  in  littera  allata,  impossibile  est :  dici 
potest  quod  impossibile  distinguitur  sicut  et  necessarium : 
quoniam  impossibile  et  necessarium  non  aequipoUent;  et 
perinde  est  ac  si  diceretur,  necesse  est  non  aliter  lucere 
nobis,  etc. 


'Cf.  num.praec. 


Cap.  m. 

r 


ARTICULUS  DECIMUS 

UTRUM  SACRA  SCRIPTURA  SUB  UNA  LITTERA  HABEAT  PLURES  SENSUS 

I  Sent.,  Prol.,  art.  5 ;  IV,  dist.  xxi,  qu.  t,  art.  2,  qu".  i,  ad  3 ;  de  Pot.,  qu.  iv,  art.  i ;  Quodl.  III,  qu.  xiv,  art.   i ;  VII,  qu.  vi,  per  tot. ; 

ad  Gal.,  cap.  iv,  lect.  vii. 


»D  DECiMUM  sic  PROCEDITUR.  Vidctur  quod 
sacra  Scriptura  "  sub  una  littera  non  ha- 
*beat  plures  sensus,  qui  sunt  historicus 
Ijvel  litteralis,  allegoricus,  tropologicus 
sive  moralis,  et  anagogicus.  Multiplicitas  enim 
sensuum  in  una  scriptura  parit  confusionem  et 
deceptionem,  et  tollit  arguendi  ^  firmitatem :  unde 
ex  multiplicibus  propositionibus  non  procedit  ar- 
gumentatio,  sed  secundum  hoc  aliquae  fallaciae 
assignantur.  Sacra  autem  Scriptura  debet  esse 
efficax  ad  ostendendam  veritatem  absque  omni 
fallacia.  Ergo  non  debent  in  ea  sub  una  httera 
plures  sensus  tradi. 

2.  Praeterea,  Augustinus  dicit  in  hbro  de  Utili- 
tate  credendi  *,  quod  Scriptura  quae  Testamentum 
Vetus  '^  vocatur ,  quadrifariam  traditur:  scihcet, 
secundum  historiam  ,   secundum  aetiologiam ,  se- 

sectindum  allegoriam.  Quae 
quatuor   praedictis   videntur 


cundum  analogiam, 
quidem  quatuor  a 
esse  ahena  omnino 


Non  igitur  conveniens  vi- 
detur  quod  eadem  littera  sacrae  Scripturae  secun- 
dum  quatuor  sensus  praedictos  exponatur. 

3.  Praeterea,  praeter  praedictos  sensus,  inve- 
'  nitur  sensus  '  parabolicus,  qui  inter  iUos  sensus 

quatuor  non  continetur. 

Sed  contra  est  quod  dicit  Gregorius,  XX  Mo- 

cap.  I.  ralium  *:  Sacra  Scriptura  omnes  scientias  ipso  lo- 

cutionis  suae  more  transcendit:  quia  uno  eodemque 

sermone,  dum  narrat  gestum,  prodit  mysterium. 

Respondeo  dicendum  quod  auctor  sacrae  Scri- 
pturac  est  Deus,  in  cuius  potestate  est  ut  non 
solum  voces  ad  significandum  accommodet  (quod 
etiam  homo  facere  potest),  sed  etiam  res  ipsas. 
Et  ideo,  cum  in  omnibus  scientiis  voces  signifi- 
cent,  hoc  habet  proprium  ista  scientia,  quod  ipsae 
res  significatae  per  voces,  etiam  significant  ali- 
quid.  lUa  ergo  prima  significatio ,  qua  voces  si- 
gnificant  res,  pertinet  ad  primum  sensum,  qui 
est  sensus  historicus  vel  litteralis.  Illa  vero  signi- 


a)  Scriptura.  -  doctrina  B. 

p)  arguendi.  —  argumentandi  BG(ADF?),  arguendo  E. 

f)  Testamentum  Vetus.  -  Vetus  Testamentum  codices.  -  scilicet 
omittunt  codices  et  ed.  a. 

3)  praedictis  ...  omnino.  -primo  dictis  omnino  aliena  videntur  codd. 

£)  sensus.  -  Om.  ABCDE.  -  Pro  illos,  alios  B;  sensus  omitt.  codices. 

X)  iterum.  -  rerum  AC.  -  Pro  super,  supra  codd.  et  ab;  pro  litte- 
ralem,  Htteram  A. 

SuMMAE  Theol.  D.  Thomae  T.  I. 


Vers.  ig. 


'  Cap.  V.  -  Cf. 
Cael.  Hier.  c.  i. 


ficatio  qua  res  significatae  per  voces,  iterum  ^ 
res  alias  significant,  dicitur  sensus  spiritualis ;  qui 
super  iitteralem  fundatur,  et  eum  supponit. 

Hic  autem  sensus  spirituaiis  trifariam  dividitur. 
Sicut  enim  dicit  Apostolus,  ad  Hebr.  vii  "  *,  lex 
vetus  figura  est  novae  legis:  et  ipsa  nova  lex, 
ut  dicit  Dionysius  in  Ecclesiastica  Hierarchia  *, 
est  figura  futurae  gloriae :  in  nova  etiam  lege,  ea 
quae  in  capite  sunt  gesta,  sunt  signa  eorum  quae 
nos  agere  debemus.  Secundum  ergo  quod  ea 
quae  sunt  veteris  legis,  significant  ea  quae  sunt 
novae  legis ,  est  sensus  allegoricus :  secundum 
vero  quod  ea  quae  in  Christo  sunt  facta,  vel  in 
his  quae  Christum  "  significant,  sunt  signa  eorurn  ^ 

quae  nos  agere  debemus,  est  sensus  moralis: 
prout  vero  significant  ea  quae  sunt  in  aeterna 
gloria,  est  sensus  anagogicus. 

Quia  vero  sensus  litteralis  est,  quem  auctor 
intendit:  auctor  autem  sacrae  Scripturae  Deus  est, 
qui  omnia  simul  suo  intellectu  comprehendit:  non 
est  inconveniens,  ut  dicit  Augustinus  XII  Confes- 
sionum  *,  si  etiam  secundum  litteralem  sensum  in  "Cap.  xxxi. 
una  littera  Scripturae  '  plures  sint  sensus.  <■ 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  multiplicitas 
horum  sensuum  non  facit  aequivocationem ,  aut 
aliam  '  speciem  multiplicitatis:  quia,  sicut  iam  di-  * 

ctum  est  *,  sensus  isti  non  multiphcantur  propter  ■  in  corp. 
hoc  quod  una  vox  multa  significet;  sed  quia 
ipsae  res  significatae  per  voces,  aliarum  rerum 
possunt  esse  signa.  Et  ita  etiam  nulla  confusio 
sequitur  in  sacra  Scriptura :  cum  omnes  sensus 
fundentur  super  unum,  sciiicet  litteralem;  ex  quo 
solo  potest  trahi  argumentum,  non  autem  ^  ex  his  ^- 

quae  secundum  allegoriam  dicuntur,  ut  dicit  Au- 
gustinus    in    epistola    contra  Vincentium  Donati- 
stam  *.  Non  tamen  ex  hoc  aliquid  deperit  sacrae  'J^at^^f^.Valm. 
Scripturae:  quia  nihil  sub  spirituali  sensu  conti-  xLvm) ,  c.  vm. 
netur  fidei  necessarium,  quod  Scriptura  per  litte- 
ralem   sensum  alicubi  manifeste  non  tradat. 


»i)  ad  Hebr.  VII.  -  Om.  codices ;  cf.  ad  Gal.  iv,  24,  et  Comment. 
s.  Thomae  ibidem.  -  Pro  Ecclesiastica,   Caelesti  F. 

6)  Christum.  -  per  Christum  ACD.  -  Pro  significant ,  significan- 
tur  sA. 

i)  Scripturae.  —  sacrae  Scripturae  codices  et  ed.  a. 

x)  aliam.  -  aliquam  B.  -  Idem  post  sicut  addit  in  principio  solu- 
tionis  principalis,  margo  D  in  principio  huius. 

X)  autem.  —  Om.  codices. 


26 


QUAESTIO  I,  ARTICULUS  X 


[t  Ad  secundum  dicendum  quod  illa  tria  ■",  historia, 

aetiologia,  analogia,  ad  unum  litteralem  sensum 
pertinent.    Nam  historia  est,  ut  ipse  Augustinus 

•  Loco  citato  in  exponit  * ,    cum    simpliciter   aliquid  proponitur  : 

aetiologia  vero,  cum  causa  dicti  assignatur,  sicut 
cum  Dominus  assignavit  causam  quare  Moyses 
permisit  licentiam  repudiandi  uxores,  scilicet  pro- 

*  vers.  8.  pter  duHtiam  cordis  ipsorum,  Matt.  xix  * :  analo- 

gia  vero  est,  cum  veritas  unius  Scripturae  osten- 
ditur  veritati  alterius  non  repugnare.  Sola  autem 
allegoria,  inter  illa  quatuor,  pro  tribus  spiritualibus 
sensibus  ponitur.  Sicut  et  Hugo  de  Sancto  Victore 
"  sub  sensu  allegorico  etiam  anagogicum '  compre- 


etProl.  lib.I<<e 
Sacramentis,  c. 

IV. 


hendit,  ponens  in  tertio   suarum  Sententiarum  *  'et^^scfiplor^bus 
solum  tres  sensus,  scilicet  historicum,  allegoricum  cff^'bid.\' 
et  tropologicum. 

Ad  TERTiuM  DiCENDUM  quod  sensus  parabolicus 
sub  litterali  continetur:  nam  per  voces  significa- 
tur  aliquid  proprie,  et  aliquid  figurative  *;  nec  est  ^ 

litteralis  sensus  ipsa  figura,  sed  id  quod  est  figu- 
ralum.  Non  enim  cum  Scriptura  nominat  Dei 
brachium ,  est  litteralis  sensus  quod  in  Deo  sit 
membrum  huiusmodi  "  corporale :    sed  id   quod  " 

per  hoc  membrum  significatur,  scilicet  virtus  ope- 
rativa.  In  quo  patet  quod  sensui  litterali  sacrae 
Scripturae  nunquam  potest  subesse  falsum. 


(j.)  illa  tria.  -  tria  illa  scilicet  codices. 
v)  anagogicum,  -  analogicum  P. 
?)  figurative.  -  figurate  ACEF. 


o)  membrum  huiusmodi, 
quod  AC. 


tale  membrum  B.  -  Pro  quod  per,  per 


Oommentaria  Cardinalis  Caietani 


cf.  num.  III.     "-piTULus  clarus.  -  In  corpore  duae  condusiones  *.  Prima 

1  respondet  quaesito  affirmative:  Sacra  doctrina  sub  una 

littera  habet  plures  sensus,  scilicet  litteralem  et  spiritualem : 

et  hunc  triplicem,    scilicet   allegoricum,  moralem    et  ana- 

gogicum. 

Probatur  ex  differentia  inter  hanc  scientiam  et  alias,  ex 
differentia  inter  auctores  derivata.  Auctor  huius  doctrinae  est 
Deus ,  ceterarum  homo :  ergo  in  potestate  huius  auctoris 
est  accommodatio  et  vocum  et  rerum  ad  significandum,  et 
non  in  potestate  auctoris  aliarum.  Ergo  in  ceteris  scientiis 
voces  tantum  significant:  in  hac  vero  et  voces  et  res.  Ergo 
in  hac  est  duplex  sensus,  scilicet  Utteralis  et  spiritualis.  - 
Omnes  consequentiae  patent.  Et  ultima  dedaratur:  quia 
iuxta  significationem  vocum ,  attenditur  sensus  litteralis : 
iuxta  significationem  autem  rerum,  attenditur  sensus  my- 
sticus. 

Quoad  secundam  vero  partem,  declaratur  distinguendo 
triplicem  figurationem,  ut  clare  patet  in  Uttera. 

II.  Circa  hanc  partem  nota,  cum  accommodare  res  ad 
significandum  nihil  aliud  sit  quam  facere  res  esse  non  solum 
res,  sed  signa  aliarum  rerum,  dupliciter  intelligi  potest  res 
fieri  signa :  uno  modo,  in  ipsa  generatione  rerum,  ut  sci- 
licet  simul  fiant  ad  hoc  ut  sint  res,  et  signa  aliarum  re- 
rum;  alio  modo,  adventitie,  ut  res  iam  factae  accipiantur 
ut  signa.  -  Si  accommodatio  rerum  ad  hoc  ut  sint  signa, 
sumatur  hoc  secundo  modo,  non  est  proprium  Dei,  nec 
excedit  hominis  facultatem,  accommodare  res  ad  significan- 
dura :  nec  est  proprium  huius  scientiae  quod  res  significent. 
Quoniam  res  gestae  narratae  in  aliis  historiis,  possunt  ab 
homine  interpretari  ut  signa  aliarum;  non  solum  per  mo- 
dum  imitationis,  ut  gesta  fortia  antiquorum  imitanda  sint 
a  successoribus;  sed  per  modum  significationis,  ut  scilicet 
gesta  illa  ut  signa  habeantur  gerendorum.  -  Si  autem  su- 
matur  accommodatio  rerum  ad  significandum,  primo  modo, 
dupliciter  potest  intelligi :  scilicet  universaliter,  et  particula- 
riter.  Si  particulariter,  sic  non  excedit  hominis  potestatem: 
nara  quilibet  potest  facere  aliquos  actus,  vel  aliquod  arti- 
ficiale,  et  faciendo  illa,  intendere  per  illa  significare  aliam 
rem,  ut  patet.  Sed  quod  omnia  quae  narrantur  gesta  in  tot 
historiis  ut  res  ad  doctrinam  aliquam  spectantes,  ut  sic, 
sint  ex  sui  constitutione  signa  aliarum  rerum,  hoc  excedit 
humanam  facultatem:  hoc  Dei  est  proprium:  in  hoc  haec 
doctrina  ceteras  scientias  excellit. 


Est  igitur  sensus  litterae,  quod  accommodare  res  uni- 
versaliter  spectantes  ad  doctrinam ,  ad  hoc  ut  signa  sint 
cum  fiunt,  est  proprium  huius  doctrinae :  quia  hoc  a  solo 
Auctore  huius  doctrinae  fieri  potest.  Non  enim  ex  adinven- 
tione  nostra,  petra  de  qua  fluxit  ludaeis  aqua  in  deserto, 
facta  est  signum  Christi:  sed  ad  hoc  ex  illa  petra  fluxit 
aqua,  ut  in  veritate  esset  fons  aquae,  et  esset  signum  Christi, 
qui  fons  est  aquae  spiritalis,  dicente  apostolo  * :  bibebant  •  i  Cor.  x,  4. 
autent  de  spirituali  consequente  eos  petra,  petra  autem 
erat  Christus.  Et  sic  de  aliis. 

III.  Secunda  *  condusio  est.  Non  inconvenit  in  una  littera   •  Cf.  num.  i. 
Scripturae,  secundum  sensum  litteralem,  esse  plures  sensus. 

Probatur  dupliciter.  Primo,  ratione.  Auctor  Scripturae 
sanctae  est  Deus,  omnia  simul  suo  intellectu  comprehen- 
dens:  ergo  non  inconvenit,  etc.  Probatur  consequentia : 
quia  sensus  litteralis  est  quem  Auctor  Scripturae  intendit.  - 
Secundo,  auctoritate  Augustini,  XII  Confessionum. 

IV.  Circa  hanc  condusionem  occurrit  dubium.  Quia  si 
sensus  litteralis  potest  multiplicari,  nulla  erit  certitudo  quis 
sensus  sit  intentus  ad  litteram,  quolibet  praeferente  suam 
expositionem  interpretationi  alterius :  cum  enim  de  inten- 
tione  Dei  non  aliter  constet,  oportebit  omnes  litterae  ex- 
positiones  ut  litterales  acceptare,  aut  nullam. 

V.  Ad  hoc  breviter  dicitur,  quod  littera  habens  niultas 
expositiones ,  dupliciter  se  potest  habere  ad  illas.  Primo, 
compatiens  illas  tam  absolute,  quam  in  ordine  ad  reliqua 
quae  sunt  fidei.  Et  tunc  multitudo  expositionum  litteraliura 
ad  exercitationem  nostram  confert,  dignitatique  Auctoris 
attestatur,  ut  Augustinus  ibidem  vult.  Secundo,  ut  corapa- 
tiens  illas  in  se,  non  tamen  collata  cum  aliis  litteris  sacrae 
Scripturae.  Et  tunc  ex  tali  collatione  excludi  possunt  omnes 
illae  interpretationes  repugnantes :  non  repugnantes  vero 
admitti.  Sicut  enim  in  responsione  ad  primum  in  littera 
dicitur,  nihil  necessarium  ad  salutem  continetur  in  sacra 
Scriptura,  quod  non  per  litteralem  sensum  alicubi  manifeste 
tradatur:  quamvis  in  aliqua  littera  obscure  habeatur,  propter 
multitudinem  expositionum.  -  Et  si  deficeret  collatio  litte- 
rae  obscurae  ad  manifestam,  nunquam  tamen  deest  col- 
latio  ad  sanctae  Ecclesiae  auctoritatem ;  a  qua  non  solum 
certificari  possuraus  de  litterali  sensu  Scripturae,  sed  certi 
facti  sumus  de  Scriptura  ipsa:  Evangelio  (\r\c\\i\\.  Augustinus 

in  epistola  contra  Fundamentum  *)  non  crederem,  nisi  me  'ContraEp.Ma- 

:      ..         r.     t      •  j  .      '  nichaei quam  vo- 

auctorttas  hcclesiae  admoneret.  cant  tund.  c.  y. 


•M^jjs)-*' 


QUAESTIO  II,  ARTICULUS  I 


27 


QUAESTIO  SECUNDA 

DE  DEO,  AN  DEUS  SIT 


IN    TRES    ARTICULOS    DIVISA 


Q 


uiA  igitur  principalis  intentio  huius  "  sacrae 

doctrinae   est   Dei  cognitionem   tradere,  et 

norTsblum  secundum  quod  in  se  est,  sed  etiam  ^ 

secundum  quod  est  principium  rerum  et  finis  ea- 

rum,  et  specialiter  rationalis  creaturae,  ut  ex  dictis 

Qu.  I,  art.  VII.  est  manifcstum  * ;  ad  huius  doctrinae  expositio- 

nem  intendentes,  primo  tractabimus  de  Deo;  se- 

part.  11.  cundo,  de  motu  rationalis  creaturae  in  Deum  * ; 

T  tertio,  de  Christo,  qui,  secundum  quod  homo  '', 

part.  ui.         via  est  nobis  tendendi  in  Deum  *. 

Consideratio  autem  de  Deo  tripartita  erit.  Pri- 

mo  namque   considerabimus   ea   quae  ad  essen- 

°  tiam  divinam  pertinent  *;  secundo,  ea  quae  per- 


Qu.  XLIV. 


tinent  ad  distinctionem  Personarum  *;  tertio,  ea  '  Q"- 
quae    pertinent    ad  processum    creaturarum   ab 
ipso  *. 

Circa  essentiam  vero  divinam,  primo  conside- 
randum  est  an  Deus  sit;  secundo,  quomodo  sit, 
vel  potius  quomodo  non  sit  *;  tertio    consideran-  "  Q"'"- 
dum    erit  de   his   quae  ad   operationem  '  ipsius  ' 

pertinent,  scilicet  de  scientia  et  de  voluntate  et 
potentia  *.  "  Q"-  ""■ 

Circa  primum  quaeruntur  tria. 

Primo:  utrum  Deum  esse  sit  per  se  notum. 

Secundo:  utrum  sit  demonstrabile. 

Tertio:  an  Deus  sit. 


ARTICULUS  PRIMUS 

UTRUM  DEUM  ESSE  SIT  PER  SE  NOTUM 


I  Sent.,  dist.  m,  qu.  i,  art.  2;  I  Cont.  Gent.,  cap.  x,  xi;  III,  cap.  xxxviii;  De  Verit.,  qu.  x,  art.   12;  De  Pot.,  qu.  vii,  art.  2,  ad   11, 

in  Psalm.  viii;  in  Boet.  de  Trin.,  qu.  i,  art.  3,  ad  6. 


■  De  Fide  Orth., 
cap.  I,  iii. 


*  Cap.  III,  n.4. 
S.  Th.  lect.  VII. 


>D  PRIMUM  sic  PROCEDITUR.  Vidctur  quod 
Deum  esse  sit  per  se  notum.  Illa  enim 
*nobis  ^  dicuntur  per  se  nota,  quorum 
^cognitio  nobis  naturaliter  inest,  sicut  pa- 
tet  de  primis  principiis.  Sed,  sicut  dicit  Damasce- 
nus  in  principio  libri  sui  *,  omnibus  cognitio  exi- 
stendi  Deum  naturaliter  est  inserta.  Ergo  Deum 
esse  est  per  se  notum. 

2.  Praeterea,  illa  dicuntur  esse  per  se  ""'  nota, 
quae  statim,  cognitis  terminis,  cognoscuntur:  quod 
Philosophus  attribuit  primis  demonstrationis  *  prin- 
cipiis,  in  I  Poster.  *:  scito  enim  quid  est  totum 
et  quid  pars  ',  statim  scitur  quod  omne  totum 
maius  est  sua  parte.  Sed  intellecto  quid  signi- 
ficet  hoc  nomen  Deus ,  statim  habetur  "  quod 
Deus  est.  Significatur  enim  hoc  nomine  id  quo  ' 
maius  significari  non  potest:  maius  autem  est 
quod  est  in  re  et  intellectu,  quam  quod  est  in  in- 
tellectu  tantum :  unde  cum,  intellecto  hoc  nomine 
Deus,  statim  sit  in  intellectu,  sequitur  etiam  quod 
sit  in  re.  Ergo  Deum  esse  est  per  se  notum. 

3.  Praeterea,  veritatem  esse  est  per  se  no- 
tum :  quia  qui  negat  veritatem  esse,  concedit  ve- 
ritatem  esse  <" :  si  enim  veritas  non  est,  verum  est 
veritatem  non  esse.  Si  autem  est  aliquid  verum, 
oportet   quod  veritas    sit.   Deus    autem   est  ipsa 


Vers.  6. 


•  S.  Th.  lect.  Ti. 
-Did.  lib.III,  c. 
III,  n.  7. 

Cap.  X,  n.  7.  • 


veritas,  loann.  xiv*:  Ego  sum  via,  veritas  et  vita. 
Ergo  Deum  esse  est  per  se  notum. 

Sed  contra,  nullus  potest  cogitare '  oppositum 
eius  quod  est  per  se  notum ,  ut  patet  per  Phi- 
losophum,  in  IV  Metaphys.  *  et  I  Poster.  **,  circa  ^ 
prima  demonstrationis  principia.  Cogitari  autem 
potest  oppositum  eius  quod  est  Deum  esse,  se-  s.  tK.  lect.  iu. 
cundum  illud  Psaimi  lii  **:  Dixit  insipiens  in  corde  •  vers.  i 
suo,  non  est  Deus.  Ergo  Deum  esse  non  est  per 
se  notum. 

Respondeo  dicendum  quod  contingit  aliquid  esse 
per  se  notum  dupliciter:  uno  modo,  secundum 
se  et  non  quoad  nos;  alio  modo,  secundum  se 
et  quoad  nos.  Ex  hoc  enim  aliqua  propositio  est 
per  se  nota,  quod  praedicatum  includitur  in  ra- 
tione  subiecti,  ut  homo  est  animal :  nam  animal 
est  de  ratione  hominis.  Si  igitur  notum  sit  omni- 
bus  de  "  praedicato  et  de  subiecto  quid  sit,  pro-  ' 

positio  illa  erit  omnibus  per  se  nota:  sicut  patet 
in  primis  demonstrationum  principiis ,  quorum 
termini  sunt  quaedam  communia  quae  nullus 
ignorat,  ut  ens  et  non  ens,  totum  et  pars,  et  si- 
milia.  Si  autem  apud  aliquos  notum  non  sit  de 
praedicato  et  subiecto  quid  sit,  propositio  quidem 
quantum  in  se  est,  erit  per  se  nota:  non  tamen 
apud  illos  qui  praedicatum  et  subiectum  propo- 


o)  huius.  -  Om.  A. 

P)  etiam.  -  Om.  codices.  -  earum  om.  B. 

Y)  homo.  -  est  homo  ACE. 

5)  pertinent.  -  Ante  ad  ponunt  codices. 

e)  operationem.  -  perfectionem  sC.  -  Pro  et  de  voluntate,  et  ve- 
ritate  B,  et  voluntate  ceteri. 

X,)  nobis.  -  Ante  per  se  ponunt  AC,  post  B,  om.  sF. 
7))  per  se.  -  Om.  DEGpCF. 

6)  demonstrationis.  -  demonstrationum  codices.  > 


1)  pars.  -  est  pars  ABCDE. 
x)  habetur.  -  scitur  D. 

X)  quo.  —  quod  PEab.  -  Pro  significari,  cogitari  B,  excogitari  sF. 
(jl)  veritatem  esse.  -  veritatem  non  esse  PCsApE. 
v)  cogitare.  —  dicere  A,  esse  pC. 

E)  circa.  -  ut  circa  B,  qui  dicit  quod  nullus  potest  cogitare  contra  F. 
0)  Psalmi   Lii.  -  Lii  om.  codices  et  ab.;   et  ita  semper   numerum 
post  Psalm. 

T.)  de.  -  et  de  codices. 


28  QUAESTIO  II,  ARTICULUS  I 

sitionis  f  ignorant.  Et  ideo  contingit,  ut  dicit  Boe- 


•Aiias  ^nom«e  i^as  m  libro  de  Hebdomadibus  *,  quod  quaedam 

quod  est  sit  bo-  .       ,  .''■*■  -^ 

n«m  (Opusc  III,  sunt   communes   animi  conceptiones  '  et  per  se 

ed.Teubneri87i|.  .  ^  .  ^- ,.        . 

-s.Th.prooem.  notae,  apud  sapientes  tantum,  ut  incorporalia  in 

•  D.  727, 822.      loco  non  esse  *. 

Dico  ergo  quod  haec  propositio,  Deus  est,  quan- 

tum  in'  se  est,  per  se  nota  est :  quia  praedicatum 

■^  est  idem  cum  ^  subiecto ;  Deus  enim  est  suum 

•  Qu.  III,  art.  4.    esse,  ut  infra  patebit  *,  Sed  quia  nos  non  scimus 

•  D.  45»,  459-     de  Deo  quid  est,  non  est  nobis  per  se  nota  *:  sed 

indiget  demonstrari  per  ea  quae  sunt  magis  nota 
"  qiioad  nos,  et  minus  nota  quoad  naturam  ",  sci- 

licet  per  effectus. 

Ad   primum    ergo   dicendum   quod   cognoscere 
?  Deum  esse  in  aliquo  communi,  sub  ?  quadam  con- 

fusione,  est  nobis  naturaliter  insertum,  inquantum 

•  D-  933-  scilicet  Deus  est  hominis  beatitudo  *:  homo  enim 

X  naturaliter  desiderat  beatitudinem,  et  quod  ^-  na- 

turaliter  desideratur  ab  homine ,  naturaliter  co- 
gnoscitur  ab  eodem.  Sed  hoc  non  est  simpliciter 
cognoscere  Deum  esse;  sicut  cognoscere  venien- 


tem,  non  est  cognoscere  Petrum,  quamvis  *  sit 
Petrus  veniens:  multi  enim  perfectum  hominis 
bonum,  quod  est  beatitudo,  existimant  "  divitias ; 
quidam  vero  voluptates ;  quidam  autem  aliquid 
aliud. 

Ad  secundum  dicendum  quod  forte  ille  qui  audit 
hoc  nomen  Deus,  non  intelligit  significari  aliquid 
quo  maius  cogitari  ""  non  possit ,  cum  quidam 
crediderint  Deum  esse  corpus.  Dato  etiam'''^  quod 
quilibet  intelligat  hoc  nomine  Deus  significari  hoc 
quod  dicitur,  scilicet  illud  quo  maius  cogitari  non 
potest;  non  tamen  propter  hoc  sequitur  quod 
intelligat  id  quod  significatur  per  nomen,  esse  ''' 
in  rerum  natura;  sed  in  apprehensione  intellectus 
tantum.  Nec  potest  argui  quod  sit  *°  in  re,  nisi 
daretur  quod  sit  in  re  aliquid  quo  maius  cogitari 
non  potest:  quod  non  est  datum  a  ponentibus 
Deum  non  esse. 

Ad  tertium  dicendum  quod  veritatem  esse  in 
communi,  est  per  se  notum:  sed  primam  verita- 
tem  esse,  hoc"  non  est  per  se  notum  quoad  nos*. 


aa 


n 


D.  933. 


p)  propositionis.  -  Om.  C. 

!j)  communes  animi  conceptiones.  —  communes  omittunt  DFpA.  - 
Pro  notae,  nota  BDEFGsA. 

t)  cum.  —  Om.  codices  et  a  b. 

u)  quoad  naturam.  -  secundum  naturam  ACDEFsA.  -  scilicet  per 
effectus  omittit  C. 

9)  sub.  -  et  sub  sC. 

/)  quod.  -  quia  D. 

^)  quamvis.  -  quanquam  BD. 


uj)  existimant.  -  aestimant  codices  et  a  b.  ~  vero  om.  ABCDEF.  - 
autem  om.  codlces. 

aa)  cogitari.  -  excogitari  C.  -  Pro  crediderint,  crediderunt  ABD 
EFGpC. 

P3)  etiam.  -  autem  codices  et  ed.  a.  -  hoc  quod  dicitur  scilicet 
om.  B.  -  Pro  quo,  quod  E. 

YY)  esse.  -  Om.  E.  -  Post  intellectus  D  addit  nostri. 

33)  sit.  -  sit  aliquid  B.  -  Pro  cogitari,   excogitari  A. 

£e)  hoc.  -  Om.  G. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


*  Cap.  III,  n.  4. 
Cf.S.Th.,:cct.v, 
n.  7;  VII,  n.  8. 


Cf.  num.  V. 


IN  titulo  huius  primi  articuli ,  ly  per  se,  non  per  aliura 
mediura  terminura:  ly  notum,  notitia  evidenti.  Propo- 
sitio  enim  per  se  nota  dicitur,  quae  ex  solis  propriis  termi- 
nis  est  nota  evidentia  certa  et  infallibili,  ut  patet  I  Poster  *. 
Est  ergo  sensus  tituli :  Utrura  haec  propositio,  Deus  est,  sit 
per  se  nota. 

II,  In  corpore  duo  fiunt:  primo  distinguitur  propositio 
per  se  nota;  secundo  respondetur  quaesito  *.  Quoad  pri- 
mum,  distinctio  est:  propositionis  per  se  notae,  alia  secun- 
dum  se  tantum;  alia  secundura  se  et  quoad  nos:  et  haec, 
aut  quoad  nos  omnes,  aut  quoad  sapientes  tantum.  Et 
sic  fiunt  tria  merabra  in  littera. 

Declaratur  distinctio,  cum  suis  raembris,  ex  una  radice 
propositionis  per  se  notae  in  corarauni.  Propositio  per  se 
nota  est,  cuius  praedicatura  clauditur  in  ratione  subiecti. 
Ergo  propositio  per  se  nota  secundum  se  et  quoad  nos 
est,  cuius  praedicatura  est  in  ratione  subiecti,  et  nobis  est 
nota  ratio  subiecti  et  praedicati,  ut  quodlibet  est  aut  non 
est,  etc.  Secundura  se  autem  tantum,  cuius  praedicatum 
est  in  ratione  subiecti,  sed  rationes  terrainorum  nos  latent. 
Ergo  secundura  se  et  quoad  sapientes,  cuius  praedicatum 
est  in  ratione  subiecti,  et  rationes  terminorum  clarent  apud 
sapientes,  ut  incorporalia  non  esse  in  loco.  Et  confirraatur 
hoc  membrum  auctoritate  Boetii. 

III.  Circa  hanc  partera,  adverte  quod  propositio  per  se 
nota  ideo  dicitur  per  se,  idest  non  per  aliura  mediura  ter- 
minum,  nota,  quia  excludit  ly  per  se  quemcuraque  alium 
medium  terminura,  et  consequenter  quaracuraque  praemis- 
sam,  ad  notificandum  eam.  Et  cura  propositio  aliqua  possit 
notificari  a  priori  et  a  posteriori,  oportet  quod  ly  per  se 
distinguatur :  an  exdudat  medium  terrainum  a  priori  tan- 
tum ;  an  a  priori  et  a  posteriori  simul.  Si  enim  omnis  pro- 
positio  per  se  nota ,  est  habens  praedicatum  in  ratione 
subiecti,  oportet  ut  semper  ly  per  se  excludat  raedium  a 
priori :  sed  quoniara  contingit  quod  inter  ea  inter  quae 
nullum  est  secundum  se  mediura ,   ut  sunt  cognita  nobis 


sit  medium,  ideo  non  semper  excludit  mediura  a  poste- 
riori.  Et  propterea  in  littera  distincta  est  propositio  per  se 
nota,  ex  differentia  inter  terrainos  notos  et  ignotos,  idest  ex 
differentia  inter  extrema  propositionura  ut  sunt  nobis  nota. 
Illae  enim  quarum  extrema,  non  secundum  se  tantum,  sed 
ut  nota  nobis,  sunt  imraediata,  sunt  omnibus  per  se  notae. 
Illae  vero  quarum  extrema,  licet  secundum  se,  non  tamen 
ut  nota  nobis,  sunt  immediata,  sunt  secundum  se  tantum 
per  se  notae,  non  nobis.  Et  similiter,  quarum  extreraa  ut 
nota  sapientibus,  sunt  iramediata,  sunt  eis  per  se  notae. 

IV.  Circa  hanc  partem,  sunt  raulta  dubia  et  arguraenta 
Scoti ,  Aureoli  et  Gregorii':  sed  quoniam  haec  ad  librura 
Posteriorum  spcctant ,  ubi  in  capite  iii  diffuse  hanc  ma- 
teriam  tractavi,  idcirco,  absque  eorum  repetitione,  videndae 
sunt  ibi  solutiones  argumentorum ,  cum  toto  processu.  - 
Id  tantum  hic  notato,  quod  in  littera  non  definitur  propo- 
sitio  per  se  nota,  dicendo  quod  est  cuius  praedicatum  po- 
nitur  in  ratione  subiecti :  sed  ponitur  causalis,  scilicet  quod 
ex  hoc  quod  praedicatum  ponitur  in  ratione  subiecti,  fit 
propositio  per  se  nota;  quae  est  convertens  respectu  illius. 
Et  hoc  ideo  dico,  quia  bene  verum  esf  apud  s.  Thomara, 
quod  omnis  propositio  cuius  praedicatum  cadit  in  ratione 
subiecti,  est  per  se  nota,  sed  non  e  converso :  quoniam  cum 
unum  generalissimura  negatur  de  alio,  et  cum  prima  passio 
praedicatur  de  primo  subiecto,  fiunt  propositiones  imme- 
diatae  secundum  se,  et  consequenter  secundum  se  per  se 
notae.  Si  taraen  alicubi  *  sic  definita  reperitur,  glossetur  ly 
esse  in  ratione  subiecti  «  formaliter,  vel  virtualitcr  proxirae.» 
Non  taraen  extendatur  talis  locutio,  quia  minus  propria  est. 

V.  Quoad  secundum  *,  conclusio  responsiva  est :  Haec 
propositio,  Deus  est ,  est  per  se  nota  secundum  se,  non 
nobis.  -  Probatur  prima  pars,  quia  pracdicatum  est  idem 
subiecto*:  secunda  autera,  quia  nos  nesciraus  quid  subiecti. 
-  Et  ex  hoc  sequitur  corollarium:  Ergo  ista  eget  manife- 
stari  per  medium  quoad  nos,  idest  a  posteriori  effectu.  Patet 
sequela:  quia  nobis  non  est  evidens,  et  a  priori  caret  medio. 


*  Vidc,  V.  g.,  inf. 
qu.  XVII,  art.  3, 
ad  3. 


Cf.  num. 


Cf.  nof.  T. 


QUAESTIO  II,  ARTICULUS  I 


29 


VI.  In  responsione  ad  secundum,  adverte  quod  contra 
secundam  responsionem  ibi  datam  satis  moleste  quidam 
instant,  quasi  roborando  argumentum,  sic.  Excedens  omne 
cogitabile  non  est,  per  tuam  responsionem:  ergo  non  est 
excellens  omne  cogitabile  ,  quod  est  oppositum  quid  no- 
minis  ipsius  Dei.  Probatur  consequentia:  quia  non  excedit 
cogitabile  existens ;  et  si  ipsum  esset,  cogitaretur  maius  quam 
cogitatum  non  esset. 

VII.  Sed  haec  obiectio  non  est  alia  ab  obiectione  facta 
in  littera :  et  ideo  eadem  responsione  solvitur,  distinguendo 
consequens,  quod  excedere  omne  cogitabile  contingit  du- 
pliciter:  uno  modo,  quod  excellat  in  rerum  natura;  alio 
modo,  secundum  esse  cogitatum.  Et  intendo,  non  quod  esse 
in  rerum  natura  aut  obiective,  sit  ratio  excessus :  sed  utimur 
eis  in  proposito ,  ut  conditione  rerura  cogitatarum.  Verbi 
gratia ,  conditiones  perfecti  oratoris  cogitatae  possunt  exce- 
dere  omnem  oratorem  dupliciter :  uno  modo  ,  quod  ille 
excessus  sit  in  rerum  natura;  alio  modo,  quod  sit  in  esse 
obiectivo.  Primo  modo,  oporteret  ponere  oratorem  perfe- 
ctum  existere:  secundo  modo  non,  sed  sufficit  ipsum  habere 
esse  obiectivum.  Rationem  autem  excedendi  attendi  dicimus 
penes  nobilitatem  conditionum  cogitatarum  in  se. 

In  proposito  ergo  dicitur ,  quod  ex  illo  antecedente , 
excedens  omne  cogitabile  non  est,  optime  sequitur,  ergo 
uon  est  excedens  in  rerum  natura  omne  cogitabile:  imo 
non  est  sic  excedens  formicam,  aut  quodcumque  minimum 
existens.  Sed  non  valet,  ergo  non  est  excedens  in  se,  se- 
cundum  esse  obiectivum,  omne  cogitabile:  imo  sic  excedit 
omne  cogitabile.  -  Et  cum  dicitur  maius  cogitabile  esset , 
si  esset  in  rerum  natura,  negatur  hoc.  Ista  enim  replica 
procedit  aut  ex  ignorantia  propriae  vocis ,  dum  credunt 
isti  quod  responsio  data,  acceptans  quid  nominis  assigna- 
tum  Dei,  intendat  quod,  cum  significatur  hoc,  scilicet  maius 
omni  cogitabili ,  significatur  aliquid  plenum  omni  perfe- 
ctione,  abstrahendo  ab  existentia  (et  ideo  instant:  «  signifi- 
cetur  plenum  omni  perfectione,  inclusa  existentia  in  rerum 
natura;  et  sic  significabitur  maius  »):  aut  ex  ignorantia  inter 
actum  signatum  et  exercitum.  Convenimus  namque  in  quid 
nominis ,  et  non  dissentimus.  Nihil  excipimus  in  ratione 
excedendi,  seu  in  actu  signato  :  quamvis  ab  existere  in  actu 
exercito,  abstrahere  opus  sit.  Unde  conceditur  quod  signifi- 
catur  et  cogitatur  maius  omni  cogitabili,  cum  omni  perfe- 
ctione ,  etiam  existentiae  in  rerum  natura :  in  actu  tamen 
signato.  Sed  a  significari  et  cogitari  ad  esse  non  valet  ar- 
gumentum.  Et  ideo  in  littera  dicitur  quod  haec  ratio  nihil 
concludit :  quia  ab  adversariis  non  conceditur  maius  omni 
cogitabili  esse  in  natura  rerum;  licet  concedatur  quod  maius 
omni  cogitabih  significatur,  et  cogitatur  esse  in  rerum  na- 
tura.  Non  ergo  significatur  maius,  significatum  ut  existens  : 
sed  etsi  existeret,  non  esset  maius,  sed  esset  quod  non  est 
nisi  in  cogitatione. 

Exemplum  simile  in  speciali  habetur,  si  fingaraus  latere 
nos  nobilissimum  animalium  esse,  et  vellemus  probare  il- 
lud  esse  ex  terminis,  scilicet:  nobilissimum  animalium  est, 
quia  si  non  est ,  ergo  non  est  nobilissimum  animalium. 
Hic  enim  manifestius  liquet  quod  ratio  excessus  est  no- 
bilitas  rei  significatae  in  se,  conditiones  vero  excedentis 
sunt  esse  obiectivura  et  esse  in  rerum  natura:  et  quaUter 
argumentum  non  valeat,  ut  patet  exercenti. 

VIII.  Logice  autera  his  molestiis  unico  verbo  silentium 
impones ,  dicens  quod  maius  omni  cogitabili  importare 
existentiam  in  rerum  natura ,  contingit  dupliciter ,  scilicet 
in  actu  exercito,  vel  signato:  et  quod  secundo  modo  con- 
ceditur  in  proposito,  primo  raodo  non.  Et  quod  si  primo 
modo  acceptaretur,  sine  dubio  illa  esset  per  se  nota,  maius 
omni  cogitabili,  est,  sicut  ista,  quod  est,  est.  -  Ratio  autem 
quare  non  clauditur  existere  in  actu  exercito,  sed  ut  con- 


ceptum  tantum,  est  quia  nominibus  res  significantur  ut 
conceptae,  verbis  autem  ut  exercitae.  Unde  ista  enuntiatio, 
existentia  non  est,  non  implicat  contradictoria:  ista  autem, 
quod  existit,  non  est,  implicat  contradictoria. 

IX.  In  responsione  ad  tertiura,  advertendum  quod,  dum 
littera  respondendo  concedit  veritatem  esse  in  communi 
esse  per  se  notura,  consequentiam  factara  arguendo  acce- 
ptare  videtur ,  illam  scilicet ,  nulla  veritas  est ,  ergo  ve- 
rum  est  nullam  veritatem  esse.  Scotus  tamen,  in  Primo, 
dist.  II,  qu.  11,  in  responsione  ad  3,  reprehendit  hanc  conse- 
quentiam,  dicens  eam  peccare  fallacia  consequentis,  a  plu- 
ribus  causis  veritatis  ad  unam  illarum.  Tum  quia,  licet 
valeat,  nulla  veritas  est,  ergo  non  est  verum  aliquam  ve- 
ritatem  esse ;  non  taraen  valet,  ergo  est  verum  nullam 
veritatem  esse,  illa  enim  est  negativa,  ista  affirmativa.  Tum 
quia  veritas  aut  suraitur  fundamentaliter ,  aut  formaliter : 
si  nulla  veritas  est ,  neutro  modo  verura  est  illam  esse : 
non  fundamentaliter,  quia  nuUa  res  fundans  remanet;  non 
formaliter ,  quia  nullus  intellectus  restare  poneretur.  Ergo 
affirraativa  non  sequitur,  sed  negativa,  ut  dictum  est. 

X.  Ad  hoc  breviter  dicitur  quod,  cum  secundum  bonam 
logicara,  a  propositione  vera  de  inesse  ad  suara  modalem 
de  vero,  sit  optima  consequentia,  et  e  converso,  quia  ve- 
rura  non  est  raodus  addens  supra  suara  praeiacentera : 
rairor  quomodo  arguens  huic  consequentiae  se  opposuit. 
Valet  namque,  Socrates   currit,   ergo   Socratem   currere 

est  verum:  pt  similiter,  Socrates  non  currit,  ergo  Socra-        .     ^ --^ 

tem  non   currere  est  verum:  et  patet  in  omnibus.  Et  sic 

in  proposito,  nulla  veritas  est:  ergo  nuUam  veritatem  esse 

est  verum.  -  Et  confirmatur  :  quia  ista,  scilicet  nulla  veritas 

est,  est  quaedam  enuntiatio :  ergo  significans  verum  vel  fal- 

sum,  ex  I  Periherm.  *  Sed  apud  eos  significat  verum :  ergo  '  Cap.  iv,  n.  4. 

significat  nullam  veritatem  esse,  esse  verum. 

XI.  Ad  primam  ergo  obiectionem  *,  dicitur  quod  nulla   '  Cf.  num.  u. 
fallacia  est:  quia  utraque   illarura   sequitur   determinate  ex 

illa.  Et  prius  sequitur  ista  affirmativa  de  raodo,  ergo  verum 

est  nullam  veritatem  esse,  quara  illa  negativa,    ergo  non 

est  verum  aliquam  veritatem  esse.  Quoniam  prima  sequitur 

iramediate,  secunda  autem  mediante  illa:   quoniara  priraa 

pertinet    ad    consistentiam   ipsius  propositionis    in    seipsa , 

secunda  autem  ad  destructionera  suae  contradictoriae,  sci- 

licet  aliqua  veritas  est.  Et  rursus,  licet  destructio  contradi- 

ctoriae  ipsam  statim  sequeretur,  dicendo  nulla  veritas  est, 

ergo  nonaliqua  veritasest:  destructio  tamen  contradictoriae 

cum  modo  de  vero,  non  sequitur  nisi  in  virtute  regulae 

dictae  *,  scilicet  quod  propositio  vera  de  inesse  aequivalet  •  Num.  praec. 

modali  de  vero:  ideo  enim  sequitur,  nulla  veritas  est,  ergo 

non  est  verum  aliquam  veritatem  esse,  quia  aequivalet  ne- 

gationi  illius  contradictoriae ,  scilicet  non  aliqua  veritas  est. 

Et  sic  Scotus,  negando  consequentiam,   concessit  illam  ne- 

sciens,  dum  concessit  aliara  super  radice  illius  fundatam. 

Ad  secundam  vero  obiectionem,  dicitur  quod  veritas 
sumitur  ad  minus  fundaraentaliter:  et  cum  dicitur  quod  nul- 
lura  fundaraentum  reraaneret,  negatur.  Dico  enim  quod  ad 
remansionem  veritatura  negativarum  fundamentaliter,  non 
requiritur  remansio  rerum.  Unde  veritas  istius,  nihil  est 
nihil,  omni  omnino  re  et  intellectu  secluso,  remanet  funda- 
raentaliter:  quia  si  intellectus  esset,  posset  ei  suara  com- 
positionera  adaequare  obiectaliter,  componendo  hanc,  nihil 
est  nihil:  et  haec  remansio  sufficit.  Unde  nec  etiam  modo 
ista  propositio,  nihil  est  nihil,  habet  fundamentum  ex  parte 
rei  significatae,  nisi  modo  dicto.  Quod  enim  dicitur  quod 
veritas  fundamentaliter  est  entitas ,  verura  est  de  veritate 
positiva,  non  autem  negativa:  fundamentum  enira  negativae 
veritatis  est  non  esse,  et  non  est  esse,  ut  patet. 

Hunc  articulum  diffuse  habes  in  Qu.  de  Veritate,  qu.  x, 
art.  12. 


3o 


QUAESTIO  II,  ARTICULUS  II 


Vers.  I. 


•  De  Fide  Orth., 
lib.  I,  cap.  IV. 


Ver.  20 


ARTICULUS  SECUNDUS 

UTRUM  DEUM  ESSE  SIT  DEMONSTRABILE 

Infra  qu.  in,  art.  5;  III  Sent.,  dist.  xxiv,  qu.  i,  art.  2,  qu'  2;  I  Cont.  Gent.,  cap.  xii;  De  Pot.,  qu.  vii,  art.  3; 

in  Boet.  de  Trin.,  qu.  i,  art.  2. 


»D  SECUNDUM  sic  PROCEDiTUR.  Vidctur  quod 
Deum  esse  non  sit  demonstrabile.  Deum 
'enim  esse  est  articulus  fidei.  Sed  ea 
^quae  sunt  fidei,  non  sunt  demonstra- 
bilia:  quia  demonstratio  facit  scire,  fides  autem 
de  non  apparentibus  est,  ut  patet  per  Apostolum, 
ad  Hebr.  xi  *.  Ergo  Deum  esse  non  est  demon- 
strabile. 

2.  Praeterea,  medium  demonstrationis  est  quod 
quid  est.  Sed  de  Deo  non  possumus  scire  quid 
est,  sed  solum  quid  non  est,  ut  dicit  Damascenus  *. 
Ergo  non  possumus  demonstrare  Deum  esse. 

3.  Praeterea,  si  demonstraretur*Deum  esse,  hoc 
non  esset  nisi  ex  effectibus  eius.  Sed  effectus  eius 
non  sunt  proportionati  ei:  cum  ipse  sit  infinitus, 
et  effectus  finiti;  finiti  autem  ad  infinitum  non 
est  proportio.  Cum  ergo  causa  non  possit  demon- 
strari  per  effectum  sibi  non  proportionatum,  vi- 
detur  quod  Deum  esse  non  possit  demonstrari. 

Sed  contra  est  quod  Apostolus  dicit,  ad  Rom. 
I  * :  invisibilia  Dei  per  ea  quae  facta  sunt,  intel- 
lecta,  conspiciuntur.  Sed  hoc  non  esset,  nisi  per 
ea  quae  facta  sunt,  posset  demonstrari  Deum 
esse:  primum  enim  quod  oportet  inteiligi  de  ali- 
quo,  est  an  sit. 

Respondeo  dicendum  quod  duplex  est  demon- 
stratio.  Una  quae  est  per  causam,  et  dicitur  pro- 
pter  quid:  et  haec  est  per  priora  ^  simpliciter.  Alia 
est  per  effectum,  et  dicitur  demonstratio  quia:  et 
haec  est  per  ea  quae  sunt  priora  quoad  nos: 
cum  enim  eflfectus  aliquis  nobis  est  manifestior 
quam  sua  causa,  per  eflfectum  procedimus  ad 
cognitionem  causae  ''.  Ex  quolibet  autem  effectu 
potest  demonstrari  propriam   causam  eius  *  esse 


a)  demonstraretur.  -  demonstretur  BF.  -  Mox  pro  non  esset,  non 
est  codices. 

P)  per  priora.  -  propria  B.  -  Pro  Alia,  Alia  quae  sC. 
•()  causae.  -  suae  causae  A ;  qui  pergit  Et  quolibet  effectu. 
3)  eius.  -  Om.  codices.  -  Pro  dependeant,  dependeat  BCF. 


£)  secundum.  -  per  ABCDEF. 
K)  Dei.  -  Om.  ABEpC,  Deo  sC. 

r,)  potest  manifeste  nobis.-manifeste  nobis  potest  hETG^C,  mani- 
feste  potest  nobis  B,  manifesto  nobis  potest  DsC. 

0)  eum.  -  ipsum  codices.  -  secundum  suam  essentiam  om.  G. 


D.  1193. 


(si  tamen  eius  eflfectus  sint  magis  noti  quoad  nos): 
quia,  cum  efFectus  dependeant  a  causa,  posito 
effectu  necesse  est  causam  praeexistere.  Unde 
Deum  esse,  secundum  quod  non  est  per  'se  no- 
tum  quoad  nos,  demonstrabile  est  per  effectus 
nobis  notos. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  Deum  esse,  et 
alia  huiusmodi  quae  per  rationem  naturalem  nota 
possunt  esse  de  Deo,.  ut  dicitur  Rom.  I  *,  non  sunt  *  v«r«.  19  sq. 
arficuli  fidei,  sed  praeambula  ad  articulos:  sic 
enim  fides  praesupponit  cognitionem  naturalem, 
sicut  gratia  naturam,  et  ut  perfectio  perfectibile, 
Nihil  tamen  prohibet  illud  quod  secundum  '  se  "  ^ 
demonstrabile  est  et  scibile,  ab  aliquo  accipi  ut 
credibile,  qui  demonstrationem  non  capit  *. 

Ad  secundum  dicendum  quod  cum  demonstratur 
causa  per  effectum,  necesse  est  uti  eflfectu  loco 
definitionis  causae,  ad  probandum  causam  esse : 
et  hoc  maxime  contingit  in  Deo.  Quia  ad  proban- 
dum  aliquid  esse,  necesse  est  accipere  pro  medio 
quid  significet  nomen,  non  autem  quod  quid  est: 
quia  quaestio  quid  est,  sequitur  ad  quaestionem 
an  est.  *  Nomina  autem  Dei  ^  imponuntur  ab 
eflfectibus,  ut  postea  ostendetur  *:  unde,  demon- 
strando  Deum  esse  per  eflfectum,  accipere  possu- 
mus  pro  medio  quid  significet  hoc  nomen  Deus  *. 

Ad  tertium  dicendum  quod  per  eflfectus  non 
proportionatos  causae,  non  potest  perfecta  co- 
gnitio  de  causa  haberi:  sed  tamen  ex  quocum- 
que  eflfectu  potest  manifeste  nobis  "  demonstrari 
causam  esse,  ut  dictum  est  *.  Et  sic  ex  eflfectibus 
Dei  potest  demonstrari  Deum  esse :  licet  per  eos 
non  perfecte  possimus  eum  '  cognoscere  secun-  8 

dum  suam  essentiam. 


D.  562. 
Qu.  xiii,  art. 


D.  511,  566. 


1 
In  corp. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


Art.  seq. 


TiTULus  clarus.  -  In  corpore  duo.  Primo,  distinguit  de- 
monstrationem  in  quia  et  propter  quid,  etc.  Secundo, 
respondet  quaesito  affirmative  unica  conclusione:  Deum 
esse  est  demonstrabile  a  posteriori,  seu  per  effectum. 

Probatur.  Effectus  dependet  a  propria  causa:  ergo,  posito 
effeclu ,  necesse  est  causam  praeexistere :  ergo  ex  quolibet 
effectu,  dummodo  sit  nobis  notior,  potest  demonstrari  pro- 
priam  causam  eius  esse.  Ergo  Deum  esse  est  demonstra- 
bile  per  effectus  notiores  nobis.  -  Omnia  clara  sunt,  suppo- 
nendo  quod  Deus  habet  aliquos  nobis  notiores  effectus: 
quod  inferius  *  patebit. 

II.  In  responsione  ad  primum,  adverte  quod  nota  de 
Deo  naturali  lumine,  dupliciter  sumuntur:  uno  modo,  se- 
cundum  se;  alio  modo,  ut  nobis  nota.  Et  similiter  articuli 
fidei  sumuntur  secundum  se,  et  ut  crediti.  Si  sumantur 
utraque  secundum  se ,  sic  non  est  verum  quod  illa  sint 
praeambula  ad  propositiones  quae  sunt  articuli  fidei :  sed 


quaedam  praecedunt,  ut  Deum  esse,  Deum  esse  unum,  bo- 
num,  et  similia  absoluta;  quaedam  sequuntur,  ut  Deum  esse 
primam  causam  rerum,  et  cetera  huiusmodi.  Nec  propter 
hoc  sequitur  quod  sint  propositiones  in  theologia  priores 
primis  principiis :  quamvis  sequatur  quod  sunt  aliquae  prio- 
res  illis  principiis  quae  sunt  articuli  fidei.  Quoniam  praece- 
dentes,  secundum  se,  sunt  inter  principia :  iam  enim  dictum 
est  in  2  articulo  *,  quod  articuli  fidei  secundum  se,  sunt  per 
se  principia  theologiae ;  ut  crediti  autem,  per  accidens.  -  Si 
vero  sumantur  utraque  ut  nota  nobis,  sic  omnia  huiusmodi 
naturaliter  nota,  sunt  praeambula,  propter  rationem  in  littera 
positam :  et  hoc  tantum  littera  intendit.  Quare  esto  cautus. 
III.  In  responsione  ad  secundum,  adverte  quod  haec  do- 
ctrina  de  probatione  quaestionis  an  est ,  vera  est  quoad 
nos:  secundum  talem  namque  ordinem,  quaestio  quid  est, 
sequitur  an  est.  Secundum  se  autem  e  converso,  ut  in 
II  Poster.  *  docetur. 


*  Qu.  I,   art.  2, 
comment.  n.  m. 


•  Vid.cap.i,  n.3; 
ct  cap.  vin,  n.  j> 


QUAESTIO  II,  ARTICULUS  III 


3i 


ARTICULUS  TERTIUS 

UTRUM  DEUS  SIT 

1  Sent.,  dist.  in,  div.  prim.  part.  textus;  I  Cont.  Gent.,  cap.  xiii,  rv,  xvi,  xliv;  II,  cap.  rv;  III,  cap.  lxiv;   De  Ver.,   qu.  v,  art.  2; 
De  Pot.,  qu.  III,  art.  5 ;  Compend.  Theol.,  cap.  iii ;  VII  Physic.,  lect.  11 ;  VIII,  lect.  ix  sqq. ;  XII  Metaph.,  lect.  v  sqq. 


►D  TERTiUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 

Deus  non  sit.  Quia  si  unum  contrario- 

*rum  fuerit  infinitum,  totaliter  destruetur  " 

jaliud.    Sed  hoc    intelligitur   in  hoc  no- 

P  mine    Deus,  scilicet'^  quod  sit  quoddam  bonum 

infinitum.  Si  ergo  Deus  esset,  nullum  malum  in- 
veniretur.  Invenitur  autem  malum  in  mundo. 
Ergo  Deus  non  est. 

2.  Praeterea,  quod  potest  compleri  per  pau- 
ciora  principia,  non  fit  per  plura.  Sed  videtur 
quod  omnia  quae  apparent  in  mundo,  possunt 
compleri  per  alia  principia,  supposito  quod  Deus 
non  sit:  quia  ea  quae  sunt  naturalia,  reducuntur 
in  principium  quod  est  natura;  ea  vero  quae 
sunt  a  proposito,  reducuntur  in  principium  quod 
est  ratio  humana  vel  voluntas.  Nulla  igitur  ne- 
cessitas  est  ponere  Deum  esse. 
vers.  H.  Sed  contra  est  quod  dicitur  Exodi  iii  *,  ex  per- 

sona  Dei:  Ego  sum  qui  sum. 

Respondeo  dicendum  quod  Deum  esse  quinque 

r  viis  probari  potest.  Prima  autem  "*  et  manifestior 

via  est,  quae  sumitur  ex  parte  motus.  Certum  est 
enim ,  et  sensu  constat ,  aliqua  moveri  fn  hoc 
mundo.  Omne  autem  quod  movetur,  ab  alio  mo- 
vetur.  Nihil  enim  movetur,  nisi  secundum  quod 
est  in  potentia  ad  illud  ad  quod  movetur :  movet 
autem  aliquid  secundum  quod  est  actu.  Movere 
enim  nihil  aliud  est  quam  educere  aliquid  de  po- 
tentia  in  actum :  de  potentia  autem  non  potest 
aliquid   reduci  in  actum,  nisi  per  aliquod  ens  in 

3  actu  *:  sicut  calidum  in  actu,  ut  ignis,  facit  lignum, 

«  quod  est  calidum  in  potentia,  esse  actu  calidum  ', 

et  per  hoc  movet  et  alterat  ipsum.   Non  autem 

'^  est  possibile  ut  idem  ^  sit  simul  in  actu  et  potentia 

secundum  idem,  sed  solum  secundum  diversa: 
quod  enim  est  calidum  in  actu,  non  potest  simul 
esse  calidum  in  potentia,  sed  est  simul  frigidum 

1  in  potentia.  Impossibile  est  ergo  quod,  secundum " 

idem  et  eodem  modo,  aliquid  sit  movens  "et  mo- 
tum,  vel  quod  moveat  seipsum.  Omne  ergo  quod 
movetur,  oportet  ab  alio  moveri.  Si  ergo  id  a  quo 
movetur,  moveatur,  oportet  et  ipsum  ab  alio  mo- 

^  veri*;  et  illud  ab  alio.  Hic  autem  non  est  proce- 

dere  in  infinitum:  quia  sic  non  esset  aliquod 
primum  movens ;  et  per  consequens  nec  aliquod 
aliud  movens,  quia  moventia  secunda  non  mo- 
vent  nisi  per  hoc  quod  sunt  mota  a  primo  mo- 


vente,  sicut  baculus  non  movet  nisi  per  hoc  quod 
est  motus  a  manu.  Ergo  necesse  est  devenire  ad 
aliquod  primum  movens,  quod  a  nuUo  '  move- 
tur:  et  hoc  omnes  intelligunt  Deum. 

Secunda  via  est  ex  ratione  causae  efficientis. 
Invenimus  enim  in  istis  sensibilibus  esse  ordi- 
nem  causarum  efficientium:  nec  tamen  invenitur, 
nec  est  possibile,  quod  aliquid  sit  causa  efficiens 
sui  ipsius;  quia  sic  esset  prius  seipso,  quod  est 
impossibile.  Non  autem  est  possibile  quod  in 
causis  efficientibus  procedatur  in  infinitum.  Quia 
in  omnibus  causis  efficientibus  ordinatis,  primum 
est  causa  medii,  et  medium  est  causa  ultimi,  sive 
media  sint  plura  sive  unum  tantum :  remota 
autem  causa,  removetur  effectus :  ergo ,  si  "  non 
fuerit  primum  in  causis  efficientibus ,  non  erit 
ulfimum  nec  medium.  Sed  si  procedatur  in  infi- 
nitum  in  causis  efficienfibus,  non  erit  prima  causa 
efficiens:  et  sic  non  erit  nec  effectus  ultimus, 
nec  causae  efficientes  mediae :  quod  patet  esse 
falsum.  Ergo  est  necesse  ^  ponere  aliquam  cau- 
sam  efficientem  primam :  quam  omnes  Deum 
nominant. 

Tertia  via  est  sumpta  ex  possibili  et  necessa- 
rio:  quae  talis  est.  Invenimus  enim  in  rebus  quae- 
dam  quae  sunt  possibilia  esse  et  non  esse :  cum 
quaedam  inveniantur  generari  et  corrumpi,  et 
per  consequens  possibilia  •"  esse  et  non  esse.  Im- 
possibile  est  autem  omnia  quae  sunt  talia,  sem- 
per  '  esse:  quia  quod  possibile  est  non  esse,  quan- 
doque  non  est.  Si  igitur  omnia  sunt  possibilia 
non  esse,  aliquando  nihil  fuit  in  rebus.  Sed  si 
hoc  est  verum,  etiam  nunc  nihil  esset :  quia  quod 
non  est ,  non  incipit  esse  nisi  per  aliquid  *  quod 
est;  si  igitur  nihil  fuit  ens,  impossibile  fuit  quod 
aliquid  inciperet  esse,  et  sic  modo  nihil  esset:  quod 
palet  esse  falsum.  Non  ergo  omnia  entia  sunt 
possibilia:  sed  oportet  aliquid  esse  necessarium 
in  rebus.  Omne  autem  necessarium  vel  habet 
causam  suae  necessitatis  aliunde,  vel  non  habet. 
Non  est  autem  possibile  quod  procedatur  in  in- 
finitum  in  necessariis  quae  habent  causam  suae 
necessitatis  °,  sicut  nec  in  causis  efficientibus,  ut 
probatum  est.  Ergo  necesse  est  ponere  aliquid 
quod  sit  "  per  se  necessarium,  non  habens  causam 
necessitatis  aliunde,  sed  quod  est  causa  necessi- 
tatis  aliis :  quod  omnes  dicunt  Deum  f. 


o)  destruetur.  -  destruet  G,  destrueret  ceteri. 

p)  scilicet.  —  Om.  codices. 

Y)  autem.  -  Om.  codices. 

8)  aliquod  ens  in  actu.  -  aliquid  ens  actu  ABCDEpF. 

e)  esse  actu  calidum.  -  esse  calidum  in  actu  ABCDE,  et  omisso 
in  F,  esse  calidum  esse  G. 

?)  ut  idem.  -  Om.  pF,  quod  idem  ABCDEsF.  -  Pro  potentia,  in 
potentia  ABCDEG. 

7))  secundum.  -  Om.  CEFpAD.  -  Pro  modo,  motu  BCDEFGsA  et 
ab.  -  Mox  codices  transponunt :  Oportet  ergo  omne  quod  movetur.  - 
Pro  ab  alio,  ab  aliquo  alio  B. 


0)  Si  ergo ...  moveri.  -  Om.  B.  -  Pro  Hic,  Hoc  codices  et  a  fr.  - 
non  ante  est  procedere  om.  ed.  b. 

i)  a  nullo.  -  in  nullo  AEpC,  nullo  modo  D,  modo  nullo  pF. 

x)  ergo,  si.  —  si  igitur  BD. 

X)  est  necesse.  -  necesse  est  codices.  -  primam  om.  B. 

(jl)  possibilia.-  Om.  codices  et  ed.a.-^ost  non  esse  D  addit  quandoque. 

v)  semper  —  Ora.  CEFGpAD  et  ed.  a. 

5)  aliquid.  -  aliquid  aliud  B. 

0)  necessitatis.  -  necessiiatis  aliunde  G. 

;:)  sit.  -  est  codices  et  a  b. 

p)  quod ...  Deum.  -  et  hoc  est  Deus  BsD,  om.  ceteri  et  a  b. 


32 


QUAESTIO  II,  ARTICULUS  III 


Quarta  via  sumitur  ex  gradibus   qui  in  rebus 

inveniuntur.  Invenitur  enim  in  rebus  aliquid  magis 

et  minus  bonum,  et  verum,  et  nobile:  et  sic  de 

"  aliis  huiusmodi.  Sed  tnagis  et  minus  dicuntur  '  de 

diversis   secundum  quod   appropinquant   diversi- 

mode  ad  aliquid  quod  maxime  est:  sicut  magis 

calidum  est,   quod   magis   appropinquat  maxime 

calido.   Est  igitur  aliquid    quod  est  verissimum , 

et  optimum,  et  nobilissimum,  et  per  consequens 

maxime  ens:  nam  quae  sunt  maxime  vera,  sunt 

*  Sj  Thj^iect.  n.  maxime   entia,   ut  dicitur  II  Metaphys.  *  Quod 

cap.  i,  n.  5.     '  autem   dicimr  maximc  ^"  tale  in  aliquo  genere,  est 

.  causa   omnium   quae    sunt   illius   generis :   sicut 

ignis,  qui  est  maxime  calidus,  est  causa  omnium 

calidorum,  ut  in  eodem  libro  dicitur  *.  Ergo  est 

aliquid  quod   omnibus   entibus  "  est  causa   esse , 

et  bonitatis,  et  cuiuslibet  perfectionis :  et  hoc  di- 

cimus  Deum. 

Quinta  via  sumitur  ex  gubernatione  rerum. 
Videmus  enim  quod  aliqua  quae  cognitione  ca- 
rent,  scilicet  corpora  naturalia,  operantur  propter 
finem:  quod  apparet  ex  hoc  quod  semper  aut 
frequentius  eodem  modo  operantur,  ut  f  conse- 
quantur  id  quod  est  optimum ;  unde  patet  quod 


Ibidem. 


non  a  casu,  sed  ex  intentione  perveniunt  ad  finem. 
Ea  autem  quae  non  habent  cognitionem,  non  ten- 
dunt  in  finem  nisi  directa  ab  aliquo  cognoscente 
et  intelligente ,  sicut  sagitta  a  sagittante  ^.  Ergo 
est  aliquid  intelligens,  a  quo  omnes  res  naturales 
ordinantur  ad  finem:  et  hoc  dicimus  Deum. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod,  sicut  dicit  Au- 
gustinus  in  Enchiridio  *:  Deus,  ciim  sit  summe 
bonus ,  nullo  modo  sineret  aliquid  mali  esse  in 
operibus  suis,  tiisi  esset  adeo  omnipotens  et  bonus, 
ut  bene  faceret  etiam  de  malo.  Hoc  ergo  ad  in- 
finitam  Dei  bonitatem  *  pertinet,  ut  esse  permittat 
mala,  et  ex  eis  eliciat  bona. 

Ad  secundum  dicendum  quod,  cum  natura  pro- 
pter  determinatum  finem  operetur  ex  directione 
alicuius  superioris  agentis,  necesse  est  ea  quae 
a  natura  fiunt,  etiam  in  Deum  reducere,  sicut  in 
primam  causam.  Similiter  etiam  quae  ex  propo- 
sito  fiunt,  oportet  reducere  in  aliquam  ahiorem 
causam,  quae  non  sit  ratio  et  voluntas  humana: 
quia  haec  mutabilia  sunt  et  defectibilia ;  oportet 
autem  omnia  mobilia  et  deficere  possibilia  "  re- 
duci  in  aliquod  primum  principium  immobile  et 
per  se  necessarium,  sicut  ostensum  est  *. 


Cap.  M. 


In  corp. 


(j)  dicuntur.  -  dicitur  codices. 

t)  maxime.  -  maximum  B.  -  tale  om.  codices  et  ed.  a. 

u)  omnibus  entibus.  -  Om.  codices ,  sed  post  perfectionis  addunt 
iij  omnibus  rebus. 

o)  ut.  -  et  ACEFGpD  et  ed.  a.  -  Pro  consequantur ,  consequun- 
tur  FGa,  consequentur  ACpD. 


/)  sicut  sagitta  a  sagittante.  -  sicut  sagitta  a  sagittatore  BDGsAF 
et  editio  a,  sicut  sagitta  a  sagittore  CEpA.  -  Statim  pro  Ergo  est 
aliquid  intelligens,  Ergo  est  aliquis  intellectus  BD,  Ergo  est  aliquis 
intelligens  ceteri  codices. 

4')  bonitatem.  -  beatitudinem  AC. 

u)  deficere  possibilia.  -  defectibilia  B. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


cap.  X,  n.j. 


Art.  7. 


•  Vid.  cap.i,n.4;  TN  titulo  ,  dubium  statim  occurrit  ex  I  Poster  *.  NuUa 
Iscientia  probat  subicctum  suum:  et,  ut  dicit  Averroes  in 
II  Physic,  comment.  xxvi,  nec  a  priori  nec  a  posteriori: 
sed  supponit  illud  esse  aut  per  se  notum  ad  sensum  vel 
intellectum,  vel  accipit  aliunde.  Sed  in  hac  scientia  subie- 
ctum  est  Deus,  ut  in  prima  quaestione  dictum  est  *.  Ergo 
non  debet  hic  probari  Deum  esse.  Contra  artem  ergo  hic 
articulus  movetur. 

Ad  hoc  dicitur,  quod  nuUa  scientia  per  se  loquendo 
probat  subiectum  suum  esse :  per  accidens  autem  non  in- 
convenit  scientiam  aliquam  probare  suum  subiectum  esse. 
Sic  autem  cst  in  proposito:  quoniam  occurrit  hic  duplex 
accidens  ,  propter  quod  scientia  haec  probat  Deum  esse. 
Primum  est  imperfecta  illius  participatio  in  nobis.  Si  enim 
lumen  divinum  plene  participaremus,  constaret  statim  Deum 
esse.  Secundum  est  conditio  medii,  scilicet  quod  est  quasi 
extraneum.  Licet  enim  nulla  scientia  ex  simpliciter  propriis 
probet  subiectum  suum ,  ex  extraneis  tamen  appropriatis 
probare  potest,  si  notiora  nobis  sunt  extranea  illa  quam 
esse  illius  subiecti.  Sic  autem  contingit  in  proposito:  quo- 
niam  theologia,  non  ex  propriis  simpliciter,  sed  ex  propriis 
ministerialiter,  scilicet  notis  naturali  lumine,  quae  absolute 
sunt  extranea,  ut  diximus  *,  probat  Deum  esse;  ut  patet  in 
decursu  quaestionis. 

II.  In  corpore  est  una  conclusio ,  responsiva  quaesito 
affirmative,  scilicet :  Deus  est.  -  Et  proponitur  quinque  viis 
probanda:  quas  non  est  opus  formare,  cum  et  hic,  et  in 
I  Contra  Gentiles,  et  in  Qu.  de  Potentia,  et  in  Qu.  de  Ve- 
ritate,  et  in  I  Sententiarum  habeantur  *. 

III.  Circa  has  rationes  in  communi,  advertendum  est 
diligenter  quod  possunt  afferri  ad  duo.  Primo,  ad  conclu- 
dendum  illud  ens  incorporeum ,  immateriale ,  aeternum , 
summum,  immutabile,  primum,  perfectissimum,  etc,  quod 
et  quale  Deum  tenemus  esse.  Et  sic  istae  rationes  habent 
plurimum  disputationis :  eo  quod  prima  via,  ut  in  I  Contra 
Gent.,  cap.  xiii,  dicitur,  non  ducit  ad  motorcm  magis  im- 
mobilem  quam  sit  anima   intellectiva ;  secunda  autem,  ut 


*   Qu.  I,  art.  8, 
comment.  n.  vi. 


*  Locis  in  capite 
articuiiindicatis. 


dicit  Averroes  *,  non  ducit  nisi  ad  corpus  caeleste  et  eius   'iCaei.etMwi 
motorem;  reliquarum  quoque  nulla  magis  sursum  ducere   xnlieiapiiy^! 
videtur.   Et  ad  hoc  intentum   non  afteruntur  hoc  in  loco  con>tnent.  xm 
hae  rationes,  ut  nunc  nunc   patebit.  -  Alio   modo  afferri 
possunt  ad  concludendum  quaedam  praedicata  inveniri  in 
rerum  natura,  quae  secundum  veritatem  sunt  propria  Dei : 
non  curando    quomodo   vel  quaUter  sint,  etc.    Et  ad  hoc 
intentum  hic  atferuntur:  et  sunt  nihil  fere  difficultatis  ha- 
bentes  secundum  philosophiam. 

Et  ut  melius  intelligatur  quod  dicimus,  singillatim  ex- 
planando  dicitur ,  quod  primae  viae ,  ex  parte  motus,  sat 
est  quod  inferatur,  ergo  datur  primum  movens  immobile, 
non  curando  utrum  iUud  sit  anima  caeli  aut  mundi:  hoc 
enim  quaeretur  in  sequenti  quaestione.  Secundae  quoque 
viae ,  ex  parte  efficientis ,  sat  est  quod  ducat  ad  primum 
efficiens,  non  curando  an  illud  sit  corpus  vel  incorporeum : 
hoc  enirn  quaeretur  in  sequenti  quaestione.  Tertiae  vero 
viae,  ex  parte  necessarii,  sat  est  quod  ducat  ad  primum  ne- 
cessarium  non  ex  alio,  non  curando  an  sit  unum  vel  plura: 
hoc  enim  quaeretur  in  quaestione  xi.  Quartae  quoque  viae, 
ex  gradibus  rerum,  sat  est  ducere  ad  maxime  ens,  verum, 
bonum,  nobile,  a  quo  sunt  omnium  participationes.  Et  si- 
militer  quintae  viae ,  ex  gubernatione ,  sat  est  ducere  ad 
primum  gubernantem  per  intellectum,  quicumque  sit  ille. 
Omnia  enim  haec  praedicata,  scilicet  movens  immobile, 
primum  efficiens,  necessarium  non  ex  alio,  maxime  ens,  et 
primum  gubernans  intelligendo,  sunt  secundum  veritatem 
propria  Deo :  et  ideo,  concludendo  haec  inveniri  in  rerum 
natura,  concluditur  directe,  quasi  per  accidens,  quod  Deus 
est,  idest,  Deus,  non  ut  Deus,  sed  ut  habens  talem  con- 
ditionem,  est;  et  consequenter  ipsum  substratum,  scilicet 
Deus  ut  Deus,  est. 

Ex  his  autem  patet  quod  nec  rationes  Averrois  *  contra 
Avicennam,  nec  Aureoli  *  contra  has  rationes,  sunt  contra 
intentum.huius  articuH  ,  nisi  obiectio  contra  ultimam ,  et 
contra  propositiones  assumptas. 

IV.  Unde  sciendum  est  secundo,  quod  in  prima  ratione, 


A 


•  XII  Metaphyt., 
loc.  cit. 

•  I  Senl.,  qu.  1. 


1 


QUAESTIO  II,.  ARTICULUS  III 


33 


•Cap.  I.  quae   sumpta    est   ex  VII*  et  VIII  Physic.**,  sunt   duae 

ap.  IV  sqq.     pi-opositiones  impugnatae.  Altera  est,  nihil  movet  seipsum 

primo.  Contra  hanc  enim  Scotus ,  in  materia  de  gravibus 

•  II  Sent.,  dist.   et  levibus,  et  voluntate,  etc,  arguit  *.  Et  quoniam  hoc  esset 
II,  qu.  X.  exire  nostros  limites,  erit  de  hoc  quaestio  specialis. 

Altera  est, primum  est  causa  medii:  haec  enim  assumitur 
tam  in  prima  quam  secunda  et  tertia  ratione,  ad  proban- 
dum  quod  non  proceditur  in  infinitum.  Et  contra  eam,  licet 

•  Cap.ii.  -  Did.   sit  expresse  Aristotelis  in  II  Metaphys.  *  et  VIII  Physic.  **, 
•'•  'cap.^v,""'."!^    arguitur  sic,  in  substantia.  Media  causa  seu  motor,  si  ne- 

cessario  dependet  a  prima  causa  seu  motore,  aut  hoc  habet 
quia  media,  aut  quia  causa,  aut  quia  causa  media :  sed  nihii 
horum  est :  ergo  non  oportet  mediam  causam  dependere  a 
prima.  -  Assumptum  patet  ex  sufficienti  distinctione.  De- 
structio  vero  singulorum  probatur.  Et  primo,  quod  non  ex 
ratione  medii.  Quoniam  medium  dicitur  respectu  duorum, 
hinc  scilicet  inde,  quorum  est  medium:  et  non  necessario 
respectu  primt  et  ultimi,  ut  patet  in  mediis  partibus  pro- 
portionalibus  circuli.  Secundo,  quod  non  ex  ratione  causae. 
Quia  causa,  ut  causa,  respicit  etfectum;  et  non  dependen- 
tiam  ad  prius  aut  primum,  ut  patet.  Tertio,  quod  non  ex 
ratione  composita,  scilicet  causae  mediae.  Quoniam  causa 
media  ut  sic,  nihil  aliud  exigit  quam  ut  in  causando  me- 
diet:  sed  hoc,  scilicet  in  causando  mediare,  sufficienter  sal- 
vatur,  si  inter  aliquam  priorem  causam  et  effectum  aliqua 
media  causalitas  sit:  ergo  media  causa,  ex  ratione  qua  media 
causa,  non  exigit  dependentiam  a  prima  causa,  sed  a  priore. 
Et  confirmatur:  quia  secundum  te,  ista  conditionalis  est 
vera,  si  procederent  in  infinitum  causae,  omnes  causae  es- 
sent  causae  mediae.  Ergo  ad  rationem  causae  mediae  non 
requiritur  dependentia  a  prima,  sed  a  priore,  respectu  cuius 
et  posterioris  dicatur  media. 

V.  Ad  hoc  breviter  dicitur,  quod  causa  media,  ex  eo 
quod  causa  media,  necessario  dependet  a  prima.  Ad  cuius 
evidentiam,  oportet  recolere  quod  de  ratione  causae  est  effi- 
cacia :  nisi  enim  causa  aliquid  efficiat,  causa  in  actu,  de  qua 
est  sermo,  dici  non  potest.  Efficacia  namque  causae  in  iUius 
causalitate  actuali  consistit :  et  propterea,  nisi  causalitas  com- 
pleatur,  neque  causa  in  actu,  neque  efficacia  seu  efficientia 
aliqua  salvatur.  Oportet  ergo ,  ad  hoc  quod  causae  ratio 
salvetur,  ut  causalitas  illius  compleatur:  ac  per  hoc,  quid- 
quid  repugnat  complemento  causalitatis  alicuius  causae,  re- 
pugnat  causae  illi.  Cum  igitur  causa  media  vere  causa  sit, 
oportet  ipsam  habere  propriam  causalitatem  completam. 

Tunc  sic.  Complementum  causalitatis  causae  mediae 
nullatenus  potest  esse  sine  dependentia  a  prima  causa: 
ergo  causa  media,  ut  est  causa  media,  dependet  a  prima. 
Ergo  optime  dicit  Aristoteles,  et  habetur  in  littera,  quod 
primum  est  causa  medii.-  Consequentia  nota.  Et  antecedens 
probatur.  Si  toUeretur  prima  causa,  sic  quod  ante  omnem 
causam  esset  alia  causa ,  nunquam  perficeretur  causalitas 
istarum  causarum  essentialiter  dependentium:  ergo  com- 
plementum  mediarum  dependet  a  prima.  Conditionahs  est 
clara:  quia  infinitas  descensus  vel  ascensus  repugnat  com- 
plemento.  Consequentia  autem  patet:  quia  constat  quod 
complementum  mediae  causae  dependet  ab  aliqua  antece- 
dente;  et  non  a  priore  tantum,  ut  patet  ex  conditionali ; 
ergo  a  prima. 

VI.  Ad  obiectionem  autem  in  oppositum,  cum  dicitur 
causa  media  nihil  exigit  nisi  quod  in  cciusando  mediet , 
conceditur:  sed  cum  subsumitur  quod  hoc  salvatur  respe- 
ctu  prioris  causae,  negatur.  Quoniam  impossibile  est  me- 
diam  causalitatem  perfici,  nisi  sustentetur  in  prima :  si  enim 
ab  infinitis  prioribus  dependet,  nunquam  perfici  poterit. 

Ad  confirmationem  vero,  negatur  quod  illa  conditionalis, 
scilicet  si  causae  essentialiter  ordinatae  essent  infinitae , 
omnes  essent  causae  mediae,  sit  Aristotelis  aut  nostra  sim- 
pliciter:  sed  est  ad  hominem  ponentem  infinitatem  in  causis 
huiusmodi.  Apud  hos  namque  sequitur  optime  quod,  cum 
omnes  ponantur  causae,  et  nulla  prima,  igitur  mediae.  Sed 
secundum  veritatem,  ex  illo  antecedente,  proceditur  in  in- 
finitum  in  causis,  sequitur,  ergo  nulla  causa  est,  ut  Ari- 
stoteles  et  s.  Thomas  deducunt:  quia  sequitur,  ergo  non 
est  prima:  ergo  nec  media;  quia  prima  est  causa  mediae, 

•  Num.  praeced.    ut    probatum   est  *. 

SuMMAE  Theol.  D.  Thohae  T.  I. 


VII.  Circa  illam  propositionem  in  quarta  via  assumptam, 
scilicet  maxime  tale  in  aliquo  genere,  est  causa  omnium 
aliorum  quae  sunt  illius  generis,  quoniam  impugnatur  ab 
Aureolo  *,  nota  tres  terminos.  Primo,  quod  ahud  est  esse   '  Ubi  supra. 
maxime   tale  in   aliquo    genere,  et  aliud  est  esse  primam 

seu  perfectissiraam  speciem  alicuius  generis.  Unde  non  as- 
sumitur  hic  quod  perfectissima  species  sit  causa  ceterarum : 
sed  quod  maxime  tale,  etc.  Secundo,  quod  esse  causam 
contingit  in  proposito  dupliciter:  scihcet  effectivam  proprie, 
vel  exemplarem.  Hoc  in  loco  confuse  assumitur  esse  cau- 
sam:  quoniam  ad  propositum  non  refert  quali  causalitate 
maxime  ens,  bonum  et  verum  sit  causa  esse,  bonitatis  et 
veritatis  ceterorum;  esse  enim  causam  sive  exemplarem 
omnium  horum,  sive  elfectivam,  proprium  est  Dei.  Tertio, 
quod  cetera  illius  generis  possunt  accipi  dupliciter:  scilicet 
absolute,  idest  secundum  totum  id  quod  sunt;  et  possunt 
accipi  secundum  rationem  illius  generis.  In  proposito  non 
sumuntur  absolute,  sed  secundum  quod  habent  illius  ra- 
tionem  :  non  enim  maxime  calidum  dicimus  causam  reli- 
quorum  calidorum  secundum  substantiam  et  totum  quod 
sunt,  sed  solum  inquantum  calida  sunt.  -  Ita  quod  sensus 
propositionis  assumptae  est:  Maxime  habens  rationem  ali- 
quam  formalem,  est  causa,  sive  exemplaris  sive  effectiva, 
reliquorum  habentium  eandem  rationem  formalem,  ut  sic. 

Ex  hoc  patet  quod  instantia  Aureoli  de  albedine  respe- 
ctu  colorum,  nihil  valet.  Tum  quia  albedo  non  est  maxime 
color.  Tum  quia,  si  esset  maxime  color ,  non  oporteret 
propterea  ipsam  causare  ceteras  species  coloris  absolute, 
sed  quantum  ad  rationem  coloris  tantum.  Tum  quia  di- 
cere  albedinem  esse  causam  exemplarem  reliquorum  colo- 
rum  quatenus  colores  sunt ,  nullum  inconveniens  est : 
cum  perfectiora  sint  naturaliter  exemplaria  imperfectiorum 
ut  sic ;  et  colores  omnes,  quanto  magis  accedunt  ad  albe- 
dinem,  tanto  plus  habent  lucis,  et  consequenter  perfectionis 
ratione  coloris. 

VIII.  Circa  quintam  viam,  est  instantia  quoque  Aureoli  *,   *  Ubi  supra. 
quam  tamen  prius  excluserat  s.  Thomas,  III  Contra  Gent., 

cap.  LXiv:  scilicet  quod  quidditates  rerum  naturalium  sunt 
sufficientes  causae  effectuum,  qui  naturaliter  apparent  ordi- 
nate  etc.  in  universo.  Vide  ibidem,  et  in  Qu.  de  Ver.,  qu.  v, 
art.  2  ,  et  invenies  rationem  insufficientiae  esse  unitatem 
ordinis,  utilitates  mutuas ,  connexiones  contrariorum,  etc. : 
praeter  eam  quae  hic  ponitur  in  responsione  ad  2,  quia 
scilicet  natura  agit  propter  finem,  ex  II  Physic.  *;  ergo  aut  '  Cap.vm 
a  se  conceptum,  aut  ab  alio  intendente  directa,  etc. 

IX.  Circa  solutionem  primi  argumenti ,  adverte  quod 
responsio  litterae  consistit  in  negatione  consequentiae.  Quia 
tamen  non  assignatur  causa  in  communi ,  sed  particulari 
materia  de  qua  est  sermo  ,  ideo  ,  in  communi  loquendo, 
scito  primo,  quod  unum  oppositorum  excludere  reliquum, 
potest  dupliciter  intelligi|:  •  scilicet  fiormaliter,  et  effective. 
Formaliter  quidem,  unum  oppositorum  non  excludit  reli- 
quum,  nisi  a  suo  receptivo,  ut  patet.  Et  sic  in  proposito, 
quia  bonum  divinum  infinitum  est,  omne  malum  excludit 
formaliter  a  Deo :  non  autem  a  creatura,  quia  non  recipitur 
in  creatura,  sed  in  ipso  tantum  Deo.  Effective  vero  unum 
oppositorum  excludit  reliquum,  secundum  quod  efficit  ali- 
quid  sibi  simile :  sicut  vis  solaris  excludit  frigus  ab  aere , 
secundum  quod  assimilat  sibi  aerem  in  esse  calido.  Et 
iuxta  hanc  oppositionem  procedit  argumentum ,  quod  si 
unum  oppositorum  est  infinitum ,  reliquum  non  solum 
excluditur  ab  eo  formaliter ,  sed  etiam  effective  in  quo- 
cumque  inventum  fuerit:  et  hoc  propter  infinitatem  suae 
efficaciae ,  cui  nihil  resistere  potest ,  nisi  aliud  oppositum 
etiam  esset  infinitum.  -  Scito  secundo,  quod  Scotus,  in  I 
Sent.,  dist.  11,  qu.  i,  ad  i ,  examinans  hanc  conditionalem, 
dicit  ipsam  veram,  non  solum  formaliter,  sed  effective,  in 
oppositis  naturaliter  agentibus :  non  autem  in  agentibus 
voluntarie.  Et  solvit  argumentum  ad  propositum,  quia  bo- 
num  infinitum  agit  voluntarie.  -  In  httera  autem  simpliciter 
negatur  consequentia :  et  assignatur  ratio ,  quia  scilicet  ex 
infinita  bonitate  agentis  sequitur  esse  aliqua  mala,  ex  quibus 
bonum  resultet. 

X.  Sed  quoniam,  ut  dictum  est*,  ista  responsio  immiscet   '  Num.  praeced. 
modum  cauiandi,  scilicet  per  voluntatem,  attribuendo  mala 


34 


QUAESTIO  II,  ARTICULUS  III 


permissioni  divinae,  quae  ad  voluntatem  spectat ;  ideo  par- 
ticularis  est.  Universaliter  autem,  distinguendum  videtur 
antecedens.  Quoniam  oppositum  infinitum  contingit  dupli- 
citer.  Uno  modo,  communicabile  aliis  secundum  eandem 
rationem,  sicut  si  ignis  esset  infinite  calidus:  calor  enim 
est  communicabilis  aliis  secundum  eandem  rationem,  qua 
est  in  igne.  Alio  modo,  incommunicabile  aliis  secundum 
eandem  rationem ,  quaravis  sit  participabile  per  quandam 
analogiam:  sicut  esse  Dei  est  infinitum,  non  tamen  com- 
municabile  aliis  secundum  eandem  rationem  (alioquin  pos- 
sent  esse  plures  dii),  quamvis  sit  participabile  ab  omnibus 
plus  et  minus. 

Dico  igitur  quod,  si  unum  oppositorum,  communicabile 
secundum  eandem  rationem,  est  infinitum,  reliquum  non 
erit  nec  in  eodem  susceptibili ,  nec  in  alio  quocumque. 
Si  autem  unum  oppositorum,  incommunicabile  secundum 
eandem  rationem,  participabile  tamen,  est  infinitum,  optime 
sequitur  quod  reliquum  formaliter  excludet  a  se :  sed  non 
sequitur,  ergo  reliquum  effective  excludet  a  quolibet,  etiam 
si  ponatur  naturaliter  agere.  Et  ratio  est,  quia  agens  infi- 
nitum,  finite  participatum,  non  excludit  a  participantibus 
totaliter  suum  oppositum :  sed  oppositum  infinitum  incom- 
municabile,  seu  bonum  infinitum,  est  huiusmodi :  crgo.  - 
Maior  patet  ex  inductione.  Si  enim  sol  esset  infinite  calidus, 
et  calor  non  esset  communicabilis  inferioribus  secundum 
eandem  rationem,  sed  secundum  quandam  analogam  imi- 


tationem  tantum  ;  sol,  inquantum  calidus,  esset  infinitum 
agens,  finite  tamen  participatum ,  quia  non  secundum  ean- 
dem  rationem.  Ac  per  hoc,  non  produceret  in  aliquo  nisi 
caloris  finitam  participationem :  et  consequenter  non  exclu- 
deret  omne  frigus  a  participantibus  ipsum,  quia  cum  ca- 
lore  finite  impresso  stat  aliquis  gradus  frigoris.  -  Patet  et 
ratione.  Quia  quantaecumque  virtutis  sit  agens,  non  excludit 
effective  oppositum,  nisi  inquantum  est  incompossibile  ef- 
fectui.  Sed  existente  agente  infinito  in  se ,  finite  autem 
participato  ,  effectum  non  oportet  esse  incompossibilem 
cuilibet  gradui  oppositi:  quia  effectus  finite  habet  ratio- 
nem  unius  oppositi.  Ergo  agens  infinitum ,  finite  tantum 
participatum ,  non  toUit  effective  totaliter  suum  oppo- 
situm. 

Et  propterea  Deus  gloriosus,  qui  est  infinitum  bonum, 
etiam  si  naturaliter  ageret,  non  tolleret  omne  malum  ab  uni- 
verso.  Quoniam  finite  tantum  participatur  a  quocumque:  et 
ex  bonitate  sua  prodiret  universitas  bonitatum  constituen- 
tium  gradus  diversos  in  universo,  ex  quorum  naturis  necesse 
est  oriri  malum ;  sicut  ex  natura  lupi  mors  agni ,  et  ex 
natura  elementorum  corruptio  mixtorum,  etc.  Et  ideo,  ele- 
vando  rationem  in  littera  assignatam,  merito  negatur  con- 
sequentia ;  quia  ex  infinita  bonitate  Dei  oritur  mala  esse 
(propter  bonum  tamen  universi);  et  non  oritur  mala  non 
esse.  Et  sic  ad  infinitam  Dei  bonitatem  spectat,  quod  ma- 
lum  sit  in  effectibus  suis,  non  in  seipso. 


QUAESTIO  III,  ARTICULUS  I 


35 


QUAESTIO  TERTIA 

DE    DEI    SIMPLICIT  ATE 


IN    OCTO    ARTICULOS    DIVISA 


Qu.  XII. 
Qu.  XIII. 


Qu.  IV. 

Qu.  VII. 

Qu.  IX. 

"  Qu.  XI. 


COGNiTO  de  aliquo  an  sit,  inquirendum  restat 
quomodo  sit,  ut  sciatur  de  eo  quid  sit.  Sed 
quia  de  Deo  scire  non  possumus  quid  sit,  sed 
quid  non  sit,  non  possumus  considerare  de  Deo 
quomodo  sit,  sed  potius  quomodo  non  sit.  Primo 
ergo  considerandum  est  quomodo  non  sit;  se- 
cundo ,  quomodo  a  nobis  cognoscatur  * ;  tertio , 
quomodo  nominetur  *. 

Potest  autem  ostendi  de  Deo  quomodo  non  sit, 
removendo  ab  eo  ea  quae  ei  non  conveniunt, 
utpote  compositionem,  motum,  et  alia  huiusmodi. 
Primo  ergo  inquiratur  de  simplicitate  ipsius,  per 
quam  removetur  ab  eo  compositio.  Et  quia  sim- 
plicia  in  rebus  corporalibus  sunt  imperfecta  et 
partes,  secundo  inquiretur  de  perfectione  ipsius  * ; 
tertio,  de  infinitate  eius  *;  quarto,  de  immutabi- 
litate  *;  quinto,  de  unitate  **. 


Circa  primum  quaeruntur  octo. 
Primo:  utrum  Deus  sit  corpus  ". 
Secundo:  utrum  sit  in  eo   compositio  formae 

et  materiae. 
Tertio  :    utrum    sit   in    eo    compositio    quiddi- 

tatis,    sive    essentiae,  vel   naturae,   et  sub- 

iecti. 
Quarto:  utrum   sit  in  eo  compositio  quae  est 

ex  essentia  et  esse. 
Quinto:  utrum  sit  in  eo  compositio  generis  et 

differentiae. 
Sexto:  utrum  sit  in  eo   compositio  subiecti  et 

accidentis.  .   « 

Septimo:  utrum  sit  quocumque  modo  compo- 

situs,  vel  totaliter  simplex. 
Octavo:  utrum  veniat  in  compositionem  cum 

aliis. 


Vers.  8  sq. 


Vers.  26. 


Vers.  3. 


■  Vers.  4. 


Ps.  XXXIII,  i5. 
'  Ps.  cxvii,  i6. 


Vers.  I. 


ARTICULUS    PRIMUS 

UTRUM  DEUS  SIT  CORPUS 

I  Cont.  Gent.,  cap.  xx;  II,  cap.  m;  Compend.  TTieol.,  cap.  xvi. 


sionem: 


>D  PRiMUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
Deus  sit  corpus.  Corpus  enim  est  quod 
habet  trinam  dimensionem.  Sed  sacra 
^Scriptura  attribuit  Deo  trinam  dimen- 
dicitur  enim  lob  xi  *:  excelsior  caelo  est, 
et  quid  facies  ?  profundior  inferno ,  et  unde  co- 
gnosces  ?  longior  terra  mensura  eius ,  et  latior 
mari.  Ergo  Deus  est  corpus. 

2.  Praeterea,  omne  figuratum  est  corpus,  cum 
figura  sit  qualitas  circa  quantitatem.  Sed  Deus 
videtur  esse  figuratus,  cum  scriptum  sit  Gen.  i*: 
Faciamus  hominem  ad  imaginem  et  similitudi- 
nem  nostram:  figura  enim  imago  dicitur,  secun- 
dum  illud  Hebr.  i  *:  cum  sit  splendor  gloriae,  et 
figura  substantiae  eius,  idest  imago.  Ergo  Deus 
est  corpus. 

3.  Praeterea,  omne  quod  habet  partes  cor- 
poreas,  est  corpus.  Sed  Scriptura  attribuit  Deo 
partes  corporeas:  dicitur  enim  lobxL*:  si  habes 
brachium  ut  Deus ;  et  in  Psalmo:  oculi  Domini 
super  iustos  *;  et,  dextera  Dominifecit  virtutem  **. 
Ergo  Deus  est  corpus. 

4.  Praeterea,  situs  non  convenit  ^  nisi  corpori. 
Sed  ea  quae  ad  situm  pertinent,  in  Scripturis  di- 
cuntur  de  Deo:  dicitur  enim  Isaiae  vi  *:  vidi  Do- 


minum  sedentem;  et  Isaiae  iii  *:  stat  ad  iudican-  -vers.  13. 
dum  Dominus.  Ergo  Deus  est  corpus. 

5.  Praeterea,  nihil  potest  esse  terminus  iocalis  a 
quo  vel  ad  quem,  nisi  sit  corpus  vel  aliquod  cor- 
poreum.  Sed  Deus  in  Scriptura  dicitur  esse  termi- 
nus  localis  ut  ad  quem,  secundum  illud  Psalmi  *:  •  ps.  xxxm,  e. 
accedite  ad  eum,  et  illuminamini ;  et  ut  a  quo,  se- 
cundum  illud  Hierem.  xvii  *:  recedentes  a  te  in  *  vcrs.  13. 
terra  scribentur.  Ergo  Deus  est  corpus. 

Sed  contra  est  quod  dicitur  loan.  iv  *:  Spiri-  •  vers.  24. 
tus  est  Deus. 

Respondeo  dicendum  absolute  Deum  non  esse 
corpus.  Quod  ^'  tripliciter  ostendi  potest.  Primo 
quidem,  quia  nullum  corpus  movet  non  *  motum: 
ut  patet  inducendo  per  singula.  Ostensum  est 
autem  supra  *  quod  Deus  est  primum  movens  ■  Q"-  ■>>  art.  3. 
immobile.  Unde  manifestum  est  quod  Deus  non 
est  corpus. 

Secundo  ',  quia  necesse  est  id  quod  est  pri-  ^ 

mum  ens,  esse  in  actu,  et  nullo  modo  in  potentia. 
Licet  enim  in  uno  et  eodem  quod  exit  de  poten- 
tia  in  actum,  prius  sit  potentia  quam  actus  tem- 
pore  ^,  simpliciter  tamen  actus  prior  est  potentia:  C 

quia  quod  est  in  potentia,  non  reducitur  in  actum 
nisi  per  ens  actu.  Ostensum  est  autem  supra "  *  •  ibia.  ^ 


T 

s 


a)  corpus.  -  corpus  quasi  compositionem  habens  ex  partibus  quan- 
titativis  {quantitatis  BEG)  codices  et  a  b. 

P)  convenit.  -  competit  codices.  -  Pro  Scripturis,  Scriptura  B. 
f)  Quod.  —  Quod  quidem  codices  et  ed.  a. 


5)  non.  -  nisi  FGsB  et  ed.  a. 

e)  Secundo.  -  Secundo  vero  modo  codices  et  a  J. 

!^)  tempore.  -  Om.  codices  et  ed.  a.  -  Pro  reducitur,  est  reducibile  B. 

r])  supra.  -  Om.  codices. 


36 


QUAESTIO  III,  ARTICULUS  I 


quod  Deus  est  primum  ens.  Impossibiie  est  igitur 
quod  in  Deo  sit  aliquid  in  potentia.   Omne  autem 
corpus  est  in  potentia :  quia  continuum,  inquan- 
'  tum  huiusmodi,  divisibile  est  in  infinitum  ".   Im- 

possibile  est  igitur  Deum  esse  corpus. 

Tertio,  quia  Deus  est  id  quod  est  nobilissimum 

Qu.  II,  art.  3.  in  entibus ,  ut  ex  dictis  patet  *.  Impossibile  est 
autem  aliquod  corpus  esse  nobilissimum  in  en- 
tibus.  Quia  corpus  aut  est  vivum,  aut  non  vivum. 
Corpus  autem  vivum,  manifestum  est  quod  est 
nobilius  corpore  non  vivo.  Corpus  autem  vivum 
non  vivit  inquantum  corpus,  quia  sic  omne  cor- 
pus  viveret :  oportet  igitur  quod  vivat  per  aliquid 
aliud,  sicut  corpus  nostrum  vivit  per  animam. 
IUud  autem  per  quod  vivit  corpus,  est  nobilius 
quam  corpus.  Impossibile  est  igitur  Deum  esse 
corpus. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod,  sicut  supra  di- 

Qu.  I,  art.  9.  ctum  est  *,  sacra  Scriptura  tradit  nobis  spiritualia 
et  divina  sub  similitudinibus  corporalium.  Unde, 
cum  trinam  dimensionem  Deo  attribuit,  sub  simi- 
'  litudine  '  quantitatis  corporeae,  quantitatem  vir- 

tualem  ipsius  designat:  utpote  per  profunditatem, 
*  virtutem  ad  cognoscendum  "  occulta ;  per  altitudi- 

nem,  excellentiam  virtutis  super  omnia;  per  lon- 
gitudinem,  durationem  sui  esse ;  per  latitudinem, 
affectum  dilectionis  ad  omnia.  -  Vel,  ut  dicit  Dio- 

s.  Th.  lect.  11.  nysius,  cap.  ix  de  Div.  Nom.  *,  per  profunditatem 
Dei  intelligitur  incomprehensibilitas  ipsius  essen- 
tiae ;  per  longitudinem  ,  processus  virtutis  eius , 
omnia  penetrantis;  per  latitudinem  vero,  super- 


extensio  eius  ad  omnia,  inquantum  scilicet  sub 
eius  protectione  omnia  continentur. 

Ad  secundum  dicendum  quod  homo  dicitur  esse 
ad  imaginem  Dei ,  non  secundum  corpus ,  sed 
secundum  id  quo  '■  homo  excellit  alia  animalia:  ^ 

unde  -",   Gen.  i  *,  postquam  dictum  est:  Faciamus  .  ^^  ^i^_.^  ^^ 
hominem  ad  imaginem  et  similitudinem  nostram, 
subditur:  ut  praesit  piscibus  maris,  etc.  Excellit 
autem  homo  omnia  '  animalia  quantum  ad  ratio-  * 

nem  et  inteliectum.  Unde  secundum  intellectum 
et  rationem,  quae  sunt  incorporea,  homo  est  ad 
imaginem  Dei. 

Ad  tertium  dicendum  quod  partes  corporeae 
attribuuntur  Deo  in  Scripturis  ratione  suorum 
actuum,  secundum  quandam  similitudinem.  Sicut 
actus  oculi  est  videre :  unde  oculus  de  Deo  di- 
ctus ',  significat  virtutem  eius  ad  videndum  modo  ? 

intelligibili ,  non  sensibili.  Et  simile  est  de  aliis 
partibus. 

Ad  quartum  dicendum  quod  etiam  ea  quae  ad 
situm  pertinent,  non  attribuuntur  Deo  nisi  se- 
cundum  quandam  similitudinem :  sicut  dicitur 
sedens,  propter  suam  "  immobilitatem  et  auctori-  ° 

tatem ;  et  stans ,  propter  suam  fortitudinem  ad 
debellandum  omne  quod  adversatur. 

Ad  quintum  dicendum  quod  ad  Deum  non  ac- 
ceditur  passibus  corporalibus ,  cum  ubique  sit, 
sed  affectibus  mentis :   et  eodem  modo  ab  eo  "  " 

receditur.  Et  sic  accessus  et  recessus,  sub  simi- 
litudine  localis  motus,  designant  spiritualem  af- 
fectum. 


0)  in  infinitum.  -  Om.  codices  et  ed.  a. 
i)  similitudine.  -  similitudinibus  DF. 
x)  ad  cognoscendum.  -  cognoscendi  A. 

X)  id  quo.  -  id  in  quo  BEsD,  id  quod  CFsA,  quod  GpA  ;  pD  abras. 
[x)  unde.  -  unde  sequitur  Pb  et  pF,  unde  sequitur  post  G.  -  sub- 
ditur  om.  PGi>.  -  etc.  om.  CD. 


v)  omnia.  —  alia  ABDEF,  omnia  alia  Ca. 

i)  oculus  de  Deo  dictus.  -  oculis  de  Deo  dictis  B.  -  Idem  mox 
pro  modo  intelligibili,  modo  intellectuali.  -  Pro  Et  simile  est,  Et  si- 
militer  est  ABCDE. 

0)  suam.  —  sui  B,  et  ita  moi.  -  Post  adversatur  sA  addit  ei. 

r.)  ab  eo.  -  Om.  BD.  -  lidem  pro  designant,  designat. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


IN  titulo ,  adverte  quod ,  ut  ex  conditionibus  quas  Deo 
convenire  dictum  est  in  praecedenti  articulo  *,  probando 
ipsum  esse,  manifeste  pateat  quod  non  potest  cadere  in 
mentem  alicuius  Deum  esse  accidens,  sed  oportet  ipsum 
esse  substantiam.  Idcirco,  terminata  quaestione  an  est,  ex 
qua  scitur  ens  de  Deo ;  et  ex  annexis  liquido  constante 
quod  est  substantia;  statim  inquirit  nunc  an  sit  corpus , 
idest  an  sit  substantia  corporea;  ita  quod  ly  corpus  hic 
sumitur  proprie  pro  corpore  quod  est  in  praedicamento 
•  De  Substantia   substantiae ;  sive  illud  sit  res  simplex,  ut  Averroes  credit  * 

Orbis,  cap.  11,  ct      ,  ...  .       '    .  .        , 

piuries.  de  corpore  caelesti,  sive  non  inveniatur  simplex ,   non  est 

curae.  Huiusmodi  autem  substantia  trinam  habet  dimen- 
sionem  annexam,  secundum  omnes;  sive  ipsa  trina  dimensio 
sit  idem  quod  ipsa,  sive  non.  Nullum  enim  horum  variat 
propositum.  Substantia  autem  corporea  hoc  modo  sumpta, 
non  solum  distinguitur  contra  incorpoream ,  puta  imma- 
terialem  substantiam:  sed  etiam  contra  non  corpus,  idest 
formam  etiam  quae  est  corporis  actus.  Neutrum  enim  ho- 
rum  est  substantia  corporea,  ut  ly  corporea  est  differentia 
intrinseca  constituens  corpus :  quamvis  formae  naturales 
dicantur  substantiae  corporeae  denominative  a  corporibus 
quorum  sunt  formae.  Et  sic  sumitur  corpus  proprie,  ut 
patet  ex  II  de  Anima,  in  principio,  ubi  Aristoteles  quaerit 
an  anima  sit  corpus.  Et  hoc  modo  sumitur  hic,  ut  singu- 
*■  lariter  etiam  contra  protervos  apparet  ex  tertia  ratione  in 

corpore  adducta. 

Est  ergo  sensus  tituli :  An  Deus  sit  corpus,  idest  sub- 
stantia  quae  vere  et  proprie  est  quanta ,  seu  extensa :  an 


non ,  sed  vel  inextensa  omnino,  aut  extensae  actus,  aut 
quovis  alio  modo  ab  ipsa  corpulentia  distinguatur. 

II.  In  corpore,  una  conclusio  responsiva  quaesito  nega- 

tive :  Deus  non  est  corpus.  -  Probatur  tripliciter  *.  Primo.   '  cf.  num.  iv,  v. 
Deus  est  primum  movens  imraobile  :  ergo  non  est  corpus. 
Antecedens  patet  ex  articulo  praecedenti.  Consequentia  pro- 
batur:    quia  nullum  corpus   est  movens  immobile.    Quod 
probatur  inductive. 

III.  Circa  illam   propositionem ,    nullum  corpus  movet 
non  motum,  adverte  quod  dupliciter  intelligi  potest.  Primo, 
sumendo  ly   «  non  motum  »   actu  vel  potentia.  Et  sic  est 
manifesta,  et  vere  patet  inductive.  Et  sic  consonat  minori,  * 
scilicet  Deus  est  movens  immobile:  et  habetur  intentum.  - 

Secundo,  sumendo  ly  «  non  motum  »  actu.  Et  sic  propo- 
sitio  habet  difficultatem :  nec  apparet  inductive ,  sed  eget 
ratione  et  limitatione.  Inductioni  siquidem  obstat ,  quod 
magnes  inimotus  trahit  ferrum,  et  nix  immota  frigefacit,  et 
coloratum  immutat  visum,  etc.  Unde,  iudicio  meo,  primo 
modo  sumitur  hic. 

Veruntamen  secundo  etiam  modo  est  vera,  loquendo.  de 
motione  pure  locali.  Et  ratio  eius  assignatur  in  I  Contra 
Gent.,  cap.  xx :  quia  movens  oportet  simul  esse  cum  moto. 
Ex  hoc  enim  evidenter  sequitur  quod  corpus  movens  non 
potest  manere,  et  corpus  motum  mutare  locum :  quoniam 
si  motum  tantum  locum  mutat,  desinit  esse  simul  cum 
corpore  movente ,    quod  manere   supponitur  in  loco  con-  j 

tiguo  illi  loco,  unde  movente    motum  est.  \ 

Et  ex  hoc  apparet  exclusio  instantiarum:  quoniam  non 


QUAESTIO  III,  ARTICULUS  II 


37 


art.  3 
ment. 
'  Cf.  num.  II 


de  motione  pure  locali  erant.  Et  de  ceteris  quidem  patet.  De 
magnete  autem  et  similibus,  habes  ab  Averroe,  VII  Physic, 
comment.  x,  quod  ipsa  non  movent,  sed  alia  moventur  ad 
ipsa:  quamvis  non  undecumque,  propter  privationem  dis- 
positionis,  quam  ab  eis  per  modum  alterationis  spiritualis 
acquirunt  alicubi.  Sed  de  his,  cum  erit  sermo  de  depen- 
*  infra,  qu.  xcv,   dentia  reliquorum  motuura  a  motu  caeli,  amplius  dicetur*: 

art.  1.    in   com-  ,  m    •  ,  •  ,  •  1  >•  i- 

nunc  haec  sufnciant  hic,  ubi  ex  locali  motu  proceditur. 

IV.  Secundo  *.  Deus  est  primum  ens :  ergo  actus  piirus: 
ergo  non  est  corpus.  -  Antecedens  patet  ex  praecedenti  ar- 
liculo.  Prima  consequentia  probatur.  Actus  est  simpliciter 
prior  potentia:  ergo  primum  ens  est  actus  absque  potentia: 
quod  est  esse  actum  purum.  Assumptum  declaratur,  osten- 
dendo  differentiam  ordinis  inter  actum  et  potentiam  sim- 
pliciter,  et  respectu  alicuius  cui  convenit  utrumque  :  quia 
scilicet  in  respectu  ad  hoc,  potentia  est  prior;  sed  simplici- 
ter,  non  in  hoc  vel  in  illo,  actus  est  prior.  Quod  probatur: 
quia  omne  quod  est  in  potentia,  non  reducitur  ad  actuni, 
nisi  per  aliquod  ens  actu.  -  Secunda  vero  consequentia  pro- 
batur.  Omne  corpus  est  in  potentia :  ergo.  Assumptum  pro- 
batur:  quia  omne  corpus  est  continuum,  in  cuius  ratione 
cadit  potentia  ad  divisionem;  est  enim  divisibile  in  semper 
divisibilia,  ut  dicitur  in  VI  Physic.  *. 

V.  Tertio.  Deus  est  nobilissimum  omnium  entium :  ergo 
non  est  corpus.  -  Antecedens  patet  ex  praecedenti  articulo. 
Consequentia  probatur:  quia  corpori  repugnat  esse  nobi- 
lissimum.  Quod  probatur.  Corpus  aut  est  vivum,  aut  non 
vivum:  sed  neutrum  est  nobilissimum:  quia  non  vivo  vi- 
vum  praestat,  et  vivo  praestat  id  quo  vivit.  Quod  esse  aliud 
a  corpore  probatur:  quia  corpus,  inquantum  corpus,  non 
vivit;  alioquin  omne  corpus  viveret.  -  Omnia  clara  sunt. 

VI.  Veruntamen ,  propter  instantiam  quorundam ,  illa 
propositio,  vivens  est  nobilius  non  vivente ,  quibusdam 
non  videtur  vera :  quia  sequeretur  quod  formica  esset 
nobilior  caelesti  corpore ,  quod  communiter  tenetur  non 
vivere. 


Cap.  I,  n.  3. 


Ad  hoc  dicitur  quod  corpus  caeleste  forte  est  vivum, 
secundum  veritatera.  Et  tamen  si  comparetur  ad  forraicam, 
non  inquantura  vivit,  sed  inquantum  caeleste  corpus ,  fa- 
cilis  est  responsio.  Dicetur  enim  quod  formica  ut  vivens, 
est  nobilior  corpore  caelesti  seclusa  vita.  Et  hoc  est  neces- 
sarium:  quia  hoc  nihil  aliud  est  quara  dicere  quod  anima 
est  nobilior  quocumque  corpore ;  totus  namque  ordo  ani- 
raarum  est  supra  totum  ordinem  corporura,  ut  patet. 

Sed  si  secundum  veritatem  caelum  non  est  vivum,  tunc 
difficilior  est  responsio.  Non  enim  potest  dici  quod  ista 
coraparatio  est  vera  formaliter,  et  non  simpliciter:  idest 
quod  vivens  ut  sic,  est  nobilius  non  vivente  ut  sic.  Tum 
quia  ista  coraparatio  esset  puerilis :  cum  lapis  ut  sic ,  sit 
etiam  nobilior  non  lapide  ut  sic ;  et  universaliter  omne  po- 
sitivum  sua  negatione.  Tum  quia  non  haberetur  intentum 
in  proposito.  Intendit  enim  destruere  Deum  esse  in  latitu- 
dine  corporum,  quia  vita  est  nobilior  corporeitate.  Constat 
naraque  quod  gradus  vitalis  in  universo  superior  est  gradu 
naturae,  ut  distinguitur  natura  contra  animam:  et  quod 
corporeitas,  secundum  totara  latitudinera  suara,  clauditur 
infra  ordinera  vitae.  Igitur  non  secundum  quid,  sed  sirapli- 
citer,  tota  latitudo  corporis  est  infra  latitudinem  vitae.  Et 
propterea,  si  Deus  est  nobilissimum  ens,  non  potest  esse 
corpus:  quia  datur  ordo  superior,  scilicet  vitalis,  in  quo 
patet  esse  viventia. 

Dicendum  ergo  est  quod  viventia  sunt  simpliciter  no- 
biliora  non  viventibus,  ut  ratione  adducta  patet,  et  XVI  de 
Animalibus*  habetur:  et  quod,  si  caelum  non  est  vivura,   •  Cap.i.-Did.  rfe 

,     r  ■  ..•!••/  !_•!•  1  Ammalium    Ge- 

quod    torraica   est  simpliciter    nobihus  ens  quara    caelum.   neratione,Mb.\i, 
Caelura  tamen  est  nobilius  corpus  quam  formica :  et  pro-   "?•  '• 
pter  hanc  nobilitatem  in  genere  corporum,  raultae  nobili- 
tates  secundura  quid  respectu  vitae,  sibi  conveniunt,  puta 
incorruptibilitas,  etc. 

Aristoteles  taraen,  VI  Ethic.*,  dicit  corpora  caelestia  esse   '  Cap.  vn,  n.4. 
nobiliora  etiam  homine,  quia  tenet  illa  viventia ;  ut  expresse 
in  II  Caeli  *  supponendum  esse  dicit.  •  Cap.xn,  n.2. 


ARTICULUS  SECUNDUS 

UTRUM    IN    DEO    SIT    COMPOSITIO    FORMAE    ET    MATERIAE 
I  Sent.,  dist.  xxxv,  art.  i;  I   Cont.  Gent.,  cap.  xvii;  Compend.  Theol.,  cap.  xxviii. 


Vers.  38. 


'  Cap.  I,  n.  9  sq. 
•S.  Th.  lect.ii. 


Ps.  cv,  40. 


D  SECUNDUM  sic  PROCEDiTUR.  Vidctur  quod 
in  Deo  sit  compositio  formae  et  mate- 
riae.  Omne  enim  quod  habet  animam, 
jcst  compositum  ex  materia  et  forma: 
quia  anima  est  forma  corporis.  Sed  Scriptura  attri- 
buit  animam  Deo:  introducitur  enim  ad  Hebr.  x*, 
ex  persona  Dei:  iiistiis  autem  meus  ex  fide  vivit ; 
quod  si  subtraxerit  se,  non  placebit  animae  meae. 
Ergo  Deus  est  compositus  ex  materia  et  forma. 

2.  Praeterea,  ira,  gaudium,  et  huiusmodi,  sunt 
passiones  coniuncti,  ut  dicitur  I  de  Anima  *.  Sed 
huiusmodi  attribuuntur  Deo  in  Scriptura:  dicitur 
enim  in  Psalmo  * :  iratus  est  furore  Dominus  in 
populum  siium.  Ergo  Deus  ex  materia  et  forma 
est  compositus. 

3.  Praeterea,  materia  est  principium  individua- 
tionis.  Sed  Deus  videtur  esse  individuum :  non 
enim  de  multis  praedicatur.  Ergo  est  compositus 
ex  materia  et  forma. 

Sed  contra,  omne  compositum  ex  materia  et 
forma  est  corpus:  quantitas  enim  dimensiva  est 
quae    primo   inhaeret    materiae.    Sed   Deus    non 


est  corpus,  ut  ostensum  est  *.  Ergo  Deus  non  est 
compositus  ex  materia  et  forma. 

Respondeo  dicendum  quod  impossibile  est  in 
Deo  esse  materiam.  Primo  quidem,  quia  materia 
est  id  quod  est  in  potentia  ".  Ostensum  est  au- 
tem  *  quod  Deus  est  purus  actus ,  non  habens 
aliquid  de  potentialitate  *.  Unde "  impossibile  est 
quod  Deus  sit  compositus  ex  materia  et  forma. 

Secundo,  quia  omne  compositum  ex  materia 
et  forma  est  perfectum  et  bonum  per  suam  for- 
mam :  unde  oportet  quod  sit  bonum  per  parti- 
cipationem,  secundum  quod  materia  participat 
formam.  Primum  autem  quod  est  bonum  et  opti- 
mum,  quod  Deus  est,  non  est  bonum  per  par- 
ticipationem :  quia  bonum  per  essentiam ,  prius 
est  bono  per  participationem.  Unde  impossibile 
est  quod  Deus  sit  compositus  ex  materia  et 
forma. 

Tertio,  quia  unumquodque  agens  agit  per  suam 
formam:  unde  secundum  quod  aliquid  se  habet 
ad  suam  ^  formam,  sic  se  habet  ad  hoc  quod  sit 
agens.  Quod  igitur  primum  est  et  per  se  agens, 


Art.  praec. 


Ibid. 
D.  ^6j. 


a)  est  id  quod  est  in  potentia. 
EFGpA  et  ed.  a. 


■  id  quod  est,  in  potentia  est  BCD 


P)  suam.  -  Om.  codices.  -  Pro  agens,  agens  ex  ea;  et  pro  Quod 
igitur,   Cum  igitur  D. 


38 


QUAESTIO  III,  ARTICULUS  II 


oportet  quod  sit  primo  et  per  se  forma.  Deus 
autem  est  primum  agens,  cum  sit  prima  causa 
Qu.  11,  art.  3.  efficiens,  ut  ostensum  est  *.  Est  igitur  per  essen- 
tiam  suam  forma ;  et  non  compositus  ex  materia 
et  forma. 

Ad  PRiMUM  ERGO  DicENDUM  quod  auima  attribui- 

D.  462.  tur  Deo  per  similitudinem  actus  *.  Quod  '  enim 

^  volumus  aliquid  nobis,  ex  anima  nostra  est:  unde 

*  illud  dicitur  esse  placitum  °  animae  Dei,  quod  est 

placitum  voluntati  ipsius. 

Ad  secundum  picENDUM  quod  ira  et  huiusmodi 
attribuuntur  Deo  secundum    similitudinem    effe- 


ctus:  quia   enim  proprium    est   irati  punire,  ira 

eius  '  punitio  metaphorice  vocatur.  ' 

Ad  tertium  dicendum  quod  formae  quae  sunt 
receptibiles  in  materia,  individuantur  per  mate- 
riam  *,  quae   non    potest   esse    in  alio ,  cum  sit  '  d.  731. 
primum  subiectum  substans':  forma  vero,  quan-  "^ 

tum.  est  de  se,  nisi  aliquid  aliud  impediat,  recipi 
potest  a  pluribus  *.  Sed  illa  forma  quae  non  est  '  ^-  634- 
receptibilis  in  materia,  sed  est  per  se  subsistens, 
ex  hoc  ipso  individuatur,  quod  non  potest  recipi 
in  alio:  et  huiusmodi  forma  est  Deus.  Unde  non 
sequitur  quod  habeat  materiam. 


f)  Quod.  -  Si  ABCDEF. 

3)  placitum.  -  ad  placitum  BD.  -  Pro  ipsius,  eius  ABCDE. 


e)  ira  eius.  -  ita  eius  G,  eius  ira  Pab. 
^)  substans.  -  Om.  codices  et  a  b. 


Commentai-ia  Cardinalis  Caietani 


i; 


Vitae. 


rN  titulo,  adverte  quod,  licet  apud  s,  Thomae  doctrinam 

lesse   corpus  et  esse    compositum    ex  materia  et  forma , 

convertamur  et  idem    sint ;  attamen ,  quia  non  sunt  idem 

•  De  Subst.  Or-  apud  alios  nec  convertuntur  (Averroes  enim  ponit  *  corpus 
bis,  cap.  II.  jj^  caelo,  et  tamen  non  compositum  ex  materia  et  forma : 

in  lib.  Fontit  Avicebron  autem  ponit  *  compositum  ex  materia  et  forma 
in  substantiis  spiritualibus,  et  tamen  non  corpus),  ideo,  ut 
omnifariam  completa  sit  doctrina,  praesens  movetur  quae- 
stio ,  an  Deus  sit  compositus  ex  materia  et  forma.  Et 
propterea  omnes  rationes  in  littera  positae  utuntur  mediis 
abstrahentibus  a  corporeitate  et  quantitate,  quatenus  exclu- 
dant  etiam  materiam  spiritualem. 

II.  In  corpore  una  conclusio ,  responsiva  quaesito  ne- 
gative:  Impossibile  est  in  Deo  esse  materiam.  -  Probatur 
tripliciter.  Primo,  Deus  est  purus  actus:  ergo  non  habet 
materiam.  Probatur  sequela :  quia  materia  est  in  potentia. 
Secundo.  Deus  est  primum  bonum,  et  optimum :  ergo 
bonum  non  per  participationem,  sed  per  essentiam.  Ergo 
non  est  compositus  ex  materia  et  forma.  -  Antecedens  ex 

•  Qu.  II,  art.  3.  praecedentibus  *  patet.  Prima  consequentia  probatur.  Bonum 

per  essentiam  prius  est  bono  per  participationem :  ergo,  si 
Deus  est  primum,  etc.  Secunda  vero.  Compositum  est  bo- 
num  per  suam  formam:  ergo  per  participationem,  secun- 
dum  scilicet  quod  materia  participat  formam:  ergo  si,  etc. 
Tertio.  Deus  est  prima  causa  efficiens :  ergo  est  primum 
et  per  se  agens :  ergo  est  primo  et  per  se  forma.  Ergo  non 
est  conipositus  ex  materia  et   forma.  -  Antecedens,  cum 
prima  consequentia,  relinquitur  pro  constanti.  Secunda  vero 
probatur.  Omne  agens  agit  pef  suam  formam :  ergo  unum- 
quodque  sic  se  habet  ad  esse  agens,  sicut  ad  esse  formam, 
et  e  converso:  ergo,  si  est  primum  et  per  se  agens,  est 
primo  et  per  se  forma,  etc. 
•Cf.num.praec,         III.  Circa  primam  consequentiam  *,  adverte  quod  aequi- 
^'^"'''  voce  quodammodo  sumitur  ly  primum  in  antecedente  et 

cohsequente.  Nam  in  antecedente  sumitur  ut  notat  ordinem 
prioritatis  respectu  ceterorum  efficientium:  in  consequente 
vero  sumitur   ut  significat   secundum   quod   ipsum,    ut  in 

•  Cap.  iT,  n.  12.    I  Poster.  *  distinguitur  primo  contra  per  se  et  de  omni.  Ita 

quod  ex  hoc  quod  Deus  est  inter  causas  efficientes  prima, 
infertur,  ergo  Deus  est  per  se  primo,  idest  secundum  quod 
ipsum,  efficiens.  Et  tenet  sequela :  quoniam  non  contingen- 
ter,  sed  necessario,  et  secundum  essentialem  causalitatem 
super  alia  efficientia,  convenit  ei  esse  primam  inter  elfi- 
cientes  causas,  ut  de  se  patet.  His  enim  constantibus,  iam 
patet  quod  ei  convenit  esse  agens  non  per  aliud;  et  quod 
quibuscumque  convenit ,  convenit  per  ipsum.  Igitur  est 
primo  agens,  iuxta  doctrinam  analyticam. 

IV.  Circa  consequentiam  assumptam  in  probatione  se- 

•  Cf.  num.  II,  cundae  consequentiae  *,  illara  scilicet,  agens  agit  per  suam 

formam  etc. ,  adverte  quod,  si  forma  est  ratio  agendi  (ut 
in  antecedente  assumitur,  et  pluries  ab  Aristotele  dicitur), 
necesse  est  quod  unumquodque,  sicut  se  habet  ad  formam, 
ita  se  habeat  ad  rationem  agendi,  et  consequenter  ad  esse 
activum,  a  priori  procedendo:  et  e  converso,  a  posteriori 


procedendo,  sicut  aliquid  se  habet  ad  esse  activum,  ita  se 
habeat  oportet  ad  rationem  agendi ,  et  consequenter  ad 
formam.  Ac  per  hoc  valet  secunda  consequentia,  si  aliquid 
est  primo  activum,  est  primo  ratio  agendi  et  forma,  et  sic 
non  est  compositum  ex  materia  et  forma.  Hanc  autem 
convertibilitatem  insinuat  littera ,  dum  primo  dicit  quod 
secundum  quod  aliquid  se  habet  ad  formam,  sic  se  habet 
ad  hoc  quod  sit  agens;  et  deinde,  convertibilitatem  sub- 
audiendam  volens ,  subdit :  quod  igitur  est  per  se  primo 
agens,  est  primo  et  per  se  forma. 

V.  Sed  circa  haec  occurrit  dubium.  Quoniam  hic  pro- 
cessus  videtur  sophisticus :  quoniam  sub  hoc  communi,  sci- 
licet  se  habere  ad  formam,  descenditur  determinate  ad  hoc 
speciale,  sciHcet  esse  formam.  Unumquodque  enim  ita  se 
habere  ad  formam,  ut  ad  esse  agens,  verissimum  est:  sed 
ex  hoc  non  licet  subsumere  unumquodque  ita  se  habere 
ad  esse  formam  ,  sicut  ad  esse  agens.  Tum  quia  est  so- 
phisma  consequentis.  Tum  quia  hoc  falsura  est:  quoniara 
ignis  non  ita  se  habet  ad  esse  calorera,  sicut  se  habet  ad 
esse  calefactivura ;  quia  ignis  est  primo  calefactivus ,  non 
tamen  est  primo  calor  (imo  non  est  calor,  sed  habens 
illura  per  se  prirao);  et  tamen  calor  est  forma  iUa  quae 
est  ratio  calefaciendi.  Igitur  ex  hoc  quod  aliquid  est  per 
se  primo  agens ,  nihil  aliud  inferri  potest ,  nisi  quod  per 
se  prirao  habet  forraam  quae  est  ratio  agendi :  et  non  quod 
sit  per  se  primo  forma,  ut  in  littera  fit,  etc. 

VI.  Ad  hoc  dicitur ,  quod  oportet  hic  advertere  duo : 
primo,  quid  importet  ly  per  se  primo  ;  secundo,  quod  ser- 
mones  interpretandi  sunt  seraper  secundura  subiectam  ma- 
teriara.  Ex  his  enira  orania  erunt  manifesta. 

Per  se  primo  tale,  ut  dicitur  1  Poster.  *,  significat  quod   'cf°'^°i^'i"''t"*' 
sit  tale  non  per  aliud,  et  reliqua  sint  talia  per  ipsura.  Sed   n.  7.  ' 
cura  dicitur  non  per  aliud,  excluduntur  non  solum  extrin- 
seca,  sed  etiara  partes,  ut  dicitur  VII  Physic.  * :  ita  quod  'rf^PJj  ?•  '• ' 
illud  quod  est  tale  ratione  partis,  non  est  per  se  primo  tale.    n.V.' 
Ac  per  hoc  ,   illud  cui  convenit  esse  agens  ratione  partis, 
scilicet  formae,  non  est  per  se  primo  agens :  sed  neque  per 
accidens,  sed  per  aliud,  scilicet  per  partem.  Et  propterea 
nullura    compositura   ex  materia  et  forma  potest  esse  per 
se  primo   activum :    quoniam  omnia    agunt    non    se   totis, 
quia  non  ratione  materiae  (repugnat  enim  ei  esse  rationem 
agendi,  cum  de  ratione  eius  sit  potentia  opposita  actui  qui 
est  ratio  agendi).  Et  hinc  patet  qualiter  ex  se  habere  ad  esse 
agens,  non  solum  licet  inferre  se  habere  ad  formara ,  sed 
se  habere  ad  esse  formam ,  ut  in  littera  factum  est :  et  e 
converso  fieri  posset  a  priori:  nec  uUum  est  sophisma. 

Ad  instantiam  autera  de  calore,  dicitur  quod  si  sermones 
ponderarentur  secundum  materiam  subiectam,  non  fierct 
haec  obiectio.  Esse  enim  activura  in  comrauni,  nullam  imper- 
fectionem  includit;  convenireque  potest  alicui  rei  subsistenti 
in  natura  per  se  primo  propriissime,  ut  loquiraur.  Esse 
vero  calefactivura ,  iraperfectionera  claudit:  quoniara  dicit 
esse  activura  sic,  idest  materialiter.  Et  irapossibile  est  quod 
conveniat  alicui  primo,  simpliciter  et  absolute  loquendo: 


QUAESTIO  III,  ARTICULUS  III 


39 


•  1  Sent. ,  i.  m 
qu.  II. 


quia  oportet  quod  conveniat  composito  ex  materia  et  forma, 
cui  non  potest  convenire  agere  nisi  secundum  partem.  - 
Sed  tamen  huiusmodi  materiales  activitates,  secundum  pro- 
prias  rationes  sumptae,  dicuntur  convenire  alicui  primo,  eo 
modo  quo  possibile  est  inveniri  primo  in  talium  conve- 
nientia,  idest  in  genere  materialium  agentium,  et  non  sim- 
pliciter.  -  Et  propterea  instantia  non  est  contra  propositum. 
Quoniam  licet  de  igne  et  calore,  et  aliis  materialibus  ratio- 
nibus  activis,  non  appareat  vis  consequentiae,  hoc  est  quia 
in  eis  non  invenitur  esse  agens  nec  esse  tale  agens  primo, 
sed  esse  tale  agens  primo  in  genere  agentium  materialium: 
ubi  primitas  non  excludit  partem.  Et  tamen  constat  partem 
exdudi  per  primitatem  simpliciter. 

Stat  igitur  vis  consequentiae,  quod  si  Deus  est  per  se 
primo  agens ,  ergo  est  per  se  primo  forma.  Quia  per  se 
primo  agens,  est  agens  non  per  aliud,  idest  nec  etiam  per 
partem,  sed  se  toto:  ac  per  hoc  oportet  totum  esse  formam; 
et  consequenter  incompositum  esse  ex  raateria  et  forma. 

VII.  In  responsione  ad  tertium,  dubium  nascitur  ex  Du- 
rando  *  contra  assignatam  ibidem  causam  individuationis , 
scilicet  recipi  in  materia,  vel  non  posse  recipi  in  ea.  Indi- 
viduum  dicitur  individuum  per  negationem  divisionis  qua 
superius  dividitur  in  sua  inferiora :  et  est  individuum  per 
negationem  essendi  in  alio  sicut  in  subiecto  inferiori ,  et 
non  per  negationem  essendi  in  alio  sicut  in  subiecto  in- 
formationis.  Sed  tam  recipi  in  materia ,  quam  non  posse 
recipi  in  illa,  spectant  ad  esse  et  non  esse  in  alio  sicut  in 
subiecto  informationis.  Ergo  nihil  horum  spectat  ad  indi- 
viduationem :  sed  aequivocatio  commissa  est  circa  ly  esse 
in  alio  et  ly  subiectum.  -  Maior  patet :  alioquin  hoc  album 
non  esset  individuum,  cum  sit  in  alio  sicut  in  subiecto 
informationis,  scilicet  in  hac  substantia.  Minor  vero  est  per 
se  nota. 

Et  confirmatur.  Materia  non  est  primum  subiectum  prae- 
dicationis,  idest  infimum  subiicibile:  sed  est  primum  subie. 
ctum  informationis  Ergo  ex  hoc  quod  est  primum  subie- 
ctum,  non  est  individuans.  -  Consequentia  nota.  Antecedens 
probatur.  Quia  materiae,  etsi  conveniat  ex  se  negatio  es- 
sendi  in  alio  ut  in  subiecto  informationis ,  non  tamen 
convenit  ei  negatio  essendi  in  alio  ut  in  subiecto  inferiori: 
quoniam  materia  est  quoddam  universale,  et  praedicatur 
de  hac  et  illa  materia  ut  universale  et  superius  de  suis 
inferioribus ,  ut  patet :  alioquin  materia  non  esset  scibilis, 
cum  scientia  non  sit  nisi  universahum.  -  Male  igitur  vi- 
detur   littera  assignasse  rationem  individui  ex  materia. 

VIII.  Ad  hoc  est  breviter  dicendum,  concedendo  quod 
alius  est  modus  essendi  in  alio  ut'  in  subiecto  inferiori,  et 
alius  ut  in  subiecto  informationis :  et  similiter  quod  aliud 
est  esse  subiectum  ibi  et  hic.  Sed  cum  hoc  stat  quod  natu- 


ram  esse  in  alio  ut  superius  in  inferiori,  non  quocumque, 
sed  singulari,  et  eam  esse  in  alio  per  informationem,  sunt 
idem,  non  formaliter,  sed  causaliter :  ita  quod  ad  quiddi- 
tatem  ahquam  esse  in  aho  per  informationem,  naturaliter 
sequitur  ipsam  esse  in  aUo  ut  inferiori  singulari;  et  ad 
quidditatem  non  posse  esse  in  alio  per  informationem,  se- 
quitur  ipsam  non  posse  esse  in  singulari  ut  inferiori,  sed 
ipsam  esse  per  se  singularem.  Et  hoc  est  quod  in  littera 
dicitur.  Assignat  enim  esse  vel  non  esse  in  alio  per  infor- 
mationem,  pro  radice  individuationis :  et  non  pro  formali 
constitutivo  individui,  ut  obiectiones  male  interpretantur. 
Probare  autem  quod  haec  sit  radix  individuationis ,  prae- 
sentis  excedit  limites  negotii:  inferius  *  potius,  ubi  de  in- 
dividuatione  ex  proposito  agetur ,  tractabitur.  Sat  est  hic, 
pro  notitia  litterae,  scire  quod,  apud  nos,  iste  modus  essendi 
in  alio  per  informationem,  non  est  constitutivus  formaliter, 
sed^  causaliter,  individui. 

IX.  Unde  ad  obiectionem  in  oppositum  dicitur,  quod  ex 
hoc  quod  hoc  album  est  individuum,  et  in  alio  per  infor- 
mationem,  nihil  aliud  habetur  nisi  quod  esse  *  in  alio  per 
informationem ,  non  est  formale  constitutivum  individui. 
Sed  cum  hoc  stat  quod,  si  albedinis  natura  non  posset  esse 
in  alio  per  informationem ,  nunquam  album  esset  in  hoc 
albo  ut  superius  in  inferiori.  Et  rursus,  hoc  album  non 
esset  hoc  per  positionem  differentiae  individualis  supra  na- 
turam,  sed  per  negationem  omnis  differentiae  individualis  : 
quoniam  non  esset  divisibilis  in  plura  individua,  ut  in  lit- 
tera  dicitur  de  formis  non  receptibilibus  in  materia. 

Ad  confirmationem  quoque,  negatur  consequentia.  Quia 
ex  hoc  quod  materia  est  primum  subiectum  informationis, 
sequitur  quod  sit  prima  radix  individuationis,  positive  vel 
negative.  -  Negatur  quoque  antecedens.  Quia  materia  est 
primum  etiam  subiicibile,  idest  infimum,  non  totale,  ut  in- 
dividuum  completum,  sed  partiale.  -  Et  cum  instatur  contra, 
quia  est  universale  quoddam:  respondetur  quod  materia  se- 
cundum  se  non  est  universale  nec  praedicabile,  ut  patet  ex 
eo  quod  secundum  se  non  est  intelligibilis,  et  consequenter 
nec  scibilis:  sed  materia  in  analogia  ad  formam  universalem, 
intelligitur  universalis,  et  fit  praedicabile  quoddam  et  sci- 
bile,  etc.  Et  propterea  in  littera  dicitur  quod  forma,  quan- 
tum  est  de  se,  potest  esse  in  pluribus,  materia  autem  est 
primum  subiectum:  quia  ergo  omnis  universalitas  est  a 
forma,  materia  secundum  se  universalis  non  est:  et  cum 
primura  subiectura  sit  oranium  praedicamentorum,  ipsa  est 
et  infimum  subiicibile  (partiale  taraen),  et  primum  subiectum 
informationis;  ac  per  hoc  undique  individuationis  radix. 

Sed  de  his  in  commentariis  de  Ente  et  Essentia  *,  et 
in  quaestionibus  duabus  *,  satis  dictum  est;  et  inferius  ** 
amplius  dicetur. 


"Vid.Comment . 
qu.  XXIX,  art.  i; 
qu.  xLi ,  art.  6; 
et  qu.  Liv,  art.  1. 


'  non  esse  edd. 
1508,  1514. 


■  Cap.  V. 
"  In  dictis  com- 
ment.  de  Ente  et 
Ess.,  qu.iv  (al.v), 

IX. 

"Locissupraci- 
tatis. 


ARTICULUS  TERTIUS 

UTRUM  SIT  IDEM  DEUS  QUOD  SUA  ESSENTIA  VEL  NATURA 

I  Sent.,  dist.  Eaiv,  qu.  i,  art.   i;  I  Cont.  Gent.,  cap.  xxi;  Qq.  disp.,  de  Un.  Verb.,  art.   i;  de  Anima,  art.  17,  ad   10; 
Quodl.  II,  qu.  II,  art.  2;  Compend.  Theol.,  cap.  x;  Opusc.  XXXVII,  de  Quatuor  Oppos.  cap.  iv. 


D  TERTIUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
non  sit  idem  Deus  quod  *  sua  essentia 
vel  natura.  Nihil  enim  est  in  seipso. 
Sed  essentia  vel  natura  Dei,  quae  est 
deitas  '^,  dicitur  esse  in  Deo.  Ergo  videtur  quod 
Deus  non  sit  idem  quod  sua  essentia  vel  natura. 

2.  Praeterea,  effectus  assimilatur  "*  suae  causae: 
quia  omne  agens  agit  sibi  simile.  Sed  in  rebus 
creatis  non  est  idem  suppositum  quod  sua  na- 
tura:  non  enim  idem  est  homo  quod  sua  huma- 
nitas.  Ergo  nec  Deus  est  idem  quod  sua  deitas  *. 


CoNTRA,  de  Deo  dicitur  quod  est  vita,  et '  non  ^ 

solum  quod  est  vivens,  ut  patet  loan.  xiv  *:  Ego  ■  vers.  e. 
sum  via,  veritas  et  vita.  Sicut  autem  se  habet  vita 
ad  viventem,  ita  deitas  ad  Deum.  Ergo  Deus  est 
ipsa  deitas. 

Respondeo  dicendum  quod  Deus  est  idem  quod 
sua  essentia  vel  natura.  Ad  cuius  intellectum 
sciendum  est,  quod  in  rebus  compositis  ex  ma- 
teria  et  forma,  necesse  est  quod  differant  ^  natura  x, 

vel  essentia    et  suppositum  *.  Quia  essentia  vel  •  d.  1147- 
natura  comprehendit  in  se  illa  tantum  quae  ca- 


o)  quod.  -  cum  A,  et  G ;  idem  Deus  quod  om.  B. 

P)  deitas.  -  divinitas  B. 

7)  assimilatur.  -  assimilantur  ABEFG. 


S)  deitas.  —  divinitas  vel  deitas  B. 

e)  et.  -  Om.  ACDEFG. 

X,)  differant.  -  differat  ACDEF. 


40 


QUAESTIO  III,  ARTICULUS  III 


732 


dunt  in  definitione  speciei :  sicut  humanitas  com- 
prehendit  in  se  ea  quae  cadunt  in  definitione 
hominis :   his  enim  homo  est  homo ,    et  hoc  si- 

1  gnificat  humanitas ,    hoc  scilicet  quo  "  homo  est 

homo.  Sed  materia  individualis,  cum  accidentibus 

9  omnibus  individuantibus  ipsam,  non  cadit  *  in  de- 

finitione  speciei :  non  enim  cadunt  in  definitione 
hominis  hae  carnes  et  haec  ossa,  aut  albedo  vel 
nigredo,  vel  aliquid  huiusmodi.  Unde  hae  carnes 
et  haec  ossa,  et  accidentia  designantia  hanc  ma- 

'  teriam,  non  concluduntur  '  in  humanitate,  Et  ta- 

men  in  eo  quod  est  homo,  includuntur:  unde  id 
quod  est  homo,  habet  in  se   aliquid    quod   non 

*  habet  "  humanitas.    Et  propter  hoc    non  est   to- 

taliter  idem  homo  et  humanitas:  sed  humanitas 
significatur  ut  pars  formalis  hominis;  quia  prin- 
cipia  definientia  habent  se  formaliter,  respectu 
D-  639,  73'-  materiae  individuantis  *. 

In  his  igitur  quae  non  sunt  composita  ex  ma- 
teria  et  forma,  in  quibus  individuatio  non  est  per 
materiam  individualem,  idest  per  hanc  materiam, 
sed  ipsae  formae  per  se  individuantur,  oportet 
quod   ipsae   formae   sint   supposita   subsistentia. 


rj)  hoc  scilicet  quo.  -  haec  scilicet  quibus  DsAB,  haec  scilicet  pA, 
haec  scilicet  quo  pB,  hoc  scilicet  quod  pC,  quo  scilicet  sC. 

8)  cadit.  -  cadunt  ACDEGat.  -  Seq.  cadunt  codd.  ponunt  post  ho- 
minis. 

i)  concluduntur.  -  includuntur  BDsA.  -  Pro  in  eo  quod,  in  eo  qui 
codices. 

x)  habet.  -  est  B. 

X)  differt.  -  differret  EF.  -  Pro  et  natura,  a  natura  BD,  in  natura  E. 


(i)  sua  deitas.  -  Oni.  B. 

v)  accipimus.  -  accepimus  CDEFGpB  et  a  b. 

?)  non  subsistunt  nisi  composita.  -  non  subsistunt  nisi  composita 
ex  materia  et  forma  B. 

0)  deitas.  -  divinitas  B.  -  Idetn  in  fine  solutionis  pro  et  non  . . . 
rei,  legit  et  non  diversitatem  a  materia  rei. 

r.)  potest.  -  possunt  ABDEFpC,  possit  ed.  a.  -  Pro  repraesentari, 
repraesentare  BDEFsAC. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


IN  titulo  statira  occurrit  ambiguitas,  pro  quo  supponit 
Deus  in  hoc  quaesito ,  utrutn  Deus  sit  idem  quod  sua 
essentia.  Ex  secundo  namque  argumento,  et  ex  toto  pro- 
cessu  corporis  articuli,  insinuatur  quod  supponit  pro  sup- 
posito  divino :  quoniam  nihil  aliud  hic  tractatur ,  nisi  an 
suppositum  naturae  divinae,  et  ipsa  natura,  sint  idem.  Ex 
ratione  vero  suppositi  ostenditur  oppositum.  Quoniam  ad 
rationem  suppositi  requiruntur  quinque  conditiones:  scilicet 
quod  sit  substantia,  completa,  individua,  subsistens,  incom- 
municabiliter :  substantia,  propter  accidentia;  completa,  pro- 
pter  partes;  individua,  propter  speciem;  subsistens,  propter 
humanitatem  Christi ;  incommunicabiiiter ,  propter  essen- 
tiam  divinam,  quae  est  communis  tribus  suppositis.  Et  sic, 
cum  suppositum  divinum  idem  significet  quod  persona  di- 
vina,  et  in  hoc  articulo  nulla  fiat  mentio  de  personarum 
constitutivis,  consequens  est  quod  ly  Deus  non  stat  pro  sup- 
•Qu.xxxix,art.i.  posito  divino.  -  Et  confirmatur  hoc:  quia  inferius  *  quae- 
retur  ex  proposito,  utrum  persona  et  essentia  in  Deo  sint 
idem.  Ergo,  etc. 

II.  Ad  hoc  est  dicendum,  quod  ly  Deus  potest  tripliciter 
sumi.  Primo,  ut  significat  concretum  quasi  specificum  na- 
turae  divinae,  idest  habens  deitatem ;  sicut  homo  significat 
habens  humanitatem.  Secundo,  ut  significat  concretum  in- 
dividuale  naturae  divinae,  idest  hunc  habentem  deitatem,  seu 
hunc  Deum;  sicut  homo  potest  supponere  pro  hoc  homine. 
Tertio,  ut  significat  suppositum  naturae  divinae,  idest  hunc 
incommunicabiliter  habentem  deitatem,  idest  hanc  personam 
divinam;  sicut  homo  potest  supponere  pro  Socrate.  Sed  hoc 
interest  inter  Deum  ex  una  parte,  et  hominem  ceterarumque 
naturarum  concreta  ex  alia  parte,  quod  in  aliis  non  distin- 
guitur  individuum  naturae  in  concreto  a  supposito  (non 
enim  distinguitur  hic  homo  ab  humano  supposito,  aut  e 
converso):  in  Deo  autem  distinguitur  individuum  naturae  in 
concreto,  idest  hic  Deus,  a  supposito  divino,  idest  Patre  et 
Filio  et  Spiritu  Sancto.  Et  ratio  est,  quia  hic  Deus  est  simul 
terminus  singularis,  et  communis  tribus  suppositis :  quod 
est  impossibile  convenire  individuo  aliarum  substantiarum. 


Tripliciter  ergo  cum  accipi  possit ,  dico  quod  hic  non 
sumitur  primo  modo.  Quia ,  ut  in  corpore  articuli  patet , 
id  pro  quo  supponit  ly  Deus,  claudit  in  sua  ratione  prin- 
cipia  individuantia  Deum,  inquantum  individuantia  sunt : 
quae  non  significantur  claudi  in  ly  Deus  quasi  specifice 
supponente.  -  Neque  etiam  sumitur  tertio  modo.  Tum  quia 
nulla  fit  hic  mentio  de  personalibus.  Tum  quia  sub  hoc 
sensu  multa  supponit  praedeterminanda :  et  propterea  in- 
ferius  *  in  hoc  sensu  quaeretur,  in  tractatu  de  personis  di- 
vinis.  -  Sed  sumitur  secundo  modo.  Ita  quod  sensus  est : 
Utrum  Deus,  idest  hic  Deus,  sit  idem  quod  deitas. 

III.  Sed  adverte  quod  hic  Deus ,  significans  individuum 
divinae  naturae  in  concreto,  habet  duas  conditiones  in  re: 
alteram  negativam,  scilicet  quod  non  significat  suppositum 
naturae  divinae  ( et  hoc  secundum  veritatem  loquendo) ; 
alteram  affirmativam,  scilicet  quod  aequivalet  supposito 
quoad  habitudinem  identitatis  vel  distinctionis  a  natura; 
quoniam  comparatur  ad  illam  ut  habens  ad  habitum,  ut 
quod  est  ad  quo  est,  ut  subsistens  ad  naturam  in  qua  et 
qua  subsistit,  etc.  Et  tertiam  conditionem  habet  in  opinione 
philosophorum,  imo  totius  rationis  humanae  secundum  fa- 
cultatem  naturae,  scilicet  quod  ab  omnibus  accipitur  ut 
suppositum  naturae  divinae:  quia  nuila  deest  sibi  conditio 
suppositi ,  nisi  incommunicabilitas;  quam  non  convenire 
sibi,  quia  communis  est  tribus  personis,  non  ratione,  sed  re- 
velatione  fidei  novimus.  Et  ex  hac  sequitur  quarta  conditio 
quoad  nos :  quod  licet  hic  Deus  non  significet  suppositum 
divinum  simpliciter,  tamen  significat  suppositum  divinum 
stando  infra  limites  tractatus  de  absolutis,  qualis  est  praesens. 

Propter  primam  conditionem,  caute  loquitur  littera,  tam 
quaerendo  quam  concludendo  et  respondendo  :  semper 
enim,  de  Deo  in  speciali  sermonem  habens,  nominat  Deum 
et  deitatem,  et  nunquam  suppositum  divinum.  Propter  alias 
vero  tres  conditiones,  utitur  nomine  suppositi  et  naturae, 
in  communi  loquendo:  et  ex  communibus  regulis  identi- 
tatis  aut  distinctionis  suppositi  a  natura,  quaestionem  de- 
terminat.  Idem  namque  est  iudicium  de  distinctione  huius 


417, 


D.  1053,  ■°8t. 


5 


Unde  in  eis  non  differt  *  suppositum  et  natura  *•  .  p,    ^- 
Et  sic,  cum  Deus  non  sit  compositus  ex  materia  466.' 
et  forma,  ut  ostensum  est  *,  oportet  quod  Deus  '  An.  praec 
sit  sua  deitas  <",  sua  vita,  et  quidquid  aliud  sic 
de  Deo  praedicatur  *. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  de  rebus  sim- 
plicibus  loqui  non  possumus ,  nisi  per  modum 
compositorum,  a  quibus  cognitionem  accipimus  '. 
Et  ideo,  de  Deo  loquentes,  utimur  nominibus 
concretis,  ut  significemus  eius  subsistentiam,  quia 
apud  nos  non  subsistunt  nisi  composita  ^:  et  uti- 
mur  nominibus  abstractis,  ut  significemus  eius 
simplicitatem.  Quod  ergo  dicitur  deitas "  vel  vita, 
vel  aliquid  huiusmodi,  esse  in  Deo,  referendum 
est  ad  diversitatem  quae  est  in  acceptione  intelle- 
ctus  nostri;  et  non  ad  aliquam  diversitatem  rei. 

Ad  secundum  dicendum  quod  effectus  Dei  imi- 
tantur  ipsum,  non  perfecte,  sed  secundum  quod 
possunt.  Et  hoc  ad  defectum  imitationis  pertinet, 
quod  id  quod  est  simplex  et  unum,  non  potest  " 
repraesentari  nisi  per  multa :  et  sic  accidit  in  eis 
compositio,  ex  qua  provenit  quod  in  eis  non  est 
idem  suppositum  quod  natura. 


Loc.  cit> 


QUAESTIO  III,  ARTICULUS  III 


41 


Dei  a  deitate,  et  suppositi  a  natura:  quoniam  aequivalet 
illud  individuum  supposito  quoad  hoc;  distinguitur  enim 
suppositum  a  natura,  ut  habens  ab  habito,  et  quod  est  a 
quo  est,  et  subsistens  ab  eo  quo  subsistit,  etc.  Nec  con- 
gruebat  doctrinae  ordini,  ut  tractatui  de  absolutis  immisce- 
rentur  respectiva  revelata,  et  tam  remota  ab  his  principiis, 
tot  intercedentibus  mediis  quaestionibus  decidendis. 

IV.  In  corpore  est  una  conclusio,  responsiva  quaesito 
affirmative :  Deus  est  idem  quod  sua  essentia  seu  natura.  - 
Probatur.  Ratio  differentiae  inter  naturam  et  suppositum, 
est  distinctio  naturae  a  materia  individuali :  ergo  in  formis 
simphcibus,  quae  per  seipsas  individuantur,  non  differt  sup- 
positum  a  natura:  ergo  Deus  est  sua  deitas,  et  sua  vita,  etc. 

Antecedens  probatur  ex  ratione  distinctionis  naturae  et 
suppositi  in  rebus  raaterialibus ,  notioribus  nobis.  Natura 
comprehendit  in  se  ea  tantum  quae  cadunt  in  definitione 
speciei :  ergo  non  comprehendit  materiam  individualem : 
ergo  ex  hoc  distinguitur  a  supposito.  -  Assumptum  patet.  Et 
printa  consequentia  nunc  facta  probatur  dupliciter.  Primo, 
quia  materia  individualis  non  clauditur  in  definitione  spe- 
ciei;  ut  patet  de  his  carnibus  respectu  naturae  humanae. 
Secundo,  quia  principia  definientia  habent  se  formaliter  re- 
spectu  materiae  individuantis :  in  cuius  signum,  huraanitas 
significatur  ut  pars  formalis  hominis.  -  Secunda  autem  pro- 
batur:  quia  in  suppositi  ratione,  si  definiretur,  clauderetur 
raateria  individualis,  ut  in  Socrate. 

Consequentia  autem  pritna  ut  per  se  nota  relinquitur.  - 
Secunda  autem  probatur :  quia  Deus  non  est  compositus 
ex  materia  et  forma,  ut  ex  praecedenti  patet  articulo. 

V.  Circa  terminos  assumptos  in  antecedente,  et  conse- 
quenter  in  tota  hac  ratione,  distingue  primo  ly  natura  et 
ly  suppositum.  Possumus  enim  de  eis  loqui  dupliciter :  uno 
raodo,  secundum  rem  tantum;  alio  modo,  secundum  mo- 
dum  significandi.  Sumuntur  natura  et  suppositum  secun- 
dum  rem  tantum ,  quando  sumuntur  secundum  proprias 
rationes  rei  quam  significat  natura,  et  rei  quam  significat 
suppositum,  abstrahendo  a  modis  significandi :  verbi  gratia, 
quando  suraitur  natura  huraana  secundura  eius  propriam 
definitionem,  et  Socrates  secundum  eius  rationem  propriara, 
non  curando  an  natura  significetur  in  abstracto  vel  con- 
creto,  etc.  -  Sumuntur  autem  secundum  modos  significandi, 
cum  sumuntur  ut  stant  sub  nominibus  priraae  intentionis, 
puta  humanitas,  homo,  Socrates,  Socrateitas,  etc. 

Sermo  praesens  est  de  natura  et  supposito  secundura 
rem,  et  non  secundum  modum  significandi:  hoc  enim  potius 
logici,  illud  metaphysici  negotii  est.  Et  ideo  cessant  omnes 
argumentationes  et  responsiones,  quae  immiscent  significari 
per  modum  partis,  vel  excludere  a  significatione,  aut  nec 
excludere  nec  includere ,  et  simiHa;  quae  ad  differentiam 
inter  haec  ex  modis  significandi,  non  ex  rebus,  spectant.  - 
Nec  obstat  quod  in  corpore  huius  articuli  inferatur  quod 
humanitas  significatur  ut  pars  forraalis  hominis,  ad  pro- 
bandum  quod  natura  non  includat  materiam  individualem  : 
quoniam  hoc  allatum  est  ut  signum  a  posteriori  notius,  ad 
manifestandum  etiara  ex  raodo  significandi,  distinctionera 
secundum  rem  naturae  a  materia  individuali. 
•Cf.  num.praec.  VI.  Distingue  secundo  *  ly  differre,  seu  differentia.  Est 
enim  duplex :  secundum  rationem,  et  secundum  rem.  Et 
haec  subdividitur  in  differentiam  realera  inter  rem  et  rem :  et 
in  differentiam  realem  inter  rera  includentem  aliquid  reale, 
et  non  includentem  illud  (includere  autem  et  non  includere 
nunc  dicimus,  non  ex  modo  significandi,  sed  ex  ratione  for- 
mali  rei  significatae  formaliter  suraptae).  Et  haec  rursus  sub- 
dividitur  in  differentiam  realem  penes  inclusionem  alicuius 
realis  intrinsece,  sicut  homo  differt  ab  animali  quia  includit 
intrinsece  rationale:  et  penes  inclusionem  alicuius  realis 
extrinsece,  sicut  disciplinabile  differt  ab  homine  (fingendo 
quod  disciplinabilitas  sit  eadem  res  quod  natura  hominis), 
quia  includit  extrinsece  disciplinam,  ut  actum  per  quem 
definitur,  quam  non  includit  homo  in  sua  ratione. 

VII.  Quatuor  igitur  cum  sint  modi  differentiae:  secun- 
dum  rationem  tantum,  ut  est  inter  hominem  et  humanita- 
tem;  inter  rem  et  rem,  ut  est  inter  Socratem  et  Platonem; 
inter  rem  includentem  intrinsece  aliquid  reale,  et  abstrahen- 
tem;  et  inter  includentem  extrinsece  aliquid  reale,  et  abstra- 

SuMM.vE  Theol.   D.  Thomae  T.  1. 


princip. 


hentem   ab    illo:    in  antecedente   assumpto  *,  et   tota  hac   "Cf.  num.  iv. 
ratione    ac   conclusione ,  sermo   tantura   est   de    differentia 
tertio  modo,  idest  penes  inclusionem  intrinsecam. 

Non  enim  est  hic  sermo  de  differentia  secundum  ratio- 
nem  tantum :  quoniam  suppositum  et  natura  in  omnibus, 
etiam  in  Deo,  sic  distinguuntur.  Deus  enim  et  deitas,  ra- 
tione  modi  significandi,  distinguuntur  intantum,  quod  ista 
est  haeretica ,  deitas  generat  deitatem ,  et  ista  catholica, 
Deus  generat  Deum,  ut  patet  in  principio  Decretalium*.  -  'Cap.n.rfe^am- 
Neque  etiam  est  hic  sermo  de  dinerentia  reah,  qualis  est 
inter  rem  et  rem.  Constat  enira  quod  natura  substantialis 
et  suppositura  non  possunt  naturaUter  sic  distingui,  ut  sint 
totaliter  duae  res  diversae.  -  Nec  etiara  est  hic  sermo  de 
differentia  reali  extrinseca :  quoniara  falsum  esset  antece- 
dens;  et  falsum  esset  quod  in  substantiis  immaterialibus 
non  differt  suppositura  et  natura.  In  substantiis  enim  se- 
paratis,  suppositum  a  natura  differt  extrinsece :  quia  suppo- 
situm ,  ut  sic ,  includit  subsistere  (quod  est  esse  per  se), 
non  intrinsece,  sed  quodammodo  quasi  ut  proprium  actum, 
ad  quem  quodamraodo  deberet  definiri  si  definiretur;  na- 
tura  autera,  non.  Et  propterea  s.  Thoraas,  in  Quodlibeto  II, 
qu.  II,  art.  2,  de  tali  differentia  loquens,  dixit  quod  in  an- 
gelis  differt  suppositum  a  natura. 

Relinquitur  igitur  quod  sit  hic  serrao  de  differentia  penes 
inclusionem  intrinsecam.  Tura  quia  ratio  assurapta  in  littera 
manifeste  secundum  talem  differentiara  distinguit  supposi- 
tum  a  natura  in  rebus  materialibus ;  quia  scilicet  supposi- 
tum  includit  materiara  individualera ,  quam  non  includit 
natura :  constat  enim  hoc  intelligi  de  intrinseca  inclusione. 
Tura  quia  in  separatis  a  materia,  tali  differentia  non  distin- 
guitur  suppositum  a  natura,  ut  hic  affirmatur,  ex  eo  quod 
individuantur  per  seipsa:  idest  quia  idem  est  constituens 
naturam  et  individuum;  ac  per  hoc,  nihil  intrinsecum  in- 
cludit  individuura,  quod  non  claudat  natura,  et  e  converso. 
Tura  quia  idem  censetur  iudiciura  in  littera  de  identitate  sup- 
positi  et  naturae  in  substantiis  separatis,  et  Dei  cum  deitate: 
hoc  enira  non  est  simpliciter  verum,  nisi  de  differentia  intrin- 
seca  loquendo;  quoniara,  ut  iara  dictura  est,  in  Quodlibetis 
aliud  protulit  iudicium,  loquendo  de  differentia  extrinseca. 

Est  ergo  sensus  antecedentis,  quod  ratio  differentiae  in-  • 
trinsecae  inter  naturam  et  suppositum,  secundura  rera  seu 
rationes  formales  sumpta  *,  est  distinctio  naturae  a  materia  '  Cf.  num.  v. 
individuali.  Et  similiter  sensus  oranium  conclusionura  quae 
implicite  hic  continentur,  de  supposito  et  natura  in  rebus 
materialibus  et  in  separatis  a  materia  etc,  eodem  intellectu 
sumendus  est. 

VIII.  Et  si  praedicta  dihgenter  inspexeris,  complecteris 
disposifionem  omniura  rerum  quoad  identitatem  et  distin- 
ctionem  inter  suppositum  et  naturam.  Habes  enim  in  pri- 
mis,  quod  suppositum  et  natura  non  substantialiter  con- 
stituens  suppositum  (sive  sit  natura  accidentis,  ut  Socrates 
et  eius  coraplexio ;  sive  sit  substantia  quasi  adventitia,  ut 
humanitas  Verbi  Dei)  distinguuntur  quadrupliciter:  scihcet 
ut  res  et  res,  et  intrinsece,  et  extrinsece,  et  secundum  ra- 
tionem.  -  Habes  secundo,  quod  suppositura  et  natura  in 
substantiis  corapositis,  distinguuntur  intrinsece,  et  extrin- 
sece,  et  secundura  rationera.  -  Habes  tertio,  quod  in  sub- 
stantiis  iramaterialibus,  distinguuntur  suppositum  et  natura, 
non  intrinsece,  sed  extrinsece  secundura  rem,  et  secundum 
rationem.  -  Habes  quarto,  quod  in  Deo  nullo  raodo  distin- 
guuntur  secundum  rem  Deus  et  deitas :  sed  ratione  tantum 
raodi  significandi.  -  Habes  et  concordiara  dictorum  s.  Tho- 
mae ,  et  intellectum  eorum  quae  in  diversis  locis  de  hac 
raateria  scripta  sunt. 

IX.  Circa  priraam  consequentiam  in  littera  factam  *,  ad-   •  Cf.  num.  iv. 
verte  quod  ideo    relicta  est    pro  constanti ,  quia   fundatur 

super  illa  regula  posterioristica  satis  trita,  si  affirmatio  est 

causa  affirmationis,  negatio  est  causa  negationis,  et  e  con- 

verso  *.  Et  quoniam  haec  raaxima  non  tenet  nisi  in  causis   *  i  Poster.,  cap. 

propriis,   ideo  in  antecedente  ly  ratio ,  cum  dicitur  ratio  '""'■'•''- 

differentiae  etc,  supponit  pro  ratione  propria.  Itaque  sensus 

est :  propria  et  praecisa  ratio  differentiae  intrinsecae  inter 

naturam  et  suppositum.  Et  tunc  manifeste  patet  vis  conse- 

quentiae,  ex  negatione  talis  rationis,  negationem  sui  effectus 

inferens. 


t 


42 


QUAESTIO  III,  ARTICULUS  IV 


ARTICULUS  QUARTUS 

UTRUM  IN  DEO  SIT  IDEM  ESSENTIA  ET  ESSE 


!  Seitt.,  dist.  VIII,  qu.  IV,  art.   1,2;  qu.  v,  art.  2 ;  dist.  xxxiv,  qu.  i,  art.   i  ;  II,  dist.  i,  qu.  i,  art.   i ; 

I   Cont.  Gent.,  cap.  xxii,  Lii;  Qq.  disp.,  de  Pot.,  qu.  vii,  art.   2;  de  Spirit.  Creat.,  art.   i;   Compend.  Tlieol.,  cap.  xi; 

Opusc.  XXXVII,  de  Quatuor  Oppos.,  cap.  iv;  de  Ent.  et  Ess.,  cap.  v. 


►  D  QUARTUM  sic  PROCEDITUR.  Videtur  quod 

in  Deo  non  sit  idem  essentia    et  esse. 

*Si  enim  hoc  sit,  tunc  ad  esse  divinum 

^nihil  additur.  Sed  esse  cui  nulla  fit  ad- 

ditio,  est  esse  commune  quod  de  omnibus  prae- 

dicatur:  sequitiir    ergo   quod  Deus  sit  ens  com- 

mune  praedicabile  de  omnibus.    Hoc  autem  est 

vers.2i.         falsum,  secundum  illud  Sap.xw*:  incommunica- 

bile  nomen  lignis  et  lapidibus  imposuerunt.  Ergo 

esse  Dei  non  est  eius  essentia. 

2.  Praeterea,  de  Deo  scire  possiimus  an  sit,  ut 
supra  *  dictum  est ".  Non  autem  possumus  scire 
quid  sit.  Ergo  non  est  idem  esse  Dei,  et  quod 
quid  est  eius,  sive  quidditas  vel  natura. 

Sed  contra  est  quod  Hilarius  dicit  in  VII  de 
Trin.  * :  esse  non  est  accidens  in  ^  Deo,  sed  sub- 
sistens  veritas.  Id  ergo  quod  subsistit  in  Deo,  est 
suum  esse. 

Respondeo  dicendum  quod  Deus  non  solum  est 
sua  essentia,  ut  ostensum  est  *,  sed  etiam  ^'  suum 
esse.  Quod  quidem  multipliciter  ostendi  potest. 
Primo  quidem,  quia  quidquid  est  in  aliquo  quod 
est  praeter  essentiam  eius  ,  oportet  esse  causa- 
tum  vel  a  principiis  essentiae ,  sicut  accidentia  * 
propria  consequentia  speciem,  ut  risibile  conse- 
quitur  hominem  et  causatur  ex  principiis  essentia- 
libus  speciei;  vel  ab  aliquo  exteriori,  sicut  caior 
in  aqua  causatur  ab  igne.  Si  igitur  ipsum  esse 
rei  sit  aliud  ab  eius  essentia ,  necesse  est  quod 
esse  illius  rei  vel  '  sit  causatum  ab  aliquo  exte- 
riori,  vel  a  principiis  essentialibus  eiusdern  rei. 
Impossibile  est  autem  quod  esse  sit  causatum 
tantum  ex  ^  principiis  essentialibus  rei :  quia  nuUa 
res  sufficit  quod  sit  sibi  causa  essendi,  si  habeat 
esse  causatum.  Oportet  ergo  quod  illud  cuius  esse 
est  aliud  ab  essentia  sua  ",  habeat  esse  causatum 
ab  alio.  Hoc  autem  non  potest  dici  de  Deo:  quia 
Deum  dicimus "  esse  primam  causam  efficientem. 
Impossibile  est  ergo  quod  in  Deo  sit  aliud  esse, 
et  aliud  eius  essentia. 


Qu.  II,  art. 
a 


•  Num.  II. 


Art.  praeced. 
T 


Secundo,  quia  esse  est  actualitas  omnis  formae 
vel  naturae  *:  non  enim  bonitas  vel  humanitas 
significatur  '  in  actu,  nisi  prout  significamus  eam 
esse.  Oportet  igitur  quod  ipsum  esse  comparetur 
ad  essentiam  quae  est  aliud  ab  ipso,  sicut  actus 
ad  potentiam  *.  Cum  igitur  in  Deo  nihil  sit  po- 
tentiale,  ut  ostensum  est  supra  *,  sequitur  quod 
non  sit  aliud  in  eo  essentia  quam  suum  esse.  Sua 
igitur  essentia  est  suum  esse. 

Tertio,  quia  sicut  illud  quod  habet  ignem  et 
non  est  ignis,  est  ignitum  per  participationem  ' , 
ita  illud  quod  habet  esse  et  non  est  esse,  est 
ens  per  participationem.  Deus  autem  est  sua  es- 
sentia  \  ut  ostensum  est  *.  Si  igitur  non  sit  suum 
esse ,  erit  ens  per  participationem ,  et  non  per 
essentiam.  Non  ergo  erit  primum  ens :  quod  ab- 
surdum  est  dicere  ■".  Est  igitur  Deus  suum  esse  *, 
et  non  solum  sua  essentia. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  aliquid  cui  non 
fit  additio  potest  intelligi  '  dupliciter.  Uno  modo, 
ut  de  ratione  eius  sit  quod  non  fiat  ei  additio ; 
sicut  de  ratione  animalis  irrationalis  est ,  ut  ^  sit 
sine  ratione.  Alio  modo  intelligitur  aliquid  cui 
non  fit  addifio,  quia  non  est  de  ratione  eius  quod 
sibi  fiat  •  additio :  sicut  animal  commune  est  sine 
ratione,  quia  non  est  de  ratione  animalis  com- 
munis  ut  habeat  rationem ;  sed  nec  de  ratione 
eius  est  ut  careat  ratione.  Primo  igitur  modo , 
esse  sine  additione ,  est  esse  divinum :  secundo 
modo,  esse  sine  additione,  est  esse  commune  ". 

Ad  secundum  dicendum  quod  esse  dupliciter  di- 
citur:  uno  modo,  significat  actum  essendi;  alio 
modo ,  significat  compositionem  propositionis , 
quam  anima  adinvenit  coniungens  praedicatum 
subiecto.  Primo  igitur  modo  accipiendo  esse,  non 
possumus  scire  esse  Dei,  sicut  nec  eius  essen- 
tiam :  sed  solum  secundo  modo.  Scimus  enim 
quod  haec  propositio  quam  formamus  de  Deo, 
cum  dicimus  Deus  est,  vera  est.  Et  hoc  scimus 
ex  eius  effectibus ,  ut  supra  *  dictum  est. 


a)  ut  supra  dictum  est.  -  Post  quid  sit  ponunt  codices.  -  Pro  esse, 
essentia  ABCEpF. 

^)  in.  -  Om.  codices. 

Y)  etiam.  -  Om.  E,  est  ceteri  et  ed.  a. 

0)  accidentia.  -  Om.  EFGpACD  et  ed.  a.  -  Pro  consequitur,  quod 
consequitur  AB,  sequitur  C;  et  ante  causatur  om.  AEFpCDsB,  quod  sC. 

e)  vel.  -  Om.  codices. 

!;)  ex.  -  a  ABCDEG.  -  Pro  rei,  eiusdem  rei  B.  -  Post  suf/icit  sF 
addit  ad  hoc.  -  Pro  essendi,  subsistendi  vel  essendi  B. 

»))  ab  essentia  sua.  -  a  sua  essentia  codices. 

6)  dicimus.  -  diximus  ABCFGa. 


i)  signij!catur.  -  signijicat  ACE.  -  Pro  quod  ipsum  esse ,  ipsum 
esse  quod  AEpC.  -  Pro  ad  essentiam  quae,  ad  omne  qtiod  G. 

%) participationem.~  et  non  per  essentiam  addit  B,  et  pergit:  ita  illud 
quod  liabet  essentiam  et  non  csse,  est  ens  solum  per  participationem, 

X)  sua  essentia.  -  simpliciter  B,  suum  esse  sC,  om.  ceteri.  -  Ante 
ostensum  ABCEFGa  addunt  supra;  post,  ed.  a  addit  habet  esse. 

(*)  quod  absurdum  est  dicere.  —  Om.  codices  et  a  b. 

v)  intelligi.  -  accipi  B. 

\)  ut.  -  quod  ABCDE. 

0)  j^at.  -  flat  vel  quod  non  fiat  F. 

T.)  commune.  -  commune  praedicabile  B. 


Coinmentai"ia  Cardinalis  Caietani 


IN  titulo,  Iv  essentia  significat  deitatem,  quae  per  defini- 
tionem  Dei  importaretur,  si  definiretur:  ly  esse  importat 
significatum  per  ly  est  secundum  adiacens,  cum  dicimus 
«  Deus  est  »,  et  similiter,   «  homo  est^,  etc. :  ly  idem  im- 


portat  identitatem  realem.  Ita  quod  sensus  est:  Utrum  res 
significata  per  ly  Deus,  sit  res  significata  per  ly  est,  cum 
dicitur  Deus  est. 

Et  scito  quod  ista  quaestio  est  subtilissima,  et  propria 


D. 1034. 


D.  562. 
Art.  I. 


Art.  praeced. 


D.  461. 


Qu.  II,  art.  2. 


QUAESTIO  III,  ARTICULUS  V 


43 


•  Cf.  Comment. 
Caict.  in  S.Th. 
de  Ente  et  Ess., 
cap.  V,  qu.  XI. 


Qu.  II,  art.  3. 


antiquis  metaphysicis :  a  niodernulis  autem  valde  aliena, 
quia  tenent  non  solum  in  Deo,  sed  in  omni  re,  essentiam 
identificari  existentiae  illius.  Sit  ergo  nostra  haec  quaestio : 
ad  alios  autem  erit  quaestio  specialis,  de  distinctione  esse 
ab  essentia  universaliter  *. 

II.  In  corpore  una  conclusio :  Deus  est  suum  esse.  -  Pro- 
batur  tripliciter.  Pritno.  Deus  est  primum  efficiens  :  ergo 
habet  esse  non  causatum  ab  extrinseco:  ergo  est  suum  esse. 

Antecedens  ex  dictis  *  patet.  -  Consequentia  prima  patet 
ex  terminis.  -  Secunda  autem  probatur.  Omne  conveniens 
alicui  distinctum  ab  essentia  eius,  aut  causatur  ab  essentia 
tantum,  aut  ab  extrinseco :  ergo  si  esse  distinguitur ,  cau- 
satur  vel  ab  intra  vel  extra.  Sed  ab  intra  tantum,  est  im- 
possibile :  quia  nihil  est  sibi  ipsi  sufficiens  causa  ut  sit. 
Ergo,  si  ab  extrinseco  non  est  causatum,  est  idem.  Quod 
est  consequentia  probanda. 

III.  Secundo.  Deus  est  actus  purus:  ergo  essentia  eius 
non  se  habet  ad  esse  ut  potentia  ad  actum :  ergo  est  suum 
esse.  -  Antecedens  patet.  Et  prima  consequentia  est  nota  ex 
terminis.  Secunda  probatur.  Esse  est  actualitas  omnis  for- 
mae  seu  naturae :  ergo  omnis  natura  distincta  ab  esse , 
comparatur  ad  ipsum  ut  potentia  ad  actum  :  ergo,  si  non 
comparatur  ut  potentia,  est  ipsum  esse.  Assumptum  pro- 
batur  :  quia  nulla  res  significatur  in  actu,  nisi  signiticetur 
ut  est. 

Adverte  hic  quod  ista  ratio  fundatur  super  hoc,  quod 
quaecumque  quidditas  vel  natura,  quantumcumque  secun- 
dum  rationem  quidditativam  sit  actualis ,  relata  tamen  ad 
esse,  habet  rationem  potentiae :  sapientia  namque,  et  bo- 
nitas,  etc,  actuatur  per  hoc  quod  dico  est;  et  similiter  hu- 
manitas,  et  equinitas,  etc.  Et  propterea  dicitur  et  quod  esse 
esl  actualitas  omnis  formae  ;  et  quod  nuUa  natura  signi- 
ficatur  in  actu  ultimato,  nisi  prout  significatur  esse  in  actu 
exercito. 

IV.  Tertio.  Deus  est  primum  ens :  ergo  est  ens  per 
essentiam  :  ergo  est  suum  esse.  -  Antecedens,  cum  prima 
consequentia,  patet.  Secunda  vero  probatur  a  destructione 
consequentis,  dupliciter.  Primo,  ex  quid  nominis  entis  per 


essentiam,  sic.  Non  est  suum  esse:  ergo  habet  esse,  et  non 
est  ipsum  esse:  ergo  est  ens  per  participationem:  ergo  non 
est  ens  per  essentiam;  sicut  si  habet  ignem,  et  non  est 
ignis,  etc.  Secundo ,  Deus  non  est  suum  esse,  et  est  sua 
essentia:  ergo  non  est  ens  per  essentiam,  sed  per  aliud 
additum.  -  Omnia  clara  sunt. 

V.  In  responsione  ad  secundum,  dubium  occurrit:  quia 
videtur  impHcare  responsio  duo  contradictoria.  Si  enim  sci- 
mus  quod  haec  propositio  est  vera,  Deus  est ,  ergo  cogno- 
scimus  ita  esse  in  re,  quod  Deus  est:  hoc  autem  est  co- 
gnoscere  esse  quod  in  ipso  Deo  est :  ergo. 

Ad  hoc  dubium  (quod  in  II  Poster.,  cap.  i,  diffuse  tra- 
ctavimus,  et  Scotus,  in  I  Sent.,  dist.  iii ,  qu.  i,  in  princ, 
affert,  reprehendendo  hanc  responsionem)  breviter  dicitur, 
quod  haec  responsio  est  optima,  et  singularis  de  Deo.  In 
hoc  enim  differt  esse  Dei  a  reliquorum  entium  esse,  quod 
esse  Dei  est  quod  quid  est  ipsius  Dei,  ut  hic  determinatur : 
ita  quod  haec  propositio ,  Deus  est ,  est  in  primo  modo 
dicendi  per  se.  Esse  autem  ceterorum  non  sic  se  habet , 
sed  distinguitur  a  quidditatibus  eorum.  Et  ex  hoc  nascitur 
quod  esse  Dei,  secundum  se  et  absolute,  est  proprius  ter- 
minus  quaestionis  quid  est:  et  est  terminus  quaestionis  an 
est,  secundum  quid,  idest  ut  fundat  veritatem  propositionis. 
Esse  vero  aliorum  non  spectat  ad  quaestionem  quid  est , 
quia  non  est  praedicatum  primi  modi,  ut  patet  inductive, 
homo  est,  caelum  est,  etc :  sed  secundum  se  et  simpliciter 
spectat  ad  quaestionem  an  est.  Et  propterea,  cum  de  aliis 
scimus  quaestionem  an  est ,  et  dicimur  scire  esse  quod 
significat  veritatem  propositionis ,  et  esse  ipsius  rei :  quia 
scitur  secundum  proprium  modum  quo  scibile  est.  Cum 
autem  de  Deo  scimus  an  est ,  dicimur  scire  esse  quod 
significat  veritatem  propositionis,  et  nescire  esse  Dei :  non 
quod  terminus  ultimus  cognitionis  nostrae  sit  esse  propo- 
sitionis,  ut  obiectio  intellexit  (quoniam  terminus  est  esse 
Dei,  non  absolute,  sed  ut  respondet  veritati  propositionis) ; 
sed  quia  per  hanc  cognitionem  non  cognoscitur  esse  Dei 
propria  quaestione  qua  est  secundum  se  cognoscibile,  quia 
non  scitur  per  quid. 


Comm.  VII. 


D.  673. 
a 


ARTICULUS  QUINTUS 

UTRUM   DEUS   SIT    IN   GENERE   ALIQUO 

I  Sent.,  dist.  vjn,  qu.  iv,  art.  2;  dist.  xix,  qu.  rv,  art.  2;  I  Cont.  Gent.,  cap.  xxv;  De  Pot.,  qu.  vii,  art.  3; 
Compend.  Theol.,  cap.  xii;  De  Ent.  et  Ess.,  cap.  vi. 


♦D  QUiNTUM  sic  PROCEDiTUR.  Vidctur  quod 
Deus  sit  in  genere  aliquo.  Substantia 
*enim  est  ens  per  se  subsistens.  Hoc  au- 
^tem  maxime  convenit  Deo.  Ergo  Deus 
est  in  genere  substantiae. 

2.  Praeterea,  unumquodque  mensuratur  per 
aliquid  sui  generis;  sicut  longitudines  per  longi- 
tudinem,  et  numeri  per  numerum.  Sed  Deus 
est  mensura  omnium  substantiarum,  ut  patet  per 
Commentatorem ,  X  Metaphys.  *  Ergo  Deus  est 
in  genere  substantiae. 

Sed  contra,  genus  est  prius,  secundum  intel- 
lectum,  eo  quod  in  genere  continetur.  Sed  nihil 
est  prius  Deo,  nec  secundum  rem,  nec  secun- 
dum  intellectum.  Ergo  Deus  non  est  in  aliquo 
genere. 

Respondeo  dicendum  quod  aliquid  est  in  ge- 
nere  dupliciter  *.  Uno  modo,  simpliciter  et  pro- 
prie ;  sicut  species,  quae  sub  genere  "  continen- 
tur.  Alio  modo,  per  reductionem,  sicut  principia 
et  privationes:  sicut  punctus  ^  et  unitas  reducun- 


tur  ad  genus  quantitatis,  sicut  principia;  caecitas 
autem,  et  omnis  privatio,  reducitur  ad  genus  sui 
habitus.  Neutro  autem  modo  Deus  est  in  ge- 
nere  *. 

Quod  enim  non  possit  esse  species  alicuius 
generis,  tripliciter  ostendi  potest.  Primo  quidem, 
quia  species  constituitur  ex  genere  et  differentia. 
Semper  autem  id  a  quo  sumitur  differentia  con- 
stituens  speciem,  se  habet  ad  illud  unde  sumitur 
genus,  sicut  actus  ad  potentiam.  Animal  enim 
sumitur  a  natura  sensitiva  per  modum  concre- 
tionis;  hoc  enim  dicitur  animal,  quod  naturam 
sensitivam  habet:  rationale  vero  sumitur  a  na- 
tura  intellectiva,  quia  rationale  est  quod  naturam 
intellectivam  habet:  intellectivum  autem  compa- 
ratur  ad  sensitivum,  sicut  actus  ad  potentiam.  Et 
similiter  manifestum  est  in  aliis.  Unde,  cum  in 
Deo  non  adiungatur  potentia  actui,  impossibile 
est  quod  sit  in  genere  tanquam  species. 


Secundo, 


quia,  cum  esse  Dei  sit  eius  essentia. 


D.  464. 


ut  ostensum  est  *,  si  Deus  esset  in  ahquo  genere,  '  An.  praec. 


a)  quae  sub  genere.  —  et  quae  sub  eis  codices  et  a  b. 


p)  punctus.  -  punctum  codices. 


44 


QUAESTIO  III,  ARTICULUS  V 


oporteret  quod  genus  eius  esset  ens:  nam  genus 
t  significat  essentiam  rei,  cum  praedicetur  ">  in  eo 

quod   quid   est.    Ostendit    autem   Philosophus  in 

-DiJjib"!;™:!;  III  Metaphys.  *,  quod  ens  non  potest  esse  genus 

"■  **■  alicuius :    omne    enim    genus    habet    differentias 

^  quae  sunt  extra  *  essentiam  generis ;  nulla  autem 

differentia  posset  inveniri,  quafe  esset  extra  ens; 

quia   non  ens  non   potest  esse  diflferentia.   Unde 

relinquitur  quod  Deus  non  sit  in  genere. 

Tertio,  quia  omnia  quae  sunt  in  genere  uno, 

communicant   in  quidditate  vel  essentia  generis, 
^  quod    praedicatur   de    eis  in  eo  qiiod  quid  est '. 

Differunt  autem  secundum  esse :  non  enim  idem 
"^  est  esse  hominis  et  equi,  nec  huius  hominis  -  et 

illius  hominis.  Et  sic  oportet   quod  quaecumque 
1  sunt  in  genere ,    differant  '■  in    eis  esse   et   quod 

•  D.  575.  qiii^  Qsi ^   idest   essentia  *.   In   Deo   autem   non 

•  Art.  praec.      differt ,  ut  ostcusum  est  *.  Unde  manifestum  est 

quod  Deus  non  est  in  genere  sicut  species. 
9  Et  ex  hoc "  patet  quod  non  habet  genus,  neque 

differentias;  neque  est  definitio  ipsius;  neque  de- 

•  D.  457.  monstratio,  nisi  per  effectum  * :  quia  definitio  est 

ex  genere  et  differentia,  demonstrationis  autem 
medium  est  definitio. 


Quod  autem  Deus  non  sit  in  genere  per  re- 
ductionem  ut  principium,  manifestum  est  ex  eo 
quod  principium  quod  reducitur  in  aliquod  ge- 
nus,  non  se  extendit  ultra  genus  illud :  sicut  pun- 
ctum  non  est  principium  nisi  quantitatis  conti- 
nuae,  et  unitas  quantitatis  discretae.  Deus  autem 
est  principium  totius  esse,  ut  infra  ostendetur*.  ■Q"-xuv,art.i. 
Unde  non  continetur  in  aliquo  genere  sicut  prin- 
cipium. 

Ad  pRiMUM  ERGO  DicENDUM  quod  substantiae  no- 
men  non  significat  hoc  solum  quod  est  per  se 
esse :  quia  hoc  quod  est  esse,  non  potest  per  se  '  ' 

esse  genus,  ut  ostensum  est  *.   Sed  significat  es-  *  in  corp. 
sentiam  cui  competit  sic  esse,  idest  per  se  esse : 
quod   tamen    esse    non    est  *  ipsa   eius   essentia.  " 

Et  sic  patet  quod  Deus  non  est  in  genere  sub- 
stantiae. 

Ad  secundum  dicendum  quod  obiectio  illa  pro- 
cedit  de  mensura  proportionata:  hanc  enim  opor- 
tet  esse  homogeneam  mensurato  *.  Deus  autem  *  d-  "s.  »70. 
non  est  mensura  proportionata  alicui  \   Dicitur  ^ 

tamen  mensura  omnium,  ex  eo  quod  unumquod- 
que  tantum  habet  de  esse,  quantum  ei  appro- 
pinquat  *.  '  ^-  "^*- 


f )  cum  praedicetur.  -  cum  praedicatur  ABCDEFa.  -  est  omittunt 
ACEFpD  et  edd.  a  b. 

5)  sunt  extra.  —  non  participant  ABCDEF,  sed  margo  C :  alia  lit- 
tera,   sunt  extra. 

t)  est.  -  Om.  ACDEFG. 

5)  hominis.  -  Om.  B. 


Ti)  differant.  -  differat  ACEFG,  differunt  BD. 
Oj  Et  ex  hoc.  -  Et  hoc  P. 
t)  per  se.  —  Om.  codices  et  a  b. 
x)  est.  -  sit  codices.  -  ipsa  om.  B. 

X)  proportionata  alicui.  —  scilicet   alicui  proportionata  B. 
tamen,  enim  BC. 


Pro 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


IN  titulo,  genus  sumitur  proprie,  pro  genere  logico,  prout 
distinguuntur  decem  genera  rerum. 

In  corpore  duo:  primo  distinguitur;  secundo  responde- 
tur.  quaesito  duabus  conclusionibus,  iuxta  duo  membra  dis- 
•  Cf.num.vii.viii.  tinctionis,  adiuncto  primae  conclusioni  uno  corollario  *. 

Quoad  primum,  distinctio  est :  Esse  in  genere  dupliciter  ; 
directe,  et  reductive,  ut  patet.  -  Quoad  secundum,  prima 
conclusio,  responsiva  quaesito  negative,  est:  Deus  non  est 
directe  in  genere. 

Probatur  tripliciter.  Primo.  Deus  est  actus  purus :  ergo 
non  est  directe  in  genere.  -  Probatur  sequela.  Genus  sumi- 
tur  a  potentia  respectu  eius  a  quo  sumitur  differentia:  ergo 
omne  existens  in  genere,  habet  actum  admixtum  potentiae: 
ergo,  si  est  actus  purus,  etc.  Antecedens  declaratur  in  ani- 
mali  et  rationali.  Omuia  clara  sunt. 

II.  Secundo.  Si  Deus  esset  in  genere ,  genus  aliquod 
praedicaretur  in  quid  de  esse :  ergo  ens  esset  genus.  Sed 
hoc  est  impossibile.  Ergo.  -  Prima  consequentia  probatur. 
Essentia  Dei  est  ipsum  esse :  et  genus  praedicatur  in  quid 
de  eo  cuius  est  genus :  ergo,  si  Deus  esset  in  genere,  etc.  - 
Secunda  vero  consequentia  relinquitur  pro  constanti :  quia 
ens  aut  solum  aut  maxime  significat  formaliter  esse.  -  De- 
structio  vero  ultimi  consequentis  probatur  ex  III  Metaphys. 
Omne  genus  habet  differentias  extra  se:  ens  non  habet  diffe- 
rentias  extra  se :  ergo.  Probatur  minor:  quia  extra  ens  non 
remanet  nisi  non  ens;  non  entia  autem  impossibile  est  esse 
entis  differentias,  ut  patet. 

III.  Circa  hanc  rationem,  posset  primo  dubitari  de  5/'- 
gnificatione  entis:  secundo,  de  praedicatione  ciusdem,  an 
scilicet  praedicetur  in  quid,  ut  in  hac  ratione  oportet  tenere 
adversarium  dicentem  Deum  esse  in  genere:  tertio,  de  com- 
munitate  eiusdem  ad  omnes  reales  rationes  forraales,  an  sci- 
licet  in  omnibus  claudatur  intrinsece,  ut  hic  ex  III  Metaphys. 
assumitur.  De  his  autem  omnibus  in  commentariis  de  Ente 

•  Cap.  I,  IV.         et  Essentia*  scripsimus,  nec  censeo  replicandum:  praecipue 
quia,  sive  propter  illam  causam  hic  adductam,  sive  propter 


aliam,  destructio  consequentis  *  ab  omnibus  acceptatur.  Sen-  *  Cf.  num.  n. 
sus  autem  rationis  hic  adductae  est,  quod  differentias  opor- 
tet  esse  extra  genus  sic,  quod  nec  genus  ponatur  intrinsece 
in  formali  significato  differentiae,  neque  e  converso :  quamvis 
genus  ponatur  in  ratione  differentiae  extrinsece,  seu  ut  ad- 
ditum,  sicut  subiectum  in  ratione  passionis.  NuIIae  autem 
inveniuntur  rationes  reales  distinguentes  ens ,  in  quarum 
formalibus  significatis  non  daudatur  intrinsece  ens.  Ergo. 
Et  scito  quod  Scotus,  in  Primo,  dist.  ni,  qu.  ni,  tenet 
oppositum  huius  minoris.  Putat  namque  esse  quasdam  dif- 
ferentias,  scilicet  ultimas,  non  includentes  formaliter  et  in- 
trinsece  ens.  Et  rursus  tenet  passiones  entis  non  includere 
formaliter  ac  intrinsece  ens,  -  Sed  de  passionibus  in  quae- 
stione  v  dicetur.  De  differcntiis  autem,  quamvis  diccndum 
hic  esset,  quoniam  tamen  oportet  novos  terminos  ingerere 
(quia  Scotus  de  differentiis  sumptis,  non  a  formis ,  sed  a 
realitatibus  ultimis,  loquitur),  expedit  potius  facere  quae- 
stionem  de  hoc  specialem  ac  diffusam ;  praeter  id  quod 
tactum  est  de  hoc  in  commentariis  de  Ente  et  Essentia  *.  '  cap.  iv. 

IV.  Tertio  probatur.  Omnia  directe  in  genere,  commu- 
nicant  in  essentia,  et  diffcrunt  in  esse:  ergo  habent  essen- 
tiam  distinctam  ab  esse.  Deus  non  est  huiusmodi.  Ergo.  - 
Antecedens  probatur:  quia  conveniunt  in  quid  generis,  et 
distinguuntur  penes  aliud  et  ahud  esse ,  ut  patet  in  ho- 
mine  et  equo.  -  Consequentia  autem  relinquitur  pro  con- 
stanti.  -  Destructio  quoque  consequentis  applicati  ad  Deura, 
patet  ex  praecedenti  articulo.  Ergo,  etc. 

V.  Circa  hanc  rationem  dubium  cst.  Tum  quia  aequi- 
voce  sumitur  ly  esse.  In  antecedente  namque  sermo  est  de 
esse  specifico,  ad  quod  differentia  distinguens  genus  con- 
ducit:  in  consequente  autem  est  sermo  de  esse  actualis 
existentiae,  quod  ab  cssentia  distingui  infertur.  -  Tum  quia 
cx  distinctione  inter  principium  convenientiae  et  princi- 
pium  differentiae,  in  antecedente  assumpta,  non  potest  in- 
ferri  maior  distinctio  quam  formalis:  essentia  nanque  ge- 
neris,  in  qua  species  conveniunt,  et  esse  specificum,  quo 


QUAESTIO  III,  ARTICULUS  VI 


45 


■  Cap.  II,  de  dif- 
ferentia. 


•  De    Ente    et 
Ess,,  loc.  cit. 

•  Cf.  num.  I. 


Cf.  ibid. 


'  Cap.  III.  -Did. 
lib.  aI,  cap.  V, 
n.  6,  7. 


quaelibet  species  ab  altera  differt ,  non  realiter ,  sed  for- 
maliter  tantum  differunt.  Et  tamen  infertur  in  littera  dis- 
tinctio  realis  inter  essentiam  et  esse.  Igitur  processus  iste 
malus  videtur. 

VI.  Ad  hanc  obiectionem  valde  diffuse  dictum  est  in 
cap.  VI  de  Ente  et  Essentia,  ubi  hanc  rationem  s.  Thomas 
facit.  Et  propterea  nunc  breviter  dicitur,  quod  in  antece- 
dente  sumitur  esse  et  pro  esse  specifico  et  actualis  existen- 
tiae:  quoniam  de  utroque  verificatur.  Imo  verificatio  unius 
infert  verificationem  alterius:  quoniam  ideo  differentia  di- 
citur  conducere  ad  esse,  quia  constituit  proprium  recepti- 
vum  ipsius  esse  actuaiis  existentiae;  ut  ibi  declaratum  est, 
et  supra  Porphyrium*.  Nulla  ergo  est  aequivocatio.  -  Et  licet 
ex  hoc  quod  aliquae  duae  rationes  formales  sic  distinguan- 
tur  quod  altera  sit  formale  principium  convenientiae ,  et 
altera  sit  formale  principium  differentiae,  non  possit  sim- 
pliciter  inferri  distinctio  realis  inter  eas  (alioquin  omne  genus 
realiter  oporteret  distingui  a  suis  differentiis )  :  attamen  , 
gratia  materiae  de  qua  est  sermo,  scilicet  essentiae  et  esse, 
optime  potest  inferri  distinctio  realis  esse  ab  essentia  ex 
distinctione  absolute  inter  genus  et  esse ,  in  quo  distin- 
guitur  species.  Et  ratio  est ,  quia  ista  duo  mutuo  se  conse- 
quuntur,  existentia  distinguitur  formaliter  a  quidditate,  et, 
existentia  distinguitur  realiter  a  quidditate,  ut  ibidem  * 
declaravimus.  Ideo  vide  ibi,  etc. 

VII.  Corollarium  autem  annexum  primae  conclusioni  * 
est:  Dei  neque  est  genus,  nec  differentia,  nec  definitio,  nec 
demonstratio  nisi  per  effectum.  -  Patet  sequela:  quia  defi- 
nitio,  etc. 

VIII.  Conclusio  vero  secunda  *  est  etiam  negativa :  Deus 
non  est  in  aliquo  genere  reductive.  -  Probatur.  Deus  est  prin- 
cipium,  non  alicuius  generis  tantum,  sed  totius  esse :  ergo 
non  continetur  reductive  in  aliquo  genere.  -  Antecedens 
supponitur.  Consequentia  probatur.  Omne  quod  est  redu- 
ctive  in  aliquo  genere,  est  principium  tantum  LUius  generis, 
ut  patet  XII  Metaphys.  *  de  principiis  Praedicamentorum. 

IX.  Circa  hanc  conclusionem  occurrit  dubium  ad  ho- 
minem:  quia  in  I  Sent.,  dist.  viii,  qu.  iv,  art.  2,  ad  3,  et  in 
Qu.  de  Potentia,  qu.  vii,  art.  3,  ad  ultimum,  s.  Thomas 
concedit  Deum  esse  in  genere  substantiae  reductive.  Quo- 
modo  hic  determinatur  oppositum  ? 

Ad  hoc  breviter  dicitur  quod,  ut  manifeste  apparet  ex 
I  Sent,,  nulla  est  repugnantia  inter  dicta  hic  et  alibi.  Distin- 
guitur  siquidem  ibi  quod  esse  in  genere  ut  principium,  stat 
dupliciter.  Primo  modo,  ut  principium  contentum  in  illo 
genere:  et  sic  negatur  Deum  esse  in  genere  ut  principium. 
Alio  modo,  ut  principiura  continens  ipsum  genus:  et  hoc 
modo  Deus  est  quodammodo  in  omnibus  generibus;  et  per 
appropriationem  in  genere  substantiae,  tanquam  sibi  magis 
appropinquante.  Et  hoc  conceditur  in  locis  praedictis ;  ad- 
vertendo  quod  id  quod  in  Qu.  de  Potentia  tacuit,  in  I  Sent. 
supplevit.  Unde  congrue  dici  potest  quod  Deus  est  in  ge- 


nere  ut  principium,  non  quod  reducitur  ad  genus,  sed  ad 
quod  ipsum  genus  reducitur.  Et  quod  sit  mens  s.  Thomae, 
ex  eo  coniicere  potes,  quod  in  littera,  concludendo,  de  Deo 
dicitur:  unde  non  continetur  in  genere  sicut  principium: 
dicendo  enim  non  continetur ,  praeservavit  se  ab  esse  in 
genere  sicut  principium  continens,  ad  quod  reducitur  or- 
dine  quodam  omne  genus.  Et  hoc  idem  insinuant  verba 
praecedentia,  scihcet:  principium  quod  reducitur  in  aliquod 
genus,  non  se  extendit  extra,  etc. 

X.  In  responsione  ad  secundum,  dubium  occurrit:  quia 
responsio  non  satisfacit  obiectioni.  Responsio  siquidem  tria 
dicit:  primo,  quod  maior  est  vera  de  mensura  homogenea; 
secundo,  quod  minor  est  falsa,  Deus  est  mensura  homo- 
genea  ;  tertio,  quasi  glossando  Averroem,  dicitur  quomodo 
Deus  dicitur  mensura  omnium,  quia  unumquodque  tantum 
habet  de  esse,  quantum  appropinquat  sibi.  Ex  his  autem 
non  satisfit  Averrois  auctoritati  inductae,  volenti  quod  Deus, 
qui  est  prima  substantia,  sit  mensura  substantiarum,  sicut 
primus  numerus  aliorum  numerorum,  etc. :  et  hoc  ex  pro- 
posito,  in  eo  loco  ubi  de  raensuris  homogeneis  est  sermo, 
scilicet  X  Metaphys.,  comment.  vii. 

Ad  hoc  breviter  dicitur,  quod  s.  Thomas,  ad  rem  non 
verba  attendens,  optime  satisfacit  etiam  secundum  mentem 
Averrois.  Nam  genus  potest  dupliciter  sumi.  Uno  modo, 
proprie,  ut  hic  loquimur:  et  sic  optime  negatur  quod  Deus 
sit  mensura  homogenea  generis  substantiae  (imo  Averroes 
nuUam  intelligentiam  ponit  sic  homogeneam  substantiae) : 
et  hoc  in  hac  littera  dicitur.  Alio  modo,  large,  pro  coordi- 
natione :  et  hoc  modo  Deus  est  mensura  homogenea  coor- 
dinationis  substantiarum ,  magis  quani  accidentium ,  quia 
ipse  est  substantia,  et  non  est  accidens :  et  hoc  voluit  ibi 
Averroes.  Quod  tamen  est  esse  mensuram  extra  genus  sub- 
stantiae  praedicamentalis ;  et  est  esse  mensuram  omnium 
generum  proprie  extra  ea,  ut  patet.  Et  ideo  dicitur  in  lit- 
tera  quod  Deus  dicitur  mensura  omnium. 

XI.  In  ratione  quae  ad  oppositum  in  hoc  articulo  affer- 
tur ,  habetur  verbum  notandum ,  et  dubitandum :  scilicet 
quod  Deo  nihil  est  prius,  neque  secundum  rem,  neque 
secundum  intellectum  ;  et  propterea  non  habet  genus.  Vi- 
detur  enim  hoc  esse  falsum:  quoniam  praedicata  communia 
Deo  et  aliis,  priora  sunt,  secundum  intellectum,  ipso  Deo ; 
ut  patet  ex  eo  quod  non  convertitur  consequentia. 

Sed  hoc  cito  aperitur,  distinguendo  prius  secundum  in- 
tellectum  dupliciter:  ex  parte  rei,  seu  rationum  formalium; 
vel  quoad  nos.  NuIIa  siquidem  res,  aut  ratio  formalis,  ex 
parte  sui  est  prior  Deo  secundum  intellectum :  in  cuius  si- 
gnum,  nullum  praedicatum  datur  secundum  se  abstractius, 
simplicius,  prius  ipso.  Quoad  nos  vero,  prior  est  sapientia 
quam  sapientia  divina,  secundum  intellectum.  Et  propterea 
non  convertitur  consequentia  quoad  nos.  In  littera  autem 
intendit  Auctor  primo  modo :  sic  enim  genus  prius  est  illo 
quod  in  genere  reponitur. 


ARTICULUS  SEXTUS 

UTRUM  IN  DEO  SlNT  ALIQUA  ACCIDENTIA 
I  Sent.,  dist.  viii,  qu.  iv,  art.  3;  I  Coyit.   Gent.,  cap.  xxiii;  De  Pot.,  qu.  vn,  art.  4;   Compend.  Theol.,  cap.  xxiii. 


'  Cap.iii,  n.6,  9. 
■  S.  Th.  lect.  VI. 


>D  SEXTU.M  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
in  Deo  sint  aliqua  accidentia.  Substantia 
enim  niilli  est  accidens ,  ut  dicitur  in  I 
\Physic.  *  Quod  ergo  in  uno  est  accidens, 
non  potest  in  alio  esse  substantia :  sicut  probatur 
quod  calor  non  sit  forma  substantialis  ignis,  quia 
in  aliis  est  accidens.  Sed  sapientia,  virtus,  et  hu- 
iusmodi,  quae  in  nobis  sunt  accidentia,  Deo  at- 
tribuuntur.  Ergo  et  in  Deo  sunt  accidentia. 

2.  Praeterea,   in   quolibet   genere  est  unum 
primum.  Multa  autem  sunt  genera  accidentium. 


Si  igitur  prima  illorum  generum  non  sunt  in  Deo, 
erunt  multa  prima  extra  Deum :  quod  est  incon- 
veniens. 

Sed  contra,   omne   accidens  in   subiecto   est. 

Deus    autem    non   potest    esse    subiectum :   quia 

forma  simplex  non  potest  esse  subiectum,  ut  dicit 

Boetius  in  lib.  de  Trin.  *  Ergo  in  Deo  non  potest 

esse  accidens. 

Respondeo  dicendum  quod ,  secundum  prae- 
missa  ",  manifeste  apparet  quod  in  Deo  accidens 
esse  non  potest.  Primo  quidem,  quia  subiectum 


Cap.  II. 


a)  quod,  secundum  praemissa.  -  secundum  praemissa  quod  AEFG,  quod  secundum  praemissa  quod  pCD,  secundum  quod  praemissa  pB. 


46 


QUAESTIO  III,  ARTICULUS  VII 


'  Art.  1. 


*  Art.  3. 


P 


*  S.  Th.  lect.  I. 


comparatur  ad  accidens,  sicut  potentia  ad  actum: 
subiectum  enim  secundum  accidens  est  aliquo 
modo  in  actu.  Esse  autem  in  potentia ,  omnino 
removetur  a  Deo,  ut  ex  praedictis  patet  *. 

Secundo,  quia  Deus  est  suum  esse*:  et,  ut  ^ 
Boetius  dicit  in  lib.  de  Hebdomad.  *,  licet  id  quod 
est,  aliqiiid  aliiid  possit  habere  adiunctum,  tamen 
ipsum  esse   nihil  aliud  adiiinctum  habere  potest: 

T  sicut  quod  est   calidum ,  potest  habere   aliquid  '' 

extraneum  quam  calidum,  ut  albedinem;  sed  ipse 
calor  nihil  habet  praeter  calorem. 

3  Tertio,  quia  omne  quod  est  "  per  se,  prius  est 

eo  quod  est  per  accidens.  Unde,  cum  Deus  sit 

Qu.  II,  art.3.    simpliciter  primum  ens  *,  in  eo  non  potest  esse 

^  aliquid  '  per  accidens.  -  Sed  nec  accidentia  per  se 


in  eo  esse  possunt,  sicut  risibile  est  per  se  accidens 
hominis.  Quia  huiusmodi  accidentia  causantur  ex 
principiis  subiecti :  in  DeO  autem  nihil  potest  esse 
causatum,  cum  sit  causa  prima  *.  Unde  relinqui-  '  ibid. 
tur  quod  in  Deo   nuUum  sit  accidens. 

Ad  PRiMUM   ERGO  DiCENDUM   quod   virtus  et  sa- 
pientia  non  univoce  dicuntur  de  Deo  et  de  nobis, 
ut  infra  patebit  *.  Unde  non  sequitur  quod  acci-  *  Qu.  xm,  an.  5. 
dentia  sint  in  Deo,  sicut  in  nobis  -.  ^ 

Ad  secundum  DicENDUM  quod ,  cum  substantia 
sit  prior  accidentibus,  principia  accidentium  redu- 
cuntur  in  principia  substantiae  sicut  in  priora. 
Quamvis  Deus  non  sit  primum  contentum  in  ge- 
nere  substantiae,  sed  primum  extra  omne  genus, 
respectu  totius  esse. 


p)  et,  ut.  -  ut  PABDEFGt,  ei  licet  ut  C.  -  Pro  licet.  et  licet  PGb 
licet  enim  B,  om.  CpDF.  -  Pro  aliquid,  ad  C.  -  Pro  ipsum,  illud  B. 
f)  aliquid.  -  aliud  ABCDE. 
3)  quod  est.  -  Om.  B. 


£)  in  eo  non  potest  esse  aliquid.  -  nihil  in  eo  potest  esse  codices. 

I^)  iti  nobis.  -  B  addit:  sed  quae  in  aliis  dicuntur  accidentia,  Deo 
conveniunt  (corrigitur:  in  Deo  inveniuntur)  essentialiter ;  seq.  rasura 
quatuor  litterarum. 


Oommentaria  Cai'dinalis  Caietani 


IN  titulo ,  constat  quod  quaeritur  de  inesse  formali :  an 
scilicet  aliqua  accidentia  sint  formaliter  in  Deo.  Et  est 
sermo  de  accidentibus  realibus:  et  non  de  accidentibus , 
idest  accidentalibus  praedicatis,  ut  accidens  est  nomen  se- 
cundae  intentionis,  et  ponitur  quintum  Praedicabile. 

II.  In  corpore  una  conclusio,  rcsponsiva  quaesito  nega- 
tive:  In  Deo  non  potest  esse  accidens.  -  Probatur  triplici- 
ter.  Primo.  Deus  est  actus  purus:  ergo.  Secundo.  Deus  est 
ipsum  esse :  ergo.  Tertio.  Quia  aut  esset  accidens  per  ac- 
cidens,  aut  per  se:  non  primum,  quia  Deus  est  primum 
ens;  nec  secundum,  quia  Deus  est  prima  causa. 

III.  Circa  secundam  rationem,  adverte  quod,  sicut  inter 
abstractum  et  concretum  secundum  intellectum,  haec  est 
differentia,  quod  abstractum  ut  sic  nihil  compatitur  secum 
secundum  intellectum,  concretum  autem  multis  permittitur 
misceri  (album  namque  non  inconvenit  intelligere  esse 
dulce,  etc. ;  sed  albedo  ut  sic,  omne  aliud  a  se  excludit: 
nihil  enim  aliud  est  quo  aliquid  est  album,  quam  albedo ; 
sed  quod  est  album,  est  etiam  aliud  quandoque  quam  al- 
bum,  puta  pomum  dulce,  etc.):  ita  inter  abstractum  secun- 
dum  rem  et  composituni  secundum  rem  ,  haec  est  diffe- 
rentia,  quod  res  secundum  rem  abstracta,  est  ipsa  tantum ; 
res  vero  composita  aliquid  compatitur  secum  quod  non  est 
ipsa.  Et  propterea  haec  perfectio  quam  significat  ly  esse,  si 


ponatur  abstracta  secundum  rem  ab  omni  eo  in  quo  esse  est 
receptibile,  idest  ab  omni  natura  generica,  est  puruni  esse: 
et  nihil  praeter  se  compatitur  in  se :  et  consequenter  nullum 
accidens  habere  potest.  Compositum  autem  ex  esse  et  natura, 
quod  vocatur  quod  est,  aliquid  praeter  se  in  seipso  permit- 
titur  habere.  Et  hoc  est  quod  in  littera  dicitur,  quod  ipsum 
esse,  quia  est  abstractum  et  quo,  nihil  habet  adiunctum, 
sicut  calor:  id  autem  quod  est,  quia  concretum  et  quod, 
potest  habere  aliquid  extraneum,  ut  calidum  est  etiam  album. 

IV.  Circa  tertiam  rationem,  adverfe  quod  ad  utrumque 
raembrum  procedit  ex  propriis.  Radix  enim  primi  est,  quia 
accidens  per  accidens  naturaliter  praesupponit  accidens  per 
se :  quoniam  universaliter,  secundum  quemcumque  rerum 
ordinem,  per  se  prius  est  eo  quod  est  per  accidens,  ut  in 
II  et  VIII  Physic.  *  dicitur.  -  ^adix  autem  secundi  est,  quia 
universaliter  primum  alterans  est  omnino  inalterabile :  et 
primum  movens  localiter,  est  omnino  immobile  localiter : 
et  consequenter  prima  causa  omnino  incausata.  Non  esset 
autem  omnino  incausata,  si  aliquid  causatum  in  se  haberet, 
ut  patet,  etc. 

V.  In  responsione  ad  primum,  habes  optimam  glossam 
illius,  «  quod  vere  est,  nulli  accidit  »  :  -  univoce  sumptum; 
analogice  autem  sumptum,  aliquid  in  uno  est  substantia 
et  in  alio  accidens,  ut  patet  de  sapientia. 


*  II,  cap.vi,n.io. 
-  VIII,  cap.  V, 
n.  7. 


ARTICULUS  SEPTIMUS 

UTRUM  DEUS  SIT  OMNINO  SIMPLEX 


I  Sent.,  dist.  viii,  qu.  iv,  art.  i;  I  Cont.  Gent.,  cap.  xvi,  xviii;  De  Pot.,  qu.  vii,  art.  i;  Compend.  Theol.,  cap.  ix; 
Opusc.  XXXVII,  de  Quat.  Oppos.,  cap.  iv;  De  Caus.,  lect.  xxi. 


D  SEPTiMUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
Deus  non  sit  omnino  simplex.  Ea  enim 
quae  sunt  a  Deo,  imitantur  ipsum:  unde 
a  primo   ente  sunt  omnia  entia,   et  a 

primo  bono  sunt  omnia  bona.  Sed  in  rebus  quae 

sunt  a  Deo,  nihil  est  omnino  simplex,  Ergo  Deus 

non  est  omnino  simplex. 

2.  Praeterea,  omne  quod  est  melius,  Deo  at- 

tribuendum  est.  Sed,  apud   nos,  composita  sunt 


meliora  simplicibus:  sicut  corpora  mixta  elemen- 
tis,  et  elementa  suis  partibus  ".  Ergo  non  est  di- 
cendum  quod  Deus  sit  omnino  simplex. 

Sed  contra  est  quod  Augustinus  dicit,  VI  de 
Trin.  *,  quod  Deus  vere  et  summe  simplex  est. 

Respondeo  dicendum  quod  Deum  omnino  esse 
simplicem,  multipliciter  potest  esse  manifestum. 
Primo  quidem  per  supradicta  *  ^.  Cum  enim  in 
Deo  non  sit  compositio,  neque  quantitativarum 


a)  elementa  suis  partibus. 
maiia  plantis  P. 


animalia  suis  partibus  edd.  a  b;  ani- 


P)  supradicta.  -  supradicta  in  quaestione  P;  supradicta  in  quae- 
stione  prologus  ed.  b. 


Cap.  VI. 


In  hac  quaest. 


QUAESTIO  III,  ARTICULUS  VIII 


47 


partium,  quia  corpus  non  est;  neque  compositio 
formae  et  materiae:  neque  in  eo  sit  aliud  natura 
T  et   suppositum;    neque   aliud   essentia  ''  et  esse : 

neque  in  eo  sit  compositio  generis  et  differen- 
tiae;  neque  subiecti  et  accidentis:  manifestum  est 
quod  Deus  nullo  modo  compositus  est,  sed  est 
omnino  simplex. 

Secundo,  quia  omne  compositum  est  posterius 

suis  componentibus,  et  dependens  ex  eis.   Deus 

Qu.  II,  art.  3.  autem  est  primum  ens,  ut  supra  ostensum  est  *. 

Tertio,  quia  omne  compositum  causam  habet: 
quae  enim  secundum  se  diversa  sunt,  non  con- 
8  veniunt  in  aliquod  °  unum,  nisi  per  aliquam  cau- 

sam  adunantem  ipsa.  Deus  autem  non  habet 
causam,  ut  supra  ostensum  est  *,  cum  sit  prima 
causa  efficiens. 

Quarto,  quia  in  omni  composito  oportet  esse 
potentiam  et  actum,  quod  in  Deo  non  est:  quia 
vel  una  partium  est  actus  respectu  '  alterius;  vel 
saltem  omnes  partes  sunt  sicut  in  potentia  re- 
spectu  totius. 

Quinto ,  quia  omne  compositum  est  aliquid 
quod  non  convenit  alicui  suarum  partium.  Et  '^ 
quidem  in  totis  dissimilium  partium,  manifestum 
est :  nulla  enim  partium  hominis  est  homo ,  ne- 
que  aliqua  partium   pedis  est  pes.   In  totis  vero 


Ibid. 


similium  partium,  licet  aliquid  quod  dicitur  de 
toto ,  dicatur  de  parte ,  sicut  pars  aeris  est  aer, 
et  aquae  aqua ;  aliquid  tamen  dicitur  de  toto , 
quod  non  convenit  alicui  partium :  non  enim  si 
tota  aqua  est  bicubita,  et  pars  eius.  Sic  igitur  in 
omni  composito  est  aliquid  quod  non  est  ipsum. 
Hoc  autem  etsi  possit  dici  de  habente  formam, 
quod  scilicet  habeat  aliquid  quod  non  est  ipsum 
(puta  in  albo  est  aliquid  quod  non  pertinet  ad 
rationem  albi):  tamen  in  ipsa  forma  nihil  est  alie- 
num.  Unde,  cum  Deus  sit  ipsa  forma,  vel  potius 
ipsum  esse,  nullo  modo  compositus  esse  potest. 
Et  hanc  rationem  tangit  Hilarius,  VII  de  Trin.  *, 
dicens :  Deus,  qui  virtus  est,  ex  injirmis  non  con- 
tinetur:  neque  qui  lux  est,  ex  obscuris  coaptatur. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  ea  quae  sunt 
a  Deo ,  imitantur  Deum  sicut  causata  primam 
causam.  Est  autem  hoc  de  ratione  causati,  quod 
sit  aliquo  modo  compositum:  quia  ad  minus  esse 
eius  est  aliud  quam  quod  quid  ^^  est ,  ut  infra 
patebit  *. 

Ad  secundum  dicendum  quod  apud  nos  compo- 
sita  sunt  meliora  simplicibus,  quia  perfectio  bo- 
nitatis  creaturae  non  invenitur  in  uno  simplici  ", 
sed  in  multis.  Sed  perfectio  divinae  bonitatis  in- 
venitur  in  uno  simplici,  ut  infra  ostendetur  *. 


f)  essentia.  -  natura  codices  et  edd.  a  b. 

0)  aliquod.  -  Om.  codices.  -  Pro  aliquam,  aliam  edd.  a  b;  pro  adu- 
nantem,  adiuvantem  CEGpAB. 

e)  respectu.  -  Om.  ABGEFGpD  et  edd.  a  b. 


0  Et.  -  Quod  B. 

r,)  quod  quid  est.  -  quod  est  codices. 

0)  simplici.  -  Om.  codices  et  ed.  a. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


IN  titulo,   «  omnino  simplex  » :  in  seipso,  omnem  a  seipso 
compositionem,  non  componibilitatem ,  excludens :  de  com- 
ponibilitate  enim  erit  sequens  articulus,  etc. 

In  corpore  una  conclusio,  responsiva  quaesito  affirma- 
tive:  Deus  est  omnino  simplex.  -  Probatur  quinque  mediis: 
primo,  ex  sufficienti  numeratione  modorum  compositionis ; 
secundo,  quia  primum  ens ;  tertio,  quia  prima  causa ;  quarto, 
quia  actus  purus;  quinto,  quia  ipsum  esse. 

II.  In  responsione  ad  primum,  adverte  quod  Scotus,  in 
Primo ,  dist.  vni ,  in  quaesito  iuxta  primam  quaestionem , 
refert  hanc  positionem,  quod  omne  causatum  est  compo- 
situm,  et  reprehendit:  ea  ratione  quia,  si  quodlibet  causa- 
tum  est  compositum,  accipiantur  componentia:  -  aut  sunt 
simplicia,  aut  iterum  composita ;  et  sic,  aut  procederetur  in 
infinitum,  aut  erit  status  ad  res  simphces  componentes.  Et 
cum  constet  componentia  esse  causata,  sequitur  quod  non 
omne  causatum  est  compositum,  ut  hic  dicitur. 

Ad  hoc  breviter  dicitur,  quod  obiectio  procedit  ex  malo 


Num.  27. 


Qu.  L  ,  art.  2, 


ad  3. 


*  Qu.  IV,  art.  2, 
ad  I. 


intellectu  litterae.  Causatum  enim,  vel  creatura,  potest  sumi 
dupliciter :  proprie  scilicet,  et  large.  Si  sumitur  proprie,  sic, 
cum  tam  causati  quam  creaturae  sit  proprie  fieri  et  esse, 
solae  res  subsistentes  dicuntur  causata  seu  creaturae :  cetera 
autem  dicuntur  concausata  et  concreata,  ut  partes,  formae, 
accidentia,  etc.  Large  autem,  omne  aliud  a  Deo  in  rerum 
natura  existens  quocumque  modo ,  causatum  dici  potest. 
In  proposito  igitur,  causatum  sumitur  proprie,  ut  distin- 
guitur  non  solum  contra  causam,  sed  etiam  contra  concau- 
satum.  Et  ideo  obiectio,  quae  de  concausatis  loquitur,  nihil 
obstat.  Unde  in  littera  probatur  causati  compositio  ex  con- 
stantia  ex  esse  et  quidditate:  haec  enim  proprie  causati  sunt 
compositiva,  non  componentium.  Et  ut  patet  in  I  Sent., 
dist.  vni,  qu.  v,  art.  i  *,  sanctus  Thomas  fecerat  illam  ra- 
tionem  adductam  a  Scoto. 

III.  In  responsione  ad  secundum ,  esset  videndum  an 
simplicitas  sit  perfectio  simpliciter.  Sed  scripsi  iam  de  hoc 
in  commentariis  de  Ente  et  Essentia  *. 


Arg.  3. 


Cap.  VI. 


ARTICULUS  OCTAVUS 

UTRUM  DEUS  IN  COMPOSITIONEM  ALIORUM  VENIAT 

I  Sent.,  dist.  \^ii,  qu.  i,  art.  2;  I  Cont.  Gent.,  cap.  xvii,  xxvi,  xxvii;  III,  cap.  li;  De  Pot.,  qu.  vi,  art.  6;  De   Verit.,  qu.  xxi,  art.  4. 


»d  octavum  sic  proceditur.  Videtur  quod 
Deus  in  compositionem  aliorum  veniat. 
'Dicit  enim  Dionysius,  iv  cap.  Cael.Hier.: 
\esse  omnium  est ,  quae  super  esse  est 
Sed  esse  omnium  intrat  compositionem 
uniuscuiusque.  Ergo  Deus  in  compositionem  alio- 
rum  venit. 


deitas. 


•  Serm.  ad  Po- 
pul. ,   cxvM  (  al. 


2.  Praeterea,  Deus  est  forma:  dicit  enim  Au- 
gustinus,  in  libro  de  Verbis  Domini  *,  quod  Ver- 
biim  Dei  (quod  est  Deus)  est  forma  quaedam  "  7eyerTis'hom. 

'■/i  \  V       C  xxxviii),  cap.ii. 

non  formata.  Sed  forma  est  pars  compositi.  Ergo  a 

Deus  est  pars  alicuius  compositi. 

3.  Praeterea,  quaecumque  sunt  et  nullo  modo 
diflferunt,  sunt  idem.  Sed  Deus  et  materia  prima 


a)  quaedam.  -  Om.  ABCEFG  et  edd.  a  b. 


Prop.  XX. 


rop 
h.l( 


S.Th.lect.  XX. 


48  QUAESTIO  III, 

sunt,  et  nullo  modo  differunt.  Ergo  penitus  sunt 
idem.  Sed  materia  prima  intrat  compositionem 
rerum.  Ergo  et  Deus.  -  Probatio  mediae :  quae- 
cumque  ditferunt,  aliquibus  differentiis  differunt, 
et  ita  oportet  ea  esse  composita;  sed  Deus  et 
materia  prima  sunt  omnino  simplicia;  ergo  nullo 
modo  dilferunt. 

Sed  contra  est  quod  dicit  Dionysius,  11  cap. 

•  s.Th.iect.in.  dc  Div.  Nom.  *,  quod  neque  tactus  est  eius  (sci- 

licet  Dei),  neque  alia  qiiaedam  ad  partes  commi- 

P  scendi  '^  communio.  -  Praeterea,  dicitur  in  libro 

de  Causis  *,  quod  causa  prima  regit  omnes  res, 
praeterquam  commisceatur  eis  '". 

Respondeo  dicendum  quod  circa  hoc  fuerunt 
tres  errores.  Quidam  enim  posuerunt  quod  Deus 
esset  anima  mundi,  ut  patet  per  Augustinum  in 
lib.  VII  *  <3fe  Civitate  Dei  *:  et  ad  hoc  etiam  redu- 
citur,  quod  quidam  dixerunt  Deum  esse  animam 

'  primi  caeli.  Alii  autem  '  dixerunt  Deum  esse  prin- 

cipium  formale  omnium  rerum.  Et  haec  dicitur 

"^  fuisse   opinio  Almarianorum.    Sed  ^  tertius  error 

fuit  David  de  Dinando ,  qui  stultissime  posuit 
Deum  esse  materiam  primam.  Omnia  enim  haec 
manifestam  continent  falsitatem :  neque  est  pos- 
sibile  Deum  aliquo  modo  in  compositionem  ali- 
cuius  venire,  nec  sicut  principium  formale,  nec 
sicut  principium  materiale. 
Qu.  II,  art.  3.  Primo  quidem,  quia  supra  *  diximus  Deum  esse 
primam    causam  efficientem.    Causa   autem  effi- 

1  ciens  1  cum  forma  rei  factae  non  incidit  in  idem 

numero,  sed  solum  in  idem  specie:  homo  enim 
generat  hominem.  Materia  vero  cum  causa  effi- 
ciente  non  incidit  in  idem  numero,  nec  in  idem 

6  specie:    quia   hoc   est   in  potentia,  lUud   vero  ' 

in  actu. 

'  Secundo,  quia  cum  Deus  sit  prima  '  causa  ef- 


0 

Cap,  VI. 


ARTICULUS  VIII 

ficiens,  eius  est  primo  et  per  se  agere.  Quod 
autem  venit  in  compositionem  alicuius,  non  est 
primo  et  per  se  agens,  sed  magis  compositum  ":  « 

non  enim  manus  agit,  sed  homo  per  manum ; 
et  ignis  calefacit  per  calorem.  Unde  Deus  non 
potest  esse  pars  alicuius  compositi. 

Tertio ,  quia  nuUa  pars  compositi  potest  esse 
simpliciter  prima  in  entibus;  neque  etiam  ma- 
teria  et  forma  *,  quae  sunt  primae  partes  com-  '  d.  630. 
positorum.  Nam  materia  est  in  potentia:  poten- 
tia  autem  est  posterior  actu  simpliciter,  ut  ex 
dictis  *  patet.  Forma  autem  quae  est  pars  com-  *  Art.  i. 
positi,  est  forma  participata:  sicut  autem  parti- 
cipans  est  posterius  eo  quod  est  per  essentiam, 
ita  et  ipsum  participatum ;  sicut  ignis  in  ignitis 
est  posterior  eo  quod  ^  est  per  essentiam.  Osten-  >■ 

sum   est   autem  *  quod    Deus    est   primum  ens  •  Qu.  m,  art.  3. 
simpliciter. 

Ad  PRiMUM  ergo  dicendum  quod  deitas  dicitur 
esse  omnium  effective  et  exemplariter:  non  au- 
tem  per  essentiam. 

Ad  secundum  dicendum  quod  Verbum  est  forma 
exemplaris:  non  autem  forma  quae  est  pars  com- 
positi. 

Ad  tertium  dicendum  quod  simplicia  non  diffe- 
runt  aliquibus   aliis   differentiis :  hoc   enim   com- 
positorum  est.    Homo   enim   et   equus    differunt 
rationali   et  irrationali    differentiis :  quae  quidem 
differentiae  non  differunt  amplius  ab  inviceni  aliis 
differentiis.  Unde,  si  fiat  vis  in  verbo,  non  pro- 
prie  dAaintnr  differre  f^,  sed  diversa  esse*:  nam,  ^        ^ 
secundum  Philosophum  X  Metaphys.  *,  diversum  •  s.-fh.iect.iv. 
absolute  dicitur,  sed  omne  differens  aliquo  differt.  iii,  n.e!  "    ' "^" 
Unde,  si  fiat  vis  in  verbo,  materia  prima  et  Deus 
non  differunt,  sed  sunt  diversa  seipsis.  Unde  non 
sequitur  quod  sint  idem. 


P)  commiscendi.  -  commiscendas  P.  Cf.  s.  Thom.  loco  citato  in 
margine. 

f )  Praeterea  ...  eis.  -  Om.  ABCDEF. 

3)  VII.  -  Om.  codices,  X  edd.  ab.  -  etiam  om.  FG  et  ed.  a,  post 
quidam  ponunt  ABCDE. 

£)  autem.  -  etiam  D,  enim  FG,  om.  ABCDE.  -  Post  formale  addit 
commune  sA.  -  rerum  om.  ABCE.  -  Pro  Almarianorum,  Almanario- 
rum  ed.  a,  Arrianorum  sB. 


!:)  Sed.  Om.  ABCDEF.  -  Pro  David  de  Dinando,   dicendo  divi- 
nando  ed.  a. 

Tj)  efficiens.  -  perficiens  CEpB.  -  Pro  factae,  perfectae  ABCDE. 

Oj  vero.  -  Om.  codices. 

i)  prima.  -  Om.  codices. 

x)  compositum.  -  est  per  se  agens  addit  D. 

X)  eo  quod.  -  eo  qui  F,  eo  igne  qui  G. 

|j.)  dijferre.  -  differentiae  CDpB(pA?).  -  Pro  nam,  unde  Vab, 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


IN  titulo ;  venire  in  compositionem  alterius  exigit  quatuor 
conditiones.  Prima  est  distinctio  realis  ab  illo:  quia  eius- 
dem  ad  seipsum  non  est  compositio.  Secunda  est  coniun- 
ctio  realis  cum  illo:  quia  ex  sola  coniunctione  secundum 
rationem,  non  fit  compositio.  Tertia  est,  quod  coniunctio 
sit  secundum  suum  esse :  quia  ex  sola  coniunctione  reali 
secundum  situm  ,  vel  alium  respectum  extrinsecum ,  non 
fit  compositio.  Quarta  est,  quod  alterum  sit  actus  alterius : 
vel  tertii  actuati  ab  utroque,  si  sit  compositio  per  accidens, 
qualis  est  inter  album  et  dulce.  Si  enim  aliqua  duo  iungan- 
tur  etiam  secundum  esse,  et  non  in  ratione  actus  et  poten- 
tiae,  ut  diximus,  nunquam  est  compositio:  ut  patet  et  de 
personis  divinis,  et  de  Verbo  divino  incarnato  (deest  enim 
in  huiusmodi  ratio  actus  et  potentiae).  -  Quaerere  ergo 
utrum  Deus  veniat  in  aliarum  rerum  compositionem,  est 
quaerere,  an  rei  altcri  possit  coniungi  secundum  esse,  se- 
cundum  rationem  actus  vel  potentiae. 

II.  In  corpore  duo:  primo  referuntur  errores;  secundo 
respondetur  quaesito.  -  Quoad  primum,  sunt  tres  errores : 


primus  forte  Sabaeorum,  ex  XII  Metaphys.,  comment.  xli*; 
secundus  Almarianorum ;  tertius  David  de  Dinando.  Et 
patet. 

III.  Quoad  secundum,  conclusio  responsiva  quaesito,  ac 
destructiva  horum  errorum,  est  negativa:  Deus  non  potest 
venire  in  compositionem  alicuius. 

Probatur  tripliciter.  Primo.  Deus  est  prima  causa  effi- 
ciens:  ergo  non  potest  esse  forma  aut  materia  alicuius  com- 
positi.  -  Antecedens  patet.  Consequentia  probatur  quoad 
formam :  agens  et  forma  effectus  non  coincidunt  in  idem 
numero :  ergo  si,  etc.  Quoad  materiam  vero :  agens  et  ma- 
teria  non  coincidunt  in  idem  specie,  quia  illud  actu,  haec 
potentia :  ergo  si,  etc. 

IV.  Circa  hanc  rationem  occurrit  dubium.  Probatio  nam- 
que  consequentiae  non  videtur  ad  propositum:  ex  hoc  enim 
quod  efficiens  non  coincidit  cum  forma  aut  materia  effe- 
ctus,  nihil  aliud  sequitur,  nisi  quod  Deus,  quia  est  efficiens, 
non  est  forma  aut  materia  sui  effectus;  sed  non  sequitur 
quod  absolute  non  sit  forma  alicuius  compositi. 


'   In  Comment. 
Averrois. 


QUAESTIO  III,  ARTICULUS  VIII 


49 


Ad  hoc  breviter  dicitur  quod ,  quia  esse  compositum 
infert  esse  effectum  (quia  omne  compositum  est  factum,  ut 
in  praecedenti  patet  articulo) ;  esse  autem  effectum  infert 
esse  effectum  priraae  causae  efficientis,  ut  patet:  ideo,  de 
primo  ad  ultimum ,  esse  compositum  est  esse  effectum 
primi  efficientis.  Et  propterea,  hoc  pro  constanti  supponens, 
ratio  litterae  optime  deducit  consequentiam ;  si  Deus  est 
pritna  causa  efficiens,  non  est  forma  aut  materia  alicuius 
compositi :  quoniam  esset  forma  vel  materia  sui  effectus , 
quod  est  impossibile,  quia  agens  non  coincidit,  etc. 

V.  Secunda  ratio.  Deus  est  per  se  primo  agens :  ergo 
non  est  pars  alicuius.  -  Probatur  consequentia.  NuUum  com- 
ponens  est  per  se  primo  agens:  ergo  si,  etc. 


Adverte  hic  quod  littera  haec  caute  interpretanda  est. 
Non  enim  affirmat  compositum  per  se  primo  agere,  quod 
superius,  in  articulo  2,  negatum  est:  sed  affirmat  compara- 
tivam,  quod  agere  per  se  primo  magis  convenit  composito 
quam  componenti,  quia  illud  est  quod  agit,  hoc  vero  est 
quo.  Cum  hoc  tamen  stat  quod,  absolute,  nec  componens 
nec  compositum  potest  esse  per  se  primo  agens,  ut  prae- 
dictum  est. 

VI.  Tertia  ratio  est :  Deus  est  primum  ens :  ergo  non 
potest  esse  pars,  etiam  prima,  puta  materia  aut  forma.  - 
Probatur  consequentia:  quoad  materiam  quidem,  quia  po- 
tentia  est  posterior  actu ;  quoad  formam  vero,  quia  actus 
participatus  est  posterior  actu  per  essentiam,  etc. 


SuMMAE  Theoi..  D.  Thomae  T.  I. 


5o 


QUAESTIO  IV,  ARTICULUS  I 


QUAESTIO  QUARTA 


DE    DEI    PERFECTIONE 


IN    TRES    ARTICULOS    DIVISA 


Qu.  1 


POST  considerationem  divinae  simplicitatis,  de 
perfectione  ipsius  Dei  dicendum  "  est.  Et  quia 
unumquodque,  secundum  quod  pertectum  est,  sic 
dicitur  bonum,  primo  agendum  est  de  perfectione 
divina ;  secundo  de  eius  bonitate  *. 


Circa  primum  quaeruntur  tria. 
Primo :  utrum  Deus  sit  perfectus. 
Secundo  :  utrum  Deus  ^  sit  universaliter  perfe- 

ctus,  omnium  in  se  perfectiones  habens. 
Tertio:  utrum  creaturae  similes  Deo  dici  possinf. 


ARTICULUS  PRIMUS 

UTRUM   DEUS   SIT    PERFECTUS 


I   Cont.  Gent.,  cap.  xxviii;  De   Verit.,  qu.  ii,  art.  3,  ad   i3;   Compend.  Theol.,  cap.  xx;   De  Div.  Nom.,  cap.  xiii,  lect.  i. 


D  PRiMUM  sic  PROCEDITUR.  Videtur  quod 
esse  perfectum  non  conveniat  Deo.  Per- 
fectum  enim  dicitur  quasi  totaliter  fa- 
ctum.  Sed  Deo  non  convenit  esse  fa- 
ctum.  Ergo  nec  esse  perfectum. 

2.  Praeterea,  Deus  est  primum  rerum  prin- 
cipium.  Sed  principia  rerum  videntur  esse  imper- 
fecta:  semen  enim  est  principium  animalium  et 
plantarum.  Ergo  Deus  est  imperfectus. 

3.  Praeterea,  ostensum  est  supra  *  quod  es- 
sentia  ^  Dei  est  ipsum  esse.  Sed  ipsum  esse  vide- 
tur  esse  imperfectissimum :  cum  sit  communissi- 
mum,  et  recipiens  omnium  additiones.  Ergo  Deus 
est  imperfectus  '. 

Sed  contra  est  quod   dicitur  Matt.  v*:  estote 

perfecti,  sicut  et  Pater  vester  caelestis  perfectus  est. 

Respondeo  dicendum   quod,   sicut  Philosophus 

•s.Th.iect.viii.  narrat  in  XII  Metaphys.  *,  quidam  ^  antiqui  phi- 

cap.'vii,'n.'9.  '  losophi ,  scilicet  Pythagorici  et  Speusippus,  non 

^  attribuerunt    optimum    et   perfectissimum    primo 


*  Qu.  praeced 
art.  4. 

0 


Vers.  48. 


principio.  Cuius  ratio  est,  quia  philosophi  antiqui 
consideraverunt  principium  materiale  tantum :  pri- 
mum  autem  principium  materiale  imperfectissi- 
mum  est.  Cum  enim  materia,  inquantum  huius- 
modi,  sit  in  potentia,  oportet  quod  primum  prin- 
cipium  materiale  sit  maxime  in  potentia;  et  ita 
maxime  imperfectum. 

Deus  autem  ponitur  primum  principium,  non 
materiale,  sed  in  genere  causae  efficientis :  et  hoc " 
oportet  esse  perfectissimum.  Sicut  enim  materia, 
inquantum  huiusmodi,  est  in  potentia;  ita  agens, 
inquantum  huiusmodi,  est  in  actu.  Unde  primum 
principium  activum  oportet  maxime  esse  in  actu: 


et  per  consequens  maxime  esse  *  perfectum.  Se- 
cundum  hoc  enim  dicitur  aliquid  esse  perfectum, 
secundum  '  quod  est  actu:  nam  perfectum  dicitur, 
cui  nihil  deest  secundum  modum  suae  perfectionis. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod,  sicut  dicit  Gre- 
gorius  *,  balbutiendo  ut  possumus ,  excelsa  Dei 
resonamus:  quod  enim  factum  non  est ,  perfe- 
ctum  proprie  dici  non  potest.  Sed  quia  in  his 
quae  fiunt,  tunc  dicitur  esse  aliquid  '  perfectum, 
cum  de  potentia  educitur  in  actum;  transumitur 
hoc  nomen  perfectum ,  ad  significandum  omne 
illud  cui  non  deest  esse  in  actu,  sive  hoc  habeat  * 
per  modum  factionis,  sive  non. 

Ad  secundum  dicendum  quod  principium  ma- 
teriale,  quod  apud  nos  imperfectum  invenitur, 
non  potest  esse  simpliciter  primum,  sed  praece- 
ditur  -"  ab  alio  perfecto.  Nam  semen,  licet  sit  prin- 
cipium  animalis  generati  ex  semine ,  tamen  ha- 
bet  ante  se  animal  vel  plantam  unde  deciditur. 
Oportet  enim  ante  id  quod  est  in  potentia,  esse 
aliquid  actu :  cum  ens  in  potentia  non  reducatur 
in  actum,  nisi  per  aliquod  ens  in  actu. 

Ad  tertium  dicendum  quod  ipsum  esse  est 
perfectissimum  omnium  *:  comparatur  enim  ad 
omnia  ut  actus.  Nihil  enim  habet  actualitatem,  nisi 
inquantum  est :  unde  ipsura  esse  est  actualitas 
omnium  rerum,  et  etiam  ipsarum  formarum.  Unde 
non  comparatur  ad  alia  sicut  recipiens  ad  rece- 
ptum :  sed  magis  sicut  receptum  ad  recipiens  *. 
Cum  enim  dico  esse  hominis,  vel  equi ',  vel  cuius- 
cumque  alterius,  ipsum  esse  consideratur  ut  for- 
male  et  receptum:  non  autem  ut  ^  illud  cui  com- 
petit  esse. 


a)  dicendum.  -  agendum  codices. 

^)  Deus.  -  Ora.  codices.  -  Pro  omnium,  quasi  omnium  ABCFG,  quasi 
omnem  K,  quia  omnem  D,  idest  omnium  edd.  ab;  pro  perfectiones , 
perfectionem  codices  et  ed.  b,  perfectio  ed.  a. 

f)  similes  Deo  dici  possint.  -  possint  dici  Deo  similes  codices  et 
edd.  a  b. 

8)  essentia.  —  natura  codices  et  edd.  a  b. 

i)  est  imperfectus.  -  non  est  perfectus  ACDEF. 

C)  quidam.  -  quod  quidam  codices.-  Pro  Pythagorici,  fythagorasB; 
pro  Speusippus,  Leucippus  PBD  et  edd.  a  b,  ele  cura  spatio  sex  litt.  G ; 
cf.  Aristot.  loc.  cit.  -  Pro  attribuerunt,  attribuunt  BDEG  et  edd.  a  b. 


•  Moral.  lib.V, 
cap.  XXXVI,  (al. 
XXVI ) ;  et  lib. 
XXIX,  cap.  I. 


T))  et  hoc.  -  quod  B.  , 

0)  esse.  -  Om.  codices. 

i)  secundum.  -  Om.  ACDFG. 

x)  esse  aliquid.  —  aliquid  G,  cdiquid  esse  ceteri. 

\)  hoc  habeat.  -  Om.  B.  -  Pro  per  modum  factionis,  per  modum 
perfectionis  PG  et  edd.  a  b. 

[i)  praeceditur.  -  procedit  BEG  et  ed.  b.  -  Pro  alio,  aliquo  ACD 
EFGsB  et  cdd.  a  b,  activo  pB. 

v)  vel  equi.  -  vel  esse  equi  C,  om.  B.  -  Pro  cuiuscumque,  cuius- 
libet  BD. 

5)  ut.  -  Om.  codices  et  edd.  a  b. 


D.  559. 


D.  563. 


QUAESTIO  IV,  ARTICULUS  II 


5i 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


c; 


MRCA  ordinem  et  titulum  quaestionis,  adverte  quod  per- 
jfectio  non  significat  aliqiiam  perfectionem,  ut  bonitas, 
vita,  sapientia,  etc. :  neque  significat  omnes  perfectiones  in 
coramuni  (non  enim  quaerendo  an  aliquid  sit  perfectum, 
quaeritur  an  habeat  omnes  perfectiones ,  sive  determinate 
sive  indeterminate) :  sed  significat  modum  essendi  optimum 
secundum  quamcumque  rationem  formalem;  licet,  extenso 
iam  ab  usu  vocabulo,  perfectio  supponat  saepe  pro  re  aut 
ratione  formali  actuante  aliquid,  ut  patet  cum  dicimus  quod 
sapientia  est  perfectio ,  etc.  Proprie  igitur  loquendo,  ly 
perfectio,  licet  a  totali  factione  primo  derivatum  sit,  apud 
phUosophos  modum  essendi  significat,  non  quemcumque, 
sed  optimum :  non  alicuius  certae  rei,  sed  cuiuscumque 
rei  cui  apponitur,  sive  sit  substantia,  sive  accidens.  Potest 
enim  res  intelligi  et  esse  sub  modo  essendi  multiplici,  quo- 
rum  unus  est  melior  altero:  sicut  natura  plantarum  et  ani- 
malium  habet  in  semine  quendam  modum  essendi,  et  alium 
essendi  modum  habet  in  individuis  genitis,  et  rursus  alium 
in  eisdem  augmentatis ,  etc. :  et  constat  quod  primus  est 
et  dicitur  imperfectus,  quia  in  potentia  tantum  est  ibi  na- 
tura  specifica;  secundus  autem  aliqualiter  perfectus;  tertius 
Cap.m,  n.i.  ygi.o  simpliciter  perfectus,  ut  patet  IV  Meteor.*:  perfectum 
enim  unumquodque  ibi  dicitur,  cum  potest  facere  alterum 
quale  ipsum  est;  tunc  enim  habet  naturam  optimo  modo. 
-  Unde,  sicut  quaerere  utrum  aliquid  sit  perfectum  secun- 
dum  talem  vel  talem  rationem  ,  puta  scientiam  vel  na- 
turam,  non  est  quaerere  utrum  illud  habeat  aliquam  aliam 
perfectionem ,  sed  utrum  habeat  illam  optimo  modo ;  ita 
quaerere  absolute  et  sine  specificatione ,  ut  in  proposito 
fit,  utrum  Deus  sit  perfectus,  non  est  quaerere  utrum  Deus 
habeat  aliquam  perfectionem ;  neque  utrum  habeat  omnes, 
cum  hoc  reservetur  secundo  articulo ;  sed  est  quaerere 
utrum  Deus,  id  quod  est,  sit  optimo  modo:  hoc  est  enim 
esse  perfectum. 

II.  Testatur  autem  hunc  esse  manifestum  sensum  quae- 
stionis,  causa  responsionis  assignata  in  corpore  articuli.  Di- 
citur  enim  quod  Deus  est  perfectus,  quia  non  est  in  po- 
tentia,  sed  in  actu:   constat  enim  quod  esse  in  actu  vel  in 


potentia,  ad  modum  essendi  spectat.  Et  propterea  ista  quae- 

stio  immediate  post  quaestionem  de  simplicitate  naturae  di- 

vinae  ordinata  est :   stabilita  namque  essentia,  quaerendum 

statim  occurrit  de  modo  essendi  ipsius  intrinseco,  qualem 

\y  perfectum  significat:   non  enim  importat  modum  essendi 

rei  in  respectu  ad  aliquod  circumstans,  aut  quovis  modo 

extrinsecum,  sed  in  seipsa.  Unde  et  Aristoteles,  in  I  Caeli*,   'i^t^,]'''^'"^^' 

de  natura  universi  tractans,  primo  an  sit  perfectum  deter- 

minat:  quoniam  et  quaestio  an  est,  et  an  simplex  an  com- 

positum  esset ,  quae  priores  erant ,   relinquebantur  per  se 

notae. 

III.  In  corpore  duo :  primo  refertur  opinio  Pythagorico- 
rum ;  secundo  respondetur  quaesito.  -  Quoad  primum,  duo. 
Opinio:  quod  principio  non  convenit  perfectio.  Radix:  quia 
principium  materiale  tantum  intellexerunt.  Probatur  conse- 
cutio :  quia  ut  sic  est  in  potentia :  ergo. 

IV.  Quoad  secundum,  similiter  duo.  Conclusio,  respon- 
siva  quaesito  affirmative :  Deus  est  maxime  perfectus.  Ra- 
dix,  opposita  primae :  quia  scilicet  est  principium  activum. 

Probatur.  Activum  oportet  esse  in  actu:  ergo  primum 
activum  maxime  in  actu :  ergo  maxime  perfectum.  -  Omnia 
patent.  Et  ultima  consequentia  declaratur  ex  quid  nominis 
perfecti,  scilicet  cui  nihil  deest  de  requisitis:  existenti  enim 
in  potentia,  deest  id  quod  in  actu  esse  potest;  existenti 
autem  in  actu,  ut  sic,  nihil  deest. 

V.  In  responsione  ad  tertium,  adverte  duo.  Primo,  quod 
responsio  stat  in  hac  distinctione  :  commune  dupliciter,  per 
modum  actus,  et  per  modum  potentiae.  Communitas  per 
modum  actus,  consistit  in  recipi:  communitas  per  modum 
potentiae ,  consistit  in  recipere.  Esse  autem  est  commu- 
nissimum  per  modum  actus :  quia  ad  omnia  comparatur 
ut  receptum  ad  receptiva,  ut  patet.  -  Secundo,  quod  hinc 
patet  defectus  Scoti,  in  IV  Sent.,  dist.  i,  qu.  i,  contra  hanc 
s.  Thomae  positionem,  scilicet  quod  esse,  secundum  suam 
formalem  rationem,  est  perfectissima  omnium  perfectio- 
num ,  arguentis  ex  communitate  ipsius.  Mirum  est  enim 
quod  hanc  rationem  affert  ad  concludendum,  quam  expresse 
s.  Thomas  solverat  tam  clare. 


*  Qu.  praeced. 
art.  7. 


ARTICULUS  SECUNDUS 

UTRUM  IN  DEO  SINT  PERFECTIONES  OMNIUM  RERUM 


I  Sent.,  dist.  11,  art.  2,  3;  I  Cont.  Gent.,  cap. 
Compend.  TTieol.,  cap.  xxi,  xxn; 

D  SECUNDUM  sic  PROCEDiTUR.  Vidctur  quod 
in  Deo  non  sint  perfectiones  omnium 
rerum.  Deus  enim  simplex  est,  ut  osten- 
sum  est  *.  Sed  perfectiones  rerum  sunt 

multae  et  diversae.  Ergo  in  Deo  non  sunt  omnes 

perfectiones  rerum. 

2.  Praeterea,  opposita  non  possunt  esse  in 
eodem.  Sed  perfectiones  rerum  sunt  oppositae : 
unaquaeque  enim  species  perficitur  per  suam  dif- 
ferentiam  specificam;  differentiae  autem  quibus 
dividitur  genus  et  constituuntur  species,  sunt  op- 
positae.  Cum  ergo  opposita  non  possint  simul 
esse  in  eodem,  videtur  quod  non  omnes  rerum 
perfectiones  sint  in  Deo. 

3.  Praeterea,  vivens  est  perfectius  quam  ens, 
et  sapiens  quam  vivens:  ergo  et  vivere  est  per- 
fectius  quam  esse ,  et  sapere  quam  vivere.  Sed 
essentia  Dei  est  ipsum  esse.  Ergo  non  habet  in 
se  perfectionem  vitae  et  sapientiae,  et  alias  huius- 
modi  perfectiones. 


xxvin,  xxxi;  II,  cap.  11;  De   Verit.,  qu.  11,  art.   i; 
de  Div'.  Nom.,  cap.  v,  lect.  i,  11. 

Sed  contra  est  quod  dicit  Dionysius,  cap.  v  de 
Div.  Nom.  *,  quod  Deus  in  iino  "  existentia  omnia  '  s.  xh.  lect.i 
praehabet. 

Respondeo  dicendum  quod  in  Deo  sunt  perfe- 
ctiones  omnium  rerum.  Unde  et  dicitur  univer- 
saliter  perfectus:  quia  non  deest  ei  aliqua  nobi- 
litas  quae  inveniatur  in  aliquo  genere,  ut  dicit 
Commentator  in  V  Metaphys.  *.  Et  hoc  quidem  •  comm.  xxi. 
ex  duobus  considerari  potest. 

Primo  quidem,  per  ^  hoc  quod  quidquid  per-  P 

fectionis  est  in  effectu,  oportet  inveniri  in  causa 
effectiva:  vel  secundum  eandem  rationem,  si  sit 
agens  univocum,  ut  homo  generat  hominem;  vel 
eminentiori  modo,  si  sit,  agens  aequivocum,  sicut 
in  ^ole  est  similitudo  eorum  quae  generantur 
per  virtutem  solis.  Manifestum  est  enim  quod 
effectus  praeexistit  virtute  in  causa  agente:  prae- 
existere  autem  in  virtute  causae  agentis,  non  est 
praeexistere  imperfectiori  modo,  sed  perfectiori  *;  '  d.  326. 
Ucet  praeexistere  in  potentia  "  causae  materialis,  sit  t^ 


a)  uno. 
margine. 


una  PpBsF  et  editiones  a  b;  cf.  s.  Thom,  loco  citato  in 


P)  per.  -  ex  ABCDE.  -  Pro  oportet,  debet  B. 
f)  potentia.  -  velvirtute  addit  B. 


52 


QUAESTIO  IV,  ARTICULUS  II 


D.  468. 

S.  Th.  lect.  II. 


'  Qu.  praeced. , 
art.  4. 


D.  709. 


S.Th.  lect.  I. 


praeexistere  imperfectiori  modo:  eo  quod  mate- 
ria,  inquantum  huiusmodi,  est  imperfecta;  agens 
vero,  inquantum  huiusmodi,  est  perfectum.  Cum 
ergo  Deus  sit  prima  causa  effectiva  rerum,  opor- 
tet  omnium  rerum  perfectiones  praeexistere  in 
Deo  secundum  eminentiorem  modum  *.  Et  hanc 
rationem  tangit  Dionysius,  cap.  v  de  Div.  Nom.  *, 
dicens  de  Deo  quod  non  hoc  quidem  ^  est,  hoc 
autem  non  est:  sed  omnia  est,  iit  omnium  causa. 
Secundo  vero ,  ex  hoc  quod  supra  *  osten- 
sum  est,  quod  Deus  est  ipsum  esse  per  se  sub- 
sistens :  ex  quo  oportet  quod  totam  perfectionem 
essendi  in  se  contineat.  Manifestum  est  enim 
quod,  si  aliquod  calidum  non  habeat  totam  per- 
fectionem  calidi  ',  hoc  ideo  est,  quia  calor  non 
participatur  secundum  pejfectam  rationem :  sed 
si  calor  esset  per  se  subsistens,  non  posset  ei 
aliquid  deesse  de  virtute  caloris.  Unde,  cum  Deus 
sit  ipsum  esse  subsistens,  nihil  de  perfectione 
essendi  potest  ei  deesse.  Omnium  autem  perfectio- 
nes  pertinent  ad  perfectionem  essendi  * :  secun- 
dum  hoc  enim  aliqua  ^-  perfecta  sunt,  quod  aliquo 
modo  esse  habent.  Unde  sequitur  quod  nullius 
rei  perfectio  Deo  desit.  Et  hanc  etiam  ^  rationem 
tangit  Dionysius,  cap.  v  de  Div.  Nom.  *,  dicens 
quod  Deus   noti   quodammodo   est  existens ,  sed 


simpliciter  et  incircumscripte  totum  in  seipso  uni- 
formiter  ®  esse  praeaccipit:  et  postea  subdit  quod  0 

ipse  est  esse  subsistentibus. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod,  sicut  sol ,  ut 
dicit  Dionysius,  cap.  v  de  Div.  Nom.  *,  sensibilium  •  s.  Th.  lect.n. 
substantias  et  qualitates  multas  et  differentes  ',  ipse  t 

unus  existens  et  uniformiter  lucendo ,  in  seipso 
uniformiter  praeaccipit;  ita  '  multo  magis  in  causa  x 

omnium  necesse^  est  praeexistere  omnia  secun- 
dum  naturalem  unionem.  Et  sic,  quae  sunt  di- 
versa  et  opposita  in  seipsis,  in  Deo  praeexistunt 
ut  unum,  absque  detrimento  simplicitatis  ipsius. 

Et  per  hoc  patet  '■  solutio  ad  secundum.  >■ 

Ad  tertium  DicENDUM  quod ,  sicut  in  eodem 
capite  *  idem  Dionysius  ■"  dicit,  licet  ipsum  esse 
sit  perfectius  quam  vita,  et  ipsa  vita  quam  ipsa 
sapientia ,  si  considerentur  secundum  quod  dis- 
tinguuntur  ratione :  tamen  vivens  est  perfectius 
quam  ens  tantum,  quia  vivens  etiam  est  ens;  et 
sapiens  est  ens  et  vivens.  Licet  igitur  ens  non 
includat  in  se  vivens  et  sapiens,  quia  non  oportet 
quod  illud  quod  participat  esse,  participet  ipsum 
secundum  omnem  modum  essendi:  tamen  ipsum 
esse  Dei"  includit  in  se  vitam  et  sapientiam;  quia 
nulla  de  perfectionibus  essendi  potest  deesse  ei 
quod  est  ipsum  esse  subsistens. 


S.  Th.  lect.  I. 


8)  hoc  quidem.  -  quident  hoc  Pab. 

e)  calidi.  -  caloris  codices. 

X)  aliqua.  -  aliqualiter  codices. 

7))  etiam.  -  Om.  codices  et  ed.  a. 

0)  uniformiter.  —  Oni.  codices  et  ed.  a. 

i)  differentes.  -  differenter  ABCDEF. 

x)  ita.  -  Om.  codices.  -  Pro  unionem,  unitionem  ACDEGpFsB. 


X)  patet.  -  etiam  patet  codices  et  ed.  a.  -  Pro  solutio,  respon- 
sio  C. 

(x)  Dionysius.  -  Om.  codices  et  ed.  a.  -  Pro  quam  vita,  quam  ipsa 
vita  codiccs  et  edd.  ab.  -  Pro  considerentur ,  consideretur  ACDEpF 
et  ed.  a;  pro  distinguuntur ,  distinguitur  pBF  et  ed.  a.  -  Pro  perfe- 
ctius,  nobilius  codices  et  ed.  a. 

v)  Dei.  -  per  se  B,  om.  ceteri  et  edd.  a  b. 


Oommentaria  Cardinalis  Caietani 


IN  titulo,  ly  sint  non  denotat  aliquem  specialem  modum 
essendi,  sed  absolute  sumitur:  ita  quod  non  quaeritur 
utrum  perfectiones  sint  in  Deo  formaliter,  aut  virtualiter, 
sed  absolute,  quovis  modo  sint.  Ly  perfectiones  stat  uni- 
versaliter  pro  omnibus  perfectionibus,  tam  simpliciter  quam 
non  simpliciter,  ut  patet  ex  processu  articuli. 

II.  In  corpore  est  una  conclusio,  responsiva  quaesito 
affirmative:  In  Deo  sunt  perfectiones  omnium  rerum. 

'Cf.  num.  m,  et         Probatur  tripliciter  *.  Primo,    ab  auctoritate.    Deus  di- 
"'•  citur   universaliter   perfectus ,    idest    secundum    nobilitates 

omnium  generum:  ergo.  -  Antecedens  probatur  auctoritate 

Averrois,  V  Metaphys. 

III.  Secundo,  ratione  sumpta  ex  Dionysio.  Deus  est  prima 
causa  effectiva  rerum :  ergo  omnium  rerum-  perfectiones 
praeexistunt  in  Deo  eminentiori  modo. 

Antecedens  supponitur.  Consequentia  probatur  quoad 
primam  partem.  Effectus  praeexistit  virtute  in  causa  agente: 
ergo  quidquid  perfectionis  est  in  effectu,  oportet  in  causa 
effectiva  inveniri.  Ergo,  si  Deus  etc,  omnium  rerum  per- 
fectiones  sunt  in  eo.  -  Quoad  secundam  vero  partem  pro- 
batur.  Agens,  inquantum  agens,  est  perfectum :  ergo  prae- 
existere  in  virtute  causae  agentis,  non  est  praeexistere  imper- 
fectiori ,  sed  perfectiori  modo.  Ergo  quidquid  perfectionis 
est  in  effectu ,  praeexistit  in  causa  effectiva,  vel  secundum 
eandem  rationem ,  ut  in  univoca ;  vel  secundum  eminen- 
tiorem,  ut  in  aequivoca.  Ergo ,  si  Deus  est  prima  causa 
omnium,  oportet  eminentiori  modo  omnium  perfectiones 
habere.  -  Assumptum  patet  ex  praecedenti  articulo.  Prima 
consequentia  probatur  ex  opposito :  scilicet ,  quia  materia 
est  imperfecta,  praeexistere  in  potentia  causae  materialis,  est 
esse  imperfectiori  modo.  Reliqua  relinquuntur  per  se  nota. 

IV.  Circa  illam  propositionem,  praeexistere  in  virtute 
causae  agentis,  non  est  praeexistere  imperfectiori,  sed  per- 

fectiori  modo,  dubium  statim  occurrit :  quia  et  est  falsa ;  et 


contradicit  alteri  dicto  litterae.  Falsa  quidem ;  quia  effectus 
in  causa  efficiente  quandoque  praeexistit  aeque  perfecto 
modo ;  ut  patet  cum  Socrates  generat  Platonem.  Contra 
litteram  vero :  quia  expresse  dicitur,  et  bene,  quod  in  causa 
univoca  praeexistit  effectus  secundum  eandem  rationem: 
igitur  non  perfectiori  modo. 

Non  deest  quoque  novitiis  occasio  dubitandi:  quia  vi- 
demus  effectus  etiam  imperfectiori  modo  praeexistere  in 
multis  causis,  quae  sunt  causae  vere  effectivae;  ut  patet  in 
seminibus ,  ex  quibus  effeclive  producuntur  animalia  et 
plantae. 

V.  Ad  hoc  breviter  dicendum  est,  quod  ly  perfectiori 
modo  potest  exponi  dupliciter.  Primo,  comparative,  ut  si- 
gnificat  ex  vi  vocabuli.  Et  tunc  intelligitur,  non  necessario, 
sed  permissive:  ita  quod  particula  negativa,  non  imperfe- 
ctiori  modo,  intelligitur  necessario;  particula  vero  affirma- 
tiva,  sed  perfectiori ,  intelligitur  permissive.  Et  sic  est  ve- 
rissima  propositio:  et  significat  quod  praeexistere  in  causa 
efficiente,  necessario  est  praeexistere  non  imperfectiori  modo 
quam  sit  niodus  essendi  effectus;  sed  possibiliter  est  prae- 
existere  perfectiori  modo.  -  Secundo,  potest  exponi  interpre- 
tando  comparativum  pro  positivo:  perfectiori  modo,  idest 
modo  perfecto,  seu  perfectionis.  -  Prima  tamen  expositio 
litterae  intento  servit :  quoniam  intendit  probare  quod  emi- 
nentiori  modo  in  causa  aequivoca,  Deoque,  perfectiones 
effectuum  sunt. 

Ad  novitios  autem  respondetur,  ex  doctrina  Alexandri, 
ut  refert  Averroes  XII  Metaphys.,  corament.  xxiv,  quod 
semina  et  alia  huiusmodi,  quibus  formae  effectuum  non  as- 
similantur  univoce  vel  imitative,  non  sunt  causae  efficientes, 
sed  instrumenta  causarum  agentium,  et  propterea  locantur 
in  genere  causarum  effectivarum  ab  Aristotele,  V  Metaphys.  *  •  Cap.  m.  -  Did. 
et  II  Physic.  *  Praesens  autem  sermo  de  causis  activis  pro-  „''';  ^'  *^*'''  "' 
prie,  non  solum  ut  distinguuntur  contra  alia  genera  causa-  '  ^'•P' '".  "■  5- 


QUAESTIO  IV,  ARTICUUUS  III 


53 


*  Cf.   num. 
vers.  fin. 


'  Cf.  num.  u,  III. 


rum ,  sed  ut  distinguuntur    contra  instrumenta  causarum , 
quae  non  proprie  causae  sunt. 

VI.  Circa  ultimam  consequentiam  *,  adverte  quod  fun- 
datur  super  hoc,  quod  prima  causa  effectiva  rerum  est 
causa  aequivoca.  Quod  pro  constanti  relictum  est :  tum 
quia  ab  omnibus  adraittitur;  tum  quia  manifeste  patet  ex 
terminis.  Si  enim  est  effectiva  rerum  diversarum  rationum, 
nulli  earum  est  univoca:  et  si  alicui  earum  est  univoca, 
ergo  non  est  efTectiva  aliarum :   ergo  non  diversarum. 

VII.  Secunda  ratio  *  a  Dionysio  quoque  tacta  est.  Deus 
est  ipsum  esse  per  se  subsistens :  ergo  continet  in  se  to- 
tam  perfectionem  essendi:  ergo  omnes  perfectiones  rerum 
omnium. 

Antecedens  supponitur.  Prima  consequentia  probatur  a 
destructione  consequentis,  in  terminis  specialibus,' scilicet 
caloris  et  calidi  perfectione,  sic.  Non  continet  totam  per- 
fectionem  essendi :  ergo  non  habet  esse  secundum  perfe- 
ctam  rationem :  ergo  non  est  ipsum  esse  per  se  subsistens 
(quod  est  oppositum  antecedentis) ;  quemadmodum  «  A  ca- 
lidum »  non  habet  totam  calidi  perfectionem :  ergo  non 
habet  calorem  secundum  perfectam  rationem:  ergo  non  est 
calor  per  se  subsistens.  -  Secunda  autem  consequentia  pro- 
batur.  Res  dicuntur  perfectae  secundum  quod  habent  esse: 
ergo  omnium  perfectiones  pertinent  ad  perfectionem  es- 
sendi:  ergo,  si  continet  totam  perfectionem  essendi,  etc. 

VIII.  In  responsione  ad  tertium ,  adverte  primo ,  quod 
vis  argumenti  fundatur  super  locum  a  coniugatis,  dum  di- 
citur:  ens  est  imperfectius  quam  vivens,  ergo  esse  quam 
vita.  Et  veritas  antecedentis  consistit  in  hoc,  quia  ens  non 
includit  vivens,  sed  e  converso. 

Adverte  secundo,  quod  in  responsione  innuit  hanc  distin- 
ctionem  ex  parte  rei :  esse  potest  comparari  ad  vitam  tri- 
pliciter.  Primo,  formaliter  et  praecise  utrinque:  ita  quod 


esse  sumitur  praecise  pro  actu  essendi,  et  vita  praecise  pro 
eo  quod  formaliter  addit  supra  esse,  puta  vivere  ut  sic.  Et 
sic  significantur  norainibus  abstractis,  puta  esse,  vita,  sa- 
pientia,  etc. :  et  in  littera  dicuntur  comparari  prout  distin- 
guuntur  ratione.  Et  sic  esse  est  perfectius  quam  vivere  et 
ceterae  perfectiones :  quia  est  actualitas  omnium,  ut  prae- 
dictum  est  *.  -  Secundo ,  potest  comparari  esse  ad  vitam 
absque  praecisione :  ita  quod  vita  sumatur  secundum  id 
quod  includit,  et  non  tantum  pro  eo  quod  formaliter  addit 
supra  esse.  Et  sic  significantur  nominibus  concretis  in  lit- 
tera,  et  dicuntur  ens ,  vivens ,  sapiens :  et  dicitur  quod 
vivens  est  perfectius  quam  ens,  quia  includit  ens,  et  aliquid 
perfectionis  ultra.  -  Tertio  modo  potest  coraparari  esse  in 
sua  pura  subsistentia ,  ad  reliqua  quomodolibet  sumpta. 
Et  sic  significatur  in  littera  per  ly  ipsum  esse:  et  dicitur 
quod  includit  in  se  vitam,  sapientiam,  et  omnem  essendi 
perfectionem,  ut  in  corpore  probatum  est;  et  consequenter 
est  perfectissimum  oranium. 

Ex  his  autem,  quae  ex  littera  accepta  sunt,  habemus  et 
quod  esSe  formaliter  est  perfectius  ceteris  formaliter:  et 
quod  ipsum  esse  est  simpliciter  perfectius ,  omnes  perfe- 
ctiones  in  se  praehabens.  Ut  ex  primo  sciamus  quod  prae- 
dicatum  illud ,  quod  soli  Deo  quidditative  convenit ,  est 
formaliter  nobilius  ceteris  perfectionibus :  et  ex  secundo, 
quod  ex  hoc  quod  Deus  est  ipsum  esse,  habet  omnes  per- 
fectiones. 

Habetur  quoque  ex  his  responsio  ad  argumentum.  Quo- 
niam  neganda  insinuatur  consequentia:  quoniam  in  ante- 
cedente  sumitur  vivens  ut  includit  ens  et  aliquid  ultra;  in 
consequente  vero  sumitur  secundum  id  tantum  quod  addit 
supra  ens.  Et  sic  ostenditur  quod  non  arguitur  per  locum 
a  coniugatis:  qui  tenet  quando  concreta  praecise  formaliter 
tenentur  sicut  et  abstracta;  cuius  oppositum  hic  accidit. 


Art.  I,  ad  3. 


ARTICULUS  TERTIUS 

UTRUM  ALIQUA.CREATURA  POSSIT  ESSE  SIMILIS  DEO 


I  Sent.,  dist.  xniii,  qu.  i,  art.  i;  II,  dist.  xvi,  qu.  i,  art.   i,  ad  3;  I   Cont.   Gent.,  cap.  xxix;  De   Verit.,  qu.  11,  art.   11 
qu.  III,  art.  i,  ad  9;  qu.  xxiii,  art.  7,  ad  9  sqq.;  De  Pot.,  qu.  vii,  art.  7;  De  Div.  Nom.,  cap.  ix,  lect.  iii. 


Ps.  LXXXV,  8. 


Qu.  iii,"art.  5. 


^/^^0  TERTiUM  sic  PROCEDITUR.  Videtur  quod 
nuUa  creatura  possit  esse  similis  Deo. 
Dicitur  enim  in  Psalmo  *:  non  est  simi- 
lis  tui  in  diis,  Doinine.  Sed  inter  omnes  " 
creaturas,  excellentiores  sunt  quae  dicuntur  dii 
participative.  Multo  ergo  minus  aliae  creaturae 
possunt  dici  Deo  similes. 

2.  Praeterea,  similitudo  est  comparatio  quae- 
dam.  Non  est  autem  comparatio  eorum  quae 
sunt  diversorum  generum;  ergo  nec  similitudo: 
non  enim  dicimus  quod  dulcedo  sit  similis  albe- 
dini.  Sed  nulla  creatura  est  eiusdem  generis  cum 
Deo ,  cum  Deus  non  sit  in  genere ,  ut  supra  * 
ostensum  est.  Ergo  nulla  creatura  est  similis  Deo. 

3.  Praeterea,  similia  dicuntur  quae  conveniunt 
in  forma.  Sed  nihil  convenit  cum  Deo  in  forma: 
nuUius  enim  rei  essentia  '-  est  ipsum  esse ,  nisi 
solius  Dei.  Ergo  nulia  creatura  potest  esse  simi- 
lis  Deo. 

4.  Praeterea,  in  similibus  est  mutua  simili- 
tudo:  nam  simile  est  simili  simile.  Si  igitur  aliqua 
creatura  est  "^  similis  Deo,  et  Deus  erit  simiiis  ali- 


a)  omnes.  -  Om.  ABCDEF  et  ed.  a,  quae  transponit:  excellentiores 
creaturas.  -  Pro  quae  dicuntur  dii  participative ,  quae  dicuntur  dii 
participatione  CE(ABD  r). 

p)  rci  essentia.  —  essentia  rei  Pat. 

Y)  est.  -  esset  EF.  -  Pro  erit,  esset  ABCDE. 


0)  convenientiam  vel  communicationem.  -  convenientiam  BC,  com- 
municantiam  ceteri  et  ed.  a. 
s)  quae.  -  quia  codices. 

^)  sed.  —  sed  etiam  G.  -  sua  om.  codices   et  ed.  a. 
7))  communicant.  -  conveniunt  AE.  -  Pro  et  non,  sed  non  codices. 


Vers.  18. 
Vers.  26. 


cui  creaturae.  Quod  est  contra  id  quod  dicitur 
Isaiae  xl  * :  ctti  similem  fecistis  Deum  ? 

Sed  contra  est  quod  dicitur  Gen.  i  *:  Facia- 
mus  hominem  ad  imaginem  et  similitudinem  no- 
stram;  et  I  loann.  iii  *:  cum   apparuerit,  similes  "Vers.j. 
ei  erimus. 

Respondeo  dicendum  quod,  cum  similitudo  at- 
tendatur  secundum  convenientiam  vel  communi- 
cationem  *  in  forma,  multiplex  est  similitudo,  se-  ° 

cundum  multos  modos  communicandi  in  forma. 
Quaedam  enim  dicuntur  similia,  quae '  communi-  ^ 

cant  in  eadem  forma  secundum  eandem  rationem, 
et  secundum  eundem  modum:  et  haec  non  solum 
dicuntur  similia,  sed  ^  aequalia  in  sua  similitudine;  C 

sicut  duo  aequaiiter  alba,  dicuntur  similia  in  albe- 
dine.  Et  haec  est  perfectissima  similitudo.  -  Alio 
modo  dicuntur   similia  ,    quae  communicant  "^  in  i 

forma  secundum  eandem  rationem,  et  non  se- 
cundum  eundem  modum ,  sed  secundum  magis 
et  minus;  ut  minus  album  dicitur  simile  magis 
albo.  Et  haec  est  similitudo  imperfecta.  -  Tertio 
modo  dicuntur  aliqua  similia,  quae  communicant 


H 


QUAESTIO  IV,  ARTICULUS  III 


S.Th.lect.  III. 


in  eadem  forma ",  sed  non  secundum  eandem  ra- 
tionem ;  ut  patet  in  agentibus  non  univocis.  Cum 
enim  omne  agens  agat  sibi  simile  inquantum  est 
agens,  agit  autem  unumquodque  secundum  suam 
formam,  necesse  est  quod  in  eflfectu  sit  simili- 
tudo  formae  agentis.  Si  ergo  agens  sit  contentum 
in  eadem  specie  cum  suo  eflfectu ',  erit  similitudo 
inter  faciens  et  factum  in  forma,  secundum  ean- 
dem  rationem  speciei ;  sicut  homo  generat  ho- 
minem.  Si  autem  agens  non  sit  contentum  in 
eadem  specie  ",  erit  similitudo,  sed  non  secundum 
eandem  rationem  speciei:  sicut  ea  quae  generan- 
tur  ex  virtute  solis,  accedunt  quidem  ad  aliquam 
similitudinem  solis,  non  tamen  ut  recipiant  for- 
mam  solis  secundum  similitudinem  speciei,  sed 
secundum  similitudinem  generis  \ 

Si  igitur  sit  aliquod  agens,  quod  non  in  genere 
contineatur,  effectus  eius  adhuc  magis  accedent 
remote  ''  ad  similitudinem  formae  agentis :  non 
tamen  ita  quod  participent  similitudinem  formae 
agentis  secundum  eandem  rationem  speciei  aut 
generis,  sed  secundum  aliqualem  analogiam,  sicut 
ipsum  esse  est  commune  omnibus.  Et  hoc  modo 
illa  quae  sunt  a  Deo,  assimilantur  ei  inquantum 
sunt  entia ,  ut  primo  et  universali  principio  to- 
tius  esse. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod,  sicut  dicit  Dio- 
nysius  cap. 
ptura  dicit 


IX  de  Div.  Nom.  *,  cum  '  sacra  Scri- 
aliquid  non  esse  simile  Deo,  non  est 


contrarium  assimilationi  ad  ipsum.  Eadem  enim 
sunt  similia  Deo,  et  dissimilia :  similia  quidem  se- 
cundum  quod  imitantur  ipsum  ^ ,  prout  contingit 
eum  imitari  qui  non  perfecte  imitabilis  est;  dissi- 
milia  vero,  secundum  quod  dejiciimt  a  sua  causa; 
non  solum  secundum  intensionem  et  remissio- 
nem ,  sicut  minus  album  deficit  a  magis  albo ; 
sed  quia  non  est  convenientia  °  nec  secundum 
speciem  nec  secundum  genus. 

Ad  secundum  dicendum  quod  Deus  non  se  ha- 
bet  ad  creaturas  sicut  res  diversorum  generum": 
sed  sicut  id  quod  est  extra  omne  genus,  et  prin- 
cipium  omnium  generum. 

Ad  TERTiUM  DiCENDUM  quod  non  dicitur  esse 
similitudo  creaturae  ad  Deum  propter  communi- 
cantiam  in  forma  secundum  eandem  rationem 
generis  et  speciei :  sed  secundum  analogiam  tan- 
tum;  prout  scilicet  Deus  est  ens  per  essentiam, 
et  alia  per  participationem. 

Ad  quartum  dicendum  quod,  licet  aliquo  modo 
concedatur  quod  creatura  sit  similis  Deo,  nullo 
tamen  modo  concedendum  est  quod  Deus  sit 
similis  creaturae  *:  quia,  ut  dicit  Dionysius  cap.  ix 
de  Div.  Nom.  * ,  in  his  quae  unius  ordinis  sunt ,  «50  ^^  , 

.     .  .      ...        .  .  S. Th.  lect.  III 

recipitur  mutua  sitnilttudo ,  tiott  autem  ttt  causa 
et  causato :  dicimus  enim  quod  imago  sit  similis 
hornini,   et  f  non  e  converso.    Et   similiter  dici  p 

potest  aliquo  modo  quod  creatura  sit  similis  Deo : 
non  tamen  quod  Deus  sit  similis  creaturae. 


D.  234  ,  246  , 
415, 462, 47'>So3. 


6)  Tertio  ...  forma.  -  Tertio  modo  dicitur  aliquid  simile  alteri  quia 
communicant  {communicat  sA)  in  forma  codices,  Tertio  modo  dicitur 
aliquid  simile  alteri  cui  communicat  in  forma  ed.  a. 

1)  cum  suo  effectu.  -  Om.  codices. 

x)  1)1  eadem  specie.  -  in  specie  ACDEFG ;  in  specie,  idest  coincidat 
cum  forma  in  eadem  specie,  eadem  B.  -  Pro  eandem  rationem,  simi- 
litudinem  A. 

X)  sed  secundum  similitudinem  generis.  -  Om.  codices. 


(i)  accedent  remote.  -  remote  accedunt  B ,  accedunt  remole  D.  - 
Primum  formae  om.  codices  et  edd.  a  b. 

v)  cum.  -  quod  codices,  quod  cum  edd.  a  b;  pro  dicit,  cum  dicit  sF. 

\)  ipsum.  -  Om.  codices  et  ed.  b,  post  quidem  ponit  ed.  a,  Deum 
margo  F.  -  Pro  imitari,  scilicet  imitari  B,  om.  ceteri. 

0)  convenientia.  —  communicantia  codices  et  edd.  a  b. 

n)  generum.  -  se  liabent  ad  invicem  addit  D. 

p)  et.  -  sed  ABCDEF. 


Oommentaria  Cardinalis  Caietani 


IN  titulo  dubium  occurrit:  quorsum  iste  articulus  hoc  in 
loco.  Hic  enim  arguitur  de  perfectione  substantiae  divi- 
nae  in  se:  ergo  non  debet  admisceri  quaestio  de  creatura, 
qualis  est  ista. 

Ad  hoc  dicitur  quod,  licet  verbo  tenus  haec  quaestio  sit 
de  creatura,  secundum  sensum  tamen  est  de  perfectione 
naturae  divinae.  Quaeritur  enim  hic,  an  perfectio  naturae 
divinae  sit  tanta  quod  nulla  creatura  possit  ei  esse  similis, 
an  non.  Hoc  siquidem  inquirendum  supererat,  postquam 
determinatum  fuerat  et  quod  est  perfecta,  et  quod  est  uni- 
versaliter  perfecta.  -  Sed  adverte  quod  non  quaeritur  utrum 
perfectio  divina  sit  tanta,  quod  nulla  res  possit  ei  esse  si- 
milis :  sed  quod  nulla  creatura.  Primum  enim  pertinet  ad 
quaestionem  de  pluralitate  deorum,  et  tractabitur  in  quae- 
stione  xi :  secundum  autem  spectat  ad  hunc  locum. 

II.  In  corpore  duo  :  primo  distinguitur  similitudo;  se- 
cundo  respondetur  quaesito.  -  Quoad  primum,  similitudo 
triplex:  pritna,  secundum  formam  eiusdem  rationis  et  modi; 
secunda,  secundum  formam  eiusdem  rationis,  sed  non  modi ; 
tertia ,  secundum  formam,  sed  nec  eiusdem  rationis,  nec 
modi.  -  Probatur  distinctio.  Similitudo  est  convenientia  in 
forma:  ergo  multiplicatur  iuxta  modum  communicandi  in 
forma:  ergo  tripliciter,  etc.  Omnia  patent  in  littera. 

III.  Quoad  secundum ,  conclusio  responsiva  quaesito 
est:  Creaturae  sunt  similes  Deo,  non  secundum  eandem 
rationem  specificam  aut  genericam,  sed  secundum  aliqua- 
lem  analogiam. 

Conclusio  haec  habet  quatuor  partes;  primam  affirma- 
tivam,  scilicet  quod  sunt  similes  Deo;  secundam  negativam, 


scilicet  non  secundum  speciem;  tertiam  negativam,  scilicet 
nec  secundum  genus;  et  quartam  affirmativam,  scilicet  sed 
secundum  aliqualem  analogiam. -Et  primo  probatur  quoad 
primam.  Omne  agens  agit  per  suam  formam :  ergo  necesse 
est  in  effectu  esse  similitudinem  formae  agentis.  Et  tunc 
potes  subiungere:  ergo  necesse  est  creaturam  esse  similem 
Deo.  Consequentia  probatur:  quia  omne  agens  agit  sibi 
simile  inquantum  est  agens,  idest  secundum  illud  quod  est 
ei  ratio  agendi.  -  Deinde  quoad  secundam  et  tertiam  et 
quartara :  quia  Deus  non  est  agens  contentum  in  specie 
aut  genere,  sed  principium  universale  totius  esse.  -  Orania 
clara  sunt  in  littera. 

IV.  In  responsione  ad  ultiraum,  dubiura  occurrit  circa 
auctoritatem  Dionysii :  quoniam  distinguit  contra  res  unius 
ordinis  causam  et  causatum.  Ex  hoc  enim  oportet  quod 
aut  causa  et  causatum  sint  universaliter  diversorum  ordi- 
num,  quod  patet  esse  falsum  in  causis  univocis:  aut  quod 
ambigue  ct  male  membrura  hoc  distinctionis  sit  positum; 
ambigue  quidera,  quia  incertura  est  de  quali  causa  et  de 
quali  causato  sit  sermo ;  male  autem,  quia  contra  res  unius 
ordinis  debent  distingui  res  diversorum  ordinum,  sive  causa 
sint  et  causatum,  sive  non;  hoc  enim  est  per  accidens. 

V.  Ad  hoc  dicitur,  quod  distinctio  ista  artificiosa,  certa 
et  formalis  est,  si  recte  intelligitur.  Est  siquidem  non  fal- 
sum,  sed  verissimum  et  necessarium,  quod  causa  et  cau- 
satum  universaliter  et  formaliter  sunt  diversorum  ordinura. 
Sed  nomine  causae  et  causati  utiraur,  non  pro  relationi- 
bus  seu  causalitatibus;  sed  pro  re  quae  est  ratio  causandi, 
et  similiter  pro  re,  seu  forma,  quara  causatura  sortitur  a 


QUAESTIO  IV,  ARTICULUS  III 


55 


causa:  hae  enim  res  sunt  fundamenta  similitudinis  inter 
causatum  et  causam,  ut  in  omnibus.  Possunt  igitur  funda- 
menta  similitudinis  inter  aliqua,  dupliciter  se  habere,  ut  in 
littera  dicitur.  Uno  modo,  quod  sint  eiusdem  ordinis,  ut 
haec  et  illa  albedo,  et  hoc  et  illud  animal,  etc. :  et  sic  simili- 
tudo  est  relatio  aeqyiparantiae,  et  mutua.  Alio  modo,  quod 
alterum  eorum  formaliter  ex  propria  ratione  sit  causatum 
ab  altero,  ut  imago  Socratis  et  Socrates  (non  enim  accidit 
imagini  Socratis  dependentia  a  Socrate) :  et  sic  similitudo 
non  est  relatio  aequiparantiae  neque  mutua,  sed  reducitur 
XV. -Did.  ad  tertium  genus  relativorum,  positum  V  Metaphys.*,  de 
scientia  et  scibili,  etc.  Huiusmodi  autem  causam  et  causa- 
tum  constat  esse  diversorum  ordinum.  Impossibile  namque 
est  eiusdem  ordinis  res  sic  se  habere,  quod  de  ratione  for- 
mali  unius  sit  dependentia  ab  altera:  quoniam  quidquid  est 
de  ratione  unius,  est  de  ratione  alterius,  et  e  contra. 
VI.   Unde  patet  responsio  ad  instantiam  de  causis  uni- 


■Cap 

lib.  IV,  cap.  XV 


vocis  *.  Ubi  enim  est  univocatio,  ibi  non  est  causa  et  cau- 
satum  formaliter  et  per  se,  sed  materialiter  et  per  acci- 
dens:  quoniam  forma  effectus  formaliter  non  dependet  a 
forma  causae.  Non  enim  humanitas  quae  est  in  Socrate, 
formaliter  sumpta,  dependet  in  esse  aut  in  fieri  ab  huma- 
nitate  Platonis  patris:  sed  humanitas  Socratis,  quia  est  haec, 
ideo  dependet  a  patre.  Et  consequenter  humanitas,  quae  est 
fundamentum  similitudinis  inter  patrem  et  filium,  non  est 
de  genere  causae  aut  causati,  nisi  materialiter  et  per  acci- 
dens:  sed  est  de  genere  fundamentorum  eiusdem  ordinis. 
Quaecumque  igitur,  formaliter  sumpta,  sunt  causa  et  cau- 
satum,  sunt  diversorum  ordinum  fundamenta  similitudinis, 
ut  subtiliter  in  littera  adducitur:  et  consequenter  est  inter 
ea  similitudo  imitationis,  et  non  purae  similitudinis:  et  pro- 
pterea  non  est  mutua. 

Et  hoc  bene  nota,  et  proportionaliter  applica  ad  mate- 
riam  de  relativis  non  mutuis. 


Cf.  num.  IV. 


56 


QUAESTIO  V,  ARTICULUS  I 


QUAESTIO  QUINTA 

DE    BONO    IN    COMMUNI 


IN    SEX    ARTICULOS    DIVISA 


DEiNDE  quaeritur  de  bono:   et  primo  de  bono 
in  communi ;  secundo  de  bonitate  Dei  *. 
Circa  primum  quaeruntur  sex. 

Primo:  utrum  bonum  et  ens  sint  idem  secun- 

dum  rem. 
Secundo:  supposito  quod  differant  ratione  tan- 
tum,  quid  sit  prius  secundum  rationem,  utrum 
bonum  vel  ens. 


Tertio :  supposito    quod   ens  sit  prius ,  utrum 

omne  ens  sit  bonum. 
Quarto :    ad  quam    causam    ratio  boni   redu- 

catur. 
Quinto :  utrum  ratio   boni   consistat  in  modo, 

specie  et  ordine. 
Sexto :  quomodo  dividatur  bonum  "  in  hone- 

stum,  utile  et  delectabile. 


ARTICULUS  PRIMUS 

UTRUM  BONUM  DIFFERAT  SECUNDUM  REM  AB  ENTE 

I  Sent.,  dist.  viii,  qu.   i,  art.  3;  dist.  xix,  qu.  v,  art.   i,  ad  3;  De   Verit.,  qu.  i,  art.  i;  qu.  xxi,  art.  i; 

De  Pot.,  qu.  ix,  art.  7,  ad  6. 


S.  Th.  lect.  III- 


■  In  prop.  XXI, 
xxii. 


D  PRiMUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
bonum  dilferat  secundum  rem  ab  ente. 
Dicit  enim  Boetius,  in  libro  deHebdom.*: 
intueor  in   rebus  aliud  esse  quod  sunt 

bona,   et  aliud  esse  quod  sunt.  Ergo  bonum   et 

ens  diflferunt  secundum  rem. 

2.  Praeterea,  nihil  informatur  seipso.  Sed  bo- 
num  dicitur  per  informationem  entis,  ut  habetur 
in  Commento  libri  de  Causis  *.  Ergo  bonum  dif- 
fert  secundum  rem  ab  ente. 

3.  Praeterea,  bonum  suscipit  magis  et  minus. 
Esse  autem  non  suscipit  magis  et  minus.  Ergo 
bonum  diflfert  secundum  rem  ab  ente. 

Sed  contra  est  quod  Augustinus  dicit,  in  libro 
Lib.i,  c.xxxu.  de  Doctrina  Christiana*,  quod  inquantum  sumus, 
boni  sumus. 

Respondeo  dicendum  quod  bonum  et  ens  sunt 
idem  secundum  rem :  sed  diflferunt  secundum 
rationem  tantum.  Quod  sic  patet.  Ratio  enim 
boni  in  hoc  consistit,  quod  aliquid  sit  appeti- 
bile :  unde  Philosophus,  in  I  Ethic.  *,  dicit  quod 
bonum  est  quod  omnia  appetunt.  Manifestum  est 
autem  quod  unumquodque  est  appetibile  secun- 
dum  quod  est  perfectum :  nam  omnia  appetunt 
suam  perfectionem.  Intantum  est  autem  perfe- 
ctum  unumquodque,  inquantum  est  actu:  unde 
manifestum  est  quod  intantum  est  aliquid  bonum, 
inquantum  est  ens:  esse  enim  est  actualitas  omnis 
rei,  ut  ex  superioribus  *  patet.  Unde  manifestum 
qu.iv,art.i,ad3.  ^^^  quod  bouum  ct  cus  sunt  idem  secundum  rem: 
p  sed  bonum  dicit  rationem  appetibilis  ^,  quam  non 

dicit  ens. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod,  licet  bonum 
et  ens  sint  idem  secundum  rem ,  quia  tamen 
difTerunt  secundum  rationem,  non  eodem  modo 
dicitur  aliquid  ens  simpliciter ,  et  bonum  simpli- 
citer  *.  Nam  cum  ens  dicat  aliquid  "*  proprie  esse 
in  actu ;  actus  autem  proprie  ordinem  habeat  ad 


*  Cap.  i,  n.  i. 
S.  Th.  lect.  I. 


•  Qu.  III,  art.  4; 


D.  925. 
T 


potentiam ;  secundum  hoc  simpliciter  aliquid  di- 
citur  ens,  secundum  quod  primo  discernitur  ab 
eo  quod  est  in  potentia  tantum.  Hoc  autem  est 
esse  substantiale  rei  uniuscuiusque ;  unde  per 
suum  esse  substantiale  dicitur  unumquodque  ens 
simpliciter.  Per  actus  autem  superadditos,  dicitur 
aliquid  esse  secundum  quid,  sicut  esse  album 
significat  esse  secundum  quid :  non  enim  esse 
album  aufert  esse  in  potentia  simpliciter ,  cum 
adveniat  rei  iam  praeexistenti  in  actu.  Sed  bo- 
num  dicit  rationem  perfecti,  quod  est  appetibile: 
et  per  consequens  dicit  rationem  ultimi.  Unde 
id  quod  est  ultimo  perfectum ,  dicitur  bonum 
simpliciter.  Quod  autem  non  habet  ultimam  per- 
fectionem  quam  debet  habere ,  quamvis  habeat 
aliquam  perfectionem  inquantum  est  actu ,  non 
tamen  dicitur  perfectum  simpliciter,  nec  bonum 
simpliciter,  sed  secundum  quid.  -  Sic  ergo  secun- 
dum  primum  esse,  quod  est  substantiale,  dicitur 
aliquid  ens  simpliciter  et  bonum  secundum  quid, 
idest  inquantum  est  ens :  secundum  vero  ulti- 
mum  actum,  dicitur  aliquid  ens  secundum  quid, 
et  bonum  simpliciter.  Sic  ergo  quod  dicit  Boe- 
tius,  quod  in  rebus  aliud  est  quod  sunt  bona , 
et  aliud  quod  sunt,  referendum  est  ad  esse  bo- 
num  *  et  ad  esse  simpliciter:  quia  secundum  pri- 
mum  actum  est  aliquid  ens  simpliciter;  et  se- 
cundum  ultimum,  bonum  simpliciter.  Et  tamen 
secundum  primum  actum  est  quodammodo  bo- 
num:  et  secundum  ultimum  actum  est  quodam- 
modo  ens. 

Ad  secundum  dicendum  quod  bonum  dicitur 
per  informationem,  prout  accipitur  bonum  sim- 
pliciter,  secundum  ultimum  actum. 

Et  similiter  dicendum  ad  tertium,  quod  bo- 
num  dicitur  secundum  magis  et  minus,  secundum 
actum  supervenientem;  puta  secundum  scientiam 
vel  virtutem. 


a)  quomodo  dividatur  bonum.  -  de  divisione  boni  codices  et  edd.  ab 
P)  appetibilis.  -  appetibilitatis  ACDEFO,  appetitus  ed.  a. 


f)  aliquid.-  Om.  codd.  et  edd.  a  b,-  Pro  esse  in  actu,  omnem  actum  B. 
3)  bonum.  -  bonum  simpliciter  D. 


QUAESTIO  V,  ARTICULUS  II 


57 


Commentai'ia  Cardirialis  Caietaixi 


IN  titulo  quaestionis,  statim  occurrit  dubium  circa  ordi- 
nem  ipsius :  cur  haec  quaestio  de  bono  fiat.  Bonum  enim 
neque  prius  convenit  enti  quam  unum,  verum,  etc. :  neque 
prius  convenit  naturae  divinae  bonitas  quam  unitas  aut 
veritas,  ut  patet:  neque  hic  ordinantur  tractanda  de  Deo 
secundum  rationem  causae ,  ut  propterea  bono  debeatur 
primus  locus,  quia  nominat  rationem  causae  finalis.  Nulla 
igitur  ratio  apparet,  quare  hoc  in  loco  quaestio  de  bono 
ordinata  sit. 

II.  Ad  hoc  dicitur ,  quod  quaestio  de  bono  dupliciter 
ordinari  potest.  Uno  modo,  secundum  se:  et  sic  non  de- 
betur  sibi  iste  locus,  ut  obiiciendo  deductum  est ;  sed  quae- 
stionem  de  perfectione  statim  quaestio  de  infinitate  sequi- 
tur,  quaerens  de  quantitate  perfectionis  divinae.  Alio  modo, 
ut  est  pars  tractatus  de  perfectione :  et  sic  in  capitulo  de 
perfectione  ordinanda  est :  et  hoc  modo  in  littera  ordinatur. 
Et  hoc  insinuavit  littera  tam  in  principio  quaestionis  iv, 
ubi  tractatus  de  perfectione  inchoatur,  et  dicitur:  Et  quia 
unumquodque ,  secundum  quod  perfectum  est,  sic  dicitur 
bonum,  primo  agendum  est  de  perfectione  divina,  secundo 
de  eius  bonitate  (quasi  diceret  quod,  propter  perfectionem, 
de  bonitate  tractandum  est  simul);  quam  in  principio  quae- 
stionis  vn,  ubi,  aperiens  quod  de  bono  per  accidens,  idest 
ratione  perfectionis ,  tractavit,  dicit :  Post  considerationem 
perfectionis  divinae,  de  infnitate  etc,  nuUa  facta  mentione 
de  bonitate,  de  qua  fecerat  duas  quaestiones.  -  Quare  autem 
de  bonitate  sub  tractatu  de  perfectione  quaeratur,  in  prom- 
ptu  causa  est  in  littera  assignata:  quia  scilicet  esse  perfe- 
ctum  est  ratio  quod  aliquid  dicatur  bonum. 

III.  In  corpore  est  una  conclusio,  responsiva  quaesito 
affirmative:  Bonum  et  ens  sunt  idem  secundum  rem,  sed 
differunt  secundum  rationem  tantum. 

IV.  Antequam  probetur  conclusio,  adverte,  novitie,  ter- 
minos  conclusionis.  Ditferre  namque  secundum  rationem 
tantum,  latitudinem  habet:  nam  et  quae  differunt  in  modo 
tantum  significandi,  ut  homo  et  humanitas,  ratione  sola 
differunt;  et  multa  quae  differunt  rationibus  definitivis,  ut 
lignum  et  dolabile,  sola  ratione  differunt.  Propterea  distin- 
gue,  quod  differre  ratione  dupliciter:  scilicet,  ratione  si- 
gnificata ,  seu  concepta  ;  alio  modo ,  ratione  concipiente , 
seu  significante.  In  proposito  est  sermo  de  differentia  se- 
cundum  rationem  significatam :  ita  quod  sensus  est,  quod 
bonum  et  ens  differunt  secundum  suas  rationes  formales, 
significatas  eorum  nominibus. 

V.  Probatur  ergo  conclusio.  Primo,  quoad  primam  par- 
tem,  sic.  Bonum  habet  rationem  appetibilis :  ergo  perfecti : 
ergo  entis  in  actu  :  ergo  entis.  Ergo  bonum  et  ens  sunt 
idem  secundum  rem.  -  Antecedens  probatur  ex  I  Ethic. 
Prima  consequentia  probatur :  quia  omnia  appetunt  suam 
perfectionem.  Secunda  vero  relinquitur  ut  nota.  Tertia  au- 


tem  probatur:  quia  esse    est  actualitas  omnis  rei.    Ultima 
autem  patet. 

Deinde,  quoad  secundam  partem.  Bonum  dicit  rationem 
appetibilis:  quam  non  explicat  ens.  Ergo  differunt  ratione. 

VI.  Circa  antecedens  dubitatur :  quoniam  illud  quod  di- 
citur  de  ahquo  in  secundo  modo  dicendi  per  se,  non  clau- 
ditur   in  ratione   illius    subiecti ,  sed  e  converso  ,  ut  patet 

I  Poster.  *  Sed  appetibile  dicitur  de  bono  in  secundo  modo   *  Cap.  iv,  n.4. 

dicendi  per  se.    Ergo  bonum  non  habet  rationem  appeti- 

bilis ,  sed  e  converso.  -  Minor  probatur.   Tum  quia  ideo 

aliquid  est  appetibile,  quia  bonum:  et  non  e  converso.  Tum 

quia    bonum    est    obiectum   formale   appetitus ;    appetibile 

autem  est  denominatio  extrinseca   sumpta  ab  appetitu ;  et 

habent  se  sicut  color  et  visibile;  constat  autem  quod  visi- 

bile  dicitur  de  colore  in  secundo  modo,  ex  II  de  Anima  *.   '  Cap.  vn,  n.  i. 

VII.  Ad  hoc  potest  dici  dupliciter  ,  iuxta  duos  modos 
quibus  accipitur  aliquid  habere  rationera  appetibilis,  scilicet 
formaliter ,  et  fundamentaliter.  Si  sumatur  ly  appetibile 
formaliter,  tunc  bonum  dicitur  habere  rationem  eius,  non 
ut  intrinsecam,  sed  ut  passionem.  Si  vero  sumatur  funda- 
mentaHter,  tunc  bonum  dicitur  habere  rationem  appetibilis 
intrinsece :  quoniam  propria  ratio  boni  est  fundamentum  et 
causa  propria  appetibilitatis ,  sicut  color  visibilitatis.  -  Et 
licet  utraque  glossa  sit  absolute  vera,  et  prima  ex  principio 
Commenti  s.  Thomae  super  libros  Ethicorum  *  habeatur ,  *  Lect.  1. 
secunda  tamen  in  proposito  est   directe  intenta :  quoniam 

de  intrinseca  boni  ratione  est  quaestio. 

VIII.  Sed  adverte  hic  quod,  quamvis  quodlibet  horum 

quae  in  deductione  rationis  assumpta  sunt  *,  scilicet  bonum,   *  cf.  num.  v. 

perfectum,  ens  in  actu,  et  ens,  importet  fundamentum  et 

causam  appetibilis ;  et  propterea  concluditur  identitas  realis 

inter  ea:   solum  tamen  bonum  importat  proximum  funda- 

mentum  appetibilis ;  quia  solum  bonum  significat  rem  illam 

quae  fundat  appetibilitatem,  ut  fundat  et  causat  eam :  ita 

quod  quanto    aliquid   propius    accedit    ad    boni  rationem, 

tanto    magis  exprimit    fundamentum  appetibilis ,    ut  patet 

discurrenti  per  praedicta.  Inter  ens  siquidem  et  bonum  me- 

diant    ens    in    actu  et    perfectum :    et  constat   quod  magis 

exprimitur  ratio  appetibilis  per  ens  in  actu  quam  per  ens, 

quoniam  unumquodque  appetitur  secundum   ahquod  esse 

in  actu,  praesens  vel  futurum;  et  adhuc  magis  per  perfe- 

ctum,  quod  importat  complementum,  quia  et  esse  in  actu 

appetitur  ad  complementum ;  et  ultimo  per  bonum,  quia 

nec  complementum  ipsum  appetitur,  nisi  quia  bonum  est, 

aut  apparet  appetenti.  Importat  ergo  bonum  rationem  ap- 

petibilis,  idest  fundamentum  et  rationem  proximam  quare 

aliquid  sit  appetibile  :  quae  quia  eadem  est   perfectioni  et 

esse,  idem  est  quod  ens.  Sed  quia    ut  sic  non  exprimitur 

ab  ente ,  sed  absolute  secundum  se ,    ideo  distinguitur   ab 

ente  ratione  formali. 


ARTICULUS  SECUNDUS 

UtRUM  BONUM  SECUNDUM  RATIONEM  SIT  PRIUS  QUAM  ENS 

I  Sent.,  dist.  VIII,  qu.  i,  art.  3;  III   Cont.  Gent.,  cap.  xx;  De   Verit.,  qu.  xxi,  art.  2,  ad  5;  art.  3. 


S.Th.  lect.  I. 


►D  SECUNDUM  sic  PROCEDiTUR.  VidetuF  quod 
bonum  secundum  rationem  sit  prius 
quam  ens.  Ordo  enim  nominum  est  se- 
^cundum  ordinem  rerum  significatarum 
per  nomina  ".  Sed  Dionysius,  inter  alia  nomina 
Dei ,  prius  ^  ponit  bonum  quam  ens,  ut  patet  in 
III  cap.  de  Div.  Nom.  *  Ergo  bonum  secundum 
rationem  est  prius  quam  ens. 


2.  Praeterea,  iilud  est  prius  secundum  ratio- 
nem,  quod  ad  plura  se  extendit.  Sed  bonum  ad 
plura  se  extendit    quam  ens:  quia,  ut  dicit  Dio- 
nysius,  v  cap.  de  Div.  Nom.  *,  boniim  se  extendit  's.Th.  lect. 
ad  existentia  et  non  existentia,  ens  vero  ad  exi- 

stentia  tantum  ">.  Ergo  bonum  est  prius  secundum  t 

rationem  quam  ens. 

3.  Praeterea,  quod  est  universalius,  est  prius 


a)  nomina.  -  nomen  codices  et  ed.  a. 
P)  prius.  -  primo  PFG  et  edd.  a  b. 

SuMMAE  Theol.  D.  Thomak  T.  I. 


f)  ens  vero  ad  existentia  tantum. 
stentia  tantum  codices. 


ens  vero  se  extendit  ad  exi- 


58 


QUAESTIO  V,  ARTICULUS  II 


Vers.  24. 


*Prop.iv.-S.Th. 
lect.  IV. 


D.  559. 


D.  752. 


*  S.  Th.  lect.  X.- 
Did.lib.VIII,cap. 
IX,  n.  6. 


*  De  Div.  Nom., 
cap.  1.  -  S.  Th. 
lect.  III. 


secundum  rationem.  Sed  bonum  videtur  univer- 
salius  esse  quam  ens:  quia  bonum  habet  ratio- 
nem  appetibilis;  quibusdam  ^  autem  appetibile  est 
ipsum  non  esse;  dicitur  enim,  Matth.  xxvi  *,  de 
luda:  bonum  erat  ei,  si  natus  non  fuisset  '  etc. 
Ergo  bonum  est  prius  quam  ens,  secundum  ra- 
tionem. 

4.  Praeterea,  non  solum  esse  est  appetibile, 
sed  et  vita  et  ^  sapientia,  et  multa  huiusmodi :  et 
sic  videtur  quod  esse  sit  quoddam  particulare 
appetibile,  et  bonum,  universale.  Bonum  ergo  ''> 
simpliciter  est  prius  secundum  rationem  quam  ens. 

Sed  contra  est  quod  dicitur  in  libro  de  Causis  *, 
quod  prima  rerum  creatarum  est  esse. 

Respondeo  dicendum  quod  ens  secundum  ratio- 
nem  est  prius  quam  bonum  *.  Ratio  enim  signi- 
ficata  per  nomen,  est  id  quod  concipit  intellectus 
de  re  ®,  et  significat  illud  per  vocem:  illud  ergo 
est  prius  secundum  rationem,  quod  prius  cadit 
in  conceptione  intellectus.  Primo  autem  in  con- 
ceptione  intellectus  cadit  ens  *  :  quia  secundum 
hoc  unumquodque  cognoscibile  est,  inquantum 
est '  actu,  ut  dicitur  in  IX  Metaphys.  *  Unde  ens 
est  proprium  obiectum  intellectus:  et  sic  est  pri- 
mum  intelligibile,  sicut  sonus  est  primum  audi- 
bile.  Ita  ergo  "  secundum  rationem  prius  est  ens 
quam  bonum. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  Dionysius  de- 
terminat  de  divinis  nominibus  secundum  quod 
important  circa  Deum  habitudinem  causae :  no- 
minamus  enim  Deum,  ut  ipse  dicit  *,  ex  creaturis, 
sicut  causam  ^  ex  effectibus.  Bonum  autem,  cum 
habeat  rationem  appetibilis,  importat  habitudinem 
causae  finalis:  cuius  causalitas  prima  est,  quia 
agens  non  agit  nisi  ■"  propter  finem,  et  ab  agente 
materia  movetur  ad  lormam :  unde  dicitur  quod 
finis  est  causa  causarum.  Et  sic,  in  causando,  bo- 
num  est  prius  quam  ens,  sicut  finis  quam  forma: 
et  hac  ratione,  inter  nomina  significantia  "  causali- 


tatem  divinam,  prius  ponitur  bonum  quam  ens.  - 
Et  iterum  quia,  secundum  Platonicos,  qui,  ma- 
teriam  a  privatione  non  distinguentes ,  dicebant 
materiam  esse  non  ens,  ad  plura  se  extendit 
participatio  boni  quam  participatio  entis.  Nam 
materia  prima  participat  bonum ,  cum  appetat 
ipsum  (nihil  autem  appetit  nisi  simile  sibi  ''):  non 
autem  participat  ens,  cum  ponatur  non  ens.  Et 
ideo  dicit  Dionysius  *  quod  bonum  extenditur  ad 
non  existentia. 

Unde  patet  solutio  ad  secundum.  -  Vel  dicen- 
dum  quod  bonum  extenditur  ad  existentia  et  non 
existentia,  non  secundum  praedicationem ,  sed 
secundum  causalitatem :  ut  per  non  existentia 
intelligamus,  non  ea  simpliciter  quae  penitus  non 
sunt ,  sed  ea  quae  sunt  in  potentia  et  non  in 
actu:  quia  bonum  habet  rationem  finis,  in  quo 
non  solum  quiescunt  quae  sunt  in  actu,  sed  ad 
ipsum  etiam  °  ea  moventur  quae  in  actu  non 
sunt,  sed  in  potentia  tantum.  Ens  autem  non  im- 
portat  habitudinem  causae  nisi  formalis  tantum, 
vel  inhaerentis  vel  exemplaris :  cuius  causalitas 
non  se  extendit  nisi  ad  ea  quae  sunt  in  actu. 

Ad  tertium  dicendum  quod  non  esse  secundum 
se  non  est  appetibile,  sed  per  accidens :  inquan- 
tum  scilicet  ablatio  alicuius  mali  est  appetibilis, 
quod  malum  quidem  aufertur  per  non  esse.  Ab- 
latio  vero  mali  non  est  appetibilis,  nisi  inquan- 
tum  per  malum  privatur  quodam  "  esse.  Illud 
igitur  quod  per  se  est  appetibile,  est  esse:  non 
esse  vero  per  accidens  tantum,  inquantum  sci- 
licet  P  quoddam  esse  appetitur ,  quo  homo  non 
sustinet  privari.  Et  sic  etiam  per  accidens  non 
esse  dicitur  bonum. 

Ad  quartum  dicendum  quod  vita  et  scientia,  et 
alia  huiusmodi,  sic  appetuntur  ut  sunt  in  actu  ' : 
unde  in  omnibus  appetitur  quoddam  esse.  Et  sic 
nihil  est  appetibile  nisi  ens:  et  per  consequens 
nihil  est  bonum  nisi  ens. 


*  Loco  citato  in 
arg.  2. 


3)  quibusdam.  -  quoddam  ABCDEsF  et  ed.  a,  quod  pK.  -  Pro  est, 
est  etiam  G. 

e)  si  natus  non  fuisset.  -  Om.  C;  non  fuisset  om.  ceteri  et  ed.  a.  - 
Pro  quam  ens  secundum  rationem,  secundum  rationem  quam  ens  co- 
dices  et  edd.  a  b. 

^)  et  vita  et.  -  etiam  vita  et  Cab,  etiam  vita  ceteri  codd. 

T))  appetibile ,  et  bonum,  universale.  Bonum  ergo.  -  appetibile  et 
bonum,  bonum  ergo  (autem  CEEpD)  CDEFG  et  ed.  a;  appetibile , 
ergo  bonum  B;  appetibile  et  bonum,  bonum  autem  est  prius  simpli- 
citer  secundum  rationem  quam  bonum  particulare,  ergo  A;  et  ap- 
petibile,  et  bonum  universale  bonum,  ergo  ed.  b.  -  secundum  ratio- 
nem  om.  AB. 


0)  de  re.  -  Om.  C. 

i)  inquantum  est.  -  Om.  pD,  secundum  quod  est  B,  quod  est  ceteri 
et  ed.  a. 

x)  Ita  ergo.  -  Et  ita  BD. 

>.)  causam.  -  causas  codices. 

jx)  Moii  agit  nisi.  -  non  et  nisi  om.  B. 

v)  significantia.  -  designantia  codices. 

^)  sibi.  -  Om.  DFG,  ante  simile  ponunt  ABCE. 

0)  etiam.  —  Ora.  codices.  -  ea  post  moventur  ponit  G,  om.  ceteri. 

r.)  quodam.  -  quoddamodo  D,  quoddam  ceteri  et  edd.  a  b. 

p)  scilicet.  -  Om.  codices. 

o)  sunt  in  actu.  -  insunt  actu  C,  sunt  actu  sF',  insint  actu  ceteri. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


IN  titulo,  prius  secundum  rationem,  idest  secundum  or- 
dinem  rationum  formalium  ipsorum.  Oportet  enim  ens 
et  bonum,  cum  rationibus  distinguantur,  quod  secundum 
eas  ordinata  sint,  non  alio  procul  dubio  ordine,  quam  qui 
aptus  natus  est  esse  inter  rationes  formales:  qui  vocatur 
ordo  rationis,  et  habet  consequenter  prius  et  posterius  se- 
cundum  rationem.  Et  consistit  ordo  iste  in  hoc,  quod  ratio 
scilicet  posterior  praesupponit  aliam  secundum  se,  non  e 
converso.  Ita  quod  sensus  est :  An  boni  ratio  praecedat , 
merito  sui,  rationem  entis. 

II.  In  corpore  una  condusio  responsiva  quaesito :  Ens 
est  prius  secundum  rationem  quam  bonum.  -  Probatur. 
Unumquodque  est  cognoscibile  inquantum  est  in  actu.  Ergo 
ens  est  proprium  obiectum   intellectus.    Ergo  est  primum 


intelligibile.  Ergo  primo  cadit  in  conceptione  intellectus. 
Ergo  est  prius  secundum  rationem  quam  bonum. 

Antecedens  probatur  ex  IX  Metaphys.  Prima,  secunda 
et  tertia  consequentia  relinquuntur  per  se  notae.  Quarta 
autem  probatur:  quia  ratio  significata  per  nomen ,  est  id 
quod  concipitur  de  re  ab  intellectu.  -  Omnia  clara  sunt. 
Concludit  enim  ratio  haec,  non  solum  quod  ens  est  prius 
secundum  rationem  bono,  sed  omnibus  aliis,  ut  patet. 

III.  Circa  hanc  rationem  dubium  occurrit:  quia  aut  in- 
tenditur  inferre  quod  ens  sit  prius  ordine  rationis  secun- 
dum  se,  aut  quoad  nos.  Si  secundum  se,  hoc  repugnat 
supradictis  in  qu.  in,  art.  v.  Ibi  enim  dictum  est  in  littera  * 
quod  Deo  nihil  est  prius ,  neque  secundum  rem,  neque 
secundum  intellectum :  ex  hoc  autem  sensu  sequitur  quod 


*  Arg.  Sed  con- 
tra. 


QUAESTIO  V,  ARTICULUS  III 


59 


ens  sit  prius  Deo  secundum  rationem.  Quoniam  si  ens  est 
primum  intelligibile,  sicut  sonus  primum  audibile,  oportet 
Cap.  V,  n.  7.  cetera  esse  posteriora  intelligibilia,  ut  patet  ex  I  Poster.  * : 
quod  enim  primo  convenit  alicui,  ceteris  convenit  ratione 
illius.  -  Si  quoad  nos,  tunc  non  est  respondendo  satisfactum 
quaesito.  Vertitur  namque  in  dubium,  an  ratio  entis  secun- 
dum  se  sit  prior  ratione  boni :  et  non,  an  quoad  nos  sit  prior. 
IV.  Ad  hoc  potest  dupliciter  dici.  Primo,  quod  ens 
potest  comparari  ad  alia  quae  sunt  sui  ordinis ,  idest  ad 
alias  rationes  formales:  et  potest  comparari  ad  res  ipsas 
subsistentes.  Si  entis  ratio  comparetur  ad  alias  rationes,  ac- 
cipiendo  rationes  rerum  ut  distinguuntur  contra  res  ipsas, 
sic  ens  est  primum  intelligibile  secundum  se,  et  cetera  sunt 
posteriora  secundum  intellectum.  Sed  inter  ly  cetera  non 
clauditur  quod  quid  erat  esse  Dei :  quoniam  non  potest 
esse  ita  ratio  quin  sit  res ,  quia  non  potest  abstrahere  ab 
existentia,  cum  sit  ipsum  esse.  -  Sed  si  entis  ratio  compa- 
retur  et  ad  rationes  et  ad  res  ,  tunc  non  est  simpliciter 
primum  intelligibile  :  sed  deitas  est  primum  intelligibile. 
Ita  quod  intelligibilitas  prius  inest  Deo  quam  enti :  imo 
inest  enti ,  quia  inest  Deo:  non  enim  Deus  participative 
est  intelligibilis.  -  Et  sic  uterque  textus  salvatur.  Quoniam 
ibi  Deus  absolute  dicitur  primum  secundum  intellectum : 
hic  vero  ens  dicitur  primum  inter  rationes  formales. 


Secundo  potest  dici,  quod  hic  accidit  amphibologia  in 
ly  quoad  nos:  quoniam  potest  determinare  vel  ordinem, 
vel  intelligibilia.  Si  determinat  ordinem,  tunc  distinguitur 
contra  ordinem  secundum  se:  et  sic  procedit  obiectio.  Et 
respondendum  est  quod  intenditur  de  ordine  secundum  se. 
Quoniam,  ut  patet  ex  titulo,  non  est  hic  quaestio  de  ordine 
cognitionis,  quid  scilicet  prius  a  nobis  cognoscatur :  sed  de 
ordine  rationis,  cuius  scilicet  ratio  formalis  sit  prior.  -  Si 
determinat  intelligibilia,  tunc  distinguit  intelligibilia  nostra  a 
non  intelligibilibus  a  nobis.  Et  iuxta  hunc  sensum  dicen- 
dum  est,  quod  hic  quaeritur  de  intelligibilibus  quoad  nos, 
idest  de  intelligibilibus  nostris,  seu  a  nobis:  ita  quod  sermo 
praesens  est  de  ordine  secundum  se  nostrorum  intelligibi- 
lium.  Et  secundum  hoc,  ens  est  primum  secundum  se  intel- 
ligibile,  inter  inteUigibilia  a  nobis :  Deus  autem  est  primum 
intelligibile  simpliciter.  -  Et  hic  sensus  consonat  superficiei 
litterae,  loquenti  de  obiecto  intellectus  nostri,  dum  significare 
per  vocem  admiscet.  Quamvis  hoc  non  cogat  quin  sequentia 
de  intellectu  absolute,  inquantum  intellectus  est,  cuius  tan- 
tum  obiectum  proprium  constat  esse  ens,  interpretanda  sint. 
Omnis  namque  intellectus,  secundum  naturam  propriam 
sumptus,  aliud  sortitus  est  proprium  obiectum:  divinus  si- 
quidem  deitatem,  angelicus  propriam  substantiam,  humanus 
quod  quid  est  rei  materialis,  etc,  ut  suis  locis  *  patebit.     et  piurics. 


Qu.  xii,  art.  4 


♦  Art.  I. 


Vers.  20. 


*  S.  Th.  lect.  IV. 
-  Did.  lib.  II,  c. 
II,  n.  2. 


*  Vers.  4. 


Art.  I. 


ARTICULUS  TERTIUS 

UTRUM   OMNE   ENS    SIT    BONUM 

I  Sent.,  dist.  viii,  qu.  i,  art.  3;  II   Cont.   Gent.,  cap.  xii ;  III,  cap.  xx;  De   Verit.,  qu.  xxi,  art.  2;  in  Boet.  de  Hebd.,  lect.  11. 


»D  TERTiuM  sic  PRocEDiTUR.  VidetUF  quod 
non  omne  ens  sit  bonum.  Bonum  enim 

*addit   supra  ens ,  ut  ex  dictis  *  patet. 

jEa  vero  quae  addunt  aliquid  "  supra 
ens,  contrahunt  ipsum:  sicut  substantia,  quanti- 
tas,  qualitas,  et  alia  huiusmodi.  Ergo  bonum  con- 
trahit  ens.  Non  igitur  omne  ens  est  bonum. 

2.  Praeterea,  nullum  malum  est  bonum : 
Isaiae  v  *,  Vae  qui  dicitis  ^  mahim  bonum,  et  bo- 
num  malum.  Sed  aliquod  ens  dicitur  malum. 
Ergo  non  omne  ens  est  bonum. 

3.  Praeterea,  bonum  habet  rationem  appeti- 
bilis.  Sed  materia  prima  non  habet  rationem  ap- 
petibilis,  sed  appetentis  tantum.  Ergo  materia 
prima  non  habet  rationem  boni.  Non  igitur  omne 
ens  est  bonum. 

4.  Praeterea,  Philosophus  dicit,  in  III  Meta- 
phys.  *,  quod  in  mathematicis  non  est  bonum. 
Sed  mathematica  sunt  quaedam  entia :  alioquin 
de  eis  non  esset  scientia.  Ergo  non  omne  ens 
est  bonum. 

Sed  contra,  omne  ens  quod  non  est  Deus,  est 
Dei  creatura.  Sed  omnis  creatura  Dei  est  bona, 
ut  dicitur  I  ad  Tim. ,  iv  cap.  * :  Deus  vero  est 
maxime  bonus.  Ergo  omne  ens  est  bonum. 

Respondeo  dicendum  quod  omne  ens,  inquan- 
tum  est  ens,  est  bonum.  Omne  enim  ens,  in- 
quantum  est  ens ,  est  in  actu ,  et  quodammodo 
perfectum:  quia  omnis  actus  perfectio  quaedam 
est.  Perfectum  vero  habet  rationem  appetibilis  et 
boni ,  ut  ex  dictis  *  patet.  Unde  sequitur  omhe 
ens,  inquantum  huiusmodi,  bonum  esse. 


Ad  primum  ergo  dicendum  quod  substantia, 
quantitas  et  qualitas,  et  ea  quae  sub  eis  conti- 
nentur,  contrahunt  ens  applicando  ens  ad  ali- 
quam  quidditatem  seu  naturam.  Sic  "'  autem  non 
addit  aUquid  bonum  super  ens:  sed  rationem 
tantum  appetibilis  et  perfectionis,  quod  convenit 
ipsi  esse  in  quacumque  natura  sit.  Unde  bonum 
non  contrahit  ens. 

Ad  secundum  dicendum  quod  nuUum  ens  dici- 
tur  malum  inquantum  est  ens,  sed  inquantum 
caret  quodam  esse:  sicut  homo  dicitur  malus  in- 
quantum  caret  esse  virtutis,  et  oculus  dicitur 
malus  inquantum  caret  acumine  ^  visus. 

Ad  tertium  dicendum  quod  materia  prima,  sicut 
non  est  ens  nisi  in  potentia,  ita  nec  bonum  nisi 
in  potentia.  Licet ,  secundum  Platonicos ,  dici 
possit  quod  materia  prima  est  non  ens,  propter 
privationem  adiunctam.  Sed  tamen  participat  ali- 
quid  de  bono,  scilicet  ipsum  ordinem  vel  aptitu- 
dinem  ad  bonum.  Et  ideo  non  convenit  '  sibi 
quod  sit  appetibile,  sed  quod  appetat. 

Ad  quartum  dicendum  quod  mathematica  non 
subsistunt  separata  secundum  esse:  quia  si  sub- 
sisterent,  esset  in  eis  bonum,  scilicet  ipsum  esse 
ipsorum.  Sunt  autem  mathematica  separata  se- 
cundum  rationem  tantum ,  prout  abstrahuntur  ^ 
a  motu  et  a  materia :  et  sic  abstrahuntur  a  ra- 
tione  finis,  qui  "  habet  rationem  moventis.  Non 
est  autem  inconveniens  quod  in  aliquo  ente  se- 
cundum  rationem  non  sit  bonum  vel  ^  ratio  boni : 
cum  ratio  entis  sit  prior  quam  ratio  boni,  sicut 
supra  *  dictum  est. 


o)  aliquid.  -  Om.  codices  et  ed.  a. 

P)  dicitis.  -  dicunt  ACDEFG.  -  tnalum  bonum  et  om.  D,  et  bonum 
malum  om.  ceteri  et  ed.  a. 

Y)  Sic.  -  Tale  C.  -  Pro  super  ens,  supra  esse  C,  super  esse  ceteri.  - 
Pro  appetibilis,  appetitus  B,  appetibilitatis  ceteri. 


3)  acumine.  -  actione  ABCEF. 

i)  convenit.  -  competit  codices. 

'Qj  abstrahuntur,  -  abstrahunt  ut  P. 

ri)  qui.  -  quod  ACDEFG. 

9)  bonum  vel.  -  Om.  codices  et  ed.  a. 


Art.  praec. 


6o 


QUAESTIO  V,  ARTICULUS  III 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


1N  corpore  una  conclusio,  responsiva  quaesito  affirmative: 
Omne  ens ,  inquantum  ens ,  est  bonum.  Et  additur  ly 
inquantum  in  conclusione,  ad  ostendendum  quod  non  per 
accidens ,  sed  per  se  convenit  omni  enti  esse  bonum.  - 
Probatur  sic.  Omne  ens,  ut  sic,  est  actu:  ergo  perfectum: 
ergo  appetibile  et  bonum,  -  Omnia  clara  sunt.  Prima  con- 
sequentia  probatur:  quia  omnis  actus  perfectio  quaedam  est. 

II.  In  responsione  ad  quartum,  adverte  quod  littera  duo 
dicit.  Primo  namque  verificat,  assignando  rationem  quare 
mathematica    non  sunt  bona :    secundo,    respondet    argu- 

Cf.  num.  VI.      mento  *.  -  Primum  quidem  fundatur  super  hoc,  quod  res 
Art.  V.  sutjt  bonae,  ut  infra  *  patebit,  aut  quia  sunt,  aut  quia  talia 

sunt,  aut  quia  ordinantur  in  bonum.  Mathematica  autem, 
ut  sic,  abstrahunt  ab  his  omnibus :  ab  esse  quidem,  quia 
ut  sic  non  sunt ;  ab  esse  autem  tale,  eadem  ratione,  quo- 
niam  esse  tale  supponit  esse ;  ab  ordine  autera  ad  bonum, 
quia  abstrahunt  a  fine.  Probatur :  finis  habet  rationem  mo- 
ventis,  haec  autem  abstrahunt  a  materia  et  motu. 

III.  Circa  hanc  partem  occurrunt  duo  dubia.  Primum 
est  circa  illam  rationem,  quod  ideo  mathematica  non  sunt 
bona  prima  bonitate,  quia  non  subsistunt  separata.  Si  enim 
haec  ratio  valet ,  sequitur  quod  nulla  res  in  universali 
sumpta,  est  bona :  quoniam  nulla  res  universaliter  sumpta 
subsistit,  apud  Peripateticos.  Consequens  est  falsum:  ergo. 

Secundum  dubium  est  circa  illam  rationem,  quod  ideo 
mathematica  abstrahunt  a  fine,  quia  abstrahunt  a  materia  et 
motu,  quia  finis  habet  rationem  moventis.  Dupliciter  enim 
deficere  videtur  haec  ratio.  Primo ,  quia  sequeretur  quod 
metaphysicalia  abstraherent  a  fine :  quia  magis  abstrahunt  a 
materia  et  motu  quam  mathematica.  Secundo,  quia  aequi- 
vocatur  de  motu  :  quoniam  finis  non  habet  rationem  mo- 
ventis  motu  proprie  dicto,  a  quo  abstrahit  mathematicus; 
sed  motu  metaphorice  dicto.  Quamvis  ergo  conclusio  sit 
vera,  ratio  tamen  nulla  est. 

IV.  Ad  primum  dubium  dicitur,  quod  mathematica  pos- 
sunt  sumi  dupHciter.  Uno  modo,  secundum  id  quod  sunt 
absolute.  Et  sic  idem  est  iudicium  de  eis  et  naturalibus, 
quoad  esse  et  bonitatem:  non  enim  triangulus  magis  abstra- 
hit  ab  esse  quam  albedo.  Et  sic  de  eis  non  est  hic  sermo : 
sed  dici  de  ipsis  potest  quod  sunt  bona  eo  modo  quo 
entia,  sciiicet  secundum  sua  individua  in  rerum  natura  exi- 
stentia,  etc. 

Alio  modo  considerantur  ut  mathematica  sunt,  inquan- 
tum  subsunt  tali  abstractionis  modo.  Et  sic  negatur  par 
esse  iudicium  de  eis,  et  de  aliis  rebus  in  universali  sumptis. 
-  Ad  cuius  evidentiam,  scito  quod,  licet  omnia  universalia 
in  hoc  conveniant,  quod  non  subsistunt  in  sua  universa- 
litate;  inter  universalia  tamen  physica ,  mathematica  et 
metaphysica,  magna  est  differentia  quoad  subsistere  in  suis 
abstractionibus  propriis.  Metaphysicalia  namque,  secundum 
propriam  abstractionem  sumpta,  subsistunt:  quoniam  ha- 
bent  in  rerum  natura  individua  abstrahentia  ab  omni  ma- 
teria  sensibili  et  intelligibili,  ut  patet  de  intelligentiis.  Ma- 
thematica  vero,  secundum  propriam  abstractionem  sumpta, 
■non  existunt :  quoniam  nuUum  habent  in  rerum  natura 
individuum  abstrahens  a  materia  sensibili ;  non  enim  inve- 
nitur  haec  linea ,  nisi  in  terminatione  corporis  sensibilis. 
Naturalia  autem,  cum  nullam  habeant  propriam  abstractio- 
nem,  sed  eam  tantum  quae  communis  est  omnibus  sci- 
bilibus,  scilicet  qua  universale  abstrahit  a  particulari;  ma- 
nifeste  patet  quod  subsistunt  in  rerum  natura,  dum  habent 
individua  subsistentia  cum  materia  sensibili ,  et  ceteris 
conditionibus  in  universali  scitis.  -  Cum  ergo  in  littera  di- 
citur  quod  mathematica  non  subsistunt,  non  est  interpre- 
tandum  quod  universalia  mathematica  universaliter  sumpta 
non  subsistunt  (hoc  enim  esset  ridiculum  pro  ratione  af- 
ferre) :  sed  quod  mathematica  ut  sic,  particulariter  sumpta, 
non  subsistunt ;  seu ,  quod  idem  est ,  quod  mathematica 
ut  sic,  non  habent  aliquod  individuum  existens  in  rerum 
natura.  Et  propterea  neque  sunt  in  universali ,  neque  in 
particulari  :  ac  per  hoc  bona  esse  non  possunt.  Quod  de 
aliis   rebus    universaliter   sumptis   dici    non    potest.    Et  sic 


patet  nullitas  consequentiae  ad  oppositum  factae :  et  quare 
singulariter  dicatur  de  mathematicis  quod  non  habent  esse. 

V.  Ad  secundum  vero  dubium  *,  respondetur  quod,  quia   •  Cf.  num.  m. 
sermones  semper  interpretandi   sunt   secundum   subiectam 
materiam,  ideo,  quamvis  non  valeat  consequentia,  abstrahit 

a  materia  et  motu,  ergo  a  fine,  ut  patet  in  XU  Metaphj^s., 

textu  xxxvii*,  ubi  ponitur  finis  in  immobilibus;  valet  tamen   *  Cap.  vi.  -  Did. 

consequentia  haec,   mathematica  abstrahunt  a  materia  et  [^'J'^^1,  cap.  vn, 

motu,  ergo  afine:  quia  mathematica  non  sunt  nata  habere 

finem  nisi  materiae  et  motus,  quoniam  secundum  rem  sunt 

entia    naturalia.    Si    enim  abstrahunt  a  materia    et    motu , 

oportet  ea  abstrahere  a  fine  materiae  et  motus :  et  si  abstra- 

hunt  a  tali  fine,  abstrahunt  totahter  a  fine,  quia  non  sunt 

nata  habere  alio  modo  finem. 

Et  per  hoc  patet  etiam  responsio  ad  secundam  obiectio- 
nem.  Cum  enim  dicitur,  finis  habet  rationem  moventis , 
ly  moventis  potest  significare  puram  causalitatem  finis  :  et 
sic  aequivoce  dicitur  movens  a  motu  proprie  dicto.  Sed 
sic  non  sumitur  hic.  -  Potest  quoque  significare  et  causa- 
litatem  finis,  et  effectum  eius :  et  tunc  aequivalet  huic  quod 
dico,  causantis  motum.  Et  sic  sumitur  in  proposito.  Nec 
est  aliqua  aequivocatio :  sed  sumitur  utrobique  motus  pro- 
prie :  et  specificatur  qualis  finis  est  mathematicorum.  Quasi 
diceret  quod ,  quia  finis  mathematicorum  habet  rationem 
moventis,  idest  causantis  motum  proprie  dictum,  sicut  et 
finis  naturalium ;  consequens  est  quod ,  si  mathematica 
abstrahant  a  materia  et  motu ,  quod  abstrahant  a  fine.  - 
Et  sic  ex  eadem  radice  solvitur  utraque  obiectio. 

VI.  Secundo,    in   eadem    responsione  *  satisfacit    argu-   -Cf.  num.n. 
mento.  Et  argumentum  quidem  est  hoc:  Mathematica  non 

sunt  bona;  mathematica  sunt  entia;  ergo  quaedam  entia 
non  sunt  bona  (in  secundo  tertiae  figurae).  -  Responsio 
autem  consistit  in  negatione  argumenti :  quoniam  sophisma 
est  figurae  dictionis,  vel  a  secundum  quid  ad  simpliciter. 
Ly  namque  mathematica  videtur  significare  entia:  et  tamen 
significat  entia  sic  abstracta.  Et  propterea  in  littera  et  ne- 
gatur  conclusio  illata ,  scilicet  quod  quaedam  entia  non 
sunt  bona :  et  conceditur  conclusio  quae  deberet  inferri , 
scilicet  quod  quaedam  entia,  ut  subsunt  tali  abstractioni, 
non  sunt  bona.  Nec  hoc  inconvenit,  ut  in  littera  dicitur: 
quia  ratio  entis  etiam  abstrahit  a  ratione  boni.  Sicut  quia 
ratio  hominis  est  prior  risibilitate ,  potest  sumi  homo  in 
aliquo  priori  (quia  in  primo  modo  dicendi  per  se),  in  quo 
convenit  sibi  esse  animal  rationale  ,  et  non  convenit  sibi 
esse  risibilem:  nec  potest  tamen  inferri,  ergo  aliquis  homo 
non  est  risibilis ;  sed,  ergo  aliquis  homo  in  aliquo  priori 
abstrahit  a  risibili,  in  quo  non  abstrahit  ab  hominis  ratione. 

VII.  Circa  hanc  partem  occurrit  dubium,  quomodo  stent 
ista  duo  simul :    mathematica ,  formaliter    loquendo ,  non 

sunt  nec  in  actu  nec  potentia ,  ut  dictum  est  * ;  et ,  ma-   '  Num.  iv. 
thematica  habent  rationem  entis:  cum  ens  non  dicatur  nisi 
de  eo  quod  est  in  actu  vel  potentia. 

Ad  hoc  breviter  dicitur,  quod  haec  duo,  sane  intellecta, 
stant  simul.  Prima  enim  non  negat  esse  universaliter :  sed 
negat  esse  sic ,  scilicet  in  tali  abstractionis  modo.  Trian- 
gulus  enim  abstractus  a  materia  sensibili,  nec  est,  nec  esse 
potest  (scilicet  secundum  talem  essendi  modum)  in  rerum 
natura.  Et  hoc  est  quod  in  principio  huius  responsionis 
dicitur.  -  Secunda  autem  affirmat  in  confuso  aliquod  esse. 
Constat  autem  quod,  cum  negatione  unius  modi  essendi, 
stat  affirmatio  essendi  in  communi  de  eodem  subiecto: 
quia  potest  verificari  secundum  alium  essendi  modum.  Ma- 
thematica  ergo  et  non  sunt  entia  tali  modo ,  et  sunt  ab- 
solute  entia. 

VIII.  Et  si  instetur  ad  propositum:  « Ergo  eodem  modo 
dicendum  est  quod  non  sunt  bona  tali  modo,  sed  sunt 
absolute  bona  :  et  consequenter  male  dicitur  quod  mathe- 
matica  non  sunt  bona  » :  neganda  est  sequela.  Quoniam  ad 
hoc  quod  aliquid  habeat  formaliter  rationem  entis,  sufficit 
quod  in  se  sit  tale  quod  ei  non  repugnet  esse  in  rerum 
natura;  quocumque  id  modo  eveniat,  sive  secundum  suam 
abstractionem   sive  non.   Ad  hoc  autem  quod  habeat  for- 


QUAESTIO  V,  ARTICULUS  IV 


6i 


maliter  rationem  boni,  ultra  hoc  exigitur  quod  ipsum  su- 
matur  in  ordine  ad  esse,  vel  ad  finem,  etc.  Modo,  triangulus 
et  cetera  mathematica,  secundum  suas  quidditates,  hoc  pos- 
sident,  quod  eis  non  repugnat  existere :  et  propterea  entis 
rationem  formaUter  retinent.  Sed  quia  non  considerantur  in 
ordine  ad  esse  et  finera  in  rerum  natura,  ideo  abstrahunt 


a  boni  ratione  formaliter,  non  fundamentaliter :  et  pro- 
pterea  in  eis  esse  negatur.  -  Cuius  signum  manifestum  est, 
quod  nuUa  ibi  conclusio  demonstratur  propter  bonum  aut 
melius  esse :  nulla  ibi  demonstratio  per  causam  finalem  aut 
effectivam  (quae  respiciunt  esse  in  rerum  natura),  sed  tan- 
tum  per  formalem :  illa  enim  est  propria  bono,  haec  enti. 


S.  Th.  lect. 


*  Cap.  IV  de  Div. 
Nom.  -  S.  Th. 
lect.  III. 


Cap.  XXXII. 
T 


'  Cap 
S.Th 


III,  n.  5.  - 
lect.  V. 


ARTICULUS  QUARTUS 

UTRUM  BONUM  HABEAT  RATIONEM  GAUSAE  FINALIS 

Supra,  ^rt.  2,  ad   i;  I  Sent.,  dist.  xxxiv,  qu.  11,  art.   i,  ad  4;  I   Cont.  Gent.,  cap.  xl;  De  Verit.,  qu.  xxl,  art.  1; 

de  Div.  Nom.,  cap.  i,  lect.  111;  II  Physic,  lect.  v. 


>D  QUARTu.M  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
bonum  non  habeat  rationem  causae  fi- 
nalis,  sed  magis  aliarum.  Ut  enim  dicit 
iDionysius,  iv  cap.  de  Div.  Nom.  *:  bo- 
num  laiidatur  ut  pulchrum.  Sed  pulchrum  impor- 
tat  rationem  causae  formalis.  Ergo  bonum  habet 
rationem  causae  formalis. 

2.  Praeterea  ",  bonum  est  diffusivum  sui  esse, 
ut  ex  verbis  Dionysii  *  accipitur,  quibus  dicit  quod 
bonum  est  ex  quo  omnia  subsistunt  et  sunt.  Sed 
esse  diffusivum  ^  importat  rationem  causae  effi- 
cientis.  Ergo  bonum  habet  rationem  causae  effi- 
cientis. 

3.  Praeterea,  dicit  Augustinus  in  I  de  Doctr. 
Christ.  *,  quod  quia  Deus  bonus  est,  nos  "*  sumus. 
Sed  ex  Deo  sumus  sicut  ex  causa  efficiente.  Ergo 
bonum  importat  rationem  causae  efficientis. 

Sed  contra  est  quod  Philosophus  dicit,  in  II 
Physic.  *,  quod  illud  cuius  causa  est,  est  sicut  finis 
et  bonum  aliorum.  Bonum  ergo  habet  rationem 
causae  finalis. 

Respondeo  dicendum  quod,  cum  bonum  sit  quod 
omnia  appetunt,  hoc  autem  habet  rationem  finis; 
manifestum  est  quod  bonum  rationem  finis  im- 
portat.  Sed  tamen  ratio  boni  praesupponit  ratio- 
nem  causae  efficientis ,  et  rationem  causae  for- 
malis.  Videmus  enim  quod  id  quod  est  primum 
in  causando,  ultimum  est  in  causato  ^:  ignis  enim 
primo  calefacit  quam  formam  ignis  inducat,  cum 
tamen  calor  in  igne  consequatur  formam  sub- 
stantialem.  In  causando  autem,  primum  invenitur 
bonum  et  finis,  qui  movet  efficientem ;  secundo, 
actio  efficientis,  movens  ad  formam;  tertio  ad- 
venit  forma.  Unde  e  converso  esse  oportet  '  in 
causato :  quod  primum  sit  ipsa  forma,  per  quam 


per 


est  ens;  secundo  consideratur  in  ea  virtus  eflfe- 
ctiva,  secundum  quod  est  perfectum  in  esse  (quia 
unumquodque  tunc  perfectum  est,  quando  potest 
sibi  simile  facere ,  ut  dicit  Philosophus  in  IV 
Meteor.  *) ;  tertio  consequitur  rafio  boni , 
quam  in  ente  perfectio  fundatur. 

Ad  PRiMUM  ergo  dicendum  quod  pulchrum  et  bo- 
num  in  '^  subiecto  quidem  sunt  idem,  quia  super 
eandem  rem  fundantur ,  scilicet  super  formam : 
et  propter  hoc,  bonum  laudatur  ut  pulchrum.  Sed 
ratione  differunt.  Nam  bonum  proprie  respicit 
appetitum :  est  enim  bonum  quod  omnia  appe- 
tunt.  Et  ideo  habet  rationem  finis:  nam  appeti- 
tus  est  quasi  quidam  motus  ad  rem.  Pulchrum 
autem  respicit  vim  cognoscitivam :  pulchra  enim 
dicuntur  quae  visa  placent.  Unde  pulchrum  in 
debita  proportione  consistit :  quia  sensus  dele- 
ctatur  "^  in  rebus  debite  proportionatis ,  sicut  in 
sibi  similibus ;  nam  et  sensus  ratio  quaedam  est, 
et  omnis  virtus  cognoscitiva.  Et  quia  cognitio  fit 
per  assimilationem,  similitudo  autem  respicit  for- 
mam ,  pulchrum  proprie  pertinet  ad  rationem 
causae  formalis. 

Ad  secundum  dicendum  quod  bonum  dicitur  dif- 


fusivum  sui  '  esse ,   eo  modo 


quo 


«)  Praeterea.  -  Item  codices.  -  Pro  diffusivum  sui  esse,  diffusivum 
sui  ipsius  esse  pGsF.  -  Pro  quibus  dicit,  quibus  dicitur  ABCDE,  qui 
dicit  G. 

P)  diffusivum.  -  effusivum  ACDEGpB  et  edd.  ab. 

■f)  nos.  -  Om.  codices  et  edd.  ab.  -  Pro  bonum  importat  rationem, 
bonum  habet  rationem  A. 

3)    Videmus  enim  .  .  .  causato.  -  Videmus  enim   quod  primum  est 


'  Cap.  III,  n.  i.  - 
Cf.  II  de  Animaf 
cap.  IV,  n.  15; 
S.  Th.  lect.  IX. 


finis   dicitur 


movere. 

Ad  tertium  dicendum  quod  quilibet  habens  vo- 
luntatem,  dicitur  bonus  inquantum  habet  bonam 
voluntatem :  quia  per  voluntatem  utimur  omni- 
bus  quae  in  nobis  sunt.  Unde  non  dicitur  bonus 
homo ,  qui  habet  bonum  intellectum :  sed  qui 
habet  bonam  voluntatem.  Voluntas  autem  respi- 
cit  finem  ut  obiectum  proprium :  et  sic,  quod  di- 
citur,  quia  Deus  est  bonus ,  sumus ,  refertur  ad 
causam  finalem. 


1«  causando,  ultimum  esse  {est  ABCF)  in  causa  (causato  BDFGsA) 
codices  et  ed.  a;  etiam  ed.  b  legit  causa. 

t)  esse  oportet.  -  est  C,  oportet  esse  ceteri.  -  Pro  consideratur, 
consideretur  codices. 

X,)  in.  -  Om.  FG. 

7))  delectatur.  —  delectantur  ACG. 

6)  sui.  -  sui  ipsius  ABCsF ,  ipsius  DEGpF  et  edd.  a  b. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


■  Cap,  III,  n.3,  5. 
■■  Cap.  n,  III. ; 
Did.  Iib.IV,  cap. 
11,  n.  3,  7. 


IN  titulo,  habere  rationem  causae  finalis  non  sumitur  hic 
identice ,  sed  dupliciter :  scilicet  in  actu  signato,  et  in 
actu  exercito.  Si  primo  modo  habere  rationem  causae  fi- 
nalis  intelligitur,  sumitur  fundamentaliter  fundamento  pro- 
ximo.  Non  enim  quaeritur  utrum  bonum  sit  ratio  causae 
finalis:  sed  an  sit  proprium  fundamentum  illius.  Quid  autem 
sit  ratio  causae  finalis,   ex  II  Physic.  *  et  V  Metaphys.  ** 


patet,  scilicet  cuius  gratia  aliquid  fit  aut  est.  Unde  sensus 
tituli  est :  An  res,  eo  quia  bona,  vendicet  sibi  hoc  proprium, 
quod  sit  cuius  gratia.  -  Si  vero  secundo  modo  intelligitur, 
tunc  habere  rationem  causae  finalis  sumitur  formaliter;  ita 
quod  sensus  tituli  est:  Utrum  bonum  formaliter  sit  forma- 
liter  ipsa  ratio  finis  in  actu  exercito ,  idest  exerceat  cau- 
salitatem  finalem :  verbi  gratia ,  si  dicatur  quod  A  fit  aut 


62 


QUAESTIO  V,  ARTICULUS  IV 


est,  simpliciter  aut  tale,  quia  est  bonum,  an  ex  hoc  ipso 
reddatur  causa  finalis.  Et  hic  sensus  est,  iudicio  meo,  in- 
tentus :  quia  formalis  est ,  et  tanto  dignus  ingenio ;  et  re- 
sponsio  ad  hoc  tendit. 

II.  Circa  hanc  determinationem,  adverte  breviter  verita- 
tem  quam  hinc  habes,  de  illa  quaestione,  utrum  res  sit 
causa  Jinalis  in  intentione ,  aut  in  executione,  etc.    Cum 

•  Cap. III,  n. 3.    enim   hic   habeas    (quod  in  II  quoque  Physic.  *  habetur) 

quod  bonum  importat  finis  rationeni  in  actu  exercito  (quod 
etiam  inductive  probatur,  dum  omnis  ratio  propter  bonum 
aut  melius ,  finem  affert),  oportet  ut  eadem  ratione  rem 
aliquam  finem  dicas ,  qua  bonam  eam  asseris.    Ex  supra- 

•  Art.  I.  dictis  *  autem  patet  quod  bonum  formaliter  unumquodque 

dicitur  et  est,  ratione  esse:  finis  igitur  rationem  habet  res 
ratione  esse.  Ita  quod,  sicut  forma  est  ratio  causandi  effe- 
ctive,  existere  autem  est  conditio  formae  efficientis:  ita  esse 
est  ratio  causandi  finaliter ;  esse  autem  in  intentione ,  est 
conditio  esse  causantis  finaliter;  esse  autem  in  executione, 
non  est  finis,  sed  terminus  et  effectus  tam  finis  quam  effi- 
cientis.  Et  hoc  inductione,  non  ratione  eget :  sanitas  enim, 
scientia,  balneum,  etc,  appetitur  ut  insit,  ut  habeatur,  etc, 
non  in  intentione,  sed  secundum  esse  naturale  ipsius.  Et 
sic  esse  est  ratio  quod  appetatur  res,  quod  idem  est  quod 
finali:[are:  sed  nunquam  aliquod  horum  finalizaret,  tra- 
hendo  appetitum  ad  se,  nisi  esset  in  intentione,  ut  patet : 
ex  hoc  autem  experimur  sequi  executionem  rei  quae  ut 
finis  movet.  Et  hoc  voluit  Averroes  XII  Metaphys.,  com- 
ment.  xxxvi.  Et  hoc,  bene  penetratum,  solvit  omnes  diffi- 
cultates  apud  intellectum  abstrahentem  rem  ab  esse  extra 
animam,  ab  esse  in  executione,  et  ab  esse  in  intentione, 
modo  praedicto. 

III.  In  corpore  duo:  primo  respondetur  quaesito;  se- 
cundo  excluditur  tacita  obiectio.  Quoad  primum,  est  con- 
clusio  responsiva  quaesito  affirmative:  Bonum  habet  ratio- 
nem  causae  finalis.  -  Probatur.  Appetibile  habet  rationem 
finis :  bonum  est  appetibile :  ergo  bonum  habet  rationem 
finis. 

•  Art.  I,  ad  i.  IV.  Quoad  secundum,  tacita  obiectio  est  haec  Superius  * 

iam  determinatum  est  quod  bonum  non  habet  rationem 
primi,  sed  ultimi  potius.  Modo  autem  dicitur  quod  habet 
rationem  causae  finalis :  quam  constat  habere  rationem 
primi,  cum  finis  sit  causa  causarum.  Quomodo  ergo  stant 
haec  simul,  quod  bonum  habeat  rationem  ultimi  et  primi? 
Hanc  obiectionem  excludendo,  primo  ponit  responsio- 
nem :  deinde  probat  ipsam.  Responsio  est,  quod  bonum  est 
ultimum  in  essendo,  primum  autem  in  causando :  quamvis 
in  littera  prima  pars  responsionis  huius  tantum  propona- 
tur.  -  Probatio  est:  primum  in  causando,  est  ultimum  in 
essendo ;  finis  est  primum  in  causando ;  ergo  finis  est  ulti- 
mum  in  essendo.  Sed  bonum  habet  rationem  finis:  ergo. 
Maior  probatur  ex  testimonio  sensibilium,  in  quibus  pri- 
mum  in  causando  ,  est  ultimum  in  causato ,  ut  patet  in 
igne  et  calore.  Ergo,  absolute,  primum  in  causando,  est  ul- 
timum  in  essendo. 

V.  Circa  maiorem,  adverte  terminos:  quod  ly  primum 
et  ultimum  denotant  in  proposito  ordinem  generationis; 
et  supponunt  pro  formis,  seu  rationibus  formalibus,  quae 
sunt  principia  causandi  et  essendi.  Ly  vero  in  causando 
sumitur  ut  distinguitur  contra  in  essendo.  Supponitur  si- 
quidem  hic  duplicem  dari  ordinem  generationis  inter  res: 
alterum  in  causando,  alterum  in  essendo.  Et  ille  quidem 
attenditur  penes  prius  et  post  causare,  iste  vero  penes  prius 
et  post  esse :  ita  quod  illa  res  est  prior  in  causando,  cuius 
causalitas  non  pendet  a  causalitate  alterius ,  sed  e  converso ; 
et  similiter  illa  res  est  prior  in  essendo,  cuius  esse  non 
praesupponit  esse  alterius,  scd  e  converso.  Est  ergo  sensus 
maioris,  quod  res  prior  ordine  generationis  quoad  causa- 
litatem,  est  posterior  ordine  generationis  quoad  esse. 

VI.  Circa  probationem  maioris,  adverte  quod  ordo  re- 
rum  in  essendo  potest  consiA&ra.r\  absolute ;  et  sic^sumitur 
in  maiore :  et  potest  considerari  in  tali  genere,  puta  causa- 
torum;  et  sic  sumitur  in  probatione  maioris.  Ita  quod  ab 
ordine  in  essendo  invento  inter  fundamenta  prioris  et  po- 


sterioris  causae ,  puta  caloris  et  formae  ignis  in  causato  , 
manuducere  nos  voluit  ad  ordinem  in  essendo  simpliciter. 
Non  enim  intendebat  maiorem  ex  vi  probationis  inferre : 
sed  ostendere  quod  non  oportet  eundem  ordinem  esse  inter 
res  in  essendo,  qui  est  in  causando,  nec  e  converso:  quod 
sufficienter  ex  illa  probatione  fit.  Et  rursus  intendebat  ad 
intelligibilia  haec,  ex  sensibilium  testimonio  elevare:  quod 
satis  hic  fit. 

VII.  Circa  huius  maioris,  et  totius  rationis  vim,  dubium 
occurrit.  Quia  aut  hic  est  sermo  de  ordine  in  causando  et 
essendo  absolute;  aut  respectu  huius,  et  in  hoc  Si  absolute, 
maior  est  falsa.  Tum  quia  ultimus  finis  omnium ,  puta 
Deus,  est  primum  in  causando;  et  tamen  non  est  ultimum, 
sed  primum  quoque  in  essendo.  Tum  etiam  in  exemplo 
litterae :  forma  ignis  non  solum  est  primum  in  essendo, 
sed  etiam  in  causando ;  nam  prius  forma  ignis  causat  for- 
maliter  ignem,  sive  causantem  sive  causatum,  quam  calor 
effective  calefaciat.  Et  simile  est  in  omnibus :  semper  enim 
forma  praevenit  et  in  esse  et  in  causalitate  formali.-  Si  auteni 
respectu  huius ,  aut  in  hoc :  ergo  non  habetur  intentum. 
Intendit  enim  absolute  ordinem  boni  ad  alia  assignare;  et 
non  in  hoc  vel  illo. 

VIII.  Ad  hoc  dicitur  quod  hic  sermo  est  de  ordine  et  in 
causando  et  in  essendo  absolute.  Sed  obiectio  peccat.  Tum 
quia  male  interpretatur  maiorem.  Non  enim  intendimus 
quod  primum  in  causando,  illud  idem  numero  sit  ultimum 
in  essendo,  respectu  eorum  quorum  est  primum  in  cau- 
sando  ( haec  enim  universalis  est  impossibilis ,  nec  eam 
somniavimus) :  sed  intendimus  illud  idem  secundum  ratio- 
nem  formalem,  sive  eandem  specie,  sive  eandem  genere, 
sive  eandem  secundum  analogiam,  sit  ultimum  in  essendo, 
in  ordine  eorum  quorum  est  primum  in  causando.  Et  hoc 
modo,  ratio  bonitatis  divinae  est  prima  in  causando  fina- 
liter,  et  ipsamet  secundum  analogiam  est  ultima  in  essendo 
in  re  qualibet ;  ut  patet  ex  articulo  i ,  in  responsione  ad  i . 
-  Tum  quia  testimonium  ex  sensibilibus  in  littera  adductum 
pervertit.  Ut  enim  iam  dictum  est  *,  sensibilia  hic  addu- 
cta  sunt,  ut  ex  ordine  in  causando  hoc,  et  in  essendo  in 
hoc  causato,  perciperemus  ordinem  in  causando  simplici- 
ter  et  in  essendo  simpliciter,  non  esse  eundem.  Unde , 
licet  forma  substantialis  ignis  sit  prior  in  essendo  et  in 
causando  simpliciter  quam  calor;  non  tamen  est  prior  in 
causando  hoc,  idest  hunc  ignem  generandum.  Prius  enim, 
ordine  generationis,  est  calefactio  quam  generatio  formae 
ignis:  alteratio  enim  praevia  est  generationi.  Et  tamen  pri- 
mum  quod  sortitur  hic  ignis  genitus,  est  forma  ignis:  et 
calor  consequitur  formam,  sicut  universaUter  propria  ac- 
cidentia  consequuntur  formam. 

IX.  At  si  in  sensibilibus  ordinem  simpliciter  cupis  inspi- 
cere,  adverte  quod  causalitas  formalis  pendet  necessario  ex 
effectiva,  et  liquebit  quaesitum.  Licet  enini  in  hoc  sensibili 
primum  sit  quod  quid  erat  esse,  quod  spectat  ad  causam 
formalem  ;  nulla  tamen  forma  aut  quidditas  vere  habet 
causalitatem  formalem  secundum  rem,  nisi  ab  aliqua  causa 
sit  effectiva ,  quam  oportet  propter  finem  agere.  Cum  enim 
forma  non  sit  causa  formalis  sui  ipsius,  sed  alterius,  puta 
compositi;  et  omne  compositum  ( ut  in  qu.  ni  *  dictum 
est,  et  Averroes  in  XII  Metaphys.,  comment.  xxv,  testatur) 
ab  alio  sit;  oportet  ante  omnem  causalitatem  formalem 
esse  effectivam,  et  ante  hanc,  finalem.  In  essendo  tamen, 
primo  invenitur  et  in  causa  forma,  et  in  effectu  similitudo 
formae :  secundo,  in  causa  vis  activa,  et  in  effectu  eius  par- 
ticipatio :  tertio ,  in  causa  bonitas ,  et  in  effectu  comple- 
mentum,  quod  est  participatio  bonitatis.  Et  sic  simpliciter 
praeposterus  est  ordo  in  essendo  et  in  causando. 

X.  Pro  notitia  tamen  litterae  in  calce,  scito,  novitie, 
quod  duplicis  perfectionis  meminit,  scilicet  in  esse  et  ab- 
solute.  Et  intendit  perfectum  in  esse,  perfectum  substantia- 
liter :  perfectionem  vero  absolute,  quam  dicit  in  ente  fun- 
dari  per  boni  rationem,  perfectionem  rei  simpliciter,  seu 
totalem.  Haec  enim  secundum  boni  simpliciter  rationem 
attenditur,  ut  ex  supradictis  *  patct :  tunc  enim  nihil  omnino 
deest. 


Num.  VI. 


Art.  VII. 


Art.  I,  ad  i. 


QUAESTIO  V,  ARTICULUS  V 


63 


ARTICULUS  QUINTUS 


UTRUM  RATIO  BONI  CONSISTAT  IN  MODO,  SPECIE  ET  ORDINE 

I*  II",  qu.  Lxxxv,  art.  4;  De   Verit.,  qu.  xxi,  art.  6. 


>D  QuiNTUM  sic  PROCEDITUR.  Vidctur  quod 

ratio  boni  non  consistat  in  modo,  specie 

*et  ordine.  Bonum  enim  et  ens  ratione 

*■■'•'■  SlS^^^^differunt ,   ut   supra  *  dictum  est.    Sed 

modus,  species   et  ordo   pertinere  ad   rationem 

vers.2..         entis  videntur:  quia,  sicut  dicitur  Sap.  xi*,  omnia 

"  in  numero,  pondere  et  mensura  disposuisti  " ,  ad 

quae  tria    reducuntur   species,  modus    et    ordo : 

quia,  ut  dicit  Augustinus,  IV  super  Gen.  ad  litte- 

cap.iii.  y^yyi  *.  mensura  omni   rei  modum  praefigit ,  et 

numerus  omni  rei  speciem  praebei ,    et  pondus 

omnem  rem  ad  quietem  et  stabilitatem  trahit.  Ergo 

ratio  boni  non  consistit  in  modo,  specie  et  ordine. 

2.  Praeterea  ,  ipse  modus ,  species  et  ordo 
bona  quaedam  sunt.  Si  ergo  ratio  boni  consistit 
in  modo,  specie  et  ordine,  oportet  etiam  quod 
modus  habeat  modum,  speciem  et  ordinem :  et 
similiter  species  et  ordo.  Ergo  procederetur  in 
infinitum. 

3.  Praeterea,  malum  est  privatio  modi  et  spe- 
ciei  et  ordinis.  Sed  malum  non  tollit  totaliter 
bonum.  Ergo  ratio  boni  non  consistit  in  modo, 
specie  et  ordine. 

4.  Praeterea,  illud  in  quo  consistit  ratio  boni, 
non  potest  dici  malum.  Sed  dicitur  malus  modus, 
mala  species,  malus  ordo.  Ergo  ratio  boni  non 
consistit  in  modo,  specie  et  ordine. 

5.  Praeterea,  modus,  species  et  ordo  ex  pon- 
dere,  numero  et  mensura  causantur,  ut  ex  au- 

in  primo  arg.  ctoritate  Augustini  inducta  *  patet.  Non  autem 
omnia  bona  habent  pondus,  numerum  et  men- 

Lib. I,  cap.  IX.  suram:  dicit  enim  Ambrosius,  in  Hexaemeron  *, 

quod  lucis  natura  est,  ut  non  in  numero,  non  in 

pondere,  non  in  mensura  creata  sit.    Non   ergo 

ratio  boni  consistit  in  modo,  specie  et  ordine. 

Sed  contra  est  quod  dicit  Augustinus,  in  libro 

cap.  III.  jg  Natura  Boni  * :  Haec  tria,  modus,  species  et 
ordo ,  tanquam  generalia  bona  sunt  in  rebus  a 
Deo  factis :  et  ita,  haec  tria  ubi  magna  sunt,  ma- 
gna  bonasunt;  ubi  parpa,  parva  bona  sunt;  ubi 
nulla,  nullum  bonum  est.  Quod  non  esset,  nisi 
ratio  boni  in  eis  consisteret.  Ergo  ratio  boni  con- 
sistit  in  modo,  specie  et  ordine. 

Respondeo  dicendum  quod  unumquodque  di- 
citur  bonum,  inquantum  est  perfectum :  sic  enim 
est  ^  appetibile,  ut  supra  *  dictum  est.  Perfectum 
autem  dicitur,  cui  nihil  deest  secundum  modum 
suae  perfectionis.  Cum  autem  unumquodque  sit 


Art.  I,  adj3. 


id  quod  est,  per  suam  formam;  forma  autem 
praesupponit  quaedam,  et  quaedam  ad  ipsam  ex 
necessitate  consequuntur ;  ad  hoc  quod  aliquid 
sit  perfectum  et  bonum ,  necesse  est  quod  for- 
mam  habeat,  et  ea  quae  praeexiguntur  ad  eam, 
et  ea  ">  quae  consequuntur  ad  ipsam.  Praeexigitur 
autem  ad  formam  determinatio  sive  commensu- 
ratio  principiorum,  seu  materialium,  seu  efficien- 
tium  ipsam  *':  et  hoc  significatur  per  modum:  unde 
dicitur  quod  mensura  modum  praefigit  *.  Ipsa 
autem  forma  significatur  per  speciem:  quia  per 
formam  unumquodque  in  specie  constituitur.  Et 
propter  hoc  dicitur  quod  numerus  speciem  prae- 
bet':  quia  definitiones  significantes  speciem  sunt 
sicut  numeri,  secundum  Philosophum  in  VIII  Me- 
taphys.  *;  sicut  enim  unitas  ^  addita  vel  subtracta 
variat  speciem  numeri,  ita  in  definitionibus  diflfe- 
rentia  apposita  vel  subtracta.  Ad  formam  autem 
consequitur  inclinatio  ad  finem,  aut  ad  actionem, 
aut  ad  aliquid  huiusmodi :  quia  unumquodque , 
inquantum  est  actu,  agit,  et  tendit  in  id  quod  sibi 
convenit  secundum  suam  formam.  Et  hoc  pertinet 
ad  pondus  et  ordinem.  Unde  ratio  boni,  secundum 
quod  consistit  in  perfectione,  consistit  etiam  "  in 
modo,  specie  et  ordine. 

Ad  primum  ergo  DicENDUM  quod  ista  tria  non 
consequuntur  ens,  nisi  inquantum  est  perfectum  : 
et  secundum  hoc  est  bonum. 

Ad  secundum  dicendum  quod  modus,  species  et 
ordo  eo  modo  dicuntur  bona,  sicut  et  entia: 
non  quia  ipsa  sint  quasi  subsistentia ,  sed  quia 
eis  alia  *  sunt  et  entia  et  bona.  Unde  non  oportet 
quod  ipsa  habeant  aliqua  alia,  quibus  sint  bona. 
Non  enim  sic  dicuntur  bona,  quasi  formaliter  aliis  ' 
sint  bona;  sed  quia  ipsis  formaliter  aliqua  sunt 
bona;  sicut  albedo  non  dicitur  ens  quia  ipsa  aliquo 
sit,  sed  quia  ipsa  "  aliquid  est  secundum  quid, 
scilicet  album. 

Ad  tertium  dicendum  quod  quodlibet  esse  est  se- 
cundum  formam  aliquam:  unde  secundum  quod- 
libet  esse  rei,  consequuntur^  ipsam  modus,  species 
et  ordo :  sicut  homo  habet  speciem,  modum  et 
ordinem,  inquantum  est  homo;  et  similiter  in- 
quantum  est  albus '',  habet  similiter  modum,  spe- 
ciem  et  ordinem ;  et  inquantum  est  virtuosus,  et 
inquantum  est  sciens,  et  secundum  omnia  quae 
de  ipso  dicuntur.  Malum  autem  privat  quodam 
esse,  sicut  caecitas  privat  esse  visus:  unde  non 


Cf.  arg.  I. 


•  S.  Th.  lect.  III. 
-  Did.  lib.  VII, 
cap.  III,  n.  8. 


o)  disposuisti.  -  constituisti  codices  et  edd.  ab. 

P)  sic  enim  est.  -  est  enim  CE,  est  enim  perfectum  B;  qui  post 
dictum  est  addit  quia  omnia  suam  perfectionem  appetunt. 

Y)  quae  praeexiguntur  ad  eam,  et  ea.  -  quae  forma  praeexigit  et 
ea  D,  om  PACEFGafr.  -  Pro  ipsam,  eam  B,  formam  C. 

3)  ipsam.  -  ad  ipsam  ABCDEF. 

t)  praebet.  -  imprimit  vel  praebet  B. 

X,)  unitas.  -  in  numeris  unitas  codices. 


rj)  etiam.  -  Om.  BsF. 

6)  alia.  -  aliqua  codices.  -  Pro  Unde,  Tamen  ABCDE. 

i)  aliis.  -  aliis  ipsa  ABCDEF. 

x)  ipsa.  -  per  ipsam  D.-  Pro  secundum  quid  scilicet  album,  se- 
cundum  scilicet  quod  album  ed.  a,  secundum  quid  ut  album  Pi>. 

X)  consequuntur .  -  consequitur  codices  et  ed.  a. 

[jl)  albus.  -  album  codices.  -  Pro  similiter,  alterum  B,  aliter  ceteri 
et  edd.  ab. 


64 


QUAESTIO  V,  ARTICULUS  VI 


*  Cap.  xxn,  XXIII. 

5 


toUit  omnem  modum,  speciem  et  ordinem;  sed 
solum  modum ,  speciem  el  ordinem  quae  con- 
sequuntur  esse  visus. 

Ad  quartum  dicendum  quod,  sicut  dicit  Augu- 
stinus  in  libro  '  de  Natura  Boni  *,  omnis  modiis, 
inquantum  modus,  bonus  est  (et  sic  ^  potest  dici 
de  specie  et  ordine):  sed  malus  modus,  vel  mala 
species ,  vel  malus  ordo,  aut  ideo  dicuntur  quia 
minora  sunt  quam  esse  debuerunt;  aut  quia  non 


his  rebus  accommodantur,  quibus  accommodanda 
sunt;  ut  ideo  dicantur  °  mala,  quia  sunt  aliena 
et  incongrua. 

Ad  quintum  dicendum  quod  natura  lucis  dicitur 
esse  sine  numero  et  pondere  et  mensura*  non 
simpliciter,  sed  per  comparationem  ad  corpora- 
lia :  quia  virtus  lucis  ad  omnia  corporalia  se  ex- 
tendit,  inquantum  est  qualitas  activa  primi  cor- 
poris  alterantis,  scilicet  caeli. 


v)  in  libro.  -  libro  A,  om.  BCDE. 
5)  sic.  -  Om.  C,  similiter  ceteri. 


o)  ut  ideo  dicantur.  -  vel  (et  sA)  ideo  dicantur  AC,  ut  ideo  di- 
cuntur  E,  vel  ideo  dicuntur  Pi. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


ad  I 


Qu.  sq.  art.  i, 


Art.  VI. 


IN  titulo,   nota  terminos.   Ratio  boni:   non 
Sed    ^^^JP^ti      nt"  natpf  in    orfirnln    cpnnpnti*' 


universaliter , 
causati,  ut  patet  in  articulo  sequenti*;  in  Deo  enim 
non  habent  iiaec  locum.  Et  rursus  ratio  boni ,  non  quo- 
modolibet,  sed  boni  ut  quod.  -  Modus,  species  et  ordo.  Tri- 
fariam  invenitur  s.  Thomain  usum  fuisse  his  terminis.  Hic 
siquidem,  in  corpore,  per  modum  intendit  commensuratio- 
nem  principiorum  efficientium,  seu  materialium;  per  spe- 
ciem,  formam;  per  ordinem,  inclinationem  ad  aliquid,  In 
I*  vero  IF^,  qu.  lxxxv,  art.  4,  per  speciem  intendit  formam 
absolute;  per  modum  ,  mensuram  ipsius  formae  (species 
enim  rerum  sunt  mensuratae  sicut  numeri) ;  per  ordinem 
vero,  respectum  ad  aliud.  In  quaestione  autem  de  Veritate, 
qu.  XXI  * ,  intendit  per  speciem  formam ;  per  modum,  com- 
mensurationem  ipsius  esse  ad  essentiam  cuius  est;  ordi- 
nem  vero,  penes  respectum  perfectivi  finaliter,  in  ratione 
boni  clausum.  -  Quae  tres  expositiones ,  quamvis  valde 
differre  videantur  quoad  unum  terminum,  scilicet  ly  »10- 
dus ;  si  tamen  subtilius  perscrutemur,  in  unum  coeunt. 
Commensuratio  namque  principiorum,  mensura  formae,  et 
commensuratio  esse  ad  essentiam,  mutuo  se  inferunt.  Ex 
tali  enim  principiorum  harmonia,  tantae  perfectionis  forma 
est ;  et  ex  tanta  forma  tantum  esse  ,  secundum  ordinem 
generationis.  Secundum  vero  perfectionis  seu  finis  ordi- 
nem ,  si  tantae  perfectionis  esse  est  producendum ,  ergo 
tantae  perfectionis  formam  ac  essentiam  oportet  supponi : 
et  si  hanc,  ergo  talem  praecedentium  principiorum  dispo- 
sitionem. 

Rationem  boni  consistere  in  modo,  specie  et  ordine, 
dupliciter  potest  intelligi.  Uno  modo,  ut  in  partibus  essen- 
tialibus;  sicut  ratio  hominis  consistit  in  animali  et  rationali. 
Alio  modo,  ut  in  partibus  integralibus,  non  rationis ,  sed 
propriae  eius  materiae;  sicut  ratio  hominis  consistit  in  car- 
nibus,  ossibus  et  nervis.  Et  hoc  modo  intelligo  in  propo- 
sito  rationem  boni  consistere  in  modo,  specie  et  ordine.  - 


Est  ergo  sensus  tituli:  An  ratio  boni  ut  quod,  causati,  con- 
sistat  in  forma,  antecedentibus,  et  consequentibus,  tanquam 
in  partibus  suae  propriae  materiae. 

II.  In  corpore  una  conclusio,  responsiva  quaesito  affir- 
mative  :  Ratio  boni  consistit  in  modo,  specie  et  ordine.  - 
Probatur.  Unumquodque  est  id  quod  est ,  per  suam  for- 
mam ,  exigentem  quaedam  antecedentia  et  consequentia. 
Ergo,  cui  nihil  deest  secundum  modum  suae  naturae,  ha- 
bet  speciem ,  modum  et  ordinem.  Ergo  perfectum  habet 
haec.  Ergo  bonum  exigit  haec.  -  Antecedens,  quoad  utram- 
que  partem,  patet.  Prima  vero  consequentia  patet  ex  quid 
nominis  speciei,  modi  et  ordinis.  Secunda  vero  tenet  per 
locum  a  definitione  ad  definitum.  Tertia  autem  probatur: 
quia  perfectio  est  ratio  appetibilis. 

III.  Circa  hanc  conclusionem  occurrit  dubium:  quomodo 
potest  salvari  modus  in  bono  substantiali  angelorum,  ex- 
ponendo  modum ,  idest  commensurationem  principiorum 
efficientium,  seu  materialium,  ut  hic  dicitur;  cum  in  ange- 
lis  non  sint  principia  materialia,  et  efficiens  eorum  sit  solus 
Deus,  cuius  actio  est  sua  substantia. 

Ad  hoc  breviter  dicitur  quod ,  iuxta  expositionem  in 
hoc  loco  positam,  salvatur  modus  boni  angelici  secundum 
substantiam  ,  quoad  principium  efficiens,  sic.  Deus  enim 
agens  potest  dupliciter  sumi.  Uno  modo,  absolute:  et  sic 
tam  ipse  quam  sua  actio  est  supra  omnem  modum.  Alio 
modo,  ut  agit  secundum  hanc  vel  illam  ideam :  et  sic  actio 
Dei  est  commensurata  ita  huic,  quod  non  alii ;  sicut  et  idea 
est  ita  propria  idea  huius,  quod  non  alterius.  Et  hoc  modo 
actio  productiva  Gabrielis  est  modificata,  et  modificans  esse 
et  bonum  substantiale  Gabrielis:  et  hoc  sufficit.  -  Potest 
quoque  secundum  materiale  principium  salvari  modus  in  an- 
gelis:  quoniam  essentia  est  ut  materia  ipsius  esse,  et  est  com- 
mensurata  illi.  Sed  hoc  magis  ad  alias  expositiones  *  spectat: 
quoniam  modus  hic  antecedit  formam,  ut  patet  in  littera. 


Cf.  num.  I. 


S.  Th.  lect.  VI. 


ARTICULUS  SEXTUS 

UTRUM  CONVENIENTER  DIVIDATUR  BONUM  PER  HONESTUM,  UTILE  ET  DELECTABILE 

II*  II"',  qu.  cxLV,  art.  3;  II  Sent.,  dist.  xxi,  qu.  i,  art.  3;  I  Ethic,  lecl.  v. 


>D  SEXTUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
non  convenienter  dividatur  bonum  per 
'honestum,  utile  et  delectabile.  Bonum 
^enim,  sicut  dicit  Philosophus  in  I  Ethic.*, 
dividitur  per  decem  praedicamenta.  Honestum 
autem,  utile  et  delectabile  inveniri  possunt  in 
uno  praedicamento,  Ergo  non  convenienter  per 
haec  dividitur  bonum. 

2,  Praeterea,  omnis  divisio  fit  per  opposita. 


Sed  haec  tria  non  videntur  esse  opposita :  nam 
honesta  sunt  *  delectabilia,  nullumque  inhonestum 
est  utile  (quod  tamen  oportet ,  si  divisio  fieret 
per  opposita,  ut  opponerentur  honestum  et  utile  ^), 
ut  etiam  dicit  Tullius,  in  libro  de  Officiis  *.  Ergo 
praedicta  divisio  non  est  conveniens. 

3.  Praeterea,  ubi  unum  propter  alterum,  ibi 
unum  tantum  est  ''.  Sed  utile  non  est  bonum 
nisi  propter  delectabile  vel  honestum.  Ergo  non 


o)  sunt.  -  etiam  sunt  codices. 

P)  quod  tamen...  et  utile.-quiaomne  honestum  utile  B,om.cet.  et  ed.a. 


Y)  ibi  unum  tantum  est.  -  ibi  unum  tantum  codices. 


QUAESTIO  V,  ARTICULUS  VI 


65 


3  debet  utile  dividi  °  contra   delectabile   et  hone- 

stum. 

Sed  contra  est  quod  Ambrosius,  in  libro  de 
Lib.  I,  cap.  IX.   Officiis  *,  utitur  ista  divisione  boni. 

Respondeo  dicendum  quod  haec  divisio  proprie 
videtur  esse  boni  humani.  Si  tamen  altius  et 
communius  rationem  boni  consideremus ,  inve- 
nitur  haec  divisio  proprie  competere  bono,  se- 
cundum  quod  bonum  est.  Nam  bonum  est  ali- 
quid,  inquantum  est  appetibile,  et  terminus  motus 
appetitus,  Cuius  quidem  motus  terminatio  con- 
siderari  potest  ex  consideratione  motus  corporis 
naturalis.  Terminatur  autem  motus  corporis  na- 
turalis,  simpliciter  quidem  ad  ultimum ;  secundum 
quid  autem  etiam  ad  medium,  per  quod  itur  ad 

'  ultimum  quod  terminat '  motum,  et  dicitur  aliquis 

terminus  motus,  inquantum  aliquam  partem  mo- 
tus  terminat.  Id  autem  quod  est  ultimus  terminus 
motus,  potest  accipi  dupliciter:  vel  ipsa  res  in 
quam  tenditur,  utpote  locus  vel  forma;  vel  quies 
in  re  illa.  Sic  ergo  in  motu  appetitus,  id  quod 
est  appetibile  terminans  motum  appetitus  secun- 
dum  quid,  ut  medium  per  quod  tenditur  in  aliud, 
vocatur  utile.  Id  autem  quod  appetitur  ut  ulti- 
mum,  terminans  totaliter  motum  appetitus,  sicut 


quaedam  res  in  quam  per  se  appetitus  tendit, 
vocatur  honestum:  quia  honestum  dicitur  quod 
per  se  desideratur.  Id  autem  quod  terminat  mo- 
tum  appetitus  ut  quies  in  re  desiderata,  est  de- 
lectatio. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  bonum ,  in- 
quantum  est  idem  subiecto  cum  ente,  dividitur 
per  decem  praedicamenta:  sed  secundum  pro- 
priam  rationem,  competit  sibi  ista  divisio. 

Ad  secundum  dicendum  quod  haec  ?  divisio  non 
est  per  oppositas  res,  sed  per  oppositas  rationes. 
Dicuntur  tamen  ""'  illa  proprie  delectabilia ,  quae 
nullam  habent  aliam  rationem  appetibilitatis  nisi 
delectationem ,  cum  aliquando  sint  et  noxia  et 
inhonesta.  Utilia  vero  dicuntur,  quae  non  habent 
in  se  unde  desiderentur ;  sed  desiderantur  solum 
ut  sunt  ducentia  in  alterum,  sicut  sumptio  medici- 
nae  amarae.  Honesta  vero  dicuntur,  quae  in  se- 
ipsis  habent  unde  desiderentur. 

Ad  TERTiuM  dicendum  quod  bonum  non  divi- 
ditur  in  ista  tria  sicut  univocum  aequaliter  de 
his  '  praedicatum :  sed  sicut  analogum,  quod  prae- 
dicatur  secundum  prius  et  posterius.  Per  prius 
enim  praedicatur  de  honesto ;  et  secundario  '  de 
delectabili;  tertio  de  utili. 


3)  non  debet  utile  dividi.  —  utile  non  dividitur  B. 
e)  ad   medium  . . .  quod  terminat.  -  ad  medium  .  .  .  terminans  F , 
medium  . . .  terminat  ceteri  et  edd.  ab.  ~  Pro  aliquis,  aliquid  D. 
!:)  haec.  -  ista  ABCDE. 


j))  tamen.  -  enim  D.  -  Pro  aliam,  propriam  A.  -  Pro  appetibili- 
tatis,  appetitus  B. 

0)  de  his.  —  Om.  A,  de  eis  ceteri  et  ed.  a. 

i)  et  secundario.  -  et  ante  tertio  ponunt  ABCDE ,  utroque  loco  F. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTULus  clarus.  -  In  corpore  duae  conclusiones :  'altera  se- 
cundum  communem  opinionem;  altera  propria.  Prima 
est :  Haec  divisio  dicitur  proprie  esse  boni  humani.  Secunda 
est:  Haec  divisio  proprie  est  boni  in  eo  quod  bonum. 

Probatur  utraque  sic.  Terminus  corporalis  raotus  con- 
venienter  dividitur  per  ea  quae  sunt  proportionalia  hone- 
sto,  utili  et  delectabili.  Ergo  terminus  motus  appetitivi  bene 


dividitur  in  honestum,  utile  et  delectabile.  Ergo  et  bonum.  - 
Antecedens  declaratur  ex  divisione  termini  motus  in  se- 
cundum  quid  et  simpliciter:  et  rursus  termini  simpliciter, 
in  ipsam  rem  terminantem,  et  quietem  in  ea.  Consequen- 
tia  vero  prima  probatur:  quia  terminus  motus  appetitivi 
ex  terminatione  motus  corporalis  innotescit.  Secunda  vero : 
quia  bonum  est  id  quod   appetitur.  -  Omnia  sunt  clara. 


SuMMAK  Theol.  D.  Thomae  T.  I. 


66 


QUAESTIO  VI,  ARTICULUS  I. 


QUAESTIO   SEXTA 

DE  BONITATE  DEI 

IN     QUATUOR     ARTICULOS     DIVISA 


D 


EiNDE  quaeritur  de  bonitate  Dei.  Et  circa  hoc 

quaeruntur  quatuor. 
Primo:  utrum  esse  bonum  conveniat  Deo. 
Secundo :  utrum  Deus  "  sit  summum  bonum. 


Tertio :  utrum  ipse  solus  sit  bonus  per  suam 

essentiam. 
Quarto:  utrum  omnia   sint  bona  bonitate  di- 

vina. 


Vers,  25. 


ARTICULUS  PRIMUS    * 


UTRUM  ESSE  BONUM  DEO  CONVENIAT 


I  Cont.  Gent.,  cap.  xxxvii ;  XII  Metaphys.,  lect.  vii. 


►D  PRiMUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
esse  bonum  non  conveniat  Deo.  Ratio 
*enim  boni  consistit  in  modo,  specie  et 
^ordine.  Haec  autem  non  videntur  Deo 
convenire :  cum  Deus  immensus  sit,  et  ad  aliquid 
non  ordinetur.  Ergo  esse  bonum  non  conve- 
nit  Deo.    * 

2.  Praeterea,  bonum  est  quod  omnia  appe- 
tunt.  Sed  Deum  non  omnia  appetunt:  quia  non 
omnia  cognoscunt  ipsum,  nihil  autem  appetitur 
nisi  notum.  Ergo  esse  bonum  non  convenit  Deo. 

Sed  contra  est  quod  dicitur  Thren.  iii  *:  Bonus 
est  Dominus  sperantibus  in  eum ,  animae  quae- 
renti  illum. 

Respondeo  dicendum  quod  bonum  esse  ^  prae- 
cipue  Deo  convenit.  Bonum  enim  aliquid  est,  se- 
cundum  quod  est  appetibile.  Unumquodque  au- 
tem  appetit  suam  perfectionem.  Perfectio  autem  et 
forma  effectus  est  "*  quaedam  similitudo  agentis : 
cum  omne  agens  agat  sibi  simile.  Unde  ipsum 
agens  est  appetibile,  et  habet  rationem  boni:  hoc 
enim  ^  est  quod  de  ipso  appetitur,  ut  eius  simi- 
litudo   participetur.    Cum    ergo    Deus   sit   prima 


attribuit  bonum   Deo  fe^'';,'/"^-^''- 


causa  effectiva  omnium,  manifestum  est  quod  sibi 
competit  ratio  boni  et  appetibilis.  Unde  Dionysius, 
in  libro  de  Div.  Nom.  *, 

sicut  primae  causae  efficienti,  dicens  quod  bonus 
dicitur  Deus,  sicut  ex  quo  omnia  subsistunt. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  habere  mo- 
dum,  speciem  et  ordinem,  pertinet  ad  rationem 
boni  causati  ^  Sed  bonum  in  Deo  est  sicut  in 
causa :  unde  ad  eum  pertinet  imponere  aliis  mo- 
dum ,  speciem  et  ordinem.  Unde  ista  tria  sunt 
in  Deo  sicut  in  causa. 

Ad  secundum  dicendum  quod  omnia,  appetendo 
proprias  perfectiones,  appetunt  ipsum  Deum,  in- 
quantum  perfectiones  omnium  rerum  sunt  quae- 
dam  similitudines  divini  esse*,  ut  ex  dictis**  patet. 
Et  sic  eorum  quae  Deum  appetunt,  quaedam 
cognoscunt  ipsum  secundum  seipsum:  quod  est 
proprium  creaturae  rationalis.  Quaedam  vero  co- 
gnoscunt  aliquas  participationes  suae  bonitatis , 
quod  etiam  extenditur  usque  ad  cognitionem  sen- 
sibilem.  Quaedam  vero  appetitum  naturalem  ha- 
bent  absque  cognitione,  utpote  inclinata  ad  suos 
fines  ab  alio  ^  superiori  cognoscente. 


a)  Deus.  -  ipse  Deus  B,  Deus  ipse  sotus  C.  -  Pro  summum  bo- 
num,  summe  bonus  codices. 

p)  esse.  -  Om.  codices  et  edd.  ab. 
f)  effectus  est.  -  et  cffectus  sunt  B. 


8)  enim.  -  autem  PFG  et  edd.  a  b. 

i)  causati.  -  creati  ABCDE. 

!^)  alio.  -  aliquo  codices  et  edd.  ab. 


I).  468. 
•  Qu.  IV,  art.  3. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


TrruLus  clarus.  -  In  corpore  unica  conclusio,  responsiva 
quaesito  affirmative :  Deus  est  bonus. 
Probatur  ratione,  confirmata  auctoritate  Dionysii,  scilicet: 
Deus  est  prima  causa  effectiva  omnium;  ergo  appetibilis; 
ergo  bonus.  -  Antecedens  supponitur.  Prima  vero  conse- 
quentia  probatur.  Unumquodque  appetit  suam  propriam 
perfectionem :    ergo   similitudinem    sui    efficientis.   Ergo  a 


fortiori  ipsa  causa  effectiva  est  appetibilis.  Ergo,  si  est  prima 
causa,  etc.  -  Antecedens  assumptum,  cum  omnibus  conse- 
quentiis,  ex  se  est  notum.  Prima  quidem  :  quia  propria 
perfectio  rei  est  ipsa  similitudo  agentis.  Secunda  vero :  quia 
omne  agens  agit  sibi  simile;  ac  per  hoc,  si  eius  similitudo 
est  appetibilis ,  multo  magis  ipsum  agens  erit  appetibile.  - 
Cetera  sunt  clara. 


QUAESTIO  VI,  ARTICULUS  II 


67 


ARTICULUS  SECUNDUS 

UTRUM  DEUS  SIT  SUMMUM  BONUM 


II  Sent.,  dist.  i,  qu.  11,  art.  2,  ad  4;  I  Cotit.  Gent.,  cap.  xli. 


■  I  Ethic,  cap.  i, 
n.i.-S.Th.  lect.i. 


"  Vers.  17.   Cl. 
Luc.  xviii,  19. 


D  SECUNDUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 

Deus  non  sit  summum  bonum.    Sum- 

mum  enim  bonum  addit  aliquid  supra 

bonum :  alioquin  omni  bono  conveni- 

ret.    Sed  omne  quod  se  habet  ex   additione   ad 

aliquid,  est  compositum.  Ergo  summum  bonum 

est  compositum.  Sed  Deus  est  summe  "  simplex, 

«  ut   supra  *   ostensum   est.   Ergo   Deus   non   est 

Qu.  III,  art.  7.  summum  bonum. 

2.  Praeterea,  bonum  est  quod  omnia  appe- 
tunt ,  ut  dicit  Philosophus  *.  Sed  nihil  aliud  est 
quod  omnia  appetunt  ^,  nisi  solus  Deus,  qui  est 
finis  omnium.  Ergo  nihil  aliud  est  bonum  nisi 
Deus.  Quod  etiam  videtur  per  id  ^"  quod  dicitur 
Matth.  XIX  * :  nemo  bonus  nisi  solus  Deus.  Sed 
summum  dicitur  in  comparatione  aliorum ;  sicut 
summum  calidum  in  comparatione  •  ad  omnia 
calida.  Ergo  Deus  non  potest  dici  summum  bo- 
num. 

3.  Praeterea,  summum  comparationem  impor- 
tat.  Sed  quae  non  sunt  unius  generis,  non  sunt 
comparabilia ;  sicut  dulcedo  inconvenienter  dici- 
tur  maior  vel  minor  quam  linea.  Cum  igitur 
Deus  non  sit  in  eodem  genere  cum  aliis  bonis, 
ut  ex  superioribus  *  patet,  videtur  quod  Deus  ' 
non  possit  dici  summum  bonum  respectu  eorum. 

Sed  contra  est  quod  dicit  Augustinus,  I  de 
Trin.  *,  quod  Trinitas  divinarum  personarum  est 
summum  bonum ,  quod  piirgatissimis  mentibus 
cernitur. 

Respondeo  dicendum  quod  Deus  est  summum 
bonum  simpliciter,  et  non  solum  in  aliquo  ge- 
nere  vel  ordine  rerum.  Sic  enim  bonum  Deo 
attribuitur ,  ut  dictum  est  * ,  inquantum  omnes 
perfectiones  desideratae  effluunt  ab  eo,  sicut  a 
'<•  prima  ^  causa.    Non  autem  effluunt  ab  eo  sicut 

•  Qu.  IV,  an.  3.  ab   agente  univoco  ,  ut   ex  superioribus  *  patet : 


'  Qu.  III,  art.  5; 

IV,  art.  3,  ad  3. 
e 


Cap.  11. 


'  Art.  praec. 


sed  sicut  ab  agente  quod  non  convenit  cum  suis 
effectibus,  neque  in  ratione  speciei,  nec  in  ra- 
tione  generis.  Similitudo  autem  effectus  in  causa 
quidem  univoca  invenitur  uniformiter:  in  causa 
autem  aequivoca  invenitur  excellentius,  sicut  calor 
excellentiori  modo  est  in  sole  quam  in  igne.  Sic 
ergo  oportet  quod,  cum  bonum  sit  in  Deo  sicut 
in  prima  causa  omnium  non  univoca,  quod  sit 
in  eo  excellentissimo  modo.  Et  propter  hoc  di- 
citur  summum  bonum  *. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  summum  bo- 
num  addit  super  ''i  bonum,  non  rem  aliquam  ab- 
solutam,  sed  relationem  tantum.  Relatio  autem 
qua  aliquid  de  Deo  dicitur  relative  ad  creaturas, 
non  est  realiter  in  Deo,  sed  in  creatura  ®*;  in  Deo 
vero  secundum  rationem;  sicut  scibile  relative 
dicitur  ad  scientiam,  non  quia  ad  ipsam  '  refera- 
tur,  sed  quia  scientia  refertur  ad  ipsum.  Et  sic 
non  oportet  quod  in  summo  bono  sit  aliqua 
compositio :  sed  solum  '"  quod  alia  deficiant  ab 
ipso. 

Ad  secundum  dicendum  quod,  cum  dicitur  bo- 
num  ^  est  quod  omnia  appetunt ,  non  sic  intelli- 
gitur  quasi  unumquodque  bonum  ab  omnibus 
appetatur:  sed  quia  quidquid  appefitur,  rationem 
boni  habet.  -  Quod  autem  dicitur,  nemo  bonics 
nisi  solus  Deus ,  intelligitur  de  bono  per  essen- 
tiam,  ut  post  ^"  dicetur  *. 

Ad  tertium  dicendum  quod  ea  quae  non  sunt 
in  eodem  genere,  si  quidem  sint  in  diversis  ge- 
neribus  contenta,  nullo  modo  comparabilia  sunt. 
De  Deo  autem  negatur  esse  in  eodem  genere 
cum  aliis  bonis,  non  quod  ipse  sit  in  quodam 
alio  genere ;  sed  quia  ipse  est  extra  genus ,  et 
principium  omnis  generis.  Et  sic  comparatur  ad 
alia  per  excessum.  Et  huiusmodi.comparationem 
importat  summum  bonum. 


D.  1176,  1182. 


D.  1089. 


Art.  seq. 


a)  summe.  -  Om.  codices  et  ed.  Ut 

P)  appetunt.  -  appetant  ACDEFG  et  edd.  ab.  -  Pro  qui  est  Jinis, 
qui  est  fons  CEpAB. 

7)  id.  -  aliud  ABCEGpF. 

0)  in  comparatione.-respectu  G,  quod  add.ACEF;  vel  respectu  add.D. 

t)  Deus.  -  Om.  codices  et  ed.  a. 

^)  prima.  —  Om.  ABCDFG  et  ed.  a.  E  om.  sicut  a...  ab  eo,  et 
ante  univoco  addit  non. 


7))  super,  —  supra  codices  et  edd.  ab. 

6)  creatura.  -  creaturis  ABCDEG. 

i)  ad  ipsam.  -  ipsum  ACDEFGsB,  ad  ipsum  ed.  a.  -  Post  refera- 
tur  B  addit  ad  scientiam. 

x)  solum.  -  Om.  ABCDEF  et  edd.  ab. 

X)  bonum.  -  quod  .bonum  ABCDE.  -  Pro  quasi ,  quod  ABCDEG 
et  ed. a. 

(j.)  post.  -  postea  D. 


Commentai-ia  Cardinalis  Caietani 


IN  titulo  nihil  est  difficile.  Summum  enim  addit  respectum 
excessus  supremi :  ita  quod  idem  est  utrum  sit  summum 
bonum,  et  utrum  sit  bonum  excedens  omnia  alia  bona,  tam 
actu  quam  potentia. 

II.  In  corpore  articuli  unica  conclusio,  responsiva  quae- 
sito  affirmative:  Deus  est  summum  bonum  simpliciter. 

Haec  conclusio  declaratur  primo,  deinde  probatur.  De- 
claratur  quidem,  distinguendo  implicite  de  summo  bono 
simpliciter,  vel  in  genere.  Et  vocatur  summum  bonum  in 
genere  ,   quod  excedit    cetera   in    illo  ordine  rerum :   sicut 


summum  bonum  humanum  felicitas,  excedens  omnia  hu- 
mana  bona;  et  sic  de  aliis.  Simpliciter  vero,  quod  in  tota 
entium  latitudine  supremum  tenet  locum.  Et  propterea  ap- 
ponitur  in  conclusione  ly  simpliciter. 

Probatur  autem  sic.  Bonum  convenit  Deo  sicut  primae 
causae  effectivae  omuium  non  univocae :  ergo  convenit  ei 
excellentissime :  ergo  est  summum  bonum  simpliciter.  - 
Antecedens,  quoad  utramque  partem,  ex  dictis  patet.  Prima 
vero  consequentia  probatur  ex  differentia  modi  essendi  effe- 
ctus   in  causa  univoca  ,    et  in  causa  aequivoca  seu  analoga : 


68 


QUAESTIO  VI,  ARTICULUS  III 


eodem   modo,   in  aequivoca   vero   excel- 


quia   m  univoca 
lentiori. 

III.  Adverte  tamen  hic,  quod  effectum  esse  in  causa  ae- 
quivoca  excellentiori  modo,  contingit  dupliciter:  uno  modo, 
formaliter  et  virtualiter  simul ;  alio  modo,  virtualiter  tan- 
tum.  Exemplum  primi:  lumen  et  diaphaneitas  in  corpori- 
bus  caelestibus ,  respectu  inferiorum.  Exemplum  secundi : 
calor  in  sole,  et  in  corporibus  inferioribus.  In  proposito,  est 
sermo  de  effectu  praeexistente  in  causa,  non  solum  virtua- 
liter,  sed  etiam  formaliter :  unde  et  Deus  est  bonus  forma- 
liter  et  virtualiter.  Efficacia  rationis  fundatur  super  hoc , 
quod  uterque  effectus  causae  aequivocae  excellentiori  modo 
est  in  ipsa  causa  quam  in  effectu.  Et  ideo  littera  indistin- 


cte  de  modo  essendi  effectus  in  causa  aequivoca  loquitur: 
quoniam  hoc  sufficiebat  intento ,  scilicet  quod  excellentis- 
simo  modo  bonitas  conveniret  Deo.  lam  enim  in  praece- 
denti  articulo  stabilitum  erat  quod  formaliter  convenit 
eidem. 

IV.  In  responsione  ad  secundum,  adverte  quod  respon- 
sio  consistit  in  conversione  propositionis:  bonum  est  quod 
omnia  appetunt,  idest,  quod  omnia  appetunt,  est  bonum. 

V.  In  responsione  ad  tertium,  adverte  quod  res  diver- 
sorum  generum  dicuntur  nullo  modo  comparabiles,  quando 
accipiuntur  ut  sic,  idest  inquantum  sunt  in  diversis  gene- 
ribus.  Si  enim  sumerentur  secundum  aliquod  praedicatum 
in  quo  convenirent,  possent  comparari. 


Qu.  V,  art.  i. 


•  S.  Th.  lect.  II.- 
Did.lib.III,  c.  II, 
11.5. 


■  S.  Th.  lect.  III, 


D.  393. 


ARTICULUS  TERTIUS 

UTRUM  ESSE  BONUM  PER  ESSENTIAM  SIT  PROPRIUM  DEI 

I   Cont.  Gent.,  cap.  xxxviii;  III,  cap.  xx;  De  Verit.,  qu.  xxi,  art.  i,  ad  i ;  art.  5;   Compend.  Theol.,  cap.  cix; 
itk  Div.  Nom.,  cap.  iv,  lect.  1;  in  Boet.  de  Hebdomad.,  lect.  iii,  iv. 


»D  TERTiUM  sic  PROCEDiTUR.  Vidctur  quod 
esse  bonum  per  essentiam  non  sit  pro- 
^prium  Dei.  Sicut  enim  unum  conver- 
ititur  cum  ente,  ita  et  bonum,  ut  supra  * 
habitum  est.  Sed  omne  ens  est  unum  per  suam 
essentiam,  ut  patet  per  Philosophum  in  IV  Me- 
taphys.  *  Ergo  omne  ens  est  bonum  per  suam 
essentiam. 

2.  Praeterea,  si  bonum  est  quod  omnia  ap- 
petunt,  cum  ipsum  esse  sit  desideratum  ab  omni- 
bus,  ipsum  esse  cuiuslibet  rei  est  eius  bonum. 
Sed  quaelibet  res  est  ens  per  suam  essentiam. 
Ergo  quaelibet  res  est  bona  per  suam  essentiam. 

3.  Praeterea,  omnis  res  per  suam  bonitatem 
est  bona.  Si  igitur  aliqua  res  est  quae  non  sit 
bona  per  suam  essentiam ,  oportebit  quod  eius 
bonitas  non  sit  sua  essentia.  Illa  ergo  bonitas, 
cum  sit  ens  quoddam,  oportet  quod  sit  bona:  et  " 
si  quidem  alia  bonitate ,  iterum  de  illa  bonitate 
quaeretur.  Aut  ergo  erit  procedere  in  infinitum : 
aut  venire  ^  ad  aliquam  bonitatem  quae  non  erit 
bona  per  aliam  bonitatem.  Eadem  ergo  ratione 
standum  est  in  primo.  Res  igitur  quaelibet  est 
bona  per  suam  essentiam. 

Sed  contra  est  quod  dicit  Boetius,  in  libro  de 
Hebdomad.  *,  quod  alia  omnia  '  a  Deo  sunt  bona 
per  participationem.  Non  igitur  per  essentiam. 

Respondeo  dicendum  quod  solus  Deus  est  bo- 
nus  per  suam  essentiam  *.  Unumquodque  enim 
dicitur  bonum,  secundum  quod  *  est  perfectum. 
Perfectio  autem  alicuius  rei  ^  triplex  est.  Prima 
quidem,  secundum  quod  in  suo  esse  constituitur. 
Secunda  vero,  prout  ei  aliqua  accidentia  super- 
adduntur,  ad  suam  perfectam  operationem  neces- 
saria  ^.  Tertia  vero  perfectio  alicuius  est  per  hoc, 
quod  aliquid  aliud  ''  attingit  sicut  finem.  Utpote 
prima  perfectio  ignis  consistit  in  esse,  quod  habet 
per '  suam  formam  substantialem :  secunda  vero 


eius  perfectio  consistit  in  caliditate,  levitate  et 
siccitate,  et  huiusmodi :  tertia  vero  perfectio  eius 
est  secundum  quod  in  loco  suo  quiescit. 

Haec  autem  triplex  perfectio  nuUi  creato  '  com- 
petit  secundum  suam  essentiam ,  sed  soli  Deo : 
cuius  solius  essentia  est  suum  esse;  et  cui  non 
adveniunt  aliqua  accidentia;  sed  quae  de  aliis  di- 
cuntur  accidentaliter,  sibi  conveniunt  essentialiter, 
ut  esse  potentem,  sapientem,  et  huiusmodi ',  sicut 
ex  dictis  *  patet.  Ipse  etiam  ad  nihil  aliud  ordi- 
natur  sicut  ad  finem:  sed  ipse  est  ultimus  finis 
omnium  rerum.  Unde  manifestum  est  quod  solus 
Deus  habet  omnimodam  perfectionem  secundum 
suam  essentiam.  Et  ideo  ipse  solus  est  bonus  per 
suam  essentiam. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  unum  non  im- 
portat   rationem   perfectionis  ^,    sed    indivisionis  ^ 

tantum  * ,    quae   unicuique    rei  competit   secun-  ■  d.  1191. 
dum  suam  essentiam.  Simplicium  autem  essentiae 
sunt  indivisae  et  actu  et  potentia:  compositorum 
vero  -"  essentiae  sunt  indivisae  secundum  actum  v- 

tantum.  Et  ideo  oportet  quod  quaelibet  res  sit 
una  per  suam  essentiam :  non  autem  bona ,  ut 
ostensum  est  *.  ' '"  corp. 

Ad  secundum  dicendum  quod,  licet  unumquod- 
que  sit  bonum  inquantum  habet  esse,  tamen  es- 
sentia  rei  creatae  non  est  ipsum  esse :  et  ideo 
non  sequitur  quod  res  creata  sit  bona  per  suam 
essentiam. 

Ad  tertium  dicendum  quod  bonitas  rei  creatae 
non  est  ipsa  eius  essentia,  sed  aliquid  superad- 
ditum ;  vel  ipsum  esse  eius,  vel  aliqua  perfectio 
superaddita,  vel  ordo  ad  finem.  Ipsa  tamen  '  bo-  " 

nitas  sic  superaddita  dicitur  bona  sicut  et  ens:  hac 
autem  ratione  dicitur  ens,  quia  ea  est  aliquid,  non 
quia  ipsa  aliquo  alio  sit.  Unde  hac  ratione  dicitur 
bona,  quia  ea  ^  cst  aliquid  bonum :  non  quia  ipsa  5 

habeat  aliquam  aliam   bonitatem ,  qua  sit  bona. 


a)  et.  -  Om.  BDE.  -  Pro  illa,  alia  B. 

fl)  venire.  ~  devenire  codices.  -  quae  non ...  bonitatem  om.  E ;  pro 
erit,  est  ceteri;  pro  aliam,  aliquam  AGFG  et  ed.  a. 

f)  alia  omnia.  -  omnia  alia  codices.  -  a  Deo  om.  C. 

8)  secundum  quod.  -  inquantum  codices.. 

e)  rei.  -  Om.  BD. 

0  necessaria.  -  necessariam  ABCEG. 

r|)  aliquid  aliud.  -  ad  aliquid  aliud  ACEF.  -  Pro  sicut  finem,  sicut 
ad  finem  A. 


9)  quod  habet  per.  -  quod  habet  secundum  CDEFG,  secundum  quod 
habet  B,  per  quod  habet  ed.  a. 

i)  creato.  -  causato  codices  ct  ed.  a. 

x)  huiusmodi.  -  alia  huiusmodi  codices. 

X)  perfectionis.  -  sicut  bonum  addit  B.  -  Pro  sed,  quia  C,  seu  P.  - 
Pro  essentiam,  formam  B. 

(i)  vero.  -  autem  codices  et  edd.  a  b. 

y)  tamen.  -  autem  codd.  et  cd.  a.  -  sic  ante  dicitur  ponunt  codd. 

5)  ea.  -  Ante  bonum  ponunt  ABDEFG  et  edd.  ab,  utroque  loco  C. 


QUAESTIO  VI,  ARTICULUS  III 


69 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


Num.  praec. 


Ibid. 


'  Infra,  qu.  XLiv, 

art.  I. 

•  Qu.uv,  art.  1. 


IN  titulo,  ly  propriutn  distinguitur  contra  commune.  -  Ly 
per  essentiam  potest  determinare  subiectum,  et  potest  de- 
terminare  praedicatum.  Et  si  quidem  determinat  subiectum, 
tunc  ly  per  essentiam  distinguitur  contra  omne  id  quod 
est  extra  subiecti  essentiam.  Et  est  sensus ;  Utrum  solus 
Deus  per  essentiam,  ita  quod  non  per  aliquid  extra  suam 
essentiam,  sit  sufficienter  bonus  formaliter.  Si  vero  ly  per 
essentiam  determinat  praedicatum,  tunc  distinguitur  contra 
esse  tale  per  participationem.  Et  est  sensus ;  Utrum  solus 
Deus  sit  bonus  per  essentiam,  idest,  sit  bonus  non  parti- 
pative.  -  Vocatur  autem  participative  tale,  quidquid  habet 
aliquam  rationem  formalem,  non  secundum  totam  plenitu- 
dinem  perfectionis  possibilis  convenire  tali  rationi  formali. 
Oportet  enim  quod  huiusmodi  est,  partem  illius  tantum 
habere;  et  propterea  participative  tale  dicitur.  Et  per  oppo- 
situm,  tale  per  essentiam  dicitur,  quod  ex  ipso  suo  modo 
essendi  omnem  plenitudinem  illi  rationi  formali  possibilem 
naturaliter  claudit;  ut  calor,  si  per  se  subsisteret. 

II.  In  proposito  autem,  quamvis  gratia  materiae  hi  duo 
modi  coincidant,  sequendo  doctrinam  s.  Thomae  (quia  quod 
est  per  essentiam  primo  raodo  bonum ,  est  etiam  bonum 
per  essentiam  secundo  modo,  et  e  converso);  quia  tamen 
formaliter  et  universaliter  hi  duo  modi  non  coincidunt 
(quoniam  Socrates  est  per  suam  essentiam  homo,  et  tamen 
non  est  homo  per  essentiam,  sed  participative :  solus  enim 
homo  Platonicus,  si  inveniretur,  esset  homo  per  essentiam), 
et  praesens  quaestio  mota  est  de  ipso  bono  per  essentiam, 
et  non  directe  de  ipsa  essentia  divina  (quoniam  in  quae- 
stione  tertia  iam  stabilita  est  iUius  simpHcitas,  et  quod  nihil 
convenit  sibi  per  aliquid  additum  suae  essentiae);  ideo  iy 
per  essentiam  se  tenet  ex  parte  praedicati,  et  distinguitur 
contra  per  participationem  ;  et  est  sensus  ut  supra*  diximus. 

Et  hoc  quantum  est  ex  parte  exponentis  affirmativae ; 
nam  ex  parte  negativae,  ly  per  essentiam  se  tenet  ex  parte 
subiecti,  et  est  sensus  ut  supra  *  diximus.  Et  huic  sensui 
favent  omnia  argumenta  Htterae,  et  ratio  in  corpore  assi- 
gnata.  Unde  hic  exclusive_  principaliter  disputatur  propter 
negativam  exponentem ,  quasi  affirmativa  ex  tertia  quae- 
stione  habita  sit. 

III.  In  corpore  unica  conclusio,  responsiva  quaesito  affir- 
mative ;  Solus  Deus  est  bonus  per  essentiam.  -  Probatur  haec 
exclusiva  quoad  utramque  exponentem  simul,  sic.  Triplex 
perfectio,  sciHcet  secundum  quod  res  in  suo  esse  consti- 
tuitur,  etc,  soH  Deo  convenit  per  suam  essentiam;  ergo 
esse  perfectum ;  ergo  esse  bonum.  Ergo  solus  est  bonus 
per  essentiam. 

Antecedens  declaratur ,  distinguendo  triplicem  gradum 
perfectionis  rei,  et  ostendendo  singillatim  soli  Deo  conve- 
nire  quidditative ;  quia  in  primo  clauditur  esse,  in  secundo 
accidentia,  in  tertio  finis  ultimus.  -  Prima  consequentia  fe- 
linquitur  per  se  nota  ex  sufficienti  divisione.  Secunda  pro- 
batur;  quia  unumquodque  intantum  est  bonum,  inquantum 
perfectum.  Tertia  relinquitur  per  se  nota. 

IV.  Circa  antecedens,  dubium  primo  est,  quod  esse  in 
omnibus  citra  Deum,  sit  aHud  ab  essentia.  Sed  hoc  est 
alibi  *  tractandum.  -  Dubium  secundo  esset ,  quomodo 
nuUa  essentia  est  principium  operationis ;  sed  hoc  inferius  * 


quaeretur.  -  Ad  propositum  tamen  scito  sufficere,  quod 
esse  et  principia  operationis  sint  extra  essentias  omnium 
substantiarum  formaliter ;  in  Dei  autem  substantia  omnia 
claudantur  formaliter.  Intentio  tamen  Htterae  est  de  inclu- 
sione  et  exclusione  reaH,  et  non  tantum  formali. 

V.  Circa  primam  consequentiam  *  dubium  occurrit ; 
quia  non  videtur  efficax.  Tum  quia  quaelibet  res  est  per- 
fecta  quidditative  per  suam  essentiam,  ut  patet :  nec  huius 
oppositum  sequitur  ex  illo  antecedente.  Tum  quia  conse- 
quentia  haec  supponit  quod  esse  sit  de  integritate  primae 
perfectionis  rei,  ut  patet:  hoc  autem  non  videtur  verum, 
quoniam  esse  est  extra  integritatem  substantialem  cuiusque 
rei  citra  Deum;  in  cuius  signum,  nulla  definitio  dicit  esse, 
ut  dicitur  I  Poster.  * 

VI.  Ad  hoc  dicitur  breviter,  quod  res  potest  dici  perfe- 
cta  dupliciter,  scilicet  simpliciter ,  et  secundum  quid:  et 
quod  quandiu  res  non  est  in  rerum  natura,  quodcumque 
esse  habeat,  sive  obiectivum,  sive  quidditativum,  sive  in 
causa,  non  dicitur  esse  perfecta  simpliciter,  sed  secundum 
quid ,  idest  in  taH  esse.  Secundum  autem  esse  in  rerum 
natura,  dicitur  perfecta  simpliciter,  quoad  perfectionem  sub- 
stantialem.  Et  propterea  esse  est  de  integritate  primae  per- 
fectionis  cuiusque  rei,  non  ut  pars  quidditatis,  sed  ut  actua- 
litas  eiusdem.  -  Et  per  haec  patet  responsio  ad  obiecta 

VII.  Et  si  contra  hoc  instetur,  eo  quod  res,  secundum 
suas  essentias  comparatae,  graduantur  simpliciter  ex  perfe- 
ctionibus  essentialibus  (ita  quod  aqua  est  essentialiter  perfe- 
ctior  quam  terra,  et  aer  quam  aqya,  et  ignis  quam  aer,  etc.) ; 
igitur  esse  perfectum  simpHciter,  convenit  rei  ex  sua  es- 
sentia :  -  ad  hoc  est  dicendum  quod,  cum  dicitur,  nulla  res 
alia  a  Deo  est  per  suam  essentiam  perfecta  simpliciter, 
intelHgitur  quod  ly  per  denotat  causam  formalem,  non 
qualemcumque,  sed  sufficientem,  omni  alio  praeciso.  Licet 
enim  ignis  essentia  sit,  qua  formaHter  ignis  habet  substan- 
tialem  perfectionem ;  non  tamen  est  sufficiens  ratio  quod 
ignis  sit  in  sua  substantiali  perfectione;  sed  oportet  quod 
actuetur  per  ipsum  esse.  Unde  ad  instantiam  dicitur,  quod 
res  graduantur  ex  suis  essentiis  in  perfectione  simpliciter, 
non  completive,  sed  radicaliter.  -  Vel  dicatur  (et  parum 
differt),  quod  res  graduantur  ex  suis  essentiis  in  perfectione 
simpliciter,  non  praescindendo  ab  earum  esse,  imo  indu- 
dendo  ordines  ad  ipsa:  quoniam,  ut  diffuse  ostendimus  in 
commentariis  de  Ente  et  Essentia  *,  differentia  substantialis 
sumitur  ab  ordine  ad  esse;  ut  etiam  Porphyrius  insinuavit*, 
in  ultima  ac  intima  differentiae  definitione  dicens  quod 
conducit  ad  esse,  ut  ibidem  posuimus. 

VIII.  Circa  ultimam  consequentiam  *,  adverte  quod,  ut 
diximus  in  titulo  *,  quia  gratia  materiae  haec  duo  mutuo  se 
inferunt,  A  est  per  suam  essentiam  bonum,  et,  A  est  bonum 
per  essentiam;  ideo  littera  non  discrevit  inter  haec;  et  con- 
cluso  quod  solus  Deus  per  essentiam  est  bonus,  conclusum 
esse  voluit  quod  solus  Deus  est  bonus  per  essentiam. 

IX.  In  responsione  ad  primum,  adverte  tu  Thomista, 
quod  hic  expresse  habes  quod  unum  non  dicit  rationem 
perfectionis:  ac  consequenter  nec  unitas,  nec  eius  species 
dicunt  perfectionem  simpliciter,  formaliter  loquendo;  sed 
abstrahunt  a  perfectione  et  imperfectione. 


Cf.  num.  III. 


■  Cap.  II,  n.  14; 
cap.  X,  n,  g. 


*  Cap.  VI. 

'  Isagog.  cap.  II 
fde  Differentiaj. 

*  Cf.  num.  III. 

■  Supra  num.  11. 


70 


QUAESTIO  VI,  ARTICULUS  IV 


ARTICULUS  QUARTUS 

UTRUM  OMNIA  SINT  BONA  BONITATE  DIVINA 

I  Sent.,  dist.  XIX,  qu.  v,  art.  2,  ad  3;  I  Cont.    Gent.,  cap.  xl;  De   Verit.,  qu.  xxi,  art.  4. 


Cap.  III. 


►D  QUARTUM  sic  PROCEDiTUR.  Vidctxir  quod 

omnia  sint  bona   bonitate  divina.  Dicit 

^enim  Augustinus,  VIII  de  Trin.  *:  Bo- 

\num  hoc   et  bonum  illud ,    tolle  hoc  et 

tolle  illud,    et  vide   ipsum   bonum ,    si  potes:   ita 

Deum  videbis,  non  alio  bono  bonum,  sed  bonum 

"  omnis  boni  '.  Sed  unumquodque  est  bonum  suo 

P  bono.  Ergo  ^  unumquodque  est  bonum  ipso  bono 

quod  est  Deus. 

2.  Praeterea,  sicut  dicit  Boetius,  in  libro  de 
•^s.  Th.  lect.  III,  Hebdomad.  *,  omnia  dicuntur  bona   inquantum 
ordinantur  ad  Deum ,  et  hoc  ratione  bonitatis  di- 
vinae.   Ergo  omnia  sunt  bona  bonitate  divina. 

Sed  contra  est  quod  omnia  sunt  bona  in- 
quantum  sunt.  Sed  non  dicuntur  omnia  entia  per 
esse  divinum,  sed  per  esse  proprium.  Ergo  non 
omnia  sunt  bona  bonitate  divina,  sed  bonitate 
propria. 

Respondeo  dicendum  quod  nihil  prohibet  in  his 
quae  relationem  important,  aliquid  ab  extrinseco 
denominari  *;  sicut  aliquid  denominatur  locatum 
a  loco,  et  mensuratum  a  mensura.  Circa  vero  ea 
quae  absolute  dicuntur,  diversa  fuit  opinio.  Plato 
enim  posuit  omnium  rerum  species  separatas '*; 
et  quod  ab  eis  individua  denominantur ,  quasi 
species  separatas  participando ;  ut  puta  quod  So- 
crates  dicitur  homo  secundum  ideam  hominis  se- 
paratam.  Et  sicut  ponebat  ideam  hominis  et  equi 
separatam,  quam  vocabat  per  se  hominem  et  per 


D.  450. 


•  Vide  Arist.,  I 
Melaph.,  ap.vi, 
n.  2.  -  S.  Th. 
lect.  X. 


se  equum,  ita  ponebat  ideam  entis  et  ideam  unius 
separatam,  quam  dicebat  per  se  ens  et  per  se 
unum:  et  eius  participatione  unumquodque  di- 
citur  ens  vel  unum.  Hoc  autem  quod  est  per  se 
ens  °  et  per  se  unum ,  ponebat  esse  summum 
bonum.  Et  quia  bonum  convertitur  cum  ente , 
sicut  et  unum,  ipsum  per  se  bonum  dicebat  esse 
Deum  %  a  quo  omnia  dicuntur  bona  per  modum 
participationis.  -  Et  quamvis  haec  opinio  irratio- 
nabilis  videatur  quantum  ad  hoc,  quod  ponebat 
species  rerum  naturalium  separatas  per  se  sub- 
sistentes ,  ut  Aristoteles  multipliciter  probat  ^  * ; 
tamen  hoc  absolute  verum  est,  quod  aliquid  est 
primum,  quod  per  suam  essentiam  est  ens  et  bo- 
num  1,  quod  dicimus  Deum,  ut  ex  superioribus  * 
patet.  Huic  etiam  sententiae  concordat  Aristoteles. 

A  primo  igitur  per  suam  essentiam  ente  et 
bono ,  unumquodque  potest  dici  bonum  et  ens, 
inquantum  participat  ipsum  per  modum  cuius- 
dam  assimilationis,  licet  remote  et  deficienter,  ut 
ex  superioribus  *  patet.  Sic  ergo  unumquodque 
dicitur  bonum  bonitate  divina  *,  sicut  primo  prin- 
cipio  exemplari,  effectivo  et  finali  totius  bonitatis. 
Nihilominus  tamen  unumquodque  dicitur  bonum 
similitudine  divinae  *  bonitatis  sibi  inhaerente , 
quae  est  formaliter  sua  bonitas  denominans  ipsum. 
Et  sic  est  bonitas  una '  omnium ;  et  etiam  multae 
bonitates. 

Et  per  hoc  patet  responsio  ad  obiecta. 


a)  boni.  -  rei  ABCDEGpF,  sed  margo  G  a  scriptore  vel  boni.  - 
Sed . . .  suo  bono  om.  ABCDEF  et  ed.  a. 

p)  Ergo.  -  Sed  pC.  -  ipso  om.  G  et  ed.  a. 

Y)  separatas.  -  esse  separatas  ABCDE.  -  lidem  pro  denominantur, 
nominantur. 

3)  ens.  -  bonum  ACDEFGsB;  ens  et  per  se  om.  pB  et  ed.  b.  -  Pro 
summum  bonum,  summum  Deum  AEGpF,  summum  bonum  Deum  C, 
sed  bonum  expungit. 


*  I  Metaph.  cap 
IX ;  II ,  cap.  VI 
VI,  cap.  XIV  XV 
-S.  Th.  I,  lect 
XIV,  XV ;  III,  lect 
XIV ;  VII,lect.xiv 


Qu.  n,  art.  3. 


<)  Et  quia...  Deum.  -  Om.  codices  et  ed.  a. 

C)  probat.  -  improbat  PFG  et  edd.  ab. 

»))  quod  aliquid  ...  bonum.  -  quod  est  aliquod  primum  per  essen- 
tiam  suam  (summum  B,  suam  ens  et  G)  bonum  codices,  quod  est  aliud 
principium  per  suam  essentiam  bonum  ed.  a. 

0)  divinae.  -  Om.  ABsG.  -  Pro  inhaerente,  inhaerentis  B. 

i)  una.  -  unita  (vcl  unica)  D,  divina  E.  -  etiam  om.  codices  et 
cdd.  a  b. 


Qu.  r»,  art.  3. 
D.  284. 


Comraentaria  Cardinalis  Caietani 


'  Cf.  num.  IV. 

*  Cf.  num.  V. 
"  Cf.  num.  VII. 


IN  titulo,  adverte,  novitie,  quod  non  quaeritur  hic  utrura 
omnia  sint  bona  a  bonitate  divina ,  sed  utrum  omnia 
sint  bona  bonitate  divina.  Ita  quod  sensus  quaestionis  non 
est,  utrum  omnia  habeant  quod  sint  bona,  a  divina  boni- 
tate:  sed  sensus  est,  utrum  bonitas  divina  sit  qua  res  bonae 
denominantur  bonae,  sicut  albedlne  denominantur  alba,  aut 
loco  locata. 

II.  In  corpore  quatuor  facit :  primo  ponit  duas  dis- 
tinctiones ,  simul  innuens  in  quo  conveniant  et  differant 
philosophi ;  secundo  ponit  opinionem  Platonis  * ;  tertio , 
Aristotelis  *;  quarto  respondet  quaesito  **. 

III.  Prima  distinctio  est :  nominum  quaedam  important 
absolutum,  et  quaedam  relationem.  -  Secunda  est:  deno- 
minatio  est  duplex,  quaedam  intrinseca,  et  quaedam  ex- 
trinseca.  Vocatur  denominatio  intrinseca ,  quando  forma 
denominativi  est  in  eo  quod  denominatur,  ut  album,  quan- 
tum,  etc. :  denominatio  vero  extrinseca,  quando  forma  de- 
nominativi  non  est  in  denominato,  ut  locatum,  mensura- 
tum,  et  similia.  -  Conveniunt  autem  omnes  in  hoc,  quod 
secundum  nomina  importantia  relationem,  potest  fieri  de- 
nominatio   extrinseca ;    ut  patet   de  locato    et    mensurato. 


Differentia  vero  est  inter  Platonem  et  Aristotelem,  an  se- 
cundum  nomina  importantia  absolutum,  possit  fieri  deno- 
minatio  ab  extrinseco.  Et  hoc  est  ad  nostrum  propositum : 
quia  bonum  est  nomen  absolutum,  et  bonitas  divina  est 
extrinseca  rebus  aliis. 

IV.  Quoad  secundum  *,  ibi :  Plato,  ponit  quatuor  propo- 
sitiones  Platonis.  Prima  est:  species  rerum  sunt  separatae. 
Secunda  est,  quod  particularia  denominantur  ab  illis.  Tertia 
est,  quod  invenitur  idea  entis,  unius  et  boni,  ita  quod  illa 
est  Deus.  Quarta :  ab  illa  omnia  denominantur  bona.  Et  sic, 
secundum  Platonem,  respondetur  ad  quaesitum  affirmative. 

V.  Quoad  tertium  *,  ibi :  Et  quamvis,  positio  Aristotelis 
in  primis  duabus  propositionibus  discordat;  in  tertia  vero 
concordat;  de  quarta  nihil  dicitur. 

VI.  Circa  hanc  partem  dubium  occurrit,  quo  pacto  ve- 
rum  sit  Aristotelem  consentire  Platoni  de  idea  boni,  cum 
expresse  in  I  Ethic.  *  impugnet  eam. 

Ad  hoc  breviter  dicitur,  cum  Eustratio  et  s.  Thoma  * 
in  I  Ethic,  quod  inter  Aristotelem  et  Platonem  non  est 
hic  diffcrentia  nisi  verbalis.  Reprehendit  enim  Aristoteles 
hoc,  scilicet,  bonum  per  essentiam  debet  poni  per  modum 


Cf.  num.  lu 


Cf.  ibid. 


Cap.  VI. 
Lect.  viu 


QUAESTIO  VI,  ARTICULUS  IV 


7» 


•  Loc.  cit. , 
sqq. 


n.  5 


■  Cap.  VI,  IX.  - 
Did.lib.  XI,  cap. 

VII,    X. 

*  Cf.  num.  II. 


speciei  separatae ,  sicut  homo  per  essentiam,  etc.  *:  non 
autem  quin  detur  primum  bonum  per  essentiam,  quod  Deus 
est,  ut  patet  in  XII  Metaphys.  *,  in  fine. 

VII.  Quoad  quartum  *,  unica  est  conclusio  responsiva, 
habens  duas  partes :  Omnia  sunt  bona  bonitate  divina  ex- 
trinsece  et  causaliter ;  bonitatibus  autem  propriis  forma- 
liter  et  intrinsece.  -  Probatur.  A  primo  per  essentiam  bono, 
unumquodque  potest  dici  bonum  per  modum  assimilatio- 
nis.  Ergo  unumquodque  dicitur  bonum  bonitate  divina  effe- 
ctive,  et  exemplariter,  et  finaliter:  similitudine  autem  illius, 
formaliter.  Ergo.  -  Antecedens  infertur  ex  praemissis.  Con- 
sequentia  autem,  notis  terminis,  clara  est  ex  se. 

VIII.  Tres  autem  termini  sunt  notandi.  Primus  est  ly 
per  modum  cuiusdam  assimilationis .  Dupliciter  enim  con- 
tingit  aliquid  dici  tale  ab  aliquo  extrinseco.  Uno  modo, 
ita  quod  ratio  denominationis  sit  ipsa  relatio  ad  extrinse- 
cum ;  ut  urina  dicitur  sana ,  sola  relatione  signi  ad  sani- 
tatem.  Alio  modo,  ita  quod  ratio  denominationis  sit,  non 
relatio  similitudinis,  aut  quaevis  alia,  sed  forma  quae  est 
fundamentum  relationis  similitudinis  ad  illud  extrinsecum ; 
ut  aer  dicitur  lucidus  luce  solari,  ea  ratione  qua  participat 
eam  per  formam  luminis.  Et  quoniam  ubi  est  denominatio 
primo  modo,  ibi  est  denominatio  ab  extrinseco  pura;  ubi 
autem  est  denominatio  secundo  modo,  ibi  est  denominatio 
ab  extrinseco,  sed  non  sola,  quoniam  est  etiam  ab  intrin- 


seco,  ut  patet;  et  in  proposito  sic  est:  ideo  in  littera  di- 
citur  quod  a  primo  per  essentiam  bono ,  omnia  dicuntur 
bona  per  modum  assimilationis.  Ex  hoc  enim  statim  se- 
quitur  et  quod  denominatione  extrinseca,  et  intrinseca,  pos- 
sunt  dici  bona. 

Secundus  est  ly  sicut.  Notanter  non  absolute  in  littera 
dicitur  quod  unumquodque  potest  dici  bonum  divina  boni- 
tate  extrinseca  denominatione :  sed  apponitur  ly  sicut  prin- 
cipio  effectivo,  etc.  Ut  enim  iam  tactum  est,  denominatio 
extrinseca  est  duplex:  quaedam /iMra,  et  quaedam  causalis. 
Pura  quidem  est,  quando  sola  relatione  ad  denominantem 
formam  denominatio  fit :  causalis  vero,  quando  participatio 
effectus  extrinsecae  causae  denominationem  fundat.  Unde 
in  proposito,  quia  unumquodque  dicitur  bonum  divina  bo- 
nitate  extrinsece,  non  quomodocumque,  sed  causaliter,  ideo 
dictum  est  sicut  principio.  -  Et  si  hoc  diligentius  consi- 
deraveris ,  invenies  quod  impossibile  est  in  absolutis  fieri 
denominationem  extrinsecam  puram,  quamvis  possit  fieri 
causalis. 

Tertius  est  ly  exemplari.  Causa  exemplaris  distinguitur 
ab  effectiva,  et  coordinatur  inter  formales  ,  quia  est  velut 
extrinseca  forma  rei.  Significatur  ergo  Deum  non  solum 
facere  bonitatem  aliorum,  sed  exemplari  illam  ex  sua :  quod 
non  accidit  sic,  cum  dicitur  Deum  facere  bovem  aut  leo- 
nem,  ut  patet. 


72 


QUAESTIO  VII,  ARTICULUS  I 


QUAESTIO  SEPTIMA 

DE  INFINITATE  DEI 


IN     QUATUOR    ARTICULOS    DIVISA 


PosT  considerationem  divinae  perfectionis,  con- 
siderandum  est  de  eius  infinitate,  et  de  exi- 
Qu. vin.         stentia  eius  in  rebus*:  attribuitur  enim  Deo  quod 
sit  ubique  et  in  omnibus    rebus,  inquantum  est 
incircumscriptibilis  et  infinitus. 
Circa  primum  quaeruntur  quatuor. 
Primo:  utrum  Deus  sit  infinitus. 


Secundo :  utrum  aliquid  praeter  ipsum  sit  in- 

finitum  secundum  essentiam. 
Tertio :  utrum  aliquid  possit  esse  infinitum  se- 

cundum  magnitudinem. 
Quarto:  utrum  possit  esse  infinitum  in  rebus 

secundum  multitudinem. 


*  Cap.  VI,  n.  II 
S.  Th.  lect.  XI. 


*  Cap.  II,  n.  10. 
S.  Th.  lect.  III. 


ARTICULUS  PRIMUS 

UTRUM   DEUS   SIT  INFINITUS 

Parte  III,  qu.  x,  art.  3,  ad  i ;  I  Sent.,  dist.  xLiii,  qu.  i,  art.  i ;  I  Cont.  Gent.,  cap.  xliii;  De  Vevit.,  qu.  ii,  art.  2,  ad  5 ;  qu.  xxix,  art.  3 ; 
De  Pot.,  qu.  i,  art.   2;   Quodlib.  III,  art.  3;   Compend.  Theol.,  cap.  xvin,  xx. 


D  PRIMUM  sic  PROCEDiTUR.  Vidctur  quod 
Deus  non  sit  infinitus.  Omne  enim  in- 
finitum  est  imperfectum:  quia  habet  ra- 
tionem  partis  et  materiae,  ut  dicitur  in 

III  Physic.  *  Sed  Deus  est  perfectissimus.   Ergo 

non  est  infinitus. 

2.  Praeterea  ,  secundum  Philosophum  in  I 
Physic.  *,  finitum  et  infinitum  conveniunt  quan- 
titati.  Sed  in  Deo  non  est  quantitas,  cum  non  sit 

Qu.  III,  art.  I.  corpus,  ut  supra  *  ostensum  est.  Ergo  non  com- 
petit  sibi  esse  infinitum. 

3.  Praeterea,  quod  ita  est  hic  quod  non  alibi, 
est  finitum  secundum  locum :  ergo  quod  ita  est 

«  hoc  quod  non  est "  aliud,  est  finitum  secundum 

substantiam.  Sed  Deus  est  hoc,  et  non  est  aliud: 
non  enim  est  lapis  nec  ^  lignum.  Ergo  Deus  non 
est  infinitus  secundum  substantiam. 

Sed  contra  est  quod  dicit  Damascenus  *,  quod 

Deus  est  infinitus  et  aeternus  et  incircumscriptibilis. 

Respondeo  dicendum  quod  omnes  antiqui  phi- 

T  losophi  attribuunt '  infinitum  primo  principio,  ut 

•  cap. IV, n. 2, 7.  dicitur  in  III  Physic.  *:  et  hoc  rationabiliter,  con- 

-  S.  Th.  lect.  VI  •^  ..... 

siderantes  res  effluere  a  primo  principio  in  infi- 
8  nitum.  Sed  quia  quidam  °  erraverunt  circa  natu- 

ram  primi  principii,  consequens  fuit  ut  errarent 
circa  infinitatem  ipsius.  Quia  enim  ponebant  pri- 
mum  principium  materiam ,  consequenter  attri- 
buerunt  primo  principio  infinitatem  materialem ; 
dicentes  aliquod  corpus  infinitum  esse  primum 
principium  rerum. 

Considerandum  est  igitur  quod  infinitum  di- 
citur  aliquid  ex  eo  quod  non  est  finitum.  Finitur 
autem  quodammodo  et  materia  per  formam,  et 
forma  per  materiam.  Materia  quidem  per  for- 
mam,  inquantum  materia,  antequam  recipiat  for- 


P 


•  De  Fide  Orlh 
lib.  I,  cap.  IV. 


a)  est.  -  Om.  ABCDEG.  Item  ante  sequens  aliud,  codices  et  ed,  a. 

p)  non  enim  est  lapis  nec.  -  non  enim  lapis  non  B. 

f)  attribuunt.  -  attribuerunt  B.  -  primo  om.  CDEpF. 

S)  quidam.  -  Om.  codices  et  ed.  a.  —  Ildem  om.  ctiam  primi. 

e)  quasi  materia.  -  idem  quod  materia  B,  materia  infinita  quasi  sF. 


mam,  est  in  potentia  ad  multas  formas:  sed  cum 
recipit  unam,  terminatur  per  illam.  Forma  vero 
finitur  per  materiam,  inquantum  forma,  in  se  con- 
siderata,  communis  est  ad  multa  *:  sed  per  hoc 
quod  recipitur  in  materia,  fit  forma  determinate 
huius  rei.  -  Materia  autem  perficitur  per  formam 
per  quam  finitur:  et  ideo  infinitum  secundum 
quod  attribuitur  materiae,  habet  rationem  imper- 
fecti;  est  enim  quasi  materia  '  non  habens  for- 
mam.  Forma  autem  non  perficitur  per  materiam, 
sed  magis  per  eam  ©ius  amplitudo  contrahitur: 
unde  infinitum  secundum  quod  se  tenet  ex  parte 
formae  non  determinatae  per  materiam ,  habet 
rationem  perfecti. 

Illud  autem  quod  est  maxime  formale  omnium, 
est  ipsum  esse,  ut  ex  superioribus  *  patet.  Cum 
igitur  esse  divinum  non  sit  esse  receptum  in  ali- 
quo,  sed  ipse  sit  ^  suum  esse  subsistens  *,  ut  su- 
pra  *  ostensum  est;  manifestum  est  quod  ipse 
Deus  sit  infinitus  et  perfectus. 

Et  per  hoc  patet  responsio  ad  primum. 

Ad  secundum  DicENDUM  quod  terminus  quantita- 
tis  est  sicut  forma  ipsius:  cuius  signum  est,  quod 
figura,  quae  consistit "  in  terminatione  quantita- 
tis,  est  quaedam  forma  circa  quantitatem  *.  Uilde 
infinitum  quod  competit  quantitati,  est  infinitum 
quod  se  tenet  ex  parte  materiae:  et  tale  infinitum 
non  attribuitur  Deo,  ut  dictum  est  *. 

Ad  tertium  dicendum  quod,  ex  hoc  ipso  quod 
esse  Dei  est  per  sc  subsistens  non  receptum  in 
aliquo ,  prout  dicitur  infinitum ,  distinguitur  ab 
omnibus  aliis,  et  alia  removentur  ab  eo:  sicut, 
si  esset  albedo  subsistens,  ex  hoc  ipso  quod  non 
esset  in  alio  *,  differret  ab  omni  albedine  existente 
in   subiecto.  > 


!:)  sit.  -  est  ACDFG. 

T,)  consistit.  -  constat  A.  -  Pro  terminatione ,  determinatione  B. 
Idem  post  forma  addit  quae  est. 

9)  alio.  -  aliquo  sB.  -  Pro  differret,  discernetur  G,  discerneretur 
ceteri. 


D.  634. 


•  Qu.  IV,  art.  1 
ad  3. 

K 

•  D.  467. 

•  Qu.  in,.art.  4. 


1 
D.  613. 


In  corp. 


QUAESTIO  VII,  ARTICULUS  I 


73 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


i; 


N  titulo,  ly  Deus  sumitur  proprie,  ut  est  nomen  naturae: 
■ita  quod  de  essentia ,  non  de  potentia  aut  scientia  Dei-, 
est  quaestio.  Ly  injinitum,  cum  sit  nomen  compositum  ex 
in  et  finitum,  habet  ly  in  negative,  non  privative.  Ly  vero 
finitum  terminos  quantitatis  perfectionalis  dicit :  cum  iiniti 
et  infiniti  ratio  quantitati  congruat,  secundum  Philosophum 

•  Cap.  II,  n.io.     I  physic.  *;  et  sicut  duplex  est  quantitas,  scilicet  et  molis 

et  perfectionis,  ita  duplices  sunt  termini,  et  duplex  est  fini- 

•  Qu.  III,  art.  I.     tas  et  infinitas.  Hic  autem,  cum  exclusa  iam  *  sit  quantitas 

niolis  a  Deo,  oportet  intelligi  de  infinitate  perfectionis. 

•  Cap. T,n.3, 4-         Et  diligenter  adverte  quod,  quia,  ut  dicitur  III  Physic.*, 

infinitum  non  est  substantia,  sed  accidens  rebus,  consequens 
est  ut  secundum  rei  naturam  infinitas  aut  finitas  requiratur. 
Alius  siquidem  est  modus  infinitatis  rei,  alius  potentiae , 
alius  scientiae.  Infinitas  siquidem  quidditativa  attenditur 
penes  exclusionem  terminorum  essentialium,  puta  differen- 
tiarum  et  similium.  Et  quia  in  proposito  quaestio  est  de 
infinitate  naturae  divinae ,  ideo  de  infinitate  perfectionis 
'  substantialis  sermo  est.  Ita  quod  sensus  est:  Utrum  Deus 
secundum  suam  essentiam  sit  tantae  perfectionis ,  quod 
omnes  terminos  seu  limites  essentiales  excludat. 

II.  In  corpore  tria  facit:  primo  refert  opinionem  anti- 
•Cf.  num.iv.       quorum;  secundo  distinguit  de  finitate  et  infinitate  *;  tertio 

•  cf.  num.  VII.      respondet  quaesito  *. 

III.  Quoad  primum,  duo  facit.  Primum  est.  Apud  anti- 
quos,  primum  principium  est  infinitum,  quia  ex  eo  fiunt 
infinita.  -  Secundum.  Quidam  antiquorum,  errantes,  infini- 
tatem  molis  attribuerunt  primo  principio,  quia  posuerunt 
primuni  principium  materiale.  Inde  et  consequens  fuit  po- 
nere  infinitatem  quantitativam,  eo  quod  quantitas  sequitur 
materiam :  et  sic  error  circa  genus  principii,  causavit  erro- 
rem  circa  modum  infinitatis. 

■Cf.  num.ii.  IV.  Quoad  secundum  *,  tam  finitas  quam  infinitas  per- 

fectionis  distinguitur :  quia  quaedam  se  tenet  ex  parte  ma- 
teriae,  et  quaedam  ex  parte  formae.  Et  ditferunt  in  hoc, 
quod  finitas  ex  parte  materiae  dicit  perfectionem,  infinitas 
vero  imperfectionera :  ex  parte  vero  formae,  est  e  converso; 
infinitas  enim  dicit  perfectionem,  finitas  autem  imperfectio- 
nem,  ut  satis  clare  dicitur  in  littera. 

V.  Circa  hanc  partem,  antequam  ultra  procedatur,  est 
dubium  tam  contra  finitatem,  quam  contra  infinitatem  for- 
mae.  Contra  finitatem  quidem,  quia  forma  bovis,  imo  apud 

•  infra,  qu.  li,   s.  Thomani  *  etiam  anima  intellectiva,  perficitur  ex  coniun- 

art.  I,  et  planes.        .  .  .  ,.,.,'  ,.   •     •  r 

ctione  ad  matenam.  Igitur  hnitas  tormae  non  dicit  imperte- 
ctionem,  sed  perfectionem.  -  Contra  infinitatem  vero,  quia 
negatio  nullam  perfectionem  ponit;  nec  aliqua  res  ex  sola 
separatione  ab  alia,  perfectionem  acquirit.  Igitur  infinitas 
ex  parte  formae  non  dicit  perfectionem.  • 

VI.  Ad  primum  horum  dicitur,  quod  forma  potest  sumi 
dupliciter:  scilicet  absolute,  in  eo  quod  forma;  et  secun- 
dum  quid,  idest  in  eo  quod  talis,  puta  informativa  mate- 
riae.  Forma  talis  perficitur  ex  unione  ad  materiam ;  non 
autem  forma  in  eo  quod  forma.  Et  quia  in  proposito  est 
sermo  absolute  secundum  latitudinem  formae,  cuius  dete- 
riorem  partem  constat  esse  illam  quae  est  finibilis  per  ma- 
teriam,  altera  parte  libera  ac  nullis  materiae  terminis  con- 
clusibili  remanente;  ideo  neganda  est  consequentia  obiecta. 

Ad  secundum  vero  dicitur  quod,  licet  negatio  seu  sepa- 
ratio  non  dicat  formaliter  perfectionem,  dicit  tamen  funda- 
mentaliter  eam:  fundamentum  enim  negationis  unibilitatis 
ad  materiam,  magnam  perfectionem  formae  significat.  Et 
hoc  sufficit. 

*Cf.  num.  II.  VII.  Quoad    tertium  *,    est   una   condusio,    responsiva 

quaesito  afifirmative  :  Deus  est  infinitus.  -  Probatur.  Deus 
est  suum  esse  subsistens :  ergo  suum  esse  non  est  receptum 
in  aliquo :  ergo  est  infinitus  et  perfectus,  idest  infinitae  per- 
fectionis,    scilicet   infinitate    tenente   se  ex  parte  formae.  - 

•  Art.  4.  Antecedens  patet  ex   quaestione    tertia  *.  Prima  vero  con- 

sequentia  est  per  se  nota.  Secunda  autem  probatur  ex  eo 
quod  esse  est  formalissimum  omnium. 

VIII.  Circa  hunc  processum,  dubium  occurrit  ex  Scoto, 
in  I  Sent.,  dist.  11,  respondendo  primae  quaestioni:  repre- 
ScjftiAE  Theol.  D.  Thomae  T.  1. 


hendit    siquidem   radices   et   processum.    Inquit   in    primis 

quod  processus   noster  est  talis  :  Forma  finitur  per  mate- 

riam ;   ergo  forma  quae  non  est  nata  esse  in  materia ,   est 

infinita.  -  Contra  antecedens  arguit.  Omnis  forma,  prius  na- 

tura  quam  recipiatur  in  materia,  est  secundum  se  in  tali 

gradu  entium :  igitur  finita  vel  infinita.   Non  igitur  primo 

finitur  per  respectum    ad    negationem    alicuius    extrinseci , 

puta  materiae,  vel  cuiuscumque  alterius.  -  Contra  proces- 

sum  vero.  Tum  quia  sequeretur  quod  essentia  angeli  esset    ■• 

infinita,  quia  est  forma    non    receptibilis  in  materia.    Nec 

valet,  inquit,  si  dicatur  quod  natura  angeli  finitur  per  suum 

esse :  quoniam  apud  nos,  esse  est  posterius  essentia,  et  sic 

natura  in  primo  signo,  abstrahens  ab  esse,  cum  sit  infinita, 

ergo  in  secundo   signo  non  est   finibilis  per  esse.  -  Tum 

quia  peccat   secundum  sophisma  consequentis ,  sicut  illud 

III  Physic.*:  corpus  finitur  ad  aliud  corpus:  ergo  corpus   '  Cap.iv,  n.8. 

non  finitum  ad  aliquid  aliud,  est  infinitum. 

IX.  Circa  eundem  processum  dubium  occurrit:  quia,  con- 
cesso  toto,  non  videbitur  novitiis  quod  sit  responsum'quae- 
sito.  Oportebat  enim  concludere  Deum  esse  perfectionis 
tantae,  ut  omnes  perfectionis  limites  excederet :  nunc  autem 
probatum  est  quod  Deus  nullo  est  receptivo  coarctatus , 
quod  distans  valde  videtur  a  primo. 

X.  Ad  evidentiam  harum  difficultatum,  advertendum  est 
quod  littera  occulte  subdistinguit  infinitatem  formalem  in 
infinitatem  formae,  et  infinitatem  esse  seu  actus ,  qui  est 
communior  forma.  Sicut  enim  duplex  est  actus,  scilicet 
esse  et  forma,  ita  duplex  est  potentia  receptiva,  scilicet  es- 
sentia  et  materia.  Et  ita  duplex  est  receptio  et  irreceptio : 
et  similiter  duplex  est  finitas  et  infinitas:  semper  loquendo 
ex  parte  actus.  Et  sicut  esse  est  actus  alterius  rationis  a 
forma ,  et  essentia  est  alterius  ordinis  potentia  a  materia 

(ut  differentia  compositionis  ex  esse  et  essentia,  et  ex  ma-  • 

teria  et  forma,  ostendit),  ita  alterius  rationis  est  receptio 
esse  in  essentia,  et  formae  in  materia:  et  similiter  finitas 
esse  per  essentiam,  et  formae  per  materiam;  et  e  converso 
finitas  essentiae  per  esse,  et  materiae  per  formam. 

Et  ut  singillatim  dicatur,  esse  secundum  se  perfectio- 
nem  quandam  dicit ;  sed  non  potest  imaginari  quantam 
perfectionem  dicat,  nisi  ahcui  naturae  intelligatur  applica- 
tum,  puta  sapientiae,  aut  Gabrielis,  etc.  Et  ideo  esse,  per 
hoc  quod  recipitur  in  aliqua  essentia ,  limites  perfectionis 
sortitur,  secundum  modum  naturae  recipientis:  ac  per  hoc, 
si  nuUi  omnino  quidditati  coniungi  ponitur,  sed  in  seipso 
naturaliter  subsistere,  nullum  essentialem  terminum  habebit. 
Forma  autem,  etsi  secundum  se  perfectionem  dicat,  limi- 
tata  tamen  ad  tantam  perfectionem  intelligi  potest,  etiamsi 
nulli  materiae  sit  unibilis,  ut  de  intelligentiis  patet. 

Unde  manifeste  colligitur  quam  differens  sit  finitio  esse 
per  essentiam ,  aut  e  converso ;  et  terminatio  formae  per 
materiam,  vel  e  converso.  Penes  illam  namque  attenditur 
finitum  vel  infinitum  simpliciter:  penes  istam  vero,  finitum 
et  infinitum  secundum  quid  tantum.  Verum,  quia  esse  et 
forma  conveniunt  in  ratione  actus  et  receptibilis  in  alio, 
ideo  ex  finitate  et  infinitate  formae,  ad  infinitatem  et  finita- 
tem  esse  procedi  potest.  Et  propterea  littera,  ad  insinuan- 
dam  identitatem  proportionalem  inter  utriusque  finitatem  et 
infinitatem,  ex  forma  ad  esse  ascendit:  ad  insinuandam  vero 
diversam  utriusque  rationem,  subsumpsit,  non  quod  esse 
est  prima  forma,  sed  quod  est  formalissimum  omnium. 

XI.  Et  ex  his  patet  facile  responsio  ad  obiecta  Scoti  *.   *  Cf.  num.  viii. 
Dico  enim  primo,  quod  antecedens  illud,  formafinitur  per 
materiam,  non  loquitur  de  finitate  simpliciter,  sed  tali,  sci- 

licet  penes  terminos  materiales:  et  propterea  obiectio  nihil 
obstat.  -  Et  simihter  ruunt  instantiae  contra  processum: 
quoniam  verum  est  naturam  angeli  esse  infinitam  secun- 
dum  quid.  Et  si  instetur:  quomodo  ergo  ex  illo  fundamento 
probat  littera  infinitatem  simpliciter  ipsius  Dei  ?  patet  re- 
sponsio  ex  dictis.  Littera  enim  ex  infinitate  formae,  quae 
est  secundum  quid,  manuducit  ad  infinitatem  formalissimi 
omnium,  idest  esse,  quae  est  simpliciter :  et  ex  illa  infert 
Deum  infinitum  simpliciter. 


74 


QUAESTIO  VII,  ARTICULUS  II 


XII.  Et  quoniam  eodem  modo  posset  quis ,  sequendo 
Scotum,  arguere  de  esse,  sicut  arguit  de  forma;  ideo  dico 
'  Cf.  num. praec.  secundo*,  quod  infinitum,  sicut  et  immateriale,  est  prae- 
dicatum  negativum,  fundamentaliter  tamen  positivum.  Et 
sicut  positivum  clausum  in  ly  immateriale,  optime  probatur 
ex  naturali  negatione  materiae,  tam  actu  quam  in  potentia; 
ita  positivum  clausum  in  significatione  infiniti  simpliciter, 
optime  demonstratur  convenire  Deo ,  ex  negatione  termi- 
norum  essentialium,  ut  in  littera  fit.  Unde  concedo  quod 
esse  prius  natura  est  in  seipso  tantae  perfectionis ,  puta 
finitae  vel  infinitae,  quam  sit  receptibile  aut  irreceptibile  in 
'  hoc  vel  illo:  cum  hoc  tamen  dico  quod  haec  duo  mutuo 
se  consequuntur;  ita  quod  si  esse  est  omnino  irreceptibile, 
est  infinitum  simpliciter,  et  e  converso ;  et  similiter,  si  est 


finitum,  est  receptibile,  et  e  converso.  Et  propterea  potest 
argui  a  destructione  antecedentis  ad  destructionem  conse- 
quentis,  absque  sophismate,  ut  in  convertibiHbus  contingit. 
-  Et  sic  patet  responsio  ad  Scotum. 

XIII,  Ad  id  vero  quod  novitii  obiiciunt  *,  ex  dictis  iam 
patere  potest.  lam  enim  ostensum  est  *  quod  omnimoda 
negatio  receptionis  ipsius  esse,  fundatur  super  infinita  per- 
fectione  simpliciter. 

Et  adverte  quam  formalis  et  ex  propriis  doctrina  sit 
s.  Thomae.  De  essentiae  namque  infinitate  agens ,  essen- 
tiales  terminos  tantum  lustravit;  nec  digressus  est  ad  con- 
comitantia,  penes  quae  attenditur  infinitas  potentiae  aut 
intellectus  aut  voluntatis ,  ut  alii  minus  perspicaces  fa- 
ciunt. 


Cf.  num.  IX. 
Num.  X. 


ARTICULUS  SECUNDUS 


UTRUM  ALIQUID  ALIUD  QUAM  DEUS  POSSIT  ESSE  INFINITUM  PER  ESSENTIAM 

Infra,  qu.  h,  art.  2,  ad  4;  III,  qu.  x,  art.  3,  ad  2,  3;  I  Sent.,  dist.  xliii,  qu.  i,  art.  2;  De  Verit.,  qu.  xxix,  art.  3;  Quodl.  IX,  art.   i; 

X,  qu.  u,  art.  i,  ad  2;  XII,  qu.  11,  ad  2;  XI  Metaph.,  lect.  x. 


D  SECUNDUM  sic  PROCEDiTUR.  Vidctur  quod 
aliquid  aliud  quam  Deus  possit  esse 
infinitum  per  essentiam.  Virtus  enim  rei 
proportionatur  essentiae  eius.  Si  igitur  " 
essentia  Dei  est  infinita,  oportet  quod  eius  virtus 
sit  infinita.  Ergo  potest  producere  elfectum  infi- 
nitum,  cum  quantitas  virtutis  per  effectum  co- 
gnoscatur. 

2.  Praeterea,  quidquid  habet  virtutem  infini- 
tam,  habet  essentiam  infinitam.  Sed  intellectus 
creatus  habet  virtutem  infinitam:  apprehendit 
enim  universale ,  quod  se  potest  extendere  ad 
infinita  singularia.  Ergo  omnis  substantia  intelle- 
ctualis  creata  est  infinita. 

3.  Praeterea,  materia  prima  aliud  est  a  Deo, 
Qu.  m,  art.  8.  ut  supra  *  osteusum  est.  Sed  materia  prima  est 

infinita.  Ergo  aliquid  aliud  praeter  Deum  potest 
esse  infinitum. 

Sed  contra  est  quod  infinitum  non  potest  esse 
"  ex  principio  aliquo  ^,  ut  dicitur  in  III  Physic.  * 

Omne  autem  quod  est  praeter  Deum,  est  ex  Deo 
sicut  ex  primo  principio.  Ergo  nihil  quod  est 
praeter  Deum  '',  potest  esse  infinitum. 

Respondeo  dicendum  quod  aliquid  praeter  Deum 
potest  esse  infinitum  secundum  quid  *,  sed  non 
simpliciter.  Si  enim  loquamur  de  infinito  secun- 
dum  quod  competit  materiae ,  manifestum  est 
quod  omne  existens  in  actu,  habet  aliquam  for- 
mam :  et  sic  materia  eius  est  terminata  *  per  for- 
mam.  Sed  quia  materia,  secundum  quod  est  sub 
una  forma  substantiali ,  remanet  in  potentia  ad 
multas  formas  accidentales;  quod  est  finitum  sim- 
pliciter,  potest  esse  '  infinitum  secundum  quid: 
utpote  lignum  est  finitum  secundum  suam  for- 
mam,  sed  tamen  est  infinitum  secundum  quid, 
inquantum  est  in  potentia  ad  figuras  infinitas. 


Cap.  IV,  n.  7. 
n.  lect.  VI 


S.Tl 


D.  736. 


Si  autem  loquamur  de  infinito  secundum  quod 
convenit  formae ,  sic  manifestum  est  quod  illa 
quorum  formae  sunt  in  materia,  sunt  simpliciter 
finita,  et  nullo  modo  infinita.  Si  autem  sint  aliquae 
formae  creatae  non  receptae  in  materia,  sed  per 
se  subsistentes,  ut  quidam  de  angelis  opinantur  *, 
erunt  quidem  infinitae  secundum  quid  *,  inquan- 
tum  huiusmodi  ^  formae  non  terminantur  neque 
contrahuntur  per  aliquam  materiam:  sed  quia 
forma  creata  sic  "  subsistens  habet  esse,  et  non 
est  suum  esse,  necesse  est  quod  ipsum  eius  esse 
sit  receptum  et  contractum  ad  determinatam  '  na- 
turam.  Unde  non  potest  esse  infinitum  simpliciter. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  hoc  est  contra 
rationem  facti,  quod  essentia  rei  sit  ipsum  esse 
eius  ',  quia  esse  subsistens  non  est  esse  creatum: 
unde  contra  rationem  facti  est,  quod  sit  simpliciter 
infinitum.  Sicut  ergo  Deus,  licet  habeat  potentiam 
infinitam,  non  tamen  potest  facere  aliquid  non  fa- 
ctum "  (hoc  enim  esset  contradictoria  esse  simul) ; 
ita  non  potest  facere  aliquid  infinitum  simpliciter. 

Ad  secundum  dicendum  quod  hoc  ipsum  quod 
virtus  intellectus  extendit  se  quodammodo  ad  in- 
finita  ^,  procedit  ex  hoc  quod  intellectus  est  forma 
non  in  materia;  sed  vel  totaliter  separata,  sicut 
sunt  substantiae  angelorum ;  vel  ad  minus  poten- 
tia  intellectiva  -",  quae  non  est  actus  alicuius  or- 
gani,  in  anima  intellectiva  corpori  coniuncta. 

Ad  tertium  dicendum  quod  materia  prima  non 
existit  in  rerum  natura  per  seipsam,  cum  non  sit 
ens  in  actu,  sed  potentia  tantum :  unde  magis  est 
aliquid  concreatum,  quam  creatum.  Nihilominus 
tamen  materia  prima,  etiam  secundum  poten- 
fiam,  non  est  infinita  simpliciter  *,  sed  secundum 
quid :  quia  eius.  potentia  non  se  extendit  nisi  ad 
formas  naturales. 


o)  if,itur.  -  enim  Pafc. 
P)  aliquo.  -  alio  codices  et  ed.  a. 

f )  Deum.  -  eum  ABCDEF  et  edd.  ab.  -  Pro  potest  esse,  est  co- 
dices  et  ed.  a. 

8)  terminata.  -  determinata  Pab. 

t)  esse.  -  dici  codices. 

!J)  huiusmodi.  -  Om.  codices  et  ed.  a. 

1})  sic.  -  licet  sic  B.  -  Idem  ante  necesse  addit  ideo. 


0)  delerminatam.  -  terminatam  PCEFG  et  edd.  ab.  -  Statim  pro 
naturam,  materiam  BE. 

t)  ipsum  esse  eius.  -  eius  esse  B. 

x)  aliquid  non  factum.  -  aliquid  quod  (quod  aliquid  sB )  noii  sit 
factum  B, 

X)  infinita.  -  infinitum  codicei  et  ed.  a. 

H)  potentia  intellectiva.  -  secundum  potentiam  intellectivam  G.  - 
quae ...  intellectiva  om.  E;  quae  om.  ceteri  et  cdd.  ab. 


'  Cf.  infr»,  qu.  l, 
art.  3. 
"  D.  112. 


D.  854. 


QUAESTIO  VII,  ARTICULUS  III 


75 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


IN  titulo,  adverte:  ly  infinitum  per  essentiam  non  signi- 
ficat  idetn  quod  res  infinitae  perfectionis ,  quia  ly  infi- 
nitum  non  arctatur  hic  ad  infinitum  tenens  se  ex  parte 
formae,  quod  dicit  perfectionem ;  sed  tenetur  communiter, 
ut  continet  etiam  infinitum  ex  parte  materiae;  ut  patet  ex 
processu  in  corpore  articuli,  et  in  argumento  tertio.  Unde 
infinitum  per  essentiam  idem  significat  quod  res  essentiae 
indeterminatae  omnino,  idest  nec  ad  genus  nec  ad  speciem 
aliquam,  et  hoc  sive  per  se  sive  reductive.  Et  est  quaestio 
de  rebus  singularibus ,  quarum  tantummodo  est  inveniri 
posse  in  rerum  natura.  Quod  dico  propter  res  in  abstra- 
ctione  sumptas,  quas  contingit  adeo  abstrahere,  ut  secundum 
aliquam  rationem  ad  nullum  sint  genus  arctatae.  Tamen, 
secundum  rem,  etiam  illa  ratio,  in  hac  re  existens,  ad  ali- 
quod  est  genus  et  speciem  determinata:  ens  enim  in  ho- 
mine  est  in  specie  humana,  etc.  Ita  quod  sensus  quaestionis 
est:  An,  praeter  Deum,  aliqua  res  in  rerum  natura  existens 
actu  vel  potentia,  sit  essentiae  indeterminatae  simpUciter. 
II.  In  corpore  unica  est  conclusio,  responsiva  quaesito 
negative :  Nulla  res  alia  a  Deo  est  infinita  simpliciter ; 
quamvis  possit  esse  infinita  secundum  quid. 


Haec  conclusio  habet  duas  partes,  ut  patet :  et  in  littera 
quoad  utramque  probatur.  Verum,  quia  infinitum  est  duplex, 
scilicet  ex  parte  aclus  et  ex  parte  potentiae,  seorsum  primo 
probat  utramque  conclusionis  partem  in  infinito  materiali : 
deinde  in  formali.  De  illo,  quia  materia  semper  finitur  per 
formam  aliquam,  ac  per  hoc  non  est  infinita  simpliciter:  et 
tamen,  quia  remanet  in  potentia  ad  infinitas  formas,  datur 
infinitum  secundum  quid.  De  hoc  vero,  quia  forma  creata 
aut  est  in  materia,  et  consequenter  finita  per  eam :  aut  sub- 
sistens  sine  materia,  et  recipiens  esse.  Et  haec,  quia  sine  ma- 
teria,  ideo  infinita  secundum  quid,  idest  secundum  terminos 
materiales:  quia  tamen  habet  esse  receptum,  est  finita  sim- 
pliciter.  Esse  enim  coaptatum  ita  huic  certae  naturae,  quod 
non  alii,  limitatum  oportet  esse  simpliciter :  alioquin  omnis 
in  se  naturae  perfectionem  contineret.  -  Et  a  partibus  uni- 
versi  sufficienter  enumeratis,  conclusio  universalis  proposita 
probata  est:  et  satis  clare,  si  praecedentia  *  recolantur. 

Adverte,  novitie,  quod  non  dubitando,  sed  philosophico 
more  deferendo  proprio  tractatui  de  Angelis  inferius  *  ha- 
bendo,  dicit  quosdam  opinari  angelos  esse  subsistentes  sub- 
stantias. 


Art.  praec. 


Qu.  L. 


ARTICULUS  TERTIUS 

UTRUM  POSSIT  ESSE  ALIQUID  INFINITUM  ACTU  SECUNDUM  MAGNITUDINEM 


•  Cap.  11,  n.  3.  - 
S.  Tn.  lect.  iii. 


■  Cap.  I,  n.  I. 
S.  Th.  lect.  I. 


► 


'  Cap.  XI,  n.  3.  ■ 
S.Th.  lect.  XVII 


De   Verit.,  qu.  11,  art.  2,  ad  5;  Quodl.  IX, 
III,  lect.  VTi  sqq. ;  I 

>D  TERTIUM  SIC   PROCEDITUR.    Vidctur  quod 

possit  esse  aliquid  infinitum  actu  secun- 
'dum  magnitudinem.  In  scientiis  enim 
^mathematicis  non  invenitur  falsum:  quia 
abstrahentium  non  est  mendacium ,  ut  dicitur  in 
II  Physic.  *  Sed  scientiae  mathematicae  utuntur 
infinito  secundum  magnitudinem:  dicit  enim  geo- 
metra  in  suis  demonstrationibus ,  sit  linea  talis 
infinita.  Ergo  non  est  impossibile  aliquid  esse 
infinitum  secundum  magnitudinem. 

2.  Praeterea,  id  quod  non  est  contra  rationem 
alicuius,  non  est  impossibile  convenire  sibi.  Sed 
esse  infinitum  non  est  contra  rationem  magnitu- 
dinis :  sed  magis  "  finitum  et  infinitum  videntur 
esse  passiones  quantitatis.  Ergo  non  est  impossi- 
bile  aliquam  magnitudinem  esse  infinitam. 

3.  Praeterea,  magnitudo  divisibilis  est  in  infi- 
nitum:  sic  enim  definitur  continuum,  qiiod  est  in 
infinitum  ^  divisibile,  ut  patet  in  III  Physic.  *  Sed 
contraria  nata  sunt  fieri  circa  idem.  Cum  ergo  di- 
visioni  opponatur  additio,  et  diminutioni  augmen- 
tum,  videtur  quod  magnitudo  possit  crescere  in 
infinitum.  Ergo  possibile  est  esse  magnitudinem 
infinitam. 

4.  Praeterea,  motus  ^"  et  tempus  habent  quanti- 
tatem  et  continuitatem  a  magnitudine  super  quam 
transit  motus,  ut  dicitur  in  IV  Physic.  *  Sed  non 
est  contra  rationem  temporis  et  motus  quod  sint 
infinita:  cum  unumquodque  indivisibile  signatum 
in  tempore  et  motu  circulari,  sit  principium  et 
finis.  Ergo  nec  contra  rationem  magnitudinis  erit 
quod  sit  infinita. 


art.  i;  XII,  qu.  11,  ad  2;  I  Physic,  lect.  ix; 
de  Caelo,  lect.  ix  sqq. 

0 

Sed  contra,  omne  corpus  superficiem  habet. 
Sed  omne  corpus  superficiem  habens  est  finitum : 
quia  superficies  est  terminus  corporis  finiti  °.  Ergo  ^ 

omne  corpus  est  finitum.  Et  similiter  potest  dici '  ^ 

de  superficie  et  linea.  Nihil  est  ergo  infinitum  se- 
cundum  magnitudinem. 

Respondeo  dicendum  quod  aliud  est  esse  infi- 
nitum  secundum  suam  essentiam,  et  ^  secundum  ^ 

magnitudinem.  Dato  enim  quod  esset  aliquod 
corpus  infinitum  secundum  magnitudinem,  utpote 
ignis  vel  aer,  aon  tamen  esset  infinitum  secun- 
dum  essentiam:  quia  essentia  sua  esset  terminata 
ad  aliquam  speciem  per  formam,  et  ad  aliquod 
individuum  per  materiam.  Et  ideo,  habito  ex  prae- 
missis  *  quod  nulla  creatura  est  infinita  secundum  '  a».  praec. 
essentiam,  adhuc  restat  inquirere  utrum  aliquid 
creatum  sit  infinitum  secundum  magnitudinem. 

Sciendum  est  igiuir  quod  corpus,  quod  est 
magnitudo  completa,  dupliciter  sumitur:  scilicet 
mathematice,  secundum  quod  consideratur  in  eo 
sola  quantitas;  et  naturaliter^  secundum  quod 
consideratur  in  eo  materia  et  forma.  Et  de  cor- 
pore  quidem  naturali,  quod  non  possit  esse  infi- 
nitum  in  actu,  manifestum  est.  Nam  omne  corpus 
naturale   aliquam   formam  substantialem  habet"  i 

determinatam :  cum  igitur  ad  formam  substanfia- 
lem  consequantur  accidentia,  necesse  est  quod  ad 
determinatam  formam  consequantur  determinata 
accidentia ;  inter  quae  est  quantitas.  Unde  omne 
corpus  naturale  habet  determinatam  quantitatem 
et  in  maius  et  in  minus.  Unde  impossibile  est  ali- 
quod  corpus  naturale  infinitum  esse.  -  Hoc  etiam 


a)  sed  magis.  -  cum  ratione  quia  addit  B. 
P)  infinitum.  -  infinita  ACDEF. 
f)  motus.  -  et  motus  ACDE. 
S)  finiti.  -  Om.  codices  et  ed.  a. 


t)  dici.  -  obiici  codices  et  edd.  a  b. 
X)  et.  -  et  aliud  F. 

T))  aliquam  formam  substantialem  habet.  -  aliquam  formam  habet 
codices  et  edd.  a  b. 


76 


.QUAESTIO  VII,  ARTICULUS  III 


ex  motu  patet.  Quia  omne  corpus  naturale  habet 
aliquem  motum  naturalem.  Corpus  autem  infini- 
tum  non  posset  habere  aliquem  motum  natura- 
lem:  nec  rectum,  quia  nihil  movetur  naturaliter 
motu  recto,  nisi  cum  est  extra  suum  locum, 
quod  corpori  infinito  accidere  non  posset ;  occu- 
paret  enim  omnia  loca,  et  sic  indifferenter  qui- 
libet  locus  esset  locus  eius.  Et  similiter  etiam  ne- 
que  secundum  motum  circularem.  Quia  in  motu 
circulari  oportet  quod  una  pars  corporis  trans- 
feratur  ad  locum  in  quo  fuit  alia  pars ;  quod  in 
corpore  circulari,  si  ponatur  infinitum,  esse  non 
posset :  quia  duae  lineae  protractae  a  centro , 
quanto  longius  protrahuntur  a  centro,  tanto  lon- 
gius  distant  ab  invicem;  si  ergo  corpus  esset  in- 
finitum,  in  infinitum  lineae  distarent  ab  invicem, 
et  sic  una  nunquam  posset  pervenire  ad  locum 
alterius. 

De  corpore  etiam  mathematico  eadem  ratio 
est.  Quia  si  imaginemur  corpus  mathematicum 
existens  actu,  oportet  quod  imaginemur  ipsum 
sub  aliqua  forma:  quia  nihil  est  actu  nisi  per 
suam  formam.  Unde,  cum  forma  quanti,  inquan- 
tum  huiusmodi,  sit  figura,  oportebit  quod  habeat 
aliquam  figuram.  Et  sic  erit  finitum :  est  enim 
figura,  quae  termino  vel  terminis  comprehenditur. 

Ad  primum  ergo  DiCENDUM  quod  geometer "  non 
indiget  sumere  aliquam  lineam  esse  infinitam  actu: 


sed  indiget  accipere  '  aliquam  lineam  finitam  actu, 
a  qua  possit  subtrahi  quantum  necesse  est:  et 
hanc  nominat  lineam  infinitam. 

Ad  secundum  dicendum  quod,  licet  infinitum  non 
sit  contra  rationem  magnitudinis  in  communi,  est 
tamen  contra  rationem  cuiuslibet  speciei  eius " : 
scilicet  contra  rationem  magnitudinis  bicubitae 
vel  tricubitae,  sive  circularis  vel  triangularis,  et 
similium.  Non  autem  est  possibile  in  genere  esse 
quod  in  nuUa  specie  est.  Unde  non  est  possibile 
esse  aliquam  magnitudinem  infinitam'  cum  nulla 
species  magnitudinis  sil  infinita. 

Ad  tertium  dicendum  quod  infinitum  quod  con- 
venit  quantitati,  ut  dictum  est  *,  se  tenet  ex  parte 
materiae.  Per  divisionem  autem  totius  acceditur 
ad  materiam,  nam  partes  se  habent  in  ratione 
materiae  * :  per  additionem  autem  acceditur  ad 
totum ,  quod  *  se  habet  in  ratione  formae.  Et 
ideo  non  invenitur  infinitum  in  additione  magni- 
tudinis,  sed  in  divisione  tantum. 

Ad  quartum  dicendum  quod  motus  et  tempus 
non  sunt  secundum  tomm  in  actu,  sed  succes- 
sive :  unde  habent  potentiam  permixtam  actui. 
Sed  magnitudo  est  tota  in  actu.  Et  ideo  infini- 
tum  quod  convenit  quantitati ,  et  se  tenet  ex 
parte  materiae ,  repugnat  totalitati  magnitudinis , 
non  autem  totalitati  temporis  vel  moms :  esse 
enim  in  potentia  convenit  materiae. 


0)  geometer.  -  geometra  ADE(B?),  geometria  CF(Br).  -  Pro  su- 
mere,  assumere  BCDEFsA;  sumere  aliquam  lineam  . .  .  sed  indiget 
omittit  G. 

t)  accipere.  -  Om.  C,  assumere  B.  -  finitam  actu  om.  codd.  -  Pro 


Art.  I,  ad  2. 


D.  732,  852. 
X 


hanc  nominat  lineam  inftnitam,  hoc  nominat  lineam  infinitam  codd. 
et  editio  a. 

x)  eius.  -  Om.  ABCDE. 

).)  totum  quod.  -  totum  secundum  quod  Pab. 


Commentaria  Cardinalis  Oaietani 


Cf.  num 
Cf.  num 


IN  titulo,  possit  simpliciter,  secundum  potentiam  logicam.  - 
In  corpore  tria :  primo  assignat  causam  quaestionis,  quod 
non  est  vana,  sed  necessaria;  secundo  distinguit  corpus  ♦; 
tertio  respondet  quaesito  *.. 

II.  Quoad  primum,  necessitas  quaesiti  ostenditur  ex  extra- 
neitate  infinitatis  secundum  magnitudinem ,  ab  infinitate 
essentiae:  quia  scilicet  aliud  est  esse  infinitum  secundum 
essentiam,  et  aliud  secundum  quantitatem.  Et  probatur  in 
naturalibus.  -  Ubi  adverte  quod  inter  istas  infinitates  est 
duplex  differentia.  Una  separationis,  qua  una  non  est  alia. 
Et  haec  est  manifesta,  dum  in  Deo  reperitur  infinitas  es- 
sentiae  absque  quantitate:  et  in  istis  inveniri  forte  potest 
infinitas  quantitatis,  absque  infinitate  essentiae,  ut  patet  in 
conditionali  posita  in  littera.  -  Altera  consecutionis ,  quia 
una  non  infert  aliam :  quia  scilicet  nec  infinitum  secundum 
essentiam  infert  infinitum  quantitatis ;  nec,  quod  magis  du- 
bitari  poterat,  infinita  magnitudo  infert  infinitam  essentiam, 
ut  in  littera  ostenditur,  si  esset  ignis  infinitus.  Et  de  hac 
differentia  interpretanda  est  littera:  quoniam  est  admodum 
ad  propositum. 

III.  Circa  hanc  partem,  statim  occurrit  dubium,  novitio- 
Cap.  X,  n.3,4.   rum  mentem  turbans:  eo  quod,  ut  dicitur  VIII /%^5;c.  *, 

in  magnitudine  infinita  oportet  esse  virtutem  infinitam. 
Ergo  essentiam  infinitam :  virtus  enim  non  excedit  essen- 
tiam.  Quare,  si  esset  ignis ,  infinitus,  esset  virtutis  infinitae ; 
et  consequenter  essentiae  infinitae.  Falsum  est  ergo  quod 
in  littera  dicitur,  quod  si  esset  magnitudo  infinita,  non  ha- 
beret  essentiam  infinitam. 

Ad  hoc  breviter  dicitur,  quod  obiectio  laborat  in  aequi- 
voco.  Ly  enim  infinita  essentia  potest  intelligi  dupliciter. 
Primo,  de  infinitate  propria  essentiae  inquantum  essentia : 
quae,  ut  ex  dictis  *  patet,  nihil  aliud  est  quam  indetermina- 
tio,  idest  carentia  terminorum  essentialium,  scilicet  generis 


*  Artic.  praeced 
Comment.  n.  1. 


et  differentiae.  Secundo,  de  infinitate  communiter  sumpta, 
sive  quantitativa,  etc.  In  proposito,  obiectio  procedit  de  in- 
finitate  secundo  modo:  littera  autem  loquitur  de  infinitate 
primo  modo.  Et  ideo  signanter  in  littera  dicitur  infinitum 
secundum  essentiam,  et  non  dicitur  infinita  essentia:  rae- 
lius  enim  explicatur  infinitas  essentialis  per  ly  secundum 
essentiam,  ut  patet. 

IV.  Quoad  secundum  *,  distinctio  est  ista.  Corpus  potest  •  Cf.  num.  i. 
sumi  dupliciter:  physice,  pro  subiecto  trinae  dimensionis; 

et  mathematice,  pro  ipsa  trina  dimensione  absolute.  Littera 
est  satis  clara. 

Adverte  hic  quod  famosa  illa  distinctio  corporis  posita 
a  Magno  Alberto  in  I  Physic.*,  de  corpore  triplici,  scilicet  •Tract.i.cap.n 
mathematico,  physico  et  metaphysico,  quamvis  non  habea- 
tur  explicite  a  s.  Thoma,  doctrinae  tamen  suae  non  solum 
non  adversatur,  sed  congruit.  Quoniam  apud  ipsum  etiam, 
compositum  ex  materia  et  forma  substantiali,  ut  praevenit 
aptitudinem  sui  ipsius  ad  quantitatem  et  motum,  corpus 
est  ad  metaphysici  considerationem  spectans.  Sed  quoniam 
respectu  infinitatis  secundum  magnitudinem,  corpus  physi- 
cum  et  metaphysicum  non  ponunt  in  numerum;  ideo  hic 
substratum  trinae  dimcnsioni,  compositum  scilicet  ex  ma- 
teria  et  forma ,  unicum  tantum  membrum  constituit;  et 
corpus  physicum  appellatur,  quia  secundum  formam  na- 
turalem  speciem  sortitur,  ut  patet  inductive. 

V.  Quoad  tertium  * ,  respondetur  quaesito ,  iuxta  duo 
distinctionis  positae  membra,  duabus  conclusionibus  *,  ne- 
gative.  Prima  est:  Nullum  corpus  naturale  potest  esse  in- 
finitum  secundum  magnitudinem. 

Probatur  dupliciter  *.  Primo  a  priori.  Formam  substan-   •  cf.  num.  xv. 
tialem   sequuntur  accidentia :   ergo   determinatam   formam 
determinata   accidentia:    ergo    determinata   quantitas    et   in 
maius  et  in  minus.  Ergo  omne  corpus  naturale  habet  de- 


QUAESTIO  VII,  ARTICULUS  III 


77 


terminatam  quantitatem  et  in  maius  et  in  minus.  Ergo  non 
potest  esse  actu  infinitum.  -  Secunda  consequentia  proba- 
tur;  quia  quantitas  est  unum  de  accidentibus  sequentibus 
formam  substantialera.  Tertia  vero  probatur :  quia  omne 
corpus  naturale  habet  determinatam  formam  substantialem. 

VI.  Circa  primam  consequentiam,  dubium  occurrit,  quem 
sensum  habeat.  Aut  enim  ly  determinata  accidentia  impor- 
tat  determinationem  genericam  seu  specificam:  et  tunc  est 
sensus,  quod  talem  formam  in  specie,  puta  ignis,  sequuntur 
talia  accidentia  secundum  speciem ,  puta  calor ,  lux ,  talis 
figura,  levitas ,  etc.  luxta  hunc  sensum,  consequentia  est 
optima,  sed  non  infert  propositum :  ex  tali  enim  sensu  non 
sequitur  secunda  consequentia,  ergo  quantitas  determinata 
et  in  maius  et  in  minus;  quantitas  enim  maior  et  minor 
non  sunt  diversarum  specierum,  ut  patet.  -  Aut  significat 
etiam  determinationem  gradualem ,  quoad  qualitates,  et 
extensionis,  quoad  quantitatem.  Et  tunc  est  sensus,  quod 
formara  determinatam  sequuntur  non  solura  ita  haec  acci- 
dentia  secundum  speciera,  quod  non  illa ;  sed  ita  accidentia 
in  tali  gradu  seu  extensione,  quod  non  in  alio.  Et  secun- 
dum  hunc  sensum  procul  dubio  est  hic  intenta. 

Sed  potest  adhuc  dupliciter  intelligi.  Primo,  quod  certam 
formam  sequuntur  determinata  accidentia,  non  solum  in 
toto,  sed  in  omnibus  et  singulis  partibus:  puta  quod  for- 
mam  aquae  sequitur  certa  quantitas,  non  solum  in  aliqua 
tota  aqua,  sed  in  quibuscumque  partibus  integralibus.  Et 
hic  sensus  alienus  est  a  veritate  et  proposito:  quoniam  non 
datur  minima  pars   aquae  aut  albi,  ut  dicitur  in  libro  de 

'  Cap.  VI.  Sensu  et  Sensato*;  sed,  quacumque  parte  data,  datur  minor 

inexistens,  in  horaogeneis.  -  Secundo,  quod  certara  forraam 
sequuntur  determinata  accidentia  in  toto  et  partibus  possi- 
bilibus  seorsum  existere.  Et  hic  sensus  est  directe  intentus : 
quoniara  in  partibus  inexistentibus  tantura,  non  est  pro- 
prie  forma,  sed  formae  pars,  tam  actu  quam  potentia;  in 
littera  autem  dicitur  quod  forraam  deterrainatara  sequuntur 
accidentia  et  quantitas  determinata.  Sed  unde  in  hoc  sensu 
consequentia  valeat,  quodve  sit  illius  fundamentum,  latet. 
Et  ideo  vertitur  in  dubiura,  prirao  quoad  determinationera 
quantitatis  in  minus;  secundo,  quoad  determinationem  eius- 

•  Cf.  num.  vm.    dem  in  maius  *. 

VII.  Scotus,  in  II  Sent.,  dist.  ii,  qu.  ix,  nititur  probare 
oppositura,  et  sustinere  quod  non  datur  rainimum  in  ho- 
mogeneis  substantiis,  potens  per  se  existere :  sed,  quacura- 
que  aqua  data,  potest  rainor  per  se  existere.  Et  sic  forraa 
eius  non  determinat  sibi  certara  quantitatem  in  minus,  ut 
in  littera  dicitur. 

Arguit  ergo  ex  ratione  quanti  (V  Metaphys.),  sic.  Non 
magis  essentiale  est  quanto,  posse  dividi  in  partes,  quam 
quod  utruraque  eorum  in  quae  dividitur,  possit  esse  hoc 
aliquid.  Ergo  singulae  partes  quantaecumque  aquae  pos- 
•Cap.xiii.-Did.  sunt  per  se  existere.  -  Anlecedens  patet  ex  V  Metaphys.* 
hb.^  ,cap.xin,  Consequentia  vero  manifesta  est  ex  se.  Et  nihilominus  con- 
sequens  confirmatur  quadrupliciter.  Tura  quia  partes  sunt 
eiusdem  rationis  cum  toto ,  quoad  materiara  et  forraam. 
Ergo  per  se  existere,  quod  non  repugnat  toti,  non  repugnat 
parti.  -  Tum  quia  quaelibet  pars  habet  naturara :  unde  non 
repugnat  sibi  esse  individuura  eiusdera  speciei  cura  toto. 
Ergo  potest  esse  individuura;  et  consequenter  per  se  exi- 
stere.  -  Tum  quia  partes  sunt  naturaliter  priores  toto.  Ergo 
eis  non  repugnat  esse  prius  tempore,  etc.  -  Tum  quia,  posita 
illa  aqua  rainima ,  circumscripto  omni  corruptivo ,  etiam 
continente,  si  dividatur,  aut  post  divisionera  quae  erat  una 
aqua  in  actu  et  multae  in  potentia,  erit  aquae  plures  in 
actu,  et  habetur  intentum :  aut  non.  Et  si  non ,  ergo  an- 
nihilata  est  aqua  absque  corruptivo.  Probatur:  quia  sola 
divisio  non  corrumpit.  Probatur:  quia  dividit  in  partes  ho- 
mogeneas,  ex  quibus  constat  totum;  ergo  dividit  in  aquas; 
aut  aqua  componitur  ex  non  aquis,  ut  partibus  integralibus. 
Nec  est,  inquit,  repugnantia  ex  parte  parvae  quantitatis: 
quia  forraa  aquae  cura  tam  parva  quantitate  praefuit. 
■  Cf.  num.vifin.  VIII.  Contra  determinationem  vero  quantitatis  in  maius*, 
arguitur  ratione  et  auctoritate.  Ratione  quidem :  dato  quo- 
curaque  igne,  si  apponatur  combustibile  dispositura,  certum 
est  quod  comburet.  Illud  ergo  crescit,  quantum  est  ex  se, 
in  infinitura.  -  Et  confirmatur  auctoritate  Aristotelis,  II  de 


Anima,  text.  4.1  *:  ignis  augeretur  in  infinitum,  si  in  in-    ■Cap.iv,  n.  8. 
finitum  apponeretur  combustibile.  Non  ergo  datur  maxiraus 
ignis. 

IX.  Ad  evidentiam  huius  difficultatis,  nota  primo,  quod 
non  intendiraus  hic  tractare  totaliter  de  maximo  et  minimo, 
quoniam  esset  extra  propositum;  sed  solum  an  detur  maxi- 
mum  et  miniraum  ex  intrinseco.  Hoc  enira  exigit  ratio  as- 
sumpta  in  littera,  volens  quod  ex  intrinseco,  ex  forma  sci- 
licet  substantiali,  unaquaeque  substantia  naturalis  vindicet 
sibi  certam  quantitatem,  tam  in  maius  quam  in  minus.  Et 
ideo  has  paucas  rationes  in  hac  disputatione  adduximus. 
Fiet  autem,  Deo  dante,  specialis  quaestio  de  maximo  et  mi- 
nimo  universaliter.  -  Nota  secundo,  quod  duas  rationes  ab 
Aristotele  habemus  ad  hoc.  Alteram  I  Physic,  text.  36  *,  '  Cap.  iv,  n.  5. 
scilicet:   quantitas   totius  consurgit   ex  quantitatibus  par- 

tium,  etc.  Sed  ista  ratio,  ut  patet,  procedit  ex  suppositione : 
supponit  enim  dari  maximum,  et  concludit  dari  miniraum, 
alioquin  totum  non  esset  certae  quantitatis.  Alteram  in  II 
de  Anima,  text.  41  *,  scilicet:  omnium  natura  constantium  '  Cap.  iv,  n.8. 
determinata  est  ratio,  etc.  Et  haec  ratio,  ut  inquit  Scotus  *,  "  Loco  citato. 
loquitur  de  animatis,  in  quibus  tantum  habet  locum  aug- 
mentum  proprie  dictum,  de  quo  ibi  est  sermo. 

Verum,'  quidquid  sit  de  illo  textu,  s.  Thomas  universa- 
lizavit  illam:  et  quod  ibi  de  anima  dicitur,  de  omni  forma 
substantiali  assumpsit ,  scilicet  quod  vindicat  sibi  certam 
quantitatem.  Et  probavit  eam  secundum  doctrinam  tradi- 
tam  V  Metaphys.*  et  II  Physic.**,  scilicet  quod  causae  •  Cap.  m.  -  Did. 
etfectibus,  et  e  converso,  coraparantur  et  commensurantur.  n.  ii.  ' '^^''' "' 
Ex  hoc  enim  sequitur  quod,  si  forraam  substantialem  na-  "Cap-n'.  n-"- 
turaliter  in  communi  sequitur  quantitas ,  ergo  determina- 
tam  formam  determinata  quantitas.  Sed  quantitas  non  alio 
modo  determinatur  quam  secundum  terminos:  non  enim 
corporeitas  hominis  et  aquae  differt  specie,  ut  posset  dici 
quod  determinatam  forraam  sequitur  determinata  quantitas 
secundum  speciera.  Igitur  sequitur  quantitas  deterrainata 
secundum  terminos.  -  Quaravis  etiara  si  quantitates  differ- 
rent  specie ,  adhuc  tamen  haberetur  fundamentum  conse- 
quentiae,  ex  eo  quod  determinata  forma  est  vis  determi- 
natae,  ac  per  hoc  nihil  consequens  ad  ipsam  potest  esse 
infinitum:  si  enim  haberet  calorem,  raritatem,  quantitatem, 
aut  quodcumque  accidens  infinitum ,  iam  a  forma  finita 
esset  vis  infinita ;  quod  non  est  intelligibile.  Quia  ergo  for- 
raara  physicam  in  communi  sequuntur  accidentia ,  conse- 
quens  est  ut  certam  formara,  ac  per  hoc  rera  certae  vis, 
sequantur  certa  accidentia :  non  solura  ita  haec  quod  non 
illa;  sed  etiam  ita  in  tali  gradu  vel  termino,  summo,  imo 
vel  medio,  quod  non  in  maiori  aut  minori.  -  Et  sic  habetur 
unde  tenet  consequentia  litterae*,  non  solura  de  quantitate,  '  Cf.num.vifin. 
sed  de  oranibus  accidentibus. 

X.  Ad  rationem  ergo  Scoti  *,  concesso  antecedente,  ne-  *  Cf.  num.vn. 
gatur  consequentia.    Et  ratio  est,  quia  utrumque,  sciUcet 

dividi  in  partes,  et  illas  posse  esse  hoc  aliquid,  si  realiter 

intelligatur,  non  convenit  quanto  per  se  positive,  sed  non 

repugnanter,  ut  patet  de  quantitate  caeli :  quantura  enim 

illud  nec  potest  actuali  divisione  dividi,  nec  potest  aliqua 

pars    eius    seorsum   existere ,  et  tamen  est  vere    quantum. 

Utraque  ergo  conditio  posita  in  ratione  quanti,  potest  im- 

pediri  ne  exerceatur ,  a  forraa   naturali   cui   coniuncta   est 

quantitas.    Unde   illa    definitio    convenit  quanto  ut  sic:  et 

tamen  alicui  quanto  repugnat.  -  Et  si  contra  hoc  afferatur 

ratio  illa  Scoti :  Quandocumque  aliqua  per  se  consequentia 

aliqua  duo,  sunt  incompossibilia,  et  illa  duo  sunt  incom- 

possibilia;    sed  conditiones  quanti  et  formae  minimi  sunt 

incompossibiles ;  ergo  quantum  et  forma  minimi  sunt  in- 

compossibiles :  -  respondetur  primo,  applicando  totum  ar- 

gumentum  ad  naturam  caeli,  quae  non  patitur  divisionem. 

Secundo   ( quia  multiplicare    non   est   solvere ) ,    quod  illa 

maior  est  vera  de  per  se  consequentibus  positive:  non  au- 

tem   non    repugnanter.    Unde  velocitabilitas   in  infinitum, 

convenit  motui  per  se  non  repugnanter,  unde  et  demon- 

stratur  de  eo :  motui  tamen  naturali  cuilibet  repugnat,  ut 

patet  II  Caeli,  text.  Sg*:  et  propterea  motus  et  naturalitas  *  Cap.  vi,  n.5. 

non  sunt  incompossibiles. 

Posset  taraen  aliter  dici,  quod  illae  conditiones  non  in- 
telliguntur  secundum  actualem  divisionem,  sed  secundum 


78 


QUAESTIO  VII,  ARTICULUS  III 


*  Cf.  num.  VIII. 


Cf.  num.  V. 


*Caj).xiii.-Did. 
lib.lv,  cap.  XIII, 


designationetn :  et  quod  sic  omne  quantum  est  divisibile , 
et  quaelibet  pars  potest  esse  hoc  aliquid,  secundum  desi- 
gnationem.  Et  tunc  etiam  nihil  contra  propositum  nostrum 
sequitur. 

XI.  Ad  primam  confirmationem,  negatur  sequela.  Quia 
aliquam  conditionem  requirit  forma  aquae  in  per  se  primo 
perfectibili,  quam  non  requirit  in  parte  illius :  una  autem 
harum  conditionum  est  tanta  quantitas.  Et  simile  est  iudi- 
cium  de  tanto  calore,  etc. 

Ad  secundam  quoque  eodem  modo  dicitur :  quod  non 
sufficit  ad  posse  esse  individuum  eiusdem  speciei ,  com- 
municare  in  natura;  sed  oportet  adiungere  conditiones  re- 
quisitas  ad  per  se  existere.  Quidquid  enim  habet  naturam 
aquae  cum  conditionibus  necessariis  ad  per  se  existendum, 
potest  esse  aquae  individuum;  et  non  aliter. 

Ad  tertiam,  negatur  consequentia,  quoad  partes  inexi- 
stentes  tantum. 

Ad  ultimam  dicitur  quod,  si  poneretur  minimus  ignis 
tantummodo,  et  divideretur,  quod  non  solum  corrumpe- 
retur,  sed  annihilaretur;  licet  tam  antecedens  quam  conse- 
quens  sit  impossibile.  Nec  oportet  quaerere  aliud  destructi- 
vum  quam  divisionem:  quoniam  etsi  divisio  ut  sic  non 
sit  corruptiva,  divisio  tamen  talis,  scilicet  minimi  naturalis, 
est  universaliter  corruptiva;  et  in  tali  casu  annihilativa. 
Nec  ignis  minimus  est  unus  in  actu  et  multi  in  potentia, 
nisi  eo  modo  quo  partes  dicuntur  esse  in  potentia  in  toto : 
quia  scilicet  sunt  per  esse,  non  proprium,  sed  totius;  sicut 
et  partes  caeli  sunt  in  toto  in  potentia. 

XII.  Ad  ea  vero  quae  contra  maximum  obiiciuntur  *, 
respondetur  quod  maximum  ignem  dari  potest  intelligi 
dupliciter :  uno  modo,  loquendo  de  individuo  ignis  per  se 
uno;  alio  modo,  de  uno  quasi  per  aggregationem.  Et  dico 
quod  datur  ex  intrinseco  maximus  et  minimus  ignis  in  per 
se  uno  individuo;  quamvis  non  detur  maximus  unus  quasi 
per  aggregationem,  nisi  ab  extrinseco  (quia  scilicet  universi 
natura  non  patitur  ignem  superare  cetera  elementa,  etc). 
Vocatur  autem  ignis  individuum  per  se  unum,  illud  quod 
constat  sic  ex  una  necessario  in  actu  tam  forma  quam 
materia,  quod  per  solam  divisionem  non  posset  fieri  duo 
ignes.  Nec  hoc  consistit  in  indivisibili:  sed  tota  latitudo  a 
quantitate  minima  ignis,  ad  quantitatem  duorum  minimo- 
rum  exclusive ,  constituit  per  se  unum  oumero  ignem. 
Quantitas  autem  duorum  minimorum,  et  maior,  facit  unum 
quasi  per  aggregationem.  Et  idem  est  iudicium  de  aqua 
et  aliis  elementis,  et  huiusmodi  homogeneis.  -  Nec,  ex  his 
motus,  inteUigas  plantam  non  esse  per  se  unam,  quae  est 
una  in  actu  et  multae  in  potentia :  quoniam  partes  plantae 
organicae  sunt,  et  ad  complementum  naturale  individui 
eius,  requiritur  quod  habeat  omnes  partes,  etc.  Non  sic  est 
in  huiusmodi  homogeneis,  ut  patet.  -  Apposito  ergo  com- 
bustibiU  cuicumque  igni  etc. ,  concedendum  est  quod  com- 
bureret,  et  quod  cresceret  in  infinitum :  sed  non  esset  per 
se  unus  numero  ignis.  -  Et  sic  patet  responsio  ad  auctori- 
tatem  Aristotelis. 

XIII.  Circa  probationem  secundae  consequentiae  *,  oc- 
currit  dubium :  quia  falsum  assumitur,  scilicet  quod  quan- 
titas  sit  unum  accidentium  sequentium  formam  substan- 
tialem;  cum  constet  quantitatem  esse  accidens  consequens 
materiam.  -  Nec  valet  dicere  quod  quantitas  consideratur 
dupliciter,  scilicet  absolute,  et  ut  terminata ;  et  quod,  licet 
absolute  sit  consequens  materiam,  terminatio  tamen  eius 
sequitur  formam.  Haec  enim ,  licet  sint  vera ,  non  tamen 
ad  propositum.  Quia  littera,  ex  hoc  quod  quantitas  conse- 
quitur  formam,  infert,  ergo  est  terminata :  unde,  si  assum- 
ptum  esset  quod  quantitas  quoad  terminationem  sequitur 
formam,  esset  petitio  principii. 

XIV.  Ad  hoc  videtur  dicendum,  quantitatem  dupliciter 
sumi  posse.  Uno  modo,  secundum  id  quod  est  in  ea  de 
actu:  et  sic  sequitur  formam.  Alio  modo,  secundum  id 
quod  est  in  ea  de  potentia:  et  sic  sequitur  materiam.  Et 
quoniam  plurimum  in  ea  est  quod  spectat  ad  materiam 
potentiae ,  ut  patet  in  definitione  quanti  V  Metaphys.  * ; 
ideo  absolute  ponitur  accidens  consequens  compositym  ra- 
tione  materiae.  Et  quoniam  in  proposito  est  serrao  de 
quantitate  in  actu,  quia  de  infinito  in  actu;  ideo  in  propo- 


sito,  utens  littera  quantitate  ex  parte  actus,  attribuit  ipsam 
formae ;  et  ex  hoc  quod  ipsa ,  secundum  quod  est  actu , 
sequitur  formam,  infert:  ergo  est  terminata,  sicut  cetera 
consequentia  formam. 

XV.  Secundo  probatur  conclusio  *  ex  ratione  mobilitatis.   •  Cf.  num.  v. 
Omne  corpus  naturale   habet  aliquem  motum  naturalem , 

ex  I  Caeli,  text.  5  *:  nullum  corpus  infinitum  est  natura-   "Cap.n,  n.  2. 

liter  raobile :  ergo.  -  Probatur   minor ,  utendo  distinctione 

motus  naturalis   facta  I   Caeli  *.  Quia  non    potest   moveri   •  ibid. 

motu  recto:  eo  quod  omne  tale  potest  extra  locum  suum, 

saltem  secundum  partes,  esse.  Nec  motu  circulari :  eo  quod 

lineae  a  centro  circuli  protractae,  quanto   longius  protra- 

huntur,  tanto  inter  se  raagis  distant;  ergo  in  corpore  infi- 

nito  distarent   inter  se  infinite;  ergo  nunquam  una  perve- 

niret  ad  locura  alterius;  ergo  nunquara  una  pars  corporis 

infiniti  circularis  potest  venire  ad  locum  ubi  est  alia ;  ergo 

implicat  ipsum  raoveri.  Et  surapta  est  haec  ratio  ex  I  Caeli, 

text.  35  *.  ■  Cap.  V,  n.3. 

XVI.  Secunda   conclusio  *  est:  Nullura   corpus  raathe-   ■  cf.  num.v. 
maticum  potest  esse   infinitum  in  actu.  -  Probatur.  Si  est 

corpus  in  actu ,  ergo  habet  forraam :  ergo  figuram :  ergo 
terminum.  Ergo  non  est  infinitum.  -  Priraa  consequentia 
probatur:  quia  nihil  est  actu  nisi  per  formara  suam.  Se- 
cunda  vero:  quia  forma  corporis  de  genere  quantitatis  ut 
sic,  est  figura.  Tertia  autem  ex  definitione  figurae.  Et  haec 
ratio  sumpta  est  ex  III  Physic,  text.  40  *.  '  Cap.  v,  n.  6. 

XVII.  In  responsione  ad  secundura,  adverte  quod,  si 
diligenter  inspiciatur,  negat  infinitum  esse  passionem  quan- 
titatis;    quamvis  concedat  ei  non  repugnare.    Et  si  contra 

hoc  afferatur  textus  decirausquintus  I  Physic.*,  scilicet,  'Cap.  u,  n.  10. 
finiti  et  infiniti  ratio  quantitati  congruit,  in  proraptu  est 
responsio  :  quod  hoc  non  ideo  dicitur,  quod  quantitas  vin- 
dicet  sibi  infinitatem;  sed  e  converso  ,  quia  infinitas  vin- 
dicat  sibi  quantitatera,  quoniam  non  est  intelligibile  infini- 
tum  nisi  quantum :  sicut  etiam  dicitur,  yacui  ratio  convenit 
loco.  Intendunt  enim  per  hoc  philosophi,  quod  si  ista  in- 
veniuntur,  oportet  reperiri  in  quantitate  et  loco,  etc. 

XVIII.  In  responsione  ad  tertium,  ddverte  quod,  licet  re- 
sponsio  sumpta  sit  ex  III  Physic,  ex  quo  sumptae  sunt  etiam 
reliquae  rcsponsiones  (ad  primura  quidera  ex  textu  71  *, 
ad  quartura  autem  ex  74*,  ad  hoc  vero  ex  66  **):  licet, 
inquam,  ita  sit,  obstant  tamen  huic  responsioni  dicta  s.  Tho- 
mae  in  Tertia  Parte,  qu.  vii ,  art.  12*;  et  in  III  Sent.,  •  Resp.  ad  1. 
dist.  XIII,  qu.  I,  art.  2,  qu.  iii,  ad  i ;  imo  etiam  hic,  in  ar- 

ticulo  sequenti,  in  responsione  ad  2,  concedendo  augraen- 

tum  figurarum  in  infinitura.   In  III  quoque  fitysic  *,  ex-    •  Cap.  vi,  n.  4, 5. 

presse  Aristoteles  concedit,  textu  69  et  60,  raagnitudinem 

augeri  in  infinitum,  sicut  et  dividi. 

XIX.  Ad  hoc  breviter  respondetur,  cum  Aristotele  ibi- 
dem,  quod  raagnitudinem  augeri  in  infinitum,  potest  du- 
pliciter  intelligi.  Primo,  ea  ratione  quia  semper  potest  fieri 
sibi  additio  secundum  partes  proportionales.  Et  sic  ibidem 
dicitur  quod  augeri  potest  in  infinitum :  sed  per  tale  aug- 
mentum  nunquam  excedetur  certa  raagnitudo  signata.  Se- 
cundo,  quia  semper  potest  fieri  additio  simpliciter,  ita  quod 
excedat  omnera  certara  quantitatem.  Et  sic  distinguendum 
est.  Quia  aut  loquimur  de  magnitudine,  stando  infra  li- 
mites  continui:  aut  de  ea  ut  induit  rationera  discreti.  Prirao 
raodo,  nec  augraento  naturali,  nec  intellectuali,  continuum 
est  augmentabile  in  infinitum :  et  causa  assignatur  in  littera. 
Secundo  raodo  autera,  augmentabile  est  in  infinitum,  sicut 
et  numerus:  et  ad  hoc  pertinet  augmentura  figurarum  in 
infinitum.  -  Dixi  autem  de  continuo  ut  sic,  quod  nec  intel- 
ligibili  augmento  est  augmentabile  in  infinitum,  non  quod 
intellectus  non  possit,  quacumque  raagnitudine  data,  fin- 
gere  maiorem,  et  sic  in  infinitum ;  sed  quoniam  in  natura 
continui  ut  sic,  non  est  potentia  ad  huiusraodi  augraentum. 
In  natura  tamen  numeri  raaterialis  est:  et  sirailitcr  in  na- 
tura  continui  est  potentia  ad  diminutionem  in  infinitum, 
ut  patet  ex  eius  ratione.  Et  sic  omnia  consonant,  diversis 
modis  intellecta. 

XX.  Circa  rationem  assignatam  in  littera  *,  dubiura  oc-   •Dicwresp.ads. 
currit  ex  Scoto,  in  III  Sent.,  dist.  xiii,  qu.  i.   Impugnat  si- 

quidem  eam  sic.  Quilibct  numerus  est  unus  secundura  se  .  ca-  y  .  Dij. 
formaliter,  ex  VIII  Metaphys.  *:  ergo  in  augmentatione  nu-   iib.  vii,  cap.  vi. 


Cap.  VII,  n.  5. 

Cap.  VIII,  n.2. 
•  Cap.  VI,  n.  II. 


Cap.  vii,  n.  2. 


QUAESTIO  VII,  ARTICULUS  IV 


79 


meri  acceditur  ad  formam :  ergo  accessus  ad  formam  non 
prohibet  augmentum  in  infinitum.  Ergo  male  in  littera  di- 
citur  quod  ideo  magnitudo  non  augetur  in  infinitum,  quia 
accedit  ad  totum  et  formam. 

XXI.  Ad  hoc  dicitur  quod,  cum  numerus  augmentabilis 
in  infinitum  non  sit  quilibet  numerus,  sed  numerus  conti- 
nuorum,  ut  patet  III  Physic,  text.  68  *,  augmentatio  numeri 
non  accedit   ad   numerum    simpliciter,  sed  talem ,  scilicet 


partium  continui :  ac  per  hoc,  manifeste  acceditur,  non  ad 
totum ,  sed  ad  partem ;  sicut  et  divisio  continui ,  ex  qua 
causatur.  Augmentatio  auteni  continui  ad  totum  simpliciter 
accedit.  -  Neganda  est  ergo  prima  consequentia  Scoti :  quo- 
niam  a  numero  ad  numerum  talem,  idest  materialem,  arguit. 
Quod  non  licet  in  proposito :  quia  ly  materialis  minuit 
rationem  numeri  quoad  formalitatem ,  quia  addit  materia- 
litatem  formae,  et  permiscet  actum  potentiae,  ut  patet. 


ARTICULUS  QUARTUS 

UTRUM  POSSIT  ESSE  INFINITUM  IN  REBUS  SECUNDUM  MULTITUDINEM 


Vers.  21. 


*  Metaphys. , 
tract.vi,  cap.ii; 
tract.viii.cap.i. 

*  Philosophiae 
lib.  I,  tract.  i, 
<:ap.  XI. 


I 


II  Sent.,  dist.  i,  qu. 


,  art.  5,  ad   17  sqq.;  De  Verit.,  qu.  11,  art.  10;  Quodl.  IX,  art.  i; 
XH,  qu.  II,  ad  2;  III  Physic,  lect.  xii. 


»D  QUARTUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
possibile  sit  esse  multitudinem  infini- 
*tam  "■  secundum  actum.  Non  enim  est 
nimpossibile  id  quod  est  in  potentia  re- 
duci  ad  actum.  Sed  numerus  est  in  infinitum 
multiplicabilis.  Ergo  non  est  impossibile  esse  mul- 
titudinem  ^  infinitam  in  actu. 

2.  Praeterea,  cuiuslibet  speciei  possibile  est 
esse  aliquod  individuum  in  actu.  Sed  species  fi- 
gurae  sunt  infinitae.  Ergo  possibile  est  esse  infi- 
nitas  figuras  in  actu. 

3.  Praeterea,  ea  quae  non  opponuntur  ad  invi- 
cem,  non  impediunt  se  invicem.  Sed,  posita  aliqua 
multitudine  rerum,  adhuc  possunt  fieri  ^'  alia  multa 
quae  eis  non  opponuntur :  ergo  non  est  impossi- 
bile  aliqua  *  iterum  simul  esse  cum  eis,  et  sic  in 
infinitum.  Ergo  possibile  est  esse  infinita  in  actu. 

Sed  contra  est  quod  dicitur  Sap.  xi  *:  omnia 
in  pondere,  numero  et  mensura  disposuisti. 

Respondeo  dicendum  quod  circa  hoc  fuit  du- 
plex  opinio.  Quidam  enim,  sicut '  Avicenna  *  et 
Algazel  *,  dixerunt  quod  impossibile  est  esse  mul- 
titudinem  actu  infinitam  per  se :  sed  infinitam 
per  accidens  multitudinem  esse,  non  est  impos- 
sibile.  Dicitur  enim  multitudo  esse  infinita  per  se, 
quando  requiritur  ad  aliquid  ut  multitudo  infinita 
sit  ^.  Et  hoc  est  impossibile  esse :  quia  sic  opor- 
teret  quod  aliquid  dependeret  ex  infinitis;  unde 
eius  "  generatio  nunquam  compleretur,  cum  non 
sit  infinita  pertransire.  Per  accidens  autem  dici- 
tur  multitudo  infinita,  quando  non  requiritur  ad 
aliquid  infinitas  multitudinis  *,  sed  accidit  ita  esse. 
Et  hoc  sic  manifestari  potest  in  operatione  fabri, 
ad  quam  quaedam  multitudo  requiritur  per  se, 
scilicet  quod  sit  ars  in  anima,  et  manus  movens, 
et  martellus.  Et  si  haec  in  infinitum  multiplica- 
rentur,  nunquam  opus  fabrile  compleretur:  quia 
dependeret  ex  infinitis  causis.  Sed  multitudo  mar- 
tellorum  quae  accidit  ex  hoc  quod  unum  frangi- 
tur  et  accipitur '  aliud,  est  multitudo  per  accidens: 


accidit  enim  quod  multis  martellis  operetur;  et 
nihil  differt  utrum  uno  vel  duobus  vel  pluribus 
operetur,  vel  "  infinitis,  si  infinito  tempore  ope- 
raretur.  Per  hunc  igitur  modum,  posuerunt  quod 
possibile  est  esse  actu  multitudinem  infinitam  per 
accidens. 

Sed  hoc  est  impossibile.  Quia  omnem  multitu- 
dinem  oportet  esse  in  aliqua  specie  multitudinis. 
Species  autem  multitudinis  sunt  secundum  spe- 
cies  numerorum.  Nulla  autem  species  numeri  est 
infinita:  quia  quilibet  numerus  est  multitudo  men- 
surata  per  unum.  Unde  impossibile  est  esse  mul- 
titudinem  infinitam  actu ,  sive  per  se ,  sive  per 
accidens.  -  Item ,  multitudo  *  in  rerum  natura 
existens  est  creata:  et  omne  creatum  sub  aliqua 
certa  intentione  creantis  comprehenditur :  non 
enim  in  vanum  agens  aliquod  operatur.  Unde 
necesse  est  quod  sub  certo  numero  omnia  creata 
comprehendantur.  Impossibile  est  ergo  esse  mul- 
titudinem  infinitam  in  actu,  etiam  per  accidens. 

Sed  esse  multitudinem  infinitam  in  potentia, 
possibile  est.  Quia  augmentum  multitudinis  con- 
sequitur  divisionem  magnitudinis :  quanto  enim 
aliquid  plus  dividitur,  tanto  plura  secundum  nu- 
merum  resultant.  Unde,  sicut  infinitum  invenitur 
in  potentia  in  divisione  continui,  quia  proceditur 
ad  materiam,  ut  supra  *  ostensum  est;  eadem 
ratione  etiam  -"  infinitum  invenitur  in  potentia  in 
additione  multitudinis. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  unumquodque 
quod  est  in  potentia,  reducitur  in  actum  secun- 
dum  modum  sui  esse :  dies  enim  non  reducitur 
in  actum  ut  '  sit  tota  simul,  sed  successive.  Et 
similiter  infinitum  multitudinis  non  reducitur  in 
actum  ut  sit  totum  simul,  sed  successive:  quia 
post  quamlibet  ^  multitudinem,  potest  sumi  alia 
multitudo  in  infinitum. 

Ad  secundum  dicendum  quod  species  figurarum 
habent  infinitatem  ex  infinitate  numeri:  sunt  enim 
species  figurarum,  trilaterum  °,  quadrilaterum,  et 


a)  esse  multitudinem  infinitam.  -  esse  multa  infinita  codices  et 
edd.  a  b. 

P)  multitudinem.  -  multiplicationem  B. 

f)  fieri.  -  sumi  codices. 

S)  aliqua.  -  alia  ACDEFG. 

e)  sicut.  -  secundum  D,  scilicet  ceteri. 

^)  ad  aliquid  ...  sit.  -  ad  aliquid  quod  (ad  hoc  quod  D,  ad  hoc 
quod  aliquid  B)  sit  multitudo  infinita  ABCDFG  et  ed.  a.  E  om.  per 
se  quando ...  sit. 


7,)  eius.  -  talis  ABCDEF. 

6)  infinitas  multitudinis.  -  esse  infinitas  multitudines  B. 

i)  accipitur.  -  accipit  ACDEG. 

x)  vel.  -  vel  etiam  BFG. 

X)  multitudo.  -  omnis  multitudo  codices  et  edd.  a  b. 

[jl)  etiam.  —  et  codices  et  edd.  a  b. 

v)  ut.  -  quod  codices. 

5)  quamlibet.  -  quandam  codices  et  edd.  a  b. 

0)  trilaterum.  -  ut  trilaterum  Pab. 


ad  3 


Art.  praeced., 


8o 


QUAESTIO  VII,  ARTICULUS  IV 


sic  inde  ".  Unde,  sicut  multitudo  infinita  nume- 
rabilis  f  non  reducitur  in  actum  quod  sit  tota 
simul,  ita  nec  multitudo  figurarum. 

Ad  tertium  dicendum  quod,  licet,  quibusdam 


posiris,  alia  poni  non  sit  eis  oppositum;  tamen 
infinita  poni  opponitur  cuilibet  speciei  multitudi- 
nis.  Unde  non  est  possibile  esse  aliquam  multi- 
tudinem  actu  infinitam. 


jc)  et  sic  inde.  -  et  sic  deinceps  B,  et  sic  in  infinitum  D.  |         p)  multitudo  infinita  numerabilis,  -  multitudo  infinita  numeralis  G. 

Commentaria  Cardinalis  Caietani 


IN  titulo ,  secundum   multitudinem  quamcumque,  sive  de 
genere  quantitatis,  sive  extra  genus.  Et  hinc  patet  quod 
ista  quaestio  est  altior  et  universalior  quam  inquisitio  quae 
•Cap.vii,  n.2,3.   fit:  ni  Physic.*:  quoniam  ibi  de  materiali  tantum  multitu- 
dine,  sequente  divisionem  continui,  sermo  est;  iiic  autem 
de  raultitudine  universaliter,  sive  materiali  sive  immateriali. 

II.  In  corpore  duo;  primo  refert  opinionem  Avicennae  et 
'Cf.  num.  IV.      Algazelis;  secundo,  improbando  eam,  respondet  quaesito  *. 

III.  Quoad  primum ,  duas  propositiones  refert ,  ac  eas 
declarat.  Altera  est :  impossibile  est  esse  in  actu  multitu- 
dinem  infinitam  per  se.  Altera:  possibile  est  esse  in  actu 
multitudinem  infinitam  per  accidens.  -  Declarantur  ambae, 
manifestatis  illis  terminis,  infinita  per  se  multitudo  et  infi- 
nita  per  accidens.  Probantur  vero :  quia  nunquam  comple- 
retur  opus,  si  ex  infinitis  per  se  dependeret;  secus  autem 
per  accidens;  ut  patet  in  exemplo  litterae. 

IV.  Quoad  secundum,  sunt  duae  condusiones  respon- 
sivae  quaesito ,  secundum  diversitatem  actus  a  potentia. 
Prima  est:  Impossibile  est  esse  in  actu  infinitam  multitu- 
dinem,  sive  per  se  sive  per  accidens.  Secunda  est :  Possibile 

*  Cf.  num.  xvm.   est  esse  multitudinem  infinitara  in  potentia  *. 

*  Cf.  num.vn.  Prima  conclusio  probatur  dupliciter  *.  Omnis  multitudo 

actu  existens,  est  in  aliqua  specie  multitudinis :  ergo  est 
secundura  aliquara  speciem  numeri :  ergo  est  finita.  -  Ante- 
cedens  patet.  Prima  vero  consequentia  probatur :  quia  spe- 
cies  multitudinis  sunt  secundum  species  numerorura.  Se- 
cunda :  quia  numerus  est  multitudo  raensurata  per  unum. 

V.  Circa  primam  consequentiam  et  eius  probationem, 
dubitatur.  Quia  raultitudo  est  quid  coraraunius  quam  nu- 
raerus,  et  consequenter  debet  habere  species  plures  quara 
nuraerus :  alioquin  communioris  rationem  non  retineret. 
Non  ergo  species  multitudinis  sunt  secundum  speciem  nu- 
meri.  -  Et  confirmatur  hoc :  quia  dici  potest  quod  species 
multitudinis  finitae  sunt  secundum  species  numeri ;  non 
autem  species  raultitudinis  absolute.  -  Et  attestatur  his  Ari- 

•Cap.xiii.-Did.   stoteles,  V  Metaphys.,  capitulo  de  Qiianto  *,  dicens  quod 
hb.  V,  cap.xiii,  piuj-alitas  finita  est  numerus:  quasi  infinitatem  excipiat. 

VI.  Ad  hoc  breviter  dicitur  quod,  cum  ignota  ex  notio- 
ribus  naturaliter  cognoscamus,  et  experiaraur  omnis  multi- 
tudinis  species  quas  noviraus,  proportionales  esse  speciebus 
nuraeri ;  satis  consonat  arti  ut  possit  universalis  propositio 
forraari  ,  quod  omnis  species  multitudinis  est  secundura 
aliquara  speciem  numeri. 

Ad  obiectionem  autem  dicitur,  quod  aliud  est  oranes 
species  multitudinis  esse  species  numeri,  quod  falsum  est: 
et  aliud,  omnes  species  multitudinis  esse  secundum  species 
numeri ,  idest  proportionales  illis,  quod  assumptum  est,  et 
verum.  Unde  multitudo,  quia  universalius  quid  est,  habet 
multo  plures  species  quam  numerus :  quia  habet  oranes 
species  numeri,  et  omnes  species  multitudinis  immaterialis, 
quae  proprie  non  est  numerus,  etc.  -  Et  per  hoc  patet  ad 
confirmationem ,  quod  illud  voluntarie,  non  rationabiliter 
diceretur.  -  Textus  autem  Aristotelis  nihil  officit.  Quando- 
quidem  nihil  ex  illo  ad  propositum  elici  potest ,  nisi  quod 
pluralitas  infinita  non  esset  nuraerus :  sed  hoc  non  obstat 
processui  huic,  sed  magis  confirmat  secundam  consequen- 
tiara,  ut  patet. 

*  cf.  num.  IV.  VII.  Secundo  probatur  eadem  conclusio  *.  Omnis  mul- 

titudo  in  rerum  natura  actu  existens,  est  creata :  ergo  com- 
prehenditur  sub  aliqua  certa  intentione  creantis :  ergo  certo 
numero.  Ergo  impossibile  est  quod  sit  infinita.  -  Antece- 
dens  patet.  Prima  vero  consequentia  probatur;  quia  non 
in  vanum  agens  aliquid  operatur.  Reliquae  relinquuntur  ut 
evidentes. 


VIII.  Circa  hanc  rationem  dubitatur :  quoniam  aut  as- 
sumit  falsura ,  aut  non  infert  intentum.  CUm  enim  assu- 
mitur  quod  omne  creatum  sub  aliqua  ceria  intentione 
creantis  comprehenditur,  aut  intelligitur  de  intentione  certa 
certitudine  finis ;  aut  certitudine  medii  per  quod  acquiri- 
tur  finis. 

Si  certitudine  finis,  tunc  dupliciter  exponi  potest ;  aut  ita 
quod  ipsum  creatum  sit  certus  finis ;  aut  ita  quod  habeat 
certum  finem.  Si  igitur  sensus  est ,  quod  omne  creatum 
comprehenditur  sub  aliqua  intentione  creantis  ut  certus 
finis ,  propositio  videtur  manifeste  falsa :  quoniam  aliquid 
creatum  nec  est  finis  creantis,  nec  alicuius  alterius  creatu- 
rae,  puta  infima  creatura.  -  Si  vero  est  sensus,  quod  omne 
creatum  comprehenditur  sub  aliqua  creantis  intentione  ut 
ad  certum  finem,  propositio  est  verissiraa :  quia  Deus  ipse, 
et  participatio  suae  bonitatis,  est  certus  cuiusque  creati  finis 
intentus  a  creante.  Sed  tunc  nihil  infert  ad  propositura :  ex 
hoc  enim  non  sequitur,  ergo  sub  certo  numero. 

Si  autem  sensus  est,  quod  omne  creatum  coraprehen- 
ditur  sub  aliqua  intentione  creantis,  ut  certum  medium  per 
quod  acquiritur  finis,  propositio  videtur  falsa,  et  non  pro- 
bata.  Falsa  quidem;  quia  potest  aliter  coraprehendi  sub 
intentione  creantis,  quara  hoc  modo.  Potest  enim  intendi, 
non  ut  certum  mediura  ad  acquirendum  finem,  sed  ut  co- 
mitans  seu  proveniens  ex  certo  medio  per  quod  acquiritur 
finis:  ut  patet  ex  Averroe,  XII  Metaphys.,  comment.  xxxvn, 
ubi  vult  quod  intelligentiae  raoveant  orbes  ut  assimilentur 
Deo  in  faciendo  entia;  et  ad  hoc  sequitur  infinitas  circula- 
tiones  esse  causatas  ab  eis  et  infinitos  effectus,  et  infinitas 
aniraas  esse  creatas,  apud  Avicennam.  -  Non  probata  autem : 
quia  ex  illo  medio,  nullum  agens  operatur  aliquid  in  va- 
num,  nihil  aliud  potest  inferri  nisi,  ergo  agit  propter  finem; 
quo  concesso,  diceretur  quod  multitudo  infinita  est  propter 
finem  extrinsecura ,  scilicet  Deura  et  conservationem  per- 
petuae  assimilationis  causantis  ipsam  ad  Deura,  ut  philo- 
sophi  dicunt. 

IX.  Circa  eandem  rursus  rationem  dubium  occurrit;  quia 
committi  in  ea  videtur  sophisma  a  sensu  diviso  ad  com- 
positum,  a  quolibet  creato  ad  raulta,  irarao  infinita,  col- 
lective  procedendo.  Quaravis  enim  quodlibet  creatum  sit 
terminus  alicuius  certae  intentionis  et  operationis  ipsius 
creantis ,  multa  tamen  creata  non  oportet  esse  terrainum 
alicuius  intentionis  et  operationis,  sed  raultarura  intentio- 
nura  et  creationum.  Et  consequenter  infinita  creata  erunt 
termini  infinitarum  intentionura,  sicut  et  creationura. 

X.  Circa  eandem  adhuc  rationem  dubium  est;  quia  radix 
eius,  scilicet,  omne  creatum  comprehenditur  sub  aliqua 
certa  intentione  creantis ,  licet  sit  vera  in  creatis  per  se, 
in  creatis  tamen  per  accidens,  negaretur  ab  Avicenna.  Mul- 
titudo  enim  per  accidens  infinita,  non  est  intenta  nisi  per 
accidens,  ut  in  littera  dicitur :  et  consequenter  non  creatur 
nisi  per  accidens.  Vocatur  autem  creatum  per  accidens , 
quod  ad  praeparationem  alterius  opus  est  creari;  ut  con- 
tingit  de  aniraa  intellectiva,  quae,  praeparato  a  natura  cor- 
pore  disposito ,  semper  creatur.  Et  quia  infinita  corpora 
fuerunt  iam  praeparata,  infinitae  aniraae  siint  creatae;  qui- 
bus,  ut  sic,  accidit  reraansisse  in  actu,  quia  incorruptibiles 
sunt.  Et  sic  earum  infinitas  non  ponitur  per  se  intenta; 
sed  consequens  ad  aeternitatem  generationis  humanae. 

XI.  Ad  evidentiam  huius  processus  *,  nota  primo,  quod   "  Cf.  num.  vn. 
ly  creatum  potest  sumi  proprie,  ut  distinguitur  contra  cau- 

satum:  et  potest  surai  communiter,  ut  non  referat  dicere 
causatum  aut  creatum.  Et  quod  sumatur  comrauniter,  uni- 
versalis  probatio  litterae  insinuat,  dura  ad  illius  probatio- 


QUAESTIO  VII,  ARTICULUS'  IV 


81 


nem  assumpsit  quod  non  in  vanum  agens  operatur.  Quod 
autem  sumatur  proprie ,  ipsa  verbi  formalis  significatio 
ostendit.  -  Parum  autem  aut  nihil  refert  utro  modo  su- 
matur.  Si  enim  sumitur  proprie ,  ponderanda  sunt  verba 
probationis  cum  dicit  aliquid  operatur,  idest  proprium  ter- 
minum  operationis  attingit.  Et  per  hoc  excluduntur  omnia 
consequentia  ad  proprium  et  intentum  opus  agentis:  et  de 
omni  creato  verificatur  quod  est  proprius  terminus  crea- 
tionis.  Si  vero  sumitur  communiter,  causatura  restringen- 
dum  est  ad  proprie  causatum,  ut  distinguitur  contra  con- 
sequentia  causatum. 

Verum,  utroque  modo,  restringitur  ad  causata  vel  creata 
actu  existentia,  ita  quod  collapsa  excluduntur.  Et  hoc  in- 
sinuatur  in  littera,  cum  dicitur  creantis.  Quod  enim  crea- 
tum  est  et  perseverat,  continue  quodammodo  creatur,  quia 
conservatur ;  pendet  enim  et  in  fieri  et  in  esse  a  creante.  - 
Comprehenditur  autem  sub  creantis  intentione,  non  solum 
quod  actualiter  comprehenditur,  sed  quod  comprehensibile 
est,  dato  quod  actu  non  comprehenderetur. 

XII.  Ex  hoc  autem  quod  assumpta  propositio  non  est 
nisi  de  actu  existentibus,  quae  proprii  termini  actionis  sunt, 
Cf.  num.  viii.  solutio  omnium  obiectorum  *  habetur.  Omnia  siquidem 
actu  existentia  potest  Creator  et  ut  medium  ad  acquisitio- 
nem  alicuius  finis  ordinare,  et  ut  finem  per  aliquid  aliud 
assequendum  intendere.  Ex  quo  enim  actu  existere  ponitur, 
iam  terminata  eius  productio  ponitur:  et  consequenter  ut 
raedium  ad  aliquid  acquirendum  dirigi  potest ;  et  similiter 
potuit  esse  finis  intentus  et  acquisitus  per  aliquod  medium; 
nec  ratio  finis,  nec  ratio  medii  ad  finera,  repugnat  ei  quod 
actu  existat.  Et  propterea,  cum  intentio  non  sit  proprie  nisi 
finis  et  medii  per  quod  acquirendus  est  finis,  omne  actu 
existens  comprehensibile  est  sub  certa  intentione  creantis, 
tam  ut  finis  quam  ut  medium.  Ut  finis  quidem :  tum  quia 
nulla  est  creatura  adeo  infima,  quae  non  sit  aut  esse  possit 
finis  alicuius  alterius ;  tum  quia  saltem  est  certus  finis  suae 
productionis ;  tum  quia  hoc  intelligitur  quantum  est  ex  se : 
nulli  enim  creato  actu  existenti  repugnat,  quantum  est  ex 
se ,  ratio  finis ,  quamvis  forte  aliquid  nullius  sit  finis.  Ut 
medium  autem :  quia  post  ipsum  restant  multae  aut  multo- 
rum  productiones  et  nobilitates,  ad  quarum  aliquam  potest 
ordinari  ut  medium,  quod  iara  est  ens  in  actu. 

Nec  obstat  prima  contra  hoc  membrum  obiectio.  Quo- 
Num.  XI.  niam,  ut  iam  patet  ex  dictis  *,  formaliter  loquendo  de  creato, 

non  potest  esse  consequens  proprium  creationis  terminum; 
sed  oportet  creatum  creationem  terminare.  Tale  autem  opor- 
tet  esse  intentum  ut  finis,  aut  medium  ad  finem.  -  Nec  est 
verum  quod  non  sit  probata.  Quoniara  ex  illa  assurapta  pro- 
positione,  agens  non  operatur  aliquid  in  vanum,  optime 
ex  fine  operationis  exterioris,  concluditur  terrainus  interioris 
intentionis.  Ex  eo  enira  quod  nullius  agentis  operatio  est 
in  vanura,  sed  ad  certum  terminum  proprium,  oportet  quod 
intentio  operantis  sit  etiam  respectu  certi  termini :  quoniam 
intentio  agentis  statuit  finem  operationi.  -  Et  sic  patet  re- 
sponsio  ad  primo  obiecta. 
'  Cf.  num.  IX.  XIII.  Ad  secundam  verO  dubitationem  *,  dicitur  quod, 

quia  tota  multitudo  existentium  in  actu  potest  accipi  ut 
unum  creatum ,  quoniam  non  excedit  universum ,  quod 
unius  prinio  intenti  creati  rationem  habet;  consequens  est 
quod  non  solum  singula  creata,  sed  omnia  simul,  modo 
actu  coexistant,  sunt  comprehensibilia  sub  aliqua  una  certa 
intentione  creantis.  Et  propterea  nullum  sophisma  in  pro- 
posito  committitur,  ubi  ex  propositione  adversarii  quod  actu 
existat  infinita  multitudo,  infertur,  ergo  est  comprehensi- 
bilis  sub  certa  intentione  creantis,  ergo  non  est  injinita: 
quia  tam  ratione  medii  ad  consequendum  finem,  quam  ra- 
tione  finis,  repugnat  infinitas  multitudinis. 
•  Cf.  num.  X.  XIV.  Ad  tertium  autem  dubium  *,  dicitur  quod  creatum 

per  accidens  potest  dupliciter  intelligi.  Uno  modo,  ut  per 
accidens  distinguitur  contra  per  se.  Et  hoc  modo,  negatur 
dari  creatum  per  accidens :  quoniam  omne  creatum  est  per 
seipsura  intentum  a  Creatore,  sicut  etiam  est  per  seipsum 
terminus    creationis;    alioquin    non    fieret   ex   nihilo.    Alio 


modo,  ut  per  accidens  distinguitur  contra  per  se  primo,  et 

significat  idem  quod  per  aliud.  Et  hoc  modo  datur  creatum 

per  accidens,  idest  per  aliud,  saltem  occasionaliter.  Et  hoc 

raodo  animae  intellectivae ,  tam   apud   adversarium   quam 

nos,   creantur  per  accidens:  quamvis  apud  nos  magis  per 

accidens  quam  apud  ipsum.  Sed  hoc  non  aufert  quin  sint 

per  seipsas  intentae  singulae,  sicut  et  per  seipsas  creatae. 

Quoniara,  quamvis  inter  se  habeant  ordinera  per  accidens, 

relatae  tamen  ad  creantem,  sunt  et  per  se  intentae  et  pro- 

ductae :  imo  magis  per  se  quam  quodcumque  corruptibile ; 

quoniara  res  incorruptibiles    perfectiores  et  digniores  sunt 

universi  partes,  ac  per  hoc  magis  intentae.  Cuius  signum 

est,  quod  in  sphaera  activorum,  solae  species  sunt  per  se 

intentae,  quia  solae  sunt  perpetuae.  Et  quoniam  non  solum 

singulae,  sed  infinitae  simul  ponuntur  in  actu,  consequens 

est,  ut  dictum  fuit  *,  ut  omnes  sint  per  se  intentae  et  pro-  *  Num.  praeced. 

ductae,  utpote  sub  aliqua  una  certa  intentione  comprehensi- 

biles;  irao  et  siraul  producibiles,  quantum  est  ex  se,  in  actu. 

XV.  Adverte  hic,  quod  ex  hoc  loco  habetur  quod  s.Tho- 
mas  ademit  sibi  omnera  viara  concordiae  cum  doctrina  Ari- 
stotelis,  iuxta  expositionem  suam.  Tenet  namque  Aristote- 
lem  putasse  animas  intellectivas  immortales,  et  numeratas 
secundura  numerum  corporum :  et  constat  Aristotelem  te- 
nuisse  generationem  aeternam.  Ex  his  autem  manifeste 
sequitur  animas  humanas  esse  actu  infinitas :  quod  hic  de- 
cernitur  impossibile,  et  in  II  Cont.  Gent.,  cap.  lxxxi,  dicitur 

non   repugnare   doctrinae   Aristotelis   in   III  Physic.  *  et  I    '  Cap.v,  n.6  sqq. 
Caeli*,  quia  utrobique  de  infinito  materiali  sermo  fuit.       '  Cap.  vi,  n.  n ; 

C3D     VII 

XVI.  Circa  hanc  conclusionem  *,  multa  afferuntur  a  Ca-   ■  Cf.  niim.  iv. 
preolo  *  arguraenta   ex  Gregorio  et  Adam:  sed  omnia  ad   '  i  ■?«•«<•<  dist. 
tria    reducuntur.    Primo   ergo   arguit  sic.    Dantur   mhnitae  i,  art.  2,  conci.3. 
partes  proportionales  actu  in  continuo:  ergo  possunt  dari 
separatae,  Ergo.  -  Probatur  sequela :  quia  omne  absolutum 

existens  potest  divina  potentia  conservari  sine  eo  quod  non 
est  de  essentia  illius;  sed  continuatio  unius  cum  alia  non 
est  de  essentia  partium;  ergo. 

Secundo,  Deus  in  quoHbet  initio  cuiusque  partis  propor- 
tionalis  unius  horae,  potest  creare  angelura:  ergo  in  una 
hora  creare  infinitos  in  actu.  -  Et  confirmatur :  quia  quid- 
quid  potest  Deus  successive,  potest  simul,  in  rebus  per- 
manentibus. 

Tertio,  non  minoris  potentiae  est  Deus  quam  infinitae 
animae,  si  essent,  et  quara  ignis  inferni.  Sed  illae  possent 
infinita  simul;  et  ignis  infinitos  cruciatus,  si  essent  ibi  in- 
finitae  animae.  Ergo. 

XVII.  Ad  prima  duo  argumenta  respondetur  breviter, 
quod  ibi  est  sophisma  a  sensu  diviso  ad  compositum.  Quam- 
vis  enim  de  ratione  singularum  partium  non  sit  continuitas 
cum  alia,  est  tamen  de  ratione  omnium  simul:  quia  de 
ratione  earum  simul,  est  esse  in  potentia,  cui  repugnat  sin- 
gularum  ab  invicem  separatio.  -  Et  similiter  implicat  nu- 
merare  initia  omnia  partium  proportionalium  horae:  quia 
ponitur  ea  successiva  numeratione  completa  in  fine  horae, 
et  tamen  infinita.  Si  enim  infinita ,  nunquam  nuraerabun- 
tur :  et  si  complebuntur ,  non  erunt  infinita.  Potest  ergo 
Deus  in  singulis  initiis,  non  autem  in  oranibus.  -  Et  per 
hoc  ad  confirmationem :  quia  nec  simul  nec  successive 
potest  producere  infinita  actu  existentia. 

Ad  tertium  autem,  concesso  toto,  nihil  habetur  contra 
intentum.  Quoniam  non  ex  defectu  divinae  potentiae,  sed 
ex  impossibilitate  rei  factibilis,  consurgit  quod  infinita  in 
actu  esse  nequeunt.  Cum  quo  tamen  stat  quod  illae  con- 
ditionales  sunt  verae :  sicut,  si  homo  est  leo,  est  rugibilis ; 
non  tamen  sequitur,  ergo  Deus  potest  facere  hominem  ru-  . 
gibilem. 

XVIII.  Secunda    conclusio  *  responsiva    est :    Infinitum   '  *-^-  ""■"•  '*• 
secundum  multitudinem  invenitur  in  potentia.  -  Probatur. 
Infinitum  invenitur  in  potentia  secundum  divisionem  con- 

tinui :  ergo  secundura  multitudinem.  -  Probatur  sequela : 
quia  augmentum  multitudinis  sequitur  divisionem  magni- 
tudinis.  Antecedens  patet :  et  probatur,  quia  proceditur  ad 
materiara. 


-es-- 


SuMMAE  Theol.   D.  Thomae  T.  I. 


82 


QUAESTIO  VIII,  ARTICULUS  I 


QUAESTIO  OCTAVA 

DE    EXISTENTIA    DEI    IN    REBUS 


IN    QUATUOR    ARTICULOS    DIVISA 


QuiA  vero  infinito   convenire  videtur   quod 
ubique   et  in  omnibus  sit,   considerandum 
est  utrum  hoc  Deo  conveniat  ". 
Et  circa  hoc  quaeruntur  quatuor. 

Primo:  utrum  Deus  sit  in  omnibus  rebus. 


Secundo :  utrum  Deus  sit  ubique. 

Tertio :  utrum  Deus  sit  ubique  per  essentiam 

et  ^  potentiam  et  praesentiam. 
Quarto :  utrum  esse  ubique  sit  proprium  Dei. 


Ps.  CXII,  4. 


Qu.  XX. 


Vers.  14. 


Vers.  12. 


*Cap.ii.-S. 
lect.  m,  IV. 


Th. 


ARTICULUS  PRIMUS 

UTRUM  DEUS  SIT  IN  OMNIBUS  REBUS 

I  Sent.,  dist.  xxxvii,  qu.  i,  art.  i ;  III  Cont.  Gent.,  cap.  lxviii. 


»D  PRIMUM  sic  PROCEDiTUR.  Vidctur  quod 
Deus  non  sit  in  omnibus  rebus  ''.  Quod 
*enim  est  supra  omnia,  non  est  in  omni- 
^bus  rebus.  Sed  Deus  est  supra  omnia, 
secundum  illud  Psalmi  * :  Excelsus  super  omnes 
gentes  Dominus,  etc.  Ergo  Deus  non  est  in  omni- 
bus  rebus. 

2.  Praeterea  ,  quod  est  in  aliquo ,  continetur 
ab  eo.  Sed  Deus  non  continetur  a  rebus,  sed 
magis  continet  res  °.  Ergo  Deus  non  est  in  rebus, 
sed  magis  res  sunt  in  eo.  Unde  Augustinus,  in 
libro  Octoginta  trium  Quaest.  *,  dicit  quod  in 
ipso  '  potius  sunt  omnia,  quam  ipse  alicubi. 

3.  Praeterea,  quanto  aliquod  agens  est  virtuo- 
sius,  tanto  ad  ^  magis  distans  eius  actio  procedit. 
Sed  Deus  est  virtuosissimum  agens.  Ergo  eius 
actio  pertingere  potest  ad  ea  etiam "  quae  ab  ipso 
distant:  nec  oportet  quod  sit  in  omnibus. 

4.  Praeterea,  daemones  res  aliquae  sunt.  Nec 
tamen  Deus  est  in  daemonibus :  non  enim  est 
conventio  lucis  ad  tenebras,  ut  dicitur  II  ad  Cor.vi  *. 
Ergo  Deus  non  est  in  omnibus  rebus. 

Sed  contra,  ubicumque  operatur  aliquid,  ibi 
est.  Sed  Deus  operatur  in  omnibus,  secundum 
illud  Isaiae  xxvi  *:  omnia  opera  nostra  operatus 
es  in  nobis,  Domine.  Ergo  Deus  est  in  omnibus 
rebus. 

Respondeo  dicendum  quod  Deus  est  in  omnibus 
rebus,  non  quidem  sicut  pars  essentiae,  vel  sicut 
accidens,  sed  sicut  agens  adest  *  ei  in  quod  agit. 
Oportet  enim  omne  agens  coniungi  ei  in  quod 
immediate  agit,  et  sua  virtute  illud  contingere: 
unde  in  VII  Physic.  *  probatur  quod  motum  et 
movens  oportet  esse  simul.  Cum  autem  Deus  sit 
ipsum  esse  per  suam  essentiam,  oportet  quod  esse 
creatum  sit  proprius  effectus  eius;  sicut  ignire  ' 
est  proprius  effectus  ignis.  Hunc  autem  effectum 
causat  Deus  in  rebus,  non  solum  quando  primo 


esse  incipiunt,  sed  quandiu  in  esse  conservantur; 
sicut  lumen  causatur  in  aere  a  sole  quandiu  aer 
illuminatus  manet.  Quandiu  igitur  res  habet  esse, 
tandiu  oportet  quod  Deus  adsit  ei,  secundum 
modum  quo  esse  habet.  Esse  autem  est  illud 
quod  est  magis  intimum  cuilibet,  et  quod  pro- 
fundius  omnibus  inest:  cum  sit  formale  respectu 
omnium  quae  in  re  sunt,  ut  ex  supra  *  dictis 
patet.  Unde  oportet  quod  Deus  sit  in  omnibus 
rebus,  et  intime. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  Deus  est  supra 
omnia  per  excellentiam  suae  naturae :  et  tamen 
est  in  omnibus  rebus  ',  ut  causans  omnium  esse, 
ut  supra  *  dictum  est. 

Ad  secundum  dicendum  quod,  licet  corporalia 
dicantur  esse  in  aliquo  sicut  in  continente,  tamen 
spiritualia  continent  ea  in  quibus  sunt,  sicut  anima 
continet  corpus.  Unde  et  Deus  est  in  rebus  sicut 
continens  res.  Tamen ,  per  quandam  similitudi- 
nem  corporalium,  dicuntur  omnia  esse  in  Deo, 
inquantum  continentur  ab  ipso. 

Ad  tertium  dicendum  quod  nullius  agentis,  quan- 
tumcumque  virtuosi ,  actio  procedit  ad  aliquid 
distans,  nisi  inquantum  in  illud  per  media  agit. 
Hoc  autem  ad  maximam  virtutem  Dei  pertinet, 
quod  immediate  in  omnibus  agit.  Unde  ^  nihil 
est  distans  ab  eo,  quasi  in  se  illud  Deum  non 
habeat.  Dicuntur  tamen  res  distare  a  Deo  per  dis- 
similitudinem  naturae  vel  gratiae  >":  sicut  et  ipse 
est  super  omnia  per   excellentiam  suae  naturae. 

Ad  quartum  dicendum  quod  in  daemonibus  in- 
telligitur  et  natura,  quae  est  a  Deo,  et  deformitas 
culpae,  quae  non  est  ab  ipso.  Et  ideo  non  est 
absolute  concedendum  quod  Deus  sit  in  daemo- 
nibus,  sed  cum  hac  additione,  inquantum  sunt 
res  quaedam.  In  rebus  autem  quae  nominant 
naturam  non  deformatam,  absolute  dicendum  est 
Deum  esse. 


o)  hoc  Deo  conveniat.  -  haec  Deo  conveniant  B. 

p)  et.  -  per  F,  om.  ceteri. 

Y)  rebus.  —  Om.  ABCEFG;  infra  utroque  loco  om.  codices. 

S)  res.  -  eas  ABCDEF.  -  Pro  eo,  Deo  FG. 

i)  ipso.  -  illo  codices,  i»  ed.  a.  -  Ante  alicubi  addunt  sit  ABCDE. 

^)  ad.  ~  ad  aliquid  B. 

T))  etiam.  -  Om.  ABCDE. 


0)  adest.  -  inest  A. 

i)  ignirc.  -  igniri  ABCDEF.  -  Pro  ignis,  ipsius  ignis  Pb. 

x)  rebus.  -  Om.  codices  et  edd.  ab,  -  Pro  causans  omnium  esse, 
creans  omnium  esse  CE  et  edd.  ab.  -  Pro  ut  supra  dictum  est,  sicut 
iam  dictum  est  C,  sicut  dictum  est  ceteri. 

X)  Unde.  -  dum  ABCE.  -  illud  om.  codices  et  ed.  a. 

|i)  gratiae.  -  gloriae  P. 


•  Qu.  IV,  art. 
ad  3. 


In  corpore. 


QUAESTIO  VIII,  ARTICULUS  I 


83     . 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


sqq. 


IN  tituio,  ly  Deus  sumitur  formaliter,  ut  est  nomen  na- 
turae  divinae  ut  distinguitur  contra  potentiam:  ita  quod 
non  quaeritur  de  Deo  secundum  potentiam  quamcumque, 
sed  secundum  substantiam;  ut  patet  ex  introductione  liuius 
Vid.  supra,  qu.  quaestionis ,  et  ex  titulo  totius  tractatus  *,  usque  ad  xiv 
quaestionem.  Quod  ut  melius  intelligatur,  distingue  ly  Deus 
dupliciter:  uno  modo,  secundum  seipsum;  alio  modo,  5e- 
cundum  eius  diffusam  virtutem.  Non  est  hic  quaestio,  an 
virtus  divina  diffusa  sit  in  omnia :  sed  an  ipse  Deus ,  se- 
cundum  seipsum,  sit  in  omnibus.  -  Ly  sit  in  non  sumitur 
determinate  pro  aiiquo  speciali  modo  essendi  in:  sed  in- 
distincte,  et  in  communi.  Et  hoc  bene  nota:  quia  Scotus, 
Sc.  qu.  V.  iu  Secundo,  dist.  n,  qu.  i  partis  secundae  illius  distinctionis  *, 
non  intellexit  hunc  titulum.  Sed  differenda  est  eius  ratio 
Cf.  num.  VII,   usque  ad  examen  conclusionis  *,  ut  melius  percipiatur. 

II.  In  corpore  articuli  est  una  conclusio ,  responsiva 
quaesito  affirmative,  habens  duas  partes :  Deus  est  in  omni- 
bus  rebus  intime. 

Probatur  primo  prima  pars.  Deus  est  ipsum  esse  per 
essentiam:  ergo  habet  esse  creatum  pro  proprio  effectu, 
non  solum  in  fieri,  sed  in  conservari:  ergo  est  in  omnibus 
sicut  agens,  et  non  sicut  accidens  aut  pars.  Ergo  est  in 
omnibus  rebus.  -  Prima  consequentia  declaratur  a  simili : 
sicut  ignire  est  proprius  effectus  ignis.  Et  ly  quoad  con- 
servari  declaratur:  sicut  lumen  causatur  a  sole  quandiu 
est  aer  illuminatus.  Secunda  vero  sequela  probatur:  quia 
omne  agens  oportet  coniungi  ei  in  quod  immediate  agit. 
•Cap.  I,  n.  8.  Quod  probatur  auctoritate  VII  Physic,  text.  8*:  movens 
et  motum  oportet  esse  simul. 

Secunda  autem  pars  conclusionis,  scilicet  ly  intime,  pro- 
batur  sic.  Esse  est  formale  respectu  omniura  quae  in  re 
sunt :  ergo  inest  profundius  omnibus :  ergo  est  intiraum 
cuilibet.  Ergo  Deus,  proprius  actor  essendi,  est  in  oranibus 
intime. 

III.  Circa  hunc  processum,  primo  declaranda  est  forma, 

•  Numm.  sqq.      deinde  termini  *;  et  post  examinabuntur  singula  ♦*.  Nota 

Num.  vu  sqq.  '         ,  *  .  .    r 

ergo  quod  in  textu  pnma  consequentia  non  intert  utrumque, 
scilicet  quod  esse  dependeat  et  in  fieri  et  in  conservari:  sed 
tantura  quod  sit  proprius  effectus.  Visum  est  autem  iun- 
gere  utruraque  in  uno  consequente,  quia  in  littera  oranino 
secundum  horum  non  probatur,  sed  declaratur  tantum 
exeraplo  lurainis.   Et  quia  vere  consequentia  valet,  ut  in- 

•  Qu.  civ,  art.  I.   ferius  *,  cura  de  dependentia  et  conservatione  rerura  erit 

serrao,  patebit;  propterea  etiara  hic  superficietenus  mani- 
festantur,  quia  inferius  in  loco  proprio  probabuntur. 

IV.  Nota  secundo,  quod  in  consequente  secundae  con- 
sequentiae,  subintelligitur  ly  immediatum.  Ut  enim  patet 
ex  probatione,  sermo  est  de  agente  proximo  seu  iraraediate 
agente,  ut  sic.  Nec  est  sermo  de  quacumque  iraraediatione, 
sed  suppositi.  Agens  enim  potest  dupliciter  dici  imraedia- 
tura ,  ut  docetur  in  III  Cont.  Gent.,  cap.  lxx  :  scilicet  im- 
raediatione  virtutis,  et  immediatione  suppositi.  Est  autera 
immediatio  virtutis,  quando  virtus  agentis  iungitur  effectui 
non  mendicando  talem  coniunctionem  ab  aliqua  alia  vir- 
tute.  Et  propterea,  quanto  agens  est  superius,  tanto  im- 
mediatius  agit  imraediatione  virtutis :  quoniam  inferius  agit 
virtute  superioris,  et  non  e  converso.  Iraraediatio  autem 
suppositi  est,  quando  inter  suppositum  agens  et  effectura, 
nullura  raediat  suppositura  subordinatum  coagens.  Et  pro- 
pterea,  quanto  agens  est  inferius,  tanto  est  iramediatius  ira- 
mediatione  suppositi.  Et  quoniam  hic  est  serrao  de  ipso 
Deo  secundura  seipsum,  an  sit  in  rebus,  ideo  immediatio 
suppositalis  est  ad  propositura:  ita  quod  consequens  illud 
intendit  quod  Deus  est  in  omnibus  ut  agens  immediatum 
suppositaliter,  idest  proximum  et  propinquissiraura  suppo- 
sitaliter;  ita  quod  inter  Deum  et  quamlibet  rem,  nullum 
mediat  suppositum  agens  illam.  -  Patet  autem  hunc  esse 
sensum  litterae,  tum  ex  probatione  ibidem  inducta,  quara 
constat  non  nisi  de  sic  proximo  agente  et  movente  veri- 
ficari:  tura  quia  ex  sola  imm^diatione  virtutis  non  infer- 
tur,    ergo  Deus   secundum  seipsum  est   in  omnibus ,   sed 


X 


secundum  eius  diffusam  et  participatam  virtutem ;  ut  Avi- 

cenna,  ponens  *  primara  intelligentiara  tantura  Deum  per  '  Metaph.,  tract. 

seipsura  produxisse,  concederet.  Quomodo  autera  hoc  ve-      ' 

rum  sit,  facile  manifestabitur. 

V.  Nota  tertio,  quod  consequens  priraae  consequentiae, 
scilicet  ergo  habet  esse  pro  proprio  effectu,  potest  dupli- 
citer  intelligi,  quantum  ad  praesens  spectat.  Uno  raodo,  ut 
\y  proprium  distinguitur  contra  commune:  et  sic  est  sensus, 
esse  est  effectus  a  solo  Deo  proveniens,  excludendo  oranem 
mediam  causam  effectivara.  Et  hunc  sensura  accipit  Scotus, 

in  Quarto,  dist.  i,  qu.  i:  et  raale.  Sed  de  hoc  in  qu.  xlv*   *  Art.  5. 

inferius  disputabitur.  -  Alio  modo,  ut  ly  proprium  distin- 

guitur  contra  alienum,  Alienura  autera,  in  proposito,  di- 

citur  omne  quod  per  aliud  inest,  etiam  si  per  se  insit :  et 

sic  proprium  idera  significat  quod  per  se  primo.  Et  hic  est 

intentus  et  verus  sensus.  Esse  enim  est  per  se  primo  effe- 

ctus  priraae  causae,  et  ratio  cuiusque  rei  quod  sit  a  priraa 

causa,  ut  in  praedicto  loco  patebit.  Et  hoc  directe  intendit 

consequentia   litterae,  volens  quod  ab  esse  per    essentiam 

derivetur  omne  esse  ut  sic,  ut  proprius  effectus,  idest  per 

se  primo  effectus.  -  Et  quamvis,  ut  ibi  patebit,  possit  multis 

raodis  verificari,  ad  propositum  taraen  unus  sufficiat,  per 

quera  raagis  liquet  praesens  littera.  Dicitur  ergo  esse  pro- 

prius  seu  per  se  primo  effectus  Dei,  quia  solus  Deus  potest 

omnia  facere  quae  exiguntur  ad  hoc  ut  aliquid  sit,  quid- 

quid  sit  illud.  Omnis  enim  res  aut  est  materialis,  aut  ira- 

materialis.  Si  materialis,  ad  esse  eius  exigitur  materia,  quae 

a  solo  Deo  creatur  et  conservatur :  si  immaterialis,  a  Deo 

solo  est,  ut  inferius  *  probabitur,  cum  de  potentia  creativa  '  Loc.  cit.,  ad  i. 

tractabitur.  Et  hinc  patet  quod  in  orani  re  est  aliquid  pro- 

ductum  et  conservatum  a  solo  Deo  proxime  et  immediate: 

in  rebus  quidem  raaterialibus,  substantia  materiae  priraae; 

in  separatis  autera,  ipsa  substantia.  Et  propterea  Deus  di- 

citur    agens   omniura    iraraediate   iraraediatione    suppositi. 

Non  enim  dicitur  in  littera  quod  Deus  est  agens  imraedia- 

tum  omnium  quoad  omnia,  sed  quoad  aliquid,  scilicet  ad 

esse :  quia  omnia  agit  imraediate,  quoad  aliquid  requisitum 

ad  esse  illius.  Et  propterea  assurapsit  pro  medio  termino 

causalitatem  quam  habet  Deus  respectu  ipsius  esse,  quod 

omnibus  oporlet    esse   commune :    quod    enira  non  parti- 

cipat  esse,  non  esl. 

VI.  Nota  quarto,  quod  in  probatione  secundae  partis 
conclusionis,  esse  dicitur  profundius  ac  intimius  omnibus, 
quia  est  formale  respectu  oranium.  Et  merito :  nihil  enim 
in  re  aliqua  est,  quod  non  actuetur  per  esse,  sive  pars  es- 
sentialis,  sive  integralis,  sive  praedicatum  substantiale  vel 
accidentale;  omnera  enim  gradum,  omnem  rationem  esse 
attingit.  Multa  tamen  in  re  sunt,  quae  non  sunt  substantia, 
aut  corpus,  etc.  Profundius  ergo  omnibus,  et  quod  ultirao 
in  resolutione  restat,  et  quod  primo  compositionem  ter- 
minat,  est  esse,  etc. 

VII.  Circa  sensura  conclusionis  et  tituli  *,  dubiura  occur-   *  Cf.  num.  i,  u. 
rit  ex  Scoto,  in  Secundo,  dist.  11,  qu.  v.  Ibi  enira,  «  Quaero  >, 

inquit,  «  quid  intendis  quaerere  et  concludere?  Aut  prae- 
sentiam  Dei  in  oranibus  ratione  operationis,  aut  ratione  ira- 
raensitatis.  Si  priraura,  ergo  coramittitur  petitio  principii: 
quia  conclusio  est,  Deus  est  in  omnibus,  idest  coniunctus 
omnibus  ut  agens,  et  medius  terrainus  est  hoc  idem,  ut 
patet  in  littera.  Et  praeterea,  haec  conclusio  non  est  ad 
propositura :  quia  quaestio  tua  est  de  praesentia  quae  spe- 
ctat  ad  iraraensitatera  Dei,  ut  in  introductione  quaestionis 
ponis.  -  Si  secundura,  ergo  praesentia  iraraensitatis  conclu- 
ditur  apud  te  a  posteriori,  ex  praesentia  agentis  ut  sic.  Et 
tunc  sequitur  ulterius ,  ergo  substantia  spiritualis  est  in 
loco  prius  natura  quam  aliquid  operetur,  quod  tu  negas 
in  raateria  de  loco  angelorura.  » 

VIII.  Ad  hoc  dicitur,  quod  coniunctio  Dei  cura  rebus 
potest  surai  dupliciter:  uno  modo,  pro  ipso  contactu,  quo 
Deus  ipse  rem  per  seipsura  tangit;  alio  raodo,  pro  rela- 
tione  praesentiae,  qua,  denorainatione  relativa,  dicitur  prae- 
sens  secundum  se  alicui.  Si  sumitur  primo  modo,  sic  Deum 


84 


QUAESTIO  VIII,  ARTICULUS  I 


•  Cf.  num.  VII. 


esse  in  rebus,  nihil  aliud  est  quam  immediate  producere 
et  conservare  res.  Si  vero  sumitur  secundo  modo,  sic  est 
relatio  rationis  in  Deo  consequens  contactum  praedictum. 
IX.  Ad  obiectionem  ergo  Scoti  *,  dicitur  quod,  formaliter 
loquendo,  hic  est  quaestio  de  praesentia  spectante  ad  im- 
mensitatem:  sed  non  de  illa  quam  ipse  fingit  priorem  omni 
contactu.  Sed  praesentia  immensitatem  consequens,  cum 
non  possit  intelligi  absque  extremorum  existentia,  nisi  su- 
matur  in  potentia,  aut  est  ipse  contactus  creaturarum,  quo 
creaturae  fiunt  et  sunt  sic  quod  impossibile  est  aliquid  fieri 
aut  esse  quod  non  taliter  tangatur  a  Deo ;  sicut  praesentia 
corporis  infiniti  ad  omnia  loca,  esset  contactus  omnium 
locorum,  sic  quod  impossibile  esset  poni  locum  qui  non 
tangeretur  ab  eo  (sed  in  hoc  fallitur  imaginatio :  quia  con- 
tactus  localis  supponit  utrumque  extremum;  contactus  au- 
tem  divinus  non  supponit ,  sed  facit  creaturas ;  alioquin 
non  esset  is  quo  res  fiunt  et  sunt) :  aut  est  relatio  praesen- 
tiae,  qua  Deus  relative  dicitur  actuaHter  praesens  creaturae; 
et  haec  manifeste  sequitur  existentiam  creaturae.  In  propo- 
sito  igitur,  dicendum  est  quod  quaeritur  de  praesentia  im- 

Cf.  num.  I.       mensitatis  indistincte  *. 

Nec  sequitur,  ergo  datur  alia  praesentia  spiritualis 
substantiae  prior  operatione :  quoniam  praesentia  immen- 
sitatis  coincidit  cum  praesentia  per  operationem.  -  Nec  se- 
quitur,  ergo  est  ibi  petitio  principii.  Tum  quia  quaestio 
et  conclusio  est  de  praesentia  indistincte :  medium  autem 
est  praesentia  per  modum  agentis  immediati :  et  sic  est 
processus  ab  inferiori  ad  superius  affirmative.  Tum  quia, 
dato  quod  quaestio  et  conclusio  esset  de  coniunctione  con- 
tactus,  medium  est  definitio  ipsius  coniunctionis:  et  sic  non 
est  petitio,  quoniam  concluditur  quasi  passio  de  subiecto, 
per  definitionem  passionis ;  dum  ostenditur  Deum  esse  per 
seipsum  coniunctum  omnibus,  per  definitionem  eius  quod 
est  esse  coniunctum  per  seipsum;  quod  nihil  aliud  est 
quam  immediate,  immediatione  suppositi,  agere  ac  conser- 
vare  omnia.  Tum  quia,  si  quaestio  et  conclusio  est  de  esse 
in  rebus  per  relationem  praesentiae,  medium  est  quasi 
causa,  seu  fundamentum,  maioris  extremitatis.  -  Et  sic 
patet  quod,  si  quaestio  ista  intelligitur  de  esse  in  rebus 
specialiter,  processus  est  a  priori,  scilicet  a  definitione  pas- 
sionis ,  vel  a  fundamento  relationis.  Si  autem  indistincte, 
sic  est  ab  inferiori  ad  superius  affirmative.  Et  sic  nunquam 
admittitur  vitium. 

Cf.  num.  II.  X.  Circa  probationem  secundae  consequentiae  *,  occurrit 

dubium  ex  Scoto,  in  Primo,  dist.  xxxvn,-  qu.  unica,  ubi  vult 
et  quod  ista  assumpta  propositio,  agens  oportet  coniungi 
ei  in  quod  immediate  agit,  est  falsa :  et  quod  illa  Aristo- 
telis,  movens  et  motum  oportet  esse  simul,  est  quasi  per 
accidens :  et  quod  processus  iste,  ex  his  inferens  Deum  se- 
cundum  seipsum  esse  praesentem  omnibus,  non  valet. 

Primum  igitur  probat  sic.  Sol  agit  immediate  ubi  non 
est:  ergo.  Antecedens  probatur:  quia  sol  generat  in  visce- 
ribus  terrae  mineram  vel  aliquod  mixtum;  et  proximum 
principium  elicitivum  talis  generationis  est  substantia  soUs; 
ergo.  Quod  enim  substantia  solis  sit  principium  genera- 
tionis  substantialis  illius  mixti,  patet.  Quod  autem  sit  pro- 
ximum  principium,  probatur:  quia  accidens  quodcumque, 
sive  lumen  sive  quodlibet  aliud,  non  potest  esse  principium 
substantiae.  -  Praeterea,  agens  naturale  non  posse  agere  in 
distans  nisi  praeagat  in  praesens,  oritur  ex  altero  horum : 
scilicet,  aut  ex  concursu  duarum  potentiarum  subordina- 
tarum  in  eodem  agente ;  aut  ex  imperfectione  potentiae 
activae,  non  potentis  producere  perfectius,  nisi  procedendo 
de  imperfectiori  ad  perfectius.  Exemplum  primi:  sol  non 
generat  hoc ,  nisi  illuminet  medium.  Exemplum  secundi : 
generans  non  generat,  nisi  alteret  et  disponat,  etc.  Ergo 
agens  non  posse  agere  in  distans  quin  agat  in  praesens,  est 
propter  istas  conditiones.  Igitur  non  est  necessarium  sim- 
pliciter:  quia  potest  dari  agens,  in  quo  neutra  harum  con- 
ditionum  habet  locum. 

Et  hinc  sequitur  secundum :  quia  propter  istas  conditio- 
nes  verificatur  de  moventibus  ct  motis. 

Et  tertium :  quia  Deus  est  agens  omnipotens ,  in  quo 
nulla  harum  conditionum  reperitur;  et  propterea,  ex  hoc 
quod  immediate  producit  aliquid,  non  sequitur  necessario. 


ergo  secundum  seipsum  est  praesens  illi.  -  Et  confirmatur, 
inquit,  hoc  tertium  dupliciter.  Primo,  quia,  si  Deus  esset 
in  aliquo  certo  situ,  posset  immediate  producere  aliquid  in 
quacumque  distantia,  quia  esset  omnipotens  :  ergo  ex  im- 
mediata  productione  non  necessario  infertur  praesentia  se- 
cundum  essentiam.  Secundo,  qula  posito  priori,  non  ne- 
cessarlo  sequitur  positio  posterioris :  sed  praesentia  Dei 
secundum  potentiam ,  est  prior  praesentia  eius  secundum 
substantiam:  ergo  posita  illa,  non  est  necesse  poni  istam. 
Probatur  minor:  quia  prius  natura  creatura  terminat  actum 
divinae  potentiae,  quam  sit  ei  Deus  praesens,  ut  patet  in 
prima  mundi  productione. 

XI.  Ad  evidentiam  horum,  sciendum  est  quod,  quia  in 
his  agentibus  quae  apud  nos  sunt,  invenitur  duplex  prae- 
sentia  agentis  ad  passum,  altera  situalis,  qua  ultima  eorum 
sunt  simul,  altera  virtualis ,  qua  operatio  agentis  attingit 
effectum  seu  passum,  nuUum  attingendo  medium,  sive  in- 
tersit  ahquid  sive  non,  distincta  est  etiam  in  agentibus  spi- 
rituahbus  duplex  praesentia :  altera  secundum  substantiam, 
qua  ipsa  substantia  agentis  definita,  aut  quasi  definita  est 
huic  passo;  altera  secundum  virtutem,  sicut  in  supradictis. 
Et  propter  hanc   duplicem    praesentiam ,  laboravit  tantum 

Scotus  *,  imponens    s.  Thomae   utramque    contradictionis  'Cf.  num.  vn. 

partem:  et  quod  posuit  primam   praesentiam  in  hoc  arti- 

culo,  et  quod  negavit  eam  in  materia  de  loco  angelorum; 

et  quod  plus  est,   quod  apud  s.  Thomam  hic,  praesentia 

secundum   substantiam   est  prior   quam   secundum  poten- 

tiam.  Sed  longe  aliter  est.  Quoniam  apud  s.  Thomam,  licet 

aliud  sit  esse  praesentem  secundum  substantiam,   et  aliud 

secundum  potentiam ;  non  tamen  aliud  est  esse  praesentem 

secundum  substantiam,  et  aliud  secundum  potentiam  im- 

mediate  attingentem  effectum  seu  passum :  praesentia  enim 

potentiae,  ut  in  sequenti  *  patet   articulo ,  non  exigit  im-   "Art.  m. 

mediationem  suppositi.  Nec  tamen  sunt  omnino  idem  esse 

praesentem  secundum  substantiam,  et  secundum  potentiam 

immediate  agentem,  etc. :  sed  distinguuntur  sicut  ratio  prae- 

sentiae  et  res  praesens.    Quoniam  immediate  attingere  est 

ratio  praesentiae,  non  solum  potentiae,  sed  substantiae :  ita 

quod,  sicut  substantia  situata,  situ  est  praesens,  et   tamen 

ipsa  substantia  est  praesens ;  ita  substantia   spiritualis  im- 

mediata  attlnctione  est  praesens,  ita  quod  ipsa  substantia 

est  praesens,  et  non  operatio  eius,  ut  quod.   Et  sic  istae 

duae  praesentiae,  in  spiritualibus,  non  omnino  duae  sunt, 

nec  omnino  una:   sed  habent  se  medio  modo,   scilicet  ut 

quo  et  quod.  Et  propterea  diximus  *  quod  in  littera,  quae   "  Num.  ix. 

ex  immediate  attingere  concludit  praesentiam  substantiae , 

proceditur  a  definitione  ad  definitum,  idest  a  ratione  ad  id 

cuius  est  ratio. 

XII.  Ad  rationes  ergo  Scoti  *  singillatim  dicendo,  ad  pri-   •  Cf.  num.  x. 
mam,  negatur  quod  sol  agat  immediate  in  distans:  falsum- 

que  est  quod  forma  substantialis  sit  elicitivum  principium 
generationis  minerae.  Quoniam  substantia  nullius  operatio- 
nis  est  proximum  et  elicitivum  principium,  ut  in  qu.LXxvii*  *  An.  i. 
ostendetur  diffuse.  Nec  inconvenit  accidens  esse  principium 
instrumentale  generationis  substantiae:  instrumentum  enim 
non  est  causa,  sed  causae  organum. 

XIII.  Ad  secundam  vero  dicitur,  quod  propter  neutram 
illarum  causarum  convenit  agentibus  naturalibus  non  posse 
agere  in  distans ,  nisi  in  propinquum  praeagant :  sed  est 
propter  imperfectionem  negative  pertinentem  ad  virtutem 
activam  inquantum  limitata  est.  Et  ideo  reservatur  hoc 
soli  Deo.  -  Hanc  rationem  ei  sensibus  accepimus :  illas  vero 

Scotus  finxit.  Unde  Aristoteles,  VII  Physic.  *,  inductive  ex  *  Cap.  n,  n.  3, 4. 
sensibilibus  probat  movens,  etiam  intentionale,  et  motum 
oportere  esse  simul ;  ut  patet  ibi  de  obiectis  sensuum. 

XIV.  Et  si  quaeratur  quae  universalis  ratio  sit  quod  agens 
et  immediatum  patiens  oportet  esse  simul,  seu  coniungi: 
respondetur  quod,  cum  esse  simul  seu  coniungi,  et  imme- 
diate  attingere,  non  uniformiter  se  habeant,  non  potest  eis 
uniformis  ratio  assignari.  lam  enim  dictum  est  *  quod  prae-  *  Num.  xi. 
sentia  substantiae  et  praesentia  potentiae  immediate,  in 
quibusdam  sunt  omnino  diversae,  in  quibusdam  autem 
coincidunt.  Et  propterea  dicendum  est  quod,  ubi  hae  prae- 
sentiae  sunt  omnino  diversae,  praesentia  operationis  infert 
praesentiam   potentiae ,  ex  limitatione  agentis :    ubi  autera 


QUAESTIO  VIII,  ARTICULUS  II 


65 


Num.  XI. 


Nura.  IV. 


sunt  quasi  idem,  illatio  tenet  ex  identitate  illarum.  Et  pro- 
pterea  propositio  illa,  omne  agens  etc. ,  est  universaliier 
vera  in  omnibus  agentibus;  quamvis  ex  diversis  radicibus 
in  diversis.  Et  ideo  ex  ipsa  merito  procedi  potuit  ad  in- 
ferendam  praesentiam  immensitatis  divinae  in  omnibus. 

XV.  Et  per  hoc  patet  responsio  ad  utramque  confirma- 
tionem.  Ad  primam  quidem,  negatur  conditionalis:  quo- 
niam  ex  illo  antecedente  sequitur  et  illud  consequens,  et 
eius  contradictorium;  ac  per  hoc  neutrum  sequitur.  Si  enim 
Deus  esset  in  aliquo  certo  situ,  ex  eo  quod  Deus  omni- 
potens,  sequitur  quod  posset  in  quodcumque  ubicumque: 
ex  eo  vero  quod  in  certo  situ,  sequitur  quod  in  nihil  posset 
nisi  mediante  proximo ;  hoc  enim  spectat  ad  rationem  limi- 
tati  situaliter.  Et  sic  patet  quod  sequitur  utraque  pars  con- 
tradictionis  simul:  et  consequenter  nulla.  -  Ad  secundam 
vero  dicitur  quod,  licet  verum  sit  prius  non  inferre  neces- 
sario  posterius,  quando  sunt  omnino  diversa;  attamen  hae 
praesentiae  non  sunt  omnino  diversae,  sed,  ut  dictum  est*, 
coincidunt,  in  spiritualibus,  ut  ratio  et  id  cuius  ratio.  Et 
propterea  se  habent  aliquo  modo  ut  prior  et  posterior. 

XVI.  In  responsione  ad  tertium,  adverte  primo,  quod 
distantia,  in  proposito ,  est  quadruplex:  scilicet,  situalis, 
naturalis,  suppositalis,  et  virtualis.  Situalis  patet:  naturalis 
vero  est  dissimilitudo  naturae:  suppositalis  autem,  mediatio 
suppositi :  virtualis  demum ,  mediatio  virtutis  virtualiter. 
Propositio  autem  illa,  agens,  quanto  virtuosius,  tanto  potest 
agere  in  distantius,  loquendo  non  de  agente  tali  vel  tali, 
sed  absolute,  de  sola  distantia  naturae  est  vera  simpliciter.  - 
De  distantia  enim  situs,  patet  quod  est  falsa:  quia  non  omne 
agens  h^bet  situm,  etiam  definitive.  -  De  distantia  quoque 
virtutis,  patet  etiam  :  quia  quanto  agens  est  superius,  et 
consequenter  virtuosius,  tanto  est  propinquius  virtualiter, 
ut  patet  ex  dictis  *.  -  De  distantia  autem  suppositi,  est  aliquo 
modo  vera:  simpliciter  autem,  idest  totaliter,  falsa.  Potest 
siquidem  dupliciter  intelligi.  Uno  modo  sic :  agens,  quanto 
virtuosius,  tanto  potest  in  distantius  suppositaliter  quoad 
aliquid.  Et  sic  est  verissima :  unde  Deus  posset  per  infinita 
quodammodo   supposita   media   cooperantia,   educere  for- 


mam  bovis  de  potentia  vel  materia,  vel  aliquid  huiusmodi 
facere,  quae  ipse  non  producit  immediate  immediatione  sup- 
positi,  sed  virtutis  tantum.  Alio  modo  sic:  tanto  potest  in 
distantius  suppositaliter  secundum  se  totum.  Et  sic  propo- 
sitio  est  falsissima.  Imo,  ut  in  littera  dicitur,  hoc  ad  maxi- 
mam  Dei  potentiam  spectat,  ut  nihil  compati  possit  distans 
secundum  se  totum  suppositaliter:  quia  in  quolibet  subsi- 
stente  oportet  aliquid  esse  productum  aC  conservatum  con- 
tinue  a  Deo  immediate  immediatione  suppositi,  ut  dictum 
est  *.  Et  quia  de  ista  distantia  praesens  articulus  loquitur ,  •  Num.  v. 
ac  de  praesentia  illi  opposita,  ideo  in  littera,  absque  alia 
distinctione,  negata  est,  et  bene,  propositio  illa,  intendens 
de  distantiori  secundum  se  totum,  et  non  secundum  aliquid 
sui.  -  De  distantia  autem  naturae,  cuius  etiam  littera  me- 
minit ,  propositio  est  simpliciter  vera :  quia  quanto  agens 
est  virtuosius,  tanto  ex  elongatiori  potentia  potest  facere 
sibi  simile;  adeo  ut  Creator  ex  nullo  modo  simili  produ- 
cere  possit,  scilicet  ex  nulla  potentia,  quia  ex  nihilo. 

XVII.  Adverte  secundo,  quod  in  littera  fit  mentio  de 
distantia  suppositali,  et  de  coniunctione  virtuali  penetrante 
et  superante  quodammodo  distantiam  suppositalem,  et  de 
immediatione  suppositali.  Et  ex  hoc  quod  non  distantia 
suppositalis ,  sed  coniunctio  virtualis  penetrans  inventam 
suppositalem  distantiam,  spectat  ad  perfectionem  virtutis, 
infertur  implicite :  ergo  non  distantia,  sed  coniunctio  agen- 
tis  cum  effectu,  sequitur  perfectionem  agentis.  Et  ex  hoc 
infertur  explicite :  ergo  ad  maximam  Dei  virtutem  pertinet, 
ut  nihil  a  se  distare  suppositaliter  possit  secundum  se 
totum,  sed  oporteat  ipsum  esse  coniunctum  suppositaliter 
omnibus.  Et  est  processus  iste  per  locum  a  maiori :  si  in 
productione  in  qua  invenitur  distantia  suppositalis ,  ipsa 
distantia  non  sequitur  perfectionem  agentis ,  sed  potius 
coniunctio  penetrans  illam;  ergo,  simpliciter,  ipsa  distantia 
suppositalis  non  spectat  ad  perfectionem  agentis,  sed  po- 
tius  coniunctio.  Ergo  posse  agere  in  distantius  secundum 
se  totum  suppositaliter,  non  sequitur  perfectionem  virtutis : 
sed  potius  coniunctum  oportere  esse  omnibus,  ad  maximam 
virtutem  spectat. 


ARTICULUS   SECUNDUS 

UTRUM  DEUS  SIT  UBIQUE 

Infra,  qu.  xvi,  art.  7,  ad  2 ;  qu.  Lli,  art.  2 ;  I  Sent.,  dist.  xxxvii,  qu.  11,  art.  i ;  III  Cont.  Gent.,  cap.  Lxviii ; 

Quodl.  XI,  art.   i. 


D  SECUNDUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
Deus  non  sit  ubique.  Esse  enim  ubique 
significat  esse  "  in  omni  loco.  Sed  esse 
in  omni  loco  non  convenit  Deo ,  cui 
non  convenit  esse  in  loco:  nam  incorporalia,  ut 
dicit  Boetius,  in  libro  de  Hebdomad.  *,  non  sunt 
in  loco.  Ergo  Deus  non  est  ubique. 

2.  Praeterea  ,  sicut  se  habet  tempus  ad  suc- 
cessiva,  ita  se  habet  locus  ad  permanentia.  Sed 
unum  indivisibile  actionis  ^  vel  motus,  non  potest 
esse  in  diversis  temporibus.  Ergo  nec  unum  in- 
divisibile  in  genere  rerum  permanentium,  potest 
esse  in  omnibus  locis.  Esse  autem  divinum  non 
est  successivum,  sed  permanens.  Ergo  Deus  non 
est  in  pluribus  locis  ''.  Et  ita  non  est  ubique. 

3.  Praeterea,  quod  est  totum  alicubi,  nihil 
eius  ^  est  extra  locum  illum.  Sed  Deus,  si  est  in 


aliquo  loco,  totus  est  ibi:  non  enim  habet  partes. 
Ergo  nihil  eius  est  extra  locum  illum.  Ergo  Deus 
non  est  ubique. 

Sed  contra  est  quod  dicitur  lerem.  xxiii  * : 
caelum  et  terram  ego  impleo. 

Respondeo  dicendum  quod,  cum  locus  sit  res 
quaedam,  esse  aliquid  in  loco  potest  intelligi  du- 
pliciter:  vel  per  modum  aliarum  rerum,  idest 
sicut  dicitur  aliquid  esse  in  aliis  rebus  quocumque 
modo  ',  sicut  accidentia  loci  sunt  in  loco ;  vel  per 
modum  proprium  loci,  sicut  locata  sunt  in  loco. 
Utroque  autem  modo,  secundum  aliquid,  Deus 
est  in  omni  loco,  quod  est  esse  ubique.  Primo 
quidem,  sicut  ^  est  in  omnibus  rebus,  ut  dans  eis 
esse  et  virtutem  et  operationem:  sic  enim  est  in 
omni  loco,  ut  dans  ei "  esse  et  virtutem  locati- 
vam.  Item,  locata  sunt  in  loco  inquantum  replent 


Vers.  24. 


a)  esse.  -  Deum  esse  codices  et  ed.  a. 

P)  actionis.  -  in  genere  actionis  DsB.  -  Pro  temporibus,  partibus 
temporis  G.  -  in  genere  om.  C. 

Y)  in  pluribus  locis  ...  Ergo  Deus  non  est  (vide  seq.  argum.).  - 
Om.  F;  pro  Et  ita,  Ergo  ABCDE. 


S)  eius.  -  Om.  ABCE  et  ed.  a.  -  illum  om.  AC. 
c)  idest ...  quocumque  modo.  -  Om.  G  et  ed.  a;  idest  om.  F ;  quo- 
cumque  modo  om.  D,  -  Pro  accidentia  loci,  accidentia  locati  edd.  a  b. 
?)  sicut.  -  sic  PEFafc. 
»))  ei.  -  eis  BCFG  et  edd.  ab. 


86 


QUAESTIO  VIII,  ARTICULUS  III 


D.  822. 


locum:  et  Deus  omnem  locum  replet.  Non  sicut 
corpus  ':  corpus  enim  dicitur  replere  locum,  in- 
quantum  non  compatitur  secum  aliud  corpus; 
sed  per  hoc  quod  Deus  est  in  aliquo  loco,  non 
excluditur  quin  alia '  sint  ibi :  imo  per  hoc  replet 
omnia  loca,  quod  dat  esse  omnibus  locatis,  quae 
replent  omnia  loca  ". 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  incorporalia 
non  sunt  in  loco  *  per  contactum  quantitatis  di- 
mensivae,  sicut  corpora:  sed  per  contactum  vir- 
tutis. 

Ad  secundum  dicendum  quod  indivisibile  est  du- 
plex.  Unum  ^  quod  est  terminus  continui,  ut  pun- 
ctus  in  permanentibus,  et  momentum  in  successi- 
vis.  Et  huiusmodi  indivisibile,  in  permanentibus, 
quia  habet  determinatum  situm,  non  potest  esse 
in  pluribus  partibus  loci,  vel  in  pluribus  locis: 
et  similiter  indivisibile  actionis  vel  motus,  quia 
habet  determinatum  ordinem  in  motu  vel  actione, 
non  potest  esse  in  pluribus  partibus  temporis. 
Aliud  autem  indivisibile  est,  quod  est  extra  totum 
genus  continui:  et  hoc  modo  substantiae  incor- 
poreae,  ut  Deus,  angelus ''  et  anima,  dicuntur 
esse  indivisibiles.  Tale  igitur  indivisibile  non  ap- 
plicatur  ad  continuum  sicut  aliquid  eius,  sed  in- 
quantum  contingit  illud  sua  virtute.  Unde  secun- 
dum  quod  virtus  sua  se  potest  extendere  ad  unum 
vel  multa ,  ad  parvum  vel  magnum ,  secundum 


hoc  est  in  uno  vel  pluribus  locis,  et  in  loco  parvo 
vel  magno. 

Ad  tertium  dicendum  quod  totum  dicitur  respe- 
ctu  partium  *.  Est  autem  duplex  pars :  scilicet 
pars  essentiae,  ut  forma  et  materia  dicuntur  partes 
compositi,  et  genus  et  differentia  partes  speciei;  et 
etiam  '  pars  quantitatis,  in  quam  scilicet  dividitur 
aliqua  quantitas.  Quod  ergo  est  totum  in  aliquo 
loco  totalitate  quantitatis,  non  potest  esse  extra  lo- 
cum  illum :  quia  quantitas  locati  ^  commensuratur 
quantitati  loci,  unde  non  est  totalitas  quantitatis, 
si  non  sit  totalitas  loci.  Sed  totalitas  essentiae  non 
commensuratur  totalitati  loci.  Unde  non  oportet 
quod  illud  quod  est  totum  totalitate  essentiae  in 
aliquo,  nullo  modo  sit  extra  illud.  Sicut  apparet 
etiam  *  in  formis  accidentalibus,  quae  secundum 
accidens  quantitatem  habent:  albedo  enim  est 
tota  in  qualibet  parte  superficiei,  si  accipiatur 
totalitas  essentiae,  quia  secundum  perfectam  ra- 
tionem  suae  speciei  invenitur  in  qualibet  parte 
superficiei  ";  si  autem  accipiatur  totalitas  secun- 
dum  quantitatem,  quam  habet  per  accidens,  sic 
non  est  tota  in  qualibet  parte  superficiei.  In  sub- 
stantiis  autem  incorporeis  non  est  totalitas,  nec 
per  se  nec  per  accidens,  nisi  secundum  perfectam 
rationem  essentiae.  Et  ideo,  sicut  anima  est  tota 
in  qualibet  parte  corporis,  ita  Deus  totus  est  in 
omnibus  et  singulis. 


8)  corpus.  -  corpora  ADEFG  et  ed.  a. 
i)  quin  alia.  -  quod  alia  non  codices. 
x)  omnia  loca.  -  loca  codices  et  ed.  a,  loca  otnnia  ed.  b. 
X)   Unum.  -  Unum  quidem  BDE. 

|j.)  angelus.  -  Om.  ABCDE ;  post  anima  addunt  et  substantiae  se- 
paratae  ABCDEF. 


v)  etiam.  -  est  B,  est  etiam  ceteri,  om.  ed.  a.  -  Pro  in  quam,  in 
quas  ACDE,  1'»  qua  B. 

5)  quantitas  locati.  -  locatum  B. 

0)  etiam.  -  Om.  FG. 

■k)  superjiciei.  -  Om.  codices  et  ed.  a. 


945- 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTULUS  clarus.  -  In  corpore  duo :  primo  distinguit ;  se- 
cundo  respondet  quaesito  unica  conclusione  bimembri, 
iuxta  propositam  distinctionem. 

Distinctio  est  ista.  Esse  in  loco  dupliciter:  ut  in  re,  et 
ut  in  loco.  Probatur:  quia  locus  est  res  et  locus. 

Conclusio  vero  responsiva  est :  Deus  est  utroque  modo, 
secundum  aliquid,  ubique. 

Probatur  quoad  primum  modum.  Deus  dat  esse,  vir- 
tutem  et  operationem  omnibus  rebus:  ergo  omnibus  locis. 
-  Quoad  secundum  vero.   Deus  dat  esse  omnibus  replen- 


tibus  loca :  ergo  est  in  omnibus  locis  quodammodo  ut  re- 
plens  omnia  loca. 

II.  Circa  haec  adverte,  quod  replere  locum  dupliciter 
dicitur:  scilicet  formaliter ,  et  effective.  Corpus  locatum 
replet  locum  formaliter :  Deus  effective.  Et  ex  hoc  sequitur 
differentia  in  littera  posita,  quod  corpus  replens  excludit 
alia:  Deus  autem  replens  non,  imo  facit  alia  locari.  Et 
propterea  in  conclusione  non  absolute  dicitur  quod  Deus 
est  in  loco  ut  in  loco  absolute:  sed  secundum  aliquid,  idest 
quodammodo;  quia  scilicet  non  formaliter,  sed  causaliter. 


ARTICULUS  TERTIUS 

UTRUM  DEUS  SIT  UBIQUE  PER  ESSENTIAM,  PRAESENTIAM  ET  POTENTIAM 

I  Sent.,  dist.  xxxni,  qu.    i,  art.  2 ;  et  in  expos.  lit. 


♦D  TERTiUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
I  male  assignentur  modi  existendi  Deum  " 
*in  rebus,  cum  dicitur  quod  Deus  est 
^in  omnibus  ^  rebus  per  essentiam,  po- 
tentiam  et  praesentiam.  Id  enim  per  essentiam 
est  in  aliquo,  quod  essentialiter  est  in  eo.  Deus 
autem  non  est  essentialiter  in  rebus:  non  enim 


est  de  essentia  alicuius  rei.  Ergo  non  debet  dici 
quod  Deus  sit  in  rebus  per  essentiam,  praesen- 
tiam  et  potentiam. 

2.  Praeterea,  hoc  est  esse  praesentem  alicui  ^ 
rei,  scilicet  non  deesse  illi.  Sed  hoc  est  Deum 
esse  per  essentiam  in  rebus  *,  scilicet  non  deesse 
alicui  rei.  Ergo  idem  est  esse  Deum  in  omnibus  ' 


a)  existendi  Deum.  -  dicendi  Deum  esse  B. 
p)  omnibus.  -  Om.  ACE.  -  Mox,  transponendo,  praesentiam  et  po- 
tentiam  ACDE. 

f )  alicui.  -  alicuius  ACEF.  -  scilicet  om.  codices  et  edd,  a  b. 


8)  rebus.  -  omnibus  codices.  -  scilicet  oraittunt  codices  et  editio- 
nes  a  b. 

t)  esse  Deum  in  omnibus.  -  esse  in  omnibus  ABCE,  m  rebus  esse  F, 
esse  Deum  G,  esse  in  Deum  omnibus  eJ.  a. 


QUAESTIO  VIII,  ARTICULUS  III 


»7 


Glossa   ordin. 


per  essentiam  et  praesentiam.  Superfluum  ergo 
fuit  dicere  quod  Deus  sit  ^  in  rebus  per  essen- 
tiam,  praesentiam  et  potentiam. 

3.  Praeterea,  sicut  Deus  est  principium  om- 
nium  rerum  per  suam  potentiam,  ita  per  scien- 
tiam  et  voluntatem.  Sed  non  dicitur  Deus  ^  esse 
in  rebus  per  scientiam  et  voluntatem.  Ergo  nec 
per  potentiam. 

4.  Praeterea,  sicut  gratia  est  quaedam  perfe- 
ctio  superaddita  substantiae  rei,  ita  multae  sunt 
aliae  perfectiones  superadditae.  Si  ergo  Deus  di- 
citur  esse  speciali  modo  in  quibusdam  per  gra- 
tiam ,  videtur  quod  secundum  quamlibet  perfe- 
ctionem  debeat  "  accipi  specialis  modus  essendi 
Deum  in  rebus. 

Sed  contra  est  quod  Gregorius  dicit,    super 

Cant.  Cantic.  '  *,  quod  Deus  commiini  modo  est 

supe'rc."v^"vers.  in  Qmnibus  rebus  praesentia,  potentia  et  substan- 

17.  -  Cf.  De  Ru-       .  .».  .'   .^  .  . 

beis,  Disserta-  fta:  taMcn  familtari  moao  dicitur  esse  in  aiiquibus 

tiones  Criticae ,  .    •'  ^ 

Diss.xxxi.cap.i.  ngf  grattam. 

Respondeo  dicendum  quod  Deus  dicitur  esse  in 
re  aliqua  dupliciter.  Uno  modo,  per  modum  cau- 
"  sae  agentis :  et  sic  est  in  omnibus  rebus  creatis  " 

ab  ipso.  Alio  modo,  sicut  obiectum  operationis 
est  in  operante :  quod  proprium  est  in  operatio- 
nibus  animae,  secundum  quod  cognitum  est  in 
cognoscente,  et  desideratum  in  desiderante.  Hoc 
igitur  secundo  modo,  Deus  specialiter  est  in  ra- 
>■  tionali  creatura,  quae  cognoscit  et  diligit  illum  ^ 

actu  vel  habitu.  Et  quia  hoc  habet  rationalis 
creatura  per  gratiam ,  ut  infra  patebit  *,  dicitur 
esse  hoc  modo  in  sanctis  per  gratiam. 

In  rebus  vero  aliis  ab  ipso  creatis  quomodo  sit, 
considerandum  est  ex  his  quae  in  rebus  humanis 
esse  -"  dicuntur.  Rex  enim  dicitur  esse  in  toto 
regno  suo  '  per  suam  potentiam,  licet  non  sit  ubi- 
que  praesens.  Per  praesentiam  vero  suam,  dicitur 
aliquid  ^  esse  in  omnibus  quae  in  prospectu  ipsius 
sunt ;  sicut  omnia  quae  sunt  in  aliqua  domo,  di- 
cuntur  esse  "  praesentia  alicui,  qui  tamen  non  est 
secundum  substantiam  suam  in  qualibet  parte  do- 
mus.  Secundum  vero  substantiam  vel  essentiam, 
dicitur  aliquid  esse  in  loco  in  quo  eius  substantia 
habetur. 

Fuerunt  ergo  aliqui,  scilicet  Manichaei,  qui  di- 
xerunt  divinae  potestati  subiecta  spiritualia  esse  " 
et  incorporalia :  visibilia  vero  et  corporalia  sub- 
iecta   esse    dicebant  potestati   principii   contrarii. 


•  I'  H'%qu.cix  ; 
art.  I,  3. 


Contra  hos  p  ergo  oportet  dicere  quod  Deus  sit  in  p 

omnibus  per  potentiam  suam.  -  Fuerunt  vero 
alii,  qui  licet  crederent  omnia  esse  subiecta  di- 
vinae  potentiae  ',  tamen  providentiam  divinam  <j 

usque  ad  haec  inferiora  ^  corpora  non  extende-  '' 

bant:  ex  quorum  persona  dicitur  lob  xxii  *:  circa  •  vers.n. 
cardines  caeli  perambulat,  nec  nostra  considerat. 
Et "  contra  hos  oportuit  dicere  quod  sit  in  omni-  " 

bus  per  suam  praesentiam.  -  Fuerunt  vero  alii, 
qui  licet  dicerent  omnia  ad  Dei  providentiam  per- 
tinere  ?,  tamen  posuerunt  omnia  non  immediate  9 

esse  a  Deo  creata:  sed  quod  immediate  creavit 
primas  creaturas,  et  illae  creaverunt  alias.  Et  ^  x 

contra  hos  oportet  dicere  quod  sit  in  omnibus 
per  essentiam. 

Sic  ergo  est  in  omnibus  per  potentiam  ,  in- 
quantum  omnia  eius  potestati  subduntur.  Est  per  - 
praesentiam  in  omnibus,  inquantum  omnia  nuda 
sunt  et  aperta  oculis  eius.  Est  in  omnibus  per 
essentiam  ,  inquantum  adest  omnibus  ut  causa 
essendi,  sicut  dictum  est  *.  ■  Art.  i. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  Deus  dicitur 
esse  *  in  omnibus  per  essentiam,  non  quidem  re-  "!' 

rum,  quasi  sit  de  essentia  earum :  sed  per  essen- 
tiam  suam ,  quia  substantia  sua  adest  omnibus 
ut  causa  essendi,  sicut  dictum  est  *.  *  itid- 

Ad  secundum  dicendum  quod  aliquid  potest  dici 
praesens  alicui,  inquantum  subiacet  eius  conspe- 
ctui,  quod  tamen  distat  ab  eo  secundum  suam  "  " 

substantiam ,  ut  dictum   est  *.   Et  ideo    oportuit  '  i"  corpore. 
duos  modos  poni:  scilicet  per  essentiam,  et  prae- 
sentiam. 

Ad  tertium  dicendum  quod  de  ratione  scientiae 
et  voluntatis  est,  quod  scitum  sit  "*  in  sciente,  et  «» 

volitum  in  volente:  unde  secundum  scientiam  et 
voluntatem,  magis  res  sunt  in  Deo,  quam  Deus 
in  rebus.  Sed  de  ratione  potentiae  est,  quod  sit 
principium  agendi  in  aliud:  unde  secundum  po- 
tentiam  agens  comparatur  et  applicatur  rei  exte- 
riori.  Et  sic  per  potentiam  potest  dici  agens  esse 
in  altero  ^^.  pp 

Ad  quartum  dicendum  quod  nulla  alia  perfectio 
superaddita  substantiae,  facit  Deum  esse  in  aliquo 
sicut  obiectum  cognitum  et  amatum,  nisi  gratia: 
et  ideo  sola  gratia  facit  singularem  modum  essen- 
di  Deum  in  rebus.  Est  autem  alius  ''''  singularis  rr 
modus  essendi  Deum  in  homine  per  unionem : 
de  quo  modo  suo  loco  *  agetur.  •inpart.,qu.ii. 


i 


X)  sit.  -  esset  ABCDE. 

r;)  Deus.  -  Om.  ABCDE. 

G)  debeat.  -  debet  ABCDE. 

t)  Cantic.  -  Om,  ABCDE. 

x)  creatis.  -  causatis  FG.  -  Post  Alio  B  addit  vero. 

X)  iUum.  —  ipsum  ABCDEF. 

(i)  esse.  -  Om.  FG  et  edd.  a  b. 

v)  suo.  -  scilicet  Pab.  -  per  suam  potentiam  ante  in  toto  ponunt 
ABCDE. 

5)  aliquid.  -  aliquis  sB. 

o)  esse.  -  Om.  ABCDE. 

Tz)  spiritualia  esse.  -  esse  spiritualia  codices.  -  Pro  incorporalia, 
incorruptibilia  ACDE(B?);  pro  corporalia,  corruptibilia  ACDEsB;  pB 
om.  visibilia  vero  et  corporalia. 


p)  hos.  —  hoc  CDpA,  om.  E.  -  ergo  ora.  ABCDE. 

d)  potentiae.  -  potestati  ABCDE. 

t)  inferiora.  -  Om.  ACE.  -  In  textu  cit.  pro  perambulat,  versatur 
BDFGsA,  versantur  CEpA. 

u)  Et.  -  Om.  codices.  -  Pro  hos,  hoc  ACDE.  -  Pro  oportuit,  opor- 
tet  ABCDE. 

9)  omnia  ad  Dei  providentiam  pertinere.  -  omnia  spectare  ad  Dei 
providentiam  ABCDEF. 

X)  Et.  -  Sed  ADE.  -  Pro  hos,  hoc  ACDEpF. 

(J-)  dicitur  esse.  -  est  ABCDE. 

tu)  suam.  T  Om.  codices. 

oa)  sit.  -  est  Pab. 

P?)  altero.  -  alio  ABCDE. 

YT)  <^l'"s.  -  Om.  ABD. 


sa 


QUAESTIO  VIII,  ARTICULUS  IV 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


*  Cf.  num.  m. 


Cf.  num. 


Cf.  ibid. 


"Cf.lSent.^dM. 
xxxvii,  cap.  u. 


TiTULVS,  ex  quid  nominis  in  corpore,  clarus. 
In  corpore  duo :  primo  distinguit ;  secundo  respondet 
quaesito,  ibi:  Sic  ergo*.  -  Quoad  primum,  distinctio  est 
ista.  Deus  est  in  aliquo  dupliciter :  scilicet  effective,  et  obie- 
ctive,  Differunt,  quoad  propositum,  hi  modi ,  quia  priraus 
est  generalis,  eo  quod  effective  Deus  est  in  omnibus :  secun- 
dus  specialis ,  eo  quod  obiective  est  tantum  in  creatura 
rationali.  Et  vocatur  iiic  modus  esse  per  gratiam :  eo  quod 
ex  gratia  habet  creatura  rationaUs  quod  cognoscat  ac  dihgat 
Deum  actu  vel  habitu.  -  Rursus,  modus  generalis  essendi 
in  omnibus,  distinguitur  in  esse  per  essentiam,  praesen- 
tiam  et  potentiam;  ut  patet  in  rege  respectu  loci  proprii, 
et  loci  in  prospectu  suo,  et  regni  sui;  et  inde  applicando 
ad  Deum. 

II.  Adverte  hic  primo  quod,  quamvis  littera  in  principio 
corporis  ponat  distinctionem  modi  essendi  Dei  in  rebus , 
sciUcet  effective  vel  obiective,  postmodum  tamen  non  sub- 
dividit  modum  essendi  in  esse  per  essentiam,  praesentiam, 
et  potentiam,  quoniam  falsa  esset  subdivisio:  sed  intendit 
subdistinguere  modum  generalem  quo  Deus  est  in  omni- 
bus.  Et  accipit  distinctionem  ex  rebus  humanis,  applicatque 
ad  Deum  respectu  omnium  creatorum. 

Adverte  secundo,  quod  in  littera  non  solum  applican- 
tur  declarati  modi  ad  Deum:  sed  probatur  quodammodo 
rectam  esse  interpretationem  eorum ,  ex  eo  quod  singuli 
contra  singulos  excellentium  hominum  errores  ponuntur. 
Contra  Manichaeos  namque,  esse  per  potentiam,  idest  esse 
in  omnibus  immediate  immediatione  virtutis :  ita  quod 
omnia  agunt  quidquid  agunt,  virtute  Dei.  Contra  Averroem 
vero,  esse  per  praesentiam  penetrativam  omnium  et  singu- 
lorum  suo  intuitu.  Contra  Avicennam  autem,  esse  per  es- 
sentiam  ,  idest  immediate  immediatione  suppositi :  quia  in 
quolibet  est  aliquid  creatum  a  Deo  immediate. 

III.  Quoad  secundum  *,  respondet  quaesito  affirmative: 
Deus  est  in  omnibus  per  praesentiam,  essentiam  et  po- 
tentiam. 

IV.  Circa  singulos  modos,  singula  occurrunt  dubia  ex 
Aureolo,  ut  refert  Capreolus,  in  Primo,  dist.  xxxvii.  -  Circa 
illum  quidem  modum  specialem  *,  dubium  est.  Tum  quia 
Deus  est  obiective  in  non  sanctis;  et  in  quibusdam  sanctis, 
puta  infantibus,  non  obiective:  tum  quia  Augustinus  dicit  * 
Deum  esse  in  sanctis,  quia  intensius. 

Ad  hoc  breviter  dicitur,  quod  iste  modus,  scilicet  per 
gratiam,  non  distinguitur  contra  modum  essendi  Dei  obie- 
ctive:  sed  est  pars  eius,  a  sacris  doctoribus  per  gratiam 


nominatus.  Et  importat  Deum  esse  obiective  ut  intellectum 
notitia  pariente  charitatem:  quod  patet  solis  sanctis  con- 
venire;  et  etiam  infantibus,  quia  habitum  fidei  et  charitatis 
ex  baptismo  sortiuntur.  -  Augustinus  autem  et  Magister 
modum  hunc,  non  formaliter,  ut  s.  Thomas,  sed  causaliter 
descripserunt.  Ex  hoc  enim  quod  Deus  deiformes  facit  ra- 
tionales  creaturas ,  quod  est  intensius  et  plenius  operari , 
consurgit  Deum  cognosci  et  carum  haberi  ab  eis. 

V.  Contra  modum  per  praesentiam  arguit:  quia  cogni- 
tum  est  in  cognoscente,  et  non  e  converso.  Ac  per  hoc, 
secundum  cognitionem  non  debet  dici  Deus  esse  in  rebus. 

Ad  hoc  breviter  dicitur,  quod  in  cognitione  sunt  duo  : 
modus  cognoscendi,  et  vis  cognitionis.  Si  attendatur  mo- 
dus,  optime  procedit  obiectio.  Si  vero  vis  cognitionis,  sic 
est  e  converso :  quoniam  vis  cognitionis  consistit  in  pene- 
tratione  omnium ,  usque  ad  intima  quaeque ;  unde  ad 
Hebr.  iv  *  dicitur  de  Dei  sermone,  quem  constat  esse 
intellectus  signum  ,  quod  pertingit  usque  ad  divisionem 
animae  et  spiritus ,  compagum  quoque  ac  medullarum , 
cognitionumque  et  intentionum  cordis.  Et  ad  hoc  atten- 
dens ,  divus  Thomas  dixit  Deum  esse  per  pxaesentiam  in 
omnibus.  -  Quamvis  etiam  et  dici  possit  quod  ahud  est  loqui 
de  notitia  absolute :  et  aliud  de  notitia  intuitiva ,  de  qua 
hic  est  sermo.  Haec  enim  ad  res,  ex  propria  ratione  qua  in- 
tuitiva  est,  tendit;  et  propterea  modum  essendi  per  prae- 
sentiam  optime  constituit;  quamvis  ex  ratione  notitiae  in 
communi,  cognoscens  non  tendat  in  cognitum. 

VI.  Contra  modum  per  essentiam  instat:  quia  coincidit 
cum  modo  per  potentiam. 

Ad  hoc  dictum  iam  est  * :  quia  per  potentiam  ponit  im- 
mediationem  virtutis ;  per  essentiam  vero,  immediationem 
suppositi.  Illa  est  respectu  omnium,  quoad  omnia:  ista  est 
respectu  omnium,  sed  non  quoad  omnia,  sed  quoad  ali- 
quid  cuiusque ,  ut  patet  ex  dictis  *. 

VII.  Contra  raodum  potentiae  instat:  quia  rex  non  est 
vere  in  regno  secundum  potentiara,  sed  secundum  appre- 
hensionem  executorum. 

Ad  hoc  breviter  dicitur,  quod  rex  est  in  regno  secun- 
dum  potentiam  modo  convenienti  suae  potentiae :  talis 
autem  modus  est  media  apprehensione,  etc.  Deus  autem 
est  in  omnibus  secundum  potentiam  proportionaliter ,  id- 
est  modo  suae  potentiae  congruo :  talis  autem  est  parti- 
cipatio  virtutis  divinae  secundum  rem  in  oranibus.  Unde 
nihil  obstat,  nisi  proportionales  processus  a  doctrina  alienos 
quis  putet :  quod  est  erroneum  in  arte  sciendi. 


Vers.  12. 


Num.  II. 


'  Cf.  art.i,  Com- 
ment.  num.  v. 


ARTICULUS  Q.UARTUS 

UTRUM  ESSE  UBIQUE  SIT  PROPRIUM  DEI 

Infra  qu.  Lii,  art.  2;  cxii,  art.   i;  I  Sent.,  dist.  xxxvii,  qu.  ii,  art.  2;  qu.  ui,  art.  1;  IV  Cont.  Gent.,  cap.  xvu; 

Quodl.  XI,  art.  i;  Z)e  Div.  Nom.,  cap.  lu,  lect.  i. 


•  I  Pos/er.,  cap. 
XXXI,  n.  I.  -  S.Th . 
lect.  xLii. 


D  QUARTUM  sic  PROCEDiTUR.  VidetuF  quod 
esse  ubique  non  sit  proprium  Dei.  Uni- 
versale  enim,  secundum  Philosophum  *, 
est   ubique  et  semper:    materia   etiam 
prima,  cum  sit  in  omnibus  corporibus,   est  ubi- 
que.    Neutrum    autem   horum  est   Deus,   ut  ex 
Qu.m,art.5,8.  pracmissis  patet  *.  Ergo  esse  ubique  non  est  pro- 
prium  Dei. 

2.  Praeterea,  numerus  est  in  numeratis.  Sed 
«  totum  universum  est  constitutum  in  numero  ",  ut 

patet  Sap.  xi  *.  Ergo  aliquis  numerus  est,  qui  est 
in  toto  universo :  et  ita  ubique. 


Vers.  21. 


3.  Praeterea,  totum  universum  est  quoddam 
totum  corpus  perfectum,  ut  dicitur  in  I  Caeli  et 
Mundi  *.  Sed  totum  universum  est  ubique  :  quia 
extra  ipsum  nuUus  locus  est.  Non  ergo  solus 
Deus  est  ubique. 

4.  Praeterea,  si  aliquod  corpus  esset  infini- 
tum,  nullus  locus  esset  extra  ipsum  ^.  Ergo  esset 
ubique.  Et  sic,  esse  ubique  non  videtur  pro- 
prium  Dei. 

5.  Praeterea,  anima,  ut  dicit  Augustinus,  in  VI 
de  Trin.  *,  est  tota  in  toto  corpore  ^ ,  et  tota  in 
qualibet  eius  parte.  Si  ergo  non  esset  in  mundo 


a)  numero.  -  aliqun  numero  codices. 
^)  ipsum.  -  eum  codlces. 


Y)  corpore.  -  Om.  ACDEFG  et  edd.  ab.  -  eius  om.  G,  post^ar^c 
ponunt  ceteri. 


•  Cap. 
S.  Th. 


I,  n.  4. 
lect.  II. 


Cap. 


QUAESTIO  VIII,  ARTICULUS  IV 


89 


*  Epist.  cxxxvii 
(al.  iii|,  cap.  II. 


nisi  unum  solum  °  animal,  anima  eius  esset  ubi- 
que.  Et  sic,  esse  ubique  non  est  proprium  Dei. 

6.  Praeterea,  ut  -'  Augustinus  dicit  in  epistola 
ad  Volusianum  *,  anima  iibi  videt,  ibi  sentit  ?,•  et 
ubi  sentit,  ibi  vivit;  et  ubi  vivit,  ibi  est.  Sed  anima 
''  videt  quasi  ubique :  quia  successive  videt  etiam  " 

totum  caelum.  Ergo  anima  est  ubique. 

Sed  contra  est  quod  Ambrosius  dicit,  in  libro 

Lib.  I,  cap.  VII.  de  Spiritu  Sancto  * :   Qiiis   audeat  creaturam  di- 

cere  Spiritum  Sanctum,  qui  in  omnibus  et  ubique 

"  et  semper  est;  quod  utique   divinitatis  *  est  pro- 

prium  ? 

Respondeo  dicendum  quod  esse  ubique  primo 
et  per  se,  est  proprium  Dei.  Dico  autem  esse 
ubique  primo,  quod  secundum  se  totum  est  ubi- 
que.  Si  quid  enim  esset  ubique,  secundum  di- 
versas  partes  in  diversis  locis  existens,  non  esset 
primo  ubique :  quia  quod  convenit  alicui  ratione 
partis  suae,  non  convenit  ei  primo;  sicut  si  ho- 
mo  est  albus  dente,  albedo  non  convenit  primo 
homini,  sed  denti.  Esse  autem  ubique  per  se 
dico  id  cui  non  convenit  esse  ubique  per  acci- 
'  dens ,   propter  aliquam  suppositionem  '  factam  : 

quia  sic  granum  milii  esset  ubique ,  supposito 
"  quod  "  nullum  aliud  corpus  esset.    Per  se  igitur 

convenit  esse  ubique  alicui ,  quando  tale  est 
quod,  qualibet  positione  facta,  sequitur  illud  esse 
ubique. 

Et  hoc  proprie  convenit  Deo.  Quia  quotcum- 
que  loca  ponantur ,  etiam  si  ponerentur  infinita 
praeter  ista  quae  sunt,  oporteret  in  omnibus  esse 
Deum :  quia  nihil  potest  esse  nisi  per  ipsum. 
Sic  igitur  esse  ubique  primo  et  per  se  convenit 
'^  Deo ,  et  est  proprium  eius :  quia  quotcumque  ' 


loca  ponantur,  oportet  quod  in  quolibet  sit  Deus, 
non  secundum  partem,  sed  secundum  seipsum. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  universale  et 
materia  prima  sunt  quidem  ubique ,  sed  non  se- 
cundum  idem  esse. 

Ad  secundum  dicendum  quod  numerus,  cum  sit 
accidens,  non  est  per  se,  sed  per  accidens,  in 
loco.  Nec  est  totus  in  quolibet  numeratorum, 
sed  secundum  partem.  Et  sic  non  sequitur  quod 
sit  primo  et  per  se  ubique. 

Ad  tertium  dicendum  quod  totum  corpus  uni- 
versi  est  ubique,  sed  non  primo:  quia  non  totum 
est  in  quolibet  loco ,  sed  secundum  suas  partes. 
Nec  iterum  per  se:  quia  si  ponerentur  aliqua 
alia  loca,  non  esset  in  eis. 

Ad  quartum  dicendum  quod,  si  esset  corpus  ■"  in- 
finitum,  esset  ubique;  sed  secundum  suas  partes. 

Ad  quintum  dicendum  quod,  si  esset  unum  so- 
lum  animal,  anima  eius  esset  ubique  primo  ' 
quidem,  sed  per  accidens. 

Ad  sextum  dicendum  quod,  cum  dicitur  anima 
alicubi  videre,potest  intelligi  dupliciter.  Uno  modo, 
secundum  quod  hoc  adverbium  alicubi  determi- 
nat  actum  videndi  ex  parte  obiecti.  Et  sic  verum 
est  quod,  dum  caelum  videt,  in  caelo  videt:  et 
eadem  ratione  in  caelo  sentit.  Non  tamen  sequitur 
quod  in  caelo  vivat  vel  sit :  quia  vivere  et  esse 
non  important  actum  transeuntem  in  exterius  obie- 
ctum.  Alio  modo  potest  intelligi  secundum  quod 
adverbium  determinat  actum  videntis,  secundum 
quod-  exit  a  vidente.  Et  sic  verum  est  quod 
anima  ubi  sentit  et  videt,  ibi  est  et  vivit  ^,  secun- 
dum  istum  modum  loquendi.  Et  ita  non  sequitur 
quod  sit  ubique. 


3)  solum.  -  Om.  codices  et  ed.  a. 
e)  Praeterea,  ut.  -  Item  ABCDE. 

t^)  ubi  videt,  ibi  sentit.  -  ibi  videt  ubi   sentit  B,  videt   ubi  sentit 
ceteri. 

r|)  etiam.  -  quasi  G. 

9)  divinitatis.  -  deitatis  CDEGpA  et  ed.  a. 


i)  suppositionem.  -  positionem  codices,  potentiam  ed  a. 

x)  supposito  quod.  -  si  codices  et  ed.  a. 

Vj  quotcumque.  -  quaelibet  B. 

(i.)  corpus.  -  solum  corpus  A.  -  sed  om.  ABCEF. 

v)  primo.  -  non  primo  PBsF  et  ed.  b.  -  esset  post  quidem  ed.  a. 

S)  et  vivit.  -  tion  tamen  cum  videt  caelum  ibi  est  G. 


Commeixtaria  Cardinalis  Caietani 


TiTULUS  clarus.  -  In  corpore  una  conclusio,    responsiva 
quaesito  affirmative,  sic :  Esse  ubique  per  se  et  primo, 
est  proprium  Deo. 

Hac  posita,  declarantur  termini :  scilicet  ly  primo,  et  ly 
per  se.  -  Deinde  probatur  conclusio.  Deum  oportet,  non  se- 
cundum  partem,  esse  in  omnibus  locis,  quotcumque  ponan- 
tur :  ergo  esse  ubique  primo  et  per  se,  est  proprium  Dei.  - 
Antecedens  probatur,  quoad  secundam  partem :  quia  nihil 
potest  esse  sine  Deo  in  eo.  Consequentia  patet  ex  terminis. 


Adverte  quod,  ratione  claritatis  materiae,  littera,  brevi- 
tati  studens,  non  fuit  soUicita  circa  probationera  exclusivae, 
scilicet  quod  soli  Deo  conveniat:  sed,  sola  exponens  affir- 
mativa  explicite  probata,  negativa  relicta  est  ut  nota  ex 
eodem  medio.  Nihil  enim  aliud  a  Deo  est,  quod  oporteat 
esse  non  secundum  partem  in  quotcumque  locis ,  ut  pa- 
tet.  Et  propterea  hoc  non  solum  convenit  Deo,  sed  soli 
Deo :  quod  est  esse  ei  proprium. 


-^C^^^pJ^- 


SuM.MAE  Theol.   D.  Thomae  T.  I. 


90 


QUAESTIO  IX,  ARTICULUS  I 


QUAESTIO  NONA 

DE    DEI    IMMUTABILITATE 


IN    DUOS    ARTICULOS    DIVISA 


*  Cap.  XX. 


Vers.  24. 


Vers.  8. 
Vers.  6. 


CONSEQUENTER  considerandum  est  de  immuta- 
bilitate  et  aeternitate  divina,  quae  immutabi- 
litatem  consequitur. 
Circa  immutabilitatem  vero  quaeruntur  duo. 


Primo:  utrum  Deus  sit  omnino  immutabilis. 
Secundo:  utrum  esse  immutabile  sit  proprium 
Dei. 


ARTICULUS  PRIMUS 

UTRUM  DEUS  SIT  OMNINO  IMMUTABILIS 

I  Sent.,  dist.  vm,  qu.  iii,  art.  i;  I  Cont.  Gent.,  cap.  xiii,  xiv;  II,  cap.  xxv;  De  Pot.,  qu.  viii,  art.  i,  ad  9; 
Compend.   TTieot.,  cap.  iv;  in  Boet.  de  Trin.,  qu.  v,  art.  4,  ad  2. 


>D  PRiMUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 

Deus  non  sit  omnino  immutabilis.  Quid- 

'quid   enim   movet  seipsum,   est  aliquo 

^modo  mutabile.  Sed,  sicut  dicit  Augusti- 

nus,  VIII  super  Genesim  ad  litteram  *:  Spiritus 

creator  movet  se  nec  "■  per  tempus  nec  per  locum. 

Ergo  Deus  est  aliquo  modo  mutabilis. 

2.  Praeterea,  Sap.  vii  *  dicitur  de  sapientia 
quod  est  mobilior  omnibus  mobilibus.  Sed  Deus 
est  ipsa  sapientia.  Ergo  Deus  est  mobilis. 

3.  Praeterea,  appropinquari  et  elongari  mo- 
tum  significant.  Huiusmodi  autem  ^  dicuntur  de 
Deo  in  Scriptura:  lac.  iv  *:  appropinquate  Deo, 
et  appropinquabit  pobis.  Ergo  Deus  est  mutabilis. 

Sed  contra  est  quod  dicitur  Malach.  iii  *:  Ego 
T  Deus,  et  non  mutor  "*. 

Respondeo  dicendum  quod  ex  praemissis  osten- 

ditur  Deum  esse  omnino  immutabilem.  Primo  qui- 

dem,  quia  supra  ostensum  est  esse  aliquod  pri- 

Qu.  II,  art.3.    mum  ens,  quod  Deum  dicimus  *:  et  quod  huius- 

3  modi  primum  ens  °  oportet  esse  purum  actum 

absque  permixtione   alicuius  potentiae ,  eo  quod 

Qu.  III,  art.i.   potentia  simpliciter   est  posterior   actu  *.  Omne 

autem  quod  quocumque  modo  mutatur,  est  aliquo 

modo  in  potentia.  Ex  quo  patet  quod  impossibile 

est  Deum  aliquo  modo  mutari. 

Secundo,  quia  omne  quod  movetur,  quantum 

ad  aliquid  manet,  et  quantum  ad  aliquid  transit: 

sicut  quod  movetur  de  albedine  in  nigredinem, 

s  manet  secundum  substantiam  ^  Et  sic  in  omni 

eo  quod  movetur,  attenditur  aliqua  compositio. 

ibid.  art.  7.      Ostcnsum  est  autem  supra  *  quod  in  Deo  nuUa 

est  compositio,  sed  est  omnino    simplex.    Unde 

manifestum  est  quod  Deus  moveri  non  potest. 

Tertio,  quia  omne  quod  movetur,  motu  suo 

?  aliquid  acquirit,  et  pertingit  ad  illud  ^"  ad  quod 


prius  non  pertingebat.  Deus  autem,  cum  sit  in- 
finitus,  comprehendens  in  se  omnem  plenitudinem 
perfectionis  totius  esse  *,  non  potest  aliquid  acqui- 
rere,  nec  extendere  se  in  '^  aliquid  ad  quod  prius 
non  pertingebat.  Unde  nullo  modo  sibi  competit 
motus.  -  Et  inde  est  quod  quidam  antiquorum, 
quasi  ab  ipsa  veritate  coacti,  posuerunt  primum 
principium  esse  immobile. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  Augustinus  ibi 
loquitur  secundum  modum  quo  Plato  dicebat 
primum  movens  movere  *  seipsum,  omnem  ope- 
rationem  nominans  motum ;  secundum  quod  etiam 
ipsum  intelligere  et  velle  et  amare  motus  qui- 
dam  dicuntur.  Quia  ergo  Deus  intelligit  et  amat 
seipsum,  secundum  hoc  dixerunt  quod  Deus  mo- 
vet  seipsum :  non  autem  secundum  quod  mo- 
tus  et  mutatio  est  existentis  in  potentia,  ut  nunc 
loquimur  de  mutatione  et  motu. 

Ad  secundum  dicendum  quod  sapientia  dicitur 
mobilis  esse  similitudinarie ',  secundum  quod  suam 
similitudinem  diffundit  usque  ad  ultima  rerum. 
Nihil  enim  esse  potest,  quod  non  procedat  a  di- 
vina  sapientia  per  quandam  imitationem,  sicut  a 
primo  principio  effectivo  et  formali;  prout  etiam 
artificiata  procedunt  a  sapientia  artificis.  Sic  igitur 
inquantum  similitudo  divinae  sapientiae  gradatim 
procedit  a  supremis,  quae  magis  participant  de 
eius  similitudine,  usque  ad  infima  rerum ,  quae 
minus  '■  parficipant,  dicitur  esse  quidam  processus 
et  motus  divinae  sapientiae  in  res:  sicut  si  dica- 
mus  solem  procedere  usque  ad  terram,  inquantum 
radius  luminis  eius  usque  ad  terram  pertingit.  Et 
hoc  modo  exponit  Dionysius,  cap.  i  Cael.  Hier., 
dicens  quod  omnis  processus  divinae  manifestatio- 
nis  ^  venit  ad  nos  a  Patre  luminum  moto. 

Ad  tertium  dicendum  quod  huiusmodi  ^*  dicuntur 


o)  se  nec.  -  se  sed  non  B,  seipsum  sed  nec  D,  sed  nec  CEpA. 

p)  Huiusmodi  autem.  -  Haec  autem  ACE,  Sed  huiusmodi  BD.  - 
Pro  Scriptura,  Scripturis  codices. 

Y)  mutor.  -  etc.  Ergo  non  est  mutabilis  addit  B. 

3)  ens.  -  Om.  ABDE.  -  Pro  purum,  ens  purum  C. 

e)  substantiam.  -  et  transit  secundum  qualitatem  addit  B.  -  Idem 
orti,  omni. 

r.)  illud.  -  aliquid  ABCDE. 


7))  in,  -  ad  DE. 

0)  primum  movens  movere.  -  quod  primum  movens  movet  vere  B. 

i)  similitudinarie.  -  Om.  B.  -  Pro  ultima  rerum,  ultimam  rem  F, 
ultimam  rerum  G,  ultimum  rerum  ed  a. 

x)  minus.  -  minime  codiccs.  -  Post  participant  B  addit  de  eius  si- 
militudine. 

X)  manifestationis.  -  maiestatis  ABCE. 

(i)  huiusmodi.  -  haec  ABCE. 


QUAESTIO  IX,  ARTICULUS  II 

de  Deo  in  Scripturis  metaphorice.  Sicut  enim 
dicitur  sol  intrare  domum  vel  exire,  inquantum 
radius  eius  pertingit  ad  domum;  sic  dicitur  Deus 


9» 

appropinquare  ad  nos  vel  recedere  a  nobis,  in- 
quantum  percipimus  influentiam  bonitatis  ipsius  ', 
vel  ab  eo  deficimus. 


v)  inquantum  percipimus  influentiam  bonitatis  ipsius.  -  inquantum  participamus  infuentiam  bonitatis  ipsius  B. 

Commentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTULus  clarus.  -  In  corpore  una  conclusio  responsiva 
quaesito  affirmative :  Deus  est  omnino  immutabilis. 
Probatur  triplici  ratione,  et  auctoritate.  Primo  sic.  Deus 
est  primum  ens :  ergo  actus  purus:  ergo  omnino  immuta- 
bilis.  Antecedens  probatum  fuit  in  qu.  ii.  Prima  conse- 
quentia  probatur:  quia  actus  est  naturaliter  prior  potentia. 
Secunda  vero:  quia  in  omni  mutabili  oportet  esse  poten- 
tiam.  -  Secundo  sic.  Deus  est  omnino  simplex:  ergo  non 
potest  mutari.  Probatur  sequela:  quia  omne  quod  mutatur, 


est  aliqualiter  compositum ;  quia  quoad  aliquid  manet,  sci- 
licet  subiectum,  et  quoad  aliquid  non.  -  Tertio  sic.  Deus 
est  infinitus :  ergo  non  potest  se  extendere  vel  pertingere 
ad  aliquid  de  novo:  ergo  non  potest  moveri.  Prima  conse- 
quentia  probatur:  quia  infinitum  coraprehendit  in  se  totam 
essendi  perfectionem.  Secunda  vero :  quia  omne  quod  mu- 
tatur,  pertingit  ad  aliquid  ad  quod  prius  non  pertingebat.  - 
Auctoritas  est  antiquorum  philosophorum ,  qui ,  quasi  a 
veritate  coacti,  primum  principium  immobile  fecerunt. 


ARTICULUS  SECUNDUS 


UTRUM  ESSE  IMMUTABILE  SIT  DEI  PROPRIUM 

Infra,  qu.  x,  art.  3;  qu.  lxv,  art.  i,  ad  i;  III,  qu.  Lvii,  art.  i,  ad  i;  I  Sent.,  dist.  viii,  qu.  iii,  art.  2;  dist.  xix,  qu.  v,  art.  3; 
II,  dist.  VII,  qu.  i,  art.  i;  De  Malo,  qu.  xvi,  art.  2,  ad  6;  Quodl.  X,  qu.  11. 


•  S.  Th.  lect.  IV. 
-  Did.  lib.  I  (a), 
cap.  II,  n.  12. 


Cap.  I. 


Cap.  I. 


D  SECUNDUM  sic  PROCEDITUR.  Vidctur  quod 
esse  immutabile  non  sit  proprium  Dei. 
Dicit  enim  Philosophus ,  in  II  Meta- 
hys.  * ,  quod  materia  est  in  omni  eo 
quod  movetur.  Sed  substantiae  quaedam  creatae, 
sicut  angeli  et  animae  ",  non  habent  materiam, 
ut  quibusdam  videtur.  Ergo  esse  immutabile  non 
est  proprium  Dei. 

2.  Praeterea,  omne  quod  movetur,  movetur 
propter  aliquem  finem :  quod  ergo  iam  pervenit 
ad  ultimum  finem,  non  movetur.  Sed  quaedam 
creaturae  iam  pervenerunt  ad  ultimum  finem, 
sicut  omnes  beati.  Ergo  aliquae  creaturae  sunt 
immobiles  ^■. 

3.  Praeterea,  omne  quod  est  mutabile,  est 
variabile.  Sed  formae  sunt  invariabiles:  dicitur 
enim  in  libro  Sex  Principioriim  ">  *,  quod  forma 
est  simplici  et  invariabili  essentia  consistens.  Ergo 
non  est  solius  Dei  proprium  esse  immutabile. 

Sed  contra  est  quod  dicit  Augustinus,  in  libro 
de  Natura  Boni  *:  solus  Deus  immutabilis  est; 
quae  autem  fecit,  quia  ex  nihilo  sunt,  mutabilia 
sunt. 

Respondeo  dicendum  quod  solus  Deus  est  om- 
nino  immutabilis:  omnis  autem  creatura  aliquo 
modo  est  mutabilis.  Sciendum  est  enim  quod 
mutabile  potest  aliquid  dici  dupliciter:  uno  modo, 
per  potentiam  quae  in  ipso  est;  alio  modo,  per 
potentiam  quae  in  altero  est.  Omnes  enim  crea- 
turae,  antequam  essent,  non  erant  possibiles  esse 
per  aliquam  potentiam  creatam ,  cum  nuUum  * 
creatum  sit  aeternum :  sed  per  solam  potentiam 
divinam,    inquantum    Deus   poterat    eas  in  esse 


producere.  Sicut  autem  ex  voluntate  Dei  depen- 

det  quod  res  in  esse  producit  %  ita  ex  voluntate  £ 

eius  dependet   quod  res  in  esse  conservat:  non 

enim  aliter  eas  in  esse  conservat,  quam  semper 

eis    esse    dando  ^;  unde    si    suam    actionem   eis  ^ 

subtraheret,  omnia   in  nihilum    redigerentur ,  ut 

patet  per  Augustinum ,  IV  super  Gen.  ad  litt.  *  '  ^^p-  ""• 

Sicut  igitur  in  potentia  Creatoris  fuit  ut  res  es- 

sent,  antequam  essent  in  seipsis,  ita  in  potentia 

Creatoris  est,  postquam  sunt  in  seipsis,  ut  non 

sint.  Sic  igitur  per  potentiam  quae  est  in  altero, 

scilicet  in  '''  Deo,  sunt  mutabiles,  inquantum  ab  i 

ipso  ex  nihilo  potuerunt  produci  in  esse,  et  de 

esse  possunt  reduci  in  non  esse. 

Si  autem  dicatur  aliquid  mutabile  per  poten- 
tiam  in  ipso  existentem,  sic  etiam  aliquo  modo 
omnis  creatura  est  mutabilis'.  Est  enim  in  creatura 
duplex  potentia,  scilicet  activa  et  passiva.  Dico 
autem  potentiam  passivam,  secundum  quam  ali- 
quid  assequi  potest  suam  perfectionem ,  vel  in 
essendo  vel  in  consequendo  finem.  Si  igitur  at- 
tendatur  mutabilitas  rei  secundum  potentiam  ad 
esse,  sic  non  in  omnibus  creaturis  *  est  mutabi-  e 

litas :  sed  in  illis  solum  in  quibus  illud  quod  est 
possibile  '  in  eis,  potest  stare  cum  non  esse.  Unde  <■ 

in  corporibus  inferioribus  est  mutabilitas  et  '•  se-  x 

cundum  esse  substantiale,  quia  materia  eorum 
potest  esse  cum  privatione  formae  substandalis 
ipsorum:  et  quantum  ad  esse  accidentale,  si  subie- 
ctum  compatiatur  secum  privationem  accidentis; 
sicut  hoc  subiectum ,  homo  \  compatitur  secum  x 

non  album,  et  ideo  potest  mutari  de  albo  in  non 
album.  Si  vero  sit  tale  accidens  quod  consequa- 


a)  sicut  angeli  et  animae.  -  sunt  {sicut  addunt  AB)  angeli  et  ani- 
mae  quae  ABCDE. 

P)  immobiles.  -  immutabiles  B. 

Y)  in  libro  Sex  Principiorum.  -  Ora.  FG.  -  Ante  simplici  addunt 
in  sB  et  edd.  a  b. 

0)  nullum.  -  nihil  codices. 

e)  producit.  -  produxit  ABCEFG  et  edd.  ab,  -  Ante  dependet  D 
addit  nunc. 


X,)  esse  dando.  -  dando  esse  per  suam  injluentiam  B.  -  eis  om.  FG 
et  ed. a.  ^ 

rj)  in.  -  Om.  codices  et  edd.  a  b. 

6)  creaturis.  -  Om.  CEpA. 

i)  possibile.  -  potentiale  BDFG,  vel  potentiale  margo  A. 

x)  et.  -  Om.  F,  etiam  BD. 

V)  sicut  hoc  subiectum,  homo.  -  sicut  hoc  subiectum  album  A.  - 
secum  omittunt  ACE. 


92 


QUAESTIO  IX,  ARTICULUS  II 


tur  principia  essentialia  subiecti ,  privatio  illius 
accidentis  non  potest  stare  cum  subiecto :  unde 
subiectum  non  potest  mutari  secundum  illud  ac- 
cidens,  sicut  nix  non  potest  fieri  nigra.  -  In  cor- 
poribus  vero  caelestibus,  materia  non  compatitur 
secum  privationem  formae,  quia  forma  perficit 
totam  potentialitatem  materiae:  et  ideo  non  sunt 
mutabilia  secundum  esse  substantiale ;  sed  secun- 
dum  esse  locale,  quia  subiectum  compatitur  se- 
cum  privationem  huius  loci  vel  illius.  -  Substan- 
V-  tiae  vero  incorporeae,  quia  sunt  ipsae  formae  ^" 

subsistentes,  quae  tamen  se  habent  ad  esse  ipsa- 
rum  sicut  potentia  ad  actum,  non  compatiuntur 
secum  privationem  huius  actus :  quia  esse  conse- 
quitur  formam,  et  nihil  corrumpitur  nisi  per  hoc 
quod  amittit  formam.  Unde  in  ipsa  forma  non 
est  potentia  ad  non  esse :  et  ideo  huiusmodi  sub- 
stantiae  sunt  immutabiles  et  invariabiles  secun- 
dum  esse.  Et  hoc  est  quod  dicit  Dionysius,  iv  cap. 

•  s.  Th.  lect.  I.  de  Div.  Nom.  *,  quod  substantiae  intellectuales 
creatae  mundae  sunt  a  generatione  et  ab  omni 
variatione,  sicut  incorporales  et  immateriales.  Sed 
V  tamen  remanet '  in  eis  duplex  mutabilitas.   Una 

secundum  quod  sunt  in  potentia  ad  finem :  et 
sic  est  in   eis   mutabilitas   secundum    electionem 

'ub.iideh-ide  de  bono  in  malum,  ut  Damascenus  dicit  *.  Alia 

Orth.,  cap.  iii.  i  i  •  ■  r-     • 

secundum  locum,  mquantum  virtute   sua  finita 

possunt  attingere  quaedam  loca  quae  prius  non 

5  attingebant:  quod  de  Deo  dici  non  potest,  qui  ^ 


sua  infinitate  omnia  loca  replet ,  ut  supra  *  di-  *  Q"' 
ctum  est. 

Sic  igitur  in  omni  creatura  est  potentia  ad  mu- 
tationem :  vel  secundum  esse  substantiale,  sicut 
corpora  corruptibilia ;  vel  secundum  esse  locale 
tantum  °,  sicut  corpora  caelestia ;  vel  secundum 
ordinem  ad  finem  et  applicationem  virtutis  ad 
diversa,  sicut  in  angelis.  Et  universaliter  omnes 
creaturae  communiter  sunt  mutabiles  secundum 
potentiam  Creantis,  in  cuius  potestate  est  esse  et 
non  esse  earum.  Unde,  cum  Deus  nuUo  istorum 
modorum  sit  mutabilis,  proprium  eius  est  omnino 
immutabilem  "  esse. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  obiectio  illa 
procedit  de  eo  quod  est  mutabile  secundum  esse 
substantiale  vel  accidentale:  de  tali  enim  motu 
philosophi  tractaverunt. 

Ad  secundum  dicendum  quod  angeU  boni  f.  supra 
immutabilitatem  essendi ,  quae  competit  eis  se- 
cundum  naturam ,  habent  immutabilitatem  ele- 
ctionis  ex  divina  virtute :  tamen  remanet  in  eis 
mutabiiitas  secundum  locum. 

Ad  tertium  dicendum  quod  formae  dicuntur  ' 
invariabiles ,  quia  non  possunt  esse  subiectum 
variationis:  subiiciuntur  tamen  variationi,  inquan- 
tum  subiectum  secundum  eas  variatur.  Unde 
patet  quod  secundum  quod  sunt,  sic  variantur: 
non  enim  dicuntur  entia  quasi  sint  subiectum 
essendi,  sed  quia  eis  aliquid  est. 


vin,  art.2. 


jj.)  formae.  -  Om.  ACE. 

v)  remanet.  -  manet  ACDE. 

5)  qui.  -  quia  ABDEFG.  -  loca  om.  ABCDE. 

o)  tantum.  ~  Om.  ABCDE. 


:t)  immutabilem.  -  immutabile  ABCDFG. 
p)  boni.  —  beati  AEFG. 

o)  dicuntur.  —  esse  addunt  ABCDEG.  -  In  fine  art.  PDGafr  addunt : 
Et  sic  patet  solutio  {responsio  G)  ad  obiecta. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


IN  titulo,  proprium  sumitur  ut   distinguitur  contra  com- 
mune:  immutabile  sumitur  negative,  ut  negat  omne  mu- 
tabilitatis  genus. 

II.  In  corpore  articuli  una  est  conclusio ,  responsiva 
quaesito  affirmative :  Solus  Deus  est  qmnino  immutabilis.  - 
Haec  conclusio,  cum  sit  exclusiva,  habet  exponentem  affir- 
mativam,  Deus  est  omnino  immutabilis,  probatam  in  praece- 
dente  articulo ;  et  negativam,  nihil  aliud  a  Deo  est  omnino 
immutabile ;  cui  aequivalet  universalis  affirmativa  de  prae- 
dicato  finito,  seu  opposito,  scilicet,  omne  aliud  a  Deo  est 
aliquo  modo  mutabile.  Et  propterea  in  littera  haec  univer- 
salis  affirmativa  probatur  primo :  deinde,  epilogando,  coUi- 
gitur  probatio  totius  exclusivae  responsivae  quaesito. 

III.  Probatio  autem  illius  universalis  affirmativae  fit  du- 
pliciter:  primo,  quoad  unam  communem  speciem  muta- 
tionis;  secundo,  quoad  singulas  universi  partes,  secundum 
diversas  mutationes.  Probatur  crgo  primo ,  quod  omnis 
creatura  est  mutabilis  per  potentiam  in  altero,  sic.  Omnis 
creatura  est  mutabilis  de  nihilo  in  aliquid,  et  rursus  ex 
aliquo  in  nihil :  ergo.  -  Antecedens  patet.  Consequentia 
probatur:  quia  ex  simplici  voluntate  Dei  pendet  creatio  et 
conservatio. 

Secundo,  quod  omnis  creatura  est  mutabilis  per  poten- 
tiam  in  se,  vel  secundum  esse  substantiale  et  accidentale ; 
vel  secundum  esse  accidentale,  puta  locum;  vel  secundum 
malum  ct  bonum,  et  applicationem  ad  diversa.  Probatur. 
In  omni  creatura  est  aliquid  potens  stare  cum  privatione 
esse  substantialis,  vel  localis,  vel  boni,  et  contactus  virtutis 
huius:  ergo.  -  Antecedens  patet,  distlnguendo  tres  universi 
partes :  sphaeram  elementorum  cum  mixtis ,  corpora  cae- 
lestia,  et  substantias  spirituales.  Consequentia  probatur: 
quia  omnis  mutatio  secundum  potentiam  in  se,  est  ex  pos- 
sibili  esse  cum  utroque  oppositorum  successive. 


lib 


Cap.  I.  -  Did. 
Vl,  cap.  1. 


*  Qu.  L,  art. 
Lxvi,  art.  II. 


IV.  Circa  ea  quae  hic  dicuntur,  adverte  primo  quod,  cum 
in  littera  distinguitur  potentia  passiva  in  potentiam  ad  esse 
et  ad  consecutionem  finis,  non  distinguitur  consecutio  finis 
contra  esse  in  communi,  ac  si  nullum  poneret  esse:  sed 
contra  esse  absolute,  quod  est  esse  substantiale,  ut  dicitur 
VII  Metaphys.*;  vel  contra  esse,  ut  est  proprius  etfectus 
actus  primi;  consecutio  namque  finis  in  actu  secundo  con- 
sistit.  -  Adverte  secundo,  quod  in  littera,  ad  perfectionem 
doctrinae,  non  solum  ponuntur  ea  quae  ad  condusionem 
spectant  directe,  quae  scilicet  mutabilitatem  ornnis  creaturae 
pandunt;  sed  etiam  ea  quae  ad  immutabilitatem  aliquam 
earum  spectant.  Et  quoniam  de  his  inferius  *  ex  proposito 
erit  sermo,  in  locis  propriis,  cum  dc  angelis  ac  caelcstibus 
tractabitur,  nunc  pertranseundum  est.  De  aliis  autem  mu- 
tabilitatem  conccrnentibus  modo  tractandum  est. 

V.  Circa  primum  membrum  distinctionis,  in  littera  ap- 
plicatum  ad  mutationem  ex  nihilo  et  in  nihil,  etc.  *,  oc-   'Cf.  num.m. 
currit  turba  multa  invehentium,  ex  ignorantia  pcripateticae 
philosophiae.  Non  possunt  siquidem,  aut  nolunt  percipere 

quod  aliquid  creatum  sit  secundum  se  immutabile  substan- 

tialiter,  et  tamen  mutabile  per  potentiam  in  alio:   mutabile 

dico,  modo  exposito.  Et  licet  rationes  ac  verba  eorum  mul- 

tiplicentur  ac  dilatentur,  radix  tamen  duplex  est :  altera  ra- 

tionis,  altera  auctoritatum.  Ratio  est  quia,  accepto  angelo, 

quaeritur :  Aut  est  ens  possibile,  aut  necessarium.  Si  pos- 

sibile ,  habetur  intentum :  nam  possibile   esse  et  non  esse 

non  est  praedicatum  accidentale,  aut  extraneum.  ut  dicitur 

X  Metaphys.*;  sed   est   substantia,  vel   in   substantia.    Si 

necessarium,  ergo  est  impossibile  non  esse :  ergo  per  nul- 

lam   potentiam   potest   non   esse ;    nulla    namque  potentia 

potest  impossibile.  -  Auctoritas  est  Averrois,  I  Caeli,  com- 

ment.  cxxiv,  et  XII  Metaphys.,  comment.  xli.  Algazel  quo-  .  p^^.^^^  j.^  , 

que  dicit  *  possibile  esse  quod,  alio  non  existente,  non  est.  -   iract.  n. 


'  Cap.  XII.  -  Did. 
lib.  IX, 
n.  2. 


cap. 


QUAESTIO  IX,  ARTICULUS  II 


93 


•Cap.viii.  -  Did. 
lib.  IV,  cap.  VII, 
n.  4. 

"■  Cap.  II.  -  Did. 
lib.V,  cap.ii.n.i. 
*  Cap.  XII.  -  Did. 
lib.  IX,  cap.  X , 
n.2,  3. 


*  Cap.  XII.  -  Did. 
lib.  IV,  cap.  XII, 

•"&p.  I.  -  Did. 
lib.  Vm,  cap.  I, 
n.  3. 


•  Cap.  I,  n.  I.  - 
S.  Th.  lect.  I.  - 
Cf.  lib.  V,  cap.  I, 
n.io(S.Th.lect.i|; 
et  lib.lX,  cap.vn, 
n.4  (S.  Th.  lect. 
viil. 


Repugnat  etiam  fidei  ponere  aliquid  praeter  Deum  esse 
necessariunx  Ergo. 

VI.  Ad  horum  evidentiam,  tria  notanda  sunt,  ex  quibus 
omnia  ad  hanc  materiam  spectantia,  a  quibuscumque  obie- 
cta,  solvuntur.  Pritnum  est,  quod  magna  differentia  est  inter 
necessarium  et  possibile,  ut  sunt  ditferentiae  entis  realis, 
et  ut  sunt  differentiae  entis  veri.  Inquantum  enim  sunt  dif- 
ferentiae  entis  veri,  sumuntur  logice,  et  consistunt  in  sola 
habitudine  terminorum,  ut  patet.  Ut  autem  sunt  differentiae 
entis  per  se,  quod  significat  substantiam,  quantitatem,  etc, 
ut  dicitur  V  *  et  VI  Metaphys.  ** ,  sic  sunt  conditiones 
substantiales  rerum  intrinsecae  ipsis  rebus;  ut  X  Metaphys., 
textu  ultimo  *,  dicitur  de  corruptibili  et  incorruptibili.  Aliud 
est  ergo  loqui  de  necessario  et  possibili,  ut  sunt  differen- 
tiae  reales;  et  aliud  ut  sunt  differentiae  habitudinis  termi- 
norum.  Quoniam  hoc  modo  abstrahunt  a  potentia  in  se 
vel  in  alio :  imo  ab  omni  potentia  proprie  dicta,  quoniam 
inveniuntur  in  mathematicis  secundum  nullam  vere  poten- 
tiam ,  ut  dicitur  in  V  Metaphys.,  capite  de  Potentia  * ,  et 
in  IX  eiusdem,  in  principio  *.  IIIo  vero  modo,  attenditur 
secundum  intrinseca  rerum.  Unde  distinguatur  tam  ne- 
cessarium  quam  possibile  in  reale  et  logicum ,  nec  fiat 
confusio. 

Secundum  est,  quod  potentia  in  re  existens  ad  non  esse, 
a  qua  res  possibilis  dicitur,  non  potest,  etiam  si  fingendi 
licentia  detur ,  aliter  poni  quam  secundario ,  quia  scilicet 
est  in  re  potentia  ad  aliud  esse  incompossibile  huic  esse : 
quoniam  nulla  potentia,  nullusque  appetitus  respicit  primo 
non  esse,  ut  dicitur  I  Ethic.  *  Unde  oportet  ut  res  carens 
potentia  ad  aliud  esse  incompossibile  huic ,  careat  etiam 
potentia  ad  non  esse.  Et  cum  constet  quod  potentia  realis 
ad  aliud  esse ,  remaneat  et  perficiatur  in  adventu  illius , 
consequens  necessario  est  ut  omne  in  quo  est  potentia  ad 
non  esse,  habeat  vel  sit  aliquid  potens  remanere  cum  priva- 
tione  eius  esse  quod  actu  habet.  Et  ideo  in  littera  optime 
dicitur  quod  possibile  per  potentiam  in  se,  oportet  esse 
istiusmodi,  intendens  de  possibili  reali.  Et  per  oppositum, 
necessarium  reale,  quod  aequivalet   immutabili,  est  quod 


caret  tali  potentia.  Et  hinc  sequltur  quod  aliquid  est  pos- 
sibile  logicum,  quod  tamen  est  necessarium  reale.  Possibile 
quidem  logice :  quia  neutra  pars  contradictionis  de  secundo 
adiacente,  impllcat  contradictionem;  puta,  nec  ista,  caelum 
est,  nec  ista,  caelum  non  est.  Necessarium  vero  reale: 
quia  in  eo  non  est  potentia  ad  aliud  esse,  ac  per  hoc  nec 
ad  privationem  esse  quod  habet.  Et  quoniam  supponimus 
quod  quidquid  non  implicat  contradictionem,  est  possibile, 
non  solum  logice,  sed  potentia  reali  omnipotentis  Dei,  ideo 
possibile  logicum  vocari  potest  etiam  possibile  reale ;  ex- 
trinsece  tamen ,  quia  per  potentiam  in  alio.  Et  propterea 
in  littera,  ubi  de  Deo  agitur  et  rebus,  possibile  per  poten- 
tiam  in  alio  dictum  est. 

Tertium  est,  quod  commune  est  omni  rel  diversae  a 
Deo,  habere  non  hanc  conditionem  affirmativam,  proprie 
loquendo,  scilicet  ex  se  non  esse :  sed  habere  hanc  nega- 
tivam,  scilicet  non  ex  se  esse,  quia  ab  alio  pendet,  non 
solura  in  fieri,  sed  in  conservari;  quemadmodum  aer  non 
ex  se  est  illuminatus.  Et  propter  hanc  conditionem,  dicitur 
quod  creaturae  sunt  ex  se  nihil,  et  ex  originis  natura  de- 
fectibiles  sunt,  et  quod  possunt  non  esse,  et  multa  alia: 
quae  omnia  ad  praedictum  sensum  sunt  reducenda,  quo- 
niam  dependentiam  ab  alio  in  fieri  et  conservari  tantum 
ponunt,  non  potentiam  in   creatura  ad  oppositum. 

VII.  His  igitur  praelibatis,  iam  patet  responsio  ad  omnia*. 
Ponit  enim  s.  Thomas  hic,  et  in  II  Contra  Gent.,  cap.  xxx 
et  Lv,  et  in  Qu.  de  Potentia,  qu.  v,  art.  3,  et  ubique,  angelos 
et  corpora  caelestia  entia  necessaria  realia,  possibilia  tamen 
logice  et  per  potentiam  in  alio  ;  et  solum  Deum  omnimodo 
necessarium.  -  Nec  hoc  repugnat  philosophiae  aut  fidei.  Non 
philosophiae  quidem,  ut  iam  patet.  Nec  etiam  philosophis : 
quoniam  aequivocant  de  possibili  et  necessario,  ut  facile 
patet  inducendo.  Dicere  autem  quod  repugnat  fidei,  sum- 
mae  est  ignorantiae:  qualis  moderno  tempore  regnare  vi- 
detur  apud  quosdam  Parisienses,  qui  praefatum  s.  Thomae 
capitulum  ut  suspectum  habent.  Sed  hos  cum  sua  igno- 
rantia  relinquamus :  non  enim  sunt  digni  de  quibus  verba 
fiant  in  re  tam  ardua. 


Cf.  num.  V. 


94 


QUAESTIO  X,  ARTICULUS  I 


QUAESTIO  DECIMA 

DE    DEI    AETERNITATE 


IN    SEX    ARTICULOS    DIVISA 


D 


EiNDE   quaeritur  de  aeternitate.  Et   circa  hoc 

quaeruntur  sex. 
Primo:  quid  sit  aeternitas. 
Secundo:  utrum  Deus  sit  aeternus. 
Tertio:  utrum  esse  aeternum  sit  proprium  Dei. 


Quarto :  utrum  aeternitas  diflferat  a  tempore  ". 
Quinto:  de  differentia  aevi  et  temporis. 
Sexto:  utrum  sit  unum  aevum  tantum,  sicut 
est  unum  tempus'  et  una  aeternitas. 


Prosa  VI. 


T 

Vers.  2. 

0 

Vcfs.  25. 


ARTICULUS  PRIMUS 

UTRUM  CONVENIENTER  DEFINIATUR  AETERNITAS,  QUOD  EST  INTERMINABILIS  VITAE 

TOTA  SIMUL  ET  PERFECTA  POSSESSIO 

I  Sent.,  dist.  vni,  qu.  11,  art.  1;  De  Causis,  lect.  11. 


►D  PRiMUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
non  sit  conveniens  definitio  aeternitatis, 
*quam  Boetius  ponit  V  de  Consolatione  *, 
^dicens  quod  aeternitas  est  interminabilis 
vitae  tota  simul  et  perfecta  possessio.  Intermina- 
bile  enim  negative  dicitur.  Sed  negatio  non  est 
de  ratione  nisi  eorum  quae  sunt  deficientia:  quod 
aeternitati  non  competit.  Ergo  in  definitione  ae- 
ternitatis  non  debet  poni  interminabile. 

2.  Praeterea,  aeternitas  durationem  quandam 
significat.  Duratio  autem  magis  respicit  esse  quam 
vitam.  Ergo  non  debuit  poni  in  definitione  ae- 
ternitatis  vita,  sed  magis  esse. 

3.  Praeterea,  totum  dicitur  quod  habet  partes. 
Hoc  autem  aeternitati  non  convenit  ^ ,  cum  sit 
simplex.  Ergo  inconvenienter  dicitur  tota. 

4.  Praeterea,  plures  dies  non  possunt  esse 
simul,  nec  plura  tempora.  Sed  in  aeternitate  plu- 
raliter  ^'  dicuntur  dies  et  tempora :  dicitur  enim 
Micheae  v*:  egressus  eius  ab  initio,  a  diebiis  ae- 
ternitatis;  aXad  Rom.,\w\  cap.  ^*:  secundum  reve- 
lationem  mysterii  temporibus  aeternis  taciti.  Ergo 
aeternitas  non  est  tota  simul. 

5.  Praeterea,  totum  et  perfectum  sunt  idem. 
Posito  igitur  quod  sit  tota,  superflue  additur  quod 
sit  perfecta. 

6.  Praeterea,  possessio  ad  durationem  non 
pertinet.  Aeternitas  autem  quaedam  duratio  est. 
Ergo  aeternitas  non  est  possessio. 

Respondeo  '  DicENDUM  quod,  sicut  in  cognitio- 
nem  simplicium  oportet  nos  venire  per  compo- 
sita,  ita  in  cognitionem  aeternitafis  oportet  nos 
venire  per  tempus;  quod  nihil  aliud  est  quam 
numerus  motus  secundum  prius  et  posterius.  Cum 
enim  in  quolibet  motu  sit  successio,  et  una  pars 
post  alteram,  ex  hoc  quod  numeramus  prius  et 
posterius  in  motu,  apprehendimus  tempus;  quod  | 


nihil  aliud  est  qucim  numerus  prioris  et  posterio- 
ris  in  motu.  In  eo  autem  quod  *•  caret  motu,  et 
semper  eodem  modo  se  habet,  non  est  accipere 
prius  et  posterius.  Sicut  igitur  ratio  temporis  con- 
sistit  in  numeratione  prioris  et  posterioris  in  motu, 
ita  in  apprehensione  uniformitatis  eius  quod  est 
omnino  extra  motum,  consistit  ratio  aeternitatis. 

Item,  ea  dicuntur  tempore  mensurari,  quae 
principium  et  finem  habent  in  tempore,  ut  dicitur 
in  IV  Physic.  *:  et  hoc  ideo ,  quia  in  omni  eo 
quod  movetur,  est  accipere  aiiquod  principium 
et  aliquem  finem.  Quod  vero  est  omnino  immu- 
tabile,  sicut  nec  successionem,  ita  nec  principium 
aut  finem  "  habere  potest. 

Sic  ergo  ex  duobus  notificatur  aeternitas.  Primo, 
ex  hoc  quod  id  quod  est  in  aeternitate,  est  inter- 
minabile,  idest  principio  et  fine  carens  (ut  ter- 
mintis  ad  utrumque  referatur).  Secundo,  per '  hoc 
quod  ipsa  aeternitas  successione  caret,  tota  simul 
existens. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  simplicia  con- 
sueverunt  per  negationem  definiri,  sicut  punctus 
est  cuius  pars  non  est.  Quod  non  ideo  est,  quod  ' 
negatio  sit  de  essentia  eorum:  sed  quia  intellectus 
noster,  qui  primo  apprehendit  composita,  in  co- 
gnitionem  simplicium  pervenire  non  potest,  nisi 
per  remotionem  compositionis. 

Ad  secundum  dicendum  quod  illud  quod  est 
vere  aeternum,  non  solum  est  ens,  sed  vivens: 
et  ipsum  vivere  se  extendit  quodammodo  ad 
operationem,  non  autem  esse.  Protensio  "  autem 
durationis  videtur  attendi  secundum  operafionem, 
magis  quam  secundum  esse :  unde  et  tempus  est 
numerus  motus  *. 

Ad  tertium  dicendum   quod   aeternitas    dicitur 
tota,  non  quia  habet  partes  *,  sed  inquantum  nihil  ' 
ei  deest. 


a)  differat  a  tempore.  -  differat  ab  aevo  et  tempore  codices  et  Pab; 
sed  cf.  art.  4.  -  Post  tempore  addunt  ACDE  unde  aeternitas. 

P)  convenit.  -  competit  ABCD. 

y)  pluraliter.  -  plures  B.  -  Idem  pro  dicitur  enim,  secundum  illud. 

3)  XVI  cap.  ~  ultimn  codices,  tertio  ed.  a.  -  In  tcxtu  cit.,  post  taciti, 
absconditi  ACEGsF,  et  absconditi  B,  absconditi  quod  nunc  patefactum 
est  D. 


e)  Respondeo.  -  Sed  in  contrarium  est  auctoritas  Boetii  iam  dicta 
praeraittit  B. 

C)  In  eo  autem  quod.  —  In  Deo  autem  qui  BC. 

rj)  aut  finem.  -  Ora.  codices.  .  ^ 

0)  per.  -  ex  ABCDE. 

i)  quod.  -  quia  codices. 

x)  Protensio,  -  Processio  ABDF  et  edd.  a  b,  professio  C. 


'  Cap.xii,  n.ij.- 
S.  Th.  lect.  XX. 


D.  742. 


D.  572. 


Num.  III. 
Num.  VI. 


•  Num.  VIII. 


QUAESTIO  X,  ARTICULUS  I 

Ad  quartum  dicendum  quod,  sicut  Deus,  cum 
sit  incorporeus,  nominibus  rerum  corporalium 
metaphorice  in  Scripturis  nominatur,  sic  aeterni- 
tas,  tota  ^  simul  existens,  nominibus  temporalibus 
successivis. 

Ad  quintum  dicendum  quod  in  tempore  est  duo 
considerare:  scilicet  ipsum  tempus,  quod  est  suc- 


95 

cessivum;  et  nunc  temporis,  quod  est  imperfe- 
ctum.  Dicit  ergo  tota  simul,  ad  removendum  tem- 
pus :  et  perfecta,  ad  excludendum  nunc  temporis. 
Ad  sextum  dicendum  quod  illud  quod  posside- 
tur,  firmiter  et  quiete  habetur.  Ad  designandam  -" 
ergo  immutabilitatem  et  indeficientiam  aeternita- 


tis,  usus  est  nomine  possessionis. 


\)  tota.  -  Om.  codices  et  ed.  a.  -  Post  existens  B  addit  dicitur.     |         jjl)  designandam.  -  designandum  codices  et  edd.  a  b. 

Commentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTULUs  clarus.  -  In  corpore  quatuor:  primo,  modus  in- 
vestigandi  divinam  aeternitatem ;  secundo,  prosequitur 
illura  quoad  particulas  positas  in  definitione  intrinsece,  ibi : 
Cum  enim  * ;  tertio,  quoad  particulas  positas  in  definitione 
ut  additura,  ibi :  Item  ea  dicuntur*;  quarto,  applicando 
ad  propositum  omnia,  respondetur  quaesito  aflSrmative,  ibi : 
Sic  igitur  *. 

II.  Quoad  primum :  Aeternitas  cognoscenda  est  per  tem- 
pus.  -  Probatur:  quia  se  habet  ad  ipsum  ut  simplex  ad  com- 

•  Cf.  num.  II.       positum.  Aeternitas  enira,  ut  patebit  *,  est  unitas,  terapus 

vero  nuraerus:  illa  absque  successione,  hoc  prioris  et  po- 
sterioris,  etc.  Constat  autera  quod  numerus  compositus  est 
respectu  unitatis :  et  similiter  prius  et  posterius  coraponunt, 
respectu  eius  quod  stat  absque  his  differentiis. 

III.  Quoad  secundum :  Ratio  aeternitatis  consistit  in  ap- 
prehensione  uniforraitatis  eius  quod  est  omnino  extra  mo- 
tum.  -  Declaratur.  Ratio  teraporis  consistit  in  numeratione 
prioris  et  posterioris  in  motu :  ergo.  Probatur  consequen- 
tia :  quia  proportionaliter  se  habent,  sicut  terapus  ad  suc- 
cessionera  partis  post  partem  in  raotu ,  ita  aeternitas  ad 
rem  carentera  hts. 

IV.  Adverte  hic,  quod  haec  propositio  in  littera  posita, 
scilicet  ratio  aeternitatis  consistit  in  apprehensione  unifor- 
mitatis,  potest  dupliciter  exponi ,  quoad  ly  in  apprehen- 
sione.  Uno  modo,  quod  significet  illam  consistere  in  ap- 
prehendi  seu  cognosci:  ita  quod  aeternitas  sit  completive 
ab  aniraa,  sicut  de  terapore  dicitur.  Et  sic,  iudicio  meo, 
non  intelligitur:  eo  quod  unitas  uniforraitatis  perennis  actu 
est  absque  actu  anlraae,  non  minus  quam  unitas  essentiae 
divinae.  Alio  modo,  quod  significet  idem  quod  in  conce- 
ptione  obiectiva,  quara  frequenti  usu  vocaraus  rationem ; 
ac  si  dixisset:  ratio  aeternitatis  consistit  in  apprehensione , 
idest  in  ratione  uniforraitatis.   Et  hic  est  sensus  intentus. 

Sed  tamen  adhuc  potest  dupliciter  exponi.  Quoniam 
potest  interpretari  formaliter,  vel  materialiter :  formaliter 
quidem,  ita  ut  ratio  aeternitatis  sit  ipsa  uniformitas ;  raa- 
terialiter  vero,  ut  sit  unitas  uniformitatis.  Et  quamvis  qui- 
dara  materialiter  hanc  litteram  interpretandam  putent,  pro- 
pter  verba  s.  Thomae  in  I  Sent.,  dist.  xix,  qu.  ii,  art.  i  (ubi 
dicit  quod  sicut  prius  et  posterius  motus  ut  numerata  con- 
stituunt  tempus,  ita  permanentia  actus  ut  una  unitate,  ut 
habet  rationera  raensurae,  est  aeternitas) ;  et  ex  hoc  solutas 
putent  omnes  obiectiones  Aureoh,  recitatas  in  ix  distinctione 

•  Contra  2  con-   Primi*  a  Capreolo,  quia  procedunt  contra  hoc  dictum  for- 

maliter,  et  non  materialiter  intellectum :  ego  tamen  formaliter 
hunc  textum,  sicut  et  ceteros,  intelligo,  motus  ea  ratione, 
quia  nihil  coglt  ad  materialem  sensura;  semper  enim  for- 
malis  intellectus  reliquis  praeponitur,  si  salvari  aeque  potest. 
Scito  igitur  quod ,  cum  uniformitas  sit  species  unitatis 
(dicit  enira  unitateni  contractam  ad  forraam :  rem  enim 
uniformem  synonyme  dicimus  rem  unius  formae),  addere 
unitatem  ad  uniformitatera  est  nugatio;  sicut  addere  aniraal 

•  Loco  citato.      horaini.  Unde  in  I  Sent.  *  non  dicitur  quod  «  uniformitas 

actus  ut  una  »,  sed,  «^ permanentia  actus  ut  una  ».  Ac  per 
hoc,  dicere  aeternitatera  esse  uniformitatem,  et  dicere  esse 
unitatem,  non  differunt,  nisi  quia  specialius,  perfectius  atque 
melius  dicitur  uniforraitas ;  sicut  universaliter  melius  ex- 
plicat  naturam  rei  genus  proxiraum  quam  remotum.  Et 
propterea  merito  in  hac  littera,  postremo  edita,  melior  decla- 
ratio  posita  est.  Consistit  igitur  aeternitatis  ratio  in  ratione 
uniforraitatis ,  ut  uniformitas   rationem   mensurae  habet.  - 


Patet  autem  hanc  esse  mentem  Utterae,  ex  eo  quod  ex- 
presse  apprehensio  (idest  ratio)  uniformitatis  proportiona- 
liter  apponitur  contra  numerationem  prioris  et  posterioris 
motus. 

V.  Rationes  autem  Aureoli  facile  solvuntur.  Consistunt 
enim  in  his  duobus  punctis.  Primum  est.  Uniformitas  est 
ipsa  immutabilitas ,  et  consequenter  est  quod  mensuratur 
aeternitate:  ergo  non  est  forraaliter  aeternitas.  Tenet  con- 
sequentia :  quia  ahud  attributum  est  immutabilitas,  et  aliud 
aeternitas.  Antecedens  probatur:  quia  uniforraitas  oppo- 
nitur  motui  quoad  eius  varietatem ;  ergo.  -  Secundum  est. 
Tempus  non  est  formaliter  difformitas  motus :  ergo  aeter- 
nitas  non  est  forraaliter  uniformitas  eius  quod  est  extra 
raotum.  Et  tenet  sequela  ex  progressu  huius  litterae. 

Ad  haec  siquidera  respondetur,  ostendendo  quomodo 
se  habeat  uniformitas  ad  imrautabilitatem.  Res  enira,  ut  in 
praeraissa  patuit  quaestione  * ,  dicitur  et  est  imrautabilis ,  *  Art.  2. 
per  negationera  potentiae  quoraodolibet  ad  aliter  se  habere: 
et  ex  hoc  innascitur  in  se  negatio  omnis  successionis ,  et 
consequenter  omnis  numeri  prioris  et  posterioris.  Hoc  au- 
tem,  adiuncta  ratione  mensurae,  est  esse  uniforme.  Uni- 
formitas  enira  nihil  aliud  quara  unum  (cui  prirao  ratio 
mensurae  convenit,  ut  dicitur  X  Metaphys.*)  in  forma,  •  Cap.n.  -  Did 
universalissime  accipiendo  formam ,  ponit.  Et  propterea  ''•'•i^' <="?•■' "-7 
uniformitatis  nomine  utimur  etiam  in  motu,  sicut  etiam 
unitas  omnia  circuit.  Et  hinc  provenit  quod  uniformitas 
est  multiplex,  iuxta  res  quibus  applicatur,  sicut  et  unitas : 
alia  est  enim  uniformitas  raotus,  alia  rei  permanentis,  alia 
mensurati,  alia  mensurae.  Et  tamen  arguens  utitur  unifor- 
raitatis  vocabulo  ac  si  esset  univocum,  contra  Aristotelis 
doctrinam,  IW  Metaphys.  *  ".  C^J'- ™- -  Did 

_  ,.  1         •  ...  lib.  lU,  cap.  II 

i-ormaliter  ergo  ad  rationes  Aureoh,  negatur  quod  uni-  n.io. 
formitas  sit  formaliter  immutabihtas:  imo  est  ut  eius  pas- 
sio.  Et  similiter  negatur  quod  sit  quod  mensuratur :  imo 
est  mensura.  Ad  probationem  vero,  dicitur  quod  varletati 
motus  opponitur  uniformitas,  non  absolute,  sed  motus,  eo 
modo  quo  primum  raotum  uniformem  dicimus.  Sed  non 
de  tali  est  hic  sermo :  sed  de  uniformitate  ut  mensura  est 
immutabilitatis.  -  Ad  secundum  vero,  negatur  sequela:  quo- 
niam  difformitas  raotus  et  uniformitas  immobilis  non  pro- 
portionaliter  se  habent  ad  rationem  temporis  et  aeternitatis. 
Quia  ad  rationem  aeternitatis  sat  est  unitas  formae  immu- 
tabilis :  ad  rationem  vero  temporis ,  non  sat  est  diversitas 
formae  motus,  sed  exigitur  quod  sit  diversitas  talis  formae, 
scilicet  prioris  a  posteriori  ut  sic.  Et  ideo,  cum  difformitas 
motus  non  dicat  nisi  diversam  formam  motus,  non  ponit 
numerum  talis  formae  motus  secundum  prioritatem  et 
posterioritatem;  et  consequenter  non  sufficit  ad  temporis 
rationem.  Uniformitas  autem  rei  iramobilis ,  quia  ponit 
unitatem  omnis  formae,  idest  conditionis  rei  immutabilis, 
omnia  complectitur  constituentia  aeternitatem  formaliter. 

VI.  Quoad   tertium  * :    Res    omnino   immutabilis  caret  *  Cf.  num.  i. 
principio  et  fine.  -  Probatur :  quia  caret  successione.  Decla- 

ratur:  quia  mensuratum  tempore  habet  principium  et  finem 
in  tempore ,  ex  eo  quod  omne  motum  habet  principium 
et  finem. 

VII.  Adverte  hic  breviter,  quia  haec  ex  IV  Physic.  sum- 
pta  sunt,  quod  directe  sermo  praesens  est  de  principio  et 
fine  durationis,  excepta  ultima  propositione,  in  qua  pro- 
batur  mensuratum  tempore  habere  terminos  durationis  ex 
terminis  subiecti  raotus.   Non   enim   loquitur   de   terminis 


96 


QUAESTIO  X,  ARTICULUS  II 


•  Cap.  XI,  n.3, 4. 
**  Cap.  I,  IV. 


Cap.  n,  n. 7. 


Cf.  num.  I. 


durationis  subiecti,  cum  possit  mobile,  puta  caelum,  poni 
aeternum:  sed  de  terminis  magnitudinis  subiecti.  Et  intendit 
quod,  quia  omne  mobile  ab  aliquo  in  se  termino  incipit 
moveri,  et  usque  ad  alium  in  se  terminum  movetur,  ideo 
omne  mensuratum  tempore  habet  principium  et  finem  dura- 
tionis.  Et  est  optima  ratio  a  priori :  eo  quod  prius  et  poste- 
rius  in  motu  et  tempore,  ex  priori  et  posteriori  magnitu- 
dinis  mobilis  et  spatii  sunt,  ut  patet  in  IV  *  et  VI  Physic.  ** 
Alium  autem  dixi  terminum  a  quo  et  ad  quem,  sive  for- 
maliter  et  materialiter ,  ut  in  motu  recto;  sive  formaliter 
tantum,  ut  in  motu  circulari.  Nec  obstat  si  caelura  ponatur 
semper  ab  aeterno  motum :  quia,  ut  in  II  Caeli  *  dicitur, 
sat  est  quod  incoeperit  virtualiter,  idest  habeat  in  se  unde, 
si  incoepisset,  inchoatus  esset  eius  motus,  puta  punctum 
Arietis. 

VIII.  Quoad   quartum  *,  conclusio  responsiva   elicitive 
ponitur  affirmative,  scilicet :  Definitio  illa  est  conveniens.*- 


Probatur :  quia  notificat  aeternitatem  ex  duobus :  scilicet  ex 
proprio  mensurato,  in  ly  interminabilis  vitae ;  et  ex  propria 
quidditate,  in  ly  tota  simul  existens. 

IX.  Adverte  hic  quod,  quia  definitio  processu  composi- 
tivo  investigatur  ministrante  divisione,  idcirco  in  littera  dis- 
tinxit,  ex  parte  mensurae,  mensuram  durationis  in  mensu- 
ram  per  modum  numeri  successivi,  et  per  modum  unitatis 
immobilis:  et  exclusa  prima,  quia  tempus  est,  secundam 
intulit.  Ex  parte  vero  mensurati,  distinxit  mensuratum  in 
terminatum  principio  et  fine,  et  in  interminatum  utrinque : 
et  excluso  primo,  quia  temporale  est,  intulit  secundum. 
Cumque  haec  in  aeternitatis  definitione  adducta  ponantur, 
conveniens  conclusa  est.  -  Nec  officit  quod  omissum  est  ly 
perfecta.  Tum  quia  implicite  tactum  est,  ponendo  unifor- 
mitatem  immobilis  omnino :  talis  enim  non  est  uniformitas 
ipsius  nunc  temporis,  cum  non  sit  extra  motum.  Tum 
quia  in  responsione  ad  quintum  erat  hoc  explicandum. 


ARTICULUS   SECUNDUS 


UTRUM  DEUS  SIT  AETERNUS 

I  Setit.,  dist.  XIX,  qu.  n,  art.  i;  I   Cont.  Gent.,  cap.  xv;  De  Pot.,  qu.  m,  art.  17,  ad  23; 

Compend.  Theol.,  cap.  v,  viii. 


De  Trin.,  cap. 


*  Qu.  xxiii. 


Vers.  18. 


>D  SECUNDUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 

Deus  non  sit  aeternus.   Nihil  enim  fa- 

^ctum  potest  dici  de  Deo.  Sed  aeternitas 

^est  aliquid  factum:  dicit  enim  Boetius  * 

quod  nimc  fluens  facit  tetnpus,  nunc  stans  facit 

aeternitatem;  et  Augustinus  dicit,  in  libro   Octo- 

ginta  irium  Quaest.  *,  quod  Deus  est  auctor  ae- 

ternitatis.  Ergo  Deus  non  est  aeternus. 

2.  Praeterea,  quod  est  ante  aeternitatem  et 
post  aeternitatem ,  non  mensuratur  aeternitate. 
Sed  Deus  est  ante  aeternitatem,  ut  dicitur  in  libro 

iert°n""^'^'''  '^^  Causis*:  et  post  aeternitatem ;  dicitur  enim 
Exod.  XV  *,  quod  Dominus  regnabit  in  aeternum 
et  ultra.  Ergo  esse  aeternum  non  convenit  Deo. 

3.  Praeterea,  aeternitas  mensura  quaedam  est. 
Sed  Deo  non  convenit  esse  mensuratum.  Ergo 
non  competit  ei  "  esse  aeternum. 

4.  Praeterea,  in  aeternitate  non  est  praesens, 
praeteritum  vel  futurum,  cum  sit  tota  simul,  ut 
dictum  est  *.  Sed  de  Deo  dicuntur  in  Scripturis 
verba  praesentis  temporis,  praeteriti  vel  futuri. 
Ergo  Deus  non  est  aeternus. 

Sed  contra  est  quod  dicit  Athanasius  *:  Ae- 
ternus  Pater ,  aeternus  Filius ,  aeternus  Spiritus 
Sanctus. 

Respondeo  dicendum  quod  ratio  aeternitatis  con- 
sequitur  immutabilitatem,  sicut  ratio  temporis  con- 
sequitur  motum,  ut  ex  dictis  *  patet.  Unde,  cum 
Deus  sit  maxime  immutabilis,  sibi  maxime  com- 
petit  esse  aeternum.  Nec  solum  est  aeternus  ^ , 
sed  est  sua  aeternitas :  cum  tamen  nulla  alia  res 
sit  sua  duratio,  quia  non  ''  est  suum  esse.  Deus 
autem  est  suum  esse  uniforme :  unde ,  sicut  est 
sua  essentia,  ita  est  *  sua  aeternitas. 

Ad   primum   ergo    dicendum   quod    nuhc   stans 


Art.  praec. 


•  In  Symbolo. 


•  Art.  praec. 


dicitur  facere  aeternitatem ,  secundum  nostram 
apprehensionem.  Sicut  enim  causatur  in  nobis 
apprehensio  temporis,  eo  quod  apprehendimus 
fluxum  ipsius  nunc,  ita  causatur  in  nobis  appre- 
hensio  aeternitatis ,  inquantum  apprehendimus 
nunc  stans  -  Quod  autem  dicit  Augustinus,  quod 
Deus  est  auctor  aeternitatis,  intelligitur  de  aeter- 
nitate  participata :  eo  enim  modo  communicat 
Deus  suam  aeternitatem  aliquibus,  quo  et  suam 
immutabilitatem. 

Et  per  hoc  patet  solutio  ad  secundum.  Nam 
Deus  dicitur  esse  ante  aeternitatem,  prout '  parti- 
cipatur  a  substantiis  immateriaUbus.  Unde  et  ibi- 
dem  dicitur,  quod  intelligentia  parificatur  aeter- 
nitati.  -  Quod  autem  dicitur  in  Exodo,  Dominus 
regnabit  in  aeternum  et  ultra,  sciendum  quod  ae- 
ternum  accipitur  ibi  pro  saeculo,  sicut  habet  alia 
translatio.  Sic  igitur  dicitur  quod  regnabit  ^  ultra 
aeternum,  quia  durat  ultra  quodcumque  saeculum, 
idest  ultra  quamcumque  durationem  datam :  nihil 
est "  enim  aliud  saeculum  quam  periodus  cuius- 
libet  rei,  ut  dicitur  in  libro  I  de  Caelo  '  *.  -  Vel  di- 
citur  etiam  ultra  aeternum  regnarc,  quia,  si  etiam 
aliquid  aliud  semper  esset  (ut  motus  caeli  secun- 
dum  quosdam  philosophos),  tamen  Deus  '  ultra 
regnat,  inquantum  eius  regnum  est  totum  simul. 

Ad  tertium  dicendum  quod  aeternitas  non  est 
aliud  quam  ipse  Deus.  Unde  non  dicitur  Deus 
aeternus ,  quasi  sit  aliquo  modo  "  mensuratus : 
sed  accipitur  ibi  ratio  mensurae  secundum  ap- 
prehensionem  nostram  tantum. 

Ad  quartum  dicendum  quod  verba  diversorum 
temporum  attribuuntur  Deo,  inquantum  eius  ae- 
ternitas  omnia  tempora  includit:  non  ^  quod  ipse 
varietur  per  praesens,  praeteritum  et  futurum. 


a)  ei.  -  Om.  DFG  et  ed.  a,  post  ergo  ponit  B. 
P)  aeternus.  -  aeternum  ACDFG. 
Y)  non.  -  nulla  res  G,  res  pF. 
3)  ita  est.  -  est  om.  P. 
e)  prout.  -  aeternitas  addit  B. 

!^)  quod  regnabit.  -  quod  Dominus  regnabit  B,  quod  Deus  regnat 
ceteri,  quod  regnat  ed.  a. 


T))  est.  -  dicitur  post  saeculum  B.  -  Post  periodus  F  addit  dura- 
tionis. 

0)  /i6ro  /  de  Caelo.  -  libro  de  Caelo  CDEG  et  ed.  a,  libro  de  Caelo 
et  Mundo  ABF. 

i)  Deus.  -  Dominus  codices  ct  edd.  a  b. 

x)  aliquo  modo.  -  aliquo  alio  CDEFG,  alio  B. 

>.)  non.  -  non  ita  codices  et  ed.  a. 


Ca 


.ap. 
.Th. 


IX,  n.  10. 
lect.  XXI. 


QUAESTIO  X,  ARTICULUS  III 


97 


Commentairia  Cardinalis  Caietani 


*Contraconcl.2. 


TiTULUs  clarus.  -  In  corpore  duo.  Primo,  directe  respondet 
quaesito  affirmative:  Deus  est  maxime  aeternus.  Pro- 
batur.  Deus  est  maxime  immutabilis :  ergo  est  maxime  ae- 
ternus.  -  Probatur  sequela:  quia  aeternitas  consequitur  im- 
mutabilitatem,  sicut  tempus  motum. 

II.  Secundo,  assignatur  modus  quo  est  aeternus,  po- 
nendo  aliam  conclusionem,  scilicet:  Deus  est  sua  aeternitas. 
Hoc  enim  est  dicere  quod  non  est  aeternus  denominative, 
sed  essentialiter.  -  Hanc  autem  conclusionem  primo  ostendit 
claudere  in  se  quandam  singularem  Dei  excellentiam ;  se- 
cundo,  probat;  tertio,  declarat. 

Cum  enim  aeternitas  species  sit  durationis,  dicendo  quod 
Deus  est  sua  aeternitas,  dicitur  quoque  quod  est  sua  du- 
ratio.  Hoc  autem,  idest  rem  esse  suam  durationem,  singu- 
lare  est  in  Deo:  nulli  siquidem  alteri  convenire  in  littera 
dicitur. 

Probatur  deinde  simul  et  conclusio  et  singularitas  in- 
clusa  in  ea.  Deus  est  suum  esse  uniforme ,  et  nihil  aliud 
a  Deo  est  suum  esse :  ergo  solus  est  sua  duratio ,  quae 
aeternitas  in  eo  est. 

Declaratur  postremo  a  simili:  quia  sicut  est  sua  essentia, 
ita  est  sua  aeternitas. 

III.  Circa  vim  ac  sensum  probationis  secundae  conclu- 
sionis,  adverte  quod  res  hic  sumitur  pro  re  subsistente, 
cuius  tantum  est  esse,  proprie  loquendo.  Ita  quod  non  in- 
tendit  Uttera  quod  omnis  res  alia  a  Deo  distinguatur  a 
sua  duratione,  cura  tempus  non  distinguatur  ab  ipsa:  sed 
intendit  quod  nulla  res  quae  est  quod  est  et  quod  durat, 
est  sua  duratio.  Vis  autem  rationis  consistit  in  hoc,  quod, 
cum  res,  esse  et  duratio  ordine  quodam  se  habeant  (quo- 
niam  duratio  non  inest  rei  nisi  mediante  esse:  non  enim 
res  durat  nisi  ratione  sui  esse;  quia  namque  retinet  esse, 
durat  res  omnis ,  et  non  ob  aliud )  :  cum  inquam  ita  sit , 
consequens  est  quod,  si  alterum  extremorum  non  est  idem 
medio ,  quod  nec  sit  idem  reliquo  extremo ;  magis  enim 
distant  extrema  inter  se,  quam  a  medio.  Res  autem  durans 
alia  a  Deo,  quae  est  unum  extremum,  non  est  idem  quod 
suum  esse,  ut  supponimus.  Ergo  nec  est  idem  quod  sua 
duratio ,  quae  extremum  alterum  est. 

IV.  Circa  eandem  probationem,  dubium  ex  Aureolo, 
apud  Capreolum,  in  ix  distinctione  Primi  *,  occurrit.  Impu- 


gnat  siquidem  id  quod  implicite  dicitur,  quod  aeternitas  Dei 
sit  formaliter  duratio.  Quia  omnis  duratio,  alteri  comparata, 
est  maior,  minor,  aut  aequalis :  aeternitas  non  est  huiusmodi. 
Probatur:  quia  non  potest  intelligi  maior,  secluso  post  vel 
ante  plus  durare;  ergo  omnis  duratio  maior  habet  ante 
vel  post;  quod  repugnat  aeternitati. 

V.  Ad  hoc  breviter  potest  dupliciter  responderi.  Primo, 
negando  minorem.  Et  ad  probationem  dicitur,  quod  dura- 
tionem  maiorem  includere  prius  et  post  in  sc,  contingit 
dupliciter,  uno  modo  formaliter,  alio  modo  virtualiter  et 
eminenter,  sicut  calor  est  in  sole :  et  quod  aeternitas  est 
maior  ceteris,  et  verificatur  de  ea  durare  prius  vel  post 
tempus  aliquod ,  quia  in  se  illa  praehabet  eminenter.  -  Se- 
cundo  potest  responderi,  negando  maiorem,  proprie  lo- 
quendo.  Quoniam  comparatio  proprie  non  fit  nisi  in  unius 
rationis  rebus:  aeternitas  autem  est  duratio  alterius  omnino 
rationis  a  tempore.  Et  hoc  sacundum  se  loquendo:  quam- 
vis,  concepta  ut  coexistens,  tempori  comparetur  etiam  a  viris 
illustribus. 

VI.  In  responsione  ad  primum,  adverte  duo.  Primum  est 
quod,  sicut  punctum  motum  dicitur  causare  lineam,  et 
tamen  in  nullo  genere  causae  causat  illam  in  esse ;  et  pro- 
pterea  non  est  causa  lineae  in  esse  reali,  sed  est  causa  eius 
in  esse  cognito,  quia  facit  cognitionem  illius  in  nobis:  ita 
nunc  stans  dicitur  causare  aeternitatem,  non  in  esse  reali, 
sed  in  esse  cognito,  quia  causat  rationem  illius  in  nobis. 
Et  quemadmodum  impossibile  est  punctum  moveri,  et  tamen 
concipimus  et  dicimus  punctum  motum,  idest  si  movere- 
tur,  causare  lineam:  ita,  dato  quod  impossibile  sit  nunc 
stare,  attamen  optime  dicimus,  nunc  stans  facit  aeterni- 
tatem,  idest,  si  staret,  constitueret  aeternitatem. 

Secundum  est,  quod  hinc  patet  quam  vanus  contra  nos 
fuerit  labor  rationum  Aureoli,  ubi  supra*,  ad  impugnandum 
hoc  dictum  Boetii  et  s.  Thomae,  quia  nunc  non  potest 
concipi  ut  stans,  et  ad  removendum  nunc  a  Deo.  Aequi- 
vocat  namque  de  nunc,  imo  supponit  non  dari  nisi  nunc 
temporis:  cum  tSLmen  nunc  aeternitatis  sil  aXx&Tms  rationis 
a  nunc  temporis.  Et  rursus ,  ut  dictum  est ,  ipsum  nunc 
temporis,  si  staret,  aeternitatem  constitueret :  sicut  punctus, 
si  moveretur,  lineam  faceret.  Quare  non  opus  esse  censui 
obiectiones  suas  adducere :  ex  his  enim  facillime  solvuntur. 


Nutn.  IV. 


ARTICULUS  TERTIUS 

UTRUM  ESSE  AETERNUM  SIT  PROPRIUM  DEI 

I  Sent.,,  dist.  vui,  qu.  ii',  art.  2;  IV,  dist.  xlix,  qu.  i,  art.  2,  qu'  3;  Quodl.  X,  qu.  11; 
De  Div.  Nom.,  cap.  x,  lect.  iii;  De  Gxusis,  lect.  11. 


Vers.  3. 
a 


Vers.  41. 


>i)  TERTiUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
1  esse  aetemum  non  sit  soli  Deo  proprium. 
'Dicitur  enim  Danielis  xii  *,  quod  "  qui 
%ad  iiistitiam  erudiunt  pliirimos ,  erunt 
quasi  stellae  in  perpetuas  aeternitates.  Non  autem 
essent  plures  aeternitates,  si  soius  Deus  esset  ae- 
ternus.  Non  igitur  solus  Deus  est  aeternus. 

2.  Praeterea,  Matth.  xxv  *  dicitur:  Ite,  male- 
dicti,  in  ignem  aeternum.  Non  igitur  solus  Deus 
est  aeternus. 

3.  Praeterea,  omne  necessarium  est  aeternum. 
Sed  multa  sunt  necessaria;  sicut  omnia  principia 
demonstrationis,  et  omnes  propositiones  demon- 
strativae.  Ergo  non  solus  Deus  est  aeternus. 


Sed   gontra  est  quod   dicit  Hieronymus,  ad 
Marcellam  ^  *:  Detis  solus  est  qui  exordium  non  p 

habet.  Quidquid  autem  exordium  habet,  non  est  E^st.xv,"Kl"n'. 
aeternum.  Solus  ergo  Deus  est  aeternus. 

Respondeo  dicendum   quod   aeternitas  vere   et 
proprie  in  solo  Deo  est.  Quia  aeternitas  immu- 
tabilitatem  consequitur,  ut  ex  dictis  *  patet:  solus  ■  Art.  ■. 
autem  Deus  est  omnino  immutabilis,  ut  est  ^*  su-  t 

perius  *  ostensum.  Secundum  tamen  quod  aliqua  •  qu.  m,  art.2. 
ab  ipso  immutabilitatem  percipiunt  ^,  secundum  s 

hoc  aliqua  eius  aeternitatem  participant. 

Quaedam  ergo  quantum  ad  hoc  '  immutabili-  ^ 

tatem  sortiuntur  a  Deo,  quod  nunquam  esse  de- 
sinunt:  et  secundum  hoc  dicitur  Eccle.i*  de  terra,  •  vers.  4- 


I 


«)  quod.  -  Om.  codices;  et  pro  plurimos  legunt  multos. 
P)  Hieronymus,    ad  Marcellam.  -  Augustinus  libro   de   Fide  ad 
Petrum  cap.  vi  P;  Augustinus  ad  Marcellam  BCDEFGafe  et  margo  A. 

SUMMAE  Thkol.  D.  Thomae  T.  I. 


f)  est.  -  Post  ostensum  ponunt  AB;  ante,  ceteri. 

S)  percipiunt.  -  recipiunt  B.  -  Pro  aliqua,  aliquam  FG. 

e)  quantum  ad  hoc.  -  dicuntur  aeterna  quantum  ad  hoc  quod  D 

i3 


98 


QUAESTIO  X,  ARTICULUS  IV 


'  PS."  LXXV,    5. 

'  Vers.  15. 
1 


Cap.  xTi. 


Vers.  3. 


quod  in  aeternum  stat  ^.  Quaedam  etiam  aeterna 
in  Scripturis  dicuntur  propter  diuturnitatem  dura- 
tionis,  licet  corruptibilia  sint:  sicut  in  Psalmo  * 
dicuntur  montes  aeterni;  et  Deuter.  xxxiii  *  etiam " 
dicitur:  de  pomis  collium  aeternorum.  Quaedam 
autem  amplius  participant  de  ratione  aeternitatis, 
inquantum  habent  intransmutabilitatem  vel  secun- 
dum  esse,  vel  ulterius  secundum  operationem, 
sicut  angeli  et  beati,  qui  Verbo  fruuntur:  quia 
quantum  ad  illam  visionem  Verbi,  non  sunt  in 
sanctis  volubiles  cogitationes ,  ut  dicit  Augustinus, 
XV  de  Trin.  *.  Unde  et  videntes  Deum  dicuntur 
habere  vitam  aeternam ,  secundum  illud  loann. 
xvii  *:  haec  est  pita  aeterna,  ut  cognoscant  etc. 
Ad  primum  ergo  dicendum  quod  dicuntur  mul- 
tae  aeternitates,  secundum  quod  sunt  multi  par- 


ticipantes  aeternitatem  ex  ipsa  Dei  contempla- 
tione. 

Ad  secundum  dicendum  quod  ignis  inferni  dici- 
tur  aeternus  propter  interminabilitatem  tantum. 
Est  tamen  in  poenis  eorum  transmutatio,  secun- 
dum  illud  lob  xxiv  *:  ad  nimium  calorem  trans- 
ibunt  ab  aquis  niviiim.  Unde  in  inferno  non  est 
vera  aeternitas,  sed  magis  tempus;  secundum  * 
illudPsalmi*:  erit  tempus  eorum  in  saecula. 

Ad  tertium  dicendum  quod  necessarium  signi- 
ficat  quendam  modum  veritatis.  Verum  autem, 
secundum  Philosophum,  VI  Metaphys.  * ,  est  in 
intellectu.  Secundum  hoc  igitur  vera  et '  neces- 
saria  sunt  aeterna,  quia  sunt  in  intellectu  aeterno, 
qui  est  intellectus  divinus  solus.  Unde  non  se- 
quitur  quod  aliquid  extra  Deum  sit  aeternum. 


!;)  in  aeternum  stat.  —  Prosequitur  P :  et  sic  aeternitas  angelis  attri- 
bui  potest,  secundum  illud  Psalmi:  iUuminans  tu  mirabiliter  a  mon- 
tibus  aeternis.  Quaedam  etiam  etc. 


r,)  etiam.  -  Om.  FG  et  ed.  a. 

0)  secundum.  -  unde  ACDE. 

i)  et.  -  Om.  ABCDFG  et  ed.  a.  -  Pro  quia,  quod  ADFG,  eo  quod  B. 


Vers.  19. 


Ps.  LXXX,  16. 


•  S.  Th.  lect.  IV. 
-Did.lib.V.c.iv, 
num.  I. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


IN  titulo,  proprium  distinguitur  contra  commune.  -  In  cor- 
pore  duae  conclusiones.  Prima  est :  Aeternitas  vere  et  pro- 
prie  est  in  solo  Deo.  Probatur.  Solus  Deus  est  omnino 
immutabilis :  ergo  solus  Deus  est  vere  et  proprie  aeternus.  - 
Tenet  sequela :  quia  aeternitas  immutabilitatem  consequitur. 
Secunda  est:  Aeternitas  participative  invenitur  in  aliis. 
Probatur.  Immutabilitas  participatur  quadrupliciter  ab  aliis : 
ergo  aeternitas. -Tenet  sequela:  quia  inquantum  aliqua  sunt 
immutabilia,  intantum  sunt  aeterna.  Antecedens  declaratur 
secundum  quatuor  gradus  immutabilitatis.  Primus  est  se- 
cundum  diuturnitatem :  et  in  hoc  sunt  corruptibilia  sed 
longaeva  valde,  ut  montes  et  coUes.  Secundus  est  secun- 
dum  perpetuitatem  secundum  totum:  et  in  hoc  sunt  ele- 
menta  corruptibilia  secundum  partes  et  non  secundum  to- 


tum :  quamvis  in  littera  praepostero  ordine  numerentur  hi 
gradus.  Tertius  est  secundum  incorruptibilitatem  substan- 
tialem  simpliciter:  et  in  hoc  sunt  caelestia  et  angeli.  Quar- 
tus  est  secundum  immutabilitatem  operationis  eiusdem 
numero  omnino:  et  in  hoc  sunt  beati  ut  sic. 

II.  In  responsione  ad  tertium,  si  nescis,  novitie,  quomodo 
intelligatur  quod  necessarium  significat  quendam  veritatis 
modum,  memento  secundi  libri  Perihermenias  *,  ubi  de 
modalibus  agitur;  et  videbis  necessarium  in  actu  signato 
modum  compositionis,  in  qua  sola  est  veritas,  addere  supra 
propositionem.  Et  sic  intelliges  necessarium  in  actu  exer- 
cito,  cuius  argumentum  hoc  meminit,  modum  compositio- 
nis  vere  exercere,  a  quo  necessaria  dicuntur  et  principia  et 
conclusiones  demonstrationum. 


Cap.  XII. 


ARTICULUS  QUARTUS 

UTRUM  AETERNITAS  DIFFERAT  A  TEMPORE 


Infra,  art.  5;  l  Sent.,  dist.  viii,  qu.  11,  art.  2;  dist.  xix,  qu.  11,  art.  1;  De  Pot.,  qu.  iii,  art.  14,  ad   10,   li 

De  Div.  Nom.,  cap.  x,  lect.  iii. 


•  Cap.  XI,  n.  8; 
XIII,  n.i. -S.Th. 
lect.  xviii,  XXI. 


»D  quartum  sic  proceditur.  Videtur  quod 
aeternitas  non  sit  aliud  a  tempore.  Im- 
'possibile  est  enim  duas  esse  mensuras 
jdurationis  simul,  nisi  una  sit  pars  alte- 
rius :  non  enim  sunt  simul  duo  dies  vel  duae 
horae ;  sed  dies  et  hora  sunt  simul ,  quia  hora 
est  pars  diei.  Sed  aeternitas  et  tempus  sunt  si- 
mul:  quorum  utrumque  mensuram  quandam  du- 
rationis  "  importat.  Cum  igitur  aeternitas  non  sit 
pars  temporis ,  quia  aeternitas  excedit  tempus  et 
includit  ipsum;  videtur  quod  tempus  sit  pars  ae- 
ternitatis,  et  non  ^  aliud  ab  aeternitate. 

2.  Praeterea,  secundum  Philosophum  in  IV 
Physic.  *,  nunc  temporis  manet  idem  in  toto  tem- 
pore.  Sed  hoc  videtur  constituere  rationem  ae- 
ternitatis  "> ,  quod  sit  idem  indivisibiliter  se  habens 
in  toto  decursu  temporis.  Ergo  aeternitas  est  nunc 
temporis.   Sed  nunc   temporis  non  est  aliud  se- 


cundum  substantiam  a  tempore.  Ergo  aeternitas 
non  est  aliud  secundum  substantiam  a  tempore. 

3.  Praeterea,  sicut  mensura  primi  motus  est 
mensura  omnium  motuum,  ut  dicitur  in  IV  Physic.*, 
ita  videtur  quod  mensura  primi  esse  sit  mensura 
omnis  esse.  Sed  aeternitas  est  mensura  primi 
esse,  quod  est  esse  divinum.  Ergo  aeternitas  est 
mensura  omnis  esse.  Sed  esse  rerum  corruptibi- 
lium  mensuratur  tempore  °.  Ergo  tempus  vel  est 
aeternitas,  vel  aliquid  aeternitatis. 

Sed  contra  est  quod  aeternitas  est  tota  simul : 
in  tempore  autem  est  prius  et  posterius.  Ergo 
tempus  et  aeternitas  non  sunt  idem. 

Respondeo  dicendum  quod  manifestum  est  tem- 
pus  et  aeternitatem  non  esse  idem.  Sed  huius 
diversitatis  rationem  quidam  assignaverunt  ex  hoc 
quod  aeternitas  caret  principio  et  fine ,  tempus 
autem  habet  principium  et  finem.   Sed  haec  est 


a)  mensuram  quandam  durationis.  -  quodammodo  mensuram  du- 
rationis  ACE. 

p)  non.  ~  non  sit  ACDEF,  ideo  G. 


T)  aeternitatis.  -  totius  aetemitatis  B.  -  Pro  indivisibiliter,  inde- 
sinenter  sB. 

3)  tempore.  -  a  tempore  FG  et  edd.  a  b. 


•  Cap.  XIV,  n.4. 
-S.Tn.Iect.  XXIII. 


QUAESTIO  X,  ARTICULUS  IV 


99 


difFerentia  per  accidens,  et  non  per  se.  Quia  dato 
quod  tempus  semper  fuerit  et  semper  futurum 
sit,  secundum  positionem  eorum  qui  motum  caeli 
ponunt  sempiternum,  adhuc  remanebit  differentia 
inter  aeternitatem  et  tempus ,  ut  dicit  Boetius 
•  Lib.  V,  prosa  jj^  Hbro  dc  Consolat.  *,  ex  hoc  quod  aeternitas 
est  tota  simul,  quod  tempori  non  convenit:  quia 
aeternitas  est  mensura  esse  permanentis,  tempus 
vero  est  mensura  motus. 

Si  tamen  praedicta  differentia  attendatur  quan- 
tum  ad  mensurata,  et  non  quantum  ad  mensuras, 
'  sic  habet  aliquam  '  rationem :  quia  solum  illud 

mensuratur  tempore,  quod  habet  principium  et 
finem  in  tempore,  ut  dicitur  in  IV  Physic.  *  Unde 
si  motus  caeli  semper  duraret,  tempus  non  men- 
suraret  ipsum  secundum  suam  totam  durationem, 
cum  infinitum  non  sit  mensurabile;  sed  mensu- 
raret  quamlibet  circulationem,  quae  habet  prin- 
cipium  et  finem  in  tempore. 

Potest  tamen  et  aliam  rationem  habere  ex  parte 
istarum  mensurarum,  si  accipiatur  finis  et  prin- 
cipium  in  potentia.  Quia  etiam  dato  quod  tem- 
pus  semper  duret,  tamen  possibile  est  signare  in 
tempore  ^  et  principium  et  finem ,  accipiendo 
ipsius,  sicut  dicimus  principium 
vel  anni 


-s 


Cap.  XII,  n.  13. 
Th.  lect.  XX. 


aliquas  partes 
et  finem  diei 
aeternitate. 

Sed   tamen 
eam  quae  est  per  se  et  primo,  differentiam,  per 


quod   non   contingit  in 


istae   differentiae    consequuntur 


hoc  quod  aeternitas  est  tota  simul,  non  autem 
tempus. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  ratio  illa  pro- 
cederet,  si  tempus  et  aeternitas  essent  mensurae  * 
unius  generis :  quod  patet  esse  falsum ,  ex  his 
quorum  est  tempus  et  aeternitas  mensura  '. 

Ad  secundum  dicendum  quod  nunc  temporis  est 
idem  subiecto  in  toto  tempore ,  sed  differens  ra- 
tione:  eo  quod,  sicut  tempus  respondet  motui, 
ita  nunc  temporis  respondet  mobili ;  mobile  au- 
tem  est  idem  subiecto  in  toto  decursu  temporis, 
sed  diflferens  '  ratione,  inquantum  est  hic  et  ibi. 
Et  ista  alternatio  ^  est  motus.  Similiter  fluxus  ipsius 
nunc,  secundum  quod  alternatur  ratione,  est  tem- 
pus.  Aeternitas  autem  manet  eadem  et  subiecto 
et  ratione.  Unde  aeternitas  non  est  idem  quod 
nunc  temporis. 

Ad  tertium  dicendum  quod,  sicut  aeternitas  est 
propria  mensura  ipsius  esse,  ita  tempus  est  pro- 
pria  mensura  motus.  Unde  secundum  quod  ali- 
quod  esse  recedit  a  permanentia  essendi  et  sub- 
ditur  transmutationi ,  secundum  hoc  ■"  recedit  ab 
aeternitate  et  subditur  tempori.  Esse  ergo  rerum 
corruptibilium,  quia  est  transmutabile,  non  men- 
suratur  aeternitate,  sed  tempore.  Tempus  enim 
mensurat  non  solum  quae  transmutantur  in  actu, 
sed  quae  sunt  transmutabilia  *.  Unde  non  solum 
mensurat  motum,  sed  etiam  quietem;  quae  est 
eius  quod  natum  est  moveri,  et  non  movetur. 


e)  aliquam.  -  aliam  Pab. 

!J)  tempore.  -  ipso  ABCDE. 

»))  tamen.  -  Om.  codices  et  ed.  a.  -  Pro  differentiam,  differentia  sF. 

6)  mensurae.  —  mensura  ACDEFGpB  et  edd.  a  b. 

i)  mensura.  -  Om.  codices  et  ed.  a. 


x)  differens.  —  differt  codices  et  ed.  a. 

X)  alternatio.  -  alternatio  eius  FG,  alteratio  eius  ACDE,  alteratio 
vel  alternatio  eius  B;  raargo  D  vel  alternatio. 
\t.)  secundum  hoc.  -  Om.  codices  et  ed.  a. 
v)  transmutabilia.  -  in  potentia  addit  B. 


Commentaria  Cai-dinalis  Caietani 


In  titulo ,  aliud  realiter.  -  In  corpore  quinque.  Primo, 
ostendit  quod  dubium  in  hoc  quaesito  sit,  non  quaesitum, 
sed  ratio  quaesiti. 

Secundo,  refert  quandam  opinionem  circa  dubium  (sci- 
licet  rationem  alietatis  inter  haec):  scihcet,  propter  habere 
principium  et  finem  et  non  habere  haec. 

Tertio,  improbatur:  quia  hoc  est  per  accidens.  Probatur: 
quia,  hac  differentia  sublata,  remaneret  alia  a  Boetio  posita ; 
scilicet,  per  esse  totum  simul  et  esse  successiviim. 

Quarto,  salvatur  improbata  opinio  secundum  duphcem 
sensum :  scilicet,  intelligendo  illam  differentiam  quoad  men- 
surata;  vel  de  principio  et  fine  in  potentia. 

Quinto,  respondetur  quaesito,  inquantum  dubitabile  est, 
una  conclusione  complectente  quodammodo  omnia  dicta. 
Et  est  ista :  Inter  aetemitatem  et  tempus  per  se  primo  dif- 
ferentia  est  per  esse  totum  simul  et  non  esse  huiusmodi; 
ita  quod  reliqua  hanc  consequuntur.  Et  relinquitur  ex  dictis 
nota. 

II.  Adverte  hic,  quod  opinio  recitata  in  littera  tres  sensus 
habere  potest:  primo,  de  habere  principium  et  finem  in 
seipsa  mensura,  in  actu  tamen;  secundo,  in  mensuratis, 
similiter  in  actu ;  tertio,  in  potentia,  in  seipsa  tamen  men- 
sura.  Et  quia,  cum  aliqua  differeritia  de  aliquo  assignatur, 
intelligitur  quod  illa  differentia  insit  illi  in  seipso;  et  rursus. 


cum  absolute  dicimus  principium  aut  finem,  intelligitur  in 
actu;  ideo  primus  sensus  absolute  improbatus  est.  Secun- 
dus  vero  et  tertius,  qui  possunt  exponendo  sufferri,  deinde 
appositi  ut  veri  sunt.  Sed  quoniam  non  radicalem  diffe- 
rentiam,  sed  secundariam  tangebant ,  ideo  ultimo  respon- 
dendo    radicem  posuit.  Omnia  in  littera  clare  patent. 

III.  Circa  illud  dictum  in  secundo  sensu,  scilicet  quod 
motus  caeli,  si  esset  aetermis,  non  mensuraretur  tempore 
secundum  totum,  sed  secundum  partes,  dubium  occurrit  ex 
Scoto,  in  Secundo,  dist.  n,  qu.  ra.  Sed  quia  hoc  spectat  ad  IV. 

Physic,  in  textu  117*,  ideo  hic,  ubi  non  ex  proposito  tan-   '  Cap.  xn,  n.  10. 
gitur,  omittatur. 

Et  similiter  dubitatio  circa  identitatem  nunc  in  toto  tem- 
pore,  tactam  in  responsione  ad  secundum,  cum  tractetur 
in  eodem  quarto,  a  textu  io3  usque  ad  textum  io8*,  ibi-   ■  Cap.xi,  11.7-11. 
dem,  Deo  dante,  tractabitur;  et  de  his  est  quaestio  specialis. 

IV.  In  responsione  ad  tertium,  est  dubium  circa  illud 
dictum,  scilicet  quod  esse  rerum  generabilium  mensuretur 
tempore.  Arguit  enim  contra  illud  Scotus,  in  Secundo,  dist.  n, 
qu.  IV,  volens  quod  absolute  mensuretur  aevo.  Sed  quia  in 
sequenti  articulo  aevi  natura  notificanda  est,  et  eodem  utitur 
Scotus  argumento  contra  hoc  et  contra  mensuram  opera- 
tionis  angelicae,  idcirco  usque  ad  sequentem  differatur  ar- 

ticulum  *.  •  Num.  XIX. 


lOO 


QUAESTIO  X,  ARTICULUS  V 


ARTICULUS  QUINTUS 

DE  DIFFERENTIA  AEVI  ET  TEMPORIS 

I  Sent.,  dist.  vin,  qu.  ii,  art.  2;  dist.  xix,  qu.  11,  art.  i;  II,  dist.  11,  qu.  i,  art.  i;  De  Pot.,  qu.  iii,  art.   14,  ad   18; 

Quodl.  X,  qu.  II. 


Cap.  xz,  XXII. 


Art.  I. 


Vers.  I. 


'Ub.nideCon- 
solat.,  metro  ix. 


*  Art.  praec. 


•D  QuiNTUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtuf  quod 
aevum  non  sit  aliud  a  tempore.  Dicit 
'enim  Augustinus,  VIII  super  Gen.  ad 
■^litt.  *,  quod  Deiis  movet  creaturam  spi- 
ritualem  per  tempus  "■.  Sed  aevum  dicitur  esse 
mensura  spiritualium  substantiarum.  Ergo  tempus 
non  differt  ab  aevo. 

2.  Praeterea,  de  ratione  temporis  est  quod 
habeat  prius  et  posterius :  de  ratione  vero  aeter- 
nitatis  est  quod  sit  tota  simul,  ut  dictum  est  *. 
Sed  aevum  non  est  aeternitas:  dicitur  enim  Ec- 
cli.  i  *,  quod  sapientia  aeterna  est  ante  aevum. 
Ergo  non  est  totum  simul,  sed  habet  prius  et 
posterius:   et  ita  est  tempus. 

3.  Praeterea,  si  in  aevo  non  est  prius  et  po- 
sterius,  sequitur  quod  in  aeviternis  non  differat 
esse  vel  fuisse  vel  ^  futurum  esse.  Cum  igitur  sit 
impossibile  aeviterna  non  fuisse,  sequitur  quod 
impossibile  sit  ea  non  futura  esse.  Quod  falsum 
est,  cum  Deus  possit  ea  reducere  in  nihilum. 

4.  Praeterea,  cum  duratio  aeviternorum  sit 
infinita  ex  parte  post,  si  aevum  sit  totum  simul, 
sequitur  quod  aliquod  creatum  sit  infinitum  in 
actu:  quod  est  impossibile.  Non  igitur  aevum 
diflfert  a  tempore. 

Sed  contra  est  quod  dicit  Boetius  * :  qui  tem- 
pus  ab  aepo  ire  iubes. 

Respondeo  dicendum  quod  aevum  diflFert  a  tem- 
pore  et  ab  ^"  aeternitate ,  sicut  medium  existens 
inter  illa.  Sed  horum  differentiam  aliqui  sic  assi- 
gnant,  dicentes  quod  aeternitas  principio  et  fine 
caret;  aevum  habet  principium,  sed  non  ^  finem ; 
tempus  autem  habet  principium  et  finem.  -  Sed 
haec  diflferentia  est  per  accidens,  sicut  supra  * 
dictum  est:  quia  si  etiam  semper  aeviterna  fuis- 
sent  et  semper  futura  essent ,  ut  aliqui  ponunt ; 
vel  etiam  si  quandoque  deficerent,  quod  Deo 
possibile  esset;  adhuc  aevum  distingueretur  ab 
aeternitate  et  tempore. 

Alii  vero  assignant  diflferentiam  inter  haec  tria, 
per  hoc  quod  aeternitas  non  habet  prius  et  poste- 
rius;  tempus  autem  habet  prius  et  posterius  cum 
innovatione  et  veteratione ;  aevum  '  habet  prius 
et  posterius  sine  innovatione  et  veteratione.  -  Sed 
haec  positio  implicat  contradictoria  ^.  Quod  qui- 
dem  manifeste  apparet,  si  innovatio  et  veteratio 
referantur  ad  ipsam  mensuram.  Cum  enim  prius 


et  posterius  durationis  non  possint  esse  simul,  si 
aevum  habet  prius  et  posterius,  oportet  quod, 
priore  parte  aevi  recedente ,  posterior  de  novo 
adveniat:  et  sic  erit  innovatio  in  ipso  aevo,  sicut " 
in  tempore.  Si  vero  referantur  ad  mensurata, 
adhuc  sequitur  inconveniens.  Ex  hoc  enim  res 
temporalis  inveteratur  tempore,  quod  habet  esse 
transmutabile:  et  ex  transmutabilitate  mensurati, 
est  prius  et  posterius  in  mensura  *,  ut  patet  ex 
IV  Physic.  *  Si  igitur  ipsum  aeviternum  non  sit  ls'^h.'iMt?i 
inveterabile  nec  innovabile,  hoc  erit  quia  esse 
eius  est  intransmutabile.  Mensura  ergo  eius  non 
habebit   prius   et  posterius. 

Est  ergo  dicendum  quod,  cum  aeternitas  sit 
mensura  esse  permanentis,  secundum  quod  ali- 
quid  recedit  a  permanentia  essendi,  secundum  hoc 
recedit  ab  aeternitate.  Quaedam  autem  sic  rece- 
dunt  a  permanentia  essendi,  quod  esse  eorum 
est  subiectum  transmutationis  ',  vei  in  transmuta- 
tione  consistit:  et  huiusmodi  mensurantur  tem- 
pore;  sicut  omnis  motus,  et  etiam  '  esse  omnium 
corruptibilium.  Quaedam  vero  recedunt  minus 
a  permanentia  essendi,  quia  esse  eorum  nec  in 
transmutatione  consistit,  nec  est  subiectum  trans- 
mutationis  ^:  tamen  habent  transmutationem  ad- 
iunctam,  vel  in  actu  vel  in  potentia.  Sicut  patet 
in  corporibus  caelestibus,  quorum  esse  substantiale 
est  intransmutabile ;  tamen  esse  intransmutabile 
habent  cum  transmutabilitate  secundum  locum. 
Et  similiter  patet  de  angelis,  quod  habent  esse 
intransmutabile  *  cum  transmutabilitate  secundum 
electionem,  quantum  ad  eorum  naturam  pertinet; 
et  cum  transmutabilitate  intelligentiarum  et  aflfe- 
ctionum,  et  locorum  suo  modo.  Et  ideo  ^*  huius- 
modi  mensurantur  aevo,  quod  est  medium  inter 
aeternitatem  et  tempus.  Esse  autem  quod  mensu- 
rat  aeternitas  *,  nec  est  mutabile,  nec  mutabilitati 
adiunctum.  -  Sic  ergo  tempus  habet  prius  et  po- 
sterius  :  aevum  autem  non  habet  in  se  prius  et 
posterius ,  sed  ei  coniungi  possunt :  aeternitas 
autem  ^  non  habet  prius  neque  postcrius,  neque 
ea  compatitur. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  creaturae  spi- 
rituales,  quantum  ad  aflfectiones  et  intelligentias  *, 
in  quibus  est  successio,  mensurantur  tempore  *, 
Unde  et  Augustinus  ibidem  *  dicit  quod  per  tem- 
pus  moveri,  est  per  aflfectiones  moveri,  Quantum 


10. 

XIX, 


D.  123. 


D.  139. 
Cap.  XX. 


o)  per  tempus.  ~  in  tempore  ACE. 
p)  vel.  -  et  codices  et  edd.  a  b. 

If)  ab.  -  Omittunt  codices.  -  sicut  omittunt  ABCDFG  et  edd. 
et  est  E. 

8)  non.  -  non  habet  ABCDEG. 

e)  aevum.  -  aevum  autem  codices  et  edd.  a  b. 

C)  contradictoria.  -  contradictionem  BFG. 

>))  sicut.  ~  sicut  est  codices. 

0)  mensura.  -  tempore  codices. 


ab, 


i)  transmutationis.  -  transmutationi  BEpA. 

x)  etiam.  -  Om.  FG  et  ed.  a. 

Vj  transmutationis.  -  transmutationi  ABDE.  -  Pro  habent,  habet 
ABCDE. 

|i)  Et  ideo.  -  Et  etiam  ideo  G,  Et  etiam  F. 

v)  mensurat  aetemitas.  -  mensuratur  aeternitate  ABCDE. 

5)  autem.  -  Om.  FG.  -  Pro  non  habet  prius  neque,  neque  habet 
prius  et  codices. 

0)  et  intelligentias.  -  intelligibiles  B. 


D.  585. 


QUAESTIO  X, 

vero  ad  eorum  esse  naturale,  mensurantur  aevo, 
Sed  quantum  ad  visionem  gloriae,  participant 
aeternitatem. 

Ad  secundum  dicendum  quod  aevum  est  totum 
simul :  non  tamen  est  aeternitas  *,  quia  compa- 
titur  secum  prius  et  posterius. 

Ad  tertium  dicendum  quod  in  ipso  esse  angeli 
in  se  considerato ,  non  est  diflferentia  praeteriti 
et  futuri,  sed  solum  secundum  adiunctas  muta- 
tiones.  Sed  quod  dicimus  angelum  esse  vel  fuisse 
vel  futurum  esse,  differt  secundum  acceptionem 
intellectus  nostri,  qui  accipit  esse  angeli  per  com- 
parationem  ad  diversas  partes  temporis.  Et  cum 


ARTICULUS  V 


101 


dicit  angelum  esse  vel  fuisse,  supponit  aliquid 
cum  quo  eius  oppositum  non  subditur  divinae 
potentiae :  cum  vero  dicit  futurum  esse,  nondum 
supponit  "  aliquid.  Unde,  cum  esse  et  non  esse  ^ 

angeli  subsit  divinae  potentiae,  absolute  consi- 
derando ,  potest  Deus  facere  quod  esse  angeli 
non  sit  futurum:  tamen  non  potest  facere  quod 
non  sit  dum  est,  vel  quod  non  fuerit  postquam 

fuit  *.  .  •  D.  499- 

Ad  quartum  dicendum  quod  duratio  aevi  est 
infinita,  quia  non  finitur  tempore.  Sic  autem  esse 
aliquod  creatum  infinitum ,  quod  non  finiatur  f  p 

quodam  alio,  non  est  inconveniens  *.  '  ^.  736- 


tc)  nondum  supponit.  -  non  praesupponit  C. 


p)  quod  non  finiatur.  -  quia  non  finitur  BDFG  ct  edd.  a  b,  quia 
non  finitum  ACE. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


t: 


'iTULus  clarus.  -  In  corpore  articuli  quatucr:  'primo,  re- 
spondet    quid  in    Jioc  quaesito   clarum ,    quidve   ambi- 
guum;  secundo,  tractat  quandam  opinionem;  tertio,  aliam; 

*  Cf.  num.  vii.     quarto,   propriam,  respondendo  quaesito  *. 

II.  Quoad  primum,  clarum  est  aevum  medium  esse  inter 
aeternitatem  et  tempus :  ambiguum,  quomodo  est  raedium, 
propter  multitudinem  opinibnum. 

III.  Quoad  secundum,  primo  ponitur  opinio  dicens  me- 
diationem  attendi  penes  habere  principium  et  finem.  Se- 
cundo,  improbatur:  quia  mediatio  haec  est  per  accidens; 
ut  patet,  si  aeviterna  producta  essent  ab  aeterno. 

IV.  Quoad  tertium,  primo  ponitur  secunda  opinio,  di- 
cens  mediationem  attendi  penes  carere  innovatione  et  ve- 
teratione,  et  tamen  habere  prius  et  posterius;  quatenus  in 
primo  conveniat  cum  aeternitate,  et  in  secundo  cum  tem- 
pore.  -  Secundo,  improbatur  dupliciter,  iuxta  duplicem  in- 
tellectum  quem  habere  potest :  scilicet,  vel  referendo  utram- 
que  conditionem  ad  ipsum  aevum ;  vel  referendo  secundam 
ad  aevum,  et  primam  ad  aeviternum  mensuratum  aevo. 

Contra  primum  sensum  arguit  sic.  Prius  et  posterius 
secundum  durationem  non  potest  esse  simul :  ergo,  rece- 
dente  priore,  de  novo  advenit  posterius:  ergo,  si  in  aevo 
est  prius  et  posterius,  erit  innovatio  et  inveteratio.  -  Contra 
secundum  sic.  Aeviternum  nec  est  innovabile,  nec  invete- 
rabile:  ergo  est  intransmutabile :  ergo  mensura  eius  caret 
priore  et  posteriore.  Antecedens  est  tuum.  Prima  conse- 
quentia  et  patet  ex  se,  et  probatur  ex  IV  Physic:  quia 
transmutabilitas  est  propria  causa  inveterationis ;  ergo  in- 
transmutabilitas  non  inveterationis,  iuxta  illud,  si  afftrmatio 

*  I  Post^.,  cap.   est  causa  affirmationis  *  etc.    Secunda   vero   consequentia 

'    '   '  probatur  ex  IV  Physic. :  quia  transmutabilitas  mensurati  est 

causa  prioris  et  posterioris  in  mensura;  ergo  intransmuta- 
bilitas  erit  causa  negationis  prioris  et  posterioris  in  eadem, 
iuxta  eandem  radicem. 

V.  Circa  has  rationes,  adverte  quod  Scotus,  in  Secundo, 
dist.  11,  qu.  11,  hanc  opinionem  non  sequitur:  solvere  tamen 
nititur  has  rationes  litterae,  defendendo  secundum  sensum, 
dans  exemplum  sic.  Si  poneretur  caro  non  habens  partem 
et  partem  sub  quantitate,  tunc  in  mensura  essent  partes, 
et  non  in  eo  cuius  esset.  Et  sic  in  proposito,  esse  angeli 
est  absque  innovatione :  et  tamen  mensura  est  successiva. 
Unde  ad  rationem  factam  directe  contra  hoc,  respondet  ne- 
gando,  in  sententia,  quod  transmutabilitas  mensurati  sit 
praecisa  causa  successionis  in  mensura. 

VI.  Sed  contra,  haec  responsio  facile  convincitur  falsa, 
tum  ad  hominem,  tum  simpliciter.  Ad  hominem  quidem, 
quia  si  successio  in  mensura  stat  cum  mutatione  et  immu- 
tatione  proprii  subiecti,  seu  mensurati,  ergo  arguere  a  suc- 
cessione  mensurae  ad  transmutationem  subiecti  non  valet, 
sed  est  sophisma  Consequentis.  Sed  ipse  Scotus  ibidem  fate- 

•LibivPAviic     ^"^  quod  ille  processus  est  bonus,  et  ab  effectu  ad  causam. 
loc.  cit.  '"  Ergo.  -  Et  confirmatur:   quia  Aristoteles  usus  est  illo  *, 


nec  processus  litterae  est  alius  ab  illo ;  si  enim  successio 
est  in  mensura,  dicimus,  ergo  in  mensurato,  quia  variatio 
mensurati  est  causa  successionis  in  mensura.  Mirum  valde 
est  de  hoc  homine,  cum  eandemmet  rationem,  quia  Aristo- 
telis ,  approbat ;  quia  s.  Thomae ,  improbat.  Et  propterea 
necesse  est  ut  aut  approbationem  aut  improbationem  pro- 
priam  neget. 

Simpliciter  autem,  quoniam  indivisibile  impossibile  est 
quod  certificetur  ex  propriis  per  divisibile  :  ergo  impossi- 
bile  quod  mensuretur  per  illud.  -  Et  tenet  sequela:  quia 
mensura  est  certificatio  mensurati.  Antecedens  vero  patet 
in  exemplo  suo :  nunquam  enim  sciretur  quanta  esset  caro 
indivisibilis  per  quantitatem  divisibilem,  sl  eius  esset.  Unde 
et  de  facto  per  quantitatem  specierum  in  Eucharistia,  non 
mensuratur  corpus  Christi,  quia  non  est  sub  ea  divisibiliter. 
Et  idem  est  iudicium  in  quantitate  durationis.  Si  enim  ipsa 
est  extensa,  nunquam  mensurabitur  indivisibile  et  inexten- 
sum  secundum  durationem:  quomodo  enim  scietur  sic  illius 
duratio  naturalis ,  etiam  fingi  non  potest.  Oportet  igitur 
mensurae  extensae  respondere  mensuratum  extensum ,  et 
indivisibili  indivisibile,  ut  littera  ex  Aristotele  deducit. 

VII.  Quoad  quartum  *,  conclusio   responsiva   quaesito   "Cf.  num.  i. 
est :  Aevum  est  medium  inter  aeternitatem  et  tempus,  quia 

est  immutabile,  mutabilitati  tamen  coniunctum.  -  Probatur. 
Aeternitas  est  propria  mensura  esse  totaliter  permanentis: 
ergo  penes  recessum  a  permanentia,  attenditur  elongatio 
ab  aeternitate :  ergo  mutatio ,  aut  mutationi  subiectum , 
maxime  recedit  ab  ipsa:  ergo  medium  est  immutabile,  mu- 
tationi  tamen  annexum  actu  vel  potentia.  Patet  secunda  se- 
quela :  quia  mutatio  permanentiae  opponitur  directe,  et  ae- 
ternitas  ipsa  nec  mutatio  est,  nec  mutationem  quovis  modo 
secum  compatitur.  Ultima  autem,  cum  ceteris,  clare  patet. 

VIII.  In  responsione  ad  primum,  adverte  quod  Scotus 
arguit  contra  quatuor  propositiones.  Prima  est  affirmativa  : 
operationes  angeli  mensurantur  tempore.  Secunda  est  ne- 
gativa,  virtualiter  inclusa  in  praecedente :  operationes  an- 
geli  non  mensurantur  aevo.  Tertia  est  affirmativa:  visio 
beata  in  angelis  mensuratur  aeternitate  participata.  Et 
hae  omnes  habentur  in  hac  responsione  ad  primum  ,  ut 
patet  in  littera.  Quarta  vero  etiam  affirmativa  est:  esse  re- 
rum  generabilium  mensuratur  tempore:  haec  enim  in  re- 
sponsione  ad  ultimum  articuli  praecedentis  *,  et  in  corpore   '  Cf.  ibi  Com- 

1     ■  ...  »  j-   »  ..  j    ..  •  j  j    •       ment.  num.  iv. 

huius  posita  est,  cum  dictum  est  quod  tam  id  quod  m 
transmutatione  consistit,  idest  motus,  quam  id  quod  mu- 
tationi  subiicitur,  quod  experimur  esse  nostrum  esse  sub- 
stantiale,  tempore  mensuratur. 

IX.  Arguit  ergo  primo,  in  II  Sent.,  dist.  11,  qu.  iv,  contra 
secundam  propositionem,  probando  illius  contradictoriam, 
quam  tenet  ut  veram,  scilicet,  operationes  angeli  mensu- 
rantur  aevo,  tripliciter.  Primo  sic.  Esse  et  operatio  angeli 
habent  uniformem  modum  manendi  dum  manent :  ergo 
habent  mensuram  eiusdem  rationis.  Antecedens  patet :  quia 


102 


QUAESTIO  X,  ARTICULUS  V 


utrumque  est  indivisibile,  et  tamen  defectibile.  Probatur  con- 
sequentia:  quia  mensurae  proportionantur  diversis  modis 
manendi,  ut  patet  de  successivis  et  permanentibus.  -  Se- 
cundo  sic.  Actus  beatificus  mensuratur  aevo,  ut  per  Augu- 

•  fuigentius,  de  stinum   patet ,  de  Fide  ad  Petrum ,    cap.  xviii  *.    Ergo.  - 
capf XXIII.* """'   Tertio.    Operatio   angeli   non   mensuratur   aeternitate   nec 

tempore :  ergo  aevo. 

X.  Ad  evidentiam  huius  difficultatis,  adverte  quod  Scotus 
ibidem  tres  mensuras  durationis  ponit,  tempus,  aevum  et 
aeternitatem :  ita  quod  tempus  rem  successivam ;  aevum 
permanentem,  defectibilem  tamen;  aeternitas  autem  rem 
omnino  indefectibilem  mensuret.  Et  propterea  tenet  esse 
substantiale  rerum  ad  quas  impossibile  est  esse  motum,  et 
operationes  angelicas,  etc,  secundum  se  mensurari  aevo. 
Et  tota  radix  eius  est  illa  maxima :  Quaecumque  unifor- 
mem  habent  modum  manendi  dum  manent,  habent  men- 
suram  eiusdem  rationis. 

In  praesenti  autem  littera,  distinguuntur  mensurae  du- 
rationis  penes  mutabilitatem  et  immutabilitatem  rerum.  Et 
vere  sic  est.  Quoniam  mensura  durationis  est  certificativa 
naturalis  durationis  rei  secundum  se,  alioquin  frustra  esset: 
naturalis  autem  duratio  rei  ex  mutabilitate  aut  immutabi- 
litate  nascitur.  Loquor  de  mutabili  vel  immutabili  proprie, 
idest  ex  intrinseco :  quoniam  ex  tali  mutabilitate  tantum 
pendet  naturalis  duratio  rei.  Nihil  enim  refert  ad  naturalem 
durationem  rei,  an  in  alio  sit  potentia  destructiva  eius,  an 
non :  sed  solum  an  in  ipsa  sit  unde  possit  deficere,  an  non. 
Et  in  hoc  erravit  manifeste  Scotus ,  dicens :  nec  aliquando 
non  esse,  nec  posse  non  esse  per  propriam  potentiam, 
variat  mensuram  rei.  Et  fundamentum  eius  est  valde  de- 
bile,  scilicet  quia,  si  angelus  annihilandus  esset,  nihil  minus 
mensuraretur  aevo.  Liquet  enim  quod  naturaliter  non  fore 
aliquando,  et  similiter  posse  naturaliter  non  esse,  variant 
naturam  rei :  quia  corruptibile  et  incorruptibile,  ut  dicitur 
•Cap.xn.-Did.  X  Metaphys.*,  sunt  substantia  aut  in  substantia.  Variant, 
^n-ifi.'  '^*''''''  inquam,  naturam  generice,  adeo  ut  nihil  sit  eis  univocum. 
Ergo  nec  propria  mensura  est  eadem.  Et  ex  hoc  provenit 
quod  annihilandus  angelus  mensuratur  aevo:  quia  scilicet 
annihilatio  non  provenit  ex  natura  eius,  sed  ab  extraneo ; 
ipse  enim,  quantum  est  de  se,  semper  esset. 

Dicimus  ergo  rem  omnino  immutabilem  aeternitate  men- 
surari;  immutabilem  autem  simpliciter  et  mutabilem  secun- 
dum  quid,  aevo;  mutabilem  autem  simpUciter,  tempore.  Et 
propterea,  cum  angelus  sit  immutabiUs  substantialiter,  mu- 
tabilis  tamen  accidentaliter,  aevo  mensuratur.  Operationes 
vero  eius  naturales,  quia  naturaliter  sunt  mutabiles,  aevo 
mensurari  nequeunt :  aevo  namque  mensuratum  aeviternum 
est,  aeviternum  autem  naturaliter  perpetuum  est,  nullum 
autem  naturaliter  mutabile  est  naturaliter  perpetuum. 
XI.    Ad    fundamentum   autem    Scoticum,    distinguenda 

•  Cf.  num.  praec.  primo  est  propositio  illa  *.  Quoniam  si  fit  in  sensu  compo- 

•  Cap.  IX,  n.ii.     sito,  est  falsissima.  Quoniam,  ut  dicitur  in  l  Periherm.  *, 

unumquodque  necesse  est  esse  dum  est ;  et  sic  omnia  ma- 
nentia,  dum  manent,  habent  uniformem  modum  essendi , 
quia  sunt  necessario;  et  tamen  non  habent  eandem  men- 
suram.  Nec  ad  hunc  sensum  arguens  facit  illam,  sed  ab- 
solute  seu  in  sensu  diviso.  Et  tunc  dicitur  quod  modus 
manendi  est  multipliciter  distinguibilis :  scilicet,  vel  penes 
necessarium  et  possibile;  vel  penes  permanens  et  successi- 
vura;  vel  penes  defectibile  et  indefectibile.  Et  quocumque 
modo  sumatur,  semper  est  falsa.  Quoniam  nec  omne  ne- 
cessarium  convenit  in  mensura :  sed  alia  est  mensura  ne- 
cessarii  omnino,  ut  Dei ;  et  alia  necessarii  simpliciter,  possi- 
bilis  autem  secundum  quid,  ut  sunt  rehqua  incorruptibiha. 
Et  similiter  omnia  possibilia  non  mensurantur  una  men- 
sura :  quoniam   quaedam   tempore    continuo ,  et  quaedam 

•  Num.  XIV.        tempore  discreto ,    ut  dicetur  *.  Similiter  non   omne  per- 

manens  convenit  in  mensura;  ut  patet  de  superioribus  et 
inferioribus.  Nec  omnia  successiva:  quoniam  alia  est  men- 
sura  successivorum  successione  continua,  et  alia  succeden- 

•  Ibld.  tium  successione  discreta,  ut  dicetur  *.  De  defectibili  autem 

et  indefectibili,  iam  patet  defectibilitatem  non  esse  modum 
rei,  ut  ab  eis  sumitur,  sed  dicere  potentiam  extraneam:  et 
propterea  non  est  ad  propositum.  Et  esset  nihil  minus  falsa, 
ex  eo  quod  non  omne  defectibile  unica  mensura  certifica- 


tur.  -  Ex  his  autem  simplicibus,  patet  responsio  ad  modos 
compositos;  puta  permanens  defectibile,  et  similes. 

XII.  Ad  formam  ergo  propositionis  *,  dicendum  est  quod   •  Cf.  num.  ix. 
habere  uniformem  modum  manendi  intrinsecum  rei  et  per  se 
respicientem  naturalem  durationem  rei,  est  ratio  uniformis 

seu  eiusdem  mensurae  durationis :  et  non  absolute  habere 
uniformem  modum  manendi.  Et  ideo  falsum  est  antecedens 
illius  consequentiae.  Et  iam  *  exclusa  est  eius  probatio.      *  Num.  x,  xi. 

Ad  secundum,  negatur  antecedens,  ut  patet  in  littera. 
Nec  est  verum  quod  Augustinus  dicat  illud,  nisi  in  sensu 
inferius  *  manifestando,  accipiendo  scilicet  aevum  pro  ae-   '  Nam.  xvi  sqq. 
ternitate  participata. 

Ad  tertium,  negatur  antecedens  pro  secunda  parte :  quia 
operatio  angeli  mensuratur  nunc  temporis,  non  continui, 
.sed  discreti. 

XIII.  Contra  primam  propositionem,  scilicet,  operationes 

angeli  mensurantur  tempore  *,  arguit  Scotus  ibidem.  Sed  *  Cf.  num.  vm. 
quoniam  argumenta  sua  militant  contra  tenentes  eas  men- 
surari  tempore  discreto  quod  sit  species  quantitatis,  et  haec 
propositio  non  est  s.  Thomae  (quoniam  apud  nos  tempus 
discretum  nihil  aliud  est  quam  numerus  prioris  et  poste- 
rioris  in  motu  discreto ;  qui  nihil  aliud  est  quam  successio 
operationis  spiritualis  ad  aliam  operationem  spiritualem, 
quales  sunt  duae  intellectiones  sine  phantasmatum  servitio ; 
numerus  autem  de  praedicamento  Quantitatis,  sequitur  di- 
visionem  continui :  oportet  ut  tempus  hoc  sit  numerus 
transcendens ,  compositus  ex  unitatibus  transcendentibus) : 
quia,  inquam,  sic  est,  unum  tantum  ex  Scoto  motivum  affe- 
rendum  censui,  scilicet,  quia  ponuntur  multa  tempora  sine 
necessitate.  Oportet  etiam  mulfiplicari  tempora,  non  solum 
in  pluribus,  sed  in  eodem,  respectu  actuum  intellectus  et 
voluntatis,  etc.  Haec  autem  videntur  inconvenientia.  Ergo. 

XIV.  Ad  hoc  breviter  dicitur,  quod  necessitas  magna  est 
multiplicandi  tempus  in  continuum  et  discretum,  propter 
spirituales  operationes  substantiarum  spiritualium  :  carerent 
enim  aliter  proportionatis  mensuris.  Illae  enim,  cum  sint 
immediate  sibi  invicem  succedentes,  et  instantaneae  secun- 
dum  se,  quia  quaelibet  est  tota  simul,  elevantur  manifeste 
supra  tempus  continuum  et  eius  instantia:  ad  aevi  autem 
exceUentiam  non  attingunt ,  quia  corruptibiles  naturaliter 
sunt.  Oportet  crgo  ut  sine  propria  mensura  remaneant  tam 
nobiUa  entia;  aut  tempus  discretum  ponere,  cuius  instan- 
tibus  operationes  ipsae  in  se  mensurentur.  Haec  enim  sunt 
ipse  motus  spiritualis  angelorum,  cuius  numerus  est  tempus 

per   quod   dicit   Ausustinus  *   movere   Deum    spiritualem   '  Loc.  cit.  in  i 
creaturam. 

Multiplicatio  autem  temporis  discreti  in  pluribus  an- 
gelis  aut  in  eodem,  iudicio  meo,  non  est  necessaria  nisi 
materialiter:  quemadmodum  etiam  tempus  continuum,  quo 
nostra  mensurantur,  materialiter  multiplicatur  in  omnibus 
mobiUbus ,  et  aevum  in  omnibus  aeviternis.  Consonum 
namque  rationi  videtur  ut,  sicut  omnia  aeviterna  simplicis^ 
simo  aevo  mensurantur,  quod  solum  est  aevum  formaliter; 
ita  omnis  operatio  huiusmodi  simplicissima  operatione,  seu 
simpUcissimo  nunc  ilUus  mensuretur ;  et  similiter  omnis 
successio  operationum,  simplicissima  successione.  Talis  au- 
tem  operatio  et  successio  est  ea  quae  in  primo  operante 
temporaliter  invenitur:  quem  constat  esse  supremum  an- 
gelum,  in  quo,  ut  dicetur  *,  est  etiam  aevum.  Et  quia  ope-  *  Art.  seq. 
rationes  intellectus  sunt  naturaliter  priores  et  simpliciores 
operationibus  voluntatis,  erit  unum  tempus  omnium  huius- 
modi  temporalium;  quod  est  primo  mensura  operationum 
succedentium  in  intellectu  primi  angeli,  et  ex  consequenti 
et  extrinsece  mensura  ceterarum  operationum  tam  suarum 
quam  aliorum  spiritualium.  Cum  his  tamen  ,  ut  dictum 
est ,  stat  quod  quasi  materialiter  multiplicetur  huiusmodi 
tempus,  iuxta  numerum  mensuratorum  operum :  eo  quod 
unum  et  multa ,  quae  consequuntur  cns  ,  multiplicantur 
cum  rebus  ipsis.  Dixi  autem  quasi  materialiter :  quia  non 
oportet  quod  omnino  univoce  salvetur  proportio  temporum 
nostrorum  ad  tempus  cuius  subiectum  est  primus  motus, 
et  proportio  horum  temporum  ad  simplicissimum  tempus 
eorum;  sed  sat  est  si  est  quasi  talis. 

XV.  Contra  tertiam  vero  propositionem,  sciUcet,  operatio 

beata  mensuratur  aeternitate  participata  *,  arguit  idem  in  •  Cf.  num.  vm. 


QUAESTIO  X,  ARTICULUS  V 


io3 


Cf.  num.  XV. 


Quarto,  dist.  xlix,  qu.  vi.  Operatio  beata  non  est  immuta- 
bilior  aeviterno :  ergo  non  mensuratur  aeternitate,  sed  aevo. 
Consequentia  nota.  Et  antecedens  probatur.  Tum  quia  ope- 
ratio  beata  est  simpliciter  minus  nobilis  quam  substantia 
angeli  beati ,  quoniam  substantia  est  nobilior  accidente. 
Tum  quia  perfectio  ipsius  operationis  beatae  non  est  im- 
mutabilior  substantia  eiusdem  operationis,  quoniam  id  quod 
inest  alicui  per  accidens ,  non  est  immutabilius  eo  quod 
inest  per  se:  constat  autem  quod  substantia  operationis 
mensuratur  aevo,  Ergo.  -  Praeterea,  aeternum,  ut  distin- 
guitur  contra  aeviternum,  non  solum  est  totum  simul,  sed 
est  indefectibile,  carens  potentia  ad  non  esse.  Sed  nullum 
creatum  est  huiusmodi.  Ergo. 

XVI.  Ad  evidentiam  huius  difficultatis,  scito  quod,  quam- 
vis  aevum  nihil  aliud  sit  quam  aeternitatis  participatio,  dis- 
tinguitur  tamen  a  s.  Thoma  hic  (et  in  III  Contra  Gent., 
cap.  Lxi,  et  in  IV  Sent.,  xlix,  qu.  i,  art.  2,  qu^  3)  aeternitas 
participata  ab  aevo ;  non  sicut  perfectum  a  minus  perfecto 
in  eadem  specie,  sed  sicut  perfectius  a  minus  perfecto  di- 
versorum  ordinum.  Aeternitas  quippe  cum  sit  propria  men- 
sura  divini  esse,  participata  aeternitas  consequenter  est  pro- 
pria  mensura  esse  divini  ordinis.  Esse  autem  divini  ordinis 
dico ,  quod  impossibile  est  connaturale  esse  cuicumque 
creaturae  factae  aut  factibili :  de  quo  in  qu.  xii  latior  erit 
sermo.  Aevum  autem  est  mensura  esse  immutabilis  qui- 
dem,  sed  naturalis  ordinis.  Et  haec  est  per  se  primo  diffe- 
rentia  inter  aeternitatem  participatam  et  aevum:  ex  hac 
enim  et  aliae  differentiae  fluunt,  et  omnes  difficultates  sol- 
vuntur.  Quia  enim  operatio  beata  divini  est  ordinis,  ideo 
aeternitate  dicitur  mensurari  participative»  Hinc  etiam  oritur 
vis  conclusionis  impugnatae  a  Scoto,  scilicet:  intellectus 
creatus  non  potest  ex  se  in  operationem  beatam :  ergo 
mensuratur  aeternitate :  ex  primo  siquidem  antecedente  se- 
quitur,  ergo  divini  est  ordinis;  et  post,  ergo  mensuratur 
aeternitate. 

XVII.  Unde  ad  primam  rationem  Scoti  *,  negatur  ante- 
cedens.  Quoniam  operatio  heata,  dato  quod  ipsa  in  se  non 
esset  immutabilior  aeviterno,  est  tamen  immutabilioris  or- 
dinis,  quia  divini.  Et  propterea  dicitur  et  est  immutabilior 
secundum  suum  genus.  -  Dixi  autem,  dato  quod  non  sit  etc, 
quia  minor  mutatio  sufficit  ad  non  esse  operationis  beatae, 
quam  substantiae  angeli:  quia  haec  exigit  annihilationem, 
illa  non.  Est  et  rursus  immutabilior,  quia  plura  mutabilia 
immutabilius  continet.  Una  siquidem  visio  beata,  absque 
omni  mutatione,  continet  visiones  omnium  spectantium  ad 
universum  eminenter :  nullum  autem  aeviternum  ad  hanc 
immutabilitatem  ascendere  potest. 

Ad  probationem  autem  primam,  dicitur  quod,  sicut  actus 
est  simpliciter  nobihor  potentia ,  et  tamen  substantia  est 
simpliciter  nobilior  accidente;  et  ratione  primi,  actus  intelli- 
gendi  est  nohilior  materia  prima,  ratione  secundi,  e  contra : 
ita  in  proposito,  et  haec  est  vera,  quod  substantia  est  nobi- 
lior  accidente,  et  simiHter  haec,  quod  esse  divini  ordinis  est 
nobilius  esse  naturali.  Et  propterea  utrumque  est  verum 
in  diversis  ordinibus.  Substantia  quippe  angeli  est  nobilior 
secundum  esse  naturae:  operatio  autem  beata  secundum 
excellentiam  deitatis.  Et  si  proprie  loqui  volumus,  aequi- 
voce  comparari  videntur, 

Ad  secundam  autem  probationem,  negatur  quod  sub- 
stantia  operationis  beatae  mensuretur  aevo,  Substantia  enim 
operationis  et  eius  perfectio  una  res  numero  sunt,  et  eadem 
mensurantur  mensura.  Unde  non  solum  beatitudo  opera- 
tionis,  sed  ipsa  operatio  beata  mensuratur  aeternitate  parti- 
cipata,  -  Falsum  quoque  est  quod  perfectio  non  sit  immu- 
tabilior  substantia  operationis,  eo  modo  quo  distinguuntur. 
Quoniam  substantia  operationis,  si  sine  perfectione  beati- 
tudinis  esset,  instanti  temporis  discreti  mensuraretur.  -  Per- 
fectio  autem  deitatis  mensuram  aeternitatis  adducit,  non 
eo  modo  quo  accidens  superinducitur;  sed  eo  potius  modo 
quo  differentia  generi  adveniens  naturam  affert  specificam. 
Et  propterea  non  valet  probatio  in  oppositum ,  de  eo 
quod  inest  per  accidens.  Constat  enim  quod  natura  gene- 
rica  aut  quasi  generica,  secundum  se  non  taUs  aut  tantae 
perfectionis ,  ex  perfectione  differentiae  advenientis ,  quae 
tamen  generi  accidere  conceditur,  perfectionem  tantam  ac 


Cf.  num.  VIII. 
Num.  IX. 


Num.  X  sqq. 


talem  assequitur,  ita  quod  unum  ens  perfectum  sit.  Et  sic 
est  in  proposito. 

XVIII.  Ad  secundam  autem  obiectionem  *,  principaliter  "  Cf.  num.  xv. 
dicitur  quod,  proprie  loquendo,  beatus  ut  sic  caret  potentia 

ad  non  esse  beatum ;  sicut  caelum  caret  potentia  ad  non 
esse  rotundum.  Quemadmodum  enim  materia  prima,  si  re- 
ciperet  formam  unam  aequivalentem  omnibus  formis  ge- 
nerabihum  et  corruptibilium,  careret  potentia  ad  non  esse 
illius  formae ;  ita  intellectus  habens  actum  beatum,  caret 
potentia  ad  non  esse  illius  actus.  Actus  enim  ille  est  omnium 
bonorum,  non  aggregatione ,  sed  elevatione  perfectus:  et 
ideo  beat  ac  immutabilem  beatum  reddit.  -  Extenso  autem 
vocabulo,  ut  arguens  utitur,  vocando  potentiam  ad  non  esse 
potentiam  logicam  vel  obiectivam,  dicitur  quod  aeternum 
per  essentiam  oportet  carere  omnino  potentia  ad  non  esse : 
non  autem  per  participationem,  sed  sat  est  ut  distinguatur 
contra  aeviternum  diversitate  ordinis ;  quia  illud  scilicet  est 
ordinis  aeterni  per  essentiam,  istud  vero  naturae. 

XIX.  Contra  quartam  propositionem  *  arguit  Scotus,  in 
Secundo ,  ubi  supra  * ,  non  aliter  quam  contra  primam , 
scilicet :  Esse  substantiale  habet  eundem  manendi  modum 
quandiu  est ,  quem  habet  aeviternum ,  quia  successione 
caret,  etc. :  ergo.  -  Sed  ad  hoc  non  oportet  aliter  respon- 
dere  quam  superius  * :  non  enim  penes  habere  esse  modo 
successivo  vel  permanenti  distinguuntur  mensurae,  sed  pe- 
nes  mutabile  et  immutabile,  ut  dictum  est. 

XX.  Sed  adverte  hic  quod  Scotus  ibidem  nititur  solvere 
rationem  s.  Thomae,  ad  hoc  in  responsione  ad  tertium  in 
praecedenti  articulo  factam ,  scilicet  quia  motus  est  men- 
sura  non  tantum  motus,  sed  etiam  quietis.  Ait  enim  quod 
substantia  bovis  absolute  mensuratur  aevo  ,  quies  autem 
eius  tempore:  nec  aliud  ex  illa  sequitur  ratione.  -  Sed  haec 
responsio  non  est  sufficiens  evasio :  quoniam  tempus  com- 
probatur  in  littera  mensurare  non  solum  quietem,  sed  rem 
quiescentem ;  quoniam  omne  quiescens  est  mobile;  omne 
autem  mutabile,  secundum  quod  mutabile,  mensuratur  tem- 
pore.  Constat  autem  quod  secundum  substantiam  nos  su- 
mus  mutabiles :  ergo  secundum  substantiam  temporales. 
Et  stat  vis  rationis  in  hoc.  Motus  et  quies  substantialiter 
accepti,  idest  mutatio  substantialis  et  quies  sub  esse  sub- 
stantiah,  non  solum  in  actu,  sed  in  potentia  mensurantur 
tempore :  ergo  esse  substantiale  nostrum  mensuratur  tem- 
pore.  Antecedens  patet  ex  eo  quod  actus  et  potentia  ad 
eiusdem  ordinis  mensuram  spectant,  ut  ex  I  Caeli  *  et  IV 
Physic.  *  habetur.  Consequentia  autem  tenet  ex  eo  quod 
potentia  talis  substantialis  est,  ut  X  Metaphys.  *  dicitur. 

XXI.  In  responsione  ad  secundum,  occurrit  dubium  circa 
illam  propositionem,  aevum  est  totum  simul.  Impugnatur 
siquidem  ab  illa  opinione  refutata  in  littera  *,  sic.  Aevum 
continue  fit  a  Deo,  ac  per  hoc  potest  deficere  ab  esse :  et 
consequenter  potest  annihilari ,  ac  deinde  iterum  creari. 
Igitur  non  est  totura  simul.  -  Et  habes  in  Scoto  et  in  Ca- 
preolo,  in  Secundo,  dist.  11,  qu.  11  *. 

Ad  haec  facile  patet  responsio  ex  dictis  *.  Aevum  enim, 
sive  aeviternum,  non  continue  fit,  prpprie  loquendo;  sed 
conservatur  a  Deo.  Nec  potest  deficere  ab  esse  ex  intrin- 
seco :  sed  Deus  potest  ipsum  annihilare.  Et  propterea  non 
sequitur,  ergo  non  est  totum  simul.  Si  enim  posset  ex  in- 
trinseco  esse  plus  aut  minus  aut  praecise  tantum  secundum 
durationem,  tunc  non  esset  totum  simul:  sed  ex  eo  quod 
Deus  potest,  non  sequitur  hoc  in  natura  aevi  seu  aeviterni. 
Natura  enim  rei  non  est  metienda  secundum  vires  divinas, 
sed  proprias.  -  In  casu  autem  annihilationis  et  recreationis, 
dicitur  quod  esset  successio  instantium  mensurantium  crea- 
tionem,  annihilationem  et  recreationem;  et  non  ipsius  aevi. 
Instantia  enim  illa  laihil  aevi  sunt;  sed  sunt  partes  tem- 
poris  discreti ,  cuius  iam  *  meminimus.  Idem  enim  esset  •  Num.  xm  sq. 
tunc  iudicium  de  illo  angelo,  sicut  esset  de  duobus  angelis, 
quorum  unus  prius  altero  crearetur:  utitur  enim  aevo  tunc 
ille  unus  quasi  duo. 

XXII.  In  responsione  ad  tertium,  adverte  quod  ibi  dis- 
tinguitur  esse  angeli  dupliciter.  Uno  modo,  absolute:  et  sic 
non  habet  praeteritum  nec  futurum,  sed  subditur  divinae 
potentiae,  et  potest  non  esse  per  potentiam  in  alio.  Alio 
modo,  ut  coexistens  differentiis  temporis  realis  vel  imagi- 


•  Cap.  XII,  n.  I. 

•  Cap.  XII,  n.  II. 

•  Cap.  XII.  -  Did. 
lib.  IX ,  cap.  X , 
n.  2. 

"  Cf.  num.  IV. 


•ApudCapreoI., 
contra  concl.  5. 
'  Num.  X  sqq. 


104 


narii:  et  habet  praeteritum  et  futurum.  Et  sic  dicimus  quod 

fuit  et  quod  erit.  Et  sic,  secundum  futurum  subditur  divi- 

nae  potentiae:  non  secundum  praeteritum,  quia  supponitur 

'lo^^^^nb^^iV  incompossibile,  ut  in  littera  dicitur.  -  Et  nota  quod  auctori- 

cap'.  I,  n.  12.     '  tas  Hieronymi  ad  Marcellam  * :  solus  Deus  non  novit  prae- 


QUAESTIO  X,  ARTICULUS  VI 

teritum  et  futurum,  et  similiter  Augustini  * 


praesens,  si 

stat,  est  aeternitas,  et  similes,  intelliguntur  secundum  se  et 
omnia  quae  in  eis  sunt.  Angelus  enim  secundum  affectiones 
habet  praeteritum  et  futurum :  et  similiter  aevum  secundum 
adiuncta  non  stat,  ut  in  praesenti  articulo  dictum  est  *. 


•  Confess.lib.XI, 
cap.  XIV. 


•  Cf.  num.  vu,  x. 


ARTICULUS  SEXTUS 

UTRUM  SIT  UNUM  AEVUM  TANTUM 


II  Sent.,  dist.  II,  qu.  i,  art.  2;  Quodl.  V,  qu.  iv;  Opusc.  XXXVI,  de  Instant.,  cap.  iii. 


'Ub.mEsdrae, 
cap.  IV   40. 
a 


•IVPAj-wV.cap. 
XI,  n.5. -S.Th. 
lect.  xvii. 


D  SEXTUM  sic  PROCEDiTUR.  Vidctur  quod 
non  sit  tantum  unum  aevum.  Dicitur 
enim  in  apocryphis  Esdrae  *:  maiestas  * 
^et  potestas  aevoriim  est  apud  te,  Domine. 

2.  Praeterea,  diversorum  generum  diversae 
sunt  mensurae.  Sed  quaedam  aeviterna  sunt  in 
genere  corporalium '^,  scilicet  corpora  caelestia: 
quaedam  vero  sunt  spirituales  substantiae,  scilicet 
angeli.  Non  ergo  est  unum  aevum  tantum. 

3.  Praeterea,  cum  aevum  sit  nomen  duratio- 
nis,  quorum  est  unum  aevum,  est  una  duratio. 
Sed  non  omnium  aeviternorum  est  una  duratio: 
quia  quaedam  ^'  post  alia  esse  incipiunt,  ut  maxime 
patet  in  animabus  humanis.  Non  est  ergo  unum 
aevum  tantum. 

4.  Praeterea,  ea  quae  non  dependent  ab  invi- 
cem,  non  videntur  habere  unam  mensuram  dura- 
tionis:  propter  hoc  enim  omnium  temporalium  vi- 
detur  esse  unum  tempus,  quia  omnium  motuum  * 
quodammodo  causa  est  primus  motus,  qui '  prius 
tempore  mensuratur.  Sed  aeviterna  non  depen- 
dent  ab  invicem:  quia  unus  angelus  non  est  causa 
alterius  *.  Non  ergo  est  unum  aevum  tantum. 

Sed  contra,  aevum  est  simplicius  tempore,  et 
propinquius  se  habens  ^  ad  aeternitatem.  Sed  tem- 
pus  est  unum  tantum.  Ergo  multo  magis  aevum. 

Respondeo  dicendum  quod  circa  hoc  est  duplex 
opinio:  quidam  enim  dicunt  quod  est  unum  ae- 
vum  '  tantum;  quidam  quod  multa.  Quid  autem 
horuni  verius  sit,  oportet  considerare  ex  causa 
unitatis  temporis:  in  cognitionem  enim  spiritua- 
lium  per  corporalia  devenimus. 

Dicunt  autem '  quidam  esse  unum  tempus  om- 
nium  temporalium,  propter  hoc  quod  est  unus 
numerus  omnium  numeratorum:  cum  tempus  sit 
numerus ,  secundum  Philosophum  *.  -  Sed  hoc 
non  sufficit:  quia  tempus  non  est  numerus  ut 
abstractus  extra  numeratum,  sed  ut  in  numerato 
existens:  alioquin  non  esset  continuus;  quia  de- 
cem  ulnae  panni  continuitatem  habent,  non  ex 
numero,  sed  ex  numerato.  Numerus  autem  in 
numerato  existens  non  est  idem  omnium,  sed  di- 
versus  diversorum. 


•  S.  Th.  lect.  II. 
-    Did.  lib.  IX, 

C.  I,  Q.  10. 


Unde  alii  assignant  causam  unitatis  temporis 
ex  unitate  aeternitatis,  quae  est  principium  omnis 
durationis.  Et  sic,  omnes  durationes  sunt  unum, 
si  consideretur  earum  "  principium :  sunt  vero 
multae,  si  consideretur  diversitas  eorum  quae 
recipiunt  durationem  ^  ex  influxu  primi  principii. 
Alii  vero  assignant  causam  unitatis  temporis  ex 
parte  materiae  primae,  quae  est  primum  subie- 
ctum  motus,  cuius  mensura  est  tempus.  -  Sed 
neutra  assignatio  sufficiens  videtur:  quia  ea  quae 
sunt  unum  principio  vel  subiecto,  et  maxime  re- 
moto ,  non  sunt  unum'  simpliciter ,  sed  secun- 
dum  quid. 

Est  ergo  ratio  •"  unitatis  temporis,  unitas  primi 
motus,  secundum  quem,  cum  sit  simplicissimus, 
omnes  alii  mensurantur,  ut  dicitur  in  X  Meta- 
phys.  *  Sic  ergo  tempus  ad  illum  motum  com- 
paratur  non  solum  ut  mensiira  ad  mensuratum, 
sed  etiam  ut  accidens  ad  subiectum;  et  sic  ab  eo 
recipit  unitatem.  Ad  alios  autem  motus  compa- 
ratur  solum  ut  mensura  ad  mensuratum.  Unde 
secundum  eorum  multitudinem  '  non  multiplica- 
tur :  quia  una  mensura  separata  multa  mensurari 
possunt. 

Hoc  igitur  habito,  sciendum  quod  de  substan- 

tiis  spiritualibus  duplex  fuit  opinio.  Quidam  enim 

dixerunt  quod   omnes  ^  processerunt  a  Deo   in 

quadam  aequalitate,  ut  Origines  dixit  * ;  vel  etiam 

multae  earum,  ut  quidam  posuerunt.    Alii  vero 

dixerunt  quod  omnes  substantiae  spirituales  pro- 

cesserunt  a  Deo  quodam  gradu  et  ordine.  Et  hoc 

videtur  sentire  Dionysius,  qui  dicit,  cap.  x  *  Cael.  •videetiamcap. 

Hier.,  quod  inter  substantias  spirituales  sunt  pri- 

\mae,  mediae   et  ultimae,  etiam    in  uno   ordine 

angelorum.  Secundum  igitur  primam  opinionem, 

necesse  est  dicere  quod  sunt  plura  aeva,  secun- 

dum  quod  sunt  plura  aeviterna  prima  "  aequalia.  ° 

Secundum  autem  secundam  opinionem,  oportet 

dicere  quod  sit  unum  aevum  tantum :  quia,  cum 

unumquodque  mensuretur  simplicissimo  sui  gene- 

ris,  ut  dicitur  in  X  Metaphys.  *,  oportet  quod  esse  \^:^^.^  \f\"; 

omnium  aeviternorum   mensuretur  esse  "  primi  n.  9,13. 
,  ....  '^  .  jt 

aeviterni,  quod  tanto  est  simphcius,  quanto  prius. 


•  Lib.  I  Peri  Ar- 
chon,  cap.  viii. 


a)  maiestas.  -  quod  maiestas  codices. 

p)  Qorporalium.  -  corporum  codices. 

TC)  quaedam.  -  aeviterna  addit  B. 

S)  motuum.  -  Om.  codices  et  ed.  a. 

e)  qui.  -  quod  ABE,  quia  CDF.  -  Pro  prius,  primo  codices  et  ed.  a. 

^)  quia  unus ...  alterius.  -  Omittunt  ACDEFG,  Non  ergo  videntur 
habere  unam  mensuram  durationis  B.  -  Non  ergo  . , .  tantum  omittit 
editio  a. 

/))  habens.  •,■  habet  ABCDE. 

9)  aevum.  -  Om.  FG.  -  Post  quidam  ABDEG  addunt  autem. 


t)  autem.  ~  enim  ABCDEG,  igitur  G.  -  Pro  esse,  quod  est  ABCDEF. 

x)  earum.  -  eorum  PABCE. 

X)  durationem.  -  Om.  ACE. 

[a)  Est  ergo  ratio.  -  Est  ergo  vera  ratio  BDFG,  Ergo  est  vera 
ratio  ed.  a,  Ergo  una  est  ratio  ed.  b. 

v)  multitudinem.  -  multipticationem  BD. 

l)  omnes.  -  omnes  substantiae  spiritualei  0,  omnia  edd.  ab, 

o)  prima.  -  Om.  G. 

k)  esse.  -  per  simplicius  esse  ABCD,  per  simplicius  (om.  esse.., 
est  simplicius)  E, 


QUAESTIO  X,  ARTICULUS  VI 

Et  quia  secunda  p  opinio  verior  est,  ut  infra  * 


io5 


ostendetur,  concedimus  ad  praesens  unum  esse 
aevum  tantum  ". 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  aevum  ali- 
quando  accipitur  pro  saeculo,  quod  est  periodus 
durationis  alicuius  rei:  et  sic  dicuntur  multa  aeva, 
sicut  multa  saecula. 

Ad  secundum  dicendum  quod,  licet  corpora  cae- 
lestia  et  spiritualia  differant  in  genere  naturae , 
tamen  conveniunt  in  hoc,  quod  habent  esse  in- 
transmutabile.  Et  sic  mensurantur  aevo  *. 


Ad  tertium  dicendum  quod  nec  omnia  tempo- 
ralia  simul  incipiunt,  et  tamen  omnium  est  unum 
tempus,  propter  primum  quod  mensuratur  tem- 
pore.  Et  sic  omnia  aeviterna  habent  unum  aevum 
propter  primum,  etiam  si  non  omnia  simul  in- 
cipiant  '. 

Ad  quartum  dicendum  quod  ad  hoc  quod  ali- 
qua  mensurentur  per  aliquod  unum,  non  requi- 
ritur  quod  iliud  unum  sit  causa  omnium  eorum  "; 
sed  quod  sit  simplicius. 


p)  secunda. 
a)  tantutn. 


■  tertia  BEFsA. 
tantum  primo  P. 


t)  incipiant.  -  incipiunt  codices  et  edd.  a  b. 
u)  eorum.  -  Om.  ABCE. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


IN  titulo ,  iinum  numero.  -  In  corpore  quatuor.  Primo, 
ponuntur  opiniones  diversae  de  quaesito. 

Secundo,  ponitur  via  discutiendi  quae  opinio  sit  verior : 
et  dicitur  quod  ex  causa  unitatis  temporis  est  procedendum. 
Et  probatur:  quia  in  cognitionem  spiritualium  per  corpo- 
ralia  pervenimus. 

Tertio,  ipsam  viam  ingreditur.  Ubi  quatuor  opiniones  de 
causa  unitatis  temporis  afferuntur:  prima,  ex  unitate  numeri; 
secunda,  ex  unitate  principii,  scilicet  aeternitatis ;  tertia,  ex 
unitate  primi  subiecti,  scilicet  materiae  primae;  quarta,  ex 
unitate  primi  motus.  -  Et  prima  quidem  reprobatur  sic. 
Tempus  non  est  numerus  absolute,  sed  numeratus,  in  motu 
scilicet  continuo :  ergo  non  ex  unitate  numeri  est  unus.- 
Secunda  vero  et  tertia  simul,  sic.  Tempus  est  unum  sim- 
pliciter:  ergo  non  est  unum  prlncipio  et  subiecto  remoto 
tantum.  Tenet  sequela :  quia  unum  subiecto  vel  principio, 
sunt  unum  secundum  quid.  -  Quarta  autem  probatur  sic. 
Primus  motus  est  simplicissimus :  ergo  mensura  ceterorum: 
ergo  comparatur  ad  tempus  non  solum  ut  mensuratum  ad 
mensuram,  sed  ut  subiectum  ad  accidens:  ergo  ex  eius  uni- 
tate  est  tempus  unum.  Consequentia  prima  probatur  ex 
X.  Metaphys.  Aliae  vero  relinquuntur  per  se  notae:  quo- 
niam  constat  quod  quantitas  primi  mensurati  est  ipsius 
mensura  coniuncta,  ceterorum  vero  separata;  et  propterea 
non  multiplicatur  ad  multiplicationem  ceterorum,  sed  primi 
tantum;  sicut  universaliter  accidens  multiplicatur  ad  multi- 
plicationem  subiecti.  Cum  ergo  primum  non  multiplicatur, 
ergo  nec  mensura;  ut  in  proposito. 

Quarto,  principaliter  ex  ista  assignata  via  ad  quaesiti 
responsionem  inducit,  iuxta  duas  opiniones  de  angelis,  duas 
conclusiones  ponens.  Altera  est:  aeva  sunt  multa.  Probatur. 
Prima  aeviterna  sunt  multa:  ergo.  Altera  est:  aevum  est 
unum  tantum.  Probatur.  Primum  aeviternum  est  unum  tan- 
tum :  ergo.  -  Antecedentia  sunt  ipsae  opiniones  diversae. 
Consequentiae  fundantur  super  processu  facto  de  unitate 
temporis,  cuius  radix  fuit:  mensura  multiplicatur  ad  mul- 
tiplicationem  primi  mensurati.  -  Et  quoniam  ex  his  non 
habetur  responsio  ad  quaesitum  certa,  ideo  subdit  tenen- 
dam  esse  secundam  conclusionem,  quia  probabilior  est  illius 
opinio,  ut  inferius  patebit.  Et  sic  conclusio  responsiva  est : 
Aevum  est  tantum  unum. 

II.  Adverte  hic  quod,  sicut  quilibet  motus  habet  pro- 
prium  prius  et  posterius  in  seipso,  ita  etiam  habet  pro- 
prium  numerum  numeratum  illorum,  et  consequenter  pro- 
prium  tempus.  Sed  quoniam  non  cuiuslibet  motus  numerus 
est  certificativus  omnium  motuum  ex  natura  sua,  sed  tan- 
tum  numerus  primi  motus,  propter  eius  simplicitatem  maxi- 
mam;  ideo  solus  primi  motus  numerus  temporis  complete 
rationem  habet.  Et  propterea  tempus  est  unum  numero 
formaliter  completeque  sumptum:  et  sunt  multa  tempora 
quasi  materialiter,  seu  incomplete.  Et  simile  est  iudicium 
de  aevo:  eodem  enim  modo  est  unum  et  multa.  -  Utrum 
autem  aevum  sit  accidens,  aut  esse,  aut  essentia  aeviterni, 
in  quaestione  speciali  quaerendum  est :  metaphysici  quippe 
negotii  hoc  est. 

SuMMAE  Theol.  D.  Thomae  T.  I. 


III.  Circa  ea  quae  hic  definita  sunt,  complura  sunt  du- 
bia.  Primo  namque  Scotus,  in  Secundo,  dist.  ii ,  qu.  iii, 
reprehendit  quod  primum  aeviternum  mensuretur  aevo 
(quamvis  ipsum  primum  sit  extrinseca  mensura  aliorum), 
unica  ratione.  Mensura,  ex  natura  rei,  est  notior,  ex  natura 
rei,  mensurato :  sed  nihil  est  in  primo  aeviterno  notius  ipsa 
substantia  aeviterni:  ergo  nihil  est  in  eo  quod  habeat  ra- 
tionem  mensurae  substantiae  eius.  -  Durandus  autem  *  re- 
prehendit  mensurationem  extrinsecam  unius  aeviterni  per 
aliud  aeviternum,  tripliciter.  Primo  sic.  Illud  cuius  duratio 
est  certior  ex  propria  ratione  quam  ex  comparatione  ad 
extrinsecum ,  non  mensuratur  secundum  durationem  per 
extrinsecum.  Sed  aeviternum  est  huiusmodi.  Probatur :  quia 
propria  eius  ratio  est  esse  immutabile  secundum  naturam. 
Secundo,  duratio  infinita  non  est  mensurabilis :  ergo.  Tertio, 
non  quantum  non  est  mensurabile:  ergo.  Tenet  sequela: 
quia  aevum  caret  successione.  -  Haec  et  plura  aha  recitantur 
a  Capreolo,  in  Secundo,  dist.  ii*:  consulto  tamen  omissis 
ceteris,  dicemus  unde  omnia  solventur. 

IV.  Ad  evidentiam  igitur  huius,  scito  quod,  ut  ex  dictis  * 
patere  iam  potest,  aeviternum  non  mensuratur  aevo,  sive 
intrinsece  sive  extrinsece,  per  modum  quantitatis  continuae 
aut  successivae  aut  etiam  discretae,  sed  per  modum  uni- 
tatis:  quoniam  aevum  est  indivisibile ,  totum  simul,  etc. 
Cum  enim  aevum  sit  unitas  immutabilis  vitae  mutabilitati 
coniunctae,  quanto  aliquod  immutabile  minus  est  mutabi- 
Utati  coniunctum,  tanto  est  immutabilius  et  minus  com- 
positum ,  ac  per  hoc  simplicius ,  et  consequenter  magis 
unum.  Supponimus  autem  nunc  quod  aeviternum,  quanto 
inferius,  tanto  pluralitati  maiori  coniunctius  est:  unde  et 
habet  species  minus  universales ,  et  operationes  minus 
ambientes  locorum  aut  corporum.  Et  propterea  supremum 
aeviternum,  tanquam  maxime  immutabile  inter  immuta- 
bilia  sic  (idest  mutationi  iuncta),  est  maxime  unum:  et 
consequenter  ex  natura  sua  habet,  unde  per  accessum  et 
recessum  ab  eo,  cetera  aeviterna  ut  sic  mensurantur  ex- 
trinsece. 

V.  Ad  Scotum  *  ergo,  negatur  minor.  Dico  namque  quod 
aevum  existens  in  primo  aeviterno,  sive  sit  eius  substantia 
aut  existentia,  sive  non,  est  notius  in  ratione  mensurae  ipsa 
aeviterni  substantia,  ut  immutabilis.  Quoniam  aevum  nihil 
aliud  est  quam  unitas  per  modum  mensurae  talis  immutabi- 
litatis :  ac  per  hoc  ipsum  aevum  est  formaliter  unitas,  cui 
primo  debetur  ratio  mensurae,  ut  patet  V  *  et  X  Metaphys.** 
Substantia  autem  sic  immutabilis  est  denominative  una; 
et  hanc  denominationem  importat  ly  aeviternum.  Constat 
autem  universaliter  quod  id  quod  est  formahter  tale,  est 
certius  et  notius  ex  natura  rei,  eo  quod  est  denominative 
tale.  Quamvis  igitur  substantia  angeli  sit  simpliciter  notis- 
simum  omnium  quae  in  eo  sunt,  aevum  tamen,  in  genere 
seu  in  ratione  mensurae,  est  notius  illius  substantia :  sicut, 
quamvis  substantia  corporea  sit  notior  secundum  se  quan- 
titate,  in  genere  tamen  mensurae  quantitas  est  notior  se- 
cundum  se. 

VI.  Ad  Durandum  vero  *  respondendum  est,  negando 

14 


•  II  Sent. 
II,  qu.  V. 


dist. 


Qu.  II. 


Art.  praec. 


Cf.  num.  III. 


lib 


Cap.  VII. 

V,  cap 


Did. 

VI, 


■■  Cao.  II. 
lib.   K, 
n.  7  sqq. 


Did. 
cap.  I, 


*  Cf.  uum.  III. 


io6 


QUAESTIO  X,  ARTICULUS  VI 


maiorem,  ut  patet  in  perfectione  et  mensura  quidditativa. 
Perfectio  namque  quidditativa  melius  cognoscitur  ex  intrin- 
seco  quam  ex  extrinseco:  et  tamen  unaquaeque  quidditas 
mensuratur  prima  quidditate  sui  generis.  Est  ergo  sophisma 
secundum  non  causam  ut  causam.  Non  enim  causa  men- 
surae  extrinsecae  est  melior  certitudo  ab  extra  quam  intra: 
sed  dependentia  certitudinis  intrinsecae  ab  extrinseca,  ut  a 


simpliciori,  ut  dictum  est*.  -  Ad  secundum  vero  et  tertium, 
similiter  dicitur  quod  nihil  valent  de  mensurabiU  per  uni- 
tatem.  Infinitum  enim  et  non  quantum  uniformitatis  ratio- 
nem  non  subterfugiunt. 

Restat  adhuc  dubium,  quid  sit  illud  primum  aeviternum: 
sed  quoniam  per  accidens  esset  huic  proposito,  in  tractatu 
de  Angelis  dicetur  *. 


Num.  4. 


Vide  qu.  crin. 


QUAESTIO  XI,  ARTICULUS  I 


107 


QUAESTIO  UNDECIMA 

DE  UNITATE  DEI 


IN    QUATUOR   ARTICULOS    DIVISA 


)OST  praemissa,   considerandum  est  de  divina 
unitate.  Et  circa  hoc  quaeruntur  quatuor. 
■Primo:  utrum  unum  addat  aliquid  supra  ens. 


Secundo:  utrum   opponantur  unum  et  multa. 
Tertio:  utrum  Deus  sit  unus. 
Quarto:  utrum  sit  maxime  unus. 


ARTICULUS  PRIMUS 


UTRUM  UNUM  ADDAT  ALIQUID  SUPRA  ENS 

Infra,  qu.  3£xx,  art.  3;  I  Sent.,  dist.  «x,  qu,  rv,  art.  i,  ad  2;  dist,  xxiv,  art.  3;  De  Pot.,  qu,  ix,  art,  7; 
Quodl.  X,  qu,  I,  art.  i;  IV  Metaphys.,  lect.  11;  X,  lect.  iii. 


>D  PRiMUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
lunum  addat  aliquid  supra  ens.  Omne 
'enim  quod  est  in  aliquo  genere  deter- 
^minato,  se  habet  ex  additione  ad  ens, 

quod  circuit  omnia  genera  ".  Sed  unum  est  in  ge- 
P  nere '^  determinato:  est  enim  principium  numeri, 

qui  est  species  quantitatis.  Ergo  unum  addit  ah- 

quid  supra  ens. 

2.  Praeterea,  quod  dividit  aliquod  commune, 
se  habet  ex  additione  ad  iliud.  Sed  ens  dividitur 
per  unum  et  multa.  Ergo  unum  addit  aliquid 
supra  ens. 

3.  Praeterea,  si  unum  non  addit  supra  ens, 
idem  esset  dicere  unum  et  ens.  Sed  nugatorie 
dicitur  ens  ens.  Ergo  nugatio  esset  dicere  ens 
unum:  quod  falsum  est.  Addit  igitur  unum  su- 
pra  ens. 

Sed  contra  est  quod  dicit  Dionysius,  ult.  cap. 

s.Th.  lect.  II.  jg  j)ip^  Nom.  *:  nihil  est  existentium  non  par- 

ticipans  uno:  quod  non  esset,  si  unum  adderet 

Tr  supra  ens  quod  "^  contraheret  ipsum.  Ergo  unum 

non  habet  se  ex  additione  ad  ens. 

Respondeo   dicendum    quod   unum   non   addit 

supra  ens  rem  aiiquam,  sed  tantum  negationem 

D.  79-  divisionis  *:  unum  enim  nihil  aliud  significat  quam 

ens  indivisum.  Et  ex  hoc  ipso  apparet  quod  unum 

convertitur   cum  ente.  Nam  omne    ens   aut   est 

simplex,  aut  compositum.  Quod  autem  est  sim- 

plex,  est  indivisum  et  actu  et  potentia.  Quod  au- 

tem  est  compositum,    non  habet  esse    quandiu 

partes  eius  sunt  divisae,  sed  postquam  constituunt 

s  et  *  componunt  ipsum  compositum.  Unde  manife- 

stum  est  quod  esse  cuiuslibet  rei  consistit  in  in- 

E  divisione.  Et  inde  '  est  quod  unumquodque,  sicut 

custodit  suum  esse,  ita  custodit  suam  unitatem. 

Ad  primum  igitur  dicendum  quod  quidam,  pu- 

tantes   idem  esse   unum   quod   convertitur   cum 


ente,  et  quod  est  principium  numeri,  divisi  sunt  in 
contrarias  positiones.  Pythagoras  enim  et  Plato  *, 
videntes  ^  quod  unum  quod  convertitur  cum  ente, 
non  addit  aliquam  rem  supra  ens,  sed  significat 
substantiam  entis  prout  est  indivisa,  existimave- 
runt  "^  sic  se  habere  de  uno  quod  est  principium 
numeri.  Et  quia  numerus  componitur  ex  unitati- 
bus,  crediderunt  quod  numeri  essent  substantiae 
omnium  rerum.  -  E  contrario  autem  '  Avicenna*, 
considerans  quod  unum  quod  est  principium  nu- 
meri,  addit  ahquam  rem  supra  substantiam  entis ' 
(alias  numerus  ex  unitatibus  compositus  non  es- 
set  species  quantitatis),  credidit  quod  unum  quod 
convertitur  cum  ente,  addat  rem  aliquam  supra 
substantiam  entis,  sicut  album  supra  hominem.  - 
Sed  hoc  manifeste  falsum  est:  quia  quaelibet  res 
est  una  per  suam  substantiam.  Si  enim  per  ali- 
quid  aliud  esset  una  quaelibet  res,  cum  illud  ite- 
rum  sit  unum,  si  esset  iterum  unum  per  aliquid 
aliud,  esset  abire  in  infinitum.  Unde  standum  est 
in  primo.  -  Sic  igitur  dicendum  est  quod  unum 
quod  convertitur  cum  ente,  non  addit  aliquam 
rem  supra  ens:  sed  unum  quod  est  principium 
numeri,  addit  aliquid  supra  ens,  ad  genus  quan- 
titatis  pertinens. 

Ad  secundum  dicendum  quod  nihil  prohibet  id 
quod  est  uno  modo  divisum,  esse  alio  modo  in- 
divisum ;  sicut  quod  est  divisum  numero ,  est 
indivisum  secundum  speciem :  et  sic  contingit  ali- 
quid  esse  uno  modo  unum,  alio  "  modo  multa. 
Sed  tamen  si  sit  indivisum  simpliciter;  vel  ^  quia 
est  indivisum  secundum  id  quod  pertinet  ad  es- 
sentiam  rei,  licet  sit  divisum  quantum  ad  ea  quae 
sunt  extra  essentiam  rei  -",  sicut  quod  est  unum 
subiecto  et  multa  secundum  accidentia;  vel  quia 
est  indivisum  in  actu,  et  divisum  in  potentia,  si- 
cut  quod  est  unum  toto  et  multa  secundum  par- 


a)  quod  circuit  omnia  genera.  -  Om.  ACE. 

P)  genere.  -  aliquo  E,  aliquo  genere  ceteri.  -  Pro  species ,  spe- 
c«f  Pab. 

f)  quod.  -  quia  DFG;  quod  contraheret  ipsum  om.  ACE. 

3)  cohstituunt  et.  -  Om.  FG  et  ed.  a.  -  compositum  ora,  codi- 
ces  et  a. 

e)  Et  inde.  -  Unde  manifestum  B,  -  Idem  post  unumquodque  addit 
ens,  et  pro  ita  legit  sic. 


•  Vide  Arist.  I 
Metaphys.,  cap. 
viii ;  III  de  Caelo 
et  Mundo,  cap.  i. 


'  Metaphys. , 
tract.  iii,  cap. 
II,  III. 


Z)  videntes.  -  Om,  codices,  -  Pro  quod  ante  convertitur,  quia  AB 
CEFG, 

rj)  existimaverunt.  -  aestimaverunt  codices  et  ed.  a. 

0)  autem.  -  Om,  ABCDE. 

i)  entis.  -  Ora.  ABCDE  et  edd.  a  b. 

x)  alio.  -  et  alio  codices. 

X)  vel.  -  hoc  est  vel  B, 

[i)  licet  sit ...  rei.  -  Om,  D;  et  ita  indivisum  simpliciter  addit  B. 


io8 


QUAESTIO  XI,  ARTICULUS  I 


tes:  huiusmodi  erit  unum  simpliciter,  et  multa 
secundum  quid.  Si  vero  aliquid  e  converso  sit 
indivisum  secundum  quid,  et  divisum  simpliciter; 
utpote  quia  est  divisum  secundum  essentiam  ', 
et  indivisum  secundum  rationem,  vel  secundum 
principium  sive  causam:  erit  ^  multa  simpliciter, 
et  unum  secundum  quid ;  ut  quae  sunt  multa 
numero  et  unum  specie,  vei  unum  principio.  Sic 
igitur  ens  dividitur  per  unum  et  multa,  quasi  per 
unum  simpliciter,  et  multa  secundum  quid  ".  Nam 
et  ipsa  multitudo  non  contineretur  "  sub  ente,  nisi 


contineretur   aliquo   modo   sub  uno.    Dicit  enim 

Dionysius,  u\t.  cap.  de  Div.Nom.*,   quod  noti  ■  s.Th.  lect.  n. 

est  multitudo  non  participans  uno :  sed  quae  sunt 

mitlta  partibus ,  sunt   unum    toto;  et   quae    sunt 

multa  accidentibus ,  sunt  unum  subiecto;  et  quae 

sunt   multa  numero ,  sunt  unum  specie;  et  qiiae 

sunt  speciebus  multa  p,  sunt  uniim  genere;  et  quae  p 

sunt  midta  processibus,  sunt  unum  principio. 

Ad  tertium  dicendum  quod  ideo  non  est  nu- 
gatio  cum  dicitur  ens  imum ,  quia  unum  addit 
aliquid  secundum  rationem '  supra  ens.  " 


v)  essentiam.  -  potentiam  G. 

5)  erit.  -  erunt  FG  et  edd.  a  b,  inerunt  P.  -  Pro  ut  quae,  sicut 
quae  codices. 

o)  secundum  quid.  -  et  multa  simpliciter  et  unum  secundum  quid 
addit  A. 

::)  multitudo  non  contineretur.  —  multitudo  non  continetur  F,  multa 
non  continentur  ceteri.  -  Pro  nisi  contineretur  aliquo  modo,  vel  {nisi  sF) 


secundum  quod  aliquo  modo  continetur  F;  nisi  secundum  quod  aliquo 
modo  continentur  ACDE  et,  omisso  secundum  quod,  G;  nisi  secundum 
quod  alio  aliquo  modo  continetur  B. 

p)  speciebus  multa.  -  multa  speciebus  FG ,  multa  specie  ceteri.  - 
Pro  processibus,  processionibus  B. 

o)  aliquid  secundum  rationem.  -  indivisionem  rationis  B;  aliquid 
om.  ceteri  et  edd.  a  b. 


Commentaria  Oardinalis  Caietani 


*  Loco  citato  in 
art. 


CiRCA  ordinem  quaestionis  huius  et  praecedentium,  du- 
bium  est.  Quoniam  unum  prius  convenit  enti  quam 
simplicitas  et  iramutabilitas ,  et  reliqua  tractata  a  quae- 
stione  m  hucusque :  ergo  inconvenienter  ultimo  loco  tra- 
ctatur  de  unitate.  -  Antecedens  probatur:  quoniam  omne 
ens  est  unum,  non  autem  simplex  nec  immutabile;  prius 
autem  est  a  quo  non  convertitur  consequentia. 

II.  Ad  hoc  dicitur  quod,  sicut  tractatus  de  animalis  na- 
tura  secundum  omnia  praedicata  quidditativa ,  praecedit 
tractatum  de  unitate  animalis,  ita  tractatus  de  natura  divina 
secundum  omnia  praedicata  quasi  quidditativa ,  praecedit 
tractatum  de  unitate  illius :  quoniam  unitas  est  quasi  passio 
entis ,  et  unitas  talis  rei  est  quasi  passio  illius.  Quatuor 
autem  de  quibus  tractatum  hactenus  est,  post  quaestionem 
an  est,  de  natura  divina,  scilicet  simplicitas  et  perfectio, 
infinitas  et  immutabilitas ,  in  latitudine  quidditativorum 
praedicatorum  clauduntur,  ut  patet  inductive :  et  ideo  prius 
de  illis  pertractatum  est;  et  ad  eorum  complementum,  in- 
sertae  sunt  quaestiones  de  bonitate ,  de  existentia  Dei  in 
rebus,  deque  aeternitate.  Et  sic,  quasi  expedita  quidditate, 
ad  passionem  priraam,  scilicet  unitatem,  devenit.  -  Hanc 
autem  esse  raentem  Auctoris,  ex  introductione  quaestionis  iii 
superius  in  littera  posita,  coniicere  potes:  ibi  enira  haec 
quinque  tractanda  proponuntur. 

Nec  obstat  obiectio  allata :  negatur  enim  quod  unitas  sit 
prior  supradictis.  Et  ad  probationem,  dicitur  quod  prius 
est  a  quo  non  convertitur  consequentia  ratione  sui ,  non 
autera  si  ratione  alterius.  Verbi  gratia,  esse  coloratum  re- 
spectu  hominis  est  a  quo  non  convertitur  consequentia , 
non  taraen  est  prius  homine,  quamvis  sit  comraunius  prae- 
dicatum :  et  hoc  quia  coloratura,  non  ratione  sui,  sed  ra- 
tione  subiecti  sui,  est  a  quo  non  convertitur  consequentia. 
Ratione  namque  subiecti  valet,  est  homo,  ergo  est  colora- 
tum,  et  non  e  converso.  Unde  id  a  quo  non  convertitur 
consequentia,  est  prius,  vel  includit  aliquid  prius,  ratione 
cuius  non  convertitur  consequentia.  Et  sic  in  proposito  , 
unum  non  est  formaliter  prius,  sed  includit  ens,  ratione 
cuius  non  valet  sequela,  est  unum,  ergo  immutabile ,  sed' 
e  converso. 

III.  Titulus  clarus.  -  In  corpore  duae  conclusiones.  Prima 
directe  responsiva  quaesito:  Unum  addit  supra  ens,  non 
rera  aliquara,  sed  solam  negationem  divisionis.  -  Probatur : 
unum  nihil  aliud  significat  quam  ens  indivisum;  ergo. 

Secunda  vero  conclusio  est  corollaria :  Unura  conver- 
titur  cura  ente.  Et  nihilominus  probatur :  esse  cuiuslibet 
rei  consistit  in  indivisione;  ergo.  -  Antecedens  probatur  du- 
pliciter.  Primo,  inductive  in  esse  simplicium  et  composi- 
torum.  Secundo,  a  signo,  quo  unumquodque  custodit  suam 
unitatem  sicut  entitateni.  Omnia  patent  clare  in  littera. 

IV.  Girca  primam  conclusionem ,  occurrit  dubium  ex 
duplici  capite :  quoniam  et  Avicenna  tenet  *  unum  addere 


rem  aliquam  supra  ens ;  et  Scotus  tenet  addere  realitatem 

quandam.  Sed  quia  contra  Avicennae  positionem  in  IV  Me- 

taphys.  *  ab  Aristotele,  et  hic  disputatur  in  littera,  Scoti   *  Cap.  n.  -  Did. 

opinio,  in  IV  Metaphj^s.*,  tangenda  est.  Putans  ergo  unum   n.  5.    '  "''"  "' 

signare  passionem  entis ,  dicit  ipsura  iraportare  formaliter  preof.i^diS^^iiHt' 

rem  positivam ,    eandem  realiter  ipsi    enti ;  sicut  universa-   <)"•  '• 

liter  tenet  passionem  identificari  proprio  subiecto.  Probare- 

que  nituntur  sequaces  eius  intentum  ibidem,  multipliciter. 

Primo,  unum   formaliter,  idest  ut  distinctum  contra  ens, 

est   idem  realiter  quod   ens :    ergo  est  aliquid  positivum. 

Tenet  sequela :   quia  negatio  non   potest   identificari   enti 

reali.  -  Secundo ,  unura  forraaliter  est  extra  nihil,  utpote 

entis  passio :  ergo  est  positivum.  -  Tertio,  unura  formahter 

habet  rationem  primae  mensurae,  et  principii  numerl :  ergo 

ut  prius.  -  Quarto,  unum  dicit  perfectionem   simpliciter: 

ergo.    Probatur    antecedens :   tum   quia   in    unoquoque  est 

melius  ipsum  quam  non  ipsum:  tum  quia  fit  reductio  ad 

summe  unum,  sicut  ad  summe  bonum  et  iustum,  etc. ;  hoc 

enim  est  propriura  perfectionura  simpliciter. 

V.  Ad  haec  breviter  respondetur.  Et  primi  quidem  dis- 
tinguitur  antecedens :  quia  esse  idem  contingit  dupliciter , 
scilicet  positive  et  negative.  Unum  autem  formaliter  est 
idem  enti  negative :  quia  non  aliam  naturam  significat,  sed 
eandem  aho  modo,  ut  dicitur  IV  Metaphjys.  *  Et  sic  con-  •  Loco  citato. 
sequentia  nihil  valet. 

Ad  secundum  vero  dicitur,  quod  unum  formaliter  non 
est  magis  extra  nihil  quam  alia  privativa  seu  negativa  in 
genere.  Est  ergo  extra  nihil  sic:  et  tunc  negatur  conse- 
quentia. 

Ad  tertium  autem,  negatur  consequentia :  quoniam  men- 
surare  commune  est  positivis  et  negativis.  Non  solum  enim 
in  generibus  entium,  simplicissimum  mensurat  reliqua :  sed 
etiam  in  generibus  acgritudinum  et  peccatorum ,  ut  patet 
in  moralibus;  minimum  enim  in  vitiis  gulae,  mensura  est 
reliquorura.  Et  minimura  absolute,  idest  unum,  mensurat 
multitudinera  absolute.  Utrumque  tamen  est  negativum, 
scilicet  multitudo  et  unura,  ut  in  littera  huius  quaestionis 
dicitur.  Idera  autem  inteUigo  numerum  transcendentem,  et 
multitudinem  absolute.  Et  propterea  consequens  est  nega- 
tivi  numeri  negativum  principium  esse. 

Ad  quartum,  negatur  antecedens.  Unum  enira  non  dicit 
perfectionera,  nisi  divisio  privata  dicat  imperfectionem.  Unde 
sicut  relatio  formaUter  non  dicit  perfectionem  simpliciter, 
ita  nec  unitas  eius :  alioquin  paternitas  et  filiatio  divinae 
essent  simul  imperfectae,  quia  non  una.  Et  sicut  esse  sub- 
stantiale  dicit  perfectionem ,  ita  et  unitas  eius.  Abstrahit 
ergo  unura  a  perfectione  et  imperfectione.  -  Ad  prim^pi 
vero  probationem,  ex  definitione  Anselmi  *,  dicitur  quod  '  Monoiog.,Qaf. 
deficit  hic  iUa  particula  melior :  quoniara  qu6d  non  est 
bonum,  non  potest  esse  melius.  -  Ad  secundam  vero  dici- 
tur,  quod  reductio  iUa  non  est  propria  perfectionibus  sim- 


QUAESTIO  XI,  ARTICULUS  II 


109 


:^ap.  I. 

.  m ,  c 


lib.  111 ,  cap.  II 
n.  I  sqq. 
*  Cap.  I.  -  Did. 
lib.Vl,  cap.i,n.3. 


*  Vide  Scotum 
loc.  cit. 


plidter,  sed  communis  etiam  negativis  generalibus.  Unde  fit 
reductio  ad  surame  immutabile,  ad  summe  immateriale,  etc. 
-  Quamvis  etiam  posset  congrue  dici  quod,  ut  dicitur  IV* 
et  VII  Metaphys.  *,  analogum  absolute  investigatum  quae- 
ritur  pro  primo  :  ac  per  hoc,  primo  unum,  quod  est  unum 
substantiale,  est  perfectio  simpliciter,  et  reducitur  ad  summe 
unum.  Sed  ex  lioc  nihil  habetur  contra  intentum  nostrum  : 
quia  ratione  substantiae  quam  implicat,  perfectio  ista  inest. 

VI.  In  responsione  ad  primum,  adverte  quod  Scotistae 
invehunt  contra  rationem  Averrois ,  in  IV  Metaphys. , 
comm.  in,  contra  Avicennam,  qua  hic  usus  est  s.  Thomas. 
Aiunt  enim  *  quod  est  sophisma  Figurae  Dictionis,  quo- 
niam  mutatur  quo  m  quod:  id  namque  quo  res  est  una, 
est  unum  ut  quo,  non  ut  quod.  Et  ideo  non  sequitur  pro- 
cessus  in  infinitum;  sicut  nec  ab  albo  et  albedine. 

Sed  haec  reprehensio  valde  rudis  est.  Tum  quia  constat 
in  transcendentibus  concretum  vere  praedicari  de  abstracto 
(entitas  enim  est  ens,  et  unitas  una) :  et  per  hoc  non  muta- 
tur  quo  in  quod ;  sed  utitur  ratio  ipso  quo  utroque  modo, 
sdlicet  ut  quo  et  quod.  Et  ideo  optime  concludit :  nec  est 
simile  de  albo  et  albedine,  quia  non  est  alba.  -  Tum  quia, 
si  unum  addit  naturam  aliam  supra  ens,  puta  supra  ho- 
minem  aut  leonem,  qua  ratione  liaec  est  vera,  natura  ho- 
minis  est  una,  eadem  erit  vera,  natura  unitatis  est  una: 
oranis  enim  natura  una  est.  Nec  excusat  hoc  adiacentia 
naturae,  scilicet  quia  natura  unitatis  semper  inest  alii,  et 
propterea  est  quo:  commune  namque   est  omni   naturae, 


sive  subsistenti  sive  inexistenti,  esse  unara,  ut  patet  in  ac- 
cidentibus.  Ergo  stat  ratio  in  suo  robore. 

De  uno  autera  quod  est  principiura  numeri,  quale  acci- 
dens  sit,  praesentis  non  est  negotii;  sed  erit  quaestio  specialis. 

VII.  In  responsione  ad  secundum,  nota  diligenter:  quo- 
niam  hoc  argumentum  fluctuare  facit  eruditos,  quia  non 
penetrant  hanc  responsionem.  Scito  quod  responsio  litterae 
stat  in  illis  verbis,  ens  dividitur  per  unum  et  multa,  quasi 
per  unum  simpliciter,  et  multa  secundum  quid:  et  ly  sim- 
pliciter  et  secundum  quid  non  determinant  ly  unum  aut  ly 
multa,  sed  determinant  ly  dividitur.  Et  est  sensus,  quod 
ens  dividitur  simplidter  per  unum,  et  secundum  quid  per 
multa:  idest,  unura  continetur  simpliciter  sub  ente,  multa 
autem  secundum  quid.  Unde  et  statim  hoc  probatur  in 
littera:  nam  et  ipsa,  inquit,  multa  non  continentur  sub  ente, 
nisi  ut  participant  uno.  Et  quoniam  constat  quod  natura 
talis  divisionis  est,  quod  membrum  simpliciter  aequatur 
diviso  absolute  sumpto  (et  merito ,  quoniam  membrum 
secundum  quid  non  sapit  divisum  nisi  secundum  quid); 
ideo  stat  responsio  optime,  et  quod  unum  convertitur  cum 
ente,  et  tamen  est  divisionis  membrum.  Exemplum  huius 
est,  si  distinguitur  homo  in  hominem  in  actu  et  hominem 
in  potentia:  et  similiter  domus  in  domum  in  actu  et  po- 
tentia,  etc.  -  Reliqua  in  hac  responsione  posita  sunt  ad  per- 
fectionem  doctrinae,  et  ad  explanationem  intenti:  quoniam 
et  unum,  tam  simpliciter  quara  secundum  quid,  et  multa, 
tam  simpliciter  quam  secundum  quid,   uno  participant. 


ARTICULUS  SECUNDUS 


UTRUM  UNUM  ET  MULTA  OPPONANTUR 


I  Sent.,  dist.  xxiv,  qu.  i,  art.  3,  ad  4;  />c  Pot., 

X  Metaphys., 


qu.  ra,  art.  16,  ad  3;  qu.  ix,  art.  7,  ad   14  sqq. 
lect.  IV,  vm. 


•  Art.  praeced., 
ad  2. 


»D  SECUNDUM  sic  PROCEDiTUR.  Vidctur  quod 

unum  et  multa  non  opponantur.  Nul- 

'lum    enim    oppositum   praedicatur    de 

nsuo  opposito.  Sed  omnis  multitudo  est 

quodammodo  unum ,  ut  ex  praedictis  "  *  patet. 

Ergo  unum  non  opponitur  multitudini. 

2.  Praeterea,  nullum  oppositum  constituitur 
ex  suo  opposito.  Sed  unum  constituit  multitudi- 
nem.  Ergo  non  opponitur  multitudini. 

3.  Praeterea,  unum  uni  est  oppositum.  Sed 
muito  opponitur  paucum.  Ergo  non  opponitur 
ei  unum. 

4.  Praeterea,  si  unum  opponitur  multitudini, 
opponitur  ei  sicut  indivisum  diviso:  et  sic  oppo- 
netur  ei  ut  privatio  habitui.  Hoc  autem  videtur 
inconveniens :  quia  sequeretur  ^  quod  unum  sit 
posterius  multitudine,  et  definiatur  per  eam;  cum 
tamen  multitudo  definiatur  per  unum.  Unde  erit 
circulus  in  definitione:  quod  est  inconveniens. 
Non  ergo  unum  et  multa  sunt  opposita. 

Sed  contra,  quorum  rationes  sunt  oppositae, 
ipsa  sunt  opposita.  Sed  ratio  unius  consistit  in 
indivisibilitate :  ratio  vero  multitudinis  divisionem 
continet.  Ergo  unum  et  multa  sunt  opposita  '''. 

Respondeo  dicendum  quod  unum  opponitur 
multis  ^,  sed  diversimode.  Nam  unum  quod  est 
principium  numeri,  opponitur  multitudini  quae  est 


•  Lect.  n,  vin.  - 
Did.  lib.  IX,  c.  i, 
n.  7,  9,  13;  c.  VI, 

n.  8. 


numerus,  ut  mensura  mensurato:  unum  enim  ha- 
bet  rationem  primae  mensurae,  et  numerus  est 
multitudo  mensurata  per  unum,  ut  patet  ex  X 
Metaphys.  *  Unum  vero  quod  convertitur  cum 
ente,  opponitur  multitudini  per  modum  privatio- 
nis,  ut  indivisum  diviso. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  nulla  privatio 
toUit  totaliter  esse,  quia  privatio  est  negatio  in 
subiecto,  secundum  Philosophum  *.  Sed  tamen  'J^^.^Y^^-^f^^f' 
omnis  privatio  tollit  aliquod  esse.  Et  ideo  in  ente,  c.  u',  n.  s. 
ratione  suae  communitatis,  accidit  quod  privatio 
entis  fundatur  in  ente:  quod  non  accidit  in  pri- 
vationibus  '  formarum   specialium,  ut  visus  vel  £ 

albedinis,  yel  alicuius  huiusmodi  ^.  Et  sicut  est  de  C 

ente,  ita  est  de  uno  et  bono,  quae  convertuntur 
cum  ente:  nam  privatio  boni  fundatur  in  aliquo 
bono,  et  similiter  remotio  unitatis  fundatur  in 
aliquo  uno.  Et  exinde  contingit  quod  multitudo 
est  quoddam  unum,  et  malum  est  quoddam  bo-  '  »■  ^g'- 
num  *,  et  non  ens  est  quoddam  ens.  Non  tamen 
oppositum  praedicatur  de  opposito:  quia  alterum 
horum  "  est  simpliciter,  et  alterum  secundum  quid.  i 

Quod  enim  secundum  quid  est  ens,  ut  in  poten- 
tia,  est  non  ens  simpliciter,  idest  actu:  vel  quod 
est  ens  simpliciter  in  genere  substantiae,  est  non 
ens  secundum  quid,  quantum  ad  aliquod  esse 
accidentale.  Similiter  ergo  quod   est  bonum  se- 


a)  praedictis.  -  dictis  ABCD. 

p)  sequeretur.  -  sequitur  FG  et  ed.  ab,  sequetur  ceteri. 

f)  Sed  contra  ...  Ergo  unum  et  multa  sunt  opposita.  —  Om.  ADE 
pC;  Sed  ora.  FG;  pro  ipsa,  et  ipsa  F,  om.  G;  pro  indivisibilitate,  in- 
divisione  BFGsC. 

S)  multis.  -  multitudine  BD. 


£)  privationibus.  -  privatione  ABCDE.  -  Pro  specialium,  spiritua- 
lium  PCGsB  et  edd.  a  b,  spdlium  AD. 

X)  huiusmodi.  -  quod  privatio  huiusmodi  formarum  fundatur  in 
ipsis  formis,  sicut  privatio  visus  in  visu  non  fundatur  addit  B,  toUit 
secunda  manus,  sed  tertia  restituit. 

Tj)  horum.  -  Om.  codices  et  ed.  a. 


1  10 


QUAESTIO  XI,  ARTICULUS  II 


cundum  quid,  est  malum  simpliciter;  vel  e  con- 
verso.  Et  similiter  quod  est  unum  simpliciter, 
est  multa  secundum  quid;  et  e  converso. 

Ad  secundum  dicendum  quod  duplex  est  totum : 
quoddam  homogeneum,  quod  componitur  ex  si- 
milibus  partibus;  quoddam  vero  heterogeneum, 
quod  componitur  ex  dissimilibus  partibus.  In  quo- 
libet  autem  toto  homogeneo,  totum  constituitur  * 
ex  partibus  habentibus  formam  totius*,  sicut  quae- 
libet  pars  aquae  est  aqua :  et  talis  est  constitutio 
continui  ex  suis  partibus.  In  quolibet  autem  '  toto 
heterogeneo,  quaelibet  pars  caret  forma  totius: 
nuUa  enim  pars  domus  est  domus,  nec  aliqua 
pars  hominis  est  homo.  Et  tale  totuni  est  mul- 
titudo.  Inquantum  ergo  pars  eius  non  habet  for- 
mam  multitudinis,  componitur  multitudo  ex  uni- 
tatibus,  sicut  domus  ex  non  domibus :  non  quod 
unitates  constituant  multitudinem  secundum  id 
quod  habent  de  ratione  indivisionis ,  prout  op- 
ponuntur"  multitudini;  sed  secundum  hoc  quod 
habent  de  entitate :  sicut  et  partes  domus  con- 
stituunt  domum  per  hoc  quod  sunt  quaedam 
corpora,  non  per  hoc  quod  sunt  non  domus. 


Ad  tertium  dicendum  quod  multum  accipitur 
dupliciter.  Uno  modo,  absolute:  et  sic  opponitur 
uni.  Alio  modo,  secundum  quod  importat  exces- 
sum  quendam :  et  sic  opponitur  pauco.  Unde 
primo  modo  duo  sunt  multa;  non  autem  secundo. 

Ad  quartum  dicendum  quod  unum  opponitur 
privative  multis,  inquantum  in  ratione  multorum 
est  quod  sint  divisa  *.  Unde  oportet  quod  divisio 
sit  prius  unitate,  non  simpliciter,  sed  secundum 
Eationem  nostrae  apprehensionis.  Apprehendimus 
enim  simplicia  per  composita:  unde  definimus 
punctum,  cuius  pars  non  est,  vel  ^*  principiiim  li- 
neae.  Sed  multitudo,  etiam  secundum  rationem  ", 
consequenter  se  habet  ad  unum:  quia  divisa  non 
intelligimus  habere  rationem  multitudinis,  nisi  per 
hoc  quod  utrique  ^  divisorum  attribuimus  unita- 
tem.  Unde  unum  ponitur  in  definitione  multitu- 
dinis:  non  autem  multitudo  in  definitione  unius. 
Sed  divisio  cadit  in  intellectu  ex  ipsa  negatione 
entis.  Ita  quod  primo  cadit  in  intellectu  ens ;  se- 
cundo,  quod  hoc  ens  non  est  illud  ens,  et  sic  se- 
cundo  '  apprehendimus  divisionem;  tertio,  unum; 
quarto,  multitudinem. 


6)  totum  constituitur.  -  constituitur  totum  homogeneum  B. 

i)  autem.  -  vero  codices. 

x)  opponuntur,  -  opponitur  BDEFG  et  ed.  a. 

X)  inquantum . . ,  divisa.  -  inquantum  multa  sunt  divisa  codices. 


|ji)  vel.  -  vel  quod  pB,  vel  quod  sit  sB,  ut  F. 
v)  rationem.  -  apprehensionis  addunt  BD. 
5)  utrique.  -  unicuique  G. 
o)  secundo.  —  Om.  codices. 


Commentai-ia  Cardinalis  Caietani 


TiTULus  clarus.  -  In  corpore  una  conclusio,  responsiva 
quaesito   affirmative:  Unum  opponitur  multis  diversi- 
mode. 

Probatur.  Unum,  principium  numeri,  opponitur  numero 
ut  mensura  mensurato :  unum  autem  conversum  cum  ente, 
opponitur  ut  indivisum  diviso.  Ergo.  -  Antecedens  pro 
prima  parte  probatur  ex  X  Metaphys. :  quia  uni  primo 
convenit  mensura,  et  numerus  est  multitudo  mensurata.  Pro 
secunda  patet.  Consequentia  autem  est  evidens:  quia  alia 
est  oppositio  relativa,  alia  privativa. 

II.  Adverte  hic  quod,  quamvis  littera  intendat  de  diversis 
unitatibus  et  multitudinibus  loqui,  ex  hac  tamen  doctrina 
optime  deducere  poteris  quod  eadem  unitas,  diversimode 
sumpta,  scilicet  ut  principium  numeri  et  ut  indivisa,  op- 
ponitur  diversimode  eidem  multitudini  diversimode  sum- 
ptae,  scilicet  sub  ratione  numeri  et  sub  ratione  divisi.  Et 
sic  haec  distinctio  erit  quandoque  rerum ,  quandoque  ra- 
tionum.  Et  quando  est  rationum,  convenit  utrique  uni  et 
utrique  multitudini:  quoniara  et  unum  conversum  cum 
ente  principium  est  numeri  transcendentis ,  et  unum  in 
praedicamento  quantitatis  est  indivisum. 

III.  In  responsione  ad  secundum,  dubium  occurrit,  quo- 
modo  verificatur  quod  multitudo  componitur  ex  unitatibus, 
non  secundum  id  quod  habent  de  indivisione,  sed  secun- 
dum  id  quod  habent  de  entitate.  Hoc  enim  in  multitudine 
transcendenti,  de  qua  littera  loquitur,  manifeste  est  impos- 
sibile.  Quoniam  aut  hic  est  sermo  de  multitudine  ut  mul- 
titudo  est;  aut  de  rebus  multis.  Non  de  rebus  multis,  ut 
patet  ex  vi  argumenti  et  responsionis ,  cum  dicitur  quod 
multitudo  est  totum  heterogeneum.  De  ipsa  autem  multi- 
tudine,  constat  quod  non  componitur  ex  rebus  unis ,  sed 
ex  unitatibus :  alioquin  multitudo  transcendens,  ut  multi- 
tudo  est,  esset  substantia,  utpote  ex  substantiis  rerum  com- 
posita. 

IV.  Ad  hoc  dicitur  quod  tam  unum  quam  multa  tran- 
scendenter,  sumi  possunt  dupliciter:  uno  modo,  substantia- 
liter;  alio  modo,  completive,  seu  formaliter.  Si  sumantur 
primo  modo,  constat  quod  multitudo  componitur  ex  rebus 
unis,  et  quod  est  substantia,  seu  ens  reale :  et  sic  videtur 

•textutprimor.  secundum  planum  litterae  sensum,  textus  ille  *  interpre- 


tandus.  -  Et  si  obiiciatur:  ergo  non  loquitur  de  multitu- 
dine  formaliter,  dicetur  quod  loquitur  de  multitudine  for- 
maliter  quantum  ad  id  quod  realiter  est. 

Altius  tamen  atque  formalius  loquendo,  dicendum  mihi 
videtur  quod  hic  est  sermo  de  unitate  et  multitudine  for- 
maliter  et  universaliter :  et  quod  per  illa  verba,  unitates 
secundum  id  quod  habent  de  entitate,  non  intendit  littera 
rem  quae  est  una;  sed  intendit  ipsam  unitatis  naturam, 
prout  entis  actum  exercet.  Quod  ut  clarius  percipiatur,  ab 
uno  in  genere  quantitatis  incipiamus.  Unitas  de  genere 
quantitatis  sumi  potest  dupliciter.  Uno  modo,  ut  est  non 
numerus,  quod  est  esse  non  divisam  in  se,  quemadmodura 
numerus  est  divisus  in  plures  unitates.  Et  sic  patet  quod 
non  componit  numerum;  sicut  nec  non  domus  componit 
domum.  Alio  modo,  ut  est  in  se  talis  entitas,  puta  acci- 
dens :  et  sic  componit  numerum.  Unitas  quoque  transcen- 
dens  dupliciter  sumi  potest.  Prirao,  ut  est  indivisa,  quod 
est  esse  non  multitudinem :  et  sic  impossibile  est  compo- 
nere  multitudinem,  ratione  dicta.  Alio  modo,  secundum  id 
quod  est,  idest  secundura  ipsam  negationem  divisionis,  non 
inquantum  exercet  actum  privationis,  sed  inquantum  habet 
entis  rationem:  et  sic  componit  multitudinem  formaliter 
et  corapletive  sumptam.  Ita  quod  haec  distinctio,  contracta 
ad  unum  et  multa  transcendenter,  non  est  distinctio  priva- 
tionis  a  subiecto  positivo ;  sed  est  distinctio  actus  privativi 
ab  actu  positivo.  Ita  quod  ipsa  indivisio,  ut  exercet  actura 
privationis,  non  componit;  et  ipsamet,  ut  cuiusdam  entitatis 
rationem  habet,  componit  multitudinem;  quae,  secundum 
veritatem,  negativum  ens  formaliter  est,  magis  quam  unum. 
-  Et  quod  haec  sit  mens  litterae ,  non  solum  ex  forraali 
sensu  patet;  sed  ex  responsione  ad  quartum,  ubi  dicitur 
quod  divisa  non  habent  rationem  multitudinis,  nisi  utrum- 
que  divisorum  habeat  rationem  unius.  Hic  enim  manifeste 
apparuit  quod  multitudo  formaliter  ex  unitatibus  formaliter 
consurgit:  et  consequenter  ex  negationibus,  quoniam  solara 
negationera  forraaliter  addere  docuerat  in  praecedenti  ar- 
ticulo. 

V.  In  responsione  ad  quartum,  dubiura  occurrit,  quo- 
modo  verificantur  illa  verba:  divisio  est  prior  unitate,  non 
simpliciter,  sed  secundum  nostrae  apprehensionis  rationem. 


V 


QUAESTIO  XI,  ARTICULUS  III 


1 II 


Videtur  enim  quod  divisio  sit  simpliciter  prior  unitate. 
Quoniam  habitus  naturaliter  est  prior  privatione :  divisio 
autem  se  habet  ad  unitatem,  ut  habitus  ad  privationem: 
ergo.  -  Nec  potest  dici  quod  divisio  non  est  vere  habitus, 
quo  privat  unitas  secundum  se,  sed  est  habitus  secundum 
nostrum  modum  intelligendi :  quia  oporteret  assignare,  sal- 
tem  circumlocutive ,  quis  est  ille  habitus  quo  privat  se- 
cundum  se  unitas.  Nec  facile  esset  hoc  fingere.  Quia  ille 
habitus  secundum  se  aut  est  quid  positivum,  aut  negati- 
vum.  Si  positivum ,  ergo  aliquid  positivum  ultra  ens  est 
ante  unitatem:  quod  est  impossibile.  Si  negativum,  ergo 
aliqua  negatio  est  ante  unitatem:  et  si  hoc  non  inconvenit, 
cur  inconvenit  divisionem,  quae  negatio  est,  esse  ante  uni- 
tatem? 

VI.  Ad  hoc  dicitur,  quod  labor  est  in  aequivoco.  Ambae 
siquidem  propositiones  sunt  verae:  et  quod  divisio  est  prior 
unitate  simpliciter,  idest  secundum  se,  in  esse  intelligibili 
tamen  (eo  quod  divisio  negatio  est,  quae  ens  rationis  est) : 
et  quod  divisio  est  posterior  unitate  simpliciter,  idest  se- 
cundum  esse  simpliciter,  quod  est  esse  in  rerum  natura; 
esse  enim  intelligibile  est  secundum  quid  tantum. 

Prima  propositio  probatur  ex  dictis.  Non  enim  est  in- 
telligibile  quod  affirmatio  non  sit  prior  negatione.  Esse 
autem  unum  est  esse  hoc  et  non  esse  non  hoc:  ubi  patet 
quod  in  ratione  unius  clauditur  negatio  alterius  extremi 
contradictionis.  Extrema  igitur  contradictionis,  quorum  est 


ipsa  divisio,  praecedunt  naturaliter  unitatem.  Primo  enim 
est  homo,  et  in  eodem  priori  est  non  homo,  in  esse  intel- 
ligibili:  et  sic  est  divisio.  Deinde  homo  est  homo  et  non 
est  non  homo,  quod  est  esse  unum,  idest  indivisum.  Non 
enim  est  divisum  in  se,  ita  ut  sit  homo  et  non  homo.  Penes 
privationem  enim  huiusmodi  divisionis,  unumquodque  est 
et  dicitur  unum:  si  unum  privativum  nomen  est  secundum 
veritatem,  ut  supponimus.  NuUum  autem  inconveniens 
est  negationem  divisionis  esse  priorem  negatione  unitatis : 
quamvis  impossibile  sit  positionem  divisioiiis  in  re  esse 
ante  positionera  unitalis. 

Secunda  autem  propositio  patet  ex  se.  Non  enim  opor- 
tet,  ad  hoc  quod  homo  sit  et  intelligatur  unus,  ut  negatio 
hominis  sit  in  aliqua  natura,  puta  bovina  aut  caelesti.  Si 
enim  solus  homo  esset,  unus  nihilominus  esset:  sicut,  ante 
mundi  creationem,  Deus  erat  unus,  et  non  Deus  in  nuUa 
erat  re :  creatis  autem  aliis ,  posita  est  divisio  Dei  a  non 
Deo  in  rerum  natura.  De  qua  divisione  dicit  littera  quod 
non  est  prior  simpliciter,  ut  patet  ex  calce  responsionis , 
ubi  dicitur:  secundo  apprehendimus  quod  hoc  ens  non  est 
illud  ens,  et  sic  apprehendimus  divisionem.  Quid  clarius? 
Hoc  ens  non  est  illud  ens  dicendo,  divisionem  in  rerum 
natura  expressit.  Et  propter  eandem  divisionem  dixit  quod 
simplicia  ex  compositis  definimus.  Divisionem  ergo  tam 
realem  quam  positivam  postposuit  unitati  formaliter:  non 
autem  contradictoriam  in  esse  intelligibili. 


ARTICULUS  TERTIUS 


Vers.  5. 


Vers.  4. 


UTRUM  DEUS  SIT  UNUS 

Infra,  qu.  ciii,  art.  3;  I  Sent.,  dist.  n,  art.  i;  II,  dist.  i,  qu.  i,  art.  i;  I  Cont.  Gent.,  cap.  xlii;  De  Pot.,  qu.  iii,  art.  6; 
Compend.  TTieol.,  cap.  xv;  de  Div.  Nom.,  cap.  xiii,  lect.  11,  iii;  VIII  Physic.,  lect.  xii;  XII  Metaphys.,  lect.  x. 


»D  TERTiuM  sic  PROCEDiTUR.  VidetUF  quod 

Deus  non  sit  unus.  Dicitur  enim  I  ad 

'  Cor.  viii  * :   siquidem  sunt  dii  tnulti  et 

%domini  multi. 

2.  Praeterea,  unum  quod  est  principium  nu- 

meri,  non  potest  praedicari  de  Deo ,  cum  nulla 

quantitas  de  Deo  praedicetur.  Similiter  nec  unum 

quod  convertitur  cum  ente :  quia  importat  priva- 

tionem,  et  omnis  privatio  imperfectio  est  ",  quae 

Deo  non  competit.  Non  est  igitur  dicendum  quod 

Deus  sit  unus. 

Sed  contra  est  quod  dicitur  Deut.  vi^*:  Audi, 
Israel,   Dominus  Deus  tuus  unus  est. 

Respondeo  dicendum  quod  Deum  esse  unum, 

ex  tribus  demonstratur.    Primo   quidem   ex  eius 

simplicitate.  Manifestum  est  enim  quod  illud  unde 

t  aliquod  singulare''  est  hoc  aliquid,  nullo  modo  est 

multis  communicabile.  Illud  enim  unde  Socrates 

8  est  homo,  multis  communicari  *  potest:  sed  id 

unde  est  hic  homo,  non  potest  communicari  nisi 

uni  tantum.  Si  ergo  Socrates  per  id  esset  homo, 

per  quod  est  hic  homo,  sicut  non  possunt  esse 

plures  Socrates,  ita  non  possent  esse  plures  ho- 

mines.  Hoc  autem  convenit  Deo:  nam  ipse  Deus 

Qu.  III,  art.3.  est  sua  natura,  ut  supra*  ostensum  est.  Secundum 

igitur  idem  est  Deus,  et  hic  Deus.  Impossibile  est 

igitur  esse  plures  Deos. 


Secundo  vero,  ex  infinitate  eius  perfectionis. 
Ostensum  est  enim  supra  *  quod  Deus  compre- 
hendit  in  se  totam  perfectionem  essendi.  Si  ergo 
essent  plures  dii,  oporteret  eos  differre  '.  Aliquid 
ergo  conveniret  uni,  quod  non  alteri.  Et  si  hoc  ^ 
esset  privatio,  non  esset  sifnpliciter  perfectus :  si 
autem  hoc  ^^  esset  perfectio,  alteri  eorum  deesset. 
Impossibile  est  ergo  esse  plures  Deos.  Unde  *  et 
antiqui  philosophi,  quasi  ab  ipsa  coacti  veritate, 
ponentes  principium  infinitum,  posuerunt  unum 
tantum  principium. 

Tertio,  ab  unitate  mundi.  Omnia  enim  quae 
sunt,  inveniuntur  esse  ordinata  ad  invicem,  dum 
quaedam  -quibusdam  deserviunt.  Quae  autem  di- 
versa  sunt,  in  unum  ordinem  non  convenirent, 
nisi  ab  aliquo  uno  ordinarentur.  Melius  enim 
multa  reducuntur  in  unum  ordinem  per  unum, 
quam  per  multa:  quia  per  se  unius  unum  est 
causa ,  et  multa  non  sunt  causa  unius  nisi  per 
accidens,  inquantum  scilicet  sunt  aliquo  modo 
unum.  Cum  igitur  illud  quod  est  primum ,  sit 
perfectissimum  et  per  se,  non  per  accidens,  opor- 
tet  quod  primum  reducens  omnia  in  unum  or- 
dinem,  sit  unum  tantum.  Et  hoc  est  Deus. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  dicuntur  dii 
multi  secundum  errorem  quorundam  qui  multos 
deos  colebant,  existimantes  '  planetas  et  alias  stel- 


o)  et  omnis  privatio  imperfectio  est.  -  et  omnis  privatio  imper- 
fectionem  codices  et  ed.  a. 

P)  Deut.  VI.  -  Exodi  XX  codices  et  edd.  ab;  in  textu  cit.  pro 
unus,  Deus  unus  ACEFG. 

•()  illud  unde  aliquod  singulare.  -  id  unum  per  quod  aliquod  sin- 
gulare  F. 

8)  communicari.  -  convenire  codices,  et  ita  mox. 


e)  diffcrre  -  per  aliquid  addit  G.  -  Ante  alteri  addunt  conveniret 
codices  et  edd.  a  b. 

'Q  Et  si  hoc.  -  Et  sic  ille  in  quo  Vb.  -  Pro  privatio,  etiam  per- 
fectio  F,  sed  expungit  etiam. 

rj)  hoc.  -  Om.  GpB. 

G)   Unde.  -  Inde  D.  -  Mox  codices  transponunt  veritate  coacti. 

0  existimantes.  -  aestimantes  codices  et  ed.  a. 


Qu.  IV,  art.  2. 


1  12 


QUAESTIO  XI,  ARTICULUS  IV 


Vers.  6. 

X 


las  esse  deos,  vel  etiam  singulas  partes  mundi. 
Unde  subdit  * :  nobis  autem  utius  Deus  ",  etc. 

Ad  secundum  dicendum  quod  unum  secundum 
■quod  est  principium  numeri,  non  praedicatur  de 
Deo ;  sed  solum  de  his  quae  habent  esse  in 
materia.  Unum  enim  quod  est  principium  nu- 
meri,  est  de  genere  mathematicorum;  quae  habent 
esse  in  materia,  sed  sunt  secundum  rationem  a 
materia  abstracta.  Unum  vero  quod   convertitur 


cum  ente ,  est  quoddam  metaphysicum ,  quod 
secundum  esse  non  dependet  a  materia.  Et  licet 
in  Deo  non  sit  aliqua  privatio,  tamen,  secundum 
modum  apprehensionis  nostrae,  non  cogrioscitur 
a  nobis  nisi  per  modum  privationis  *  et  remo- 
tionis.  Et  sic  nihil  prohibet  aliqua  privative  dicta 
de  Deo  praedicari;  sicut  quod  est  incorporeus, 
infinitus.    Et   similiter   de  Deo    dicitur   quod  sit 


unus. 


x)  Deus.  -  Pater  addunt  codices. 


I         X)  privationis.  -  vel  negationis  addit  B.  -  Pro  de  Deo,  de  eo  CFG. 

Commentaria  Oardinalis  Oaietani 


TiTULUS  quaerit  de  unitate  numerali.  -  In  corpore  una 
conclusio,  responsiva  affirmative :  Deus  est  unus. 

Probatur  tripliciter.  Primo,  Deus  eodem  modo  forma- 
liter  est  Deus  et  hic:  ergo  est  unus.  -  Antecedens  patet  ex 
qu.  in:  quia  idem  est  omnino  hic  Deus  et  natura  divina. 
Consequentia  probatur:  impossibile  est  plurificari  hunc; 
ergo  et  Deum. 

Secundo,  Deus  est  universaliter  perfectus :  ergo  unus.  - 
Probatur  consequentia  a  destructione  consequentis,  ducendo 
ad  oppositum  antecedentis,  ut  clare  patet  in  littera. 


Tertio,  Deus  omnia  quae  in  universo  sunt,  per  se  re- 
ducit  in  unum  ordinem:  ergo  Deus  est  unus.  -  Quoad  pri- 
mam  partem  antecedens  probatur:  quia  diversa  non  conve- 
niunt  in  unum  ordinem  nisi  ab  aliquo.  Quoad  secundam 
vero,  sic.  Deus  est  perfectissimum  et  primum  principium : 
ergo  est  per  se,  et  non  per  accidens,  principium.  -  Con- 
sequentia  vero  probatur  dupliciter.  Tum  quia  melius  per 
unum  disponuntur  res ,  quam  per  plura  principia.  Tum 
quia  unius  non  est  causa  per  se  nisi  unum:  per  accidens 
autem  plura. 


P 


ARTICULUS  QUARTUS 

UTRUM  DEUS  SIT  MAXIME  UNUS 
I  Sent.,  dist.  xxiv,  qu.  i,  art.  i;  de  Div.  Nom.,  cap.  xiii,  lect.  iii. 


mmus. 


D  QUARTUM  sic  PROCEDiTUR.  Vidctur  quod 
Deus  non  sit  maxime  unus.  Unum  enim 
dicitur  secundum  privationem  divisio- 
nis.  Sed  privatio  non  recipit  magis  et 
Ergo  Deus  non  dicitur  magis  unus  quam 
alia  quae  sunt  unum. 

2.  Praeterea,  nihil  videtur  esse  magis  indivi- 
sibile  quam  id  quod  est  indivisibile  actu  et  po- 
tentia,  cuiusmodi  est  "  punctus  et  unitas.  Sed  in- 
tantum  dicitur  aliquid  ^  magis  unum,  inquantum 
est  indivisibile.  Ergo  Deus  non  est  magis  unum 
quam  unitas  et  punctus. 

3.  Praeterea  ,  quod  est  per  essentiam  bonum, 
est  maxime  bonum:  ergo  quod  est  per  essentiam 
suam  unum,  est  maxime  unum.  Sed  omne  ens 
est  unum  per  suam  essentiam,  ut  patet  per  Phi- 

-  Did^iib""!!!'  losophum  in  IV  Metaphys.  *  Ergo  omne  ens  est 
maxime  unum.  Deus  igitur  non  est  magis  unum 
quam  alia  entia. 

Sed  contra  est  quod  dicit  Bernardus  f  *,  quod 
inter  omnia  qtiae  unum  dicuntur,  arcem  tenet 
unitas  divinae  Trinitatis. 

Respondeo  dicendum  quod,  cum  unum  sit  ens 
indivisum,  ad  hoc  quod  aliquid  *  sit  maxime  unum, 
oportet  quod  sit  et  maxime  ens  et  maxime  indi- 
visum.  Utrumque  autem  competit  Deo.  Est  enim 
maxime  ens,  inquantum  est  non  habens  ^  aliquod 


c.  11,  n.  5. 


'  De  Conside- 
ratione,  lib.  V, 
cap.  VIII. 


esse  determinatum  per  ahquam  naturam  cui  ad- 
veniat,  sed  est  ipsum  esse  subsistens,  omnibus 
modis  indeterminatum.  Est  autem  ^  maxime  indi- 
visum,  inquantum  neque  dividitur  actu  neque 
potentia,  secundum  quemcunque  modum  divisio- 
nis,  cum  sit  omnibus  modis  simplex,  ut  supra  * 
ostensum  est.  Unde  manifestum  est  quod  Deus 
est  maxime  unus. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod,  licet  privatio 
secundum  se  non  recipiat  magis  et  minus,  tamen 
secundum  quod  eius  oppositum  recipit  magis  et 
minus,  etiam  ipsa  privativa  dicuntur  secundum 
magis  et  minus.  Secundum  igitur  quod  aliquid 
est  magis  divisum  vel  divisibile,  vel  minus,  vel 
nullo  modo,  secundum  hoc  aliquid  dicitur  magis 
et  minus  vel  'i  maxime  unum. 

Ad  secundum  dicendum  quod  punctus  et  unitas 
quae  est  principium  numeri,  non  sunt  maxime  entia, 
cum  non  habeant  esse  nisi  in  subiecto  aliquo.  Unde 
neutrum  eorum  est  maxime  unum.  Sicut  enim 
subiectum  non  est  maxime  unum,  propter  diver- 
sitatem  accidentis  et  subiecti,  ita  nec  accidens. 

Ad  tertium  dicendum  quod,  licet  omne  ens  sit 
unum  per  suam  substantiam,  non  tamen  se  habet 
aequaliter  substantia  cuiuslibet  ad  causandam  ' 
unitatem :  quia  substantia  quorundam  est  ex  multis 
composita,  quorundam  vero  non. 


Qu.  III,  art.  7. 


a)  est.  -  sunt  BD  -  Pro  punctus,  punctum  CDEF. 

P)  aliquid.  -  Om.  DFG. 

■f)  Bernardus.  -  Boetius  Pafr. 

S)  aliquid.  -  Om.  ACDEFG  et  edd.  ab. 


£)  habens.  -  Om.  CDEFG  et  ed.  a. 

X)  autem.  -  etiam  codices. 

»))  vel.  -  et  codices. 

6)  causandam.  -  Om.  codices  etab,-  Pro  altero  quorundam,  Dei  G. 


QUAESTIO  XI,  ARTICULUS  IV 


ii3 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTULUS  clarus  ex  dictis.  -  In  corpore  una  conclusio, 
responsiva  affirmative:  Deus  est  maxime  unus. 
Probatur.  Deus  est  maxime  ens  et  maxime  indivisus:  ergo. 
-  Antecedens  probatur  quoad  primam  partem :  quia  est  ipsum 
esse.  Quoad  secundam:  quia  omnino  simplex  omni  divisibi- 
litate  caret.  -  Consequentia  autem  probatur  ex  ratione  unius, 
includentis  ens  et  indivisionem.  Omnia  clara  sunt  in  littera. 
II.   In   responsione    ad  primum ,    dubium    est    quomodo 


privatio  suscipit  magis  et  minus  propter  divisionem.  Ipsa 
enim  divisio  negatio  est,  de  qua  est  eadem  quaestio,  quo- 
modo  suscipit  magis  et  minus. 

Ad  hoc  respondetur  breviter,  qiiod  divisio  suscipit  ma- 
gis  et  minus  ratione  fundamenti.  Magis  enim  rationale  di- 
stat  a  lapide  quam  a  bove:  et  propterea  maior  est  divisio 
inter  hominem  et  lapidem.  Et  propterea  minor  est  unitas 
generis  in  quo  conveniunt  homo  et  lapis,  ut  patet. 


SuMMAE  Theol.  D.  Thomae  T.  I 


114 


QUAESTIO  XII,  ARTICULUS  I 


QUAESTIO  DUODECIMA 

QUOMODO  DEUS  A  NOBIS  COGNOSCATUR 


IN    TREDECIM    ARTICULOS   DIVISA 


Qi 


kUiA  in  superioribus   consideravimus  qualiter 
Deus  sit  secundum  seipsum,  restat  conside- 
randum   qualiter  sit  in  cognitione   nostra,   idest 
m^Vtroduct'"'  quomodo  cognoscatur  a  creaturis  *. 
Et  circa  hoc  quaerunmr  tredecim. 

Primo :  utrum  aliquis  intellectus  creatus  possit 

videre  essentiam  Dei. 
Secundo:  utrum  Dei  essentia  videatur  ab  in- 

tellecm  per  aliquam  speciem  creatam. 
Tertio:    utrum    oculo    corporeo    Dei   essentia 

possit  videri. 
Quarto :   utrum  aliqua  substantia  intellectualis 
creata    ex  suis  naturalibus  sufficiens   sit  vi- 
dere  Dei  essentiam. 
Quinto :  utrum   intellectus   creatus   ad   viden- 
«  dam  "  Dei  essentiam  indigeat  aliquo  lumine 

creato. 


Sexto:  utrum   videntium    essentiam  Dei  unus 

alio  perfectius  videat. 
Septimo  :  utrum  aliquis  intellectus  creatus  pos- 

sit  comprehendere  Dei  essentiam. 
Octavo :  utrum   intellectus  creatus  videns  Dei 

essentiam,  omnia  in  ipsa  cognoscat. 
Nono:  utrum  ea  quae  ibi  cognoscit,  per  aU- 

quas  similitudines  cognoscat  ^. 
Decimo :  utrum  simul   cognoscat  omnia  quae 

in  Deo  videt. 
Undecimo  :  utrum  in  statu  huius  vitae  ^'  possit 

aliquis  homo  essentiam  Dei  videre. 
Duodecimo:    utrum   per    rationem   naturalem 

Deum  in  hac  vita  possimus  cognoscere. 
Tertiodecimo :   utrum,  supra  cognitionem  na- 

turalis  °  rationis,  sit  in  praesenti  vita  aliqua 

cognitio  Dei  per  gratiam. 


ARTICULUS  PRIMUS 

UTRUM  ALIQUIS  INTELLECTUS  CREATUS  POSSIT  DEUM  VIDERE  PER  ESSENTIAM 

Infra,  art.  4,  ad  3 ;  I'  II",  qu.  iii,  art.  8,  et  qu.  v,  art.  i;  IV  Sent.,  dist.  xlix,  qu.  11,  art.  1; 
III  Cont.  Gent.,  cap.  li,  liv,  lvii;  De  Verit.,  qu.  viii,  art.  i;  Quodl.  X,  qu.  viii;  Compend.  Theol.,  cap.  crv,  et  pan.  II,  cap.  ix,  x; 

in  Matt,,  cap.  v;  in  loan.,  cap.  i,  lect.  xi. 


*  Homil.  XV,  al 

XIV. 

•  Vers.  18. 


D  PRiMUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
nullus  intellectus  creatus  possit  Deum  per 
essentiam  videre.  Chrysostomus  enim  , 
super  loannem  *,  exponens  illud  quod 
dicitur  loan.  i  *,  Deum  nemo  pidit  unquam,  sic 
dicit :  Ipsum  quod  est  Deus,  non  solum  prophetae, 
sed  nec  angeli  piderunt  nec  archangeli:  quod 
enim  creabilis  est  naturae,  qualiter  pidere  poterit 
quod  increabile  est?  Dionysius  etiam,  i  cap.  de 

•  s.Th.  lect.  m.  Dip.  Nom.*,  loqucns  de  Deo,  dicit:  neque  senstis 

est  eius,  neque  phantasia,  neque  opinio,  nec  ratio, 
nec  scientia. 

2.  Praeterea,  omne  infinitum,  inquantum  hu- 
E          iusmodi ,  est   ignotum  '.  Sed  Deus  est  infinitus , 

•  Qu.  vn,  art.  i.  ut  supra  *  ostcusum  est.  Ergo  secundum  se  est 

ignotus. 

3.  Praeterea,  intellectus  creatus  non  est  co- 
gnoscitivus  nisi  existentium :  primum  enim  quod 
cadit  in  apprehensione   intellectus,  est  ens.  Sed 

'^  Deus  non  est  existens,  sed  '  supra  existentia,  ut 

■  De  Div  Nom.,  dicit  Dionysius  *.  Ergo  non  est  intelligibilis;  sed 
lectiii;         ■  est  supra  omnem  intellectum. 

4.  Praeterea,  cognoscentis  ad  cognitum  opor- 
tet  esse  aliquam    proportionem ,    cum   cognitum 


sit  perfectio  cognoscentis.  Sed  nuUa  est  proportio 
intellectus  creati  ad  Deum :  quia  in  infinitum  di- 
stant.  Ergo  intellectus  creatus  non  potest  videre 
essentiam  Dei. 

Sed  contra  est  quod  diciitur  I  loan.  iii  * :  pi- 
debimus  eum  sicuti  est. 

Respondeo  dicendum  quod,  cum  unumquodque 
sit  cognoscibile  secundum  quod  est  in  actu  * , 
Deus,  qui  est  actus  purus  absque  omni  per- 
mixtione  potentiae,  quantum  in  se  est,  maxime 
cognoscibilis  est.  Sed  quod  est  maxime  cogno- 
scibile  in  se,  alicui  intellectui  cognoscibile  non 
est,  propter  excessum  intelligibilis  supra  intelle- 
ctum :  sicut  sol ,  qui  est  maxime  visibilis,  videri 
non  potest  a  vespertilione,  propter  excessum  lu- 
minis.  Hoc  igitur  attendentes,  quidam  posuerunt 
quod  nullus  intellectus  creatus  essentiam  Dei  vi- 
dere  potest. 

Sed  hoc  inconvenienter  dicitur.  Cum  enim  ul- 
tima  hominis  beatitudo  in  altissima  eius  opera- 
tione  consistat,  quae  est  operatio  intellectus,  si 
nunquam  essentiam  Dei  videre  potest  intellectus 
creatus,  vel  nunquam  beatitudinem  obtinebit,  vel 
in  alio  eiu^  beatitudo  consistet  '''  quam  in  Deo. 


a)  videndam,  -  videndum  codices  et  a  b.  -  aliquo  omittunt  codices 
et  ed.  a. 

P)  Octavo  ...  cognoscat.  -  Octavo,  utrum  ea  quae  ibi  videt  sive  co- 
gnoscit,  per  aliquas  similitudines  cognoscat.  Nono,  utrum  scientia  Dei 
sit  eorum  quae  non  sunt  B. 


Y)  vitae.  —  viae  AUCDFGafr. 

3)  naturalis.  -  naturalem  A. 

e)  ignotum.  -  incognitum  ABCDE. 

!^)  sed.  -  cum  sit  h.  -  est  ante  supra  omnem  om.  codices  et  a  b. 

rj)  consistet.  -  consistit  codices  ct  a  b. 


Vers.  2. 


D.  761. 


QUAESTIO  XII,  ARTICULUS  1 


ii5 


D.  366. 


Quod  est  alienum  a  fide.  In  ipso  enim  est  ultima 
perfectio  rationalis  creaturae,  quod "  est  ei  prin- 
cipium  essendi :  intantum  enim  unumquodque 
perfectum  est,  inquantum  ad  suum  principium 
attingit.  -  Similiter  '  etiam  est  praeter  rationem. 
Inest  enim  homini  naturale  desiderium  cognoscendi 
causam,  cum  intuetur  effectum;  et  ex  hoc  admi- 
ratio  in  hominibus  consurgit.  Si  igitur  intellectus 
rationalis  creaturae  pertingere  non  possit  ad  pri- 
mam  causam  rerum,  remanebit  inane  desiderium 
naturae.  Unde  simpliciter  concedendum  est  quod 
beati  Dei  essentiam  videant ". 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  utraque  aucto- 
ritas  loquitur  de  visione  comprehensionis  *.  Unde 
praemittit  Dionysius  immediate  ante  verba  pro- 
posita,  dicens:  omnibus  ipse  est  universaliter  in- 
comprehensibilis,  et  nec  sensus  est  \  etc.  Et  Chry- 
sostomus  parum  post  verba  praedicta  subdit: 
visionem  hic  dicit  certissimam  Patris  consideratio- 
nem  et  comprehensionem,  tantam  quantam  Pater 
habet  de  Filio. 

Ad  secundum  dicendum  quod  infinitum  quod  se 
tenet  ex  parte  materiae   non  perfectae  per  for- 


mam,  ignotum  est  secundum  se:  quia  omnis  co- 
gnitio  est  per  formam.  Sed  infinitum  quod  se  tenet 
ex  parte  formae  non  limitatae  •"  per  materiam, 
est  secundum  se  maxime  notum.  Sic  autem  Deus 
est  infinitus,  et  non  primo  modo,  ut  ex  supe- 
rioribus  *  patet. 

Ad  tertium  dicendum  quod  Deus  non  sic  di- 
citur  non  existens,  quasi  nuUo  modo  sit  existens: 
sed  quia  est  supra  omne  existens,  inquantum 
est  suum  esse.  Unde  ex  hoc  non  sequitur  quod 
nullo  modo  possit  cognosci ,  sed  quod  omnem 
cognitionem  excedat:  quod  est  ipsum  non  com- 
prehendi. 

Ad  quartum  dicendum  quod  proportio  dicitur 
dupliciter.  Uno  modo,  certa  habitudo  unius  quan- 
titatis  ad  alteram;  secundum  quod  duplum,  tri- 
plum  et  aequale  sunt  species  proportionis.  AUo 
modo,  quaelibet  habitudo  unius  ad  alterum  pro- 
portio  dicitur.  Et  sic  potest  esse  proportio  crea- 
turae  ad  Deum,  inquantum  se  habet  ad  ipsum  ut 
effectus  ad  causam,  et  ut '  potentia  ad  actum.  Et 
secundum  hoc,  intellectus  creatus  proportionatus 
esse  potest  ad  cognoscendum  Deum. 


"  Loco  citato  in 
arg. 


0)  quod.  -  quia  ABCEsF.  -  ei  om.  B. 

i)  Similiter.  -  Simul  CDEFGpA. 

x)  Dei  essentiam  videant.  ~  essentiam  Dei  vident  ABCDE. 

X)  est.  -  eius  codices.  -  Et  omittunt  ACEG.  -  Pro  praedicta,  prae- 


missa  codices  et  ed.  ab,-  Pro  visionem,  rationem  G,  notionem  ceteri 
et  edd.  a  b. 

(i)  limitatae.  -  contractae  codices  et  ab.  -  maxime  om.  B. 

v)  et  ut.  -  aut  ACE,  aut  ut  B. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


Cf.  an.  6. 


*  Cf.  num.  IV. 
•*  Cf.  num.  V. 
'  Cf.  num.  XI. 


Cap. 

b.  1(0 


lib.  r(a),  cap. 
n.  2. 


IN  titulo,  intellectus  creatus,  non  humanus:  et  hoc  bene 
nota.  Possit  absolute,  sive  per  potentiam  in  alio,  sive 
in  se.  Videre  per  essentiam,  idest  intelligere  quidditative, 
ita  ut  complete  sciat  terminare  quaestionem  quid  est  de 
Deo:  cognoscere  enim  de  aliquo  quid,  est  videre  iUud  per 
essentiam.  Complete  autem  dico  terminare  quid  est,  ut  dis- 
tinguitur  contra  incomplete,  eo  modo  quo  sciens  commu- 
nia  praedicata  essentialia  alicuius,  incomplete  scit  (oportet 
enim  scientem  quid,  habere  omnia  praedicata  quidditativa, 
usque  ad  ultimam  differentiam  inclusive) :  et  non  sumo 
complete,  idest  comprehensive.  Imo  scire  quid  est  habet 
latitudinem  quoad  modum  sciendi.  Dividitur  enim  in  com- 
prehendere  et  apprehendere :  et  rursus,  apprehendere  habet 
multos  gradus,  ut  infra  *  patebit.  -  Est  igitur  quaestio :  An 
aliquis  creatus  intellectus  possit  scire  de  Deo  quid  est.  Et 
si  dubitas  de  hac  expositione,  vide  I  Contra  Gentes,  cap.  m, 
et  tertium  eiusdem,  cap.  xlix  et  l. 

II.  In  corpore  quatuor:  primo,  ponitur  causa  dubitandi; 
secundo,  recitatur  opinio  negativa*;  tertio,  improbatur  **; 
quarto,  respondetur  quaesito  *. 

III.  Quoad  primum,  est  una  propositio :  Deus  est  in  se 
maxime  cognoscibilis ;  propter  excessum  tamen  eius  respe- 
ctu  alterius,  est  alicui  incognoscibilis.  -  Prima  pars  proba- 
tur:  quia  Deus  est  actus  purus.  Secunda  vero  declaratur 
exemplo  solis  et  visus. 

Adverte  hic  quod,  cum  ex  II  Metaphys.  *  habeatur  quod 
difficultas  cognoscendi  ex  duobus  oriri  possit,  scilicet  ex 
obiecto  vel  potentia ;  et  hic  est  quaestio  de  huiusmodi  diffi- 
cultate  seu  possibilitate ;  consonum  fuit  ut  non  praetermit- 
teretur  hic  quod  causa  dubii  non  est  ex  parte  obiecti,  sed 
ex  parte  excellentiae  obiecti  supra  potentiam;  quod  est  esse 
ex  parte  potentiae. 

IV.  Quoad  secundum,  opinio  quorundam  est:  Intellectus 
creatus  non  potest  videre  Dei  essentiam.  Ratio  eorum  est 
ipsa  excellentia  Dei  supra  intellectum  creatum,  ut  in  littera 
dicitur,  ibi:  Hoc  igitur  quidam  attendentes. 

Adverte  hic,  quod  haec  opinio,  iudicio  meo,  non  est 
Avicennae  aut  philosophorum  ( quoniam  saltem  prima  in- 
telligentia   creata  cognoscit  quid  est  Deus,  apud   Avicen- 


•  Cf.  Metaphys., 
tract.  IX,  cap.iv. 


'  Cf.  num.  V,  VII, 


Cf.  num.  viu. 


nam  *,  quoniam  ipse  est  illius  proximum  principium) :  sed 
haec  opinio  fuit  aliquorum  Christianorum ,  ut  puto.  Et 
ideo  contra  eam  ex  his  quae  fidei  sunt,  disputat,  ut  pa- 
tebit  *. 

V.  Quoad  tertium ,  reprobatur  opinio  praefata  dupli- 
citer  *.  Primo ,  si  nullus  intellectus  creatus  potest  videre 
Deum,  ergo  vel  nunquam  suam  beatitudinem  obtinebit,  vel 
beatitudo  eius  in  alio  consistit  quam  in  Deo.  Consequentia 
probatur:  quia  beatitudo  hominis  consistit  in  altissima  eius 
operatione,  quae  est  intelligere.  -  Consequens  autem,  pro 
prima  parte ,  est  manifeste  impossibile:  pro  secunda,  est 
alienum  a  fide.  Et  ne  hoc  voluntarie  dici  videatur,  proba- 
tur.  Deus  est  principium  essendi  creaturae  rationali:  ergo 
felicitas  creaturae  rationalis  consistit  in  coniunctione  ad 
Deum.  Consequentia  probatur:  quia  unumquodque  intan- 
tum  est  perfectum,  inquantum  suo  coniungitur  principio. 
Et  est  propositio  sumpta  ex  libro  de  Causis. 

VI.  Circa  probationem  consequentiae,  posset  dubitari: 
quia  arguit  a  superiori  ad  inferius  affirmative ,  scilicet  ab 
altissima  operatione,  quae  est  intelligere,  ad  talem  inteUe- 
ctionem. 

Sed  facile  respondetur:  quia  altissimae  operationis  no- 
mine  non  inteUigitur  ipsum  genus  operis,  puta  intelligere, 
ut  superficies  litterae  prae  se  fert :  sed  summum  illius  ge- 
neris,  idest  intellectio  altissima,  etc.  Unde  nulla  intercedit 
fallacia.  -  Nec  obstat  quod  determinaverit  genus  operis : 
hoc  enim  propter  hominem,  cui  insunt  alterius  generis 
opera ,  puta  sensibiHa ,  fecit.  Meminit  autem  hominis  in 
probatione,  et  tamen  illatio  erat  de  inteUectu  creato  in 
communi,  ut  ex  notioribus  doctrinam  traderet ,  et  eandem 
esse  rationem,  quoad  hoc,  de  intellectu  creato  omni,  in- 
nueret ;  imo  et  a  minori  argumentum  faceret.  Si  namque 
hominis  beatitudo  in  intellectione  altissima  consistit,  a  for- 
tiori  aliorum  quoque  intellectualium  felicitas  altissima  erit 
speculatio. 

VII.  Circa  destructionem   consequentis  *  quoad  secun-   *  Cf.  num.  v. 
dam  partem,  adverte  quod,  volens  Auctor  adversarios  con- 

vincere  quod  iUud  sit  contra  fidem,  attulit  propositionem 
quam  oportet  expresse  credere,  sciUcet  quod  Deus  est  crea- 


ii6 


QUAESTIO  XII,  ARTICULUS  II 


Cf.  num.  V. 


tor  omnis  creaturae  rationalis :  et  ex  hac  arguit,  ergo  in  eo 
quiescit.  Unde  ista  ratio  assumit  antecedens  ut  creditum , 
et  consequentiam  ratione  deducit.  Et  ideo  optime  concludit 
apud  fideles.  Et  propterea  errant,  qui  contra  Avicennam 
hanc  rationem  ex  s.  Thoma  referunt. 

VIII.  Secundo  *  improbatur  opinio  sic.  Si  intellectus 
creatus  non  potest  videre  Deum ,  ergo  non  potest  ipsam 
rerum  causam  videre.  Ergo  desiderium  naturae  erit  inane. 
-  Prima  consequentia  relinquitur  per  se  nota.  Secunda  au- 
tem  probatur :  homini  inest  naturale  desiderium  videndi 
causam  visis  effectibus,  ut  eius  admiratio  attestatur;  ergo. 

IX.  Circa  hanc  rationem,  dubium  duplex  occurrit.  Pri- 
mum  est  simpliciter  et  ad  hominem.  Non  enim  videtur 
verum  quod  intellectus  creatus  naturaliter  desideret  videre 
Deum:  quoniam  natura  non  largitur  incUnationem  ad  ali- 
quid,  ad  quod  tota  vis  naturae  perducere  nequit.  Cuius 
signum  est,  quod   organa   natura   dedit   cuilibet  potentiae 

Cap.  viii,  n.  8.  quam  intus  in  anima  posuit.  Et  in  II  Caeli  *  dicitur  quod,  si 
astra  haberent  vim  progressivam,  natura  dedisset  eis  organa 
opportuna.  Implicare  igitur  videtur,  quod  natura  det  desi- 
derium  visionis  divinae,  et  quod  non  possit  dare  requisita 
ad  visionem  illam,  puta  lumen  gloriae,  etc.  -  Apud  s.  Tho- 
mae  quoque  doctrinam,  ut  dictum  est  in  primo  articulo  * 
huius  operis,  homo  non  naturaliter,  sed  obedientialiter  or- 
dinatur  in  fehcitatem  illam.  Ergo. 

Secundum  vero  dubium  est  quia,  concesso  toto  pro- 
cessu,  non  sequitur  intentum.  Infert  enim  tantum,  ergo 
prima  causa  videri  potest :  et  non,  ergo  Deus.  Dicam  enim 
quod  Deus  inquantura  causa  rerum,  videri  desideratur:  et 
non  secundum  substantiam  suam  in  se.  Et  sic  scietur,  non 
quid  est  absolute,  sed  quid  est  ut  creator,  ut  gubernator,  etc; 
ut  patet  in  nobis.  Desideramus  enim  ex  primo  motu  scire 
quid  est  illa  substantia  ut  primus  motor;  et  huius  condi- 


•Comment.num. 

IX. 


tionibus  ut  sic  notis,  quiescit  desiderium ;  ut  patet  in  com- 
plemento  scientiarum. 

X.  Ad  evidentiam  horum,  scito  quod  creatura  rationa- 
lis  potest  dupliciter  considerari :  uno  modo  absolute,  alio 
modo  ut  ordinata  est  ad  felicitatem.  Si  primo  modo  con- 
sideretur,  sic  naturale  eius  desiderlum  non  se  extendit  ultra 
naturae  facultatem :  et  sic  concedo  quod  non  naturaliter  de- 
siderat  visionem  Dei  in  se  absolute.  Si  vero  secundo  modo 
consideretur,  sic  naturaliter  desiderat  visionem  Dei:  quia, 
ut  sic,  novit  quosdam  effectus,  puta  gratiae  et  gloriae,  quo- 
rum  causa  est  Deus,  ut  Deus  est  in  se  absolute,  non  ut 
universale  agens.  Notis  autem  effectibus,  naturale  est  cui- 
libet  intellectuali  desiderare  notitiam  causae.  Et  propterea 
desiderium  visionis  divinae,  etsi  non  sit  naturale  intellectui 
creato  absolute,  est  tamen  naturale  ei,  supposita  revelatione 
talium  effectuum.  Et  sic  tam  ratio  hic  allegata,  quam  re- 
liquae  rationes  ad  idem  coUectae  in  cap.  l  Tertii  Contra 
Gentes,  concludunt  inane  fore  desiderium  intellectuaHs  na- 
turae  creatae,  si  Deum  videre  non  possit. 

Non  oportuit  autem  exprimi  quod  de  creatura  intelle- 
ctuali  non  absolute,  sed  ut  ordinata  ad  felicitatem,  esset 
sermo :  quia  commune  est  cuilibet  scientiae,  quod  semper 
intelligantur  termini  formaliter  ut  subsunt  illi  scientiae,  ut 
patet  de  quantitate  in  physicis.  Constat  autem  ex  II  Contra 
Gentes,  cap.  iv,  quod  creaturae  non  sunt  de  consideratione 
theologica,  nisi  ut  ordinantur,  gubernantur,  praedestinantur 
a  Deo  in  Deum,  ut  supremum  omnium  finem:  aUoquin 
non  in  ordine  ad  altissimam  causara  et  propriam  theologo, 
theologica  considerarentur,  ut  de  se  patet. 

XI.  Quoad  quartum  *,  conclusio  responsiva  est :  Beati 
vident  Dei  essentiam.  Nec  aliter  probatur  quam  reproba- 
tione  contradictoriae :  oportet  enim  alteram  contradictionis 
partem  esse  veram. 


Cf.  num.  II. 


Vers.  J. 


Cap.  XI. 


Cap.  IX. 


ARTICULUS  SECUNDUS 

UTRUM  ESSENTIA  DEI  AB  INTELLECTU  CREATO  PER  ALIQUAM  SIMILITUDINEM  VIDEATUR 

III  Sent.,  dist.  xiv,  art.  i,  qu'  3;  IV,  dist.  xtix,  qu.  ii,  art.  i;  De  Verit.,  qu.  vin,  art.  i;  qu.  x,  art.   ii; 

III  Cont.  Gent.,  cap.  xux,  li;  IV,  cap.  vii;  Quodl.  VII,  qu.  i,  art.  i;  Compend.  TheoL,  cap.  cv,  et  part.  II,  cap.  ix;  in  loan.,  cap.  i,  lect.  xi; 

cap.  XIV,  lect.  ii ;  in  I  Cor.,  cap.  xiii,  lect.  iv ;  De  Div.  Nom.,  cap.  i,  lect.  i ;  in  Boet.  de  Trin.,  qu.  i,  art.  2. 


D  SECUNDUM  sic  PROCEDITUR.  Vidctur  quod 
essentia  Dei  ab  intellectu  creato  per 
aliquam  similitudinem  videatur.  Dicitur 
enim  I  loan.  iii  *:  scimus  quoniam,  cum 

apparuerit,  similes  ei  erimus ,  et  videbimus  eum 

siciiti  est. 

2.  Praeterea,  Augustinus  dicit,  IX  de  Trin.  *: 
cum  Deum  nopimus,  fit  aliqua  Dei  similitudo  in 
nobis. 

3.  Praeterea,  intellectus  in  actu  est  intelligibile  " 
in  actu,  sicut  sensus  in  actu  est  sensibile  in  actu. 
Hoc  autem  non  est  nisi  inquantum  informatur 
sensus  similitudine  rei  sensibilis,  et  intellectus 
similitudine  rei  intellectae.  Ergo,  si  Deus  ab  in- 
teilectu  creato  videtur  in  actu,  oportet  quod  per 
aliquam  similitudinem  videatur. 

Sed  contra  est  quod  dicit  Augustinus,  XV  de 
Trin.  *,  quod  cum  Apostolus  dicit  «  videmus  nunc 
per  speculum  ef^  in  aenigmate  »,  speculi  et  aetii- 
gmatis  nomine,  quaecumque  similitudines  ab  ipso 
significatae  intelligi  possunt,  quae  accommodatae 
siint  ad  intelligendum  Deum.  Sed  videre  Deum 
per  essentiam  non  est  visio  aenigmatica  vel  spe- 
cularis  ■',  sed  contra  eam  dividitur.  Ergo  divina 
essentia  non  videtur  per  similitudines. 


Respondeo  dicendum  quod  ad  visionem ,  tam 
sensibilem  quam  intellectualem,  duo  requiruntur, 
scilicet  virtus  visiva,  et  unio  rei  visae  cum  visu : 
non  enim  fit  visio  in  actu ,  nisi  per  hoc  quod 
res  visa  quodammodo  est  in  vidente.  Et  in  rebus 
quidem  corporalibus,  apparet  quod  res  visa  non 
potest  esse  in  vidente  per  suam  essentiam,  sed 
solum  per  suam  similitudinem :  sicut  similitudo 
lapidis  est  in  oculo,  per  quam  fit  visio  in  actu, 
non  autem  ipsa  substantia  lapidis.  Si  autem  esset 
una  et  eadem  res,  quae  esset  principium  visivae 
virtutis,  et  quae  esset  res  visa,  oporteret  viden- 
tem  ab  illa  re  et  virtutem  visivam  habere,  et  for- 
mam  per  quam  videret. 

Manifestum  est  autem  quod  Deus  et  est  auctor 
intellectivae  virtutis,  et  ab  intellectu  videri  potest. 
Et  cum  ipsa  intellectiva  virtus  creaturae  non  sit 
Dei  essentia,  relinquitur  quod  sit  aliqua  partici- 
pata  similitudo  ipsius,  qui  est  primus  intellectus. 
Unde  et  virtus  intellectualis  creaturae  lumen  quod- 
dam  intelligibile  *  dicitur,  quasi  a  prima  luce  de- 
rivatum :  sive  hoc  intelligatur  de  virUite  natu- 
rali,  sive  de  aliqua  perfectione  superaddita  gratiae 
vel  gloriae.  Requiritur  ergo  ad  videndum  Deum 
aliqua  Dei  similitudo  ex  parte  visivae  potentiae. 


o)  intelligibile.  -  intellectum  ABDEG. 

p)  et.  -  Om.  BDG.  -  Pro  ab  ipso,  ab  Apostolo  codices  et  ab. 


■)  specularis. 

) 


speculativa  P. 
intelligibile.  -  intellectuale  B. 


QUAESTIO  XII,  ARTICULUS  II 


117 


*  D.  486,  986 
1082. 


0.485. 


qua  scilicet   intellectus   sit  efficax  ad  videndum 
Deum  *. 

Sed  •  ex  parte  visae  rei,  quam  necesse  est  ali- 
quo  modo  uniri  videnti,  per  nullam  similitudi- 
nem  creatam  Dei  essentia  videri  potest  *.  Primo 
quidem,  quia,  sicut  dicit  Dionysius,  i  cap.  de  Div. 

*  s.  Th.  lect.  I.    j^om.  *,  per  similitudines  inferioris  ordinis  rerum 

nullo  modo  superiora  possunt  cognosci:  sicut  per 

speciem  corporis  non  potest  cognosci  essentia  rei 

incorporeae.  Multo  igitur  minus  per  speciem  crea- 

^  tam  quamcumque  ^  potest  essentia  Dei  videri.  - 

■  D.  461.  Secundo,  quia  essentia  Dei  est  ipsum  esse  eius  *, 

•  Qu.  .11,  art.  4-  ut  supra  *  ostensum  est:  quod  nuUi  formae  crea- 

tae  competere  potest.  Non  potest  igitur  aliqua 
•  forma  creata  esse  similitudo  repraesentans  videnti 
Dei  essentiam.  -  Tertio,  quia  divina  essentia  est 
aliquod  incircumscriptum,  continens  in  se  super- 
eminenter  quidquid  potest  significari  vel  intelligi 
ab  intellectu  creato.  Et  hoc  nullo  modo  per  ali- 
quam  speciem  creatam  repraesentari  potest:  quia 
omnis  forma  creata  est  determinata  secundum 
aliquam  rationem  vel  sapientiae,  vel  virtutis,  vel 
ipsius  esse,  vel  alicuius  huiusmodi.  Unde  dicere 


Deum  per  similitudinem  videri,  est  dicere  di- 
vinam  essentiam  non  videri  :  quod  est  erro- 
neum. 

Dicendum  "1  ergo  quod  ad  videndum  Dei  es-  1 

sentiam  requiritur  aliqua  similitudo  ex  parte  visi- 
vae  potentiae,  scilicet  lumen  gloriae  *,  confortans  " 

intellectum  ad  videndum  Deum:  de  quo  dicitur 
in  Psalmo  *:  in  lumine  tuo  videbimus  lumen.  Non  '  ps.  xxxv,  10. 
autem    per  aliquam    similitudinem    creatam  Dei 
essentia  videri   potest,  quae  ipsam  divinam  es- 
sentiam  repraesentet  ut '  in  se  est.  » 

Ad  PRiMUM  ERGO  DiCENDUM  quod  auctoritas  illa 
loquitur  de  similitudine  quae  est  per  participa- 
tionem  luminis  gloriae. 

Ad  secundum  dicendum  quod  Augustinus  ibi  lo- 
quitur  de  cognitione  Dei  quae  habetur  in  via. 

Ad  tertium  dicendum  quod  divina  essentia  est 
ipsum  esse.  Unde,  sicut  aliae  formae  intelligibiles 
quae  non  sunt  suum  esse,  uniuntur  intellectui 
secundum    aliquod    esse  quo    informant  ipsum  "  ''• 

intellectum  et  faciunt  ipsum  in  acm;  ita  divina 
essentia  unitur  intellectui  creato  ut  intellectum  in 
actu,  per  seipsam   faciens  ^  intellectum  in  actu.  ^ 


e)  Sed.  -  Sed  non  B,  et  ante  per  addit  unde. 
X)  quamcumque.  -  quantamcumque  ACDE. 

7;)  Dicendum.  -  est  addunt  codices    et  a.  -  Ante   similitudo  addit 
Dei  C.  -  ex  parte  om.  BCDE. 


6)  lumen  gloriae.  -  lumen  divinae  gloriae  P. 

t)  ut.  -  ut  ipse  ABCDE. 

x)  ipsum.  —  Om.  codices;  intellectum  om.  a. 

X)  in  actu  . . .  faciens.  -  in  actu  per  seipsam  et  faciens  ABCDEG. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


IK  titulo,  adverte  quod  aliud  est  quod  quaeritur,  et  aiiud 
est  occasio  quaerendi.  Quaeritur  enim  indefinite ,  an  ad 
visionem  divinam  concurrat  aliqua  similitudo ,  quomodo- 
cumque  concurrat.  Sed  quaerendi  occasio  est ,  quia  dubi- 
tatur  an  Deus  possit  videri  per  aliquam  similitudinem  ex 
parte  rei  visae,  idest  quae  sit  repraesentativa  ipsius  Dei  ut 
ratio  videndi ,  sicut  species  visibilis  repraesentat  corporali 
visui  coloratum. 

II.  In  corpore  tria :  primo,  naturam  visionis,  quoad  hoc 
quod  est  requirere  similitudinem ,    declarat ;  secundo ,  re- 

Cf.  num.  IV.      spondet    quaesito  ,  ibi :    Manifestum    est   autem  *  ;   tertio  , 
Cf.  num.xii.      epilogat,  expressius  quaedam  manifestans  *. 

III.  Quoad  primum,  tria  dicuntur,  ex  quibus  quartum 
opportunum  insinuatur.  -  Primum  est  numerus  requisito- 
rum  ad  visionem.  Et  dicitur  quod  sunt  duo :  scilicet  virtus 
visiva,  et  unio  rei  visae  cum  vidente.  Et  probatur.  Visio 
non  fit  actu,  nisi  res  visa  sit  aliquo  modo  in  vidente:  ergo.  - 
Secundum  est  modus  unionis.  Et  dicitur  quod  est  duplex: 
scilicet  per  essentiam  ipsius  rei  visae,  et  per  similitudinem 
eius.  Et  manifestatur  in  corporalibus,  quia  lapis  non  est 
in  oculo,  sed  species  lapidis:  uterque  enim  modus  expres- 
sus  est,  quamvis  alter  negatus  a  corporalibus,  quasi  per  hoc 
innueret  in  spiritualibus  non  impossibile  fore.  -  Tertium 
est  modus  similitudinis.  Et  dicitur  quod  est  duplex :  sci- 
licet  ex  parte  rei  visae,  et  ex  parte  virtutis  visivae.  Decla- 
raturque  secundum  membrura  ex  vi  illius  conditionalis 
verae :  si  virtus  visiva  habet  esse  a  re  visa ,  virtus  visiva 
non  solum  esset  ipsa,  sed  similitudo  rei  visae ,  ut  patet, 
quia  effectus  est  similis  causae.  -  Ex  his  autem  habes  quar- 
tum,  scilicet  quod  visio  potest  tripliciter  fieri :  primo,  per 
essentiam  rei  visae;  secundo,  per  essentiam  virtutis  visivae; 
tertio ,  per  similitudinem  mediam ,  repraesentantem  rem 
visam  visivae  virtuti.  Ut  enira  patet  ex  dictis,  tot  modis 
contingit  unionem  rei  visae  cum  vidente  variari.  Verum, 
ut  litterae  consoni  simus,  nomine  essentiae  virtutis  visivae, 
non  intelligas  tantum  ipsam  vim  visivam ;  sed  quidquid  se 
tenet  ex  parte  eius,  scilicet  quodcuraque  confortativura  aut 
elevativum  etc,  ipsius  vis  visivae;  sive  illud  sit  lumen  gra- 
tiae,  vel  gloriae.    Totura   enim  hoc  alio  vocabulo   dicitur 


similitudo  ex  parte  videntis,  ut  patet  in  his  quae  subiun- 
guntur  in  littera. 

IV.  Quoad  secundum  *,  duae  conclusiones  responsivae   '  Cf.  num.  n. 
quaesito  ponuntur.  Prima  affirmativa:  Ad  videndum  Deum 

exigitur  aliqua  sirailitudo  ex  parte  virtutis  visivae.  -  Secunda 
negativa :  Ad  videndura  Deum  irapossibile  est  concurrere 
aliquara  similitudinem  mediara  ex  parte  rei  visae. 

Prima  conclusio  probatur.  Deus  est  auctor  intellectus 
creati  potentis  ipsum  videre :  ergo  intellectus  creatus  est 
participata  similitudo  ipsius  essentiae  divinae:  ergo  ad  vi- 
sionem  Dei,  etc.  -  Antecedens  patet,  cura  prima  consequen- 
tia.  Quae  nihilominus  confirmatur  per  locum  a  divisione: 
quia  non  est  ipsa  divina  substantia.  Consequens  quoque 
confirmatur  a  signo :  quia  intelligibilis  vis  lumen  dicitur,  etc. 
Omnia  clara  sunt. 

V.  Secunda  autem  conclusio  probatur  tripliciter.  Primo 
sic.  Res  superior  non  videtur  per  similitudinem  inferioris 
ordinis;  ergo  Deus  non  videtur  per  aliquam  creatam  simi- 
litudinera.  Antecedens  probatur  auctoritate  Dionysii;  et  de- 
claratur  exemplo  corporeae  similitudinis.  Consequentia  vero 
patet  per  locum  a  minori.  -  Secundo,  nuUa  res  creata  est 
suum  esse:  ergo  per  nullara  rem  creatam  potest  videri 
Deus.  Antecedens  supponitur.  Consequentia  probatur :  quia 
Deus  est  suum  esse.  -  Tertio  sic.  Omnis  res  creata  est  de- 
terminata  ad  genus  aliquod:  ergo  nuUa  est  infinita:  ergo 
per  nuUam  potest  videri  Deus.  Ultima  consequentia  pro- 
batur:  quia  Deus  est  infinitus  secundum  omnem  modum 
essendi  et  intelligendi. 

VI.  Contra  has  rationes,   quamvis  Aureolus,  apud  Ca- 

preolum,  in  IV,  dist.  xlix,  qu.  v  *,  raultipliciter  arguat ;  tota   "  Contra  i  conci. 

tamen  vis  rationum  contra  hoc,  consistit  in  hoc  quod  omnes 

allatae  rationes  peccant  non  distinguendo ,  sed  idem  iudi- 

ciura  faciendo  de  specie  in  essendo,  -et  in  repraesentando : 

cum  tamen  constet  valde    magnam  differentiam   interesse. 

Unde  species,  inquit,  inferioris  ordinis  in  essendo,  et  habens 

esse  distinctum  ab  Sssentia,  atque  finita  in  essendo,  est  in 

repraesentando   et   suprerai   ordinis,   et  habens   esse   idem 

cum   essentia,   atque  infinita:    haec  enim   insunt   ei   obie- 

ctive,  illa  formaliter.  Nec  hoc  inconvenit  magis  quam  spe- 


ii8 


QUAESTIO  XII,  ARTICULUS  II 


ciem  lapidis  esse  accidens  formaliter,  et  substantiam  obie- 
ctive,  etc. 

VII.  Ad  evidentiam  horum,  scito  quod  indistinctio  inter 
per  se  et  per  accidens,  errandi  occasionem  praebet.  Species 
quidem  rerum,  de  quibus  est  sermo ,  per  se  quidem  non 
habent  quod  sint  substantiae  vel  accidentia;  sed  hoc  accidit 
eis.  Verum  per  se  exigit  talis  species,  quod  sit  repraesen- 
tativuni  alterius,  non  per  modum  signi  (quoniam  quodlibet 
potest  significare  quodcumque),  sed  per  modum  similitudi- 

*  ^imilis   edd.   nis  *.  Unde  philosophi,  ut  in  I  de  Anima  **  dicitur,  conve- 

1508,  1514;  ct  ita  .        ,     '  K  .  .       r-  .      .1      •  1-        • 

nutn.xi.  nerunt  m  hoc,  quod  cognitio  lit  per  assimuationem.  bt  si 

"  ^*P" "'  "■  ^'  ''■  cognitio  debet  esse  quidditativa,  oportet  speciem  esse  simi- 
lem  non  solum  secundum  genus,  sed  speciem  specialissi- 
mara,  formaliter  vel  eminenter.  Nunquam  enim  anima  no- 
stra  domum  quidditative  novit,  nisi  apud  se  speciem  domus 
quae  sit  quod  quid  est  domus,  habeat.  Oportet  igitur  spe- 
ciem  qua  videnda  est  res ,  esse  quod  quid  est  ipsius  rei ; 
non  secundum  modum  essendi  naturalem  rei  visae,  sed  in 
alio  essendi  modo.  Qui,  formaliter  sumptus,  et  abstrahit  ab 
esse  substantiali  et  accidentali ,  ut  de  se  patet ;  et  exigit 
quod  sit  nobilior,  aut  saltem  aeque  nobilis,  quam  sit  no- 
bilitas  modi  essendi  rei  visae ;  ut  inductive  patet,  et  ratione 
probatur;  quia  cognoscens  ut  sic,  habet  nobiliorem  essendi 
modum  cognito  in  seipso,  ut  cognitionem  terminat. 

*  ^f-  ""■"•  "■  VIII.  Ex  his  autem  ad  rationem  htterae  *  descendendo, 

dicitur  quod  speciem  esse  inferioris  ordinis  potest  dupli- 
citer  intelligi :  scilicet  per  se,  vel  per  accidens.  Species  in- 
ferioris  ordinis  per  accidens  sumitur,  cum  consideratur 
quod  per  accidens  est  in  essendo :  per  se  vero,  cum  consi- 
deratur  quod  est  magis  vel  minus  dearticulata  aut  elevata, 
qualiter  videmus  species  in  sensibus  propriis  esse  inferioris 
ordinis  respectu  specierum  phantasiae,  et  has  respectu  spe- 
cierum  intellectus  nostri.  Et  constat  quod  per  species  sensus 
non  possunt  imaginabilia,  nec  per  imagines  possunt  intel- 
ligibilia  videri.  Et  iuxta  hunc  sensum  militat  prima  ratio, 
ut  patet  in  exemplo  litterae.  Deus  enim  adeo  elevatae  est 
naturae,  ut  omnis  quovis  modo  dearticulata  species,  qualem 
oportet  creatam  quamcumque  esse,  inferioris  sit  ordinis  per 
se,  inquantum  scilicet  species.  Nec  obstat  distinctio,  quod 

*  Num.  praeced.  ;«  essendo  vel  in  repraesentando.  lam  enim  ostensum  est"' 

quod,  loquendo  de  esse  speciei  formaliter  et  per  se  ut  sic, 
nihil  refert  dicere  in  essendo,  et  in  repraesentando :  quo- 
niam  oportet  speciem,  secundum  proprium  esse,  esse  quod 
quid  est  rei  visae,  et  consequenter  eiusdem  ordinis  cum  re ; 
et  secundum  modum  essendi ,  per  accidens  se  habere  ad 
substantiale  aut  accidentale  esse,  cum  in  aliquo  sit  substan- 
tia ,  et  in  aliquo  accidens.  Si  species  igitur  est  inferioris 
ordinis  per  se,  impossibile  est  quod  sit  similis  quidditative 
rei  superioris  ordinis.  -  Et  nota ,  quod  non  dicitur  quod 
species  inferior  non  possit  visionem  facere  superioris  (quo- 
nlam  angelus  inferior  videt  forte  superiorem  naturaliter) : 
sed  dicimus  quod  species  inferioris  ordinis  hoc  non  potest. 
Constat  enim  Deum  non  solum  superiorem  omni  creato 
intellectu,  sed  ordinis  altioris  esse,  etiam  apud  philosophos, 
ut  patet  in  XII  Metaphys.,  comment.  xliv. 

IX.  Secunda  quoque  ratio  assumit ,  et  bene ,  quod , 
quemadmodum  species  domus  in  mente  oportet  quod  sit 
forma  domus,  ita  species  Dei,  cuius  forma  est  ipsum  esse, 
oportet  quod  sit  ipsum  esse,  et  super  hoc  fundetur  simi- 
litudo  ad  Deum.  Nec  vult  ista  ratio  quod  species  Dei  sit 
ipsum  esse  in  esse  naturali,  sicut  est  Deus;  sed  quod  sit 
ipsum  esse  in  aliquo  modo  essendi ;  alioquin  similis  non 
esset  species  quidditati  divinae.  Sed  repugnat  aliquid  esse 
secundum  rem  ipsum  esse,  in  quocumque  modo  essendi 
creato  aut  creabili;  quoniam  quovis  modo  reali  ponatur 
res  esse,  semper  est  ens  per  participationem  in  illo  modo 
essendi.  Ergo. 

X.  Tertia  autem  ratio  ex  eadem  procedit  radice.  Spe- 
ciem  namque  Dei  quidditativam  oportet  esse  non  hoc  vel 
illud,  sed  infinitum  ens,  aut  secundum  esse  naturale,  aut 
secundum  aliquod  aliud  esse  reale:  alioquin  realis  simili- 
tudo  et  adaequata,  qualem  cognitio'exigit,  non  habetur. 
Sed  impossibile  est,  secundum  quodcumque  esse  creatum, 
dari  unum  aliquid  simile  adaequate  infinitis  perfectioni- 
bus.  Ergo. 


Cf.  num.  VI. 


Cf.  num.  II. 


XI.  Unde  patet  quod  distinctio  de  esse  et  repraesentari  *, 
contracta  ad  repraesentare  per  modum  similitudinis,  non 
est  distinctio  nisi  diversarum  conditionum  essendi.  Et  pro- 
pterea,  quod  universaliter  negatur  de  esse  rerum,  sufficien- 
ter  negari  probatur  de  esse  in  repraesentando  per  modum 
similitudinis.  Et  propterea  divinum  s.  Thomae  ingenium 
ad  distinctionem  descendere  dedignatum  est :  puerile  si- 
quidem  putavit,  quae  de  esse  creato  liquido  negando  pro- 
baverat ,  ad  talem  et  talem  essendi  conditionem  creatam 
adaptare.  Sed  alii  decepti  sunt,  ut  dictum  est  *,  propter  non  "  Num.  vu, 
distinguere  inter  per  se  et  per  accidens. 

XII.  Quoad  tertium*,  duo  epilogando  concludit:  et  quod 
exigitur  similitudo  rei  ex  parte  potentiae  elevandae;  et  quod 
nulla  est  similitudo  ex  parte  Dei,  scilicet  repraesentativa. 
Confirmaturque  primum  auctoritate  Scripturae. 

Adverte  quod,  licet  superficietenus  consideranti  appareat 
quod  similitudo  ex  parte  videntis  per  accidens  concurrat 
ad  Dei  visionem,  inquantum  similitudo  est,  quoniam  non 
ponitur  ut  assimilet,  sed  ut  confortet  elevetque  intellectum ; 
interius  tamen  perscrutanti  apparebit  quod  per  se  requi- 
ritur  inquantum  similitudo:  non  ut  repraesentandi  actum 
habeat,  sed  constituendi  in  esse  simili  ipsi  Deo,  quasi  eius- 
dem  rationis.  Oportet  enim  videntem  Deum  esse  Deum 
quodammodo ,  divinaeque  naturae  consortem.  Constituti- 
vum  autem  intellectus  creati  in  esse  divino,  est  ipsum  glo- 
riae  lumen.  Et  propterea  merito  similitudo  haec  a  sanctis 
exaltatur  atque  repetitur. 

XIII.  Adverte  hic,  quod  hinc  habetur  quod  beati  non 
possunt  formare  verbum  de  Deo  clare  viso  ut  sic,  quamvis 
possint  formare  verbum  de  his  quae  in  Deo  videntur.  Cum 
enim  verbum  sit  similitudo  expressa,  et  clarius  praesentans 
rem  conceptam  quam  species  impressa;  si  impossibile  est 
inveniri  speciem  impressam  creatam  respectu  alicuius,  pro- 
pter  eminentiam  rei  cognitae,  multo  magis  impossibile  est 
inveniri  speciem  expressam.  Omnes  enim  rationes  contra 
illam,  sunt  contra  istam,  et  omnem  aliam  speciem.  Vide- 
bunt  ergo  omnia  in  Verbo  Dei,  quod  in  principio  erat 
apud  Deum,  et  non  in  aliquo  verbo  creato :  quia  iam  non 
viderent,  ut  in  littera  dicitur. 

XIV.  In  responsione  ad  tertium,  adverte  quod  hic  poni- 
tur  essentia  divina  constituens  intellectum  beatum  in  aciu, 
vice  speciei  intelligibilis.  Hoc  autem  qualiter  possibile  sit, 
dupliciter  exponi  potest.  Primo,  secundum  communem  cur- 
sum  iudicantium  de  intellectu  et  specie  intelligibili,  sicut  de 
duobus  agentibus  partialibus.  Secundum  enim  hanc  viam, 
dicitur  quod  species  intelligibilis  potest  dupliciter  sumi , 
primo  ut  est  forma  inhaerens,  secundo  ut  gerit  vicem  in- 
telligibilis :  et  quod  primum  per  accidens  concurrit  ad  in- 
telligere ,  secundum  vero  per  se ,  quoniam  ex  hoc  habet 
comprincipiare  intellectionem.  Et  propterea ,  si  invenitur 
obiectum  per  seipsum  potens  comprincipiare  intellectionem 
cum  tali  intellectu,  ipsum  per  seipsum  dicitur  uniri  intel- 
lectui,  et  facere  ipsum  in  actu,  absque  hoc  quod  det  esse 
formaliter  ipsi  intellectui. 

Et  quamvis  hanc  viam  quandoque  sectatus  docuerim , 
et  forte  scripserim,  elevatis  tamen  mentis  oculis,  vilem  nimis 
aspicere  videor  naturam  cognoscitivam,  si  de  ea  quasi  de 
naturalibus  agentibus  iudicatur.  Si  anima  enim  supra  na- 
turam  est,  ut  vegetativa,  quae  est  infima,  testatur,  dum  ad 
omnes  positionis  differentias  simul  movet;  quanto  magis 
intellectus ! 

XV.  Dicendum  est  ergo  quod ,  quaravis  intellectus  et 
species  intelligibilis  se  habeant  quasi  duo  partialia  agentia, 
quorura  alterura  substantiara,  alterura  speciera  intellectioni 
praebet;  haec  taraen  proportio  non  est  prima,  sed  ante 
ipsam  est  quod  se  habent  sicut  materia  et  forma ;  et  hoc 
per  se  loquendo.  Et  propterea,  quamvis  secunda  proportio 
ex  dictis  salvetur,  non  tamen  prima :  praesertim  quod  ex 
intellectu  et  specie  fit  magis  unura  quam  ex  materia  et 
forma,  ut  Averroes  in  III  de  Anima  *  recte  docuit.  Oportet 
igitur  salvare  quod  intellectus  videns  Deum,  prius  natura 
sit  Deus ,  et  tamen  nulla  intentio  intellecta  sit  in  eo ,  et 
post  videat  Deum. 

Ut  autem  in  III  Cont.  Gent.,  cap.  li,  dicitur,  essentia 
divina ,  etsi  nuliius  forma  esse   possit  in  genere  entium , 


•  Comment.  V 

digressionis  pi 
te  ult. ,  in  si  ' 
qu.  II. 


QUAESTIO  XII,  ARTICULUS  III 


119 


•    inteUigibili 
edd.  1508, 1514. 


idest  in  essendo,  potest  tamen  esse  forma  intellectus  creati 
in  genere  intelligibilium.  Et  ibi  quidem  redditur  pro  causa, 
quia  est  ipsa  actualitas  in  genere  intelligibilium;  quia  est 
ipsa  veritas ,  quae  est  propria  forma  intellectus  in  genere 
intelligibili ,  ut  habes  ibi  diffuse.  Hic  vero  assignatur  pro 
causa,  quia  est  ipsum  esse.  Et  intendit,  iudicio  meo,  quod 
ex  lioc  quod  natura  aliqua  non  est  suum  esse,  habet  quod 
non  sit  omne  suum  esse:  et  per  oppositum,  ex  hoc  quod 
natura  aliqua  est  ipsum  esse,  habet  quod  sit  omne  suum 
esse :  suiim  autem  dico ,  idest  sui  ordinis.  Ex  his  enim 
(subintellecta  illa  maxima  declarata  in  littera,  scilicet,  co- 
gnitio  quidditativa  non  fit  nisi  per  esse  eiusdem  vel  supe- 
rioris  ordinis  respectu  rei  cognitae)  manifeste  sequitur 
quod  essentia  divina  habet  hoc  singulare,  quod  est  illud 
esse  intelligibile  quod  existimaretur  dare  intellectui,  si  uni- 
retur  illi  per  speciem.  Ac  per  hoc,  ipsa,  ex  hoc  quod  est 
ipsum  esse,  habet  et  quod  sit,  et  quod  sit  forma  intelli- 
gibilis  seipsa,  respectu  intellectus  videntis  ipsam. 

Sed  adhuc  mens  non  quiescit.  Oportet  enim  dicere  quid 
importat  hoc,  scilicet  essentiam  divinam  facere  formaliter 
intellectum  in  actu  in  genere  j.nteUigibilium  *. 

XVI.  Ad  evidentiam  huius,  scito  quod,  in  communi  lo- 
quendo,  speciem  intelligibilem  uniri  perfecte  intellectui, 
non  est  ipsam  inhaerere  intellectui  (quoniam  ista  unio  con- 
stituit  intellectum  non  in  actu,  sed  in  habitu) :  sed  est  ipsum 
constituere  in  actu  secundo.  Ad  hoc  enim  ponitur  species 
intelligibilis  ut  sic ,   ut  intelligens    sit    intellectum   in    actu 


completo.  Ipsam  autem   constituere   in  actu  secundo ,  est 

ipsam,  non  esse  actum  secundum,  sed  habere  se  ad  actum 

secundum  ut  forma  ad  esse.  Quemadmodum  enim  forma 

est  principium    essendi  materiae,  ita    quod  idem    est  esse 

materiae  et  formae  diversimode,  ut  patet  de  lumine  in  dia- 

phano,  et  calore  in  aqua,  etc;  ita  species  intelligibilis ,  si 

actu  est  in  genere  intelligibili ,   est  intelligendi  principium 

ita  quod  intelligere  est  ut  ipsius  esse.  Et  propterea,  quam- 

vis  aliquo  modo  activa  sit  species  intellectionis,  melior  ta- 

men  et  potior  est  proportio  ipsius  formalis,  quam  activa. 

Speciem  igitur  uniri  actu  intellectui,  est  constituere  ipsum 

in  hoc  quod  est  esse  actu  intelligentem.  Esse  autem  actu 

intelligentem,  nihil  a«iud  est  quam  intellectum  esse  perfecte 

ipsum  cognitum:  cognoscere   namque  aliquid  ,  ut  inferius 

patebit  *,  nihil  aliud  est  quam    esse  etiam   illud   in   actu   *Qu.xi¥,art.i,2. 

completo. 

Ex  his  autem  ad  divina  balbutiendo  ascendentes ,  dici- 
mus  quod  divinam  essentiam  uniri  intellectui  per  seipsam, 
et  constituere  formaliter  ipsum  in  actu  in  genere  intelligi- 
bili,  est  ipsam  facere  formaliter  intellectum  esse  actu  ul- 
timo  ipsum  Deum  intelligibiliter ,  sublatis  omnibus  quae 
imperfectionis  sunt.  Hoc  autem  sufficienter  fit,  substantia 
ipsa  divina  concurrente  ad  visionem  beatam  immediate  ut 
obiectum  et  principium  visionis  formale.  -  Dixi  autem 
sublatis  imperfectionibus:  quia  visio  beata  non  est  actus 
et  esse  substantiae  divinae  (quia  hoc  imperfectionis  esset), 
sicut  esset  speciei  intelligibilis  creatae,  si  poneretur. 


ARTICULUS  TERTIUS 

UTRUM  ESSENTIA  DEI   VIDERI  POSSIT  OCULIS  CORPORALIBUS 

Infra,  art.  4,  ad  3;  11'  11",  qu.  CLXxv,  art.  4;  IV  Sent.,  dist.  xnx,  qu.  11,  art.  2;  in  Matt.,  cap.  v. 


a 
Vers.  26. 
Vers.  5. 


Vers.  1. 
TT 


■  Cap.ni,  n.  13. 
S.  Th.  lect.  VI. 


D  TERTiuM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
essentia  Dei  videri  possit  oculo  corpo- 
rali  ".  Dicitur  enim  lob  xix  *:  in  carne 
mea  videbo  Deum,  etc;  et  xlii  *:  aiiditu 
auris  aiidivi  te,  nunc  autem  ocultis  meus  videt  te. 

2.  Praeterea,  Augustinus  dicit,  ultimo  de  Ci- 
vitate  Dei ,  cap.  xxix'^:  Vis  itaque  praepollentior 
oculorum  erit  illorum  (scilicet  glorificatorum),  non 
ut  acutius  videant  qiiam  quidam  perhibentur  vi- 
dere  serpentes  vel  aquilae  (quantalibet  enim  acri- 
monia  cernendi  eadem  animalia  vigeant ,  nihil 
aliud  possunt  videre  quam  corpora),  sed  ut  videant 
et  incorporalia.  Quicumque  autem  potest  videre 
incorporalia,  potest  elevari  ad  videndum  Deum. 
Ergo  oculus  glorificatus  potest  videre  Deum. 

3.  Praeterea,  Deus  potest  videri  ab  liomine 
visione  imaginaria:  dicitur  enim  Isaiae  vi  *:  vidi 
Dotninum  sedentem  super  solium  ^,  etc.  Sed  visio 
imaginaria  a  sensu  originem  habet:  phantasia 
enim  est  motus  factus  a  sensu  secundum  actum, 
ut  dicitur  in  III  de  Anima  *.  Ergo  Deus  sensibili 
visione  videri  potest. 

Sed  contra  est  quod  dicit  Augustinus,  in  libro 
de  Videndo  Deum  ad  Paulinam  *:  Deum  nemo 
vidit  unquam,  vel  in  hac  vita,  sicut  ipse  est;  vel 


in  angelorum  vita ,  sicut  visibilia  ista  quae  cor- 
porali  visione  cernuntur. 

Respondeo  dicendum  quod  impossibile  est  Deum 
videri  °  sensu  visus,  vel  quocumque  alio  sensu  aut 
potentia  sensitivae  partis.  Omnis  enim  potentia 
huiusmodi  est  actus  corporalis  organi,  ut  infra  * 
dicetur.  Actus  autem  proportionatur  ei  cuius  est 
actus.  Unde  nulla  huiusmodi  potentia  potest  se 
extendere  ultra  corporalia.  Deus  autem  incor- 
poreus  est ,  ut  supra  *  ostensum  est.  Unde  nec 
sensu  nec  imaginatione  videri  potest,  sed  solo 
intellectu  '. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod ,  cum  dicitur 
in  carne  mea  videbo  Deum,  Salvatorem  meum  ?, 
non  intelligitur  quod  oculo  carnis  sit  Deum  visu- 
rus:  sed  quod  in  carne  existens,  post  resurrectio- 
nem,  visurus  sit  Deum.  -  Similiter  quod  dicitur, 
nunc  oculus  meus  videt  te,  intelligitur  de  oculo 
mentis :  sicut  Ephes.  i  *  dicit  Apostoius :  det  vobis 
spiritum  sapientiae  in  agnitione  eius,  illuminatos 
oculos  cordis  vestri. 

Ad  secundum  dicendum  quod  Augustinus  lo- 
quitur  '^  inquirendo  in  verbis  illis,  et  sub  con- 
ditione.  Quod  patet  ex  hoc  quod  praemittitur: 
Longe   itaque  potentiae    alterius   erunt    ( scilicet 


*  Art.  seq. ;  qu. 
Lxxviii,  art.  I. 


Qu.  III,  art.  ; 


Vers.  17, 18. 


a)  oculo  corporali.-  oculis  corporalibus  {corporeis  AB)  codices  et  a  b. 

p)  ultimo  de  Civitate  Dei,  cap.  xxix  -  de  Civ.  Dei  lib.  xxn  D,  de 
Civ.  Dei  E,  ultimo  de  Civ.  Dei  ceteri  et  a.  -  Pro  Vis  itaque  praepol- 
lentior,  vis  praeexcellentior  A,  vis  praecellentior  BCDEsF,  vis  prae- 
pollentior  GpF.  -  Pro  acutius,  acrius  ABCDEF.  -  Pro  Quantalibet ... 
vigeant,  quae  codices  et  a.  -  et  ante  incorporalia  om.  codices  et  a. 

Y)  solium.  -  excelsum  addunt  ACDEFGat. 

S)  videri.  -  seu  imaginari  add.  A.  -  Mox  codices  transponunt  or- 
gani  corporalis. 


i)  sed  solo  intellectu.  -  Post  haec  verba  G  addit:  Sentire  enim 
non  est  actus  animae  tantum,  sed  coniuncti;  omne  autem  quod  co- 
gnoscitur,  est  in  cognoscente  per  modum  cognoscentis ;  unde  oportet 
quod  omne  quod  sentitur,  sit  in  ipso  sentiente  per  aliquem  modum 
corpori  convenientem.  Deus  autem  est  omnino  incorporeus,  ut  supra 
ostensum  est.  Unde  impossibile  est  quod  visu  aut  quocumque  alio  sensu 
cognoscatur. 

^)  Salvatorem  meum.  -  Om.  ABDEFG,  meum  om.  C. 

Tj)  loquitur.  -  ibi  addit  B.  -  in  om.  E,  de  BG. 


4tO 


QUAESTIO  XII,  ARTICULUS  IV 


oculi  glorificati) ,  si  per  eos  videbitur  incorporea 
'Versusfin.cap.  j-//^  natiiru.    Sed   postmodum  *  hoc  determinat, 
^  dicens :   Valde  *  credibile  est  sic  nos  visuros  mun- 

dana  tunc  corpora  caeli  novi  et  terrae  novae,  ut 
Deum  ubiqiie  praesentem,  et  universa  etiam  cor- 
poralia  gubernantem,  clarissima  perspicuitate  vi- 
deamiis;  non  sicut  nunc  invisibilia  Dei  per  ea 
quae  facta  sunt  intellecta  conspiciuntur ;  sed  siciit 
homines,  inter  quos  viventes  motusque  vitales  exe- 
rentes  vivimus,  mox  ut  aspicimus,  non  credimus 
vivere ,  sed  videmus.  Ex  quo  •  patet  quod  hoc 
modo  intelligit  oculos  glorificatos  Deum  visuros, 
sicut  nunc  oculi  nostri  vident  alicuius  vitam.  Vita 
autem  non  videtur  oculo  corporali,  sicut  per  se 


visibile ,  sed  sicut  sensibile  per  accidens :  quod 
quidem  a  sensu  *  non  cognoscitur,  sed  statim  cum 
sensu  ab  aliqua  alia  virtute  cognoscitiva.  Quod 
autem  statim,  visis  corporibus,  divina  praesentia 
ex  eis  cognoscatur  per  intellectum ,  ex  duobus 
contingit  ' :  scilicet  ex  perspicacitate  intellectus ; 
et  ex  refulgentia  divinae  claritatis  in  corporibus 
innovatis. 

Ad  tertium  dicendum  quod  in  visione  imagi- 
naria  non  videtur  Dei  essentia :  sed  aliqua  forma 
in  imaginatione  formatur,  repraesentans  Deum 
secundum  aliquem  modum  similitudinis,  prout  in 
Scripturis  divinis  divina  per  res  ^  sensibiles  me- 
taphorice  describuntur. 


0)  Valde.  -  Quapropter  fieri  potest  valdeque  D.  -  Pro  universa 
etiatn  corporalia,  universa  corpora  codices  et  a.  -  inter  quos...  vivi- 
tnus  om.  codices  et  a.  -  Pro  vivere,  videre  PCEFpA  et  edd.  ab.  -  Post 
videmus  addunt  vivere  sA,  vivere  cum  eorum  vitam  sine  corporibus 
videre  nequeamus  B. 

i)  sensu.  -  visu  ABCDE. 


x)  contingit.  -  continget  EFOsA  et  ab,  contingeret  CpA.  -  Pro 
perspicacitate,  perspicuitate  PABCDFGai. 

X)  Scripturis  divinis  divina  per  res.  -  Scriptura  divina  per  res 
ABa,  Scripturis  divina  per  res'  CDEFpG,  Scripturis  divinis  divinae 
personae  per  res  sG,  Scripturis  divinis  partes  ed.  b.  -  Pro  metapho- 
rice,  mathematice  ed.  a. 


Commentai'ia  Cardinalis  Caietani 


TiTULUs  clarus.  -  In  corpore  una  conclusio,  negative  re- 
sponsiva  quaesito :   Impossibile   est  Deum  videri    sensu 
visus,  et  quacumque  alia  vi  sensitivae  partis. 

Probatur.  Potentia  sensitiva  est  actus  corporis :  ergo  est 
commensurata  corpori:  ergo  non  se  extendit  ultra  corpo- 


ralia :  ergo  non  ad  Deum.  -  Antecedens  patet.  Consequen- 
tia  prima  probatur :  quia  actus  proportionatur  ei  cuius  est 
actus.  Secunda  patet  ex  se,  cum  tertia:  quia  Deus  est  omnino 
incorporeus.  Omnia  plana  sunt. 


ARTICULUS  QUARTUS 

UTRUM  ALIQUIS  INTELLECTUS  CREATUS  PER  SUA  NATURALIA 
DIVINAM  ESSENTIAM  VIDERE  POSSIT 

Infra,  qu.  Lxiv,  art.  i,  ad  j;  I'  II'",  qu.  v,  art.  5;  H  Sent.,  dist.  iv,  art.  i;  dist.  ixin,  qu.  ii,  art.   i; 
IV,  dist.  xLix,  qu.  ii,  art.  6;  I  Cont.  Gent.,  cap.  iii;  III,  cap.  xlix,  lii;  De  Verit.,  qu.  viii,  art.  3;  de  Anima,  art.  17,  ad  10; 

in  I   Tim.,  cap.  vi,  lect.  in. 


>D  QUARTUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
aliquis  intellectus  creatus  per  sua  natu- 
Valia  divinam  essentiam  videre  possit. 
^Dicit  enim  Dionysius,  cap.  iv  de  Div. 
*s.Th.iect.xviii.  Nom.  *,  quod  angelus  est  speculum  purum,  cla- 
rissimum,  suscipiens  totam,  si  /as  est  dicere,  pul- 
chritudinem  Dei.  Sed  unumquodque  videtur  dum 
videtur  eius  speculum.  Cum  igitur  angeius  per 
sua  naturalia  intelligat  seipsum ,  videtur  quod 
«  .  etiam  "  per  sua  naturalia  inteiiigat  divinam  es- 
sentiam. 

2.  Praeterea,  illud  quod  est  maxime  visibile, 
fit  minus  visibile  nobis  propter  defectum  nostri 
visus,  vel  corporalis  vel  intellectualis.  Sed  intel- 
lectus  angeii  non  patitur  aliquem  defectum.  Cum 
ergo  Deus  secundum  se  sit  maximc  intelligibiiis, 

p  videtur  quod  ab  angelo  ^  sit  maximc  intelligibilis. 

Si  igitur  alia  intelligibilia  per  sua  naturalia  intei- 
ligere  potest,  multo  magis  Deum. 

3.  Praeterea,  sensus  corporeus  non  potest  ele- 
vari  ad  intelligendam  substantiam  incorpoream, 
quia  est  supra  eius  naturam.  Si  igitur  videre  Deum 
per  essentiam  sit  supra  naturam  cuiuslibet  intel- 
lectus  creati,  videtur  quod  nullus  intellectus  creatus 


ad  videndum  Del  essentiam  pertingere  possit: 
quod  est  erroneum,  ut  ex  supradictis  *  patet.  Vi- 
detur  ergo  quod  intellectui  creato  sit  naturale 
divinam  essentiam  videre. 

Sed  contra  est  quod  dicitur  Rom.  vi  *:  gratia 
Dei  vita  aeterna.  Sed  vita  aeterna  consistit  in  vi- 
sione  divinae  essentiae,  secundum  illud  loan.  xvii  *: 
haec  est  vita  aeterna,  ut  cognoscant  te  solum  ve- 
rum  '  Deum,  etc.  Ergo  videre  Dei  essentiam  con- 
venit  intellectui  creato  per  gratiam,  et  non  per 
naturam. 

Respondeo  dicendum  quod  impossibile  est  quod 
aliquis  intellectus  creatus  per  sua  naturalia  es- 
sentiam  Dei  videat.  Cognitio  enim  contingit  se- 
cundum  quod  cognitum  est  in  cognoscente.  Co- 
gnitum  autem  est  in  cognoscente  secundum  mo- 
dum  cognoscentis.  Unde  cuiusiibet  cognoscentis 
cognitio  est  secundum  modum  suae  naturae.  Si 
igitur  modus  essendi  alicuius  rei  cognitae  excedat 
modum  naturae  cognoscentis ,  oportet  quod  co- 
gnitio  illius  rei  ^  sit  supra  naturam  illius  cogno- 
scentis. 

Est  autem  multiplex  ^  modus  essendi  rerum. 
Quaedam  enim  sunt,  quorum  natura  non  habet 


Art.  I. 


Vcrs.  23. 


Vers.  3. 


a)  etiam.  -  Om.  BD. 

fi)  ab  angelo.  -  ab  angelis  BpD,  angelus  C,  angelo  E.  -  Pro  sit  maxime 
intelligibilis,  maxime  sic  intelligitur  ed.  a.-  Pro  alia,  aliqua  Fa,  om.  D. 


Y)  solum  verum.  -  Om.  codices. 
3)  rei.  -  Om.  ABCDE. 
e)  multiplex.  -  triplex  G. 


QUAESTIO  XII,  ARTICULUS  IV 


121 


esse  nisi  in  hac  materia  individuaii:  et  huiusmodi 
sunt  omnia  corporalia.  Quaedam  vero  sunt,  quo- 
rum  naturae  sunt  per  se  subsistentes,  non  m  ma- 
teria  aliqua,  quae  tamen  non  sunt  suum  esse, 
sed  sunt  esse  habentes:  et  huiusmodi  ^  sunt  sub- 
stantiae  incorporeae,  quas  angelos  dicimus.  Solius 
autem  Dei  proprius  modus  essendi  est,  ut  sit 
suum  esse  subsistens. 

Ea  igitur  quae  non  habent  esse  nisi  in  materia 
individuali,  cognoscere  est  nobis  connaturale  "":  eo 


quod 


anima  nostra,  per  quam  cognoscimus,  est 


forma  alicuius  materiae.  Quae  tamen  habet  duas 
virtutes  cognoscitivas.  Unam,  quae  est  actus  ali- 
cuius  corporei  organi  *.  Et  huic  connaturale  est 
cognoscere  res  secundum  quod  sunt  in  materia 
individuali:  unde  sensus  non  cognoscit  nisi  singu- 
laria.  Alia  vero  virtus  cognoscitiva  eius  est  intel- 
lectus,  qui  non  est  actus  alicuius  organi  corporalis. 
Unde  per  intellectum  connaturale  est  nobis  co- 
gnoscere  naturas,  quae  quidem  non  habent  esse 
nisi  in  materia  individuali ;  non  tamen  secundum 
quod  sunt  in  materia  individuali,  sed  secundum 
quod  abstrahuntur  ab  ea  per  considerationem  in- 
tellectus  *.  Unde  secundum  intellectum  possumus 
cognoscere  huiusmodi  res  in  universali:  quod  est 
supra  facultatem  sensus.  -  Intellectui  autem  an- 
gelico  connaturale  est  cognoscere  naturas  non  in 
materia  existentes.  Quod  est  supra  naturalem  fa- 
cultatem  intellectus  animae  humanae,  secundum 
statum  praesentis  vitae,  quo  corpori  unitur. 

Relinquitur  ergo  quod  cognoscere  ipsum  esse 
subsistens,  sit  connaturale  soli  intellectui  divino, 
et  quod  sit  supra  facultatem  naturalem  cuius- 
libet  intellectus  creati :  quia  nulla  creatura  '  est 
suum  esse,  sed  habet  esse  participatum.  Non 
igitur  potest  intellectus  creatus  Deum  per  es- 
sentiam  videre,  nisi  inquantum  Deus  per  suam 
gratiam  se  intellectui  creato  coniungit,  ut  intel- 
ligibile  "  ab  ipso  *. 


Ad  primum  ergo  dicendum  quod  iste  modus 
cognoscendi  Deum,  est  angelo  connaturalis ,  ut 
scilicet  cognoscat  eum  per  similitudinem  eius  in 
ipso  angelo  refulgentem.  Sed  cognoscere  Deum 
per  aliquam  similitudinem  creatam,  non  est  co- 
gnoscere  essentiam  Dei,  ut  supra  *  ostensum  est. 
Unde  non  sequitur  quod  angelus  per  sua  natu- 
ralia  possit  cognoscere  essentiam  Dei. 

Ad  secundum  dicendum  quod  intellectus  angeli 
non  habet  defectum,  si  defectus  accipiatur  priva- 
tive,  ut  scilicet  careat  eo  quod  habere  debet.  Si 
vero  accipiatur  negative ,  sic  quaelibet  creatura 
invenitur  deficiens,  Deo  comparata,  dum  ^  non 
habet  illam  excellentiam   quae  invenitur  in  Deo. 

Ad  tertium  dicendum  quod  sensus  visus  •",  quia 
omnino  materialis  est,  nullo  modo  elevari  potest 
ad  aliquid  immateriale.  Sed  intellectus  noster  vei 
angelicus,  quia  secundum  naturam  a  materia  ali- 
qualiter  elevatus  est,  potest  ultra  suam  naturam 
per  gratiam  ad  aliquid  altius  elevari.  Et  huius 
signum  est,  quia  visus  "  nullo  modo  potest  in  ab- 
stractione  cognoscere  id  quod  in  concretione  co- 
gnoscit :  nullo  enim  modo  potest  percipere  natu- 
ram,  nisi  ut  hanc.  Sed  intellectus  noster  potest 
in  abstractione  considerare  quod  *  in  concretione 
cognoscit.  Etsi  enim  cognoscat  res  habentes  for- 
mam  in  materia,  tamen  resolvit  compositum  in 
utrumque ,  et  considerat  ipsam  formam  per  se. 
Et  similiter  intellectus  angeli,  licet  connaturale  sit 
ei  cognoscere  esse  concretum  in  aliqua  natura, 
tamen  potest  ipsum  esse  secernere  per  intelle- 
ctum,  dum  cognoscit  quod  aliud  est  ipse ,  et  aliud 
est  suum  esse.  Et  ideo,  cum  intellectus  creatus 
per  suam  naturam  natus  sit  apprehendere  for- 
mam  concretam  et  esse  concretum  "  in  abstra- 
ctione,  per-modum  resolutionis  cuiusdam,  potesf 
per  gratiam  elevari  ut  cognoscat  substantiam  se- 
paratam  subsistentem,  et  esse  separatum  sub- 
sistens. 


^)  et  huiusmodi.  -  cuiusmodi  FG. 

r))  connaturale.  -  naturale  ed.  a.  -  nostra  om.  A. 

9)  corporei  organi.  -  organi  corporei  ABCEFG;  haec  et  sequentia 
usque  ad  alicuius  inclusive,  om.  D.  -  Post  huic  G  addit  virtuti.  —  Pro 
connaturale,  communicabile  ed.  a. 

i)  creatura.  -  natura  creata  ABCDEG. 


x)  intelligibile.  —  sit  intelligibilis  G. 

X)  dum.  -  unde  ABCDE. 

(a)  sensus  visus.  -  visus  ABCDE,  sensus  G,  visus  sensus  ed. 

v)  quia  visus.  —  quod  visus  ABCDE,  quia  sensus  G. 

5)  quod.  -  quae  ABCDE. 

o)  esse  concretum.  -  omne  cognitum  B. 


Commentaria  Cai'clmalis  Caietani 


TN  titulo  nihil  est  obscurum  advertentibus  quod  ly  per 
isua  naturalia  denotat  causam  sufficientem. 

In  corpore  est  unica  conclusio,  responsiva  quaesito  ne- 
gative ;  Impossibile  est  quod  aliquis  intellectus  creatus  per 
sua  naturalia  essentiam  Dei  videat. 

Probatur  unica  ratione,  sic.  Cognitio  fit  secundum  quod 
cognitum  est  in  cognoscente:  ergo  secundum  modum  co- 
gnoscentis :  ergo  secundum  modum  naturae  ipsius  cogno- 
scentis.  Ergo ,  si  modus  essendi  alicuius  rei  cognitae  ex- 
cedat  modum  naturae  cognoscentis ,  cognitio  illius  rei  est 
supra  naturam  illius  cognoscentis.  Ergo  cognoscere  ipsum 
esse  subsistens,  est  supra  facultatem  naturalem  cuiuscum- 
que  intellectus  creati,  solique  intellectui  divino  connaturale. 
Ergo  intellectus  creatus  non  potest  Deum  per  essentiam 
videre,  nisi  per  gratiam. 

Prima  consequentia  probatur:  quia  cognitum  est  in  co- 

gnoscente    secundum   modum  cognoscentis.  Secunda  vero 

relinquitur  nota.  Tertia  autem  manifeste  sequitur  ex  prae- 

cedentibus :  et  nihilominus  in  littera  declaratur,  et  a  poste- 

SuMMAE  Thf.ol.  D.  Thomae  T.  I. 


riori  inductive  probatur,  distinguendo  modos  essendi  rerum 
cognoscibilium  ut  sic,  in  tres,  et  ostendendo  eos  propor- 
tionaliter  respondere  tribus  modis  essendi  naturae  cogno- 
scitivae,  ut  clare  patet  in  littera.  Quarta  autem  consequentia 
probatur:  quia  nulla  creatura  est  suum  esse,  sed  habet  esse 
participatum.  Ultima  autem  est  per  se  nota. 

II.  Circa  declarationem  ac  probationem  tertiae  conse- 
quentiae,  adverte  duo.  Primo  quod,  licet  in  littera  ponantur 
tres  tantum  modi  essendi  ex  parte  rei  cognitae,  scUicet  esse 
in  hac  materia,  et  esse  sine  materia,  et  esse  ipsum  esse 
subsistens ,  idest  sine  omni  potentia ;  quia  tamen  primus 
modus  distinguitur,  non  in  plures  modos  essendi  (et  ideo 
tres  tantum  sunt),  sed  in  duos  modos  quorum  alter  est 
rei,  alter  rationis,  scilicet  esse  in  hac  materia,  et  abstrahere 
ab  illa,  seu  singulariter  et  universaliter ;  et  singularia  ut  sic 
ad  naturam  spectant  cognoscitivam  cuius  est  esse  actum 
corporis,  quia  ad  sensitivam,  universalia  vero  ad  naturam 
quae  quodammodo  est  in  corpore  et  quodammodo  non , 
quia  ad  intellectivam  humanam,  quae  partim  est  separata 

i6 


122 


QUAESTIO  XII,  ARTICULUS  IV 


*  Cap.ii,  n.  II.     et  partim  coniuncta,  ut  dicitur  in  II  Physic,  text.  26  *:  ideo 

ordines  cognoscentium  multiplicari  possunt  secundum  mo- 
dos  essendi,  magis  quam  ordines  cognitorum.  Et  propterea 
in  littera,  in  homine,  in  quo  utraque  iungitur  natura,  po- 
nitur  intellectus  in  altiori  ordine  quam  sensus.  Ex  hoc 
tamen  nihil  deperit  rationis  efficaciae.  Tum  quia,  sicut  uni- 
versale  et  singulare  ad  unum  essendi  modum  spectant , 
scilicet  ad  esse  in  materia,  ita  anima  sensitiva  et  humana 
ad  unum  modum  essendi  pertinent ,  scilicet  ad  esse  for- 
mam,  quod  quid  erat  esse,  et  perfection^m  corporis  phy- 
*Cap.  I,  n.5, 6.  -  sici,  ut  in  II  de  Anima  *  probatur.  Tum  quia  ex  his  optime 
.cap.  II,  n.  .  j,a]-,g(^p  quod  modus  essendi  naturae  cognitae  nunquam 
excedit  modum  naturae  cognoscentis:  quod  est,  intentum. 

Secundo  adverte,  quod  ex  hoc  processu  litterae,  indu- 
cendo  ex  singularibus  et  sensu,  universalibus  et  intellectu 
humano ,  substantiis  immaterialibus  et  intellectibus  sepa- 
ratis,  optime  infertur  quod  modus  essendi  naturae  cognitae 
non  excedit  modum  naturae  cognoscentis.  Et  est  signum 
quod  ille  excessus  est  causa  non  cognitionis ,  ut  in  pro- 
batione  consequentiae  a  priori  est  assumptum.  Et  sic  opti- 
me  infertur:  ergo  cognitio  ipsius  esse  per  se  subsistentis 
soli  iritellectui  divino  est  connaturalis ,  ac  per  hoc  supra 
ceteros  est. 

*  Cf.  num.  1.  iii_  Circa  tertiam  consequentiam  *  dubium  occurrit.  Sco- 

tus  siquidem,  in  Quarto ,  dist.  xlix  ,  qu.  xi ,  et  in  Primo, 
dist.  iii,  qu.  III,  et  in  Quodlibetis,  qu.  xiv,  art.  2,  eam  im- 
pugnat.  Ad  diversa  tamen  proposita :  nam  in  Primo  et 
Quodlibetis,  arguit  eam  quoad  intellectum  nostrum  respectu 
sui  naturalis  obiecti ;  in  Quarto  autem,  respectu  essentiae 
divinae  pt  intellectus  creati. 

Arguit  ergo  sic  primo.  Conditionalis  illa  non  sequitur  ex 
praemissis:  ergo.  -  Antecedens  probatur:  quia  ex  hoc  quod 
cognitum  est  in  cognoscente  secundum  modum  naturae 
cognoscentis ,  nihil  aliud  habetur ,  nisi  quod  cognitio  est 
perfectio  proportionata  cognoscenti ,  et  similiter  obiectum 
cognitionis.  Ex  hoc  autem  non  sequitur  aequalitas  intenta, 
scilicet  quod  cognoscentis  natura  debet  aequari  obiecto  vel 
excedere.  -  Et  confirmatur.  Ex  proportione  inter  obiectum 
et  potentiam,  sequitur  magis  dissimilitudo  et  inaequalitas, 
sicut  inter  motivum  et  mobile ,  et  materiam  et  formam : 
talis  siquidem  est  proportio  inter  potentiam  et  obiectum. 
Unde  oculus  videt  et  caelum  et  terram,  et  tamen  non  habet 
'modum  essendi  similem  caelo  et  terrae,  cum  illud  sit  in- 
corruptibile.  Et  magis  ad  propositum,  idea  lapidis  non  est 
similis  lapidi  in  modo  essendi. 

Secundo  quia,  si  illa  conditionalis  esset  vera,  sequeretur 
quod  angelus  inferior  non  cognosceret  superiorem :  quia 
modus  esscndi  superioris  excedit  modum  inferioris. 

Tertio,  quia  ex  illa  sequitur  quod  intellectus  creatus, 
etiam  illustratus  lumine  gloriae,  non  posset  videre  Deum.  - 
Probatur  sequela :  quia  modus  essendi  Dei  excedit  moduni 
essendi  totius  huius ,  scilicet  intellectus  illustrati  et  habi- 
tuati,  etc. 

Qitarto,  specialiter  arguit  contra  eam,  ut  applicatur  ad 
intellectum  nostrum  et  obiectum  in  littera  assignatum.  Quia, 
si  ista  conditionalis  est  vera  ex  natura  potentiae  cognosci- 
tivae,  sequitur  quod  beati  nunquam  videbunt  Deum.  -  Pro- 
batur  sequela :  quia  nulla  potentia  potest  elevari  supra 
suum  obiectum  adaequatum.  Visus  enim  non  potest  ele- 
vari  ad  videndum  phantasma;  nec  aliquis  habitus  aut  vis 
superaddita  potest  elevare  potentiam  supra  suum  obiectum, 
sed  infra  obiecti  latitudinem :  qiloniam  potentia  prius  re- 
spicit  obiectum  ex  se,  quam  habitus  adveniat,  ut  patet. 

Ultimo  addit,  quod  arguit  littera  ex  propositionibus  non 
syllogisticis. 

*  Art.  I.  IV.  Ad  evidentiam  horum,  scito  quod,  ut  in  qu.  xiv  * 

latius  dicetur,  radicaliter  initium  cognitionis  est  ex  eo  quod 
natura  aliqua  est  non  solum  ipsa ,  sed  alia.  Et  quoniam 
esse  alia  non  contingit  uno  tantum  modo,  diversi  ordines 
cognoscentium  surgunt  ex  diversis  modis  essendi  alia.  Di- 
versi  autem  modi  essendi  alia,  surgunt  ex  diversis  gradibus 
ipsarum  naturarum  quae  sunt  non  solum  ipsae  sed  alia. 
Et  propterea,  secundura  diversum  ordinem  ipsarura  natu- 
rarum  cognoscentium,  oportet  poncre  diversos  modos  qui- 
bus  cognoscens  est  cognitum.  Et  ex  hoc  manifeste  sequitur 


quod  esse  cognitum  modificatur  secundum  modum  naturae 
cognoscentis,  et  non  e  converso.  Et  quia  cognitio  naturalis 
sequitur  modum  quo  naturaliter  cognoscens  est  cognitura, 
idcirco  oportet  quod  mensura  naturalis  cognitionis  sit  ipsa 
cognoscentis  natura.  Verbi  gratia,  anima  humana  est  sub- 
stantia  ultima  inter  intellectuales ,  ac  per  hoc  naturaliter 
sortitur  quod  sit  infimo  raodo  intelligibili  ea  quae  cogno- 
scenda  sunt.  Et  hinc  surgit  quod  ipsara  oportet  esse  co- 
gnita  dearticulate ,  iuxta  ipsorum  naturas.  Et  hinc  surgit 
quod  ipsara  oportet  habere  cognita  a  phantasraatibus :  et 
consequenter ,  quod  capacitas  eius  naturalis  non  extendat 
se  ad  hoc ,  quod  sit  illa  cognoscibiha  quae  sunt  separata 
a  materia.  Angelus  autem ,  quia  elevatioris  est  essentiae , 
utpote  materiam  nullo  modo  requirentis  ad  sui  modi  es- 
sendi  perfectionem ,  et  ipse  est  alia  excellentiori  modo 
quam  anima  nostra.  Unde  est  haec  materialia  et  inferiora 
eminenter;   superiora  autem,  participative. 

V.  Et  haec  est  radix  rationis  factae  in  littera;  quae  fun- 
datur  supra  hoc  ,  quod  cognitum  est  in  cognoscente  se- 
cundum  modura  naturae  cognoscentis ;  et  quod  cognitio 
fit  secundum  modum  quo  cognitum  est  in  cognoscente. 
lam  enim  ex  declarata  radice  patet  quod  ex  his  sequitur 
quod,  si  cognoscentis  natura  est  inferioris  ordinis  quara  sit 
natura  cognita  ,  quod  non  poterit  ex  propriis  viribus  ad 
visionem  illius  se  extendere  ,  eo  quod  non  est  illud  nisi 
raodo  proprio  sibi ;  quod  est  non  esse  illud  nisi  diminuta 
quadam  participatione  ,  quae  ad  visionem    non    sufficit. 

Ex  hac  eadem  quoque  radice  omnia  obiecta  facile  sol- 
vuntur,  terminos  litterae  prius  notantibus.  Est  siquidem  hic 
sermo,  non  de  cognitione  universaliter,  sed  de  visione,  idest 
cognitione  coraplete  quidditativa.  Rursusque,  sermo  est  de 
huiusmodi  cognitione,  non  quocumque  modo  possibili,  sed 
ex  propria  natura  cognoscentis  sufficienter.  Modus  autem 
essendi  cognoscentis  et  cogniti  ,  non  secundum  speciem , 
sed  genus ,  aut  quasi  genus  sumitur.  Et  ex'  his  sequitur 
quod  obiecta  quae  assignantur  potentiis,  non  sunt  obiecta 
adaequata  extensive,  sed  sunt  obiecta  adaequata  intensive 
naturaliter :  quia  supra  illa  non  potest  naturaliter  potentia 
quidditative  penetrare,  sed  infra. 

VI.  Unde  ad  primam  obiectionem  *  dicitur,  quod  optime  '  Cf.  num.  m. 
illa  conditionalis  sequitur  ex  praemissis,  subtiliter  intellectis, 
ut  expositum  est.  Ex  hoc  enim  quod  cognitio  naturalis 
debet  proportionari  naturae  cognoscenti,  manifeste  sequitur 
quod  natura  cognoscens  non  potest  esse  inferioris  ordinis 
quam  sit  naturaliter  cognitum  ab  ea  quidditative.  Talis 
namque  cognitio  inferiores  vires  excedit.  -  Nec  est  verum 
quod  Scotus  imponit  litterae,  scilicet  quod  velit  aequali- 
tatem  seu  similitudinem  inter  cognitum  et  naturam  cogno- 
scitivam  secundura  se.  Hoc  enira  nec  somniavimus.  Sed 
littera  hic  docuit  quod  inter  cognitura  et  naturara  cogno- 
scitivam  secundum  se,  cxigitur  non  excessus  ex  parte  co- 
gniti:  et,  ut  dictum  est*,  sermo  est  de  non  excessu  in  '  Num.  praec. 
modo  essendi  generico,  et  cognito  quidditative  ac  natura- 
liter.  Unde  non  oportet  aliter  ad  opposita  respondere.  In- 
tellectus  siquidem  divinus  aut  angelicus  excedit  haec  omnia 
et  genere,  et  plus  quam  genere :  et  taraen  omnia  quiddi- 
tative  novit.  -  Quod  autem  de  oculo  respectu  caeli  affertur, 
puerile  est.  Quoniara  caelum,  ut  visibile,  non  habet  alium 
essendi  modum  quara  raixtum:  utrumque  enim  est  singu- 
lare  sensibile,  etc.  Corruptibile  autem  et  incorruptibile  sunt 
differentiae  accidentales  visibilis  ut  sic :  quemadmodura  et 
ceterae  substantiales  differentiae  accidunt  visibili,  cum  sub- 
stantia  sit  per  accidens  visibilis.  Unde  visus  non  videt  ali- 
quod  visibile  excedens  ipsum  in  modo  essendi :  quod  est 
intentum  litterae. 

Ad  secundam  vero  obiectionem,  negatur  sequela.  Quia 
angeli  non  differunt  inter  se  in  modo  essendi  generice:  sed 
omnes  conveniunt,  ut  in  httera  dicitur,  in  hoc  quod  sunt 
formae  non  in  materia  omnino. 

Ad  tertiam,  similiter  negatur  sequela.  Quoniam  excessus 
obiecti  supra  modum  cognoscentis  non  assignatur  in  littera 
pro  causa  non  visionis  obiecti  quomodocuraque ,  sed  ex 
propriis  viribus  cognoscentis.  Argumentum  autem  supponit 
esse  causam  non  visionis  absolute:  et  ideo  peccat  secun- 
dum  non  causam  ut  causam. 


QUAESTIO  XII,  ARTICULUS  V 


123 


Ad  quartam,  negatur  quoque  sequela.  Quoniam,  ut  iam 
patet,  de  obiecto  non  quomodocumque ,  sed  quidditative 
cognoscibili  naturaliter,  est  sermo:  concedo  autem  quod 
intellectus  ex  natura  sua  non  potest  quidditative  cogno- 
scere  altius  quid  quam  sit  natura  animae  nostrae.  Cum 
quo  tamen  stat,  quod  potest  per  gratiam  elevari  ad  quid- 
ditative  cognoscendum  etiam  Deum.  Non  enim  inconvenit 
potentiam  elevari  ad  cognoscendum  aliquid  quidditative , 
quod  est  extra  obiectum  quidditative  cognoscibile  a  se  na- 
turaliter.  Sed  obiectio  procedit  ac  si  obiectum  hoc  assigna- 


Nlim.  V. 


tum ,  esset  obiectum  adaequatum  extensive,  ut  sonus  re- 
spectu  auditus :  et  ideo  peccat.  lam  enim  dictum  est  *  quod 
hic  est  sermo  de  obiecto  adaequato  intensive  ex  natura 
potentiae  secundum  proprias  vires:  et  non  de  obiecto  adae- 
quato  extensive,  extra  quod  nullus  habitus  adducere  quo- 
modoUbet  potest  potentiam. 

Propositiones  autem  ex  quibus  littera  procedit,  etsi  non 
sunt  syllogisticae  formaliter,  sunt  tamen  virtualiter;  ut  su- 
perius  *  eas  ordinavimus  valde  facile,  absque  tanta  mixtura   *  Num.  i. 
quantam  fecit  Scotus. 


Ps.   XXXV,   10. 


D.  486,  910. 


ARTICULUS  QUINTUS 
UTRUM  intellectUs  creatus  ad  videndum  dei  essentiam 

ALIQUO  CREATO  LUMINE  INDIGEAT 

III  Sent;  dist.  xiv,  art.  i,  qu'  3;  IV,  dist.  XLix,  qu.  n,  art.  6;  III  Cont.  Gent.,  cap.  Liii,  uv;  de  Verit.,  qu.  viii,  art.  3; 
qu.  xvin,  an.  i ,  ad  i ;  qu.  xx,  art.  2 ;  Quodl,  VII,  qu.  i ,  art.  i  ;   Compend.  TTieot.,  cap.  cv. 


»D  QUiNTUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
intellectus  creatus  ad  videndum  essen- 
*tiam  Dei  aliquo  lumine  creato  non  in- 
jdigeat.  Illud  enim  quod  est  per  se  lu- 
cidum  in  rebus  sensibilibus,  alio  lumine  non  in- 
diget  ut  videatur :  ergo  nec  in  intelligibilibus.  Sed 
Deus  est  lux  intelligibilis.  Ergo  non  videtur  per 
aliquod  lumen  creatum. 

2.  Praeterea,  cum  Deus  videtur  per  medium, 
non  videtur  per  suam  essentiam.  Sed  cum  vide- 
tur  per  aliquod  lumen  creatum,  videtur  per  me- 
dium.  Ergo  non  videtur  per  suam  essentiam. 

3.  Praeterea,  iilud  quod  est  creatum,  nihil  pro- 
hibet  alicui  creaturae  esse  naturale.  Si  ergo  per 
aliquod  lumen  creatum  Dei  essentia  videtur,  po- 
terit  illud  lumen  esse  naturale  alicui  creaturae. 
Et  ita  illa  creatura  non  indigebit  aliquo  alio  lu- 
mine  ad  videndum  Deum:  quod  est  impossibile. 
Non  est  ergo  necessarium  quod  omnis  creatura 
ad  videndum  Dei  essentiam  lumen  superadditum 
requirat. 

Sed  contra  est  quod  dicitur  in  Psalmo  *:  in 
lumine  tuo  videbimus  lumen. 

Respondeo  dicendum  quod  omne  quod  elevatur 
ad  aliquid  "  quod  excedit  suam  naturam ,  opor- 
tet  quod  disponatur  aliqua  dispositione  ^  quae 
sit  supra  suam  naturam:  sicut ,  si  aer  debeat 
accipere  formam  ignis,  oportet  quod  disponatur 
aliqua  dispositione  ad  talem  formam.  Cum  autem 
aliquis  intellectus  creatus  videt  Deum  per  essen- 
tiam,  ipsa  essentia  Dei  fit  forma  intelligibilis  in- 
tellectus.  Unde  oportet  quod  aliqua  dispositio 
supernaturalis  ei  superaddatur,  ad  hoc  quod  ele- 
vetur  in  tantam  sublimitatem  '-'  *.  Cum  igitur  vir- 
tus  naturalis  intellectus  creati  non  sufficiat  ad  Dei 


Ver.  23. 


Vers.  2. 


essentiam  videndam,  ut  ostensum  est  *,  oportet  •  Art.  praeced. 

quod  ex    divina    gratia    superaccrescat   ei    virtus 

intelligendi.  Et  hoc  augmentum  virtutis  intellecti- 

vae  illuminationem  intellectus  vocamus;  sicut  et 

ipsum  intelligibile  vocatur  lumen  ^  vel  lux.  Et  istud  ^ 

est  lumen  de  quo  dicitur  Apoc.  xxi  *,  quod  claritas 

Dei  illuminabit  eam,  scilicet  societatem  beatorum  ' 

Deum  videntium.  Et  secundum  hoc  lumen  effi- 

ciuntur  deiformes,  idest  Deo  similes;  secundum 

illud  I  loan.  iii  * :  cum  apparuerit,  similes  ei  eri- 

mus,  et  videbimus  eum  sicuti  est  ^. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  lumen  creatum 
est  necessarium  ad  videndum  Dei  essentiam,  non 
quod  per  hoc  lumen  Dei  essentia  intelligibilis 
fiat,  quae  secundum  se  intelligibilis  est:  sed  ad 
hoc  quod  intellectus  fiat  potens  ad  intelligendum, 
per  modum  quo  potentia  fit  potentior  ad  ope- 
randum  per  habitum :  sicut  ''^  etiam  et  lumen  cor- 
porale  necessarium  est  in  visu  exteriori,  inquan- 
tum  facit  medium  transparens  in  actu,  ut  possit 
moveri  a  colore  *. 

Ad  secundum  dicendum  quod  lumen  istud  non 
requiritur  ad  videndum  Dei  essentiam  quasi  si- 
militudo  in  qua  Deus  videatur:  sed  quasi  per- 
fectio  quaedam  intellectus,  confortans  ipsum  ad 
videndum  Deum.  Et  ideo  potest  dici  quod  non 
est  medium  *  in  quo  Deus  videatur :  sed  sub  quo 
videtur.  Et  hoc  non  tollit  immediatam  visionem 
Dei. 

Ad  tertium  dicendum  quod  dispositio  ad  for- 
mam  ignis  non  potest  esse  naturalis  nisi  habenti 
formam  ignis.  Unde  lumen  gloriae  non  potest  esse 
naturale  creaturae,  nisi  creatura  esset  naturae  di- 
vinae:  quod  est  impossibile.  Per  hoc  enim  lumen 
fit  creatura  rationalis  deiformis,  ut  dictum  est  *. 


D.  361. 


In  corpore. 


a)  quod  elevatur  ad  aliquid, 
vel  ad  aliquid  G. 

P)  dispositione.  -  ad  talem  formam  addit  G, 
dispositione  om.  ACE. 

Y)  Cum  autem...  sublimitatem.  -  Om.  ACE;  ad  talemformam  aiddit  B, 


quod  elevatur  ad  altiorem  formam 
quae  sit ...  aliqua 


3)  lumen,  -  lucens  codices  et  ed.  a. 

e)  beatorum.  -  bonorum  BFa. 

iC)  et  videbimus  eum  sicuti  est.  -  Om.  codices  et  a. 

»))  sicut.  -  sic  codices  et  a  b.  ~  Pro  iii  visu,  visui  B. 

8)  medium,  -  per  medium  ACDE.  -  Pro  sub  quo,  lux  quo  E. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


IN  titulo,  intellectus  creatus  actu  vel  potentia.  Indigeat, 
non  propter  melius  ,   sed  simpliciter   ad  consequendam 
visionem  Dei. 

In  corpore    unica  conclusio ,  responsiva  quaesito  affir- 
mative :  Intellectus  creatus  eget  lumine  creato  ad  visionem 


divinam.  -  Probatur.  Intellectus  creatus  videns  Deum,  habet 
essentiam  divinam  pro  forma  inteUigibih :  ergo  eget  dispo- 
sitione  supernaturali  elevante  ad  tantam  sublimitatem:  ergo 
augmento  gratuito  virtutis  inteUectivae :  ergo  lumine  creato. 
Antecedens  patet  ex  articulo  2  *.  -  Consequentia  prima 


Ad  3. 


124 


QUAESTIO  XII,  ARTICULUS  V 


Cf.  num.  I. 


probatur  ex  illa  maxima:  omne  quod  elevatur  ad  aliquid 
excedens  suam  naturam,  oportet  disponi  dispositione  quae 
sit  supra  suam  naturam  ;  declaraturque  in  natura  aeris  et 
ignis.  -  Secunda  autem  consequentia  probatur :  quia  natu- 
ralis  virtus  intellectus  creati  non  sufficit  ad  videndam  Dei 
essentiam.  -  Tertia  vero  probatur:  quia  augmentatio  intelle- 
ctivae  vis  illuminatio  vocatur.  Quod  declaratur:  quia  ipsum 
intelligibile  ut  sic ,  dicitur  lumen  vel  lux.  Et  confirmatur 
auctoritate  Apoc.  xxi. 

Demum  ponitur  effectus  formalis  talis  luminis,  et  dicitur 
quod  est  facere  deiformes:  probaturque  auctoritate  I  loan.iii. 
Et  sic  declaravit  an  est  et  quid  est  ipsius  luminis. 

II.  Circa  illam  maximam,  nota  quod  aliquid  esse  supra 
naturam.alicuius,  contingit  dupliciter.  Uno  modo,  dignitate: 
quod  scilicet  est  supra  gradum  essentialem  naturae  alterius, 
ut  ignis  respectu  aeris.  Alio  modo,  potestate,  seu  efficacia; 
quia  scilicet  est  supra  posse  alterius ,  ut  lumen  respectu 
aeris;  quamvis  aer  sit  substantia,  et  lumen  sit  accidens. 
In  proposito  sumitur  secundo  modo.  Et  propterea  super- 
naturale  simpliciter,  si  primo  raodo  sumitur,  Deus  tantum 
est.  Secundo  autem  modo,  caritas,  gratia,  lumen  gloriae, 
et  alia  huiusmodi  supernaturalia  sunt:  quia  superant  fa- 
cultatem  omnis  naturae  creatae  et  creabilis ,  tam  active 
quam  passive;  active  quidem,  quia  possunt  in  effectus  quos 
non  potest  natura  aliqua;  passive  vero,  quia  non  possunt 
fieri  aut  pullulare  a  quacumque  natura.  Et  sic  sumitur  hic 
supernaturalis  dispositio. 

III.  Circa  primae  consequentiae  probationem  *  dubium 
est.  Primo  quia,  si  illa  maxima  est  vera,  sequitur  processus 
in  infinitum  in  dispositionibus.  Et  patet  sequela :  quia  dij- 
positio  ipsa  supernaturalis  est  quaedam  forma;  ergo  oportet 
ipsam  antecedi  ab  alia  dispositione  supernaturali,  et  iterum 
illam  ab  alia  ,  eadem  ratione ,  et  sic  deinceps. 

Secundo  oritur  dubium  quia,  dato  quod  illa  maxima  sit 
vera,  non  tenet  tamen  nisi  in  vere  formis  et  materiis,  Modo, 
essentia  divina  non  est  vere  forma  intellectus  creati  videntis 
ipsam,  cum  non  det  formaliter  illi  esse.  Undique  ergo  ratio 
ruere  videtur. 

IV.  Ad  primum  horum  breviter  dicitur,   cum  s.  Thoma 
•  Qu.Lxii,art.2,   alibi*,  quod  illa  propositio  est  verissima  de  forma  quae  est 

ut  terminus  generationis:  non  autem  de  illa  quae  est  ut 
via  ad  terminum.  Videmus  enim  in  naturalibus  quod  est 
eadem  ratio  ut  materia  disponatur  pro  forma  substantiali 
terminante  generationem,  et  pro  accidentalibus  praeviis  ad 
illam;  ut  patet  de  aqua,  igne  et  calore.  Et  propterea  non 
sequitur  processus  in  infinitum ,  sed  est  status  in  forma 
quae  se  habet  ut  dispositio  :  dispositionis  enim  non  oportet 
esse  dispositionem,  sicut  formae  oportet  esse  dispositionem. 
Ad  secundum  autem  dlcitur  per  interemptionem.  Es- 
sentia  namque  divina  est  vere  forma  intelligibilis,  et  non 
naturalis :  et  ideo  non  oportet  quod  det  formaliter  esse, 
sed  quod  det  formaliter  intelligere ;  speciei  namque  intel- 
ligibiiis  in  actu  perfecto  esse  est  ipsum  intelligere.  -  Nec 
soium  essentia  divina  est  vere  forma,  in  esse  intelligibili, 
intellectus  creati  videntis  ipsam:  sed  etiam  est  forma  ut 
ultimus  generationis  terminus.  Non  enim  est  ut  forma  in- 
telligibilis  in  habitu,  sed  in  actu;  cum  qua  intelligere  non 
ponit  in  numerum,  sicut  nec  esse  ponit  in  numerum  cum 
forma  cuius  est  (non  enim  sunt  duo  termini  generationis 
forma  et  eius  esse,  sed  unus)  :  eodem  quippe  cursu  pro- 
portionaliter  currit  esse  intelligibile. 

V.  Circa  probationem  secundae  consequentiae,  adverte 
quod  littera  simul  duo  facit,  dum  et  consequentiam  probat, 
et  quasi  aliud  medium  ad  conclusionem  innuit.  Probat 
quidem ,  subintelligens  quod  essentiam  divinam  esse  for- 
mam  intellectus,  et  videre  Deum,  idem  sint.  Ac  per  hoc, 
dispositio  elevans  ad  divinam  essentiam  est  id  quod  elevat 
ad  videndum.  Et  consequenter,  cum  intellectus  creatus  sit 
insufficiens  ex  se,  illa  dispositio  est  ipsa  elevatio  seu  aug- 
mentatio  virtutis  intellectivae ,  reddens  ipsam  sufficientem 
ad  videndum.  -  Aliud  quodammodo  innuit  medium,  pro 
quanto  augmentum  hoc  ad  duo  poni  insinuatur:  et  ad 
disponendum  intellectum  pro  tam  excelsa  forma  intelligi- 
bili ;  et  ad  vires  praebendum  eidem,  ut  possit  elicere  actum 
visionis.  Hoc  enim  secundum  tangitur,  cum  de  insufficientia 


ad  3. 


intellectus  ad  videndum,  et  augmento  virtutis  intellectivae 
fit  mentio. 

VI.  Circa  terminos  consequentis,  nota  primo  ly  augmen- 
tum,  ex  III  Contra  Gent.,  cap.  liii,  quod  dupliciter  potest 
virtus  agentis  augeri.  Uno  modo,  per  simplicem  intensio- 
nem :  et  sic  aqua  calida  fit  calidior.  Alio  modo,  pef  alterius 
formae  appositionem :  sicut  virtus  aeris  augetur  per  super- 
additum  lumen.  In  proposito  est  sermo  de  augmento  se- 
cundo  modo,  et  non  primo:  quoniam  prima  augmentatio 
non  dat  nisi  operationem  eiusdem  rationis,  perfectiorem 
tamen;  secunda  autem  elevat  ad  operationem  alterius  spe- 
ciei  et  generis,  et  ordinis  quandoque,  ut  patet.  -  Secundo, 
ly  gratuitum.  Cum  enim  quaestio  sit  de  intellectu  tam 
creato  quam  creabili,  oportet,  si  augmento  opus  est,  aug- 
mentum  ipsOm  esse  supra  naturam  omnis  intellectus  tam 
creati  quam  creabiUs,  ac  per  hoc  extra  totum  ordinem 
connaturalium ;  et  consequenter  quod  sit  de  ordine  gratui- 
torum,  non  ex  modo  consequendi  tantum,  ut  vita  resurgen- 
tium,  sed  ex  ipsa  substantia  seu  quidditate  sua,  ut  caritas. 

VII.  Contra  hanc  conclusionem  multi  arguunt.  In  pri- 
mis  Scotus,  in  III,  dist.  xiv,  qu.  i,  et  in  IV,  dist.  xlix,  qu.  xi, 
arguit  quadrupliciter.  Primo ,  obiectum  ex  se  lux  intelli- 
gibilis,  sufficienter  potens  movere  intellectum  ad  sui  vi- 
sionem ,  non  eget  lumine  coagente  sibi  ad  causandara  vi- 
sionem.  Deus  est  huiusraodi.  Ergo.  -  Secundo ,  si  lumen 
gloriae  ponitur  ut  forraa  qua  intellectus  fiat  et  sit  sufficiens 
ad  videndum  Deum ,  ergo  per  aliquam  formam  creatam 
possibile  esset  naturaliter  videre  Deum.  Probatur  sequela: 
quia  sicut  caecus  miraculose  illuminatus,  naturaUter  videt, 
ita  beatus  supernaturaUter  illuminatus ,  naturaliter  videt 
Deum ;  lumen  enim  gloriae ,  sicut  quaelibet  perfectio  po- 
sita  in  inteUectu ,  perficit  inteUectum  naturaUter,  quamvis 
supernaturaliter  ponatur.  -  Tertio ,  quia  quidquid  potest 
Deus  mediante  causa  effectiva  secunda ,  potest  sine  illa, 
Sed  lumen  gloriae  ponitur  ut  efficiat  visionem.  Ergo.  - 
Quarto,  quia  magis  videtur  necessarium  ponere  speciem 
intelUgibilem  Dei,  quam  luraen  gloriae :  sed  illa  non  poni- 
tur :  ergo.  Probatur  antecedens :  quia  illa  esset  propter  per- 
fectionera  inteUectus  ut  memoria  est;  istud  autera  perficit 
in  actu  secundo ,  ad  quod  sufficit  obiectura  praesens  in 
seipso,  ut  ex  dictis  patet. 

VIII.  Durandus  deinde  dupliciter  arguit  *.  Primo,  lumen  *  iv  Sent.,  dist. 

\,        .  '^,  .        .  .        ,,         XLK,  qu.  II. 

glonae  ponitur  propter  excellentiam  obiecti  super  intelle- 

ctum  creatum,  ut  patet  in  littcra  huius  articuli:  ergo  fru- 

stra.    Probatur    consequentia  :  quia    obiectum  in  infinitura 

excedit  non  solura  intellectum  creatum  secundum  se,  sed 

etiara  cura  tali  lumine;  et   consequenter   lumen   tale  non 

reddit  inteUectura    de    improportionato    proportionatum.  - 

Secundo,  quia,  quidquid  sit,  frater  Thomas  in  IV,  dist,  xlix*,    "  Q"-  ",  ««•  7- 

tenet  quod  visio  Dei  potest  communicari  homini  in  solis 

dispositionibus  viae,  Ergo  non  exigitur  lumen  gloriae,  quod 

est  propria  dispositio  patriae. 

Multa  alia  recitantur  apud  Capreolum*,  dist.xLix,  qu,  iv,   •  Lib.  iv. 
argumenta,  quae  consulto  omitto:  aut  enim  supponunt  in- 
teUectum  pure  passive  concurrere  ad  visionem  Dei;  aut  quia 
ex  his  facile  solvuntur,  vel  a  suis  auctoribus  soluta  sunt. 

IX.  Ad  primum  *  Scoti,  breviter,  potest  concedi  totum,   '  Cf.  num.  vii. 
et  dici  quod  indigentia  non  est  ex  parte  Dei,  seu  obiecti, 

sed  ex  parte  intellectus  creati.  Unde,  consideratis  utrisque, 
negatur  maior, 

Ad  secundum  dicitur ,  quod  hic  est  servandum  iUud : 
sententiam  tene,  sed  linguam  cohibe.  Simpliciter  quidem 
nuUum  inconveniens  est  concedere  quod  per  aliquam  for- 
mam  creatam,  non  tamen  ut  speciem,  intellectus  creatus 
naturaliter  videt  Deura,  Quoniam  quiUbet  habitus,  et  omnis 
forma ,  est  ex  propria  natura  principium  proprii  actus. 
Habens  enira  caritatem ,  ut  sic ,  naturaliter  diligit  Deum 
meritorie,  etc, :  non  enira  minus  caritas  incUnat  ad  actura 
proprium,  quam  ceteri  habitus,  Signum  autem  naturalitatis 
est  delectatio :  experimur  enim  nos  delectabiUter  omnia 
operari  quorum  habitus  habemus,  sive  naturales  sive  su- 
pernaturales,  Veruntamen,  ne  errandi  occasio  sumatur,  dis- 
tinguendum  est,  quod  videre  Deum  naturaliter  per  aUquam 
formam  creatam ,  potest  intelUgi  dupliciter :  uno  modo , 
per  formam  creatara  et  naturalem,  seu  connaturalem ;  aUo 


QUAESTIO  XII,  ARTICULUS  VI 


125 


modo,  per  formam  creatam  supernaturalem,  et  non  solum 
supernaturaliter :  et  quod  primo  modo  est  impossibile,  ac 
refutatum ;  secundo  vero  modo ,  est  necessarium.  Et  tale 
est  lumen  gloriae.  IUuminatus  quidem  illo ,  naturalissime 
videt  Deum,  adeo  ut  impossibile  sit  non  videre  illum,  stante 
lumine.  -  Unde  patet  quod  non  est  simile  de  caeco  illumi- 
nato,  et  de  intellectu  iiluminato :  quia  ibi  vis  data  est  na- 
turalis,  licet  supernaturaliter  data;  hic  vero  vis  data  est  et 
supernaturaliter  data,  et  est  supernaturalis. 

Ad  tertium,  negatur  argumentum.  Est  enim  sophisma 
figurae  dictionis :  mutatur  siquidem  quid  in  quale,  seu 
ad  aliquid.  Visio  enim  Dei  creata  non  significat  rem  abso- 
lute,  sed  significat  actum  in  ordine  ad  agens  creatum.  Et 
sic  est  simile  sicut  si  argueretur:  Deus  producit  actum  me- 
ritorium  mediante  voluntate  et  caritate  Petri;  ergo  potest 
producere  illum  sine  eis. 

Ad  quartum,  negatur  antecedens.  Nec  probatio  aliquid 
valet:  quoniam  memoria  intellectiva  impertinens  est  feli- 
citati ,  quae  consistit  in  actu ,  et  non  in  habitu. 

Et  bene  adverte  quod  Scotus,  cum  sequacibus,  non  potest 
amplius  in  hac  materia  sustineri:  quoniam  in  Clementina 
Ad  nostrum,  de  Haereticis,  expresse  erroris  damnantur  di- 
centes  quod  anima  non  indiget  lumine  gloriae  elevante 
ipsam  ad  videndum  Deura.  Ubi  cernis  Ecclesiam,  amplexam 
s.  Thomae  doctrinam,  determinasse  non  solum  indigentiam 
luminis,  sed  causam ;  scilicet,  ut  elevetur  anima  ad  talem 
visionem,  ut  in  littera  dicitur. 
Cf.  num.  VIII.  X.  Ad  primum  Durandi  *,  concesso  antecedente,  negatur 
sequela.  Ad  probationem  dicitur,  quod  ex  perversa  inter- 
pretatione  procedit.  Poni  enim  propter  excellentiam  obiecti 
supra  potentiam ,  contingit  uno  modo,  ut  adaequetur  ex- 
cessus,  augendo  potentiam:  et  iuxta  hunc  sensum  pro- 
cedit  probatio,  sed  contra  nullum  militat.  Alio  modo,  ut 
-  excessus  non  prohibeat  attinctionem  potentiae  ad  tam  ex- 
cellens  obiectum :  et  ad  hunc  sensum  ponitur  lumen  glo- 
riae  propter  excellentiam  obiecti  supra  potentiam.  Contra 
autem  hunc  sensum,  manifeste  patet  probationem  non  pro- 
cedere.  -  Quod  si  fiat  vis  in  hoc,  quod  de  non  proportio- 
nato  fieri  dicitur  proportionatus ,  iam  habita  est  responsio 
in  littera,  in  art.  i,  in  responsione  ad  ultimum,  declarando 
quomodo  intelligitur  proportionis  nomen  in  proposito. 

Ad  secundum  dicitur,  quod  Durandus  noluit  intelligere 
illa  s.  Thomae  verba,  qu.  n,  art.  7.  Lumen  siquidem  glo- 
riae  potest  dupliciter  haberi :  uno  modo  per  modum  pas- 
sionis,  alio  modo  per  modum  habitus.  Primo  modo,  non 
ponit  hominem  extra  viam  :  secundo  modo ,  est  propria 
patriae  dispositio.  Et  ideo ,  cum  in  solis  dispositionibus 
viae  dicitur,  idest  in  dispositionibus  non  ponentibus  ho- 
minem  extra  viam  simpliciter,  intelligitur.  Et  quod  haec 
sit  mens  vera  s.  Thomae,  ex  eo  liquet,  quod  in  Qu.  de  Ver., 
qu.  x,  art.  1 1 ,  ponit  idem  quod  in  IV,  et  tamen  in  eisdem 
Qu.  de  Ver.,  qu.  xiii,  art.  2,  et  qu.  xx,  art.  2,  sic  exponit;  et 
similiter  in  II''  11''^ ,  qu.  clxxv,  art.  3.  Quare  indubie  sic  te- 
nendum  est. 

XI.  In  responsione  ad  tertium,  quoniam  subtilis  valde 
doctrina  traditur,  adverte  duo.  Primo ,  quid  est  tam  esse 
quam  fieri  connaturale  alicui.  Secundo,  quae  sit  proportio 
inter  lumen  gloriae  et  divinam  substantiam. 

Esse  connaturale  est  oriri,  seu  pullulare,  ex  intrinsecis 
Cap.  I,  n.  5.      illius  naturae;  ut  ex  II  Physic*  patet,  et  in  motu  elemen- 


torum  apparet.  Fieri  vero  connaturale  est  fieri  quod  id 
quod  non  fluit  ex  principiis  alicuius,  fluat  ex  principiis  eius. 
Hoc  autem  imaginari  nullo  modo  potest,  nisi  natura  trans- 
feratur  in  naturam :  sic  enim  solummodo  principia  a  quibus 
aliquid  fluit,  effici  possunt  principia  eius  a  quo  non  fluit. 

Proportio  inter  lumen  gloriae  et  divinam  essentiam,  non 
in  esse  naturae,  sed  in  esse  intelligibili,  est  proportio  pro- 
prii  connaturalis  ad  naturam  a  qua  fluit.  Quod  sic  ex  dictis 
probatur.  Lumen  gloriae  nihil  aliud  est  quam  vis,  ut  pro- 
pria  dispositio,  unitiva  divinae  essentiae  ut  formae  intelli- 
gibilis,  atque  factiva  visionis  divinae:  ad  haec  enim  duo 
lumen  gloriae  poni,  patet  ex  dictis.  Sed  habere  divinam  es- 
sentiam  ut  formam  intelligibilem,  et  similiter  videre  Deum, 
soli  Deo  est  connaturale.  Ergo  lumen  gloriae  soli  divinae 
naturae  connaturale  est.  Et  hinc  sequitur  divinam  essen- 
tiam  et  lumen  gloriae  esse  eiusdem  ordinis,  eo  modo  quo 
dispositio  ultima  et  forma  sunt  eiusdem  ordinis  ,  scUicet 
quoad  connaturalitatem :  quia  scilicet  cuicumque  naturale 
est  unum,  et  reliquum,  et  cui  non  unum,  neutrum.  Et 
propterea  in  littera  dicitur  quod  lumen  gloriae  non  potest 
esse  connaturale  alicui,  nisi  illa  res  transferretur  in  divi- 
nam  naturam. 

XII.  Ex  his  autem  patet  falsitas  opinionis  Scoti,  in  i 
quaest.  prol.  Primi  Sent.,  volentis  quod  naturale  et  super- 
naturale  non  distinguant  res ,  sed  habitudines  ad  causas 
activas.  Lumen  siquidem  gloriae,  et  caritas,  et  dona  Spi- 
ritus  Sancti,  et  si  qua  sunt  huiusmodi,  omnia  sunt  super- 
naturalia  entia,  non  solum  quia  a  solo  agente  supernaturali 
causari  possunt;  sed  quia  nulli  creaturae  factae  aut  factibili 
connaturalia  esse  possunt ;  propter  quod  dicuntur  entia 
supernaturalis,  imo  divini  ordinis. 

Et  si  contra  hoc  obiiciatur  de  distantia  infinita  inter 
Deum  et  lumen  gloriae;  aut  quod  aliud  est  loqui  de  lu- 
mine  gloriae  per  essentiam,  et  aliud  de  eo  per  participa- 
tionera ;  et  quod ,  licet  luraen  gloriae  per  essentiam  sit 
proprium  Deo,  non  tamen  per  participationem,  de  quo  ta- 
men  loquiraur:  facile  responderi  potest,  quod  distantia  in- 
finita  nihil  aliud  infert,  nisi  quod  inter  quodcuraque  luraen 
gloriae  creatura  et  Deum  sunt  infiniti  medii  gradus.  Inter 
dispositionem  namque  propriam  et  formara  substantialem 
est  maxiraa  distantia,  et  longe  maior  quam  inter  duas  sub- 
stantias;  et  tamen  illae  sunt  eiusdem  ordinis  quoad  con- 
naturalitatem,  et  istae  non;  quamvis  istae  magis  conveniant 
in  natura,  quia  forte  sunt  eiusdem  speciei,  ut  Socrates  et 
Plato  ,  etc.  Maior  ergo  vel  minor  distantia  nihil  facit  ad 
propositum.  Igitur  non  infinita.  -  Nec  decipiraur,  ut  secunda 
obiectio  proponit.  Quoniam,  sicut  tota  latitudo  visionis  di- 
vinae  essentiae  soli  Deo  est  connaturahs;  diversiraode  ta- 
men ,  quia  in  summo  incommunicabiliter  ad  extra ,  citra 
summum  vero  coramunicabiliter  plus  et  minus,  in  infinitum: 
sic  tota  latitudo  luminis  gloriae  et  caritatis,  etc,  similiter 
tota  latitudo  habendi  divinam  essentiara  ut  forraam  intel- 
ligibilem,  soli  Deo  est  connaturalis;  sed  in  summo  incora- 
municabiliter ,  limitate  autem  communicatur ,  non  tamen 
connaturale  fit,  alteri.  Sicut  si  lux  acceptetur  propria  qua- 
litas  solis,  tota  latitudo  lucis  est  connaturalis  soli  tantum; 
sed  in  summo  incommunicabiliter ,  citra  suraraum  vero 
communicabilis ;  non  ita  ut  sit  connaturale  aliis,  quia  non 
ut  fluat  ab  illis  (si  astra  ponantur  extraneae  naturae  a  soUs 
natura),  sed  ut  sit  eorum  ex  diffusione  a  luce  solari. 


Vcrs.  2. 


ARTICULUS  SEXTUS 

UTRUM  VIDENTIUM  ESSENTIAM  DEI  UNUS  ALIO  PERFECTIUS  VIDEAT 

Infra,  qu.  Lxn,  art.  9;  IV  Sent.,  dist.  xlix,  qu.  11,  art.  4;  III  Cont.  Gent.,  cap.  Lviii. 


D  SEXTUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
videntium  essentiam  Dei  unus  alio  per- 
fectius  non  videat.  Dicitur  enim  I  loan. 
:  videbimus  eum  sicuti  est.  Sed  ipse 


III 


*. 


uno   modo   est.   Ergo   uno   modo   videbitur   ab 

omnibus.  Non  ergo  perfectius  et  minus  perfecte. 

2.PRAETEREA,  Augustinus  dicit,  in  libro  Octoginta 

triiim  Qq.  *,  quod  unam  rem  non  potest  unus  alio  ' 


o)  non  potest  unus  alio.  -  non  potest  alius  alio  codices. 


Qu.  uxn. 
a 


126 


QUAESTIO  XII,  ARTICULUS  VI 


•  Art.  3. 


•  Vers.  3. 

c 


•  Vers.  41. 


•  Art.  a. 


plus  intelligere.  Sed  omnes  videntes  Deum  per 
essentiam,  intelligunt  Dei  essentiam:  intellectu 
enim  videtur  Deus,  non  sensu  ^j  ut  supra  *  habi- 
tum  est.  Ergo  videntium  divinam  essentiam  unus 
alio  non  clarius  videt. 

3.  Praeterea  ,  quod  ^  aliquid  altero  perfectius 
videatur,  ex  duobus  contingere  potest:  vel  ex  parte 
obiecti  visibilis;  vel  ex  parte  potentiae  visivae 
videntis.  Ex  parte  autem  obiecti,  per  hoc  quod 
obiectum  perfectius  in  vidente  recipitur,  scilicet 
secundum  perfectiorem  similitudinem.  Quod  in 
proposito  locum  non  habet:  Deus  enim  non  per 
aliquam  similitudinem ,  sed  per  eius  essentiam 
praesens  est  intellectui  essentiam  eius  videnti. 
Relinquitur  ergo  quod  ',  si  unus  alio  perfectius 
eum  videat,  quod  hoc  sit  secundum  differentiam 
potentiae  intellectivae.  Et  ita  sequitur  quod  cuius 
potentia  intellectiva  naturaliter  est  sublimior,  cla- 
rius  eum  videat.  Quod  est  inconveniens ,  cum 
hominibus  promittatur  in  beatitudine  aequalitas 
angelorum. 

Sed  contra  est  quod  vita  aeterna  in  visione 
Dei  consistit,  secundum  illud  loan.  xvii*:  haec 
est  vita  aeterna,  etc.  ^  Ergo,  si  omnes  aequaliter 
Dei  essentiam  vident ,  in  vita  aeterna  omnes 
erunt  aequales.  Cuius  contrarium  dicit  Apostolus, 
I  Cor.  XV  * :  stella  differt  a  stella  in  claritate. 

Respondeo  dicendum  quod  videntium  Deum  per 
essentiam  unus  alio  perfectius  eum  videbit.  Quod 
quidem  non  erit  per  aliquam  Dei  similitudinem 
perfectiorem  in  uno  quam  in  alio :  cum  illa  visio 
non  sit  futura  per  aliquam  similitudinem,  ut  osten- 
sum  est*.  Sed  hoc  erifper  hoc,  quod  intellectus 
unius  habebit  maiorem  virtutem  seu  facultatem 
ad  videndum  Deum,  quam  alterius  ^.  Facultas 
autem   videndi    Deum    non   competit    intellectui 


creato  secundum  suam  naturam,  sed  per  iumen 
gloriae,  quod  intellectum  in  quadam  deiformitate 
constituit,  ut  ex  superioribus  *  patet.  Unde  intel-  •  Art.  praeced. 
lectus  plus  participans  de  lumine  gloriae,  perfe- 
ctius  Deum  videbit.  PIus  autem  participabit  de 
lumine  gloriae,  qui  plus  habet  de  caritate:  quia 
ubi  est  maior  caritas,  ibi  1  est  maius  desiderium;  1 

et  desiderium  quodammodo  facit  desiderantem 
aptum  et  paratum  *  ad  susceptionem  desiderati.  9 

Unde  qui  plus  habebit  de  caritate ,  perfectius 
Deum  '  videbit,  et  beatior  erit.  ' 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod,  cum  dicitur 
pidebimiis  eum  sicitti  est,  hoc  adverbium  sicuti'  * 

determinat  modum  visionis  ex  parte  rei  visae ; 
ut  sit  sensus,  videbimus  eum  ita  esse  sicuti  est , 
quia  ipsum  esse  eius  videbimus.  quod  est  eius 
essentia.  Non  autem  determinat  modum  visionis 
ex  parte  videntis,  ut  sit  sensus,  quod  ita  erit  per- 
fectus  modus  videndi,  sicut  est  in  Deo  perfectus 
modus  essendi. 

Et  per  hoc  etiam  ^  patet  solutio  ad  secundum.  x 

Cum  enim  dicitur  quod  rem  unam  unus  alio 
melius  non  ^*  intelligit,  hoc  habet  veritatem  si  re-  v 

feratur  ad  modum  rei  intellectae:  quia  quicum- 
que  intelligit  rem  esse  aliter  quam  sit,  non  vere 
intelligit.  Non  autem  si  referatur  ad  modum  intel- 
ligendi :  quia  intelligere  unius  est  perfectius  quam 
intelligere  alterius. 

Ad  tertium  dicendum  quod  diversitas  videndi 
non  erit  ex  parte  obiecti,  quia  idem  obiectum 
omnibus  praesentabitur,  scilicet  Dei  essentia :  nec 
ex  diversa  participatione  obiecti  per  differentes 
similitudines :  sed  erit  per  diversam  facultatem 
intellectus,  non  quidem  naturalem,  sed  gloriosam, 
ut  dictum  est  *.  '  i"  ofp- 


P)  sensu.  -  visu  ACE,  sensu  vel  visu  B. 

Y)  quod.  ~  ut  B.  -  Pro  altero,  alio  BD.  -  Pro  videatur,  videat  A. 

S)  quod.  —  Om.  codices.  -  Pro  secundum,  per  ABCDE. 

e)  etc.  -  ut  cognoscant  te  Deum  verum  ABCDEF. 

^)  alterius.  -  alius  ABCDEFa. 

ri)  ibi.  -  Om.  ABCDEF. 


0)  aptum  et  paratum.  -  apertum  et  patulum  ACEFG,  apertum  et 
paulum  D,  apertum  et  paratum  ed.  a. 
i)  Deum.  ~  cum  ABCDEF. 
x)  hoc  adverbium  sicuti.  -  adverbium  Fa. 
X)  etiam.  -  Om.  BD. 
(i)  melius  non.  -  non  magis  codices. 


Oommentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTULus  clarus.  -  In  corpore  tria.  Primo ,  proponitur 
conclusio  responsiva  quaesito  affirmative,  scilicet:  Vi- 
dentium  Deum  unus  perfectius  videbit  quam  alius.  Se- 
cundo ,  excluditur  falsa  huius  causa.  Tertio ,  probatur  ex 
vera  causa. 

II.  Quoad  secundum,  adverte  quod  idem  obiectum  me- 
lius  ab  uno  videri  quam  ab  alio,  ex  duobus  oriri  potest. 
Primo,  quia  per  limpidiorcm-  speciem  ab  uno  videtur  quam 
ab  alio:  sicut  experimur  quod  per  speciem  in  aere  mclius 
videmus  quam  per  eam  in  aqua,  et  per  meliora  ocularia  si- 
militer.  Secundo  etiam  oriri  potest  ex  acutiore  visu.  -  Patet. 
Stante  namque  identitate  visibilis  cum  aequalitate  speciei 
et  visivae  virtutis,  impossibile  est  fingere  unde  melior  fiat 
visio:  distantia  namque  et  medium,  etc,  omnia  ad  speciei 
qualitatem  spectant.  -  Littera  ergo  primam  causam  excludit 
sufficienter,  ex  hoc  quod  visio  illa  non  est  futura  per  spe- 
ciem:  secundam  autem  amplectitur. 


III.  Quoad  tertium ,  probatur  conclusio  sic.  Videntium 
Deum  unus  alio  habet  maiorem  caritatem:  ergo  maius 
desiderium :  ergo  est  magis  aptus  et  paratus  ad  susceptio- 
nem  Dei :  ergo  habet  maius  lumen  gloriae :  ergo  maiorem 
facultatem  ad  videndum  Deum :  ergo  perfectius  videbit 
Deum  quam  alius.  -  Antecedens  supponitur.  Prima  conse- 
quentia  nota  est  ex  terminis,  cum  secunda  et  tertia.  Caritas 
enim  ipsa  est  desiderium  Dei :  desiderium  autem  constat 
praeparationem  magnam  esse  ad  desiderati  complexum. 
Lumen  vero  gloriae  nihil  aliud  esse  quam  dispositionem 
ad  Dei  susceptionem,  iam  dictum  est  *:  et  propterea  de- 
siderii  quantitati  respondere  oportet,  sicut  dispositionem 
aptitudini  et  praeparationi.  Quarta  autem  consequentia  pro- 
batur:  quia  non  naturae,  sed  gloriae  lumen  constituit  in- 
tellectum  in  quadam  deiformitate ;  ex  hoc  namque  quod 
divinae  naturae  participes  fimus,  possumus  ipsum  videre. 
Ultima  autem  patet. 


Art.  praec. 


QUAESTIO  XII,  ARTICULUS  VII 


127 


ARTICULUS  SEPTIMUS 

UTRUM  VIDENTES  DEUM  PER  ESSENTIAM  IPSUM  COMPREHENDANT 

III  Sent.,  dist.  xiv,  art.  2,  qu'  i  ;  dist.  xxvti,  qu.  iii,  art.  2;  IV,  dist.  xLix,  qu.  n,  art.  3;  III   Ojtit.  Gent.,  cap.  lv; 
Qq.  disp.,  de   Verit.,  qu.  11,  art.  i,  ad  3;  qu.  viii,  art.  2;  qu,  xx,  art.  5;  de   Virtut.,  qu.  11,  art.  10,  ad  5;  Cotnpend.  Theol.,  cap,  cvi; 

in  loan.,  cap.  i.  lect.  xi;  Ephes.,  cap.  v,  lect.  iii. 


Vers.  12. 


Vers.  26. 


Ibid.  vers.  24. 


*  Epist.cxLvii  (al . 
cxii),  cap.  IX. 


•  Art. 
ad  I. 


praeced., 


Vcrs.  18,  19. 


*  Serm.  ad  Pop. 
c%yu(&\.deVerb. 
Dom. ,  xxxviii  ] , 
cap.  iii. 
S 


>D  sEPTiMUM  sic  PROCEDiTUR.  Vidctur  quod 
videntes  Deum  per  essentiam  ipsum 
^comprehendant.  Dicit  enim  Apostolus, 
^Philipp.  iii  *:  seqiior  autem  si  quo  modo 
cojnprehendam.  Non  autem  frustra  sequebatur: 
dicit  enim  ipse,  I  Cor.  ix  *:  sic  curro,  non  quasi 
in  incertum.  Ergo  ipse  comprehendit:  et  eadem 
ratione  alii,  quos  ad  hoc  invitat,  dicens  *:  sic  cur- 
rite,  ut  comprehendatis. 

2.  Praeterea,  ut  dicit  Augustinus  in  libro  de 
Videndo  Deum  ad  Paulinam  *,  illud  comprehendi- 
tur,  quod  ita  totum  videtur,  ut  nihil  eius  lateat 
videntem.  Sed  si  Deus  per  essentiam  videtur,  totus 
videtur,  et  nihil  eius  latet  videntem ;  cum  Deus 
sit  simplex.  Ergo  a  quocumque  "  videtur  per 
essentiam,  comprehenditur. 

3.  Si  dicatur  quod  videtur  totus,  sed  non  tota- 
liter,  contra:  totaliter  vel  dicit  modum  videntis, 
vei  modum  rei  visae.  Sed  iile  qui  videt  Deum 
per  essentiam,  videt  eum  totaliter,  si  significetur 
modus  rei  visae:  quia  videt  eum  sicuti  est,  ut 
dictum  est*.  Similiter  videt  eum  totaliter,  si  signi- 
ficetur  modus  videntis:  quia  tola  virtute  sua  ^ 
intellectus  Dei  essentiam  videbit.  Quilibet  ergo  vi- 
dens  Deum  per  essentiam,  totaliter  eum  videbit  "^. 
Ergo  eum  comprehendet. 

Sed  contra  est  quod  dicitur  lerem.  xxxii  *: 
Fortissime,  magne,  potens,  Dominus  exercituum 
nomen  tibi;  magnus  consilio,  et  incomprehensibilis 
cogitatu.  Ergo  comprehendi  non  potest. 

Respondeo  dicendum  quod  comprehendere  Deum 
impossibile  est  cuicumque  intellectui  creato:  attin- 
gere  vero  mente  Deum  qualitercumque ,  magna 
est  beatitudo,  ut  dicit  Augustinus  *. 

Ad  cuius  evidentiam,  sciendum  est  quod  illud 
comprehenditur  °,  quod  perfecte  cognoscitur.  Per- 
fecte  autem  cognoscitur,  quod  tantum  cognosci- 
tur,  quantum  est  cognoscibiie.  Unde  si  id  quod 
est  cognoscibile  per  scientiam  demonstrativam , 
opinione  teneatur  ex  aliqua  ratione  probabili  con- 
cepta,  non  comprehenditur.  Puta,  si  hoc  quod  est 
triangulum  habere  tres  angulos  aequales  duo- 
bus  rectis,  aliquis  sciat  per  demonstrationem  ^ , 
comprehendit  illud:  si  vero  aliquis  eius  opinionem 
accipiat  probabiliter,  per  hoc  quod  a  sapientibus 
vel  pluribus  ita  dicitur,  non  comprehendet  ^  ipsum. 


quia  non  pertingit  ad  illum  perfectum  modum 
cognitionis,  quo  cognoscibilis  est. 

Nullus  autem  intellectus  creatus  pertingere  po- 
test  ad  illum  perfectum  modum  cognitionis  divinae 
essentiae,  quo  cognoscibilis  est.  Quod  sic  patet. 
Unumquodque  enim  '''  sic  cognoscibile  est,  secun-  i 

dum  quod  est  ens  actu.  Deus  igitur,  cuius  esse 
est  infinitum ,  ut  supra  *  ostensum   est ,   infinite  *  Q»- »".  »«■  '• 
cognoscibilis  est.  Nullus  autem  intellectus  creatus 
potest  Deum  infinite  cognoscere.  Intantum  enim 
intellectus  "  creatus  divinam  essentiam  perfectius  0 

vel  minus  perfecte  cognoscit,  inquantum  maiori 
vel  minori  lumine  gloriae  perfunditur.  Cum  igitur 
lumen  gloriae  creatum,  in  quocumque  intellectu 
creato  receptum,  non  possit  esse  infinitum,  im- 
possibile  est  quod  aliquis  intellectus  creatus  Deum 
infinite  cognoscat.  Unde  impossibile  est  quod  Deum 
comprehendat  *.  '  ^-  366, 668. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  comprehensio 
dicitur  dupliciter.  Uno  modo,  stricte  et  proprie, 
secundum  quod  aliquid  includitur  in  comprehen- 
dente.  Et  sic  nullo  modo  Deus  comprehenditur, 
nec  intellectu  nec  aliquo  alio:  quia,  cum  sit  in- 
finitus,  nullo  finito  includi  potest ,  ut  aliquid  fini- 
tum  eum  infinite  capiat,  sicut  ipse  infinite  '  est.  ' 

Et  sic  de  comprehensione  nunc  quaeritur.  -  Alio 
modo  comprehensio  largius  "  sumitur,  secundum  " 

quod    comprehensio    insecutioni   opponitur.    Qui 
enim  attingit  aliquem,  quando  iam  tenet  ipsum, 
comprehendere  eum  dicitur,  Et  sic  Deus  compre- 
henditur  a  beatis,  secundum  illud  Cant.  iii  *:  tenui  •  vers.  4- 
nec  dimittam.  Et  sic   intelliguntur   auctori- 


eum. 


tates  ^  Apostoli  de  comprehensione.  -  Et  hoc  modo 
comprehensio  est  una  de  tribus  dotibus  animae, 
quae  respondet  spei;  sicut  visio  fidei,  et  fruitio 
caritati.  Non  enim,  apud  nos,  omne  quod  videtur, 
iam  tenetur  vel  habetur:  quia  videntur  interdum 
distantia,  vel  quae  non  sunt  in  potestate  nostra. 
Neque  iterum  omnibus  quae  habemus,  fruimur: 
vel  quia  non  delectamur  in  eis;  vel  quia  non 
sunt  ultimus  finis  desiderii  nostri ,  ut  desiderium 
nostrum  impleant  et  quietent.  Sed  haec  tria  ha- 
bent  beati  in  Deo:  quia  et  vident  ipsum;  et  vi- 
dendo,  tenent  sibi  praesentem,  in  potestate  haben- 
tes  semper  eum  videre;  et  tenentes  '",  fruuntur 
sicut  ultimo  fine  desiderium  implente.  . 


a)  quocumqiie.  -  quibuscumque  ABCDE. 

P)  sua.  -  sui  B. 

Y)  eum  videbit.  -  videbit  ABCD,  eum  videt  FGa;  Quilibet...  vide- 
bit  om.  E. 

3)  sciendum  est  quod  illud  comprehenditur.  -  sciendum  est  quod 
illud  comprehendi  dicitur  ABCDEF. 

e)  sciat  per  demonstrationem.  -  per  demonstrationem  accipiat  A 
BCDE. 


X,)  comprehendet.  -  comprekendit  BpF  et  edd.  ab.-  Pro  pertingit, 
pertinget  ACDEFGai. 

7))  enim.  -  Om.  BD.  -  sic  om.  codices  et  ab. 

0)  intellectus.  ~  aliquis  intellectus  ACDEFG. 

i)  infinite.  -  infinitus  PsF. 

x)  largius.  -  large  codices. 

X)  intelliguntur  auctoritates.  -  intelligitur  auctoritas  BG. 

(i)  tenentes.  -  eum  addunt  BD. 


I 


128 


QUAESTIO  XII,  ARTICULUS  VIII 


Ad  secundum  dicendum  quod  non  propter  hoc 
Deus    incomprehensibilis    dicitur ,    quasi    aliquid 

*  eius  sit  quod  non  videatur  ':  sed  quia  non  ita 

perfecte  videtur,  sicut  visibilis  est.  Sicut  cum  ali- 
qua  demonstrabilis  propositio  per  aliquam  proba- 

?  bilem  rationem  cognoscitur,  non  est  *  aliquid  eius 

quod  non  cognoscatur,  nec  subiectum,  nec  prae- 
dicatum,  nec  compositio:  sed  tota  non  ita  per- 
fecte  cognoscitur ,  sicut  cognoscibilis  est.  Unde 
•  Loco  citato  in  Augustiuus,  definiendo  comprehensionem,  dicit  * 
quod  totum  comprehenditur  pidendo ,  quod  ita 
videtur,  ut  nihil  eius  lateat  videntem;  aut  cuius 

o         Jines  circumspici  possunt  °:  tunc  enim  fines  ali- 


cuius  circumspiciuntur,  quando  ad  finem  in  mo- 
do  "  cognoscendi  illam  rem  pervenitur. 

Ad  tertium  dicendum  quod  totaliter  dicit  mo- 
dum-obiecti:  non  quidem  ita  quod  totus  modus 
obiecti  non  cadat  sub  cognitione;  sed  quia  mo- 
dus  obiecti  non  est  modus  cognoscentis.  Qui  igitur 
videt  Deum  per  essentiam,  videt  hoc  in  eo,  quod 
infinite  existit,  et  infinite  cognoscibilis  est:  sed  f 
hic  infinitus  modus  non  competit  ei,  ut  scilicet 
ipse  infinite  cognoscat:  sicut  aliquis  probabiliter 
scire  potest  aliquam  propositionem  esse  demon- 
strabilem,  licet  ipse  eam  demonstrative  non  co- 
gnoscat. 


v)  non  videatur.  —  videatur  et  aliquid  quod  non  videatur  co- 
dices. 

5)  Sicut  cum  aliqua  demonstrabilis ...  non  est.  -  Sicut  aliqua  de- 
monstrabilis ...  nec  est  ACDE. 


o)  circumspici  possunt,  -  conspici  possunt  vel  circumspici  B ,  cir- 
cumspicimus  sunt  E,  circumspici  vel  circumscribi  possunt  Vab. 
ji)  in  modo.  -  et  modum  B. 
p)  sed.  -  ut  tamen  B,  sed  tamen  ceteri. 


Commentaria  Cardiiialis  Caietani 


TiTULUs  in  corpore  declaratur.  -  In  corpore  una  conclusio, 
responsiva  quaesito  negative:  Impossibile  est  cuicumque 
intellectui  creato  comprehendere  Deum. 

Probatur.  Impossibile  est  lumen  gloriae  creatum  in  quo- 
cumque  intellectu  esse  infinitum :  ergo  impossibile  est  cui- 
cumque  intellectui  creato  infinite  cognoscere  Deum:  ergo 
impossibile  est  cognoscere,  quantum  cognoscibilis  est:  ergo 
impossibile  est  cognoscere  perfecte :  ergo  impossibile  est 
comprehendere  Deum. 


Antecedens  patet.  Prima  consequentia  probatur  ex  eo  quod 
magis  et  minus  videre  Deum  attenditur  secundum  maius  et 
minus  lumen  gloriae;  et  consequenter,  infinite  videre,  se- 
cundum  infinitum  lumen  gloriae.  Secunda  vero  consequentia 
probatur :  quia  Deus  est  infinite  cognoscibilis,  quia  est  infi- 
nitae  entitatis  et  actualitatis.  Tertia  autem  probatur  inductio- 
ne  in  propositione  scibili,  quae  si  opinione  teneatur,  non 
perfecte  cognoscitur.  Quarta  autem  probatur  ex  definitione 
ipsius  comprehendere,  quod  scilicet  est  perfecta  cognitio. 


ARTICULUS  OCTAVUS 


Cap.  XXXIII.  - 
.Wb.TlMoral., 


Gf. 
cap.  in, 


•  Cap.  IV,  n.  5.  ■ 
S.  Th.  lect.  VII. 


UTRUM  VIDENTES  DEUM  PER  ESSENTIAM  OMNIA  IN  DEO  VIDEANT 

Infra,  qu.  LVii,  art.  5;  qu.  cvi,  art.  i,  ad  i;  III,  qu.  x,  art.  2;  II  Sent,,  dist.  xi,  art.  2;  III,  dist.  xiv,  art.  2,   qu'   2;  IV,  dist.  xLv, 
qu.  III,  art.  i;  dist.  XLix,  qu.  11,  art.  5;  III  Cont,  Gent.,  cap.  lvi,  ux;  de  Verit.,  qu.  viii,  art.  4;  qu.  xx,  art.  4,  5. 


>D  ocTAVUM  sic  PROCEDITUR.  Videtur  quod 
videntes  Deum  per  essentiam  omnia  in 
Deo  videant.  Dicit  enim  Gregorius,  in 
\W  Dialog.*:  Quid  est  quod  non  videant, 
qui  videntem  omnia  vident?  Sed  Deus  est  videns 
omnia.  Ergo  qui  vident  Deum,  omnia  vident. 

2.  Item  *,  quicumque  videt  speculum,  videt 
ea  quae  in  speculo  resplendent.  Sed  omnia  quae- 
cumque  fiunt  vel  fieri  possunt,  in  Deo  resplen- 
dent  sicut  in  quodam  speculo:  ipse  enim  omnia  in 
seipso  cognoscit.  Ergo  quicumque  videt  Deum, 
videt  omnia  quae  sunt  et  quae  fieri  possunt. 

3.  Praeterea,  qui  intelligit  id  quod  est  maius, 
potest  intelligere  minima,  ut  dicitur  III  deAnima  *. 
Sed  omnia  quae  Deus  facit  **  vel  facere  potest , 
sunt  minus  quam  eius  essentia.  Ergo  quicumque 
intelligit  Deum,  potest  intelligere  omnia  quae  Deus 
facit  vel  facere  potest. 

4.  Praeterea,  rationalis  creatura  omnia  "  na- 
turaliter  scire  desiderat.  Si  igitur  videndo  Deum 
non  omnia  sciat,  non  quietatur  eius  naturale  de- 
siderium:  et  ita,  videndo.Deum  non  erit  beata. 
Quod  est  inconveniens.  Videndo  igitur  Deum, 
omnia  scit. 


Sed  contra  est  quod  angeli  vident  Deum  per 
essentiam,  et  tamen  non  omnia  sciunt.  Inferiores 
enim  angeli  purgantur  a  superioribus  a  nescientia, 
ut  dicit  Dionysius,  vii  cap.  Cael.  Hier.  Ipsi  etiam 
nesciunt  futura  contingentia  et  cogitationes  cor- 
dium :  hoc  enim  solius  Dei  est.  Non  ergo  qui- 
cumque  vident  Dei  essentiam,  vident  omnia. 

Respondeo  dicendum  quod  intellectus  creatus, 
videndo  divinam  essentiam,  non  videt  in  ipsa 
omnia  quae  facit  Deus  vel  facere  potest  *.  Mani- 
festum  est  enim  quod  sic  aliqua  videntur  in  Deo, 
secundum  quod  sunt  in  ipso.  Omnia  autem  alia 
sunt  in  Deo  ,  sicut  effectus  sunt  virtute  in  sua 
causa.  Sic  igitur  videntur  alia  *  in  Deo,  sicut 
efFectus  in  sua  causa.  Sed  manifestum  est  quod 
quanto  aliqua  causa  perfectius  videtur,  tanto  plu- 
res  eius  effectus  ^  in  ipsa  videri  possunt.  Qui  enim 
habet  intellectum  elevatum,  statim,  uno  principio 
demonstrativo  proposito,  ex  ipso  multarum  con- 
clusionum  cognitionem  accipit:  quod  non  con- 
venit  ^  ei  qui  debilioris  intellectus  est,  sed  oportet 
quod  ei  singula  explanentur.  Ille  igitur  intellectus 
potest  in  causa  cognoscere  omnes  causae  effectus, 
et  omnes  '^  rationes  effectuum,  qui  causam  totaliter 


a)  Item.  -  Praeterea  ABCDE. 

P)  facit.  -  fecit  ABCDEG,  et  ita  in  fine  argumenti  codices  et  edi- 
tiones  a  b. 

Y)  omnia.  -  Om.  ABC. 


S)  alia.  -  omnia  ¥b ;  Sic  igitur ...  in  sua  causa  om,  B. 
e)  effectus.  -  effectuum  AEFGpC  et  ed.  a. 
^)  convenit.  -  contingit  ABCEG(D?). 
r|)  omnes.  -  Om.  codices. 


D.  277. 


QUAESTIO  XII,  ARTICULUS  VIII 


129 


comprehendit.  NuUus  autem  intellectus  creatus 
totaliter  Deum  comprehendere  potest,  ut  osten- 
Art.  praec.  sum  cst  *.  NuUus  igitur  inteliectus  creatus,  videndo 
Deum,  potest  cognoscere  omnia  quae  Deus  facit 
vel  potest  facere:  hoc  enim  esset  comprehendere 
eius  virtutem.  Sed  horum  quae  Deus  facit  vel 
facere  potest,  tanto  aliquis  intellectus  plura  co- 
gnoscit,  quanto  perfectius  Deum  videt. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  Gregorius  lo- 

quitur  quantum  ad  sufficientiam  obiecti,  scilicet 

9  Dei,  quod  ®,  quantum  in  se  est,  sufficienter  continet 

omnia  et  demonstrat.  Non  tamen  sequitur  quod 

'  unusquisque  videns  Deum  '  omnia  cognoscat:  quia 

non  perfecte  comprehendit  ipsum. 

Ad  secundum  dicendum  quod  videns  speculum, 
non  est  necessarium  quod  omnia  in  speculo 
videat,  nisi  speculum  visu  suo  comprehendat. 

Ad  tertium  dicendum  quod,  licet  maius  sit  vi- 

dere  Deum  quam  omnia  alia,  tamen  maius  est 

videre  sic  Deum  quod  omnia  in  eo  cognoscantur, 

*  quam  videre  sic  ipsum   quod  non  omnia,  sed  * 

pauciora  vel  plura  cognoscantur  in  eo.  lam  enim 


8)  guod.  -  qui  B. 

1)  videns  Deum.  -  videns  ipsum  codices.  -  In  fine  arg.  ipsum  om.  A, 
eum  ceteri. 

x)  sed.  -  seu  ¥Gab.  -  Pro  in  eo,  in  Deo  AD, 


>.)  Cognoscere  autem.  -  Sed  cognoscere  B.  -  Pro  alia,  omnia  ali- 
qua  A,  sed  omnia  expungit;  aliqua  ceteri. 

(i)  nondum.  -  a  Deo  non  ACDEGpF  et  ed.  a,  adhuc  non  sF. 
v)  te.  —  et  te  AEF.  -  est  om.  codices. 


D. 277. 


ostensum  est*  quod  multitudo  cognitorum  in  Deo,  •  in  corpore. 
consequitur  modum  videndi  ipsum  vel  magis  per- 
fectum  vel  minus  perfectum. 

Ad  quartum  dicendum  quod  naturale  deside- 
rium  rationalis  creaturae  est  ad  sciendum  omnia 
illa  quae  pertinent  ad  perfectionem  intellectus ;  et 
haec  sunt  species  et  genera  rerum,  et  rationes 
earum,  quae  in  Deo  videbit  quilibet  videns  es- 
sentiam  divinam  *.  Cognoscere  autem  '*■  alia  sin- 
gularia ,  et  cogitata  et  facta  eorum ,  non  est  de 
perfectione  intellectus  creati,  nec  ad  hoc  eius  na- 
turale  desiderium  tendit:  nec  iterum  cognoscere 
illa  quae  nondum  •"  sunt,  sed  fieri  a  Deo  possunt.  h- 

Si  tamen  solus  Deus  videretur,  qui  est  fons  et 
principium  totius  esse  et  veritatis,  ita  repleret 
naturale  desiderium  sciendi,  quod  nihil  aliud  quae- 
reretur,  et  beatus  esset.  Unde  dicit  Augustinus,  V 
Confess.*:  Infelix  homo  qiii  scit  omnia  illa  (sci-  •  cap.  iv. 
licet  creaturas),  te  autem  nescit:  beatus  autem  qui 
te  scit,  etiam  si  illa  nesciat.   Qui  vero  te  '  et  illa  v 

novit,  non  propter  illa  beatior  est,  sed  propter  te 
solum  beatus. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


IN  titulo,  ly  omnia  distribuit  pro  omnibus  rebus  rerumque 
rationibus  absolutis  et  respectivis,  realibus  et  rationis,  non 
solum  quae  sunt  quocumque  modo,  sed  quae  non  implicant 
contradictionem  esse ,  idest  pro  omnibus  sirapliciter.  -  Ly 
in  Deo  intelligitur  obiective:  ita  quod  in  hoc  obiecto  quod 
est  Deus,  videant  omnia  inclusa  in  eo  quomodolibet. 

II.  In  corpore  una  conclusio,  responsiva  quaesito  nega- 
tive :  NuUus  intellectus  creatus  videre  potest  in  Deo  omnia ; 
sed  plura  vel  pauciora,  iuxta  modum  videndi  Deum.  -  Pro- 
batur.  Quaecumque  videntur  in  Deo,  videntur  secundum 
quod  sunt  in  ipso :  ergo  videntur  ut  etfectus  virtualiter  con- 
tenti  in  causa :  ergo  plura  vel  pauciora ,  secundum  quod 
perfectius  vel  minus  perfecte  videtur  Deus:  ergo  non  omnia, 
nisi  Deus  totaliter  comprehendatur.  Ergo  a  nuUo  intellectu 
creato  videri  possunt  omnia  in  Deo ;  sed  plura  vel  pauciora, 
iuxta  modum  videndi  ipsum. 

Antecedens  patet.  Consequentia  prima  probatur:  quia 
omnia  sunt  in  Deo  ut  in  causa  eminentissima.  Secunda 
vero  probatur:  quia  quanto  aliqua  causa  perfectius  cogno- 
scitur,  tanto  plures  in  ea  effectus  videntur.  Et  manifestatur 
hoc  ex  differentia  intellectuum  humanorum  circa  proposi- 
tum  aliquod  principium  multarum  conclusionum.  Tertia 
ex  secunda  evidenter  sequitur.  Quarta  autem  probatur:  quia 
nullus  intellectus  creatus  potest  Deum  comprehendere. 

III.  Circa  primam  consequentiam ,  dubium  occurrit  ex 
Scoto  *  et  ceteris  ponentibus  in  Deo  esse  res  ut  in  speculo 
voluntario.  Formaturque  ratio  contra  litteram  sic.  Res  sunt 
in  Deo  non  solum  ut  in  causa,  sed  ut  in  speculo  volun- 
tario :  ergo  sophisma  Consequentis  committitur,  inferendo, 
ergo  res  in  Deo  videntur  praecise  ut  in  causa.  Constat 
enim  quod  ly  praecise  subintelligitur  in  littera :  alioquin 
non  inferret  intentum,  ut  patet.  -  Antecedens  probatur.  Et 

■Epist.cxLvii(ai.  auctoritate  Augustini,  in  libro  de  Videndo  Deum*:  Deus 
est  speculum  voluntarium,  et  si  vult  videtur,  et  si  non  vult, 
non  videtur.  Et  ratione:  quia  Deus  repraesentat  omnia  dis- 
tincte,  ut  speculum,  et  non  indistincte  tantum,  ut  causa. 
Et  propterea,  cum  totus  Utterae  processus  fundetur  super 
hoc,  quod  Deus  repraesentet  non  nisi  ut  causa  indistincte, 
ruere  videtur. 

IV.  Ad  evidentiam  huius,  scito,  ex  Qu.  de  Verit.,  qu.  xii, 
art.  6,  quod  res  sunt  in  Deo  proprie  ut  in  causa,  metapho- 

SUMMAE  Theol.  D.  Thomae  T.  I. 


•  III  Sent.,  dist. 
XIV,  qu.i.-  Cf.Ca- 
preol.  IV  Sent. , 
clist.xi.ix,  qu.vi. 


cxii),  cap.  VI  (ex 
Ambrosio  super 
Luc.,cap.i,vers. 

11). 


rice  autem  ut  in  speculo.  Deus  enim  est  vere  et  proprie 
causa:  non  vere  et  proprie  speculum,  sed  metaphorice.  Dici- 
tur  enim  speculum,  quia  distincte  repraesentat :  sed  non  est 
proprie  speculum,  quia  non  repraesentat  impressa  ab  alio, 
ut  speculi  ratio  habet :  propter  quam  conditionem,  Verbo 
Dei  a  Patre  procedenti  speculum  appropriatur,  Sap.  vii  *, 
candor  est  enim  lucis  aeternae,  et  speculum  sine  macula, 
utpote  Patris  expressa  imago.  Constat  autem  ex  Dionysio  * 
et  Augustino  *,  theologiam  symbolicam  non  esse  argumen- 
tativam.  Nihil  igitur  ex  hoc  metaphorico  nomine  efficax 
inferri  potest. 

V.  Ad  auctoritatem  ergo  Augustini  *  dicitur,  quod  est 
locutio  metaphorica,  propter  illam  conditionem,  quia  sci- 
licet  distincte  repraesentat.  Voluntarium  autem  dicitur  ra- 
tione  voluntariae  coUationis  luminis  gloriae,  et  tanti  lumi- 
nis.  Et  hoc  respectu  visionis  beatae.  Respectu  vero  novarum 
revelationum,  Deus  non  concurrit  obiective,  sed  causaliter. 
Et  propterea  omnino  est  voluntarium,  et  quasi  speculum 
exemplare. 

VI.  Ad  rationem  autem  in  oppositum  *  dicitur,  quod  vere 
peccat  secundum  fallaciam  Consequentis,  ac  si  repraesentare 
distincte  uno  modo  contingat,  scilicet  sicut  in  speculo.  Ubi 
scito  quod  repraesentare  distincte  dupliciter  contingit.  Uno 
modo,  quod  distinctio  se  teneat  ex  parte  repraesentantis ; 
ut  apparet  in  speculo,  in  quo  quaelibet  species  repraesen- 
tans  aliquid,  remanet  distincta  a  specie  repraesentante  aliud 
in  eodem  speculo.  Alio  modo,  ita  quod  distinctio  se  teneat 
ex  parte  repraesentatorum ;  ut  si  dicamus:  anima  intelle- 
ctiva  repraesentat  distincte  forraam  corporeitatis,  et  formam 
mixti,  et  animam  vegetativam,  et  animam  sensitivam.  Haec 
enim  non  habent  in  natura  inteUectivae  animae  distincta 
fundamenta  similitudinum  illarum  ad  eam :  sed  per  unum 
et  idem  natura  animae  intellectivae  omnibus  respondet  ut 
similis,  non  minus  quam  si  singulorum  proprium  simiU- 
tudinis  fundamentura  haberet:  ita  enim  repraesentat  pro- 
prias  conditiones  cuiusque,  ac  si  singulorum  adaequata  esset 
species.  Et  ratio  est,  quia  excedere  non  impedit  perfectionem 
repraesentandi :  nihU  enim  minus  species  albi  repraesentaret 
ipsum,  si  cum  hoc  per  idem  repraesentaret  etiam  nigrum. 

Peccat  ergo  ratio  dupUciter.  Primo,  quia  ex  sensu  me- 
taphorico   arguit.    Secundo,    quia  supponit   quod  distincte 

'7 


*  Vers.26. 

*  Epist.  ix,  Tiio 
Episc. 

■  Vide  Epist.xcm 
(al.  xLviii) ,  cap. 
viii. 

■  Cf.  num.  m. 


Cf.  ibidem. 


i3o 


QUAESTIO  XII,  ARTICULUS  VIII 


repraesentare  non  sit  nisi  distinctio  ex  parte  repraesentantis : 
quod  iam  patet  esse  falsum,  et  in  proposito  falsissimum. 
Deus  enim  gloriosus  non  habet  in  sua  natura  effectus  suos 
distincte  ex  parte  sui,  sed  ex  parte  effectuum:  quia  ipse 
est  actus  perfectissimus ,  omnia  unitissime  praehabens;  et 
ex  perfectione  tam  eminente  habet  quod  ita  est  proprium 
exemplar  huius  et  illius,  idest  ita  propria  huius  et  propria 
illius  habet,  ac  si  singulorum  distinctum  exemplar  esset. 
Unde  consequentia  litterae  intelligitur  cum  ly  praecise,  ut 
arguendo  dicitur:  et  optima  est,  quia  in  Deo  omnia  alia 
a  se  non  sunt  nisi  indistincte  et  unitissime,  quod  est  esse 
virtualiter  in  causa.  Haec  enim  est  vere  veritas  secundum 

*  Art.  6,  II.         theologiam  et  philosophiam,  ut  in  qu.  xiv  *  s.  Thomas  dicet. 

Et  bene  nota :  quoniam  sine  hoc  fundamento  semper  errabis 
de  Deo  et  aliis  in  eo  existentibus  aut  visis  loquens,  et  in 
pueriles  vulgaresque  loquacitates  incides. 

*  cf.  num.  II.  VII.  Circa  probationem  secundae  consequentiae  *,  du- 
•Cf.Capreoi.iii  bium  occurrit.  Nam  Scotus,  in  III,  dist.  xiv,  qu.  ii  *,  dicit 
<^.n.    ''""^'   quod  haec  probatio  continet  fallaciam  Consequentis.  Quo- 

niam,  dato  quod  sit  verum  quod  in  littera  dicitur,  scilicet 
quod  cognoscens  perfectius  causam,  plures  effectus  in  ea 
videat;  non  propterea  sequitur  esse  verum  e  converso,  sci- 
licet  quod  eum  qui  plura  videt,  oporteat  causam  perfectius 
videre.  Et  tamen  totus  processus  fundatur  super  hac  pro- 
positione  subintellecta ;  et  non  super  illa  expresse  posita  in 
littera. 

Quod  autem  ista  propositio  convertens  illam,  sit  falsa, 
probat  Scotus  ibidem  tripliciter,  in  communi.  Primo,  causa, 
inquantum  causa ,  nullam  perfectionem  accipit  a  causato, 
quia  est  prior.  Ergo  cognitio  principii  ut  est  causa,  non 
perficitur  per  co^tnitionem  conclusionum. 

Praeterea,  accipio  unum  principium  cognitum  in  aliquo 
gradu,  et  quaero  utrum,  eius  cognitione  non  aucta,  possit 
per  ipsum  cognosci  aliqua  conclusio,  aut  non.  Si  sic,  ha- 
betur  propositura.  Et  si  una,  pari  ratione  possunt  aliae  in 
eo  clausae  sciri,  absque  perfectiori  notitia  principii.  Si  non, 
ergo  in  hoc  gradu  cognitum  pringipium,  non  est  princi- 
pium,  quia  nullius  est  principium. 

*  Cap.  X,  n.  4, 5.        Praeterea,  primo  Posteriorum  *,  quid  est  supponitur,  et 

quia  est  passionis  scitur.  Sed  cognitio  quid  est  non  perficitur 
per  notitiam  posterioris  quia.  Ergo  notitia  principii  non  fit 
perfectior  propter  hoc,  quod  facit  scire  principiatum. 

*  vide  Capreoi.  VIII.  Durandus  quoque  et  Gottifredus  *  contra  eandem 
xLix',  qu.'  VI.     '   instant  probationem,  pro  quanto  innititur  manifestationi  illi 

de  principio  et  conclusionibus.  Tum  quia  non  simile  est 
quoad  contineri:  quoniam  conclusiones  continentur  in  prin- 
cipio  in  potentia  et  confuse ;  in  causa  autem  prima  effe- 
ctus  continentur  in  actu  et  distincte.  -  Tum  quia  non  est 
simile  quoad  cognosci :  quoniam  in  principio  non  cogno- 
scuntur  conclusiones  in  actu,  nisi  facta  deductione,  subsum- 
ptione,  applicatione  etc. ;  in  prima  autem  causa  simpliciter 
effectus  videntur. 

IX.  Ad  horum  evidentiam,  scito  quod  videri  aliquid  po- 
test  dupliciter.  Uno  modo,  in  seipso  obiective ;  sicut  specu- 
lum  oppositum  visui  videtur  in  seipso.  Alio  modo,  in  alio 
obiective ;  sicut  res  post  tergum  videntis  sitae,  videntur  in 
speculo :  videntur  enim  non  in  se,  sed  in  sibi  similibus  spe- 
ciebus  in  speculo  relucentibus.  Et  sicut  est  in  corporalibus, 
ita  in  spiritualibus.  In  proposito  igitur,  non  est  sermo  de 
omnium  visione  in  seipsis,  sed  in  alio,  obiecto  scilicet:  non 

*  Num.  IV  sqq.    tamen  ut  in  speculo ,  sed  ut  in  causa,  ut  ex  dictis  *  patet. 

Videri  autem  aliquid  in  vel  ex  causa  intelligimus,  non 
qualitercumque  se  habente  visa  causa  ad  effectus  visionem, 
sed  si  se  habeat  ut  per  se  sufficiens  causa  illius.  Alioquin, 
non  ex  vi  visionis  causae  videretur  effectus,  sed  aliunde. 

Hoc  autem  stante,  declaratur  intentum  sic.  Idem,  ma- 
nens  idem,  semper,  quantum  est  ex  se,  facit  idem.  Ergo 
causa  cognita  in  aliquo  gradu,  manens  eadem  omnino  tam 
in  esse  quam  in  cognosci,  semper  facit  idem.  Ergo  impos- 
sibile  est  quod,  ut  sic,  faciat  cognosci  aliquem  effectum, 
quem  a  principio  cognosci  non  fecit.  Ergo  non  potest  plu- 
rium  effectuum  notitiam  parere,  nisi  mutata.  Sed  non  in 
esse:  ergo  in  cognosci.  Et  non  in  minus,  ut  patet:  ergo  in 
magis  cognosci.  Quod  est  intentum.  -  Unde  patet  quod 
plura  videre   in   causa,  et  perfectius  videre   causam,  sunt 


convertibiliter  se  consequentia.  Quoniam  et,  si  perfectius 
causam  videt,  plura  in  ea  videt :  et,  si  plura  in  ea  videt, 
perfectius  ipsam  videt.  Alioquin,  plura  in  eo  videre  esset 
effectus  sine  causa.  Si  enim  perfectior  modus  videndi  cau- 
sam ,  huiusmodi  causa  non  est ,  aliqua  alia  causae  nova 
dispositio  huius  effectus  causa  erit :  nec  facile  erit  fingere 
illam  dispositionem  in  esse  vel  in  cognosci. 

X.  Ex  his  autem  iam  patet  responsio  ad  Scotum  *.  In   *  Cf.  num.  ™. 
convertibilibus  enim  non  cadit  sophisma  Consequentis:  sed 

uno  posito,  reliquum  poni  intelligitur. 

Ad  obiectiones  autem  duas  contra  veritatem  manifesta- 
tam,  quae  est  vera  in  causa  et  effectibus,  et  in  principio, 
non  solum  in  cognoscendo ,  sed  essendo ,  et  conclusioni- 
bus,  facile  respondetur,  dicendo  quod  Scotus  aut  fuit,  aut 
simulavit  se  caecum.  Aliud  est  enim  notitiam  conclusionum 
in  aut  ex  principio  ut  causa  sufficiente,  praeexigere  per- 
fectiorem  notitiam  principii :  et  aliud  est  facere  ipsam  per- 
fectiorem.  Haec  enim  distant  plus  quam  caelum  et  terra. 
In  littera  docetur  primum,  et  non  secundum:  et  arguens, 
in  prima  et  tertia  ratione,  impugnat  secundum  tantum. 
Unde,  breviter,  concedatur  gratis  quod  nec  cognitio  prin- 
cipii  ut  causae  perficitur  per  notitiam  conclusionis ;  nec 
quod  notitia  quid  est  perficitur  per  notitiam  quia  est ,  quae 
est  demonstrationis  effectus.  Sed  utrobique,  ceteris  paribus, 
supponitur  maior  notitia  principii  et  quod  quid  est,  si  ex  vi 
cognitionis  ipsorum  illa  sciuntur  modo,  et  prius  non. 

Ad  secundam  vero  obiectionem,  quae  interrogat,  utraque 
pars  responderi  potest.  Primo,  dicendo  quod  principium  in 
aliquo  gradu  cognitum,  ut  sic,  nullius  est  principium  in  co- 
gnoscendo  actu,  propter  imperfectionem  cognitionis,  et  non 
ex  natura  illius  principii.  Hoc  enim  nullum  inconveniens 
est.  -  Secundo ,  dato  quod,  in  quolibet  gradu  cognitum, 
sit  principium  alicuius  conclusionis  etiam  in  cognoscendo, 
negatur  sequela,  ergo  ipsum,  non  aucta  eius  cognitione, 
erit  principium  cognoscendi  unam  aliam.  Et  si  quaeratur 
quare  est  quod  ad  aliquam  conclusionem  suflSciat  minima 
visio  principii,  et  ad  aliam  non:  respondet  s.  Thomas  in 
Quaestionibus  de  Veritate,  qu.  viii,  art.  4,  ad  1 2,  quod,  visa 
causa,  in  promptu  est  unde  aliquas  conclusiones  in  aut 
ex  ea  percipiamus,  quia  sunt  manifestius  in  ea:  non  sic 
autem  est  de  omnibus,  quia  multi  sunt  latentiores  effectus, 
ut  experientia  testatur. 

XI.  Ad  primam    autem  aliorum  obiectionem  *  dicitur ,    '  Cf.  nnm.  vin. 
quod  imo  est  similis  continentia.  Quoniam  principium  de- 
monstrationis,  inquantum  habet  vim  activam  respectu  con- 
clusionum,  continet  eas  in  actu ;  et  consequenter,  non  con- 

fuse ,  sed  distincte  ex  parte  contentorum ;  in  suo  tamen 
ordine.  Commune  est  enim  omni  causae  activae  continere 
effectus  in  actu,  formaliter  vel  eminenter. 

Ad  secundam  autem  dicitur  quod,  licet  multum  referat 
cognosci  ex  alio  et  cognosci  in  alio,  et  per  discursum  et 
sine  discursu,  etc. ;  quoad  notitiam  tamen  pluralitatis  effe- 
ctuum  propter  causam  notam,  ita  quod  ly  propter  denotet 
causam  sufficientem,  nihil  refert.  Par  enim  est  iudicium, 
ceteris  paribus.  Et  propterea  littera  utriusque  meminit :  et 
cognitionis  in  alio,  quasi  per  totum ;  ct  cognitionis  ex  alio, 
in  manifestatione  adducta  de  principio  demonstrativo.  - 
Posset  etiam  dici ,  quod  littera  intendit  de  cognitione  in 
alio  tantum:  et  quod  etiam  conclusiones  cognosci  possunt 
in  principio,  et  non  solum  ex  principio,  ut  patet  in  ter- 
mino  scientiae,  ubi,  resolutis  conclusionibus,  in  principiis 
videntur  omnia:  et  quod  si  quis  in  principio  viso  plures 
videre  incipit  conclusiones,  ille  proculdubio,  absque  omni 
discursu,  perfectius  principium  penetrat,  et  angelicae  potius 
quam  humanae  naturae  est;  quoniam  illius  est  intelligere, 
nostrum  est  ratiocinari.  Nec  obstat  quod  littera  nominet 
cognitionem  ex  principio :  quoniam  declaratio  est  a  poste- 
riori.  Ex  hoc  enim  quod  experimur  quod  cognoscere  ex 
principio  plura,  provenit  ex  maiori  cognitione  principii,  si- 
gnum  habemus  quod  cognoscere  plura  in  causa,  non  nisi 
ex  maiori  causae  cognitione  procedit:  quia  si  de  quo  minus 
videtur  et  inest,  ergo  de  quo  magis.  Non  ergo  adductum 
est  principium  demonstrativum,  ut  simile  causae  in  cogni- 
tionis  modo  respectu  conclusionum,  etc:  sed  ut  signum  a 
posteriori.  Quare  taceant  mordaces. 


QUAESTIO  XII,  ARTICULUS  VIII 


i3i 


•  Cf.  num.  II.  XII.  Circa  tertiam  consequentiam  *,  dubium  ex  propriis 

ipsius  divinae  cognoscibilitatis  occurrit.  Primo,  ex  Aureolo 

•  Vide  Capreoi.   et  Gottifredo  *,  directe  contra  consequentiam,  sic.  Cogno- 
tato*.''™"'"*""   scere    omnia   in    Deo   habet   latitudinem:    ergo  non  infert 

comprehendere  Deum ,  quod  stat  in  indivisibih.  Conse- 
quentia  nota.  Et  antecedens  probatur.  Cognoscere  omnia 
in  Deo  contingit  dupliciter:  et  habendo  cognitionem  infi- 
nitam  extensive;  et  habendo  cognitionem  infinitam  inten- 
sive ;  quae  sola  est  comprehensio,  quia  perfectio  cognitionis 
penes  intensionem  attenditur,  per  se  loquendo.  Ergo  con- 
tingit  cognoscere  omnia  in  Deo  clare ,  et  magis  clare ,  et 
infinite  clare,  quod  est  comprehendere.  Habet  igitur  visio 
omnium  in  Deo  latitudinem.  -  Et  confirmatur.  Omnia  alia 
a  Deo,  si  ponerentur,  non  adaequarent  in  essendo  Dei  in- 
finitum  esse:  ergo,  si  omnia  ponantur  cognosci,  non  adae- 
quant  eius  cognoscibilitatem.  Ergo  non  sequitur  compre- 
hensio  ex  cognitione  omnium. 

•  Cf.  num.  VII.  XIII.  Scotus  quoque   ubi  supra  *,  dupliciter  contra  hoc 

arguit.  Primo,  sic.  Si  A  insunt  B  et  C  ordine  quodam,  ita 
quod  B  sit  tota  ratio  quare  inest  C,  si  videns  B  non  com- 
prehendit  A,  ergo  multo  minus  videns  C  comprehendit  A. 
Exemplum  de  subiecto  et  de  duabus  passionibus,  quarum 
una  inest  mediante  alia :  si  videns  primam  non  compre- 
hendit  subiectum ,  ergo  nec  videns  secundam.  Sed  Deo 
inest  infinitas  intensiva,  et  in  eo  sunt'0mnia,  et  infinitas 
intensiva  est  ratio  quare  in  eo  sunt  omnia:  et  ad  videre 
infinitatem  intensivam  non  sequitur  comprehensio  Dei,  ut 
patet :  ergo  nec  ad  videre  omnia  in  Deo  sequitur  Dei  com- 
prehensio. 

Secundo,  sic.  Cognoscens  unum  effectum  in  Verbo,  non 
comprehendit  illum  effectum,  nec  Verbum  ut  est  illius 
causa.  Ergo,  quotcumque  etfectus  cognoscat,  non  compre- 
hendet  ulium  eorum ,  nec  Verbum  ut  est  causa  alicuius 
eorum.  Ergo  cognoscens  omnes,  non  comprehendit  nec  eos 
nec  Deum. 

XIV.  Ad  evidentiam  horum,  scito  quod  videre  omnia 
est  non  solum  videre  quot ,  sed  quantum  potest  divina 
virtus.  Quoniam  ibi  est  non  solum  extensio  secundum  nu- 
merum,  sed  intensio  secundum  perfectionem :  quoniam  Deus 
non  solum  potest ,  quocumque  facto ,  facere  aliud ;  sed , 
quocumque  facto ,  potest  semper  facere  perfectius.  Unde , 
quamvis  impossibile  sit  omnia  fieri,  sive  in  esse  sive  in  co- 
gnosci,  haec  tamen  conditionalis  est  vera,  quod  si  fierent, 
fieret  adaequatus  effectus  divinae  potentiae :  et  similiter,  si 
cognoscerentur,  cognosceretur  adaequatus  effectus  eiusdem. 
Constat  autem  quod,  cognito  adaequato  effectu  alicuius  vir- 
tutis,  ipsam  virtutem  comprehendere  facile  est.  Quod  si  sic 
accidit  ex  cognitione  omnium  in  se,  multo  magis  cognitio 
omnium  in  causa  praesupponit  comprehensionem  ipsius 
causae.  Quoniam  tanta  praesupponitur  cognitio,  quanta  est 
vis  causandi :  alioquin,  ex  causae  notitia,  effectus  adaequa- 
tus,  idest  universalitas  possibilium,  nesciretur. 

•  Cf.  num.xii.  XV.  His  autem  praelibatis,  ad  primum  *,  negatur  an- 

tecedens.  Probatio  autem  assumit  aut  supponit  unum  fal- 
sum,  quod  possit  in  Deo  sciri  quot,  absque  eo  quod  sciatur 
■  Num.  praec.  quantum  potest.  Hoc  enim  monstratum  est  *  esse  falsum. 
Videre  igitur  omnia  in  Deo,  et  Deum  infinite,  mutuo  se 
consequuntur. 

Ad  confirmationem  potest  dici  dupliciter.  Primo,  negando 
consequentiam  ultimam:  quia,  licet  ex  cognitione  omnium 
non  sequatur  comprehensio,  sequitur  tamen  ex  cognitione 
omnium  in  Deo,  seu  causa;  et  de  hac  est  sermo,  non  de 
illa.  -  Videtur  quoque  mihi  quod  possit  dici  secundo,  quod 
omnia  adaequare  divinum  esse  aut  cognosci,  potest  du- 
pliciter  intelligi.  Uno  modo,  quod  aequalis  sit  entitas  aut 


cognoscibilitas  Dei  et  illorum :  et  hoc  modo  non  adaequa- 
rent.  Alio  modo,  quod  cognoscibilitas  Dei,  seu  divinae  vir- 
tutis  ut  sic,  non  esset  maioris  cognoscibihtatis ,  quam  eius 
quam  repraesentarent  oninia;  sicut  dicimus  quod  intelli- 
gere  est  effectus  adaequatus  animae  intellectivae,  et  tamen 
non  est  aequalis  entitatis  nec  cognoscibilitatis  primo  modo, 
sed  secundo.  Et  hoc  modo  omnia  adaequarent  divinum 
esse  et  divinam  cognoscibilitatem.  -  Verum,  ut  dictum  est  *, 
contradictionem  implicat  omnia  fieri,  sive  in  esse  sive  in 
cognosci :  semper  enim ,  quocumque  facto ,  potest  aliud 
atque  perfectius  facere,  et  quocumque  revelato,  potest  aliud 
revelare,  inexhauribilis  quippe  est,  divina  virtus. 

XVI.  Ad  primum  Scoti  *  dicitur,  quod  maior  est  vera, 
servato  eodem  modo  essendi  in,  non  autem  variato.  In  his 
enim  quae  formahter  alicui  insunt  ordine  quodam  etc. , 
propositio  illa  est  vera :  et  propterea  tenet  in  exemplo  ad- 
ducto.  In  his  autem  quorum  primum  inest  formaliter,  et 
secundum  causaliter,  vera  non  est.  Quoniam,  sicut  a  priori 
visio  causae  infert  visionem  formaliter  existentium  in  ea, 
non  autem  omnium  contentorum  virtualiter  in  illa  (quo- 
niam  illa  manifeste  in  ea  apparent,  haec  autem  latent  in 
virtute) ;  ita,  e  converso,  visio  omnium  virtualiter  contento- 
rum  in  causa,  infert  a  posteriori  comprehensionem  causae, 
visio  autem  formaliter  inexistentium,  infert  visionem  tan- 
tum  ipsius  causae;  quia  illa  sunt  de  ordine  latentium,  ista 
vero  manifestorum  in  causa.  Et  propterea,  quando  B  inest 
formaliter  A  causae,  et  C  inest  virtualiter,  stat  quod  visio  B 
non  inferat  comprehensionem  A,  et  tamen  visio  C  infert 
illam.  Sic  autem  est  in  proposito.  Quoniam  infinitas  inten- 
siva  est  in  Deo  formaliter;  omnia  autem  sunt  in  eo,  non 
formaliter,  sed  virtualiter:  et  consequenter  illa  patet,  viso 
Deo,  et  e  corttra;  ista  autem ,  quia  latenter  insunt,  iuxta 
modum  visionis  Dei  videntur.  Et  propterea  visio  istorum 
omnium  in  causa,  utpote  de  ordine  occultorum,  praesup- 
ponit  comprehensionem  eius :  non  autem  visio  infinitatis.  - 
Variato  igitur  modo  essendi  in,  falsa  est  illa  maior.  Hic 
autem  constat  variari.  Ergo. 

Ad  secundum  vero  eiusdem  dicitur,  quod  comprehen- 
dere  aliquem  effectum  potest  inteUigi  dupliciter.  Uno  modo, 
quod  cognoscatur  ipsum  secundum  omnia,  etiam  possibilia 
per  potentiam  in  eo  existentem.  Alio  modo,  quod  cogno- 
scatur  ipsuni  secundum  omnia,  etiam  possibilia  quomodo- 
libet,  sive  per  potentiam  in  se,  sive  in  alio.  Si  primo  modo 
sumitur  comprehendere ,  nego  quod  videns  lapidem  in 
Verbo,  non  comprehendat  ipsum.  Dico  enim  quod  anima 
Christi  videt  in  Verbo  omnem  creaturam,  et  quidquid  est 
in  potentia  eius :  et  consequenter  comprehendit  omne  crea- 
tum,  primo  modo.  Et  eadem  ratione  comprehendit  Ver- 
bum  ut  est  illius  ut  sic  causa.  Cuius  signum  est,  quod 
ad  comprehendendum  hoc  non  exigitur  quod  perfectius 
videat  Verbum.  Nec  hoc  est  comprehendere  Deum,  nisi 
secundum  quid:  quod  non  inconvenit.  -  Si  autem  sumatur 
comprehendere  secundo  modo ,  sic  negatur  ultima  conse- 
quentia.  Quoniam  aliquis  et  aliqui  jeffectus  quotcumque 
non  sunt  adaequatum  obiectum  divinae  potentiae :  omne 
autem  possibile  est  eius  obiectum  adaequatum,  et  effectus 
adaequatus.  Et  propterea  non  est  idem  iudicium  de  uno 
aut  aliquibus ,  et  omnibus ;  sicut  nec  de  inadaequato  et 
adaequato  effectu.  Peccat  ergo  argumentum,  ab  inaequali 
ad  aequale  arguens.  Cognoscere  enim  inaequalem  effectum 
in  causa  quamvis  non  praeexigat  comprehensionem  ilUus, 
cognoscere  tamen  aequalem  praeexigit. 

Multa  alia  argumenta  in  hac  materia  habes  in  Capreolo, 
in  III,  dist.  xiv,  qu.  ii,  et  in  IV,  dist.  xlix,  qu.  vi.  Vide  ibi : 
haec  enim  loco  huic  opportuna  visa  sunt. 


•  Num.  XIV. 


Cf.  num.  XIII. 


l32 


QUAESTIO  XII,  ARTICULUS  IX 


ARTICULUS  NONUS 

UTRUM  EA  QUAE  VIDENTUR  IN  DEO  A  VIDENTIBUS  DIVINAM  ESSENTIAM 
PER  ALIQUAS  SIMILITUDINES  VIDEANTUR 

III  Sent.,  dist.  xiv,  art.  i,  qu"  4,  5;  De   Verit.,  qu.  vm,  art.  5. 


"  Cap.  XXVIII , 
XXXIV.  -  Cf.  de 
Videndo  Deo,  ad 
Paulinam,  Epist. 
cxLvii  |al.  cxii), 
cap.  XIII. 
•  Vers.  4. 


D  NONUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
ea  quae  videntur  in  Deo,  a  videntibus 
divinam  essentiam  per  aliquas  similitu- 
dines  videantur.  Omnis  enim  cognitio 
est  per  assimilationem  cognoscentis  ad  cognitum: 
sic  enim  intellectus  in  actu  fit  intellectum  in  actu, 
et  sensus  "  in  actu  sensibile  in  actu,  inquantum 
eius  similitudine  informatur,  ut  pupilla  similitudine 
coloris.  Si  igitur  intellectus  videntis  Deum  per  es- 
sentiam  intelligat  in  Deo  aliquas  creaturas,  opor- 
tet  quod  earum  similitudinibus  informetur. 

2.  Praeterea,  ea  quae  prius  vidimus,  memo- 
riter  tenemus  ^.  Sed  Paulus,  videns  in  raptu  essen- 
tiam  Dei,  ut  dicit  Augustinus  XII  super  Gen.  ad 
litteram  *,  postquam  desiit  essentiam  Dei  videre, 
recordatus  est  multorum  quae  in  illo  raptu  vi- 
derat :  unde  ipse  dicit  quod  audivit  arcana  verba, 
quae  non  licet  homini  loqui,  II  Cor..  xii  *.  Ergo 
oportet  dicere  quod  aliquae  similitudines  eorum 
quae  recordatus  est,  in  eius  intellectu  remanse- 
rint ''.  Et  eadem  ratione ,  quando  praesentialiter 
videbat  Dei  essentiam,  eorum  quae  in  ipsa  vi- 
debat,  aliquas  similitudines  vel  species  habebat. 
Sed  contra  est  quod  per  unam  speciem  vi- 
detur  speculum ,  et  ea  quae  in  speculo  apparent. 
Sed  omnia  sic  videntur  in  Deo  sicut  in  quodam 
speculo  intelligibili.  Ergo,  si  ipse  Deus  non  vide- 
tur  per  aliquam  similitudinem,  sed  per  suam  es- 
sentiam ;  nec  ea  quae  in  ipso  videntur,  per  ali- 
quas  similitudines  sive  species  videntur. 

Respondeo  dicendum  quod  videntes  Deum  per 
essentiam  *,  ea  quae  in  ipsa  essentia  Dei  vident, 
non  vident  per  aliquas  species,  sed  per  ipsam 
essentiam  divinam  intellectui  '  eorum  unitam.  Sic 
enim  cognoscitur  unumquodque,  secundum  quod 
similitudo  eius  est  in  cognoscente.  Sed  hoc  con- 
tingit  dupliciter.  Cum  enim  quaecumque  uni  et 
eidem  sunt  similia,  sibi  invicem  sint  similia  ^. 
virtus  cognoscitiva  dupliciter  assimilari  potest  ali- 


cui  cognoscibili.  Uno  modo,  secundum  se,  quando 
directe  eius  similitudine  informatur:  et  tunc  co- 
gnoscitur  illud  secundum  se.  Alio  modo,  secun- 
dum  quod  informatur  specie  alicuius  quod  est 
ei  simile :  et  tunc  non  dicitur  res  cognosci  in 
seipsa,  sed  in  suo  simili.  Alia  enim  est  cognitio 
qua  cognoscitur  aliquis  homo  in  seipso,  et  alia 
qua  cognoscitur  in  sua  imagine.  Sic  ergo,  co- 
gnoscere  res  per  earum  similitudines  in  cogno- 
scente  existentes,  est  cognoscere  eas  in  seipsis, 
seu  in  propriis  naturis  *:  sed  cognoscere  eas  prout 
earum  similitudines  praeexistunt  in  Deo,  est  vi- 
dere  eas  in  Deo.  Et  hae  duae  cognitiones  diffe- 
runt.  Unde  secundum  illam  cognitionem  qua  res 
cognoscuntur "  a  videntibus  Deum  per  essentiam 
in  ipso  Deo,  non  videntur  per  aliquas  simiiitu- 
dines  alias;  sed  per  solam  essentiam  divinam 
intellectui  praesentem ,  per  quam  et  Deus  vi- 
detur. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  intellectus  *  vi- 
dentis  Deum  assimilatur  rebus  quae  videntur  in 
Deo,  inquantum  unitur  essentiae  divinae,  in  qua 
rerum  omnium  similitudines  praeexistunt. 

Ad  secundum  dicendum  quod  aliquae  potentiae 
cognoscitivae  sunt,  quae  ex  speciebus  primo  con- 
ceptis  alias  formare  possunt,  Sicut  imaginatio  ex 
praeconceptis  speciebus  montis  et  auri ,  format 
speciem  montis  aurei :  et  intellectus  ex  '  praecon- 
ceptis  speciebus  generis  et  differentiae ,  format 
rationem  speciei.  Et  similiter  ex  similitudine  ima- 
ginis  formare  possumus  in  nobis  similitudinem 
eius  cuius  est  imago.  Et  sic  Paulus,  vel  quicum- 
que  alius  videns  Deum,  ex  ipsa  visione  essentiae 
divinae  potest  formare  in  se  similitudines  rerum 
quae  in  essentia  divina  videntur:  quae  reman- 
serunt  in  Paulo  etiam  postquam  desiit  Dei  es- 
sentiam  videre.  Ista  tamen  visio ,  qua  videntur 
res  per  huiusmodi  species  sic  conceptas,  est  alia 
a  visione  qua  videntur  res  in  Deo. 


«)  sensus.  -  visus  PXCDFab,  omittit  E.  -  Pro  sensibile,  visibile  P. 

P)  tenemus.  -  retinemus  BC.  -  Pro  videns  in  raptu,  in  raptu 
vidcns  A,  qui  in  raptu  vidit  B,  in  raptu  CE.  -  essentiam  Dei  omit- 
tit  C. 

Y)  remanserint.  -  remanserunt  ABCDEG. 

3)  per  essentiam.  -  per  suam  essentiam  P. 


£)  intellectui.  -  ut  intellectui  ABCDE. 

C)  sint  similia.  -  sunt  similia  (et  addit  sC)  inquantum  huiusmodi 
codices  et  ed.  a,  sunt  similia  ed.  b. 

7))  cognoscuntur.  -  cognoscitur  BV)ab. 
9)  intellectus.  -  intellectus  creatus  PBt. 
i)  ex.  -  Om.  B. 


D.  142. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTULUs   clarus   est:  intendit  enim  per   aliquas  similitu- 
dines   ut   species   intelligibiles ,  praeter  ipsam    divinam 
essentiam. 

In  corpore  una  conclusio,  responsiva  quaesito  negative : 
Videntes  Deum  non  vident  in  eo  alia  per  species  eorum, 
sed  per  ipsam  divinam  essentiam  intellectui  eorum  unitam, 
-  Probatur.  Unumquodque  sic  cognoscitur,  secundum  quod 
similitudo  eius  est  in  cognoscente.  Ergo  dupliciter  contin- 
git  aliquid  cognosci:  scilicet  per  similitudinem  sui,  et  per 
similitudinem  similis.  Ergo  in  se,  et  in  alio.  Ergo  alia  vi- 


deri  in  Deo,  est  videri  non  per  proprias  similitudines,  sed 
secundum  similitudines  suas  in  Deo.  Ergo  visa  in  Deo, 
non  per  species,  sed  per  solam  essentiam  divinam  intelle- 
ctui  unitam  videntur. 

Prima  consequentia  probatur  ex  eo  quod  quaecumque 
uni  et  eidem  sunt  similia,  sibi  etiam  invicem  sunt  similia : 
ex  hoc  enim  manifeste  sequitur  alterum  membrum,  quod 
poterat  verti  in  dubium.  -  Secunda  vero  consequentia  pro- 
batur  per  locum  a  convertibilibus.  Cognosci  namque  per 
sui  speciem,  est  in  seipso  ut  obiecto  cognosci,  et  e  converso: 


Art.2. 


QUAESTIO  XII,  ARTICULUS  X 


i33 


et  similiter,  cognosci  per  alterius  speciem,  est  in  alio  obiecto 
cognosci.  -  Tertia  autera  probatione  non  eget:  constat  nam- 
que  quod  res  videri  in  Deo,  est  videri  in  alio  cui  res  assi- 
railantur.  Et  pro  tanto  dicuntur  habere  suas  similitudines 
in  Deo,  sicut  quilibet  effectus  liabet  aliquid  in  causa,  cui 
assirailatur.  -  Ultima  autem  consequentia,  quoad  secundam 
partera,  tenet  ex  ante  *  determinatis,  quod  essentia  divina 
non  per  speciera,  sed  per  seipsara  iungitur  intellectui.  Et 
propterea,  cura  in  littera,  ex  vi  praesentis  discursus,  debuisset 
concludi :  «  ergo  visa  in  Deo,  non  per  proprias  species,  sed 
fer  speciem  Dei  videntur  » ;  illatura  taraen  est :   «  sed  per 


ipsam  essentiam  divinam  intellectui  unitam  videntur.  » 
Tenet  namque  ipsa  non  solum  locum  obiecti  in  quo  alia 
videntur;  sed  supplet  etiam  vices  speciei  qua  intellectus 
assirailatur  obiecto. 

II.  Circa  haec,  Capreolus,  in  III,  dist.  xiv,  qu.  n,  et  in 
IV,  dist.  xLix,  qu.  vr,  quaedam  recitat  argumenta  ex  quo- 
dam  Hibernico  et  Aureolo,  omissione  digna  hoc  in  loco : 
aut  quia  ex  littera  etiam  pueri  scirent  solvere ;  aut  quia 
quaerunt  distinctionem  cognitionis  matutinae  a  vespertina, 
de  quibus  ut  sic,  inferius  *  erit  tractandum. 


Qu.   LVIII, 


ARTICULUS  DECIMUS 

UTRUM  VIDENTES  DEUM  PER  ESSENTIAM  SIMUL  VIDEANT  OMNIA 

QUAE  IN  IPSO  VIDENT 

Infra,  qu.  Lviii,  art.  2;  II  Sent.,  dist.  iii,  qu.  11,  art.  4;  III,  dist.  xiv,  art.  2,  qu'  4;  III  Cont,  Gent.,  cap.  lx; 
De  Verit.,  qu.  viii,  art.  14;  Quodl.  VII,  qu.  i,  art.  2. 


•  11  Topic,  c.  X 
n.  I. 

a 


D  DECiMUM  sic  PROCEDiTUR.  VidetuF  quod 
videntes  Deum  per  essentiam  non  si- 
mul  videant  omnia  quae  in  ipso  vi- 
dent.  Quia,  secundum  Philosophum  *  ", 
contingit  multa  scire,  intelligere  vero  unum.  Sed 
ea  quae  videntur  in  Deo,  intelliguntur:  intellectu 
enim  videtur  Deus.  Ergo  non  contingit  a  viden- 
tibus  Deum  simul  multa  videri  in  Deo. 

2.  Praeterea,  Augustinus  dicit,  VIII  super  Gen. 
'  cap.  XX,  xxii.  ad  litteram  *,  quod  Deus  mopet  creaturam  spiri- 
tualem  per  tempiis,  hoc  est  per  intelligentiam  et 
affectionem.  Sed  creatura  spiritualis  est  angelus, 
qui  Deum  videt.  Ergo  videntes  Deum,  successive 
P  intelligunt  ^  et  afficiuntur:  tempus  enim  succes- 

sionem  importat. 

Sed  contra  est  quod  Augustinus  dicit,  ultimo 
de  Trin.  *:  non  erunt  polubiles  nostrae  cogitatio- 
nes,  ab  aliis  in  alia  euntes  atque  redeuntes;  sed 
omnem  scientiam  nostram  uno  simul  conspectu 
pidebimus. 

Respondeo  dicendum  quod  ea  quae  videntur  in 
Verbo,  non  successive,  sed  simul  videntur.  Ad 
cuius  evidentiam  considerandum  est,  quod  ideo 
nos  simul  non  possurnus  multa  intelligere ,  quia 
multa  per  diversas  species  ">  intelligimus;  diversis 


Cap.  XVI. 


autem    speciebus    non   potest    intellectus   unus  *  8 

simul  actu  informari  ad  intelligendum  per  eas, 
sicut  nec  unum  corpus  potest  simul  diversis  fi- 
guris  figurari  *.  Unde  contingit  quod,  quando  '0.19,765. 
aliqua  multa  una  specie  intelligi  possunt,  simul 
intelliguntur :  sicut  diversae  partes  alicuius  totius, 
si  singulae  propriis  speciebus  intelligantur,  succes- 
sive  intelliguntur,  et  non  simul ;  si  autem  omnes 
intelligantur  una  specie  totius,  simul  intelliguntur '.  ^ 

Ostensum  est  *  autem  quod  ea  quae  videntur  in  '  Art.  praec. 
Deo,  non  videntur  singula  per  suas  ^  similitudi-  ^i 

nes,  sed  omnia  per  unam  essentiam  Dei.  Unde 
simul,  et  non  successive  videntur. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  sic  unum  tan- 
tum  intelligimus  ,  inquantum  una  specie  intelli- 
gimus.  Sed  multa  una  specie  intellecta,  simul  in- 
telliguntur:  sicut  in  specie  hominis  intelligimus 
animal  et  rationale,  et  in  specie  domus  parietem 
et  tectum. 

Ad  secundum  dicendum  quod  angeli,  quantum 
ad  cognitionem  naturalem  ,  qua  cognoscunt  res 
per  species  diversas  eis  inditas,  non  simul  omnia 
cognoscunt:  et  sic  moventur,  secundum  intelli- 
gentiam,  per  tempus  *.  Sed  secundum  quod  vi-  '  d.  129. 
dent  res  in  Deo,  simul  eas  vident  *.  *  ^-  ho- 


a)  Philosophum.  -  //  Topic.   addit  B,  //  Topic.  cap.  26  addit  D. 
p)  inteltigunt.  -  et  intelligunt  ADE. 
f)  diversas  species.  -  diversa  D. 


3)  unus.  -  unius  P. 

t)  intelliguntur.  -  intelligentur  P. 

!J)  suas.  -  singulas  D. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTULUS  clarus  ex  dictis.  -  In  corpore  una  condusio , 
responsiva  quaesito  affirraative:  Omnia  quae  videntur 
in  Verbo,  non  successive,  sed  simul  videntur.  -  Probatur. 
Omnia  visa  in  Verbo,  videntur  non  per  proprias  species, 
sed  per  solam  essentiara  divinara:  ergo  simul. 

Antecedens  ex  praecedente  articulo  patet.  -  Consequentia 
probatur.  Ratio  quare  non  possumus  siraul  raulta  intelli- 
gere,  est  pluralitas  specierum:  ergo,  ubi  non  est  pluralitas 
specierum,  nihil  prohibet  raulta  siraul  intelligere.  Assum- 
ptum  probatur  dupliciter,  scilicet  ratione  et  experientia. 
Ratione  quidem,  sic:  intellectus  non  potest  simul  pluribus 
speciebus  ad  inteUigendum,  idest  in  actu  completo,  infor- 
mari,  ut  patet  a  simili  in  corpore  respectu  figurarum ;  ergo 
pluralitas  specierum  impedit  simul  multa  intelligere.  Expe- 
rientia  autem :  quoniara  experiraur  quod  intelligere  multas 
partes  alicuius  totius  per  proprias  species  non  possumus 
simul ;  et  tamen  easdera  per  speciera  totius  siraul  intelligi- 


raus  in  toto.  Cum  unitate  ergo  speciei  stat  multa  intelligere 
simul:  non  autera  cura  pluralitate. 

II.  Adverte  hic  primo,  quod  sunt  multa  dubia.  .\n,  sci- 
licet,  de  oranibus  speciebus  sit  verum  quod  pluralitas  im- 
pediat:  an  tantum  de  his  quae  sunt  eiusdem  ordinis.  Et 
rursus,  an  de  quacumque  pluralitate  specierum  sit  sermo: 
an  de  aliqua ,  quae  scilicet  non  ordinetur  ad  unum ,  etc. 
Verum,  quia  haec  ex  proposito  in  tractatu  de  Angelis  *  ex- 
quirentur,  ideo  differantur. 

Adverte  secundo,  quod  ex  hac  ratione  non  habetur  quod 
oporteat  omnia  per  unara  speciem  repraesentata,  simul  in- 
telligi :  sed  habetur  quod  possibile  est  secundum  naturam 
intellectus,  ex  quo  nullum  adest  irapedimentum.  Et  quia 
in  visione  Verbi  omne  bonum  possibile  poni  de  facto 
debet  (quoniam  beatitudo  est  status  omnium  bonorum 
aggregatione  perfectus,  et  in  bonis  melior  est  actus  po- 
tentia,  ut  dicitur  IX  Metaphys.  *),  ideo  in  littera,  declarata 


*  Qu.LViii,  art.2, 
in  Comment. 


•  Cap.  IX.  -  Did. 
lib.  VIII,  cap.  IX, 


i34 


QUAESTIO  XII,  ARTICULUS  XI 


*  Art.  8. 


*  ffl  Part.,  qu. 
art.  4. 


possibilitate ,    conclusum  est   quod  de    facto  omnia    simul 
videntur. 

III.  Contra  conclusionem  huius  litterae,  Scotus,  in  III, 
dist.  XIV,  qu.  11,  tenens  quod  anima  Christi  non  omnia  simul 
in  Verbo,  sed  successive,  ad  quodcumque  se  voluerit  con- 
verti,  videat,  arguit  dupliciter.  Primo,  sic.  Experimur  quod 
attentio  circa  plura  obiecta  simul,  est  minus  perfecta:  ergo 
impossibile  videtur  potentiam  finitam  perfecta  attentione 
videre  infinita  simul.  -  Secundo ,  sic.  Si  actualiter  videret 
infinita,  ergo  perfectio  illius  animae  in  infinitum  excederet 
perfectionem  alterius   animae :  quod  videtur  inconveniens. 

IV.  Ad  haec  breviter,  supponendo  quod  anima  Christi 
videat  in  Verbo  infinita  (ut  etiam  argumenta  supponunt, 
et  est  verum),  facile  respondetur,  quod  attentio  circa  plura, 
ut  plura  intelligibilia,  est  minus  perfecta  simul:  sed  non 
circa  plura  ut  unum  intellectum.  Quaecumque  autem  unica 
specie  intelliguntur,  ut  unum  intelligibile  obiiciuntur:  una 
enim  species  unum  intelligibile  per  se  est,  nec  est  multa, 
nisi  ut  unum  sunt.  Et  propterea  videre  sive  plura  sive  in- 
finita  in  uno,  non  minuit  attentionem  circa  singula  in  illo : 
quoniam  non  ponunt  in  numerum,  nec  inter  se,  nec  cum 
illo ,  ut  visa  in  eo.  Et  hoc  bene  nota.  Unde  vana  est  ista 
alia  causa,  ficta  a  Scoto,  ad  impediendura  multa  simul  in- 
telligere.  Diminutio  siquidem  attentionis  ex  diversitate  spe- 
cierum  causatur:  cum  unitate  enim  speciei  stat  perfectis- 
sima  attentio. 

Ad  secundum  vero,  et  potest  negari  consequentia.  Videre 
enim  finita  aut  infinita  in  Deo,  non  specificat,  aut  per  se 
modificat,  seu  quantificat  visionem  Dei:  sed  eius  causa,  sci- 
licet  perfectius  vel  imperfectius  videre  Deum.  Nec  valet, 
videt  adeo  perfecte  ut  videat  injinita,  ergo  videt  infinite: 
quoniam,  visis  infinitis  unius  ordinis,  restant  infinita  alterius 
ordinis,  et  visis  illis,  restant  alia :  et,  ut  patuit  *,  nunquam 
omnia  videri  possunt.  -  Et  potest  negari  destructio  conse- 
quentis.  Anima  quippe  Christi ,  ut  alibi  *  videndum  est , 
excedit  in  infinitum  omnes  alias  animas,  et  angelos:  non 


sicut  infinitum  excedit  finitum ,  quia  etiam  anima  Christi 
finitum  habet  gloriae  lumen;  sed  sicut  res  superioris  ordi- 
nis  excedit  omnia  inferioris  ordinis;  quia  scilicet,  si  in  in- 
finitum  inferiora  crescerent,  nunquam  adaequarent  rem  su- 
perioris  ordinis,  ut  patet  inductive.  Christus  enim  est  caput 
super  omnem  ecclesiam  triumphantem,  etc. 

V.  Circa  illam  similitudinem  in  littera  positam,  scilicet, 
sicut  corpus  non  potest  simul  formari  diversis  figuris  etc, 
dubium  occurrit.  Scotus  namque,  in  I,  dist.  ni,  qu.  i  tertiae 
partis  illius  distinctionis ;  in  responsione  ad  tertium  argu- 
mentum,  reprehendens  Algazelem,  auctorem  huius  simili- 
tudinis ,  dicit  quod  nihil  valet ,  propter  duo.  Primo,  quia 
hic  tollitur  id  quod  ibi  est  ratio  impossibilitatis.  Probatur: 
quia  rationes  oppositorum  non  sunt  oppositae  in  intellectu, 
ut  patet  IX  Metaphys.  *  -  Secundo,  quia  species  intelligi- 
biles  non  sunt  figurae,  sed  formae  simplices,  secundum 
Commentatorem,  VI  Metaphys.  * 

VI.  Ad  haec  breviter  dicitur,  cum  s.  Thoma  in  I^  II«=, 
qu.  Liv,  art.  i,ad  ultimum,  quod  ratio  similitudinis  consistit 
in  hoc  quod  est  terminare.  Sicut  enim  figura  est  termi- 
natio  corporis,  sic  species  inteUigibilis,  non  in  habitu,  sed  in 
actu,  est  terminatio  intellectus,  ut  ex  supra  •  dictis  patet.  Et 
propterea,  sicut  impossibile  est  pluribus  terminis  idem  corpus 
simul  terminari,  ita  intellectum  pluribus  speciebus  in  actu. 

Unde  ad  obiectionem  primam  dicitur,  quod  peccat  se- 
cundum  non  causam  ut  causam :  non  enim  causa  incom- 
possibilitatis  figurarum  est  oppositio  proprie  dicta,  cum  in- 
ter  figuras  non  sit  contrarietas,  nec  in  re  nec  in  intellectu. 
Et  ideo  illud  ex  IX  Metaphys.,  non  est  ad  propositum. 

Ad  secundam  autem  dicitur,  quod  species  intelligibiles 
in  actu  non  sunt  ut  figurae  quoad  multa,  puta  extensionem, 
limitationem,  etc. :  sunt  tamen  ut  figurae  quoad  hanc  con- 
ditionem,  scilicet  terminare  id  cuius  sunt.  Et  hoc  stat  cum 
simplicitate  formae.  Imo  ex  sua  simplicitate  habent  quod 
termini  sint  in  tam  excellenti  esse,  quale  est  esse  intelle- 
ctivum. 


Cap.ii. 


Did. 


lib.  vm,  cap.ii, 
n.  2  ,  3.  -  Vide 
VII,  cap.vilDid. 
V'I,  cap.  VII,  n. 5). 
•  Videcomment, 

VIII. 


*    Vide    art.   3 , 
comment.  n.xvi. 


ARTICULUS  UNDECIMUS 


*  Vers.  30. 


*  Vers.  12. 


•  Vers.  8. 
a 


T 
8 

Cap.  XXV. 


UTRUM  ALIQUIS  IN  HAC  VITA  POSSIT  VIDERE  DEUM  PER  ESSENTIAM 

II'  11",  qu.  CLxxx,  art.  5;  III  Sent.,  dist.  xxvii,  qu.  iii,  art.  1;  dist.  xxxv,  qu.  11,  art.  2,  qu'  2;  IV,  dist.  xlix,  qu.  11,  art.  7; 
III  Cont.  Gent,,  cap.  xlvii;  De  Verit.,  qu.  x,  art.  n;  Quodl.  I,  qu.  i;  II  Cor.,  cap.  xii,  lect.  i. 


D  UNDECiMUM  sic  PROCEDiTUR.  Vidctur  quod 
aliquis  in  hac  vita  possit  Deum  per  es- 
sentiam  videre.  Dicit  enim  lacob,  Gen. 
^xxxii*:  pidi  Deum  facie  ad  faciem.  Sed 
videre  facie  ad  faciem,  est  videre  per  essentiam, 
ut  patet  per  illud  quod  dicitur  I  Cor.  xiii  * :  vi- 
demus  nunc  per  speculum  et  in  aenigmate ,  tunc 
autem  facie  ad  faciem.  Ergo  Deus  in  hac  vita 
per  essentiam  videri  potest. 

2.  Praeterea,  Num.  xii  *  dicit  Dominus  de 
Moyse :  ore  ad  os  loquor  ei  ",  et  palam,  et  non 
per  aenigmata  et  figuras,  videt  Deum.  Sed  hoc 
est  videre  Deum  per  essentiam  ^.  Ergo  aliquis 
in  statu  huius  vitae  potest  Deum  per  essentiam 
videre. 

3.  Praeterea,  illud  in  quo  alia  omnia  cognosci- 
mus ',  et  per  quod  de  aliis  iudicamus,  est  nobis 
secundum  se  notum.  Sed  omnia  etiam  "  nunc 
in  Deo  cognoscimus.  Dicit  enim  Augustinus,  XII 
Conf.*:  Si  ambo  videmus  verum  esse  quod  dicis,  et 


ambo  videmus  verum  esse  quod  dico,  ubi  quaeso 

illud  videmus?  Nec  ego  in  te,  nec  tu  in  me:  sed 

ambo  in  ipsa  quae  supra  mentes  nostras  est,  in- 

commutabili  veritate.   Idem  etiam ,  in  libro  ^  de  » 

Vera  Religione*,  dicit  quod  secundum  veritatem  "Cap.xix^xxxi 

divinam  de  omnibus  iudicamus.  Et  XII  de  Trin.*  '  cap.  ». 

dicit  quod  rationis  est  iudicare  de  t^tis  corpora- 

libus  secundum  rationes  incorporales  et  sempiter- 

tias:  quae  nisi  supra   mentem  essetit,    incommu- 

tabiles  profecto  non  essent.    Ergo  et  in  hac  vita 

ipsum  Deum  videmus. 

4.  Praeterea,  secundum  Augustinum,  XII  super 
Gen.  ad  litt.  *,  visione   intellectuali  videntur   ea  'Cap.xxnr.xxxi 
quae  sunt  in  anima  per  suam  ^  essentiam.  Sed  '^ 

visio  inteilectualis  est  de  rebus  intelligibilibus , 
non  per  aliquas  similitudines,  sed  per  suas  essen- 
tias,  ut  ipse  ibidem  dicit.  Ergo,  cum  Deus  sit  per 
essentiam  suam  in  anima  nostra,  per  essentiam 
suam  videtur  a  nobis. 

Sed  contra  est  quod  dicitur  Exod.  xxxiii  *:  non  ■  ver«,2o. 


a)  loquor  ei.  -  P  prosequitur:  Sed  qui  ore  ad  os  loquitur  Deo, 
palam  etc.  -  et  ante  non  om.  G.  -  Pro  aenigmata,  aenigma  edd.  ab.  - 
et  figuras  om.  codices. 

fi)  Sed  hoc ...  per  essentiam.  -  Sed  hoc  est  videre  Deum  per  es- 
sentiam  videre  ed.  b,  Sed  hoc  videre  est  Deum  per  essentiam  videre  P; 
per  eius  essentiam  C.  —  Ergo  ...  per  essetitiam  om.  pB. 


Y)  in  quo  alia  omnia  cognoscimus.  -  in  quo  omnia  cognoscimus 
codices  et  edd.  a  b. 

3)  etiam,  -  Om.  ABC. 

e)  Idcm  etiam,  in  libro.  -  In  libro  etiam  G,  In  libro  autem  ceteri 
codices. 

X.)  suam.  -  Om.  G,  sui  ceteri  et  ed.  a. 


QUAESTIO  XII,  ARTICULUS  XI 


i35 


•  Art.  4. 
1 


•  Giossa  ord  ex  pidebit  1716  homo  ct  vivet.  Glossa  * :  Quandiu  hic 

s.  Greg. ,  XVIU  . 

^^ora^  rap.Liv  mortaliter  vivitiir ,  videri  per  quasdam  imagines 
Deus  potest;  sed  per  ipsam  naturae  suae  speciem 
non  potest. 

Respondeo  dicendum  quod  ab  homine  puro 
Deus  videri  per  essentiam  non  potest,  nisi  ab  hac 
vita  mortali  separetur.  Cuius  ratio  est  quia,  sicut 
supra  *  dictum  est,  modus  cognitionis  sequitur  " 
modum  naturae  rei  cognoscentis.  Anima  autem 
nostra,  quandiu  in  hac  vita  vivimus,  habet  esse 
in  materia  corporali:  unde  naturaliter  non  cogno- 
scit  aliqua  nisi  quae  habent  formam  in  materia, 
vel  quae  per  huiusmodi  cognosci  possunt  *.  Ma- 
nifestum  est  autem  quod  per  naturas  rerum  ma- 
terialium  divina  essentia  cognosci  non  potest: 
ostensum  est  enim  supra  *  quod  cognitio  Dei 
per  quamcumque  "  similitudinem  creatam ,  non 
est  visio  essentiae  ipsius.  Unde  impossibile  est 
animae  hominis  secundum  hanc  vitam  viventis, 
essentiam  Dei  videre  *.  -  Et  huius  signum  est, 
quod  anima  nostra,  quanto  magis  a  corporalibus 
abstrahitur,  tanto  intelligibilium   abstractorum  fit 

'  capacior.  Unde  in  somniis  et '  alienationibus  a  sen- 

sibus  corporis,  magis  divinae  revelationes  perci- 
piuntur,  et  praevisiones  futurorum.  Quod  ergo 
anima  elevetur  usque  ad  supremum  intelligibilium, 
quod  est  essentia  divina,  esse  non  potest  quandiu 

«  hac  mortali  vita  utitur  '■. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod,  secundum  Dio- 
nysium,  iv  cap.  Cael.  Hier.,  sic  in  Scripturis  di- 

>•  citur  aliquis  '  Deum  vidisse,  inquantum  formatae 

sunt  aliquae  figurae,  vel  sensibiles  vel  imagina- 
riae,  secundum  aliquam  similitudinem  aliquod  di- 
vinum  repraesentantes.  Quod  ergo  dicit  lacob , 
vidi  Deum  facie  ad  faciem,  referendum  est,  non 
D.  484, 7'2  "•  ad  ipsam  divinam  essentiam  *,  sed  ad  figuram 
in  qua  repraesentabatur  Deus.  Et  hoc  ipsum  ad 


•  D-  354,  752- 


'  Art.  2 


D.  483,  667. 


quandam  prophetiae  eminentiam  pertinet,  ut  vi- 
deatur  persona  Dei  loquentis  -" ,  licet  imaginaria 
visione ;  ut  infra  *  patebit,  cum  de  gradibus  Pro- 
phetiae  loquemur.  -  Vel  hoc  dicit  lacob  ad  de- 
signandam  '  quandam  eminentiam  intelligibilis 
contemplationis,  supra  communem  statum. 

Ad  secundum  dicendum  quod  ^,  sicut  Deus  mira- 
culose  aliquid  supernaturaliter  in  rebus  corpo- 
reis  operatur,  ita  etiam  et  supernaturaliter,  et  prae- 
ter  communem  ordinem,  mentes  aliquorum  in  hac 
carne  viventium,  sed  non  sensibus  carnis  uten- 
tium  *,  usque  ad  visionem  suae  essentiae  elevavit; 
ut  dicit  Augustinus,  XII  super  Genes.  ad  litt.  *, 
et  in  libro  de  Videndo  Deum  *  de  Moyse ,  qui 
fuit  magister  ludaeorum,  et  Paulo,  qui  fuit  ma- 
gister  Gentium  *.  Et  de  hoc  plenius  tractabitur, 
cum  de  Raptu  °  agemus  *. 

Ad  tertium  dicendum  quod  omnia  dicimur  "  in 
Deo  videre,  et  secundum  ipsum  de  omnibus 
iudicare  *,  inquantum  per  participationem  sui  lu- 
minis  omnia  cognoscimus  et  diiudicamus :  nam  et 
ipsum  lumen  naturale  rationis  participatio  quae- 
dam  est  divini  luminis ;  sicut  etiam  p  omnia  sen- 
sibilia  dicimus  videre  et  iudicare  in  sole,  idest  per 
lumen  solis.  Unde  dicit  Augustinus,  I  Soliloquio- 
rum  *:  Disciplinarum  spectamina  videri  noti  pos- 
sunt,  nisi  aliquo  velut  suo  *  sole  illustrentur,  vide- 
licet  Deo,  Sicut  ergo  ad  videndum  aliquid  sensi- 
biliter,  non  est  necesse  quod  videatur  substantia 
solis,  ita  ad  videndum  aliquid  intelligibiliter  %  non 
est  necessarium  quod  videatur  essentia  Dei  *. 

Ad  quartum  dicendum  quod  visio  intellectualis 
est  eorum  quae  sunt  in  anima  per  suam  essen- 
tiam  sicut  intelligibilia  in  intellectu.  Sic  autem 
Deus  est  in  anima  beatorum ,  non  autem  in 
anima  nostra ;  sed  per  praesentiam ,  essentiam , 
et  potentiam. 


•  n*  II" ,  qnaest. 
CLXxiv,  art.  3. 


•  D.  10. 
*Cap.xxvi,xxvn, 

XXVIII,   XXXIV. 

'    Epist.    CXLVU 
|al.cxii|,cap.xiii. 

•  D.  482,  484. 

0 
'II'  II"%  quaest. 
CLxxv,  art.  3  sqq. 

•  D.  193. 


•  Cap.  VIII. 

a 


*  D.  191,  192. 


»l)  sequitur.  -  consequitur  ABCDE.  -  cognoscentis  ora.  codices. 

6)  quamcumque.  -  quandam  AG,  quantamcumque  CE. 

i)  et.  -  et  in  ACDEGafr.  -  Post  percipiuntur  B  addit  vel  intelli- 
guntur. 

x)  hac  mortali  vita  utitur.  -  in  hac  mortali  vita  vivitur  B. 

X)  aliquis.  -  aliquos  codices. 

(i)  persona  Def  loquentis.  -  loquens  Deus  ACE ,  persona  Dei  !o- 
quentis  vel  loquens  Deus  PFab. 

v)  designandam.  -  designandum  ABDEFafe.  -  Pro  intelligibilis , 
intelligibilem  Pab.  -  Pro  communem,  omnem  ACDEFG. 


I)  quod.  -  quod  aliquid  edd.  a  b.  -  Pro  aliquid,  et  B,  ac  edd.  ab.- 
Pro  etiam  et,  et  BC,  etiam  ceteri. 

0)  de  Raptu.  —  de  raptu  eius  Pb. 

t:)  dicimur.  —  dicimus  ABCDEab. 

p)  sicut  etiam.  -  sic  etiam  ABCDE,  si  etiam  ed.  b.  -  Pro  dicimus, 
dicimur  FG. 

a)  aliquo  velut  suo.  -  aliqua  vel  de  suo  ACDF,  aliqua  de  suo  BE, 
aliqita  velut  de  suo  edd.  a  b. 

t)  Sicut  ergo  ...  intelligibiliter.  -  Sic  ergo  ad  videndum  aliquid 
intelligibiliter  codices  et  ed.  a. 


Commentai'ia  Cardinalis  Caietani 


IN  titulo,  possit  absque  speciali  miraculo,  quoad  hoc  quod 
sit  in  hac  vita :  et  non  sumitur  ly  possit,  idest  non  implicet 
contradictionem. 

II.  In  corpore  una  conclusio,  responsiva  quaesito  nega- 
tive:  Deus  non  potest  videri  per  essentiam  ab  homine  puro 
in  hac  vita  mortali.  -  Ubi  nota  duos  terminos  :  ly  puro,  pro- 
pter  Christum,  qui  simul  erat  viator  et  comprehensor;  ly 
mortali,  propter  statum  hominum  post  resurrectionem,  in 
quo  corpus  non  impediet  visionem  Dei  per  essentiam. 

Probatur  autem  conclusio  dupUciter.  Primo  a  priori.  Mo- 
dus  cognitionis  sequitur  modum  naturae  cognoscentis:  ergo 
modum  essendi  animae  nostrae  quo  est  in  corpore  mortali, 
sequitur  cognoscere  formas  in  materia,  aut  per  eas:  ergo 
non  potest  in  statu  tali  videre  Deum  per  essentiam.  -  Ante- 
cedens,  cum  prima  consequentia,  patet :  quia  hoc  cognoscere 
quidam  modus  cognoscendi  est,  praecipue  respectu   supe- 


riorum.  Secunda  autem  probatur:  quia  per  nullam  speciem 
aut  naturam  creatam  potest  videri  Deus. 

Secundo  probatur  a  signo.  Quanto  magis  anima  nostra 
a  corporalibus  abstrahitur,  tanto  intelligibilium  abstractorum 
fit  capacior :  ergo  elevatio  ad  supremum  intelligibilium , 
quod  est  divina  essentia,  exigit  separationem  ab  hac  vita 
mortali.  -  Antecedens  manifestatur :  quia  in  somniis  et  alie- 
nationibus  a  sensibus  corporis,  magis  divinae  revelationes 
percipiuntur,  et  praevisiones  futurorum. 

III.  Contra  signum  allatum  in  littera,  invehit  Scotus,  in 
IV,  dist.  XLV,  qu.  11.  Contra  somnium  dupliciter.  Primo,  quia 
tunc,  quanto  somnus  esset  profundior,  tanto  magis  talia 
viderentur.  Hoc  est  falsum.  Ergo.  Consequentia  probatur: 
quia  tunc  est  maior  abstractio  a  sensibus.  -  Secundo,  quia 
maius  miraculum  videtur  quod  in  somno  revelatur  veritas , 
quam  in  vigilia,  intellectu  non  nimis  circa    sensibilia  in- 


i36 


QUAESTIO  XII,  ARTICULUS  XH 


Ad  I, 


tento :  quoniam  naturale  est  in  vigilia  habere  usum  ratio- 
nis,  non  autem  in  somno. 

Contra  alienationes  vero  invehit ,  quia  hoc  fundamentum 
videtur  sumptum  ex  fictionibus  Mahumeti,  qui  dicitur  epi- 
lepticus  fuisse,  et,  ad  operiendam  miseriam  suam,  dicebat 
oportere  se  cadere,  angelo  loquente  sibi,  etc.  Inde  Avicenna, 
reveritus  legem  suam,  in  metaphysica  docuit  haec  de  alie- 
nationibus. 

IV.  Ad  evidentiam  horum,  scito  primo,  ex  s.  Thoma, 
in  Qu.  de  Ver.,  qu.  xii,  art.  9,  et  II^  11"^,  qu.  clxxii,  art.  i  *, 
ad  cognitionem  duo  concurrere,  scilicet  receptionem  et  iu- 
dicium.  Quoad  receptionem  cognoscibilium,  abstractio  a  sen- 
sibus  confert:  quoad  iudicium  vero,  non.  Quoniam  impres- 
siones  subtiles  superiorum  quiescentes  melius  percipimus: 
sed  iudicare  perfecte  nequimus,  nisi  facta  resolutione,  an 
consonent  sensibilibus,  ut  dicitur  III  Caeli  *  et  VI  Ethic.  ** 
Unde  littera  semper  utitur  nominibus  pertinentibus  ad  re- 
ceptionem,  scilicet  capacem  esse  et  percipere. 

Scito  secundo  quod,  cum  sermones  intelligendi  sint  in- 
fra  genus  de  quo  est  sermo,  et  hic  sit  sermo  de  nostro  in- 
tellectu,  et  consequenter  de  phantasia  in  actu  (quia  oportet 
intelligentem  phantasmata  speculari);  manifeste  sequitur  ut 
hic  non  sit  sermo  de  quali  aut  quantacumque  abstractione 
a  corporalibus,  sed  infra  latitudinem  intellectus  in  actu. 
Cf.  num.  III.  V.  Et  ex  his  omnia  *  solvuntur.  Quoniam  patet  quod 

prima  sequela  nihil  valet:  quia  somnus  profundus  abstra- 
hit  extra  latitudinem  intellectus  in  actu.  -  Et  similiter,  licet 
sit  maius  miraculum  iudicium  veritatis  in  somno,  non  ta- 


Cap.  VII,  n.  6. 
*  Cap.  lu,  n.  2. 


men  receptio.  -  Et  simile  est  in  omnibus  alienationibus 
iudicium,  undecumque  veniant.  Si  enim  infra  latitudinem 
intellectus  in  actu  abstrahunt,  quanto  magis  phantasia  circa 
spiritualia  occupatur  ministrando  intellectui,  tanto  intelle- 
ctus  intelligibilium  superiorum  est  capacior,  utpote  vici- 
nior  et  minus  turbata.  Et  inde  provenit  quod  melancho- 
licorum  alii  omnino  expertes  sunt  superiorum :  quia  scilicet 
adeo  turbatam  habent  phantasiam,  ut  intellectus  in  actu  ha- 
beri  nequeat;  sicut  in  pueris  ex  humido  accidit,  Alii  supe- 
riorum  multa  loquuntur  et  praedicunt  vera,  alii  pauca; 
secundum  quod  plus  aut  minus  impediuntur  interiores  vires, 
et  secundum  quod  melius  habent  disposita  phantasmata, 
et  secundum  altiora  phantasmata  in  his  quam  in  illis,  etc. 
Nec  sunt  haec  ex  lege  Mahumeti,  ut  hic  dicere  non  est 
veritus:  sed  ex  philosophia  naturali,  ex  experientia,  ex  sacra 
Scriptura,  ex  sacris  doctoribus.  Et  de  philosophia  et  expe- 
rientia  dictum  est:  quamvis  non  desint  philosophorum  au- 
ctoritates  in  de  Somno  et  Vigilia  *.  Sacra  autem  Scriptura 
plena  est  visionibus  in  somniis.  Imo  Num.  xii  *  Deus  locu- 
turum  se  prophetis  in  somniis  promittit:  et  loelis  11  *  di- 
citur,  inter  effectus  Spiritus  Sancti,  somnia  somniabunt,  etc. 
Augustinus  quoque,  XII  super  Genesim  ad  litteram*,  inquit: 
animae  humanae,  secundum  quod  a  sensibus  abstrahitur , 
convenit  futura  praevidere.  Gregorius  quoque,  in  IV  Dial.*, 
hoc  idem  docet:  imo  dicit  hoc  convenire  animae,  vel  ex 
naturae  subtilitate,  aut  revelatione  superiorum.  Taceat  ergo 
praesumptuosa  haec  vox :  Christianissima  doctrina  haec  est, 
et  philosophica  simul. 


•  Vide  De  Divt 
nat.  per  tom 
num,  cap.  ii. 

•  Vers.  6. 

•  Vers.  28. 


Cap.  XIX. 


Cap.  xxTi. 


ARTICULUS  DUODECIMUS 

UTRUM  PER  RATIONEM  NATURALEM  DEUM  IN  HAC  VITA  COGNOSCERE  POSSIMUS 


Infra,  qu.  xxxil,  art.  i;  qu.  Lxxxvi,  art.  2,  ad   i;  I  Sent.,  dist.  in,  qu.  i,  art.  i;  III,  dist.  xxvii,  qu.  iii,  art.  i; 
IV  Cont.  Gent.,  cap.  i;  in  Boet.  de  Trin.,  qu.  1,  art.  j;  I  Rom.,  cap.  1,  lect.  vi. 


*  Lib.  V,  prosa 

IT. 


D    DUODECIMUM    SIC     PROCEDITUR.     VidctUr 

quod  per  naturalem  rationem  Deum  in 
hac  vita  cognoscere  non  possimus  ". 
Dicit  enim  Boetius,  in  libro  de  Consol.*, 

quod  ratio  non  capit  simplicem  formam.  Deus 
•  Qu.  iii,  art.  7.  autem   maxime   est   simplex   forma ,   ut  supra  * 

ostensum  est.  Ergo  ad  eius  cognitionem  ratio  na- 

turalis  pervenire  non  potest. 

2.  Praeterea,  ratione  naturali  sine  phantasmate 
'  cap.vii.n.  3;  nihil  intelligit  anima,  ut  dicitur  in  III  de  Anima*. 

S.  Th.  lect.  xu.  -    ^      ,   ^     .'-'..        '  ,         ^  •  ,   • 

cf.  de  Mem.  et  Scd  Dei,  cum  sit  mcorporcus,  phantasma  m  nobis 

Remin.,  cap.  i;  '  „  '  .  .....  l- 

s.  Th.iect.ii.     esse  non  potest.  Ergo  cognosci  non  potest  a  nobis 
cognitione  naturali. 

3.  Praeterea,  cognitio  quae  est  per  rationem 
naturalem,  communis  est  bonis  et  malis,  sicut  na- 
tura  ^  eis  communis  est.  Sed  cognitio  Dei  com- 
petit  tantum  bonis:  dicit  enim  Augustinus,  I  de 
Trin.  *,  quod  mentis  humanae  acies  in  tam  ex- 
cellenti  luce  non  figitur,  nisi  per  iustitiam  fidei 
emundetur.  Ergo  Deus  per  rationem  naturalern 
cognosci  non  potest. 

Sed  contra  est  quod  dicitur  Rom.  i  *:  quod 
notum  est  Dei ,  manifestum  est  in  illis ,  idest , 
quod  cognoscibile  est  de  Deo  per  rationem  na- 
turalem. 

Respondeo  dicendum  quod  naturalis  nostra  co- 
gnitio  a  sensu  principium  sumit :  unde  tantum  se 


P 


*  Cap.  II. 


*  Ver».  19. 


nostra  naturalis  cognitio  extendere  potest,  inquan- 
tum  manuduci  potest  per  sensibilia.  Ex  sensibi- 
libus  autem  non  potest  usque  ad  hoc  intellectus 
noster  pertingere,  quod  divinam  essentiam  videat: 
quia  creaturae  sensibiles  sunt  effectus  Dei  virtu- 
tem  causae  ''  non  adaequantes.  Unde  ex  sensibi- 
lium  cognitione  non  potest  tota  Dei  virtus  cogno- 
sci:  et  per  consequens  nec  eius  essentia  videri  *\ 
Sed  quia  sunt  eius  ^  eflfectus  a  causa  dependentes, 
ex  eis  in  hoc  perduci  possumus,  ut  cognoscamus 
de  Deo  an  est;  et  ut  cognoscamus  de  ipso  ea 
quae  necesse  est  ei  convenire  secundum  quod 
est  prima  omnium  causa,  excedens  omnia  sua 
causata  ^.  Unde  cognoscimus  de  ipso  habitudi- 
nem  ipsius  ad  creaturas,  quod  scilicet  omnium 
est  causa ;  et  differentiam  creaturarum  ab  ipso, 
quod  scilicet  ipse  non  est  aliquid  eorum  quae 
ab  eo  causantur  '^;  et  quod  haec  non  removentur 
ab  eo  propter  eius  defectum,  sed  quia  superex- 
cedit. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  ratio  ad  formam 
simplicem  pertingere  non  potest,  ut  sciat  de  ea 
quid  est:  potest  tamen  de  ea  cognoscere,  ut  sciat ' 
an  est. 

Ad  secundum  dicendum  quod  Deus  naturali  co- 
gnitione  cognoscitur  per  phantasmata  '  efifectus  sui. 

Ad  tertium  dicendum  quod  cognitio  Dei  per  es- 


a)  possimus.  -  possumus  codices  et  a  b. 
P)  natura.  -  et  natura  ACDEFG. 
T)  causae.  -  eius  A,  om.  ceteri  et  a  b. 

0)  et  per  consequens ...  videri.  -  nec  per  consequens  essentia  Dei 
videri  B. 


e)  eius,  -  Om.  BCDEFGpA  et  ed.  a. 

X)  sua  causata.  -  creata  BD,  sua  creata  edd.  a  b. 

7))  causantur,  -  creantur  BDaJ. 

0)  ut  sciat.  -  Om.  codices  et  a  b. 

i)  phantasmata.  -  phantasma  ABCDFGafr. 


*  l,ib.  I,  cap.  IV 


QUAESTIO  XII,  ARTICULUS  XIII 


137 


sentiam,  cum  sit  per  gratiam,  non  competit  nisi 
bonis :  sed  cognitio  eius  "  quae  est  per  rationem 
naturalem,  potest  competere  bonis  et  malis.  Unde 
dicit  Augustinus,  in  libro  Retractationum  *:  Non 


approbo  qiiod  in  oratione  *  dixi,  «  Deiis,  qiii  non  '  soinoi).,  iib.  1, 
nisi  miindos  veriim  scire  voluisti »;  responderi  enim 
potest,  multos  etiam  non  mundos  multa  scire  vera, 
scilicet  per  rationem  naturalem. 


x)  eius.  -  Om.  codices  et  a  b. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


IN  titulo,  cognoscere  non  dicit  videre,  ut  superius,  sed 
cognoscere,  idest  intelligere ,  quomodocumque  id  con- 
tingat.  Per  rationem  naturalem,  idest  naturali  lumine  acqui- 
sibilem. 

II.  In  corpore  una  conclusio,  responsiva  quaesito  affirma- 
Cf.  num.  seq.  tive,  cum  corollario  *.  Conclusio  est :  Possumus  in  hac  vita 
per  rationem  naturalem  cognoscere  Deum,  secundum  quod 
est  prima  omnium  causa  excellentissima.  -  Probatur.  Natu- 
ralis  nostra  cognitio  oritur  a  sensu:  ergo  tantum  extendi- 
tur,  quantum  sensibilia  manuducunt:  ergo  extenditur,  non 
ad  visionem  Dei,  sed  ad  cognitionem  eius  secundum  quod 
prima  omnium  causa  excellentissima. 

Antecedens,  cum  prima  consequentia ,  patet.  Secunda 
vero,  quoad  primam  partem,  probatur:  sensibilia  non  sunt 
adaequatus  effectus  divinae  virtutis ;  ergo  ex  eis  non  potest 
tota  virtus  divina  cognosci;  ergo  nec  essentia  eius  videri. 
Quoad  secundam  vero  partem  probatur:  sensibilia  sunt  effe- 


ctus  dependentes  a  Deo,  scilicet  ut  prima  causa;  ergo  ex 
eis  potest  Deus  ut  prima  causa  cognosci. 

III.  Corollarium  est :  Tria  cognoscimus  ex  sensibilibus 
de  Deo,  causalia,  negativa  et  supereminentia.  Ad  causa- 
litatem  quidem  pertinentia  sunt ,  secundum  triplex  genus 
causae,  non  solum  praedicata  causalitatem  importantia,  puta 
exemplar,  factivum,  finis,  etc;  sed  praedicata  absoluta  quae 
ex  causalitate  a  posteriori  inferuntur,  ut  esse,  vivere,  nos- 
se,  etc.  Et  ad  iiaec  reducuntur  omnia  relativa  ad  creaturas.  - 
Negativa  autem ,  quae  ex  conditionibus  antedictis  conse- 
quuntur:  ut  quod  incorporeus,  quod  infinitus,  quod  immu- 
tabilis.  -  Ad  supereminentiam  autem  spectantia  ex  eisdem 
consequuntur :  ut  quod  est  super  omne  esse,  et  intelligibile, 
et  intellectum. 

Haec  enim  omnia  ex  necessitate  consequuntur  ex  habi- 
tudine  inter  Deum  et  sensibilia.  Reliqua  autem  obscura 
sunt  naturaliter  nobis  in  hac  vita. 


ARTICULUS  DECIMUSTERTIUS 

UTRUM  PER  GRATIAM  HABEATUR  ALTIOR  COGNITIO  DEI  QUAM  EA 
QUAE  HABETUR  PER  RATIONEM  NATURALEM 


•  Cap. 


■  Homil.  XXVI 
Evang. 


D    DECIMUMTERTIUM  SIC   PROCEDITUR.    Vidc- 

tur  quod  per  gratiam  non  habeatur  al- 
tior  cognitio  Dei,  quam  ea  quae  habe- 
tur  per  naturalem  rationem.  Dicit  enim 
Dionysius,  in  libro  "  de  Mystica  Theologia  *,  quod 
ille  qui  melius  unitur  Deo  in  hac  vita,  unitur  ei 
sicut  omnino  ignoto :  quod  etiam  de  Moyse  dicit, 
qui  tamen  excellentiam  quandam  obtinuit  in  gra- 
tiae  cognitione.  Sed  coniungi  Deo  ignorando  de 
eo  ^  quid  est,  hoc  contingit  etiam  per  rationem 
naturalem.  Ergo  per  gratiam  non  plenius  cogno- 
scitur  a  nobis  Deus,  quam  per  rationem  natu- 
ralem. 

2.  Praeterea,  per  rationem  naturalem  in  co- 
gnitionem  divinorum  pervenire  ^  non  possumus, 
nisi  per  phantasmata :  sic  etiam  nec  secundum  co- 
gnitionem  gratiae.  Dicit  enim  Dionysius,  i  cap.  de 
Cael.  Hier.,  quod  impossibile  est  nobis  aliter  lu- 
cere  divinum  radium,  nisi  varietate  °  sacrorum  ve- 
laminum  circumvelatum.  Ergo  per  gratiam  non 
plenius  cognoscimus  Deum,  quam  per  rationem 
naturalem. 

3.  Praeterea,  intellectus  noster  per  gratiam 
fidei  Deo  adhaeret.  Fides  autem  non  videtur  esse 

>n  cognitio:  dicit  enim  Gregorius,  in  Homil.  *  quod 
ea  quae  non  videntur  fidem  habent,  et  non  agni- 
tionem  K  Ergo  per  gratiam  non  additur  nobis 
aliqua  excellentior  cognitio  de  Deo. 


Sed  contra  est  quod  dicit  Apostolus,  I  Cor.  11  *: 
nobis  revelavit  Deus  per  Spiritum  suiim,  illa  sci- 
licet  quae  nemo  principum  huius  saeculi  novit  *, 
idest  philosophorum ,  ut  exponit  Glossa  *. 

Respondeo  dicendum  quod  per  gratiam  perfe- 
ctior  cognitio  de  Deo  habetur  a  nobis,  quam  per 
rationem  naturalem.  Quod  sic  patet.  Cognitio 
enim  quam  per  naturalem  rationem  habemus, 
duo  ^  requirit:  scilicet,  phantasmata  ex  sensibilibus 
accepta,  et  lumen  naturale  intelligibile,  cuius  vir- 
tute  intelligibiles  conceptiones  ab  eis  abstrahimus. 
Et  quantum  ad  utrumque,  iuvatur  humana  co- 
gnitio  per  revelationem  gratiae.  Nam  et  lumen 
naturale  intellectus  confortatur  per  infusionem  lu- 
minis  gratuiti.  Et  interdum  etiam  phantasmata  in 
imaginatione  hominis  formantur  divinitus,  magis 
exprimentia  res  divinas ,  quam  ea  quae  natura- 
Uter  a  sensibilibus  accipimus;  sicut  apparet  in 
visionibus  prophetalibus.  Et  interdum  etiam  ali- 
quae  res  sensibiles  formantur  divinitus,  aut  etiam 
voces ,  ad  aliquid  divinum  exprimendum ;  sicut 
in  baptismo  1  visus  est  Spiritus  Sanctus  in  specie 
columbae,  et  vox  Patris  audita  est,  Hic  est  Filius 
meus  dilectus  *. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod,  licet  per  re- 
velationem  gratiae  in  hac  vita  non  cognoscamus 
de  Deo  quid  est,  et  sic  ei  quasi  ignoto  coniun- 
gamur  *;  tamen  plenius  ipsum  cognoscimus,  in- 


Vers.  10. 


•  Ibid.  vers.  8. 

*  Glossa  interlin. 
ex  s.  Hier. 


Matt.  m,  17. 


a)  m  Ubro.  -  I  libro  P, 

P)  de  eo.  -  Om.  ABCE.  -  Pro  est,  sit  edd.  a  b. 

f)  pervenire.  -  devenire  CDEpA.  -  Pro  sic,  similiter  codices. 

3)  varietate.  -  veritate  P.  -  sacrorum  om.  ACDEFG. 

StTBIMAE   ThEOL.    D.  ThOMAE   T.    I. 


i)  agnitionem.  -  cognitionem  ABCDEF. 

!J)'  duo.  -  ad  minus  duo  B. 

rj)  baptismo.  -  Christi  addit  sD. 

6)  coniungamur.  -  coniungimur  codices  et  a  b. 


i38 


QUAESTIO  XII,  ARTICULUS  XIII 


quantum  plures  et  excellentiores  effectus  eius  no- 
bis  demonstrantur ;  et  inquantum  ei  aliqua  at- 
tribuimus  ex  revelatione  divina,  ad  quae  ratio 
naturalis  non  pertingit,  ut  Deum  esse  trinum  et 
unum. 

Ad  secundum  dicendum  quod  ex  phantasmati- 
bus,  vel  a  sensu  acceptis  secundum  naturalem 
ordinem,  vel  divinitus  in  imaginatione  formatis, 
tanto  excellentior  cognitio  intellectualis  habetur, 
quanto  lumen  intelligibile  in  homine  fortius  fu- 
erit.  Et  sic  per  revelationem  ex  phantasmatibus 


plenior  cognitio  accipitur,  ex  infusione  divini  lu- 
minis. 

Ad  tertium  dicendum  quod  fides  cognitio  quae- 
dam  est,  inquantum  intellectus  determinatur  per 
fidem  ad  aliquod  cognoscibile.  Sed  haec  deter- 
minatio  ad  unum  non  procedit  ex  visione  '  cre- 
dentis,  sed  a  visione  eius  cui  creditur.  Et  sic, 
inquantum  deest  visio,  deficit  a  ratione  cognitionjs 
quae  est  in  scientia:  nam  scientia  determinat  in- 
tellectum  ad  unum  per  visionem  et  intellectum 
primorum  principiorum. 


i)  non  procedit  ex  visione.  -  non  procedit  a  visione  codices. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTULus   clarus.  -  In  corpore   una  conclusio,  responsiva 
quaesito  affirmative:  Perfecrior  cognirio  de  Deo  habetur 
per  gratiam  a  nobis,  quam  per  rationem  naturalem. 

Probatur.  Humana  cognitio  per  gratiam  iuvatur,  et  quoad 
lumen  intellectuale,  et  quoad  phantasmata:  ergo  perfectior 
est  cognitio.  -  Consequentia  probatur:  quia  cognitio  nostra 
ex  his  duobus  consurgit.  Antecedens  vero  probatur:  quia  per 
gratiam  interdum  formantur  phantasmata  melius  exprimen- 
tia  divina,  interdum  res  sensibiles,  interdum  voces;  ergo. 
Exemplum  primi,  in  visionibus  Prophetarum :  secundi,  in 
columba  baptismi  Christi:  tertii,  in  voce  ibidem  audita. 


II.  Adverte  hic,  quod  cognitio  per  gratiam  in  hac  vita 
de  Deo,  praefertur  naturali,  non  ex  parte  modi  (quia  sic 
naturalis  est  potior,  cum  sit  per  modum  evidentiae,  ut  in 
responsione  ad  tertium  dicitur),  sed  ex  parte  obiecri  exten- 
sive  et  intensive,  ut  in  responsione  ad  primum  dicitur:  quia 
plura,  et  occultiora  rationi  naturali,  ac  per  hoc  nobiliora 
et  manifestiora  secundum  se,  per  gratiam  cognoscimus,  ut 
quod  est  trinus,  etc.  Haec  enim  tanto  aliis  praestant,  quanto 
eorum  cognoscibilitas  tam  alta  est,  ut  soli  Deo  sint  natu- 
raliter  evidentia,  ut  in  principio  libri  Contra  Gent.  *  ape- 
ritur. 


Cap.  III. 


QUAESTIO  XIII,  ARTICULUS  I 


iSg 


QUAESTIO  DECIMATERTIA 

DE  NOMINIBUS  DEI 

IN    DUODECIM    ARTICULOS     DIVISA 


*Cf.  supraqu.iii, 
Introd. 


CONSiDERATis  his  quae  ad  divinam  cognitio- 
nem  "  pertinent,  procedendum  est  ad  con- 
siderationem  divinorum  nominum  *:  unumquod- 
que  enim  nominatur  a  nobis,  secundum  quod 
ipsum  cognoscimus. 
Circa  hoc  ergo  quaeruntur  duodecim. 

Primo:  utrum  Deus  sit  nominabilis  a  nobis. 
Secundo :  utrum  aliqua  nomina  dicta  de  Deo, 

praedicentur  de  ipso  substantialiter. 
Tertio :  utrum    aliqua  nomina  dicta  de    Deo , 
proprie    dicantur    de  ipso ;   an  omnia    attri- 
buantur  ei  metaphorice. 
Quarto:  utrum  muha  nomina  dicta   de    Deo, 

sint  synonyma. 
Quinto:  utrum  nomina  aliqua  dicantur  de  Deo 
et  creaturis  univoce,  vel  aequivoce. 


•  S.  Th.  lect.  111. 


Vers.  4. 


■  Vers.  3. 

•  I  Perihermen. 
cap.  I,  n.  2,  3.  • 
S.  Th.  lect.  II. 


Sexto:  supposito  quod  dicanturanalogice,  utrum 

dicantur  de  Deo  per  prius,  vel  de  creaturis. 
Septimo  :  utrum  aliqua  nomina  dicantur  de  Deo 

ex  tempore. 
Octavo:  utrum  hoc   nomen  Deus   sit   nomen 

naturae,  vel  operationis  ^. 
Nono :   utrum   hoc  nomen  Deus  ^  sit.  nomen 

communicabile. 
Decimo:  utrum  accipiatur  univoce  vel  aequi- 

voce,  secundum  quod  significat  Deum  per 

naturam,  et  per  participationem,  et  secun- 

dum  opinionem  ^. 
Undecimo:  utrum  hoc  nomen  Qui  est  sit  ma- 

xime  proprium  nomen  Dei. 
Duodecimo:  utrum  propositiones  affirmativae 

possint  formari  de  Deo. 


ARTICULUS  PRIMUS 

UTRUM  ALIQUOD  NOMEN  DEO  CONVENIAT 

I  Sent.,  dist.  i,  expos.  text.,  qu'  6 ;  dist.  xxii,  art.   i ;  De  Div.  Nom.,  cap.  t,  lect. 


,D  PRiMUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 

nullum    nomen    Deo    conveniat.   Dicit 

'enim  Dionysius,  i  cap.  de  Dip.  Nom.  *, 

^quod  neque  nomen  eius  est,  neqiie  opi- 

nio.  Et  Prov.  xxx  *  dicitur :   Quod  nomen  eius,  et 

quod  nomen  filii  eius,  si  nosti? 

2.  Praeterea,  omne  nomen  aut  dicitur  in  abs- 
tracto,  aut  in  concreto.  Sed  nomina  significantia 
in  concreto,  non  competunt  Deo,  cum  simplex 
sit:  neque  nomina  significantia  in  abstracto,  quia 
non  significant  aUquid  perfectum  subsistens.  Ergo 
nullum  nomen  potest  dici  de  Deo. 

3.  Praeterea,  nomina  significant  substantiam 
cum  qualitate ;  verba '  autem  et  participia  signi- 
ficant  cum  tempore;  pronomina  autem  cum  de- 
monstratione  vel  relatione.  Quorum  nihil  com- 
petit  Deo:  quia  sine  qualitate  est  et  sine  omni 
accidente,  et  sine  tempore;  et  sentiri  non  potest, 
ut  demonstrari  possit;  nec  relative  significari,  cum 
relativa  sint  aliquorum  antedictorum  recordativa, 
vel  nominum,  vel  participiorum,  vel  pronominum 
demonstrativorum.  Ergo  Deus  nuUo  modo  potest 
nominari  a  nobis. 

Sed  contra  est  quod  dicitur  Exod.  xv*:  Domi- 
nus  ^  quasi  vir  pugnator,  Omnipotens  nomen  eius. 

Respondeo  dicendum  quod,  secundum  Philoso- 
phum  *,  voces  sunt  signa  intellectuum,  et  intelle- 


ctus  sunt  rerum  simiUtudines.  Et  sic  patet  quod 
voces  referuntur  ad  res  significandas ,  mediante 
conceptione  intellectus.  Secundum  igitur  quod 
aliquid  a  nobis  inteUectu  cognosci  potest,  sic  a  no- 
bis  potest  nominari.  Ostensum  est  autem  supra  * 
quod  Deus  in  hac  vita  non  potest  a  nobis  videri 
per  suam  essentiam  *;  sed  cognoscitur  a  nobis  ex 
creaturis,  secundum  habitudinem  principn,  et  per 
modum  excellentiae  et  remotionis.  Sic  igitur  potest 
nominari  a  nobis  ex  creaturis :  non  tamen  "^  ita 
quod  nomen  significans  ipsum,  exprimat  divinam 
essentiam  secundum  quod  est,  sicut  hoc  nomen 
homo  exprimit  sua  significatione  essentiam  ho- 
minis  secundum  quod  est:  significat  enim  eius 
definitionem ,  declarantem  eius  essentiam ;  ratio 
enim  quam  significat  nomen,  est  definitio  *  *. 

Ad  primum  ergo  diCendum  quod  ea  ratione  di- 
citur  Deus  non   habere   nomen,  vel  esse 
nominationem ,    quia   essentia   eius   est   supra  id 
quod  de   Deo   inteliigimus  et  voce  significamus. 

Ad  secundum  dicendum  quod,  quia  ex  creaturis 
in  Dei  cognitionem  venimus,  et  ex  ipsis  eum 
nominamus,  nomina  quae  Deo  attribuimus,  hoc 
modo  significant,  secundum  quod  competit  crea- 
turis  materiaUbus ,  quarum  '  cognitio  est  nobis 
connaturalis ,  ut  supra  *  dictum  est.  Et  quia  in 
huiusmodi  creaturis,  ea  quae  sunt  perfecta  et  sub- 


'  Qu.  XII,  art.  ir. 


D.  482. 


S.  Th 
SUpra    lect.xvi, 


Metaphys.  III, 
cap.  VII ,  n.  9.  - 
■   —  .   lib.  iIV, 


Qu.  XII,  art.  4. 


a)  cognitionem.  -  perfectionem  PFG  et  edd.  a  b. 
P)  operationis.  —  comparationis  D. 
f)  hoc  nomen  Deus.  -  Om.  codices  et  ed.  a. 
3)  secundum  opinionem.  -  per  operationem  AEFGa,  operationem  B, 
per  comparationem  CD. 


e)  verba,  -  verbum  ABCDE.  -  Pro  participia,  participium  CD. 

I^)  Dominus.  —  Om.  ¥ab. 

rj)  tamen.  -  Om.  BD. 

9)  definitio.  -  ut  dicitur  in  IV  Metaphysicae  addunt  ABCDEF. 

i)  quarum.  -  quorum  pFGab;  quarum ...  connaturalis  om.  D. 


140 

sistentia,  sunt  composita;  forma  autem  in  eis  non 
est  aliquid  completum  subsistens,  sed  magis  quo 
aliquid  est:  inde  est  quod  omnia  nomina  a  nobis 
imposita  ad  significandum  aliquid  completum  sub- 
sistens,  significant  in  concretione,  prout  competit 
compositis;  quae  autem  imponuntur  ad  signifi- 
candas  formas  simplices,  significant  aliquid  non 
ut  subsistens,  sed  ut  quo  aliquid  est,  sicut  albedo 
significat  ut  quo  aliquid  est  album.  Quia  igitur 
et  Deus  simplex  est,  et  subsistens  est,  attribuimus 
ei  et  nomina  abstracta  ',  ad  significandam  sim- 
plicitatem  eius;  et  nomina  concreta,  ad  signi- 
ficandum  subsistentiam  et  perfectionem  ipsius : 
quamvis  utraque  nomina  deficiant  a  modo  ipsius, 
sicut  ^  intellectus  noster  non  cognoscit  eum  ut 
est,  secundum  hanc  vitam. 

Ad  tertium  dicendum  quod  significare  substan- 
tiam  cum  qualitate,  est-significare  suppositum  cum 
natura  vel  forma  determinata  in  qua  subsisfit. 
Unde,  sicut  de  Deo  dicuntur  aliqua  in  concretione. 


QUAESTIO  XIII,  ARTIGULUS  I 


ad  significandum  subsistentiam  •"  et  perfectionem  t<- 

ipsius,  sicut  iam  *  dictum  est,  ita  dicuntur  de  •  Ad  2. 
Deo  nomina  significantia  substantiam  cum  qua- 
litate.  Verba  vero  et  participia  consignificantia  '  /  ^ 
tempus  dicuntur  de  ipso,  ex  eo  quod  aeternitas 
includit  omne  tempus :  sicut  enim  simplicia  sub- 
sistentia  non  possumus  apprehendere  et  significare 
nisi  per  modum  compositorum,  ita  simplicem  ae- 
ternitatem  non  possumus  intelligere  vel  voce  ex- 
primere,  nisi  per  modum  temporalium  rerum;  et 
hoc  propter  connaturalitatem  intellectus  nostri  ad 
res  compositas  et  temporales  ^  Pronomina  vero  5 

demonstrativa  dicuntur  de  Deo,  secundum  quod 
faciunt  demonstrationem  ad  id  quod  intelligitur, 
non  ad  id  quod  sentitur:  secundum  enim  quod 
a  nobis  intelligitur,  secundum  hoc  sub  demonstra- 
tione  cadit.  Et  sic,  secundum  illum  modum  quo 
nomina  et  participia  et  pronomina  demonstrativa 
de  Deo  dicuntur,  secundum  hoc  et  pronominibus 
relativis  "  significari  potest.  " 


x)  et  nomiiia  abstracta.  -  nomina  simplicia  et  nomina  abstracta 
PDFab;  nomina  simpUcia  et  abstracta  BG.  -  Pro  signijicandam ,  si- 
gniflcandum  codices  et  ed.  b,  designiflcandum  ed.  a. 

X)  sicut.  ~  et  addunt  codices. 

(i)  subsistentiam.  -  substantiam  P.  -  Pro  de  Deo,  de  eo  ADEFGafr. 

v)  consigniflcantia.  -  signiflcantia  ABCE. 


5)  ad  res  compositas  et  temporales.  -  ad  res  compositas  et  res 
temporales  B. 

0)  et  pronominibus  relativis.  -  a  (et  G,  om.  EpA)  pronominibus 
vel  nominibus  relativis  ACEG,  et  nominibus  vel  pronominibus  rela- 
tivis  B,  a  pronominibus  relativis  DF,  et  pronominibus  et  (et  om.  P) 
nominibus  relativis  Pab. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


TITULUS  clarus.  -  In  corpore  una  conclusio,  responsiva 
quaesito  affirmative,  cum  modificatione.  Conclusio  est: 
Deus  potest  a  nobis  nominari  ex  creaturis,  non  autem  se- 
cundum  quod  est  secundum  se. 

Probatur  conclusio  quoad  utramque  partem  simul.  Vo- 
ces  sunt  signa  inteUectuum,  et  intellectus  sunt  similitudines 
rerum:  ergo  voces  referuntur  ad  res  significandas ,  mediis 
intellectibus :  ergo ,  sccundum  quod  aliquid  a  nobis  intel- 
ligitur,  sic  potest  a  nobis  nominari :  ergo  Deus  potest  no- 
minari  a  nobis  ex  creaturis,  et  non  secundum  quod  est 
secundum  se. 

Antecedens  est  Philosophi ,  I  Periherm.  Consequentia 
vero  tani  prima  quam  secunda,  relinquitur  nota.  Ultima 
autem  probatur,  quoad  primam  consequentis  partem,  quia 
Deus  cognoscitur  a  nobis  ex  creaturis  tripliciter,  ut  dictum 
est:  quoad  secundam  vero,  quia  Deus  in  hac  vita  non  potest 
videri  a  nobis  per  essentiam.  -  Et  ad  claritatem  terminorum, 
subditur  in  littera  declaratio  exemplaris  ab  opposito,  quo- 
modo  nomina  non  significant  Deum  secundum  quod  in  se 
est.  Et  intendit  quod  significare  rem  secundum  quod  est, 
est  significare  terminum  naturae  illius,  ut  ly  homo  (quod 
impossibile  est  hic  de  Deo  haberi) :  quoniam  omnia  nomina 
significant  terminos  aut  rerum  communium ,  aut  negatio- 
num ,  vel  respectuum  etc. ,  vel  compositorum  ex  his ,  ut 
patet  inductive. 

II.  Circa  hanc  partem  occurrit  dubium.  Scotus  siquidem, 
in  I,  dist.  XXII,  qu.  unica ,  discutiens  hanc  propositionem 
assumptam,  sicut  res  intelligitur,  ita  et  nominatur,  distin- 
guit  eam :  scilicet  quoad  impositionem  nominis,  vel  quoad 
usum  nominis  impositi.  Et  tria  dicit.  Primo,  quod  quoad 
impositionem  videtur  falsa.  Quod  probat  sic.  Substantia 
non  intelligitur  a  nobis  distincte  in  propria  natura,  et  ta- 
men  significatur.  Ergo  imponere  possumus  nomina  distin- 
ctius  significantia  quam  intelligimus.  Consequentia  vero,  et 
antecedens  pro  secunda  parte,  probatur ;  quia  cognitis,  verbi 
gratia ,  accidentibus  et  proprietatibus  lapidis ,  imponimus 
nomen  illi  substantiae  lapidis,  intendentes  illam  significa- 
tum  iri  per  nomen;  et  tamen  non  cognoscimus  distincte 
illam.  -  Secundo,  quod  quoad  usum  est  simpliciter  falsa.  - 
Tertio,  quod  multis  nominibus  potest  uti  viator,  exprimen- 
tibus  divinam  essentiam  sub  ratione  ipsius  essentiae  divi- 
nae.  Probantur  haec  duo:  quia  verisimile  est  esse  in  sacra 


Scriptura  huiusmodi  nomina,  ut  ludaei  dicunt  de  nomine 
tetragrammaton,  etc,  sive  imposita  fuerint  haec  nomina  a 
Deo,  sive  ab  angelo. 

III.  Ad  haec,  pro  quanto  veritati  non  consonant,  dicen- 
dum  est.  Et  ad  primum  quidem ,  quod  non  est  imagina- 
bile  imponi  nomen  distinctius  significans  quam  concipiatur. 
Et  in  littera  redditur  causa :  quia  voces  significant  res  non 
nisi  media  conceptione  intellectus;  igitur  significatio  cau- 
satur  ex  conceptione ;  ergo  distincta  significatio  supponit 
distinctam  conceptionem,  et  confusa  confusam,  et  maior 
maiorem,  et  minor  minorem,  etc.  Quare  ab  hac  universa- 
lissima  regula  de  causa  et  causato,  haec  excipienda  sunt  ? 
-  Probatio  autem  sua  nihil  valet :  tum  quia  antecedens 
pro  prima  parte  est  falsum;  tum  quia  pro  secunda  parte 
male  probatur.  Dico  enim ,  et  ita  esse  experimur ,  quod 
cognitis  accidentibus,  cognoscimus  rem  quandam  sublatere, 
et  secundum  se  esse  et  subsistere,  etc. :  et  huiusmodi  res 
nunquam  magis  significabitur  quam  cognoscetur.  Si  enim 
cognoscetur  confuse,  ut  in  exemplo  dato,  nunquam  signi- 
ficabitur  nisi  confuse.  Ex  tali  siquidem  nomine  nunquara 
aliquis  plus  intelliget,  quam  perfectus  impositor  apprehen- 
derit:  quamvis,  ex  meliori  ingenio  proprio,  cognito  alicuius 
nominis  significato  in  re,  discurrendo  alia  cognoscat ,  sicut 
ex  principiis  conclusiones  deducimus.  Sed  hoc  non  est  ex 
vi  significationis  nominis.  Unde  et  ipsemet  Scotus  ibidem 
sub  dubio  primum  dictum  relinquere  tandem  videtur. 

De  secundo  vero  bene  dicit  Scotus:  experimur  enim 
quod  multis  nominibus  utimur  confuse  notis ,  antequam 
ad  notitiam  distinctam  illorum  terminorum  veniamus. 

De  tertio  autem,  quia,  experientia  teste,  nullum  tale  no- 
men  divinum  habemus;  et  rursus,  quia  frustra  hominibus 
talia  darentur  nomina,  quoniam  nos  non  possumus  Deum 
secundum  se  cognoscere;  et  quia  sine  sufficienti  auctori- 
tate  novitas  haec  dicitur;  et  quia  Dionysius,  in  i  Caelest. 
Hierar.,  dicit,  impossibile  est  nobis  aliter  lucere  divinum 
radium ,  nisi  varietate  sacrorum  velaminum  occultatum : 
videtur  mihi  simpliciter  falsum  dictum  Scoti,  et  dicendum, 
ut  in  littera  dicitur,  quod  Deus  in  hac  vita  non  est  a  nobis 
nominabilis,  nisi  ex  creaturis;  et  hoc  tam  quoad  imposi- 
tionem,  quam  usum. 

IV.  In  responsione  ad  secundum,  dubitare  novitius  posset 
quo  pacto  abstractum  significat  ut  quo,  et  non  per  modum 


QUAESTIO  XIII,  ARTICULUS  II 


141 


Cap.  ri,  n.  2. 


subsistentis :  cum  sit  nomen  substantivum,  ut  albedo,  sub- 
stantivi  autem  proprium  est  per  modum  substantiae  si- 
gnificare. 

Ad  hoc  breviter  dicitur,  quod  incidit  hic  sophisma  Con- 
sequentis,  a  modo  substantiae  ad  hunc  modum  determinate 
affirmando.  Substantivum  quidem  significat  per  modum 
substantiae,  idest  ^er  5e  s^anfw,  idest  solitarie:  et  non  per 
modum  subsistentis. 

Et  si  instetur  quod  etiam  simitas  significat  curvitatem 
in  naso,  et  consequenter  non  significat  formam  solitarie, 
sed  cum  subiecto :  respondetur  quod  hic  non  est  quaestio 
de  significatione  et  consequentibus  ad  ipsam,  sed  d€  modo 
significandi.  Abstractum  autem  et  concretum  in  significa- 
tione  conveniunt:  quia  utrumque  puram  formam  signifi- 
cat,  ut  in  Praedicamentis  *  de  albo  dicitur,  et  ex  natura  si- 
gnificatae  formae  oportet  utrumque  copulare  subiectum 
formae  significatae.  Sed  ex  modo  significandi  differentia  est: 


quia  concretum  importat  subiectum  et  compositum  ex 
modo  significandi,  ut  primum  significatum  (in  cuius  si- 
gnum  dicimus  quod  simum  est  nasus  curvus,  prius  nasum 
quam  curvitatem  exprimentes) ;  abstractum  vero  subiectum 
ex  modo  significandi  aut  non  importat  (sed  ex  natura  rei 
significatae) ,  aut,  si  importat,  non  importat  principaliter, 
sed  ultimo ;  unde  e  converso  dicimus  quod  simitas  est  cur- 
vitas  nasi. 

Significat  igitur  abstractum  per  modura  substantiae  quoad 
hoc,  quia  significat  illud  per  se,  idest  non  cum  alio,  ex 
modo  significandi :  et  hoc  aut  simpliciter,  aut  principaliter. 
Concretum  autem,  ex  modo  significandi,  principaliter  si- 
gnificat  aliud  cum  re  primo  significata.  -  Unde  dictum  Avi- 
cennae,  reprehensum  ab  Averroe,  V  Metaphys.,  comm.  xiv, 
si  ratione  modi  significandi  intelligitur,  verum  fuit.  Nec  ratio 
Averrois  concludit  oppositum:  quoniam  non  tenet  nisi  in 
formaliter  significatis  ex  vi  significationis. 


ARTICULUS  SECUNDUS 

UTRUM  ALIQUOD  NOMEN  DICATUR  DE  DEO  SUBSTANTIALITER 

I  Sent.,  dist.  n,  art.  2;  I  Cont.  Gent.,  cap.  xxxi;  De  Pot.,  qu.  vii,  art.  5. 


•  De  Fide  Orth., 
lib.  I,  cap.  IX. 


D  SECUNDUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
nullum  nomen  dicatur  de  Deo  substan- 
tialiter.  Dicit  enim  Damascenus  *:  Opor- 
tet  singiilum  eorum  quae  de  Deo  dicun- 
tur,  non  quid  est  secundum  substantiam  significare, 
sed  quid  non  est  ostendere,  aiit  habitudinem  quan- 
dam,  aut  aliquid  eorum  quae  assequuntur  natu- 
ram  pel  operationem. 
«  2.  Praeterea,  dicit  Dionysius  ",  i  cap.  de  Div. 

s. Tii. lect.  II.  Nom.*:  Omnem  sanctorum  theologorum  hymnum 
invenies,  ad  bonos  thearchiae  processus,  manifesta- 
tive  et  laudative  Dei  nominationes  dividentem:  et 
est  sensus,  quod  nomina  quae  in  divinam  laudem 
sancti  doctores  assumunt,  secundum  processus 
ipsius  Dei  distinguuntur.  Sed  quod  significat  pfo- 
cessum  alicuius  rei ,  nihil  significat  ad  eius  es- 
sentiam  pertinens.  Ergo  nomina  dicta  de  Deo , 
non  dicuntur  de  ipso  substantialiter. 

3.  Praeterea,  secundum  hoc  nominatur  aliquid 
a  nobis,  secundum  quod  inteliigitur.  Sed  non  in- 
telligitur  Deus  a  nobis  in  hac  vita  secundum 
suam  substantiam.  Ergo  nec  aliquod  nomen  im- 
positum  a  nobis,  dicitur  de  Deo  secundum  suam 
substantiam. 

Sed  contra  est  quod  dicit  Augustinus,  VI  de 
Trin.  * :  Deo  hoc  est  esse,  quod  fortem  esse  vel 
sapientem  esse ,  et  si  qiiid  de  illa  simplicitate  ^ 
dixeris ,  quo  eius  substantia  significatur.  Ergo 
omnia  nomina  ^'  huiusmodi  significant  divinam 
substantiam. 

Respondeo  dicendum  quod  de  nominibus  quae 
de  Deo  dicuntur  negative,  vel  quae  relationem 
ipsius  ad  creaturam  significant,  manifestum  est 
quod  substantiam  eius  nullo  modo  significant; 
sed  remotionem  alicuius  ab  ipso,  vel  relationem 
eius  ad  alium,  vel  potius  alicuius  ad  ipsum.  Sed 
de   nominibus   quae   absolute   et  affirmative   de 


Cap.  IV. 


In  libro  Do- 


Deo  dicuntur,  sicut  bonus,  sapiens,  et  huiusmodi, 
multipliciter  aliqui  sunt  opinati. 

Quidam  enim  dixerunt  quod  haec  omnia  no- 
mina,  licet  affirmative  de  Deo  dicantur,  tamen 
magis  inventa  sunt  ad  aliquid  removendum  a 
Deo,  quam  ad  aliquid  ponendum  in  ipso.  Unde 
dicunt  quod,  cum  dicimus  Deum  esse  viventem, 
significamus  quod  Deus  non  hoc  modo  est,  sicut 
res  inanimatae :  et  similiter  accipiendum  est  in 
aliis.  Et  hoc  posuit  ^  Rabbi  Moyses  *.  -  Alii  vero 
dicunt  quod  haec  nomina  imposita  sunt  ad  signi-  ctor  "p^ifxo- 
ficandum  habitudinem  eius  ad  creata  ':  ut,  cum  ca^Lvm"'  ' 
dicimus  Deus  est  bonus,  sit  sensus,  Deus  est  caiisa 
bonitatis  in  rebus.  Et  eadem  ratio  est  in  aliis. 

Sed  utrumque  istorum  videtur  esse  inconve- 
niens,  propter  tria.  Primo  quidem,  quia  secun- 
dum  neutram  harum  positionum  posset  assignari 
ratio  quare  quaedam  nomina  magis  de  Deo  di- 
cerentur  quam  alia.  Sic  enim  est  causa  corpo- 
rum;,  sicut  est  causa  bonorum :  unde,  si  nihil  aliud 
significatur,  cum  dicitur  Deus  est  boniis,  nisi  Deus 
est  causa  bonorum,  poterit  similiter  dici  quod 
Deus  est  corpus,  quia  est  causa  corporum.  Item, 
per  hoc  quod  dicitur  ^  quod  est  corpus,  remove- 
tur  quod  non  sit  ens  in  potentia  tantum ,  sicut 
materia  prima.  -  Secundo,  quia  sequeretur  quod 
omnia  nomina  dicta  de  Deo,  per  posterius  dice- 
rentur  de  ipso :  sicut  sanum  per  posterius  dicitur 
de  medicina,  eo  quod  significat  hoc  tantum  quod 
sit  causa  sanitatis  in  animali,  quod  per  prius  di- 
citur  sanum.  -  Tertio,  quia  hoc  est  contra  inten- 
tionem  loquentium  de  Deo.  AUud  enim  intendunt 
dicere,  cum  dicunt  Deum  viventem,  quam  quod 
sit  causa  vitae  nostrae,  vel  quod  differat  a  corpo- 
ribus  inanimatis. 

Et  ideo  aliter  dicendum  est,  quod  huiusmodi 
quidem  "  nomina  significant  substantiam  divinam. 


o)  dicit  Dionysius.  -  Dionysius  dicit  codices.  -  In  textu  cit.  pro 
Omnem,  Omnium  PBDFGsA  et  edd.  ab;  et  pro  bonos,  beatos  PBEafc. 

P)  simplicitate.  -  simplici  multiplicitate  vel  multiplici  simplicitate 
D.  -  Pro  quo,  qua  PFGab. 

■)(•)  nomina.  —  Om.  codices  et  ed.  a. 


0)  posuit.  -  ponit  ABCDE. 
e)  creata.  —  creaturam  B. 
^)  quod  dicitur.  —  Om.  codices  et  a  b. 

»))  huiusmodi  quidem.  -  quaedam  huiusmodi  B,  huiusmodi  quae- 
dam  Ga. 


142 

et  praedicantur  de  Deo  substantialiter ,  sed  de- 
ficiunt  a  repraesentatione  ipsius.  Quod  sic  patet. 
Significant  enim  sic  nomina  Deum ,  secundum 
quod  intellectus  noster  cognoscit  ipsum.  Intel- 
lectus  autem  noster,  cum  cognoscat  Deum  ex 
creaturis,  sic  cognoscit  ipsum,  secundum  quod 
creaturae  ipsum  repraesentant.  Ostensum  est  au- 

*Qu.  re,  art.2.  tem  supra  *  quod  Deus  in  se  praehabet '  omnes 
perfectiones  creaturarum,  quasi  simpliciter  et  uni- 
versaliter  perfectus.  Unde  quaelibet  creatura  in- 
tantum  eum  repraesentat,  et  est  ei  similis,  inquan- 
tum  perfectionem  aliquam  habet:  non  tamen  ita 
quod  repraesentet  eum  sicut  aliquid  eiusdem  spe- 
ciei  vel  generis,  sed  sicut  excellens  principium, 
a  cuius  forma  effectus  deficiunt,  cuius  tamen 
aliqualem  similitudinem  effectus  consequuntur ; 
sicut  formae  corporum  inferiorum  repraesentant 

•ibid.  art.3.  virtutem  solarem.  Et  hoc  supra  *  expositum  est, 
cum  de  Perfectione  divina  agebatur.  Sic  igitur 
praedicta  nomina  divinam  substantiam  significant: 
imperfecte  tamen ,  sicut  et  creaturae  imperfecte 
eam  repraesentant. 

Cum  igitur  dicitur  Deus  est  bontis ,  non  est 
sensus,  Deus  est  causa  bonitatis ,  vel  Deus  non 
est  malus:  sed  est  sensus,  id  quod  bonitatem  di- 
cimus  in  creaturis ,  praeexistit  in  Deo ,  et  hoc 
quidem  secundum  modum  altiorem.  Unde  ex  hoc 
non  sequitur  quod  Deo  competat  esse  bonum 
inquantum  causat  bonitatem:  sed  potius  e  con- 
'  verso,  quia  est  bonus,  bonitatem  rebus  diffundit ', 

•ub.i,cap.xxxii.  secundum  illud  Augustini,  de  Doct.  Christ.  *:  m- 
quantum  bonus  est,  sumus. 


QUAESTIO  XIII,  ARTICULUS  II 


Ad  primum  ergo  dicendum  quod  Damascenus 
ideo  dicit  quod  haec  nomina  non  significant  quid 
est  Deus,  quia  a  nuUo  istorum  nominum  expri- 
mitur  quid  est  Deus  perfecte  :  sed  unumquodque 
imperfecte  eum  significat,  sicut  et  creaturae  im- 
perfecte  eum  repraesentant. 

Ad  secundum  dicendum  quod  in  significatione 
nominum,  aliud  est  quandoque  a  quo  imponitur 
nomen  ad  significandum,  et  id  ad  quod  signifi- 
candum  nomen  imponitur:  sicut  hoc  nomen  lapis 
imponitur  ab  eo  quod  laedit  pedem,  non  tamen 
imponitur  ad  hoc  significandum  quod  significet 
laedens  pedem,  sed  ad  significandam  quandam 
speciem  corporum;  alioquin  omne  laedens  pedem 
esset  lapis.  Sic  igitur  dicendum  est  quod  huius- 
modi  divina  nomina  imponuntur  quidem  a  pro- 
cessibus  deitatis:  sicut  enim  secundum  diversos 
processus  perfectionum,  creaturae  Deum  reprae- 
sentant,   licet   imperfecte ;  ita  intellectus   noster ",  * 

secundum  unumquemque  processum,  Deum  co- 
gnoscit  et  nominat.  Sed  tamen  haec  nomina  non . 
imponit  ad  significandum  ipsos  processus,  ut,  cum 
dicitur  Deus  est  vivens,  sit  sensus,  ab  eo  ^  pro-  ^ 

cedit  vita:  sed  ad  significandum  ipsum  rerum 
principium,  prout  in  eo  praeexisfit  vita,  licet  emi- 
nentiori  modo  quam  intelligatur  vel  significetur. 

Ad  tertium  dicendum  quod  essentiam  Dei  in 
hac  vita  cognoscere  non  possumus  secundum 
quod  in  se  est*:  sed  cognoscimus  eam  secundum  ■  d.  483. 
quod  repraesentatur  in  perfectionibus  creatura- 
rum.  Et  sic  nomina  a  nobis  imposita  eam  si- 
gnificant. 


8)  Deus  in  se  praehabet.  -  Deus  in  se  habet  ABE,  Deus  in  seipso 
habet  G. 

i)  rebus  diffundit.  -  in  rebus  infundit  B. 


x)  intellectus  noster.  -  Om.  F;  omisso  noster,  intellectus  post  no- 
minat  ponit  ed.  a. 

X)  ab  eo.  -  a  Deo  codices  et  a  b. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


IN  titulo,  nomen  dicatur,  idest  secundum  suum  formale 
significatum  attribuatur :  et  non,  secundum  id  quod  co- 
pulat,  aut  pro  quo  supponit,  etc.  Substantialiter,  ut  distin- 
guitur  contra  accidentaliter,  vocando  accidens  omne  quod 
est  extra  esse  rei :  sic  enim  homo  dicitur  substantialiter  de 
Socrate,  disciplinabile  vero  et  album  dicuntur  accidentaliter 
de  eodem.  Nec  restringes  quaestionem:  sed,  iuxta  tituli  am- 
plitudinem,  sive  substantialiter  complete,  ut  ultima  diffe- 
rentia  vel  definitio,  sive  substantialiter  incomplete,  ut  ani- 
mal  respectu  hominis,  dicatur,  totum  sub  quaesito  praesenti 
conduditur,  cum  quaerimus:  An  aliquod  nomen  substan- 
tialiter  de  Deo  dicatur. 

II.  In  corpore  quinque:  primo,  ponit  in  quibus  nomi- 
nibus  habet  locum  haec  quaestio ;  secundo,  refert  duas  opi- 
niones ;  tertio ,  reprobat  eas ;  quarto ,  respondet  quaesito 
affirmative ;  quinto,  ostendit  quis  sit  sensus,  cum  huiusmodi 
nomina  Deo  attribuuntur.  Et  patet  particularum  distinctio 
in  littera. 

III.  Quoad  primum ,  duo  dicit.  Primo,  quod  sunt  tria 
genera  nominum  de  Deo:  negativa,  ut  incorporeus ,  im- 
mensus,  etc. ;  relativa,  ut  Dominus,  finis,  efficiens ;  et  po- 
sitiva  absoluta,  ut  ens,  sapiens,  vivens,  etc.  -  Secundo,  quod 
quaestio  non  est  de  primo  aut  secundo  genere,  sed  tertio 
tantum :  quia  constat  quod  illa  puram  negationem,  aut  re- 
lationem  significant,  sicut  album  puram  qualitatem. 

IV.  Quoad  secundum,  duae  sunt  opiniones.  Prima  est 
ponentium  nomina  haec  dici  de  Deo  negative :  secunda , 
relative.  Et  patet. 

V.  Quoad  tertium ,  contra  utramque  opinionem  simul 
tripliciter  arguitur  clare.  In  secunda  tamen  ratione,  adverte 


quod  fundatur  super  illa  maxima :  Omne  nomen  primum 
dicitur  de  eo  de  quo  dicitur  formaliter,  quam  de  ceteris, 
quomodolibet  aliter  dicatur. 

VI.  Quoad  quartum,  conclusio  responsiva  quaesito  affir- 
mative  est:  Huiusmodi  nomina  dicuntur  de  Deo  substan- 
tialiter,  imperfecte  tamen.  -  Probatur.  Nomina  significant 
Deum  ut  a  nostro  intellectu  cognitum:  ergo  ut  cognitum 
ex  creaturis:  ergo  ut  repraesentatum  ex  creaturis:  ergo  ut 
assimilantur  ei  creaturae:  ergo  ut  supereminens  principium, 
cuius  forma  defective  participatur  ab  eis:  ergo  substantia- 
liter. 

Antecedens  patet  ex  I  Periherm.  *,  cum  prima  et  se- 
cunda  consequentia.  Tertia  autem  est  per  se  nota.  Quarta 
vero  probatur  ex  iv  quaestione:  quia  non  ut  repraesentatum 
similitudine  specifica  aut  generica;  igitur  analoga,  ut  princi- 
pium,  etc.  Ultima  autem  manifeste  sequitur :  si  enim  quod 
quid  est  cuiusque  creaturae  diminuta  quaedam  similitudo 
est  substantiae  divinae  simplicissimae ,  oportet  ut  ipsa  di- 
vina  substantia  participetur ,  repraesentetur ,  cognoscatur , 
nominetur,  et  significetur,  etc. 

VII.  Quoad  quintum ,  sensus  propositionum  ex  dictis 
aperitur,  explicite  dicendo  quod,  cum  dicimus  Deus  est 
bonus,  sensus  est,  id  quod  bonitatem  in  creaturis  dicimus, 
est  in  Deo,  et  hoc  altiori  modo. 

Adverte  hic  duo.  Primo,  quod  ly  est  denotat  habitudi- 
nem  formalem :  ita  quod  intendit,  est  in  Deo  formaliter. 
Non  sic  potest  exponi  Deus  est  corpus,  etc.  -  Secundo,  quod 
ly  et  hoc  altiori  modo  non  est  accipiendum  ut  pars  signi- 
ficati.  Non  enim,  cum  dicimus  Deus  est  bonus,  significatur 
bonitas   Dei  et  eminentia  eius,  sed  bonitas  tantum:  emi- 


QUAESTIO  XIII,  ARTICULUS  III 


143 


nentia  vero  ex  modo  significandi  innuitur,  ut  ex  sequenti 
articulo  patet.  Ita  quod,  dicendo  Deus  est  bonus,  ex  signi- 
ficato  non  habetur  nisi  quod  id  quod  boni  nomine  forma- 
liter  importatur,  est  in  Deo  formaliter.  Et  quoniam  boni 
nomen  importat  bonitatem  in  concretione,  quae  in  Deo 
non  habet  locum ,  quia  est  modus  imperfectus ;  ideo  in- 
sinuatur  quod  bonitas  est  in  Deo  eminentiori  modo  quam 
significetur,  quia  significatur  ut  est  in  creaturis. 

VIII.  In    responsione  ad  primum,  adverte  quod,  apud 


excellentes  doctores,  non  est  idem  significare  quid  est,  et 
esse  nomen  substantiale :  quoniam  ad  primum  exigitur  per- 
fectio,  ad  secyndum  non,  ut  in  littera  dicitur.  Et  radix  est, 
quia  loquuntur  proprie  de  quid  posterioristice  et  metaphy- 
sice,  quod  absque  propriis  non  est:  et  non  topice ,  quod 
communibus  contentatur. 

IX.  In  responsione  ad  secundum,  distinctio  est,  sub  aliis 
verbis:  importare  processus  dupliciter,  formaliter,  vel  ori- 
ginaliter. 


Art.  I. 


p 

In  prologo. 


Art.  praec. 


ARTICULUS  TERTIUS 

UTRUM  ALIQUOD  NOMEN  DICATUR  DE  DEO  PROPRIE 

I  Sent.,  dist.  iv,  qu.  i.  art.  i;  dist.  xxii,  art.  2;  dist.  xxxiii,  art.  2;  dist.  xxxv,  art.  i,  ad  2; 
1  Cont.  Gent.,  cap.  xxx;  De  Pot.,  qu.  vii,  art.  5. 


>  D  TERTiUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
nullum  nomen  dicatur  de  Deo  proprie. 
'Omnia  enim  nomina  quae  de  Deo  dici- 
;jmus,  sunt  a  creaturis  accepta,  ut  dictum 
est  *.  Sed  nomina  creaturarum  metaphorice  di- 
cuntur  de  Deo,  sicut  cum  dicitur  Deus  est  lapis, 
vel  leo,  vel  aliquid  huiusmodi.  Ergo  omnia  no- 
mina  dicta  de  Deo  ",  dicuntur  metaphorice. 

2.  Praeterea,  nuUum  nomen  proprie  dicitur 
de  aliquo,  a  quo  verius  renaovetur  quam  de  eo 
praedicetur.  Sed  omnia  huiusmodi  nomina,  bonus, 
sapiens,  et  similia,  verius  removentur  a  Deo  quam 
de  eo  praedicentur,  ut  patet  per  Dionysium,  u  cap. 
Cael.  Hier.  Ergo  nullum  istorum  nominum  pro- 
prie  dicitur  de  Deo. 

3.  Praeterea,  nomina  corporum  non  dicuntur 
de  Deo  nisi  metaphorice,  cum  sit  incorporeus. 
Sed  omnia  huiusmodi  nomina  implicant  quasdam 
corporales  conditiones:  significant  enim  cum  tem- 
pore,  et  cum  compositione ,  et  cum  aliis  huius- 
modi ,  quae  sunt  conditiones  corporum.  Ergo 
omnia  huiusmodi  nomina  dicuntur  de  Deo  me- 
taphorice. 

Sed  contra  est  quod  dicit  Ambrosius,  in  lib.  II 
deFide'^*:  Sunt  quaedam  nomina,  quae  eviden- 
ter  proprietatem  divinitatis  ostendunt;  et  quaedam 
quae  perspicuam  divinae  maiestatis  exprimunt  ve- 
ritatem;  alia  vero  sunt,  quae  translative  per  simili- 
tudinem  de  Deo  dicuntur.  Non  igitur  omnia  no- 
mina  dicuntur  de  Deo  metaphorice,  sed  aliqua 
dicuntur  proprie. 

Respondeo  dicendum  quod,  sicut  dictum  est  *, 
Deum  cognoscimus  ex  perfectionibus  procedenti- 
bus  in  creaturas  ab  ipso ;  quae  quidem  perfectio- 
nes  in  Deo  sunt  secundum  eminentiorem  modum 
quam  in  creaturis.    Intellectus   autem    noster   eo 


modo  apprehendit  eas,  secundum  quod  sunt  in 
creaturis:  et  secundum  quod  apprehendit,  ita  si- 
gnificat  per  nomina.  In  nominibus  igitur  ">  quae 
Deo  attribuimus,  est  duo  considerare:  scilicet,  per- 
fectiones  ipsas  significatas,  ut  bonitatem,  vitam, 
et  huiusmodi ;  et  modum  significandi.  Quantum 
igitur  ad  id  quod  significant  huiusmodi  nomina, 
proprie  competunt  Deo,  et  magis  proprie  quam 
ipsis  creaturis,  et  per  prius  dicuntur  de  eo.  Quan- 
tum  vero  ad  modum  significandi,  non  proprie 
dicuntur  de  Deo:  habent  enim  modum  signifi- 
candi  qui  °  creaturis  competit. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  quaedam  no- 
mina  significant  huiusmodi  perfectiones  a  Deo 
procedentes  in  res  creatas,  hoc  modo  quod  ipse 
modus  imperfectus  quo  a  creatura  participatur 
divina  perfectio,  in  ipso  nominis  significato  in- 
cluditur,  sicut  lapis  significat  aliquid  materialiter 
ens:  et  huiusmodi  nomina  non  possunt  attribui 
Deo  nisi  metaphorice.  Quaedam  vero  nomina 
significant  ipsas  perfectiones  absolute,  absque  hoc 
quod  aliquis  modus  participandi  claudatur  '  in 
eorum  significatione ,  ut  ens ,  bonum,  vivens,  et 
huiusmodi:  et  talia  proprie  dicuntur  de  Deo. 

Ad  secundum  dicendum  quod  ideo  huiusmodi 
nomina  dicit  Dionysius  negari  a  Deo  ^,  quia  id 
quod  significatur  per  nomen ,  non  convenit  eo 
modo  ei,  quo  nomen  significat,  sed  excellentiori 
modo.  Unde  ibidem  dicit  Dionysius  quod  Deus  " 
est  super  omnem  substantiam  et  vitam. 

Ad  tertium  dicendum  quod  ista  nomina  quae 
proprie  dicuntur  de  Deo,  important  conditiones 
corporales,  non  in  ipso  significato  nominis,  sed 
quantum  ad  modum  significandi.  Ea  vero  quae 
metaphorice  de  Deo  dicuntur,  important  condi- 
tionem  corporalem  in  ipso  suo  significato. 


a)  omnia  nomina   dicta  de  Deo. 
ab,  omnia  dicta  de  Deo  pD. 

P)  de  Fide.  -  de  Trinitate  codices  et  ab, 

y)  igitur.  -  vero  BCD. 

S)  qui.  -  hunc  qui  ACDEG. 


nomina   dicta  de  Dco  PsD  et 


i)  claudatur.  -  includitur  ABCDEG.  -  Ante  huiusmodi  codices  ad- 
dunt  alia. 

K)  a  Deo.  -  de  Deo  BD.  -  Post  convenit  addunt  Deo,  et  ei  om. 
ABCDEF. 

r))  Deus  est.  -  est  Pafr. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


IN  titulo,  ly  proprie  potest  sumi  dupliciter.  Uno  modo,  ut 
distinguitur  contra  communiter:  et  sic  animal  non  di- 
citur  proprie  de  homine,  quia  dicitur  de  aliis.  Alio  modo, 
ut  distinguitur  contra  metaphorice :  et  sic  animal  dicitur 
proprie  de  homine,  florere  autem  non.  Proprie  enim  dici, 
est  significatum  nominis  inveniri  in  eo  de  quo  dicitur,  se- 


cundum  se:  metaphorice  autem,  est  significatum  nominis 
inveniri  in  eo  de  quo  dicitur,  secundum  suam  similitudi- 
nem  tantum.  Hic  sumitur  proprie,  ut  distinguitur  contra 
metaphorice. 

II.  Circa  ordinem  horum  articulorum,  dubium  occurrit: 
quoniam  praeposterus  videtur  ordo  servatus  in  2  et  3  articulo. 


Cf.  art.  seq. 


144 

Quia,  in  ordine  compositivo,  communiora  prius  tractanda 
sunt:  communius  autem  est  nomen  proprie  dictum  de  ali- 
quo ,  quam  substantialiter ;  quoniam  accidentalia  nomina 
etiam  proprie  dicuntur,  ut  patet  dicendo  Socrates  est  albus. 

III.  Ad  hoc  breviter  dicitur,  quod  ordo  horum  articu- 
lorum  est  optimus.  Non  tamen  attenditur  penes  commu- 
nitatem  maiorem  et  minorem,  sed  intimiorem  ac  priorem 
rationem  dubitandi.  Prima  namque  quaestio  cum  sit  quae- 
stio  an  est,  ideo  prima  quaerendi  ratio  est:  an  Deus  sit 
nominabilis.  Secundam  vero  quaestionem  constat  esse  quae- 
stionem  quid  est,  et  ideo  secunda  quaerendi  ratio  est :  quid 
in  Deo  est  nominabile,  substantia  scilicet  sua,  an  relatio, 
an  negatio,  etc.  Tertia  vero  quaestio  quoniam  est  quia  est, 
ideo  tertio  loco  quaerendum  est:  quomodo  Deus  nomi- 
natur.  Et  inter  hos  modos  datur  latitudo :  nam  primus 
spectat  ad  ipsam  nominis  praedicationem ,  scilicet  proprie 
vel  metaphorice ;  secundus,  ad  unitatem  et  multitudinem, 
scilicet  synonyme,  etc.  *  Constat  autem  quod  talis  est  ordo 
servatus  in  littera.  Optimus  igitur  est. 

Nec  est  verum  quod  dici  proprie  sit  communius  quam 
dici  substantialiter :  sed  habent  se  sicut  excedentia  et  ex- 
cessa.  Quoniam  dici  substantialiter  contingit  et  proprie  et 
metaphorice:  possumus  enim  quod  quid  est  rerum  meta- 
phorice  significare,  ut  antiqui  fecerunt.  Unde,  post  deter- 
minationem  quod  dicuntur  nomina  de  Deo  substantialiter, 
merito  dubitatum  est  an  dicantur  de  Deo  proprie. 

IV.  In  corpore  duo:  primo,  distinguit;  secundo,  re- 
spondet  quaesito.  Quoad  primum,  distinguit  ea  quae  sunt 
in  nomine  dicto  de  Deo,  sic.  In  nominibus  Deo  attributis 
sunt  duo:  scilicet  perfectio  significata,  et  modus  significandi. 
-  Probatur  haec  distinctio  sic.  Perfectiones  procedentes  in 
creaturas  a  Deo,  sunt  eminentiori  modo  in  Deo  quam  in 


QUAESTIO  XIII,  ARTICULUS  IV 


creaturis :  ergo  habent  in  se  duo,  scilicet  ipsam  perfectio- 
nem,  et  modum  essendi:  ergo  conceptus  nostri  de  Deo 
habent  in  se  duo  proportionaliter,  scilicet  rem  conceptam, 
et  modum  concipiendi:  ergo  nomina  attributa  Deo  habent 
in  se  duo,  scilicet  rem  significatam,  et  modum  significandi. 
Antecedens  patet ,  cum  prima  consequentia.  Secunda 
vero  probatur :  quia  Deum  ex  his  perfectionibus  cognosci- 
mus,  non  quomodolibet,  sed  secundum  raodum  quo  sunt 
in  creaturis ;  idest ,  quod  Deum  ex  effectibus  suis  sic  co- 
gnoscimus,  quod  modus  essendi  effectuum  redundat  in 
nostrum  modum  concipiendi  proportionaliter.  Et  sic  con- 
ceptus  de  Deo  in  duo  distingui  oportet,  non  tanquam  in 
diversa  concepta;  sed  in  unum  ut  rem  conceptam,  et  alte- 
rum  ut  modum,  non  rei  conceptae,  sed  ipsius  conceptus; 
qui  tamen  modus  ipsius  conceptus  a  modo  rei  conceptae 
derivatur.  Tertia  autem  sequela  evidens  est. 

V.  Quoad  secundum ,  iuxta  membra  duo  distinctionis 
factae,  respondet  quaesito  unica  conclusione  bimembri.  Est 
autem  conclusio  haec:  Aliqua  nomina  dicta  de  Deo,  proprie 
et  magis  et  prius  dicuntur  de  Deo  quoad  rem  significatam  ; 
nulla  autem  quoad  modum  significandi.  -  Haec  ultima  pars 
probatur:  quia  habent  modum  significandi  proprium-  crea- 
turarum.  Prima  autem  pars  relinquitur  per  se  nota  ex  di- 
ctis  in  qu.  iv  *. 

VI.  In  responsione  ad  primum,  adverte  ly  in  ipso  nomi- 
nis  significato,  quod  intelligitur  de  significato  formali  pro- 
prio,  non  autem  de  materiali  et  communi.  Sapientia  enim 
non  significat  quahtatem  nisi  gratia  materiae,  et  tanquam 
quid  commune:  ex  formali  enim  et  sibi  proprio  significato, 
nec  qualitas,  nec  habitus,  nec  aliquid  aliud  insinuatur,  nisi 
ratio  ordinandi,  iudicandi,  regendique,  etc. ;  quam  contingit 
esse  substantiam  et  accidens,  habitum  et  actum,  etc. 


Art.  2. 


ARTICULUS  QUARTUS 


UTRUM  NOMINA  DICTA  DE  DEO  SINT  NOMINA  SYNONYMA 

I  Sent.,  dist.  11,  art.  3;  dist.  xxii,  art.  3;  I  Cont.  Gent.,  cap.  xxxv;  de  Pot.,  qu.  vii,  art  6;  Compend.  Theol.,  cap.  xxv. 


D  QUARTUM  sic  PROCEDiTUR.  Vidctur  quod 
ista  nomina  dicta  de  Deo,  sint  nomina 
*synonyma.  Synonyma  enim  nomina  di- 
^cuntur,  quae  omnino  idem  significant. 
Sed  ista  nomina  dicta  de  Deo,  omnino  idem  si- 
gnificant  in  Deo:  quia  bonitas  Dei  est  eius  essen- 
tia,  et  similiter  sapientia.  Ergo  ista  nomina  sunt 
omnino  synonyma. 

2.  Si  dicatur  quod  ista  nomina  significant  idem 
secundum  rem  ",  sed  secundum  rationes  diversas, 
contra :  Ratio  cui  non  respondet  aliquid  in  re,  est 
vana;  si  ergo  istae  rationes  sunt  multae,  et  res  est 
una,  videtur  quod  rationes  istae  sint  ^*  vanae. 

3.  Praeterea,  magis  est  unum  quod  est  unum 
re  et  ratione,  quam  quod  est  unum  re  et  multiplex 
ratione.  Sed  Deus  est  maxime  unus.  Ergo  videtur 
quod  non  sit  unus  re  et  multiplex  ratione.  Et  sic 
nomina  dicta  de  Deo  non  significant  rationes 
diversas:  et  ita  sunt  synonyma. 

Sed  contra,  omnia  "^  synonyma,  sibi  invicem 
adiuncta,  nugationem  adducunt,  sicut  si  dicatur 
vestis  indumentum.  Si  igitur  omnia  nomina  dicta 
de  Deo  sunt  synonyma,  non  posset  convenienter 


Vers.  18. 


dici  Deus  bonus,  vel  aliquid  huiusmodi;  cum  ta- 
men  scriptum  sit  lerem.  xxxii  *:  Fortissime,  ma- 
gne,  potens,  Dominus  exercituum  nomen  tibi. 

Respondeo  dicendum  quod  huiusmodi  nomina 
dicta  de  Deo,  non  sunt  synonyma.  Quod  quidem 
facile  esset  videre,  si  diceremus  quod  huiusmodi 
nomina  sunt  inducta  ad  removendum,  vel  ad  de- 
signandum  *  habitudinem  causae  respectu  creatu-  s 

rarum:  sic  enim  essent  diversae  rationes  horum 
nominum  secundum  diversa  negata,  vel  secundum 
diversos  eflfectus  connotatos.  Sed  secundum  quod 
dictum  est  *  huiusmodi   nomina  substantiam  di-  *  Art.  2. 
vinam  significare  ',  licet  imperfecte,  etiam  plane  ' 

apparet,  secundum  praemissa,  *  quod  habent  ra- 
tiones  diversas.  Ratio  enim  quam  significat  nomen, 
est  conceptio  intellectus  de  re  significata  per  no- 
men.  Intellectus  autem  noster,  cum  cognoscat 
Deum  ex  creaturis  ^ ,  format  ad  intelligendum 
Deum  conceptiones  proportionatas  perfectionibus 
procedentibus  a  Deo  in  creaturas.  Quae  quidem 
perfectiones  in  Deo  praeexistunt  unite  et  simpli- 
citer:  in  creaturis  vero  recipiuntur  divise  et  mul- 
tipliciter.  Sicut  igitur  diversis  perfectionibus  crea- 


a)  idem  secundum  rem.  -  unum  ABCDE,  unum  {idem  unum  F, 
sed  idem  expungit)  secundum  rem  FGa,  vel  idem  secundum  rem  margo 
A.  -  Post  sed  D  addit  multa. 

P)  sint.  -  sunt  ABCDEGafr. 

Y)  omnia.  -  omnia  nomina  ABDF,  nomina  CEGafc.  -  Pro  dicatur, 
dicam  ABCDE. 


S)  removendum,  vel  ad  designandum.  -  removendam  vel  ad  desi- 
gnandam  P. 

e)  significare.  -  significant  BG.  -  Pro  etiam,  et  B. 

C)  cum  cognoscat  Deum  ex  creaturis.  -  cum  non  cognoscat  Deum 
nisi  ex  creaturis  B.  -  Pro  conceptiones  proportionatas ,  conceptiones 
proportionales  codices. 


Art.  I,  2. 


y 


D.  286. 


QUAESTIO  XIII,  ARTICULUS  IV 


145 


turaram  respondet  unum  simplex  principium , 
repraesentatum  per  diversas  perfectiones  creatu- 
rarum  varie  et  multipliciter;  ita  variis  et  multi- 
plicibus  conceptibus  intellectus  nostri  respondet 
unum  omnino  simplex,  secundum  huiusmodi  con- 
ceptiones  imperfecte  intellectum.  Et  ideo  nomina 
Deo  attributa,  licet  significent  unam  rem,  tamen, 
quia  significant  eam  sub  rationibus  multis  *  et 
diversis,  non  sunt  synonyma. 

Et  sic  patet  solutio  ad  primum  :  quia  nomina 
synonyma  dicuntur,  quae  significant  unum  secun- 
dum  unam  rationem.  Quae  enim  "^  significant  ra- 
tiones  diversas  unius  rei,  non  primo  et  per  se 
unum  significant:  quia  nomen  non  significat  rem. 


nisi  mediante  conceptione  intellectus,  ut  dictum 
est  *. 

Ad  secundum  dicendum  quod  rafiones  plures 
horum  nominum  non  sunt  cassae  et  *  vanae :  quia 
omnibus  eis  respondet  unum  quid  simplex,  per 
omnia  huiusmodi  multipliciter  et  imperfecte  re- 
praesentatum. 

Ad  tertium  dicendum  quod  hoc  ipsum  ad  per- 
fectam  Dei  unitatem  pertinet,  quod  ea  quae  sunt 
multipliciter  et  divisim  in  aliis,  in  ipso  sunt  sim- 
pliciter  et  unite.  Et  ex  hoc  contingit  quod  est 
unus  re  et  plures  secundum  rationem  ' :  quia  in- 
tellectus  noster  ita  multipliciter  apprehendit  eum, 
sicut  res  multipliciter  ipsum  repraesentant. 


»))  enim.  -  vero  B. 


»))  enim.  -  vero  a. 

0)  et.  -  quasi  ACDE,  om.  F.  -  Post  simplex  BD  addunt  quod  est. 


i)  plures  secundum  rationem,  -  plures  ratione  BD. 


Art.  I. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


IN  titulo,  synonyma,  idest  idem  omnino  significatum  ha- 
bentia :  ita  quod  idem  sit  dicere  Deus  est  sapiens,  et  Deus 
est  bonus,  etc. 

II.  In  corpore ,  respondet  quaesito  unica  conclusione 
negative,  sic :  Nomina  huiusmodi  attributa  Deo,  non  sunt 
synonyma. 

Probatur  dupliciter :  primo,  secundum  illas  duas  vias  in 
art.  2  confutatas;  secundo,  iuxta  sententiam  quam  sequi- 
mur.  Prima  probatio  est:  rationes  horum  nominum  sunt 
diversae,  secundum  diversa  negata  aut  causata,  apud  illos ; 
ergo  non  sunt  synonyma. 

Secunda  probatio  est:  intellectus  noster  cognoscit  Deum 
ex  creaturis;  ergo  conceptiones  nostrae  de  Deo  sunt  pro- 
portionatae  perfectionibus  procedentibus  a  Deo  in  creaturas; 
ergo  sunt  variae  et  multiplices,  atque  uni  omnino  simplici 
correspondentes;  ergo  rationes  huiusmodi  nominum  Deo 
attributorum  sunt  diversae ;  ergo  nomina  huiusmodi  non 
sunt  synonyma.  -  Antecedens,  cum  prima  consequentia , 
patet.  Secunda  autem  probatur  ex  vi  proportionis :  quia 
sicut  idem  simpliciter  omnino  multis  perfectionibus  reprae- 
sentatur  in  esse  reali,  ita  in  esse  intentionali ;  quod  est  di- 
cere,  ita  multis  conceptionibus.  Tertia  vero  probatur:  quia 
conceptio  ipsa  est  ratio  nominis.    Ultima  est  per  se  nota. 

III.  Circa  iliam  propositionem  assumptam  ad  proban- 
dum  tertiam  consequentiam,  scilicet  ratio  quam  significat 
nomen,  est  conceptio  intellectus  de  re  significata,  est  du- 

*  Cap.  XI.  -  Did.   bium.  Tum  quia  IV  Metaphys.,  text.  comm.  xxvni  *,  dicitur 

lib.  III,  cap.  VII,  ,  .^  ..-■^•^'  .^..' 

n.  9.  quod  ratio   quam   signihcat  nomen ,    est   dennitio:  constat 

auteni  quod  definitio  non  est  conceptio,  cum  identificetur 
definito.  Tum  quia  ratio  nomen  est  secundae  intentionis, 
conceptus  autem  primae. 

Ad  hoc  breviter  dicitur,  quod  ratio,  apud  philosophos 
et  theologos,  in  proposito,  dupliciter  sumi  potest,  scilicet 
formaliter,  vel  denominative ;  sicut  album  sumitur  pro  al- 
bedine  formaliter,  et  pro  re  quae  est  alba,  denominative. 
Si  sumitur  formaliter,  sic  est  nomen  intentionis  secundae, 
et  significat  relationem  quandam.  Si  denominative ,  sic  si- 
gnificat  conceptionem  et  definitionem ,  sed  diversimode. 
Conceptio  enim  mentalis  ratio  nominis  dicitur,  quia  est  id 
quo  refertur  nomen  in  significatum  extra  animam:  definitio 
autem,  quia  est  id  quo  explicatur  nominis  significatum.  In 
praesenti  autem  littera,  constat  rationem  sumi  denominative 
pro  conceptione  mentali.  Et  dicta  est  significari  per  nomen, 
quia  significatur  proxime:  definitio  autem  est  ratio  signifi- 
cata  per  nomen  ultimo.  -  Et  sic  patet  solutio  obiectorum. 

IV.  Adverte  hic,  quod  quaestio  praesentis  litterae  non  est 
de  rebus,  sed  de  nominibus.  Et  propterea,  quamvis  praesens 
quaestio  potuisset  forte  decidi  ex  diversitate  rationum  for- 
malium  obiectivarum,  ut  Scotistae  faciunt,  immiscendo  ma- 
teriam  de  rebus,  scilicet  de  distinctione  attributorum  divi- 
norum;  divinum  tamen  Auctoris  ingenium,  cum  didicit  ex 

StJMMAE    ThEOL.    D.    ThOMAE    T.    I. 


I  Periherm.  *  quod  nomina  sunt  signa  earum  quae  sunt  in  *  Cap.  i,  n.2. 
anima  passionum,  formalissirae  diversitatem  significationis 
in  nominibus  ostendit  ex  diversitate  conceptionum  animae 
significatarum ,  absque  mixtione  aharum  difficultatum  de 
rebus.  Cum  hac  enim  decisione  stat  utraque  pars  contra- 
dictionis  in  materia  de  attributis.  Propter  quod,  ne  tanta 
operis  divinitas  foedetur,  non  est  hic  tractandum  de  dis- 
tinctione  illa  attributorum ;  sed  sit  quaestio  specialis. 

V.  In  responsione  ad  secundum,  nota  quod  in  pluribus 
conceptibus  clauduntur  duo,  scilicet  assimilatio  ad  obie- 
ctum,  et  pluralitas  eorum.  Si  quaeratur  ergo :  Multis  de  re, 
puta  Deo,  conceptibus  quid  respondet  in  re  ?  respondendum 
est,  quod  ipsis  conceptibus  respondet  res  una  multipliciter 
imitabilis  seu  repraesentabilis :  pluralitati  autem  ipsorum 
conceptuum  non  respondet  pluralitas  in  re  obiecta,  sed 
eminentia  illius,  ex  qua  habet  quod  unite  contineat  quod 
divisim  ab  aho  apprehenditur.  Unde  arguere  ex  distinctione 
conceptuum  ad  distinctionem  obiectae  rei ,  est  arguere  a 
distinctione  effectuum  ad  distinctionem  causae :  quod  patet 
esse  ridiculum,  quoniam  cum  multitudine  effectuum  stat 
unitas  causae ,  ut  patet.  Et  propterea  in  littera  utrumque 
tangitur,  dum  dicitur  quod  eis  respondet  unum  simpliciter, 
multipliciter  repraesentatum. 

VI.  In  responsione  ad  tertium ,  adverte  quod  illa  pro- 
positio,  Deus  est  unus  re,  et  plures  secundum  rationem, 
potest  dupliciter  percipi.  Uno  modo,  ut  sit  multiplex  ra- 
tione  subiective,  idest  quod  sit  subiectum  plurium  conce- 
ptuum:  et  est  falsa,  quoniam  unicus  est  conceptus  in  in- 
tellectu  divino,  quo  se  et  omnia  simul  intelligit.  Aho  modo, 
obiective ,  idest  quod  est  obiectum  plurium  conceptuum, 
sive  actualiter  sive  virtualiter:  et  sic  est  vera,  et  ad  pro- 
positum.  Ita  quod  Deus  dicitur  multiplex  secundum  ratio- 
nem,  idest,  est  obiectum  verificans  actu  vel  virtute  plures 
conceptiones  de  eo. 

VII.  In  eadem  responsione,  adverte  radicem  praedictae  *  *  Num.  praeced. 
propositionis,  ex  parte  Dei,  esse  eminentem  eius  unitatem; 

ex  parte  vero  intellectus  nostri,  esse  proportionem  eius  ad 

sensibUia.  Et  intendit  quod  causa  talis  ac  tantae  pluralitatis 

rationum  de  Deo,  quae  nominibus  significantur ,  est  tanta 

elongatio  nostri   intellectus    ab  illa    summa  unitate,  quod 

adeo  dearticulate  inteUigit,  quemadmodum  in  rebus  extra 

diversificantur  imitationes  divinae.  Sicut  enim  extra,  aliud 

est  iustitia,  aliud  sapientia,  etc,  ita  etiam  in  intellectu  no- 

stro :  et  hoc,  ut  infra  *  patebit,  quia  est  infimus  intellectus.   ■   Qu.  lxxot  , 

-  Et  nota  quod  non  dixit:  quia  intellectus  accipit  a  rebus ;  ^"' '' 

sed  dixit:  quia  intellectus  ita  multipliciter  apprehendit,  sicut 

res  multipliciter  repraesentant.  Unde,  si  intellectus  noster 

non  acciperet  scientiam  a  rebus,  ut  contigit  in  Adam,  nihil 

minus  idem  sequitur,  ex  hoc  quod  intellectus  proportionalis 

est  rebus,  ut  in  littera  dicitur. 

VIII.  Ex  hac  autera  radice,  tu  qui  alios  respicis,  habere 

19 


146 


QUAESTIO  XIII,  ARTICULUS  V 


facile  potes  radicem  pluralitatis  rationum  de  Deo.  Si  enim 
tanta  pluralitas  oritur  ex  summa  unitate  obiecti  respectu 
intellectus  tam  remoti,  minor  pluralitas  orietur  ex  eadem 
respectu  intellectus  propinquioris :  nulla  autem  pluralitas 
erit  respectu  propinquissimi.  Et  cum  constet  quod  propin- 
quissimus  intellectus  non  sit,  qui  ab  intellecto  aliquo  modo 
distinguitur,  solus  divinus  intellectus  restat,  respectu  cuius 


ex  illa  summa  unitate  nulla  conceptuum  pluralitas  oritur. 
Radix  ergo,  absolute  et  universaliter  loquendo,  et  non  tan- 
tum  respectu  nostri,  quare  Deus  est  multiplex  ratione,  est 
eius  perfecta  unitas,  et  finitas  intellectus  creati.  -  Quod  ideo 
hic  diximus,  quia  ex  hac  littera  deducitur:  non  quod  ad 
hanc  spectet  quaestionem,  quae  de  Nominibus  est,  et  con- 
sequenter  non  nisi  de  dependentibus  a  nobis. 


ARTICULUS  QUINTUS 

UTRUM  EA  QUAE  DE  DEO  DICUNTUR  ET  CREATURIS,  UNIVOCE  DICANTUR  DE  IPSIS 

I  Sent.,  Prol.,  art.  2,  ad  2;  dist.  xix,  qu.  v,  art.  2,  ad   i;  dist.  xxxv,  art.  4;  I  Cont.  Gent.,  cap.  xxxii,  xxxiii,  xxxiv; 
De  Verit.,  qu.  11,  art.  i\;  De  Pot.,  qu.  vii,  art.  7;  Compend.  TheoL,  cap.  xxvii. 


Vers.  26. 


iv>  QuiNTUM  sic  proceditur.  Videtur  quod 
ea  quae  dicuntur  de  Deo  et  creaturis, 
'univoce  de  ipsis  dicantur.  Omne  enim 
^aequivocum  reducitur  ad  univocum, 
sicut  multa  ad  unum.  Nam  si  hoc  nomen  canis 
aequivoce  dicitur  de  latrabili  et  marino,  oportet 
quod  de  aliquibus  univoce  dicatur,  scilicet  de 
omnibus  latrabilibus:  aliter  enim  esset  procedere 
in  infinitum.  Inveniuntur  autem  quaedam  agentia 
univoca,  quae  conveniunt  cum  suis  effectibus  in 
nomine  et  definitione,  ut  homo  generat  hominem; 
quaedam  vero  agentia  aequivoca,  sicut  sol  causat 
calidum ,  cum  tamen  ipse  non  sit  calidus  nisi 
aequivoce.  Videtur  igitur  quod  primum  agens,  ad 
quod  omnia  agentia  reducuntur,  sit  agens  univo- 
cum.  Et  ita,  quae  de  Deo  et  creaturis  dicuntur  ", 
univoce  praedicantur. 

2.  Praeterea,  secundum  aequivoca  non  atten- 
ditur  aliqua  similitudo,  Cum  igitur  creaturae  ad 
Deum  sit  aliqua  similitudo,  secundum  illud  Ge- 
nes.  I  *:  Faciamus  hominem  ad  imaginem  et  simi- 
litudinem  nostram,  videtur  quod  aliquid  univoce 
de   Deo  et  creaturis  dicatur. 

3.  Praeterea,  mensura  est  homogenea  mensu- 
•  s.  Th.  lect.  II.  rato,  ut  dicitur  in  X  Metaphys.  *  Sed  Deus  est 

-  Did.   lib.   IX,  .     '  .  t     •'  ....... 

cap.  I,  n.  13.  prima  mensura  omnmm  entmm,  ut  ibidem  dicitur. 
Ergo  Deus  est  homogeneus  creaturis.  Et  ita  ali- 
quid  univoce  de  Deo  et  creaturis  dici  potest  ^. 

Sed  contra,  quidquid  praedicatur  de  aliquibus 
secundum  idem  nomen  et  non  secundum  eandem 
rationem,  praedicatur  de  eis  aequivoce.  Sed  nul- 
lum  nomen  convenit  Deo  secundum  illam  ratio- 
nem,  secundum  quam  dicitur  de  creatura:  nam 
sapientia  in  creaturis  est  qualitas,  non  autem  in 
Deo;  genus  autem  variatum  mutat  rationem,  cum 
sit  pars  definitionis.  Et  eadem  ratio  est  in  aliis. 
Quidquid  ergo  de  Deo  ct  creaturis  dicitur,  aequi- 
voce  dicitur. 

Praeterea,  Deus  plus  distat  a  creaturis,  quam 
quaecumque  creaturae  ab  invicem.  Sed  propter  di- 
stantiam  quarundam  creaturarum,  contingit  quod 
nihil  univoce  de  eis  praedicari  potest;  sicut  de 
his  quae  non  conveniunt  in  aliquo  genere.  Ergo 


P 


o)  dicuntur.  —  praedicantur  BsD,  om.  EpCD. 
fl)  dici  potest.  -  dicitur  ABCDE. 
Y)  ita  ut.  -  ita  et  P. 

3)  ut  distinctam.  -  distinctam  Pab.  »■  Pro  de/initionis,  quod  plures 
editi  habent,  distinctionis  codices  et  Pafr. 


e)  circumscribit.  -  describit  Pab. 

?)  Unde  nullum  nomen...  Sed.  -  Unde  sicut  nullum  nomen... 
sic  B. 

rj)  philosophos  qui...  de  Deo  probant.  -  Philosophum  qui...  de 
Deo  probat  P. 


Art.  praec. 


multo  minus  de  Deo  et  creaturis  aliquid  univoce 
praedicatur:  sed   omnia  praedicantur  aequivoce. 

Respondeo  dicendum  quod  impossibile  est  ali- 
quid  praedicari  de  Deo  et  creaturis  univoce.  Quia 
omnis  effectus  non  adaequans  virtutem  causae 
agentis,  recipit  similitudinem  agentis  non  secun- 
dum  eandem  rationem,  sed  deficienter:  ita  ut  ^' 
quod  divisim  et  multipliciter  est  in  effectibus,  in 
causa  est  simpliciter  et  eodem  modo;  sicut  sol 
secundum  unam  virtutem,  multiformes  et  varias 
formas  in  istis  inferioribus  producit.  Eodem  modo, 
ut  supra  *  dictum  est,  omnes  rerum  perfectiones, 
quae  sunt  in  rebus  creatis  divisim  et  multipliciter, 
in  Deo  praeexistunt  unite.  Sic  igitur,  cum  aliquod 
nomen  ad  perfectionem  pertinens  de  creatura  di- 
citur,  significat  illam  perfectionem  ut  distinctam  * 
secundum  rationem  definitionis  ab  aliis :  puta 
cum  hoc  nomen  sapiens  de  homine  dicitur,  signi- 
ficamus  aliquam  perfectionem  distinctam  ab  es- 
sentia  hominis,  et  a  potentia  et  ab  esse  ipsius,  et 
ab  omnibus  huiusmodi.  Sed  cum  hoc  nomen  de 
Deo  dicimus,  non  intendimus  significare  aliquid 
distinctum  ab  essentia  vel  potentia  vel  esse  ipsius. 
Et  sic,  cum  hoc  nomen  sapiens  de  homine  dicitur, 
quodammodo  circumscribit '  et  comprehendit  rem 
significatam:  non  autem  cum  dicitur  de  Deo,  sed 
relinquit  rem  significatam  ut  incomprehensam,  et 
excedentem  nominis  significationem.  Unde  patet 
quod  non  secundum  eandem  rationem  hoc  no- 
men  sapiens  de  Deo  et  de  homine  dicitur.  Et 
eadem  ratio  est  de  aliis.  Unde  nullum  nomen 
univoce  de  Deo  et  creaturis  praedicatur, 

Sed  ^  nec  etiam  pure  aequivoce,  ut  aliqui  dixe- 
runt.  Quia  secundum  hoc,  ex  creaturis  nihil  pos- 
set  cognosci  de  Deo,  nec  demonstrari;  sed  semper 
incideret  fallacia  Aequivocationis.  Et  hoc  est  tam 
contra  philosophos,  qui  multa  demonstrative  de 
Deo  probant  ",  quam  etiam  contra  Apostolum 
dicentem,  Rom.  i  *:  invisibilia  Dei  per  ea  quae 
facta  sunt,  intellecta,  conspiciuntur. 

Dicendum  est  igitur  quod  huiusmodi  nomina 
dicuntur  de  Deo  et  creaturis  secundum  analo- 
giam  *,  idest  proportionem.  Quod  quidem  dupli-  •  d.  474 


1 

Vers.  20. 


QUAESTIO  XIII,  ARTICULUS  V 


»47 


Art. 


citer  contingit  in  nominibus:  vel  quia  multa  ha- 
bent  proportionem  ad  unum,  sicut  sanum  dicitur 
de  medicina  et  urina,  inquantum  utrumque  habet 
ordinem  et  proportionem  ad  sanitatem  animalis, 
cuius  hoc  quidem  signum  est,  illud  vero  causa; 
vel  ex  eo  quod  unum  habet  proportionem  ad  alte- 
rum,  sicut  sanum  dicitur  de  medicina  et  animali, 
inquantum  medicina  est  causa  sanitatis  quae  est  in 
animali.  Et  hoc  modo  aliqua  dicuntur  de  Deo  et 
creaturis  analogice,  et  non  aequivoce  pure,  neque 
univoce.  Non  enim  possumus  nominare  Deum 
nisi  ex  creaturis,  ut  supra  *  dictum  est.  Et  sic, 
quidquid  *  dicitur  de  Deo  et  creaturis,  dicitur  se- 
cundum  quod  est  aliquis  ordo  creaturae  ad  Deum, 
ut  ad  principium  et  causam,  in  qua  praeexistunt 
excellenter  omnes  rerum  perfectiones. 

Et  '  iste  modus  communitatis  medius  est  inter 
puram  aequivocationem  et  simplicem  univocatio- 
nem.  Neque  enim  in  his  quae  analogice  dicuntur, 
est  una  ratio,  sicut  est  "  in  univocis ;  nec  totaliter 
diversa,  sicut  in  aequivocis;  sed  nomen  quod  sic 
multipliciter  dicitur,  significat  diversas  proportio- 
nes  ad  aliquid  ''  unum ;  sicut  saniim ,  de  urina 
dictum ,  significat  signum  sanitatis  animalis  '',  de 
medicina  vero  dictiim,  significat  causam  eiusdem 
sanitatis. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod,  licet  in  praedi- 
cationibus  oporteat  aequivoca  ad  univoca  '  reduci. 


tamen  in  actionibus  agens  non  univocum  ex  neces- 
sitate  praecedit  agens  univocum.  Agens  enim  non 
univocum  est  causa  universalis  totius  speciei,  ut  sol 
est  causa  generationis  ^  omnium  hominum.  Agens 
vero  univocum  non  est  causa  agens  universalis 
totius  speciei  (alioquin  esset  causa  sui  ipsius,  cum 
sub  specie  contineatur) :  sed  est  causa  particularis 
respectu  huius  individui,  quod  in  participatione 
speciei  constituit  °.  Causa  igitur  universalis  totius 
speciei  non  est  agens  univocum  ".  Causa  autem 
universalis  est  prior  particulari.  -  Hoc  autem  agens 
universale,  licet  non  sit  univocum,  non  tamen  est 
omnino  aequivocum ,  quia  sic  non  faceret  sibi 
simile ;  sed  potest  dici  agens  analogicum  p  :  sicut 
in  praedicationibus  omnia  univoca  reducuntur  ad 
unum  primum,  non  univocum,  sed  analogicum  ', 
quod  est  ens. 

Ad  secundum  dicendum  quod  similitudo  creatu- 
rae  ad  Deum  ^  est  imperfecta:  quia  etiam  nec  idem 
secundum  genus  repraesentat,  ut  supra*  dictum  est. 

Ad  tertium  dicendum  quod  Deus  non  est  men- 
sura  proportionata  mensuratis.  Unde  non  oportet 
quod  Deus  et  creaturae  sub  uno  genere  conti- 
neantur. 

Ea  vero  quae  sunt  in  contrarium,  concludunt 
quod  non  univoce  huiusmodi  nomina  de  Deo  et 
creaturis  praedicentur:  non  autem  quod  aequi- 
voce. 


9)  quidquid.  -  hoc  quod  ABCEsD,  om.  pD. 

i)  Et.  -  Et  ita  ABCDEG. 

x)  est.  -  Om.  codices. 

X)  aliquid.  -  Om.  codices  et  ab, 

jji)  animalis.  —  Om.  codices  et  a  fr.  -  Sequens  significat  om.  ACEpB. 

v)  univoca.  -  univocum  codices  et  a  b. 


5)  generationis.  -  universalis  generationis  B. 

o)  constituit.  -  univocum  addunt  AB. 

::)   Causa  igitur...  univocum.  -  Om.  codices  et  ed.  a. 

p)  analogicum.  -  analogum  ABCDE. 

o)  analogicum.  -  analogum  ABCDEF. 

t)  ad  Deum.  -  a  Deo  addit  A.  -  etiam  om.  B. 


Qu.  IV,  art.  3. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


Cap. 


*  Cf.  num.  XI. 

•  Cf.  num.xiii. 
'  Cf.  num.  XV. 


IN  titulo,  ly  univoce  sumitur  ut  in  Praedicamentis  *  defi- 
niuntur  univoca:  nec  oportet  addere  aut  minuere ,  ut 
etiam  in  fine  huius  articuli  dicitur. 

In  corpore  quatuor:  primo,  respondet  quaesito  negative, 
quod  non  univoce ;  secundo,  quod  nec  aequivoce  pure  * ; 
tertio,  aflSrmat  quod  analogice  * ;  quarto,  comparat  analo- 
giam^ad  duo   praedicta  *. 

II.  Quoad  ^r/wiMWj,  conclusio  negativa  est:%Nomina  com- 
munia  Deo  et  creaturis,  non  dicuntur  de  eis  univoce.  -  Pro- 
batur  sic.  Omnis  effectus  inadaequatus  recipit  divisim  et 
multipliciter  quod  in  causa  est  simpliciter  et  eodem  modo : 
ergo  recipit  similitudinem  agentis  non  secundum  eandem 
rationem :  ergo  creaturae  participant  divisim  etc. ,  perfe- 
ctiones  quae  in  Deo  unite  sunt.  Ergo  nomina  cbmmunia 
perfectionem  importantia,  cum  de  creaturis  dicuntur,  si- 
gnificant  aliquid  distinctum  ab  aliis :  de  Deo  autem  dicta, 
non  significant  aliquid  ut  distinctum.  Ergo  huiusmodi  no- 
mina,  dicta  de  creaturis,  comprehendunt  rem  significatam: 
de  Deo  autem,  relinquunt  rem  significatam  ut  excedentem 
nominis  significationem.  Ergo  huiusmodi  nomina  non  di- 
cuntur  de  Deo  et  aliis  secundum  eandem  rationem.  Ergo 
non  dicuntur  univoce  de  Deo  et  creaturis. 

Antecedens  declaratur  exemplo  soUs  et  inferiorum:  ita 
quod  declaratio  non  est  tam  exemplaris,  quam  proportio- 
nalis.  Ex  qua  etiam  proportionalitate,  prima  consequentia 
manifesta  relicta  est,  cum  secunda.  Tertia  autem,  cum  re- 
liquis,  in  littera  ut  per  se  nota  relinquitur,  eo  quod  a  si- 
gnificatis  formalibus  ad  significantia  ut  sic,  quoad  unitatem 
et  pluralitatem  rationis,  liquidum  est  processum  esse  opti- 
mum.  Ipsum  tamen  consequens  tertiae  consequentiae  et 
quartae,  declaratur  exemplariter  in  ly  sapiens ,  quod  est 
nomen  commune  Deo  et  creaturis  multis. 


III.  Circa  primam  consequentiam  occurrit  pro  novitiis 
dubium,  quia  non  videtur  valere:  eo  quod  multa  sunt  eius- 
dem  rationis  genere,  vel  saltem  univoce  univocatione  lo- 
gica,  de  qua  est  sermo,  in  corporibus  inferioribus  et  cae- 
lestibus ;  et  tamen  inferiora  haec  comparantur  ad  caelestia 
corpora ,  ut  ad  causas  unite  habentia  quae  hic  divisim  par- 
ticipantur.  -  Antecedens  patet :  corporeitas  enim  et  diapha- 
neitas  et  lumen  etc,  sunt  eiusdem  rationis  hic  et  ibi. 

IV.  Ad  hoc  breviter  dicitur,  quod  illa  maxima  assumpta 
in  antecedente,  ex  qua  infertur  diversitas  rationis,  intelligi- 
tur  formaliter,  idest  ut  sic:  ita  quod  semper  participatio 
divisim  eius  quod  simpliciter  ac  unite  est  in  causa,  exclu- 
dit  identitatem  rationis,  etiam  logicam,  ab  illa  re  partici- 
pata;  non  autem  ab  aliis,  si  qua  alia  sunt  effectui  et  cau- 
sae  communia  non  ex  vi  talis  participationis.  Sic  autem 
contingit  in  obiectionibus  allatis.  Nam  diaphaneitas,  et  si- 
milia,  divisim  sunt  in  superioribus,  sicut  et  hic.  Corporeitas 
autem,  si  unite  ibi  est,  scilicet  absque  compositione  mate- 
riae  et  formae,  ut  putat  Averroes  *,  univoce  non  dicitur  de 
illis  et  istis.  Unde  ipse  Averroes  negat,  super  Porphyrio  *, 
corpus  esse  genus  praedicamenti  Substantiae,  et  ponit  cor- 
pus  compositum,  etc.  Si  autem  ex  materia  et  forma  re- 
sultat  etiam  ibi,  iam  patet  quod  divisim  etiam  ibi  habetur.  - 
Propterea  dicito  quod  corpora  caelestia,  inquantum  habent 
aliquid  unite  quod  participatur  hic  divisim,  ut  videtur  de 
virtutibus  activis,  quarum  omnes  aut  multas  in  unica  lucis 
natura  habent,  nihil  habent  eiusdem  rationis  cum  istis. 

V.  Circa  tertiam  consequentiam  difficultas  occurrit  non 
parva,  ex  duobus  capitibus.  Primo,  quod  consequentia  nihil 
valet,  quoniam  procedit  a  rerum  conditionibus  ad  nominum 
conditiones.  Constat  enim  intellectum  nostrum,  a  quo  de- 
pendent  nomina,  natum  esse  adunata  dividere ;  et  propterea 


*  De  Substantia 
Orbis,  cap.  11,  et 
pluries. 

*  Isagog.,  cap.iu. 


148 


QUAESTIO  XIII,  ARTICULUS  V 


Num.  seq. 
■  Ibid. 


posse  intelligere  et  significare  perfectionem,  puta  sapientiam, 
absque  intellectione  et  significatione  conditionum  suarum 
quas  habet  in  re,  puta  quod  sit  idem  cum  aliis ,  aut  non 
idem.  Unde  consequentiae  istae  nihil  valent :  Sapientia  est 
in  creaturis  res  distincta  a  iustitia,  etc. ,  ergo  nomen  sa- 
pientiae,  dictum  de  creaturis,  significat  sapientiam  cum  dis- 
tinctione  eius  a  iustitia,  etc. ;  sicut  non  valet:  Quantitas  in 
mixtis  est  res  coniuncta  colori,  ergo  nomen  quanti,  dictum 
de  mixtis,  significat  quantitatem  coniunctam  colori,  etc. 

Secundo,  quia,  quidquid  sit  de  consequentia,  ipsa  tamen 
propositio  consequens,  in  qua  sustentatur  praesens  positio, 
est  in  se  falsa.  Et  manifestatur  hoc  ratione,  sic.  Sapientiae 
nomen,  absolute,  aut  significat  sapientiam  finitam,  aut  infi- 
nitam ,  aut  utramque ;  aut  neutro  modo ,  sed  abstrahit  a 
finitate  et  infinitate.  Non  primum :  quia  sic  ista  esset  falsa, 
Deus  est  sapiens.  Non  secundum :  quia  sic  ista  esset  falsa, 
homo  est  sapiens.  Nec  tertium :  quia  sic  utraque  praedicta- 
rum  esset  falsa.  Ergo  quartum.  Et  si  sic,  ergo,  dicendo 
homo  est  sapiens,  et  Deus  est  sapiens,  ly  sapiens  non 
magis  significat  quid  distinctum  in  prima  quam  in  secunda, 
quia  simpliciter  et  absolute  in  utraque  praedicatur,  absque 
additione  aliqua.  -  Et  confirmatur:  quia  positionis  huius 
auctor  in  hoc  videtur  deceptus,  quod  non  distinxit  inter  for- 
male  significatum  nominis,  et  materiale  suppositum  eius- 
dem.  Quamvis  enim,  cum  dico  homo  est  sapiens,  ly  sapiens, 
gratia  materiae  subiectae ,  praedicet  rem  distinctam ,  etc. , 
quia  scilicet  ipsa  sapientia  in  homine  est  res  distincta  ab 
eius  esse,  etc. ;  ex  formah  tamen  suo  significato  non  prae- 
dicat  nisi  sapientem  esse,  sive  limitate  sive  non  ibi  sit  se- 
cundum  rem. 

VI.  Ad  evidentiam  horum ,  tria  facere  oportet :  primo, 
declarare  terminos  assumptos;  secundo,  excludere  falsum 
sensum  huius  processus  * ;  tertio,  manifestare  verum  **.  - 
Scito  quod  significare  aliquid  ut  distinctum,  seu  in  ratione 
distincti,  contingit  dupliciter.  Uno  modo,  formaliter,  idest 
significare  aliquid  et  distinctionem  ilHus  ab  aliis:  et  sic  non 
intelligitur  in  littera.  AUo  raodo  fundamentaliter,  seu  cau- 
saliter:  et  hoc  est  significare  ahquid  ut  fundans  distinctio- 
nem  sui  ab  aliis.  Et  sic  sumitur  in  proposito.  Intendit  enim 
littera  quod  sapientia,  et  alia  huiusmodi,  significent  in  crea- 
turis,  non  quod  quid  est  sapientiae  et  distinctionem  eius  a 
iustitia,  sed  quod  quid  est  sapientiae  utfundat  diversitatem 

Num.  vn,  vm.  sui  a  iustitia.  Hoc  autem,  ut  infra  *  patebit,  non  aliunde 
habet  sapientia  quam  ex  sua  quidditate :  et  ideo,  significare 
sapientiam  ut  distinctam  ab  aliis,  nihil  aliud  est  quam  signi- 
ficare  sapientiam  ut  quidditatem.  -  Cum  autem  audis  ly  ab 
aliis,  non  intelligas  ab  universis  ceteris:  quoniam  sic  omne 
nomen  etiam  in  Deo  significat  aliquid  distinctum,  nec  est 
in  hoc  differentia  aliqua  inter  nomina  divina  et  creaturarum. 
Sed  intelligas  ab  aliis  perfectionibus  simpliciter,  vel  ab  aliis 
possibilibus  in  eodem  inveniri,  ut  littera  aperte  prae  se  fert. 

VII.  Potest  autem  processus  iste  habere  duos  sensus. 
Primus  est,  ut  ex  identitate  et  distinctione  reali  perfectio- 
num  inferatur  ditferentia  nominum,  quoad  significare  per- 
fectionem  ut  distinctam,  et  significare  non  ut  distinctam. 
Et  iuxta  hunc  sensum  procedunt  obiectiones  factae.  Sed 
hic  sensus  est  falsus,  ut  obiiciendo  probatum  est:  nec  est 
intentus  in  Httera.  -  Alter  vero  sensus  est,  ut  ex  identitate 
et  distinctione  formali  perfectionum  inferatur  praedicta  no- 
minum  differentia.  Et  hic  sensus  est  intentus,  verus,  for- 
malis,  et  concludens  intentum. 

Ad  cuius  evidentiam,  scito  quod  duas  perfectiones  iungi, 
ad  propositum,  contingit  dupliciter:  scilicet  identice ,  et 
formaliter.  Identice  quidem,  ut  si  fingamus  quod  sapientia 
Socratis  et  eius  iustitia  sint  unamet  res.  -  Formaliter  autem, 
potest  iraaginari  dupHciter.  Primo,  si  fingamus  quod  pro- 
pria  ratio  formaUs  sapientiae  et  propria  ratio  iustitiae  sint 
una  ratio  formalis,  ita  quod  illa  una  ratio  non  sit  tertia 
ratio ,  sed  sit  tantum  propria  sapientiae  et  iustitiae  ratio. 
Et  huiusmodi  identitas  est  simpliciter  impossibilis ,  impji- 
cansque  duo  contradictoria.  Si  enim  illae  duae  non  sunt 
una  ratio  tertia,  ergo  non  sunt  una  ratio:  quoniam  nuHa 
ratio  est  identitatis  formalis  unius  ad  aliam,  ex  quo  secun- 
dum  se  non  sunt  una.  Et  si  sint  una  ratio,  ergo  sunt  una 
tertia  ratio:  eo  quod  una  secundum  se  non  est  altera. 


Secundo  potest  intelligi,  si  fingamus  rationem  sapientiae 
et  rationem  iustitiae  eminenter  claudi  in  una  ratione  for- 
mali  superioris  ordinis ,  et  identificari  formaliter.  Et  haec 
identitas  est  non  solum  possibilis,  sed  de  facto  omnium 
perfectionum  in  Deo.  Non  est  enim  putandum  rationem 
formalem  propriam  sapientiae  esse  in  Deo:  sed,  ut  in  littera 
habetur,  ratio  sapientiae  in  Deo,  non  sapientiae  propria  est, 
sed  est  propria  superioris,  puta  deitatis,  et  communis,  emi- 
nentia  formaH,  iustitiae,  bonitati,  potentiae,  etc.  Sicut  enim 
res  quae  est  sapientia,  et  res  quae  est  iustitia  in  creaturis, 
elevantur  in  unam  rem  superioris  ordinis,  scilicet  deitatem, 
et  ideo  sunt  una  res  in  Deo ;  ita  ratio  formalis  sapientiae 
et  ratio  formaHs  iustitiae  elevantur  in  unam  rationem  for- 
malem  superioris  ordinis,  scilicet  rationem  propriam  dei- 
tatis,  et  sunt  una  numero  ratio  formalis,  eminenter  utram- 
que  rationem  continens,  non  tantum  virtualiter,  ut  ratio 
luds  continet  rationem  caloris,  sed  formaliter,  ut  ratio  lucis 
continet  rationem  virtutis  calefactivae.  Unde  subtilissime 
divinum  s.  Thomae  ingenium ,  ex  hoc  quod  ratio  sapien- 
tiae  in  Deo  est  formaHter  non  solum  ipsa,  sed  etiam  ratio 
iustitiae,  et  consequenter  est  ratio  propria  non  sapientiae, 
sed  alicuius  tertn ,  in  creaturis  autem  est  formaliter  ipsa 
propria  ratio  sapientiae,  intulit :  Ergo  alia  est  ratio  sapien- 
tiae  in  Deo ,  et  alia  sapientiae  in  creaturis;  ac  per  hoc, 
nomen  commune  non  dicitur  de  eis  secundum  unam  ra- 
tionem.  Quod  ut  clarius  percipiatur,  exempla  subdamus.  Si 
enim  quaeratur:  quid  est  homo  inquantum  sapiens?  respon- 
debitur  quod  ordinativus ,  vel  aliquid  huiusmodi.  Si  vero. 
quaeratur:  quid  est  Deus  inquantum  sapiens?  responden- 
dum  est  quod  aliquid  eminenter  praehabens  in  se  esse  or- 
dinativum.  Ubi  manifeste  patet  quod,  licet  ly  sapiens  sit 
nomen  commune  Deo  et  homini,  ratio  tamen  utriusque  se- 
cundum  iUud  nomen,  non  est  omnino  eadem ;  propter  hoc, 
quia  ratio  sapientiae  in  homine  est  solum  ipsa,  in  Deo  vero 
est  ipsa  et  aliae;  imo  nec  ipsa  nec  aliae,  sed  altior  quaedam 
ratio.  Et  hoc  est  quod  in  Httera,  acute  perspecta,  dicitur. 

VIII.  Ad  obiectiones  autem  in  oppositum  *  dicitur.  Et  *  (^f-  num.  v. 
ad  primam  quidem  dicitur,  quod  processus  iste  non  arguit 
ex  conditionibus  rerum  ad  conditiones  nominum,  absolute ; 
sed  ex  diversitate  rationis  formalis  significatae  per  nomen 
in  hoc  et  in  iUo,  ad  destruendam  univocationem  nominis. 
Ut  enim  patet  ex  dictis,  non  ex  identitate  aut  diversitate 
reali,  sed  ex  identitate  et  diversitate  formali  perfectionum 
inter  se,  intellecta,  procedit  littera.  Nec  licuisset  etiam  ex 
formali  identitate  perfectionum  inter  se  destruere  univo- 
cationem  nominis,  nisi  ex  formali  identitate  eorum  quae 
secundum  se  non  sunt  idem,  constaret  sequi  tertiam  ratio- 
nem  altiorem  omnibus  huiusmodi  diversis.  Ex  hoc  enim 
quod  non  nisi  tertia  ratio  est,  proxime  liquet  formalis  dis- 
tinctio  perfectionis  elevatae  et  non  elevatae;  seu  identifi- 
catae  formalilpr  aUis,  et  non  identificatae  formaliter  aliis. 

Ad  secundam  vero  dicitur,  quod  argumentum  supponit 
sapientiae  nomen  absolute,  non  ut  significat  speciem  qua- 
Htatis,  sed  transcendenter  sumptum,  significare  aliquam  ra- 
tionem  formalem  unam  simpliciter.  Quod  tamen  hic  quaeri- 
tur  et  disputatur,  et  concluditur  esse  falsum :  quia  significat 
rationem  formalem  unam  secundum  analogiam,  et  non 
simpliciter.  Quomodo  autem  ratio  una  secundum  analo- 
giam  praedicatur  de  pluribus,  diffuse  tractatum  a  nobis  est 
in  tractatu  De  Analogia  Nominum  *.  -  Unde  ad  quaesitum  •  Opusc.  Caict. 
dicendum  esset,  quod  importat  utramque  sapientiam,  sed  c.°vi  (Ven^idij)! 
non  per  modum  univoci:  et  ideo  sequela  nihil  valet,  quae 
hoc  supponit. 

Ad  confrmationem  autem  dicitur  quod,  cum  dico  Deus 
est  sapiens,  ly  sapiens,  ex  formali  suo  significato,  importat 
sapientiam  eandem  formaUter  iustitiae,  etc. :  imo,  ut  rectius 
loquar,  significat,  non  sapientiam ,  sed  aliquid  eminenter 
praehabens  rationem  sapientiae  *.  Cum  vero  dico  homo  est  '  aii^uid  eminen- 
sapiens,  ly  saptens  praedicat  ipsam  sapientiae  rationem;  ut  cdd.  150«,  1514. 
patet  ex  responsionibus  reddendis  quaerentibus  quid  est 
Deus  ut  sapiens  ?  et,  quid  est  homo  ut  sapiens  ?  Illud  enim 
formaliter  nomen  significat,  quod  respondetur  qu^erenti : 
quid  est  A  inquantum  habet  illud  nomen  ?  Non  est  igitur 
deceptus  Auctor,  sed  rationem  univocorum  formalem  for- 
maUssime  est  intuitus,  iuxta  Aristotelis  definitionem. 


QUAESTIO  XIII,  ARTICULUS  V 


149 


Cf.  num.  II. 


*  Cap.  IV ,  n.  4 
sqq. 


•  Qu.  III. 


Cap.  IV. 


•Opusc.cit.,  cap. 

VIII. 

*  Cf.  uum.  I. 


Cap.  I,  n.  I. 


•Opusc.cit.,  cap. 
I,  II,  III. 


*  Cf.  num. 


IX.  Contra  praedictam  conclusionem  *  Scotus ,  in  I , 
dist.  III,  qu.  I  et  in,  et  dist.  viii,  qu.  lu,  arguit  multipliciter. 
Tum  quia  nomina  huiusmodi  habent  conceptum  certum  in 
communi,  stante  dubitatione  de  conceptibus  Dei  et  crea- 
turae.  -  Tum  quia  processus  metaphysicales  utuntur  una 
ratione  formali  in  huiusmodi,  et  auferendo  ab  ea  omnes 
conditiones  imperfectionis,  attribuunt  eam  Deo.  -  Tum  quia 
aliter  Deus  non  esset  naturaliter  cognoscibihs  aliquo  sim- 
plici  conceptu:  eo  quod  ille  conceptus  non  clauderetur 
essentialiter  nec  virtualiter  in  aliquo  relucente  in  phan- 
tasmate.  -  Tum  quia  omnis  comparatio  est  in  aliqualiter 
univoco,  ex  Yll  Pkj^sic.*:  constat  enim  Deum  esse  perfe- 
ctius  ens  quam  creatura. 

X.  Et  quamvis  diffuse  haec  in  commentariis  De  Ente  et 
Essentia  *  tractata  sint,  nunc  tamen  breviter  respondeatur. 

Ad  primum  quidem :  illud  argumentum  nihil  ahud  con- 
dudit  nisi  ahetatem  conceptus  sapientiae,  verbi  gratia,  in 
communi,  a  sapientia  Dei  et  sapientia  creaturae.  Sed  ex  hoc 
inferre,  ergo  univocus  conceptus,  est  sophisma  Consequen- 
tis :  quoniam  conceptus  analogus  est  etiam  alius  ab  inferio- 
ribus.  Non  tamen  eo  ahetatis  modo,  quo  est  alius  conceptus 
.  univocus  ab  univocatis:  quia  hic  est  alius  ut  praecisus  ab 
eis,  ille  vero  ut  continens  eos,  ut  diffuse  scripsimus  in  tra- 
ctatu  De  Analogia  Nominum  *. 

Ad  secundum  vero  dicitur ,  quod  metaphysicales  pro- 
cessus  utuntur  una  ratione  simpliciter  in  principio  inquisi- 
tionis;  sed  in  termino,  utuntur  ratione  una  non  simpliciter, 
sed  secundum  analogiam;  sic  enim  est  una  ratio  sapien- 
tiae,  quando  expoliata  est  ab  imperfectionibus.  Unde  non 
est  par  ratio,  ut  Scotus  obiicit,  de  lapide  et  sapientia:  quia 
ratio  lapidis  nec  in  principio  nec  in  termino  inquisitionis 
potest  remanere  una  analogice,  salvata  formaliter  in  Deo 
et  lapide:  quia  semper  lapidis  ratio  imperfectionem  claudit. 

Ad  tertium  autem  dicitur,  quod  Deus  est  cognoscibilis 
conceptu  simplici  contento  in  obiecto  relucente  in  phan- 
tasmate,  participative  vel  imitative.  Nec  oportet  quod  conti- 
neatur  essentiaUter  aut  virtualiter:  datur  enim  tertius  modus. 

Ad  quartum  deinde  dicitur,  quod  comparatio  fit  etiam 
in  analogo,  quod  medium  est  inter  univocum  et  aequivo- 
cum :  et  ideo  negatur  assumptum.  Cum  enim  dicitur,  Deus 
est  perfectius  ens  creatura,  comparatio  fit  in  ratione  entis 
una  secundum  analogiam,  et  sic  communi  utrique,  ut  alibi  * 
docuimus. 

XI.  Quoad  secundum  *,  conclusio  negativa  est:  Huius- 
modi  nomina  non  dicuntur  de  Deo  et  aliis  pure  aequi- 
voce.  -  Probatur  sic.  Si  dicerentur  aequivoce,  nihil  posset 
ex  creaturis  cognosci  aut  demonstrari  de  Deo :  sed  hoc  est 
contra  Philosophum  et  Apostolum :  ergo.  -  Consequentia 
probatur:  quia  incideret  fallacia  Aequivocationis.  Destructio 
vero  consequentis  patet. 

XII.  Advertenda  sunt  hic  duo.  Primum  est  ly  pure.  Non 
enim  in  littera  dicitur  absolute  quod  non  aequivoca:  sed 
cum  limitatione  dicitur ,  quod  non  sunt  pure  aequivoca. 
Addita  est  autem  haec  limitatio  quia,  secundum  veritatem, 
analoga  comprehenduntur  sub  aequivocis,  quae  in  Praedi- 
camentis  *  definiuntur.  Aequivoca  enim  multipliciter  inve- 
niuntur.  Quaedam  enim  sunt,  quorum  nomen  est  commune, 
et  ratio  secundum  illud  nomen  est  diversa  totaliter:  et  haec 
vocantur  pure  aequivoca:  et  de  his  loquitur  littera  haec. 
Quaedam  vero  sunt,  quorum  nomen  est  commune,  et  ratio 
secundum  illud  nomen  est  diversa  secundum  aliquid :  et 
haec  multis  modis  inveniuntur,  comprehenduntque  sub  se 
analoga,  ut  alibi  *  ostendimus. 

Secundum  est :  ly  nihil  in  consequente  positum ,  non 
supponit  pro  nihilo  simpliciter.  Quoniam,  dato  quod  omnia 
huiusmodi  nomina  aequivoca  essent,  adhuc  possemus  co- 
gnoscere  quod  Deus  est  Creator,  et  super  omnia,  et  quod 
non  est  corpus ,  etc.  Sed  supponit  pro  nihilo  formaliter 
communi  Deo  et  creaturis,  puta  esse  ens,  actum,  bonum, 
sapientem,  etc. :  nihil  enim  horum  posset  sciri  de  Deo,  sed 
semper  incideret  fallacia  Aequivocationis,  ut  patet. 

XIII.  Quoad  tertium  *,  conclusio  responsiva  aflRrmative 
haec  est:  Quaecumque  nomina  sunt  communia  Deo  et 
creaturis,  dicuntur  de  eis  secundum  analogiam  unius  ad 
alterum,  idest  creaturae  ad  Deum.  -  Declaratur  ly  unius  ad 


alterum,  distinguendo  analogiam  nominum:  scilicet,  quia 
vel  est  ratione  proportionis  aliquorum  inter  se,  et  haec 
vocatur  unius  ad  alterum  ;  vel  ratione  proportionis  aliquo- 
rum,  non  inter  se,  sed  ad  tertium,  et  haec  vocatur  duorum 
ad  tertium,  seu  multorum  ad  unum.  Exempla  patent  in 
littera. 

Probatur  deinde  conclusio.  Quoad  primam  quidem  par- 
tem,  per  locum  a  divisione :  propter  quod  in  littera  dicitur : 
Dicendum  est  igitur  etc.  Quoad  secundam  vero,  sic.  Deum 
non  possumus  nominare  nisi  ex  creaturis:  ergo  nomina 
communia  utrisque,  dicuntur  secundum  ordinem  unius  ad 
alterum.  Quoad  tertiam  vero,  quia  Deus  est  causa  in  qua 
praeexistunt  omnium  rerum  perfectiones. 

XIV.  Memento  hic  quod  exempla  ponimus,  non  quod 
ita  sit,  sed  ut  discentes  intelligant.  Non  enim  ens  est  ana- 
logum  Deo  et  creaturis  secundum  denominationem  extrin- 
secam,  ut  sanum :  sed  in  hoc  tenet  simihtudo,  quod  utro- 
bique  est  analogia  ratione  ordinis  duorum  inter  se,  quamvis 
dissimiliter  sit  hic  et  ibi.  Nam  inter  Deum  et  creaturam  est 
similitudo  formalis  imitativa  (quae  etiara  in  littera  tangitur, 
dum  creaturas  ordinari  in  Deum  dicitur  ut  causam,  in  qua 
praeexistunt  perfectiones  omnes) :  inter  animal  vero  sanum 
et  urinam  non  est  similitudo,  sed  relatio  significationis.  Et 
propterea  ibi  est  analogica  communitas  secundum  praedi- 
cationem  formalem :  hic  autem  proprie  est  communitas  at- 
tributionis  ad  unum  secundum  praedicationem  quamcum- 
que,  sive  extrinsece  sive  intrinsece,  etc. 

XV.  Quoad  quartum  *,  conclusio  est:  Iste  modus  prae- 
dicationis  medius  est  inter  univoca  et  aequivoca.  -  Probatur 
per  locum  a  defnitione  ad  definitum :  hic  non  est  una  ratio 
simpliciter,  nec  diversa  totaliter,  sed  secundum  quid  «adem 
et  secundum  quid  diversa.  Significat  enim  diversas  propor- 
tiones  ad  unum :  et  propterea,  ratione  diversarum  propor- 
tionum  est  diversitas  secundum  quid;  ratione  vero  unius 
rei  ad  quam,  vel  secundum  quam,  illae  diversae  propor- 
tiones  fiunt,  est  secundum  quid  una,  ut  patet  in  exemplo 
de  sano,  etc.  Ergo.  -  Hanc  materiam  si  vis  plene  intelligere, 
vide  saepe  dictum  opusculum  De  Analogia  Nominum. 

XVI.  In  responsione  ad  primum,  dubium  occurrit:  quia 
finis  responsionis  contradicit  principio  eiusdem.  In  princi- 
pio  siquidem  dicitur  quod  aequivoca  reducuntur  in  uni- 
vocum  in  praedicationibus :  in  calce  autem  dicitur  quod  in 
praedicationibus  univoca  reducuntur  in  non  univocum. 

XVII.  Ad  hoc  dicitur  dupliciter.  Primo:  in  hac  respon- 
sione  facta  est  duplex  comparatio  in  praedicationibus.  Prima 
est  inter  univoca  et  pure  aequivoca :  et  haec  facta  est  in 
principio.  Secunda  est  inter  univoca  et  non  univoca:  et 
haec  facta  est  in  fine.  Et  ideo  nulla  est  contradictio.  -  Sed 
haec  responsio  difficultatem  patitur,  eo  quod  sic  non  est 
satisfactum  argumento.  Vis  enim  argumenti  stat  in  hoc , 
quod  univocum  habetse  ad  aequivocum,  ut  unum  ad  multa. 
Constat  autem  quod  hoc  est  verum  non  solum  de  pure 
aequivocis,  sed  quocumque  modo  aequivocis,  seu  non  uni- 
vocis :  quoniam  unum  non  solum  est  prius  multis  simpli- 
citer,  sed  multis  secundum  quid.  Et  sic  univocum  restat 
prius  omnibus  non  univocis,  utpote  aliquo  modo  multitu- 
dinem  includentibus  in  se.  -  Propterea  respondendum  vi- 
detur  secundo,  quod  utrobique  facta  est  comparatio  inter 
eadem,  scilicet  univoca  et  aequivoca  in  communi,  seu  non 
univoca.  Et  tamen  nulla  est  contradictio :  quoniam  in  prin- 
cipio  est  sermo  de  reductione  resolutiva  praedicati  in  se; 
in  fine  autem,  de  reductione  resolutiva  diversorum  praedi- 
catorum.  Aliud  est  enim  resolvere  diversa  in  unum,  aliud 
autem  resolvere  aliquid  in  seipsum:  ibi  enim  unum  redu- 
citur  in  aliud,  hic  autem  unum  distinguitur  in  sua,  ut  patet 
in  naturalibus. 

Ad  propositum  igitur ,  quando  sermo  fuit  de  ordine 
diversorum  praedicatorum,  dictum  est  quod  non  univocum 
est  prius:  quia  ens  est  primum,  ad  quod  cetera  reducun- 
tur.  Cum  vero  sermo  fuit  de  resolutione  praedicati  in  se, 
dictum  est  quod  univocum  praecedit  non  univoca,  sicut 
unum  multa:  eo  quod  ens  ipsum,  quod  analogice  dicitur 
de  homine  et  albo,  resolvitur  in  seipsum  univoce  dictum 
de  hominibus,  et  univoce  quoque  dictum  de  albis.  Et  hoc 
concludebat  vis  argumenti.  -  Conclude  ergo  quod,  compa- 


Cf.  num. 


i5o 


QUAESTIO  XIII,  ARTICULUS  VI 


rando  diversa  praedicata  inter  se,  analogum  praecedif.  re- 
solvendo  autem  idem  praedicatum  in  se,  univocum  prae- 
cedit,  ut  unum  multa. 


Reliqua  quae  in  liac  responsione  de  agentium  ordine 
dicuntur,  infra  *,  cum  de  actione  Dei  ad  extra  tractabitur, 
patebunt. 


'  Qu.civ,  art.1,2. 


"  I  Periherm. 
cap.  I,  num.  2.  • 
S.  Th.  lect.  II. 


Cap.  i.-S.Th. 
lect.  ni. 


*  De   Mystica 
Theol.,  cap.  i. 


Vers.  14,  15. 


ARTICULUS  SEXTUS 

UTRUM  NOMINA   PER  PRIUS  DICANTUR  DE  CREATURIS   QUAM  DE  DEO 

Supra,  art.  3;  I  Sent.,  dist.  xxii,  art.  2;  I  Cont.  Gent.,  cap.  xxxiv;  Compend.  Tlieol.,  cap.  xxvii; 

Ephes.,  cap.  iii,  lect.  iv. 


•S.Th.Iect.xvi. 
-  Did.  lib.  III, 
cap.  VII,  n.  9. 

0 
*  D.  iio. 


D  SEXTUM  sic  PROCEDiTUR.  Vidctur  quod 
nomina  per  prius  dicantur  de  creaturis 
quam  de  Deo.  Secundum  enim  quod 
cognoscimus  aliquid,  secundum  hoc  il- 
lud  nominamus ;  cum  nomina,  secundum  Philo- 
sophum  *,  sint  signa  intellectuum.  Sed  pjer  prius 
cognoscimus  creaturam  quam  Deum.  Ergo  no- 
mina  a  nobis  imposita,  per  prius  conveniunt  crea- 
turis  quam  Deo  ". 

2.  Praeterea,  secundum  Dionysium,  in  libro 
de  Div.  Notn.*,  Deum  ex  creaturis  nominamus. 
Sed  nomina  a  creaturis  translata  in  Deum,  per 
prius  dicuntur  de  creaturis  quam  de  Deo;  sicut 
leo,  lapis,  et  huiusmodi.  Ergo  omnia  nomina  quae 
de  Deo  et  de  creaturis  dicuntur  ^,  per  prius  de 
creaturis  quam  de  Deo  dicuntur. 

3.  Praeterea,  omnia  nomina  quae  communiter 
de  Deo  et  creaturis  dicuntur,  dicuntur  de  Deo 
sicut  de  causa  omnium,  ut  dicit  Dionysius  *.  Sed 
quod  dicitur  de  aliquo  per  causam,  per  posterius 
de  illo  dicitur:  per  prius  enim  dicitur  animal  sa- 
num  quam  medicina,  quae  est  causa  sanitatis. 
Ergo  huiusmodi  nomina  per  prius  dicuntur  de 
creaturis  quam  de  Deo. 

Sed  contra  est  quod  dicitur  Ephes.  iii  *:  Flecto 
genua  mea  ad  Patretn  Domini  nostri  lesit,  ex  quo 
omnis  paternitas  in  caelo  et  in  terra  nominatur. 
Et  eadem  ratio  videtur  de  nominibus  ^"  aliis  quae 
de  Deo  et  creaturis  dicuntur.  Ergo  huiusmodi  no- 
mina  per  prius  de  Deo  quam  de  creaturis  dicuntur. 

Respondeo  dicendum  quod  in  omnibus  nomini- 
bus  quae  de  pluribus  analogice  dicuntur,  necesse 
est  quod  omnia  dicantur  per  respectum  ad  unum: 
et  ideo  illud  unum  oportet  quod  ponatur  in  defi- 
nitione  omnium.  Et  quia  ratio  quam  significat 
nomen,  est  definitio,  ut  dicitur  in  IV  Metaphys.*, 
necesse  est  quod  illud  nomen  per  prius  *  dicatur 
de  eo  quod  ponitur  in  definitione  aliorum  * ',  et 
per  posterius  de  aliis,  secundum  ordinem  quo  ap- 
propinquant  ad  illud  primum  vel  magis  vel  minus: 
sicut  sanum  quod  dicitur  de  animali,  cadit  in  defi- 
nitione  sani  quod  dicitur  de  medicina,  quae  dicitur 
sana  inquantum  causat  sanitatem  in  animali;  et  in 
definitione  sani  quod  dicitur  de  urina,  quae  dicitur 
sana  inquantum  est  signum  sanitatis  animalis  ^. 


Sic  ergo  omnia  nomina  quae  metaphorice  de 
Deo  dicuntur,  per  prius  de  creaturis  dicuntur 
quam  de  Deo:  quia  dicta  de  Deo,  nihil  aliud 
significant   quam  similitudiries  "  ad  tales  creatu-  i 

ras.  Sicut  enim  ridere,  dictum  de  prato,  nihil  aliud 
significat  quam  quod  pratum  similiter  se  habet 
in  decore  cum  floret,  sicut  homo  cum  ridet,  se- 
cundum  similitudinem  proportionis ;  sic  nomen 
leonis,  dictum  de  Deo,  nihil  aliud  significat  quam  •■ 
quod  Deus  similiter  se  habet  ut  fortiter  operetur 
in  suis  operibus ,  sicut  leo  in  suis.  Et  sic  patet 
quod,  secundum  quod  dicuntur  de  Deo,  eorum 
significatio  definiri  non  potest,  nisi  per  illud  quod 
de  creaturis  dicitur  *.  ^ 

De  aliis  autem  nominibus,  quae  non  metapho- 
rice  dicuntur  de  Deo,  esset  etiam '  eadem  ratio,  si  ' 

dicerentur  de  Deo  causaliter  tantum,  ut  quidam 
posuerunt.  Sic  enim,  cum  dicitur  Deus  est  boniis, 
nihil  aliud  esset  quam  Deus  est  causa  bonitatis 
creaturae  *:  et  sic  hoc  nomen  bonum,  dictum  de  « 

Deo,  clauderet  in  suo  intellectu  bonitatem  crea- 
turae.  Unde  bonum  per  prius  diceretur  de  crea- 
tura  quam  de  Deo.  Sed  supra  *  ostensum  est  quod  •  Art.  3. 
huiusmodi  nomina  non  solum  dicuntur  de  Deo 
causaliter,  sed  etiam  essentiaUter.  Cum  enim  dici- 
tur  Deus  ^  est  bonus,  vel  sapiens,  non  solum  signi-  ^ 

ficatur  quod  ipse  sit  causa  sapientiae  vel  bonita- 
tis,  sed  quod  haec  in  eo  eminentius  praeexistunt '".  •* 

Unde,  secundum  hoc,  dicendum  est  quod,  quan- 
tum  ad  rem  significatam  per  nomen,  per  prius 
dicuntur  de  Deo  quam  de  creaturis:  quia  a  Deo 
huiusmodi  perfectiones  in  creaturas  manant.  Sed 
quantum  ad  impositionem  nominis,  per  prius  a 
nobis  imponuntur  creaturis,  quas  prius  cognosci- 
mus  *.  Unde  et  modum  significandi  habent  qui  *  d.  107. 
competit  creaturis,  ut  supra  *  dictum  est.  *  Art.  3. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  obiectio  illa 
procedit  quantum  ad  imposifionem  nominis. 

Ad  secundum  dicendum  quod  non  est  eadem 
ratio  de  nominibus  quae  metaphorice  de  Deo 
dicuntur,  et  de  aliis,  ut  dictum  est  *.  ■  i"  corpore. 

Ad  tertium  dicendum  quod  obiectio  illa  proce- 
deret,  si  huiusmodi  nomina  solum  de  Deo  cau- 
saliter  dicerentur  '  et  non  essentialiter,  sicut  sa-  " 

num  de  medicina. 


a)  quam  Deo.  -  Om.  codices  et  ed.  a. 

p)  quae . . .  dicuntur.  -  Om.  codices  et  cd.  a. 

Y)  nominibus.  -  Om.  F,  omnibus  ceteri  ct  ab.  -  In  fine  pro  quam 
de  creaturis,  quam  creaturis  PCF;  Ergo ...  dicuntur  om.  B, 

5)  per  prius.  -  primo  ACDEFjt. 

e)  aliorum.  -  aliquorum,  scilicet  de  illo  uno  ad  quod  sicut  ad  sub- 
stantiam  omnia  referuntur.  Exemplum  (corrigitur  in  sicut)  de  sano, 
quod  dicitur  dc  medicina  et  urina  analngice  per  respectum  quem 
habet  ad  unum,  scilicet  ad  sanum  in  animali  B,  sed  sequentia  post 
referuntur  tolluntur  per  vacat. 


^)  animalis.  -  unde  sanum  dicitur  per  prius  de  sano  in  animali 
addit  B. 

rj)  similitudines.  -  similitudinem  ACDE. 

0)  dicitur.  -  dicuntur  FGa. 

i)  etiam.  -  Om.  codices  ct  ed.  a. 

x)  creaturae.  -  creatae  ACDEF.  -  bonum  post  nomen  ora,  ABC 
DEFa. 

X)  Deus.  -  quod  Deus  codices, 

jj.)  praeexistunt.  -  praeexistant  ABCDE. 

v)  dicerentur.  -  praedicarentur  codices,  dicantur  ed.  a. 


QUAESTIO  XIII,  ARTICULUS  VI 


i5i 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


1  r 


MTULUS,  ut  iacet,  in  sua  amplitudine  intelligitur,  ut  ex 
responsione  patet. 
In  corpore  quatuor:  primo,  regula  traditur  ad  discernen- 
dum  de  quo  per  prius  nomen  dicitur,  et  de  quo  posterius ; 

•  Cf.  num.  V.       secundo,  respondetur  quaesito  quoad  nomina  metaphorica*; 

tertio,  quoad  proprie  dicta,  secundum  opinionem  in  secundo 

•^Cf.  num.  VI.     articulo  confutatam  *;  quarto,  secundum  veritatem  **. 

.num.  \ii.  jj    Q^Qgjj  primum,  regula  est:  Analogum  prius  dicitur 

de  eo  quod  ponitur  in  aliorum  definitione,  quam  de  aliis.  - 

Probatur.  In  omni  nomine  analogo  est  unum  respectum  a 

ceteris:  ergo   illud   unum  ponitur   in   definitione  aliorum: 

ergo  iilud  unum  est  prius  ceteris  secundum  rationem  illius 

analogi.    Declaraturque   hoc    exemplariter   in  hoc    analogo 

quod  est  sanum.  —  Antecedens,  cum  prima  consequentia, 

.,  non  aliter  probatur.  Secunda  vero  consequentia  probatur: 

quia  ratio  quam  significat  nomen,  est  definitio ;  ac  per  hoc, 

prius  secundum  definitionem  illius  nominis,  est  prius  se- 

cundum  eius  rationem;  quod  nihil  aliud  est  quam  analo- 

gum  prius  dici  de  illo  quod  definit  cetera,  quam  de  aliis. 

III.  Circa  antecedens  et  primam  eius  consequentiam, 
dubium  non  dissimulandum  occurrit.  Primo,  ad  hominem : 

•  Ad  6.  quia  ipsemet  s.  Thomas  in  Qu.  de  Ver.,  qu.  ii,  art.  xi  *,  dicit 

non  esse  verum  universaliter  quod  primum  analogatum 
poni  debeat  in  rationibus  aliorum  analogatorum.-  Secundo, 

•  Art.  praeced.     simpliciter.  Tum  quia  ex  dictis  *  patet  sapientiam  analogice 

dici  de  Deo  et  aliis :  et  tamen  creatura  non  dicitur  sapiens 
in  ordine  ad  Deum,  nec  e  converso,  ut  patet,  sed  uterque 
dicitur  sapiens  absolute.  Tum  quia  in  ratione  hominis  ut 
sapiens,  non  clauditur  sapientia  Dei;  nec  in  ratione  Dei  ut 
sapiens  est,  clauditur  sapientia  hominis.  Ergo. 

IV.  Ad  hoc  breviter  dicitur,  quod  analoga  inveniuntur 
duobus  modis.  Quaedam  enim  significant  ipsos  respectus 
ad  primum  analogatum,  ut  patet  de  sano.  Quaedam  vero 
s\gm?ica.nX.  fundamenta  tantum  illorum  respectuum;  ut  com- 
muniter  invenitur  in  omnibus  vere  analogis ,  proprie  et 
formaliter  salvatis  in  omnibus  analogatis.  Propositio  ergo 
illa  universalis  in  antecedente  assumpta ,  intelligenda  est 
universaliter  in  primo  modo  analogiae :  ita  quod  sensus 
est,  quod  in  omnibus  nominibus  quae  de  pluribus  ana- 
logice,  idest  secundum  diversos  respectus,  dicuntur,  oportet 
poni  unum.  In  quaestione  autem  de  Veritate,  de  secundo 
modo    analogiae    dixit   oppositum.    Et  haec    responsio  est 

'DeAnaiog.No-   universalior  ea  quam  alibi  *  assignavimus,  ex  Qu.  de  Ver., 

mm.,  cap.\n.      q^\^   ista    responsio   habet   locum    etiam    in    analogis    se- 

cundum  proportionalitatem,   metaphorice  tamen  dictis:  in 

his  enim  etiam  unum  ponitur  in  ratione  alterius,  propter 

praedictam  causam.  -  Ad  ea  vero  quae  secundo  loco  obii- 

•  Num.  XII.  ciuntur,  in  quarta  parte  huius  articuli  dicetur  *. 

•  Cf.  num.  I.  V.  Quoad  secundum  *,  conclusio  responsiva  est:  Nomina 

metaphorice  dicta,  prius  dicuntur  de  creaturis  quam  de  Deo. 

-  Probatur.  Ratio  horum  nominum  ut  dicuntur  de  Deo , 
non  potest  intelligi  absque  ratione  eorundem  ut  dicuntur 
de  creaturis:  ergo.  -  Antecedens  patet  exemplariter :  in  com- 
muni   quidem   de    ridere ,   in    proposito    autem    de  leone. 

•  Cf.  num.  II.      Consequentia  vero  tenet  ex  regula  assignata  *. 

VI.  Quoad  tertium,  conclusio  hypothetica  est:  Si  com- 
munia  nomina  proprie  dicta,  dicerentur  de  Deo  causaliter 
tantum,  dicerentur  per  prius  de  creaturis  quam  de  Deo.  - 
Probatur.  Eorum  significatio  ut  de  Deo  dicuntur,  non  pos- 
set  intelligi  sine  significatione  eorundem  in  creaturis:  ergo. 

-  Antecedens  patet  in  exemplo  boni.  Consequentia  vero 
tenet  ex  assignata  regula. 

VII.  Quoad  quartum,  conclusio  responsiva  est:  Huius- 
modinomina,  quoad  rew  significatam,  prius  deDeo;  quoad 
impositionem  nominis,  prius  de  creaturis  dicuntur. 

Probatur  haec  conclusio  quoad   primam  partem.   Haec 
nomina  non  solum  significant  Deum  esse  talem  causaliter, 
sed  etiam  essentialiter ;  et  a  Deo  emanant   aliorum  perfe- 
^  ctiones;  ergo  per  prius  de  Deo  quam  aliis,  quoad  rem.  - 

Quoad  secundam  vero  partem:  creaturas  prius  cognoscimus 
et  nominamus;  ergo.  Probatur  secundo,  ex  signo:  habent 
modum  significandi  qui  convenit  creaturis;  ergo. 


VIII.  Circa  illud  dictum  in  probatione  primae  partis 
conclusionis ,  scilicet,  huiusmodi  nomina  non  solum  signi- 

ficant  quod  Deus  sit  causa,  sed  quod  sit  essentialiter  talis, 
dubium  occurrit.  Si  enim,  cum  dicitur  Deus  est  bonus , 
sensus  est,  Deus  est  causaliter  et  formaliter  bonus,  sequitur 
primo  quod  ly  bonus,  dictum  de  Deo,  non  significet  unum , 
contra  Aristotelem,  W  Metaphys.*  Sequitur  secundo  oppo-  •  Vide  cap.  i.  - 
situm  intenti.  Quoniam  esset  sensus,  Deus  est  causa  bo-  ^id.  iib.  iii,  c  n, 
nitatis  aliorum,  et  in  seipso  bonitatem  habens:  ubi  mani- 
feste  patet  aliorum  bonitatem  cadere  in  ratione  Dei  ut 
bonus  est. 

IX.  Ad  hoc  dicitur,  quod  verba  illa  possunt  dupliciter 
sane  intelligi.  Primo,  ut  intelligantur  de  possibili  seorsum: 
idest,  quod  huiusmodi  nomina  possunt  dici  et  verificari  de 
Deo  utroque  modo,  scilicet  causaliter  et  formaliter,  seor- 
sum  tamen.  Ita  quod  ista,  Deus  est  bonus,  est  vera  cau- 
saliter  sumpta,  et  est  etiam  vera  formaliter  sumpta  :  et  non 
quod  simul  importet  utrumque.  Et  sic  nullam  ambigui- 
tatem  ingerit  obiectio  opposita :  quia  de  utraque  simul 
significatione  loquitur. 

Secundo ,  ut  exponantur  de  utroque  significato  simul. 
Et  sic  oportet  dicere  ,  quod  huiusmodi  nomina  dicuntur 
de  Deo  formaliter  et  causaliter,  sed  fundamentaliter.  Verbi 
gratia,  cum  dicitur  Deus  est  bonus ,  non  solum  signifi- 
catur  quod  Deus  est  habens  bonitatem  ,  sed  etiam  quod 
Deus  habet  rationem  bonitatis  talem,  qualis  nata  est  fun- 
dare  causalitatem  bonitatis  aliorum :  ita  quod  ly  talem 
non  modum  aut  rationem  aliquam  addit  supra  bonitatem 
divinam,  sed  circumloquitur  illam  formalem  rationem  se- 
cundum  quara  Deus  dicitur  bonus ;  iam  *  enim  definitum  •  Art.  praeced. 
est  quod  iUa  non  est  eadem  cum  nostra,  nisi  secundum 
analogiam.  Illa  autem  ratio,  quamvis  causalitatem  non  im- 
portet,  fundat  tamen  eam  proxime.  Et  simile  est  de  aliis.  - 
Et  sic  nulla  remanet  ambiguitas.  Quoniam  secundum  hoc, 
nomina  huiusmodi  significant  unum.  Nec  oportet  coin- 
telligi  bonitatem  creaturae :  quoniam  non  important  causa- 
litatem  formaliter  ,  sed   fundamentaliter  tantum. 

Utraque  responsio  est  bona,  Prima  tamen  magis  littera- 
lis,  eo  quod  contra  opinionem  confutatam  loquitur  littera, 
et  constat  quod  opinio  illa  loquebatur  de  significatione 
causalitatis,  non  fundamentaliter,  sed  formaliter,   ut  patet. 

X.  Circa  eiusdem  partis  probationem,  et  ipsam  primam 

partem  *,  adverte  quod,    cum   dicitur  nomina  huiusmodi  •  cf.  num.  «r. 

communia  prius  dici  de  Deo  quantum  ad  rem  significatam, 

non  intelligas   hoc   materialiter ,    sed  formaliter ;    ita  quod 

hoc  verificari  oportet  de  re  formaliter  significata.  Et  ratio 

assignata  in  littera  complectitur  utrumque  necessarium  ad 

hoc:  scilicet  et  quod  nomen  salvatur  formaliter;  et  quod 

illa  ratio    formalis  est  prior  secundum  rem  ceteris :  quod 

probatur,  quia  est  causa  ceterarum.  Neutrum  enim  horum 

seorsum  sufificeret  ad  concludendum  nomina  prius  dici  de 

illo,  ut  patet  inductive:  ratio  enim  sani  in  causa,  licet  sit 

prior  secundum  rem  ratione  sani  in  animali,  quia  tamen 

ratio  sani  non  formaliter  in  causa  est,  posterius  de  causa 

dicitur;  ratio  quoque  boni,  licet  sit  formaliter  in  homine, 

non  tamen  prius  dicitur  de  eo  quam  de  aliis. 

Nec  te  conturbet  quispiam,  dicens:  «  Ergo  non  est  eadem 
ratio  de  omnibus  nominibus  communibus  Deo  et  aliis :  eo 
quod  quaedam  sunt,  quorum  formales  rationes,  etsi  salvan- 
tur  in  Deo,  non  sunt  causae  quod  cetera  sint  talia,  quoniara 
illae  rationes  formales  nuUam  causalitatem  habent.  »  Me- 
mento  auctoritatis  Apostolicae,  in  littera  positae,  ad  Ephes. 
III :  Flecto  genua  mea  ad  Patrem  Domini  mei  lesu  Christi, 
ex  quo  omnis  paternitas  in  caelo  et  in  terra  nominatur. 
Si  namque  paternitas  divina,  quae  relatio  est,  atque  per  hoc 
a  causalitate  aliorum  remotissima,  causa  est  ceterarum  pa- 
ternitatum;  a  fortiori  bonitas  est  causa  omnis  bonitatis,  et /  S 

scientia  omnis  scientiae,  et  sic  de  aliis.  Et  si  quaeratur  in 
quo  genere  causae:  nunquam  duo  genera  desunt,  scilicet 
finalis  et  formalis  exemplaris,  quidquid  sit  de  efficientia. 

XI.  Circa  eandem  partem  dubium  adhuc  occurrit  ad  ho- 
minem.  Tum  quia  in  art.  2   huius  quaestionis  oppositum 


l52 


QUAESTIO  XIII,  ARTICULUS  VII 


■videtur  dictum,  cum  dictum  est  quod,  dicendo  Deus  est 
bonus,  sensus  est,  id  quod  bonitatem  in  creaturis  dicimus, 
eminentius  in  Deo  praeexistit.  Ecce  aperte  vides  in  signifi- 
catione  tonj  in  Deo  posita,  claudi  bonitatem  creaturae;  et 
consequenter,  prius  dici  debere  de  creaturis.  -  Rursus,  in 
art.  5  dictum  est  quod  haec  nomina  dicuntur  de  creaturis 
in  ordine  ad  Deum:  ergo  in  ratione  horum  nominum  ut 
dicuntur  de  creaturis,  clauditur  Deus:  ergo  prius  de  Deo, 
ita  quod  Deus  ponitur  in  definitione  aliorum.  Cuius  op- 
*  Cf.  nmn.  ni.     positum  hic  tenetur,  et  patet  *. 

XII.  Ad  hoc  breviter  dicitur  quod,  secundum  veritatem, 
haec  nomina  dicuntur  analogice,  idest  proportionaliter,  et 
prius  de  Deo  quam  aliis :  quia,  cum  in  utrisque  dicantur  for- 
maliter,  formalitas  tamen  in  Deo  prior  est,  secundum  rem, 
formalitate  illa  in  aliis.  Non  tamen  est  sic  prior,  ut  sci- 
licet  definiens  est  prius  definito:  sed  est  prior  ut  causa 
exemplaris  saltem  est  prior  exemplato.  Et  propterea,  sicut 
omnia   exemplata   sunt  talia  in  ordine   ad   exemplar,   sic 


oranes  creaturae  dicuntur  tales,  puta  bonae,  in  ordine  ad 
divinam  bonitatem.  Et  sicut  non  oportet  exemplata  signi- 
ficari  cum  ordine  ad  exemplar,  quamvis  illud  habeant ;  ita 
non  oportet  bonitatem  creaturae  significari  in  ordine  ad 
bonitatem  divinam,  quamvis,  secundum  esse,  illam  semper 
respiciat  ut  exemplar.  -  Verba  igitur  5  art.,  et  similia,  hic 
non  sunt  confutata,  sed  exposita:  quod  scilicet  intelliguntur 
secundum  esse,  et  non  secundum  signijicari,  nisi  funda- 
mentaliter,  pro  quanto  rationes  forniales  per  ea  significatae 
in  creaturis,  fundant  ordinem  ad  Deum  ut  causam.  -  Verba 
autem  2  art.  non  fuerunt  inducta  ut  defineretur  significatio 
nominis  in  Deo  posita,  sed  ut  exponeretur  ex  notioribus 
nobis.  Et  ideo  nihil  obstant.  Nulla  enim  comparatio,  aut  con- 
notatio  alterius,  clauditur  in  ratione  huiusmodi  nominum, 
tam  cum  de  Deo,  quam  cum  de  creaturis  dicuntur:  sed  vere 
absolute  dicuntur,  cum  absolutas  significent  perfectiones. 

Et  per  hacc  patet  solutio   obiectorum   in   prima  parte 
huius  corporis  articuli  *.  'Cf.  num.iu.rv. 


ARTICULUS  SEPTIMUS 

UTRUM  NOMINA  QUAE  IMPORTANT  RELATIONEM  AD  CREATURAS, 
DICANTUR  DE  DEO  EX  TEMPORE 

Infra,  qu,  xxxrv,  art.  3,  ad  2;  I  Sent.,  dist.  xxx,  art.  i;  dist.  xxxvii,  qu.  11,  art.  3. 


»D  SEPTiMUM  sic  PROCEDiTUR.  Vidctur  quod 

nomina  quae  important  relationem  ad 

'creaturas,  non  dicantur  de  Deo  ex  tem- 

jpore.  Omnia  enim   huiusmodi  nomina 

significant  divinam  substantiam ,  ut  communiter 

'  DeFide,  \i\>.i,  dicitur,  Unde  et  Ambrosius  dicit  *  quod  hoc  no- 

<^ap.  I.  .  .     ^  .. 

men  Dominus  est  nomen  potestatis,  quae  est  di- 
"  vina  substantia:  et  Creator  '  significat  Dei  actio- 

nem,  quae  est  eius  essentia.  Sed  divina  substantia 
non  est  temporalis,  sed  aeterna.  Ergo  huiusmodi 
nomina  non  dicuntur  de  Deo  ex  tempore,  sed 
ab  aeterno. 

2.  Praeterea,  cuicumque  convenit  aliquid  ex 
tempore,  potest  dici  factum:  quod  enim  ex  tem- 
pore  est  album,  fit  album.  Sed  Deo  non  convenit 
esse  factum.  Ergo  de  Deo  nihii  praedicatur  ex 
tempore. 

3.  Praeterea,  si  aliqua  nomina  dicuntur  de  Deo 
ex  tempore  propter  hoc  quod  important  relatio- 

?  nem  ^  ad  creaturas,  eadem  ratio  videtur  de  omni- 

bus  quae  relationem  ad  creaturas  important.  Sed 
quaedam  nomina  importantia  relationem  ad  crea- 

T  turas,  dicuntur  de  Deo  ^'  ab  aeterno:  ab  aeterno 

enim  scivit  creaturam  et  dilexit,  secundum  illud 
*  ver.  3.  lerem.  xxxi  *,  in  caritate  perpetua  dilexi  te.  Ergo 

et  alia  nomina  quae  important  relationem  ad  crea- 
turas,  ut  Dominus  et  Creator,  dicuntur  de  Deo 
ab  aeterno. 

4.  Praeterea,  huiusmodi  nomina  relationem 
significant.  Oportet  igitur  quod  relatio  illa  vel  sit 
aliquid  in  Deo,  vel  in  creatura  tantum.  Sed  non 
potest  esse  quod  sit  in  creatura  tantum:  quia  sic 
Deus  denominaretur  Dominus  a  relatione  oppo- 
sita,  quae  est  in  creaturis;  nihil  autem  denomina- 
tur  a  suo  opposito.  Relinquitur  ergo  quod  relatio 

^  est  etiam  *  aliquid  in  Deo.  Sed  in  Deo  nihil  potest 


esse  ex  tempore,  cum  ipse  sit  supra  tempus.  Ergo 
videtur  quod  huiusmodi  nomina  non  dicantur  de 
Deo  ex  tempore. 

5.  Praeterea,  secundum  relationem  dicitur  ali- 
quid  relative:  puta  secundum  dominium  domi- 
nus,  sicut  secundum  albedinem  albus.  Si  igitur 
relatio  dominii  non  est  in  Deo  secundum  rem, 
sed  solum  secundum  rationem ,  sequitur  quod 
Deus  non  sit  realiter  Dominus:  quod  patet  esse 
falsum. 

6.  Praeterea,  in  relativis  quae  non  sunt  simul 
natura,  unum  potest  esse ,  altero  non  existente : 
sicut  scibile  existit  ',  non  existente  scientia,  ut  di-  « 
citur  in  Praedicamentis  *.  Sed  relativa  quae  dicun-  •  cap.  v,  n.  18. 
tur  de  Deo  et  creaturis,  non  sunt  simul  natura. 

Ergo  potest  aliquid  dici  relative  de  Deo  ad  crea- 
turam,  etiam  creatura  non  existente.  Et  sic  huius- 
modi  nomina,  Dominus  et  Creator,  dicuntur  de 
Deo  ab  aeterno,  et  non  ex  tempore. 

Sed  contra  est  quod  dicit  Augustinus,  V  de 
Trin.  *,  quod  haec  relativa  appeilatio  Dominus  •  cap.  xvi. 
Deo  convenit  ex  tempore. 

Respondeo  dicendum  quod  quaedam  nomina 
importantia  relationem  ad  creaturam,  ex  tempore 
de  Deo  dicuntur,  et  non  ab  aeterno. 

Ad  cuius  evidentiam,  sciendum  est  quod  qui- 
dam  posuerunt  relationem  non  esse  rem  naturae, 
sed  rationis  tantum.  Quod  quidem  apparet  esse 
falsum,  ex  hoc  quod  ipsae  res  naturalem  or- 
dinem  et  habitudinem  habent  ad  invicem.  Ve- 
runtamen  sciendum  est  quod,  cum  relatio  requi- 
rat  duo  extrema,  tripliciter  se  habere  potest  ^  ad  ^ 

hoc  quod  sit  res  naturae  et  rationis.  Quandoque 
enim  ex  utraque  parte  est  res  rationis  tantum  ":  1 

quando  scilicet  ordo  vel  habitudo  non  potest 
esse  inter  aliqua,  nisi  secundum  apprehensionem 


a)  Creator.  -  creatio  Pb. 

p)  relationem.  -   relationes  ABDE.  -   Pro  videtur,   videtur   esse 
BF,  dicitur  D. 

Y)  de  Deo.  -  Om.  ACDEpB. 


3)  est  etiam.  -  est  Pab. 

e)  existit.  -  Om.  codices.  -  Post  scientia  ABCDE  addunt  est. 

C)  habere  potest.  -  habet  codices  et  a,  habent  ed.  b. 

T))  tantum.-  Om.  ACDEFG. 


QUAESTIO  XIII,  ARTICULUS  VII 


i53 


rationis "  tantum,  utpote  cum  dicimus  idem  eidem 
idem.  Nam  secundum  quod  ratio  apprehendit  bis 
aliquod  unum,  stamit  illud  ut  duo ;  et  sic  appre- 
hendit  quandam  habitudinem  ipsius  ad  seipsum. 
Et  similiter  est  de  omnibus  relationibus  quae 
sunt  inter  ens  et  non  ens;  quas  format  ratio, 
inquantum  apprehendit  non  ens  ut  quoddam  ex- 
tremum.  Et  idem  est  de  omnibus  relationibus 
quae  consequuntur  actum  rationis,  ut  genus  et 
species,  et  huiusmodi. 

Quaedam  vero  relationes  sunt,  quantum  ad 
utrumque  extremum,  res  naturae:  quando  scilicet 
est  habitudo  inter  aliqua  duo  '  secundum  aliquid 
realiter  conveniens  utrique.  Sicut  patet  de  omni- 
bus  relationibus  quae  consequuntur  quantitatem, 
ut  magnum  et  parvum,  dupium  et  dimidium,  et 
huiusmodi :  nam  quantitas  est  in  utroque  extre- 
morum.  Et  simile  est  de  relationibus  quae  con- 
sequuntur  actionem  et  passionem,  ut  motivum  et 
mobile,  pater  et  filius,  et  similia. 

Quandoque  vero  relatio  in  uno  extremorum 
est  res  naturae,  et  in  altero  est  res  rationis  tan- 
tum.  Et  hoc  contingit  quandocumque  duo  extrema 
non  sunt  unius  ordinis.  Sicut  sensus  et  scientia 
referuntur  ad  sensibile  et  scibile,  quae  quidem, 
inquantum  sunt  res  quaedam  in  esse  naturali  exi- 
stentes,  sunt  extra  ordinem  esse  sensibilis  et  in- 
telligibilis:  et  ideo  in  scientia  quidem  et  sensu 
est  relatio  realis,  secundum  quod  ordinantur  ad 
sciendum  vel  sentiendum  res ;  sed  res  ipsae  in 
se  consideratae,  sunt  extra  ordinem  huiusmodi. 
Unde  in  eis  non  est  aliqua  relatio  realiter  ad  scien- 
tiam  et  sensum;  sed  secundum  rationem  tantum, 
inquantum  intellectus  apprehendit  ea  ut  terminos 
relationum  scientiae  et  sensus.  Unde  Philosophus 
s.Th.iect.xvii.  dicit,  in  V  Metaphys.  *,  quod  non  dicuntur  rela- 

Did.  lib.   IV,.'  ..•^-'.'^  1..  , 

tive  eo  quod  ipsa  reierantur  ad  alia  *,  sed  quia 

alia  referuntur  ad  ipsa.  Et  similiter  dextrum  non 

dicitur  de  columna,  nisi  inquantum  ponitur  ani- 

mali  ad   dextram :   unde  huiusmodi    relatio    non 

est  realiter  in  columna,  sed  in  animali. 

Cum  igitur  Deus  sit  extra  totum  ordinem  crea- 

turae,  et  omnes  creaturae  ordinentur  ad  ipsum, 

et  non  e  converso,  manifestum  est  quod  creaturae 

>^  realiter  ^  referuntur  ad  ipsum  Deum ;  sed  in  Deo 

V-  non  est  aliqua  realis  -"  relatio  eius  ad  creaturas  *, 

89.  1  j  ■  • 

sed  secundum  rationem  tantum,  mquantum  crea- 

turae  referuntur  ad    ipsum.    Et  sic   nihil  prohi- 

bet  huiusmodi  nomina  importantia  relationem  ad 

creaturam,  praedicari  de  Deo  ex  tempore:  non 

propter  aliquam  mutationem  ipsius,  sed  propter 

creaturae  mutationem;  sicut  columna  fit  dextera 

animali,  nulla   mutatione  circa  ipsam  existente, 

sed  animali  translato. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod   relativa  quae- 

dam  sunt  imposita  ad  significandum  ipsas  habi- 

tudines   relativas,   ut  dominus ,  servus ,  pater  et 


cap.  XV,  n, 

X 


*  D.  1089. 


Ps.  LXXX  IX, 


filius ,  et  huiusmodi:  et  '  haec  dicuntur  relativa  v 

secimdum  esse.  Quaedam  vero  sunt  imposita  ad 
significandas  res  quas  consequuntur  quaedam  ha- 
bitudines  *,  sicut  movens  et  motum,  caput  et  ca-  '  d-  1099 
pitatum,  et  alia  huiusmodi:  quae  dicuntur  relativa 
secundum  dici.  Sic  igitur  et  circa  nomina  divina 
haec   differentia  est  consideranda  ^  Nam   quae-  ? 

dam  significant  ipsam  habitudinem  ad  creaturam, 
ut  Dominus.  Et  huiusmodi  non  °  significant  sub-  <> 

stantiam  divinam  directe,  sed  indirecte,  inquan- 
tum  praesupponunt  ipsam:  sicut  dominium  prae- 
supponit  potestatem,  quae  est  divina  substantia. 
Quaedam  vero  significant  directe  essentiam  di- 
vinam,  et  ex  consequenti  important  habitudinem; 
sicut  Salvator,  Creator,  et  huiusmodi,  significant 
actionem  Dei,  quae  est  eius  essentia  ".  Utraque  ^ 

tamen  nomina  ex  tempore  de  Deo  dicuntur  quan- 
tum  ad  habitudinem  quam  important,  vel  prin- 
cipaliter  vel  consequenter :  non  autem  quantum 
ad  hoc  quod  significant  essentiam,  vel  directe  vel 
indirecte. 

Ad  secundum  dicendum  quod,  sicut  relationes 
quae  de  Deo  dicuntur  ex  tempore,  non  sunt  in 
Deo  nisi  secundum  rationem,  ita  nec  fieri  nec 
factum  esse  dicitur  de  Deo,  nisi  secundum  ratio- 
nem  f,  nulla  mutatione  circa  ipsum  existente:  sicut  p 

est  id,  Domine  refugium  factus  es  nobis  *. 

Ad  tertium  dicendum  quod  operatio  intellectus 
et  voluntatis  est  in  operante :  et  ideo  nomina 
quae  significant  relationes  consequentes  actionem 
intellectus  vel  voluntatis,  dicuntur  de  Deo  ab  ae- 
terno.  Quae  vero  consequuntur  actiones  proce- 
dentes,  secundum  modum  intelligendi,  ad  exte- 
riores  eflfectus,  dicuntur  de  Deo  ex  tempore,  ut 
Salvator,   Creator,  et  huiusmodi. 

Ad  quartum  dicendum  quod  relationes  signifi- 
catae  per  huiusmodi  nomina  quae  dicuntur  de 
Deo  ex  tempore,  sunt  in  Deo  secundum  rationem 
tantum :  oppositae  autem  relationes  in  creaturis 
sunt  secundum  rem.  Nec  est  inconveniens  quod 
a  relationibus  realiter  existentibus  in  re,  Deus 
denominemr:  tamen  secundum  quod  cointelli- 
guntur  per  intellectum  nostrum  oppositae  relafio- 
nes  in  Deo.  Ut  sic  Deus  dicatur  relative  ad  crea- 
turam ,  quia  creatura  refertur  ad  ipsum :  sicut 
Philosophus  dicit,  in  V  Metaphys.  *,  quod  scibile  '  loco  supra  d- 
dicitur  relative,  quia  scientia  refertur  ad  ipsum. 

Ad  quintum  DicENDUM  quod,  cum  ea  ratione  re- 
feratur  Deus  ad  creaturam,  qua  '  creatura  refertur  « 

ad  ipsum;  cum  relatio  subiectionis  realiter  sit  in 
creatura,  sequitur  quod  Deus  non  secundum  ratio- 
nem  tantum,  sed  realiter  sit  Dominus.  Eo  enim 
modo  dicitur  Dominus,  quo  creatura  ei  subiecta  est. 

Ad  sextum  dicendum  quod,  ad  cognoscendum 
utrum  relativa  sint  simul  natura  vel  non ,  non 
oportet  considerare  ordinem  rerum  de  quibus 
relativa  dicuntur,  sed  significationes  ipsorum  re- 


6)  rationis.  -  a  parte  rationis  B. 

t)  inter  aliqua  duo.  -  Om.  B. 

x)  ad  alia.  —  Om.  codices  et  ab. 

X)  realiter.  -  Om.  codices.  -  lidem  om.  ipsum. 

jj.)  realis.  -  res  ACEGpF,  fs  ed.  a,  om.  DsF  et  ed.  b, 

v)  et.  -  Om.  ABD.  -  haec  om.  ABCDE. 

SUMMAE  Theol.  D.  Thomae  T.  I. 


5)  consideranda.  -  consideranda  dupliciter  P6. 
0)  non.  -  quae  non  BG. 

;:)  essentia.  -  sed  indirecte  significant  habitudinem  ad  creaturam 
addit  B. 

p)  ita  nec...  rationem.  -  Om.  E;  pro  nec  ante  /actum,  vel  ABCD. 
0)  qua.  -  quae  PCG,  quia  BDFa. 

30 


i54  QUAESTIO  XIII,  ARTICULUS  VII 

lativorum.  Si  enim  unum  in  sui  intellectu  claudat 
aliud  et  e  converso,  tunc  sunt  simul  natura:  sicut 
duplum  et  dimidium  '",  pater  et  filius,  et  similia. 


Si  autem  unum  in  sui  intellectu  claudat  aliud, 
et  non  e  converso,  tunc  non  sunt  simul  natura. 
Et  hoc  modo  se  habent  scientia  et  scibile.  Nam 
scibile  dicitur  secundum  potentiam:  scientia  autem 
secundum  habitum,  vel  secundum  actum.  Unde 
scibile  " ,  secundum  modum  suae  significationis , 


praeexistit  scientiae.  Sed  si  accipiatur  scibile  se- 
cundum  actum,  tunc  est  simul  cum  scientia  se- 
cundum  actum :  nam  scitum  non  est  aliquid  nisi 
sit  eius  scientia.  Licet  igitur  Deus  sit  prior  crea- 
turis,  quia  tamen  in  significatione  Domini  claudi- 
tur  quod  habeat  servum,  et  e  converso,  ista  ^  duo 
relativa,  Dominus  et  servus,  sunt  simul  natura. 
Unde  Deus  non  fuit  Dominus,  antequam  ^  haberet 
creaturam  sibi  subiectam. 


<? 


t)  duplum  et  dimidium.  -  diiplum  dimidium  FG,  duplum  dimi- 
dium  et  Paft. 

u)  scibile.  -  Om.  ABCDEG,  ante  praeexistit  ponit  ed.  a;  actum  ... 
secundum  om.  pF. 


9)  ista.  -  haec  B,  post  duo  ponit  G,  om.  ACDEFa.  -  Ante  Do- 
mimis  B  addit  scilicet. 

■/.)  Dominus,  antequam.  -  ante  Dominus  quam  ABDE.  -  sibi  post 
haberet  ponunt  FG,  om.  ceteri. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


Cf.  num.iii. 
Cf.  num.  IV. 
Cf.  num.  XIV. 
Cf.  num.  XVII. 


•  Did.   lib.   XI, 
cap.  X,  n.  I. 


•Cap. : 
lib.  fV , 


V.  -  Did. 
cap.  XV, 


TiTULus  clarus   est  exemplariter :    scilicet  Dominus ,  Sal- 
vator  et  Creator,  etc. 

In  corpore  quinque  facit :  primo,  proponit  conclusionem 
responsivam  quaesito ;  secundo,  claudit  amplam  viam  pro- 
bandi  conclusionem  *;  tertio,  ibi:  Veruntamen,  veram  viam 
aggreditur  * ;  quarto,  ibi :  Cum  igitur  Deus,  probat  conclu- 
sionem  * ;  quinto,  ibi :  non  propter  aliquam,  excludit  taci- 
tam  obiectionem  *. 

II.  Quoad  primum,  conclusio  responsiva  quaesito  est 
affirmativa  et  particularis,  scilicet:  Quaedam  nomina  im- 
portantia  relationem  ad  creaturas,  dicuntur  de  Deo  ex  tem- 
pore. 

III.  Quoad  secundum,  scito  quod  haec  conclusio  ideo 
difficultatem  aliquam  habere  videtur,  quia  nuUa  res  nova 
potest  Deo  advenire :  et  propterea ,  si  huiusmodi  nomina 
non  ponunt  rem  aliquam  realem  in  Deo,  nulla  erit  diffi- 
cultas ;  si  autem  ponunt  rem  realem,  secus  esset.  Et  quo- 
niam  littera  intendit  probare  conclusionem  ex  hoc  medio, 
scilicet  quia  non  ponunt  in  Deo  nisi  relationem  rationis ; 
idcirco  amplissima  via  quae  ad  hoc  statim  ducebat,  scilicet 
nulla  relatio  est  res  naturae,  quia  erronea  est,  statim  ex- 
clusa  est.   Et  hoc  est  primum. 

Recitatur  autem  hic  error  ab  Averroe,  XII  Metaphys., 
comm.  XIX :  confutaturque  hic,  sic.  Res  naturales  habent 
ordinem  habitudinemque  naturalem  ad  invicem:  ergo.  Con- 
sequentia  patet.  Et  antecedens  (praeter  evidentiam  quam 
habet  ex  XII  Metaphys.  *,  comm.  lii,  ubi  ordo  universi  bo- 
num  eiusdem  dicitur)  ut  per  se  manifestum  assumitur,  - 
Hic  esset  quaerendum ,  an  dentur  relationes  reales.  Sed 
quoniam  egrederemur  propositi  limites,  fiat  quaestio  spe- 
cialis. 

IV.  Quoad  tertium,  via  propria  ad  investigandum  me- 
dium  conclusionis  inferendae,  est  videre  quando  relatio  est 
res  naturae,  et  quando  non;  et  unde  habet  quod  sit  res 
naturae,  et  unde  quod  non  sit  nisi  rationis.  Hanc  ergo  viam 
ingrediendo ,  sic  proceditur.  Relatio  exigit  duo  extrema : 
ergo  tripliciter  potest  inveniri  res  naturae  aut  rationis.  Sci- 
licet,  aut  ex  parte  utriusque  erit  res  rationis ;  aut  ex  parte 
utriusque  erit  res  naturae;  aut  ex  altera  res  naturae,  et  ex 
altera  res  rationis. 

Antecedens  patet.  Consequentia  vero  probatur.  Extrema 
tripliciter  variantur:  scilicet,  quod  inter  aUqua  non  nisi  per 
rationem  est  habitudo ;  aut  in  utroque  est  res  aliqua  unde 
alterum  respiciat;  aut  unum  respicit  alterum  non  eiusdem 
rationis.  -  Assumptum,  quoad  primam  partem ,  declaratur 
ex  contentis  sub  ea  tribus  modis  relativorum :  scilicet,  respi- 
cientium  idem,  et  non  entium,  et  iuxta  secundas  intentiones. 
Ubi  nota,  quod  in  primo  gradu  intellectus  facit  extrema, 
non  entia,  sed  extrema,  dum  distinguit  unum  in  duo :  in 
secundo  vero,  intellectus  facit  unum  extremum  et  ens  et 
extremum.  -  Quoad  secundam  vero  partem,  declaratur  ex 
duobus  generibus  relativorum  sub  ea  contentorum :  scilicet, 
consequentium  quantitatem,  et  actionem  et  passionem,  ut 
patet  in  V  Metaphys  *.  -  Quoad  tertiam  vero ,  declaratur 
similiter  ex  duobus ,  scilicet  sensu  seu  scientia  etc. ,  et 
dextro  in  columna:  auctoritateque  Aristotelis  confirmatur. 


V.  Hic  multa  dicuntur  contra  quae  obiicitur  ab  aliis : 
puta  quod  inter  ens  et  non  ens  non  est  relatio  realis;  et 
quod  inter  motivum  et  mobile  est  relatio  realis ;  et  quod 
scientia  habet  relationem  realem  ad  scibile.  Sed  quoniam 
haec  per  accidens  hic  dicuntur,  ideo  fient  de  his  speciales 
quaestiones. 

VI.  Veruntamen  unum  valde  arduum  dubium  dissimu- 
landum  non  est  circa  illa  verba  litterae,  in  quibus  dicitur 
quod  relationes  rationis  in  altero  extremo ,  puta  scibili  et 
sensibili,  sunt  inquantum  intellectus  apprehendit  ea  ut  ter- 
minos  relationum  oppositarum ,  puta  scientiae  et  sensus. 
Est  autem  dubium  duplex :  primo  circa  sensum  litterae  , 
deinde  circa  rem.  Circa  sensum  quidem,  an  intendat  quod 
correlativum  exigatur,  ad  hoc  ut  extremum  intelligatur  sub 
ratione  termini  ipsius  relativi;  verbi  gratia,  an  relatio  do- 
minii  exigatur,  ad  hoc  ut  Deus  intelligatur  ut  Dominus  est 
creaturae ,  inquantum  eius  est  serva :  vel  potius  intendat 
quod  correlativum  comitatur  intellectum  alterius  extremi 
sub  ratione  termini ;  ita  quod  relatio  dominii  concomitatur 
Deum ,  apprehensum  ut  terminum.  Multum  autem  refert 
an  sic  aut  sic  intendat.  Quoniam  in  primo ,  correlativum 
ponitur  de  intrinseca  ratione  termini,  imo  ponitur  terminus 
ipse :  in  secundo  vero,  ponitur  correlativum  consequi  ra- 
tionem  termini.  Et  consequenter,  in  primo  sensu  ponitur 
quod  terminus  relativi  oportet  esse  relativum:  in  secundo 
vero,  quod  est  absolutum  ens.  Et  propterea  nascitur  ardua 
de  hoc  quaestio:  An  terminus  relativi,  ut  sic,  sit  ens  ab- 
solutum,  vel  respectivum. 

VII.  Et  quoniam  haec  quaestio  necessaria  est  hic,  et  in- 
tacta,  nisi  a  Scoto,  a  quo  videtur  male  definita,  idcirco  tra- 
ctanda  est.  Scotus  ergo,  in  I,  dist.  xxx,  qu.  i,  motus,  ut  reor, 
ex  verbis  huius  litterae,  ut  more  suo  carperet,  probat  mul- 
tipliciter  quod  terminus  relativi,  inquantum  terminus,  est 
res  absoluta.  Ac  per  hoc,  nullum  oportet  ponere  correla- 
tivum,  ut  terminet  alterum  relativum,  nec  secundum  rem 
nec  secundum  rationem.  Probatque  hoc  quadrupliciter. 

Primo  sic.  Per  se  differentia  inter  relativa  tertii  modi 
et  aha  est,  quia  cetera  sunt  mutua,  ista  autem  quae  sunt 
tertii  modi,  non  sunt  mutua.  Ergo  in  relativis  tertii  modi, 
terminus  est  res  absoluta.  -  Antecedens  patet  V  Metaphys., 
cap.  de  ad  aliquid  *.  Consequentia  vero  est  per  se  nota : 
quia  ex  quo  non  est  correlativum ,  et  est  terminus,  ergo 
res  absoluta  est  quae  terminat. 

Secundo  sic,  Actus  definit  potentiam,  et  non  e  converso : 
ergo  actus,  ut  terminus,  est  res  absoluta.  -  Antecedens  patet 
IX  Metaphys.  *  Consequentia  probatur.  Actus  definit  po- 
tentiam,  ut  terminat  relationem  potentiae  ad  ipsum:  et  de- 
finit ,  ut  prior  est  quam  potentia :  ergo,  ut  terminus ,  est 
prior  potentia.  Sed,  ut  correlativum,  non  est  prior  potentia : 
quia  correlativa  mutuo  se  definiunt,  ut  dicit  Porphyrius  *. 
Ergo,  ut  correlativum,  non  est  terminus.  Ergo  ut  res  ab- 
soluta. 

Tertio  sic.  Relativum,  ut  sic,  definitur  per  terminum: 
ergo  terminus  est  prior  relativo:  ergo  terminus  non  est 
ipsum  correlativum.  -  Antecedens  patet.  Prima  vero  conse- 
quentia  tenet  ex  VII  *  et  IX  Metaphys.  **:  ibi  enim  prioritas 


*    Did.   lib.  IV, 
cap.  XV,  n.  8. 


*  Cap.vii.  -  Did. 
lib.VIII,  cap.,vni 
n.  3. 


*  hago^.,  cap. 
de  Specie,  post 
princip. 


*  Cap.  I.  -  Did. 
lib.  VI ,  cap.  I , 
n.  6. 

•*  Cap.vii.  -  Did. 
lib.VIlI,  cap.vni, 
n.  3. 


QUAESTIO  XIII,  ARTICULUS  VII 


i55 


substantiae  respectu  accidentis ,  et  hic  actus  respectu  po- 
tentiae,  habetur  ex  hoc  quod  definiunt  illa.  Secunda  vero 
consequentia  patet:  quia  aUter  daretur  circulus  in  priore  et 
posteriore  secundum  definitionem;  quod  est  impossibile. 

Qttarto  sic.  In  relativis  tertii  modi,  alterum  extremum 
nullam  relationem  habet,  nisi  dum  actualiter  consideratur : 
et  terminat  relationem  reliqui  extremi  ad  se,  nullo  intelle- 
ctu  considerante ,  imo  etiam  existente :  ergo  terminat  ra- 
tione  absoluti,  et  non  ratione  relationis  cointellectae. 

Haec  sunt  motiva  Scoti  satis  subtiha.  Et  putavit  ea  effi- 
cacia,  ita  ut  eorum  conclusionem  veram  asserat. 

VIII.  Ut  autem  cognoscatur  quantum  a  vero  distet  opi- 

♦  Loco  supra  ci-   nio  haec,  ex  textu  V  Metaphys.  *  in  quo  se  fundavit,  in- 

choandum  est.  Erravit  siquidem  dupliciter  in  illo  textu. 
Primo,  quia  ipse  supponit  textum  illum  intelligi  de  extre- 
rais,  seu  fundamentis  relativorum :  ita  quod  Aristoteles  vo- 
luerit  dicere  quod  quaedam  extrema  sunt,  quae  dicuntur 
ad  aliquid,  propter  relationes  quas  habent  ad  invicem; 
quaedam  vero  propter  relationem  quae  est  in  uno  extremo 
tantum.  Hoc  enim  esse  contra  sensum,  imo  verba  Aristo- 

•  Num.  9.  telis,  patet  sic.  Aristoteles  ibi  *  explicite  dicit  se  ponere  dif- 

ferentiam  inter  ea  quae  secundum  se  sunt  ad  aliquid.  Sed 
constat  quod  fundamenta  relationum  non  sunt  ad  aliquid 

*  Num.  10.  nisi  per  accidens ,  ut  ibidem  *  expresse  dicitur.  Ergo  non 

intelligitur  textus  ille  de  rebus  quae  denominantur  relative, 
sed  de  ipsis  ad  aliquid.  Nec  potest  aliter  salvari  textus  ille. 

Secundo  errat  in  differentia  assignata.  In  textu  siquidem 
illo  non  dicitur  quod  quaedam  sunt  mutua  relativa,  et 
quaedam  non  sunt ,  ut  Scotus  somniavit :  sed  differentia 
assignatur  in  causa  seu  ratione  essendi  ad  aliquid.  Ita  quod 
textus  affirmat  etiam  relativa  tertii  modi  utrinque  esse  ad 
aliquid:  sed  differentiam  ponit  in  hoc,  quod  in  relativis 
primi  et  secundi  modi ,  ratio  quod  sint  ad  aliquid ,  est 
utrumque  hoc  ipsum  quod  est  ad  aliud  se  habere ;  in  re- 
lativis  vero  tertii  modi,  ex  parte  unius  extremi,  ratio  quod 
sit  ad  aliquid,  non  est  hoc  ipsum  quod  est  ad  aliud  se 
'  Num.  8.  habere,  sed  aliud  se  habere  ad  ipsum  *.  Ubi  manifeste  patet 

quod  tota  differentia  consistit  in  ratione  essendi  ad  aliquid, 
et  non  in  esse  mutua  vel  non  mutua. 

IX»  Et  quoniam  textus  ille  est  fundamentum  theologo- 
rum  in  materia  huius  articuH  speculative  scribentium,  ideo, 
ad  maiorem  claritatem,  discutiendus  est,  sic.  Textus  ille  im- 
plicat  duo  contradictoria :  ergo.  -  Antecedens  manifestatur. 
Textus  loquitur  de  his  quae  secundum  se  sunt  ad  aliquid, 
et  negat  de  aliquo  illorum  hoc  ipsum  quod  est ,  esse  ad 
aliud  se  habere:  ergo  negat  definitionem  a  definito,  seu, 
quod  aequivalet,  a  parte  subiectiva  per  se  definiti.  Ante- 
cedens  patet  pro  utraque  parte  in  illo  textu  *.  Dicit  enim : 

*  Num.  8,  9.        scibile  et  sensibile,  et  aha  huiusmodi,  sunt  per  se  ad  ali- 

quid:  et  quod  non  dicuntur  ad  aliquid  quia  ipsa  ad  aliud 
sint,  sed  quia  alia  dicuntur  ad  ipsa.  Consequentia  patet  ex 
definitione  ad  aliquid,  posita  ab  ipso  Aristotele  in  Praedi- 

•  Cap.  V,  n.  I.      camentis  *.  Et  cum  haec  contradictio  sit  manifesta,  dicen- 

*  est  edd.  1508 ,  dum  videtur  *  quod  Aristoteles  loquitur  de  ad  aliquid 
secundum  sua  fundamenta,  cum  dicit:  ipsa  non  sunt  ad 
aliud,  sed  alia  ad  ipsa. 

X.  Et  hic  paralogismus,  ut  reor,  mente  retentus,  decepit 
omnes  qui  in  hoc  textu  erraverunt.  Ad  cuius  solutionem, 
scito  quod,  quia  metaphysicus  tractat  de  relativis  ut  sunt 
per  se  partes  entis,  idest  ut  sunt  entia  realia,  idcirco  diffe- 
rentia  ista  est  inteUigenda  de  relativis  secundum  quod  entia 
realia  sunt:  et  non  de  eis,  sumptis  ut  abstrahunt  ab  ente 
reali,  idest  secundum  quod  important  ad,  non  curando 
de  esse  eorum,  quemadmodum  in  Praedicamentis  definita 
sunt  (et  propterea  omissa  ibidem  est  differentia  ista).  Inter 
relativa  ergo  per  se ,  differentia  ponitur,  quoad  esse  reale 
quod  ponunt  (non  quod  supponunt),  in  hoc  quod  quaedam 
relativa  sunt,  quae  ideo  entia  reaha  sunt,  quia  ipsa  sunt  in 
rerum  natura  talia  entia,  quod  ad  aliud  se  habent:  quae- 
dam  vero  non  sunt  entia  realia  quia  ipsa  in  rerum  natura 
sint  ad  aliud ,  sed  hac  sola  ratione  inter  realia  numerari 
possunt,  quia  alia  reaha  dicuntur  ad  ipsa.  Ita  quod  diffe- 
rentia  consistit  in  hoc :  per  se  relativorum  quaedara  sunt 
relativa  realia  per  denorainationem  seu  praedicationem  in- 
trinsecam;  quaedam  vero  per  denominationem  extrinsecam; 


1514, 


ab  alterius  enim  realitate  relativa,  ipsa  quoque  inter  realia 
relativa  connumerantur.  Et  iuxta  hunc  sensum  consonat 
dictum  commune,  scilicet  quod  ex  hoc  textu  habetur  quod 
omnia  relativa  non  sunt  mutua  quoad  realitatem. 

Nec  obstat  si  obiiciatur  quod  textus  non  meminit  de 
esse  reali.  Quoniam  supponitur  quod  de  tali  esse  loquatur, 
ex  eo  quod  raetaphysici  est  tractare  de  rebus  ut  sunt  partes 
entis  realis ;  et  consequenter,  de  relativis  ut  sunt  ad  aliquid 
in  re,  et  non  ut  inteUiguntur  ad  aUquid. 

Et  hinc  patet  quod  nuUa  est  contradictio  *.  Quoniam  '  Cf.  num.  praec. 
non  negatur  definitio  de  definito :  sed  insinuatur  quod  illa 
definitio  convenit  ad  aliquid ,  sive  sit  ens  reale,  sive  sit 
ens  rationis,  Nec  illa  negatur  de  ad  aliquid:  sed  negatur  a 
quibusdam  poni  esse  in  rerum  natura  quod  sit  ad  aUud; 
cum  quo  tamen  stat  quod  formaliter  illamet  hoc  ipsum 
quod  sunt,  ad  aliud  sunt,  ut  definitio  eorum  exigit.  La- 
borat  ergo  argumentum  in  aequivoco.  -  Singulare  ergo  est 
in  relativis  tertii  modi,  quod  alterum  ideo  tantum  est  in  re 
ad  aliquid,  quia  reliquura  est  ad  ipsura. 

XI.  Ex  his  autera  facile  patet  responsio  ad  quaesitum  *,  •  Cf.  num.  vi. 
quoad  relativa  tertii  raodi.  Sed  ut  universaUs  doctrina  ha- 

beatur,  scito  quod  noraine  termini,  in  proposito,  inteUigitur 

id  ad  quod  relativum  dicitur,  et  quod  in  definitione  rela- 

tivi  oportet  ponere:  haec    enira  duo  ipseraet  Scotus  con- 

cedit    convenire   termino.    Tunc  sic.  Si  absolutum  ut  sic, 

esset  terrainus   relativi,    sequeretur  primo   quod,    cura  in 

definitione  ad  aliquid  dicitur :   «  ad  aliquid  sunt,  quibus  hoc 

ipsura  quod  sunt,  est  ad  aliud  se  habere  »,  ly  aliud  sup- 

poneret  pro  re  absoluta :  et  sic  duplura,  hoc  ipsum  quod 

est,  non  est  ad  aliud,  idest  dimidium,  nec  servus  est  ad 

dominum,  nec  pater  ad  filium,  etc.  Hoc  autera  ex  Prae- 

dicamentis  *  et  expositoribus   constat  esse  falsum :  omnes  *  Cap.  v. 

enim  dicunt  quod  ly  aliud  supponit  pro  termino,  et  assi- 

gnando  illud,  dant  correlativum,  Irao  textus  expresse  dicit  *  *Videibid.,n.i3. 

quod  dorainus  non  dicitur  ad  aliquid  aliud  in  servo  exi- 

stens,  nisi  ad  ipsura  sub  ratione  servi,  Et  Averroes  ibidem 

dicit  quod  semper  id  ad  quod  dicitur    relativum,  oportet 

esse  in  praedicamento    Relationis.  -  Sequeretur   secundo , 

quod  in  definitione    alicuius    creaturae    necessario   caderet 

Deus  sub  propria  ratione  absoluta.  Et  cum  hoc  sit  impos- 

sibile,  sequeretur  quod  aliqua  creatura  naturalis  remaneret 

incognoscibilis  naturaliter.  Patet  sequela  de  creatione  pas- 

siva,  de  relatione  universi  ad  Deum  ultimum  finem,  etc.  - 

Sequeretur  tertio,  quod   relativum  exigeret  in    definitione 

sua,  ex  parte  termini,  duo :  scilicet  correlativura,  et  abso- 

lutura,  Et  cum  ex  Praedicamentis  *  patet  quod  correlati-   *  Loco  proxime 

vum  exigitur  ut  id  ad  quod  dicitur,  illud  absolutum  quare   ""^'°' 

exiget,  nulla  est  ratio.  -  Sequeretur  quarto,  quod  in  divinis 

Personis  non  possent  salvari  relationes  ad  intra ,  nisi  po- 

nendo  Personas    distingui    realiter  in  absolutis.    Tenet  se- 

quela :  quia  relativum   reale  exigit  terrainura  realiter  a  se 

distinctum ;    si   ergo   paternitatis   divinae    terminus   est  res 

absoluta,  ergo  aUqua  res  absoluta  in  divinis  distinguitur  a 

Patre  realiter. 

Dicendura  est  ergo  cura  Peripateticis  et  ceteris  philoso- 
phis ,  quantum  vidisse  me  recolo ,  quod  terminus  relativi 
et  correlativum  idem  sunt:  imo  terrainare  relativum  est  in 
ratione  correlativi  cuiusque. 

XII.  Et  ad  primam    obiectionem  Scoti  *  iam  patet  re-   ♦  Cf.  num.  vn. 
sponsio ;  terminus    enim   relativi  tertii  modi    est   correlati- 

vum  illius.  Et  hoc  ex  illo  textu  V  Metaphys.  expresse  di- 

citur,  cum  dicitur  ibidem  *  de  termino,  quod  est  ad  aliquid   *  Num.  8. 

secundum  se,  et  quod  ad  ipsum   dicitur  aliud :  hoc  enim 

non  potest  nisi  de  correlativo   verificari:  ergo.    Quomodo 

autem  de  eodem  verificetur  etiam  quod  ipsura  non  dicitur 

ad  aliud,  iara  declaratura  est  *,  '  Num.  x. 

Ad  secundam  autera  obiectionera  dicitur,  quod  falsura 
supponitur  ,  scilicet  quod  de  actu  ut  terrainat  relationem 
potentiae,  ibi  sit  sermo,  Ibi  enira  tractatur  de  natura  po- 
tentiae  et  de  natura  actus  secundum  transcendentes  rela- 
tiones,  quibus  essentialiter  potentia  respicit  actum,  et  actus 
talis  respicit  potentiara.  Et  vult  Aristoteles  quod ,  quia 
potentia  non  potest  absque  actu  intelligi ,  actus  autera 
potest  et  inteUigi  et  esse  absque  potentia,  ut  patet  de  actu 
puro ,  ideo  actus  est  prior  potentia.  Ex  malo  ergo  inteUectu 


i56 


QUAESTIO  XIII,  ARTICULUS  VII 


♦.Tract.  II,  part. 
ni. 

'DePraedicam., 
tract.  IV,  cap.ix. 


*  Vide  Categor., 
cap.  V,  n.  i6. 


*  hagof.,  cap. 
de  Specte. 

*  Cf.  supra  n.  x. 


Cf.  num.  VI. 


Cf.  num.  I. 


Num.  VII. 


litterae  illius  procedit  obiectio.  -  Quamvis  possit  dici  quod 
huiusmodi  relativa,  quorum  unum  importat  actum  et  re- 
liquum  potentiam ,  non  sunt  bene  assignata :  et  ideo  nec 
sunt  simul  natura,  nec  se  definiunt  invicem,  etc,  ut  Aver- 
roes  in  Praedicamentis  *  dixit. 

Ad  tertiam  obiectionem,  proprie  loquendo,  negandum 
est  antecedens :  quia,  ut  Magnus  docuit  Albertus  *,  relati- 
vum  non  definitur  per  terminum,  sed  ad  terminum;  quia 
non  liabet  essej^er  terminum,  in  quocumque  genere  causae, 
sed  ad  terminum.  Consequentia  autem  omnino  est  falsa: 
quia  stat  definiens  esse  simul  natura  et  intellectu  cum  defi- 
nito.  -  Ad  auctoritates  autem  Aristotelis,  dicitur  quod  te- 
nent,  quia  loquuntur  de  materia  in  qua  inter  definiens  et 
definitum  est  ordo.  Ubicumque  enim  inter  definiens  et  de- 
finitum  oportet  esse  ordinem,  ibi  valet  consequentia,  ergo 
definiens  est  prius :  ubi  autem  nulius  est  ordo,  non  potest 
inferri  prioritas.  Inter  correlativa  autem  nullus  est  ordo , 
sed  sunt  omnino  simul,  ut  patet  in  Postpraedicamentis  *. 
Ergo.  -  Et  adverte  quod  haec  obiectio  militat  contra  aucto- 
rem  suum,  arguendo  sic.  Quidquid  sit  de  termino,  certum 
est  in  relativis  mutuis  unum  esse  definitivum  alterius,  et 
e  converso:  ergo  prius  et  posterius  secundum  definitio- 
nem,  etc.  Consequentia  nota.  Antecedens  vero  est  Porphy- 
rii  *,  hic  allegati  a  Scoto  pro  se.  Ergo. 

Ad  ultimam,  quae  terret  novitios,  patet  solutio  ex  verbis 
Aristotelis  *.  Negatur  siquidem  antecedens :  quoniam  in  re- 
lativis  tertii  modi,  utrumque  extremum  simul  habet  rela- 
tionem,  sed  dissimiliter ;  quia  unum  est  relativum  propter 
relationem  quae  est  in  ipso  ad  ahud,  reliquum  vero  est 
relativum  propter  relationem  realem  alterius  ad  ipsum  re- 
lativum.  Nec  requirenda  est  alia  existentia  istius  correlativi, 
quam  existentia  sui  comparis :  quoniam  ab  ea,  extrinseca 
denominatione,  etiam  ipsum  dicitur  esse.  Hoc  enim  est  sin- 
gulare  in  relativis  tertii  modi,  quod  relativum  reale  dicitur 
ad  terminum  non  realem  formaliter ,  nisi  denominatione 
extrinseca :  qui  tamen  est  realis  fundamentaliter,  seu  quoad 
substratum  vel  denominatum. 

XIII.  Ex  his  autem  patet  responsio  ad  dubitationem 
motam  circa  sensum  litterae  huius  *.  Ex  quo  namque  con- 
stat  quod  Deus  non  terminat  servitutem  nisi  ut  Dominus 
formaliter,  quia  ly  Dominus  est  proprius  terminus  servi , 
patet  quod  intentio  litterae  est,  quod  correlativum  oportet 
cointelligi  in  aliquo ,  si  illud  debet  intelligi  sub  ratione 
termini. 

Nec  obstant  his  verba  s.  Thomae  in  Qu.  de  Potentia 
Dei,  qu.  vu,  art.  lo,  ad  4,  ubi  dicit  quod  terminare  ordi- 
nem  servitutis  creatae,  quod  clauditur  in  ratione  dominii, 
convenit  Deo  ;  et  intendit  quod  convenit  Deo  secundum 
rem,  ut  patet  ex  argumento  ad  quod  respondet.  Hoc,  in- 
quam,  non  obstat,  quoniam  intelligitur  de  terminare  funda- 
mentaliter:  hoc  enim  convenit  Deo  secundum  rem,  sicut 
potestas  coercendi  subditos.  Et  quod  hoc  intendat,  ex  eo 
manifestatur,  quia,  quoad  ordinem  ad  subditos,  negat  con- 
venire  Deo :  quoniam  nec  formaliter  nec  fundamentaliter 
Deus  habet  unde  ordinetur  ad  subditos. 

XIV.  Quoad  quartum  *,  probatur  conclusio  intenta,  sic. 
Deus  est  extra  totum  ordinem  universi,  ita  quod  creaturae 
ordinantur  ad  ipsum,  et  non  e  converso:  ergo  creaturae 
realiter  referuntur  ad  Deum ,  in  Deo  autem  non  est  ad 
creaturas  relatio  nisi  rationis.  Ergo  nihil  prohibet  quaedam 
nomina  importantia  relationem,  dici  de  Deo  ex  tempore. 

Antecedens  patet.  Prima  autem  consequentia  ex  illa  ma- 
xima,  in  praecedenti  parte  posita,  scilicet:  quandocumque 
extrema  non  sunt  unius  ordinis,  et  unum  respicit  aliud,  tn 
reliquo  non  est  relatio  nisi  rationis.  Ergo,  si  Deus  est  extra 
ordinem,  etc.  Secunda  autem  consequentia  est  per  se  nota. 

XV.  Contra  rationem  adductam  in  littera  pro  hac  conclu- 
sione,  Scotus  dupliciter  instat  in  loco  praeallegato  *.  Primo, 
inquit,  ratio  ista  petit  principium.  Quia,  cum  Deus  mani- 
feste  sit  prior  creatura,  ac  per  hoc  aliquem  ordinem  habet 
ut  prius  ad  posterius,  assumendo  quod  in  eo  non  est  ordo, 
nihil  aliud  est  quam  assumere  quod  Deus  non  habet  or- 
dinem  realem  ad  creaturam:  hoc  autem  erat  probandum.  - 
Secundo  peccat,  ut  dicit,  secundum  sophisma  Consequentis. 
Quia   negatio   ordinis  non  infert  negationem   relationis  in 


communi :  quoniam  non  negationem  relationum  aequipa- 
rantiae.  Et  tamen  littera,  ex  negatione  ordinis,  negat  omnem 
realem  relationem. 

Aureolus  quoque,  ut  habes  in  xxx  Distinctione  Primi  * 
in  Capreolo,  contra  hanc  rationem  instat.  Sed  quoniam 
assumit  vel  motiva  soluta  a  s.  Thoma  expresse,  vel  assumit 
aliud  ab  hac  ratione  loco  illius,  ideo  omittenda  censui. 

XVI.  Ad  obiecta  ergo  Scoti  dicitur,  quod  in  aequivoco 
laboramus.  In  littera  enim  est  sermo,  non  de  ordine  for- 
maliter ,  qui  est  relatio ,  sed  de  ordine  fundamentaliter : 
ita  quod  esse  eiusdem  ordinis  nihil  aliud  est ,  quam  esse 
eiusdem  rationis  quoad  causam  relationis ;  et  esse  non 
eiusdem  ordinis,  est  esse  alterius  rationis.  Ita  quod  inter 
ea  sola  est  relatio  realis  utrinque  ,  in  quibus  est  eadem 
causa  referendi  unum  ad  aliud.  Sed  hoc  contingit  multis 
modis :  quia  in  relativis  primi  modi,  scilicet  pertinentium 
ad  quantitatem,  est  identitas  specifica  in  causa;  in  relativis 
autem  secundi  modi,  scilicet  pertinentium  ad  actionem  et 
passionem,  est  identitas  quasi  specifica,  seu  formalis,  quia 
utrinque  causa  est  perfectio  propria,  quamvis  in  patiente 
ut  habeatur,  et  in  agente  ut  conservetur,  ut  Averroes  de 
inteUigentiis,  XII  Metaphys.,  comm.  xxxvr,  docuit.  In  rela- 
tivis  autem  tertii  modi,  scilicet  spectantium  ad  mensuram 
et  mensuratum,  in  altero  extremo  nuUa  causa  est  referi- 
bilitatis  suae  ad  aliud :  et  propterea  alterius  ordinis  dicitur 
quoad  causam  relationis. 

Unde  patet  quod  non  petit  principium.  Non  est  enim 
idem  dicere,  in  Deo  nulla  est  causa  ut  referatur  ad  crea- 
turam,  quamvis  in  creatura  sit  causa  referendi  ipsam  ad 
Deum,  et  dicere,  in  Deo  non  est  ordo  realis  ad  creaturas: 
sed  illud  est  causa  huius.  Et  propterea  processus  iste  est 
a  causa  ad  effectum.  -  Nec  peccat  secundum  consequens. 
Quia  non  loquitur  de  ordine  formaliter,  sed  fundamenta- 
liter,  quem  etiam  in  relativis  aequiparantiae  oportet  esse : 
duo  enim  alba  eiusdem  rationis  sunt ,  et  simpliciter ,  et 
quoad  hoc  ut  causent  ad  se  invicem  respectus;  hoc  autem 
est  esse  eiusdem  ordinis  *. 

XVII.  Quoad  quintum  *,  adverte  quod  intenta  conclusio 
ex  duobus  impediri  posset.  Primo,  ex  ipso  significato  for- 
mali  horum  nominum ,  scilicet ,  si  significarent  in  Deo 
aliquam  rem  naturae :  quia  in  Deo  nulla  res  naturae  potest 
temporaliter  poni.  Secundo,  ex  fundamento  illius  rationis. 
Dato  enim  quod  Dominus  non  ponat  supra  Deum  nisi  re- 
lationem  rationis,  et  ex  hoc  non  prohibeatur  temporalitas ; 
si  tamen  ista  relatio  rationis  non  posset  denominare  tera- 
poraliter,  nisi  propter  mutationem  aliquam  in  ipso  deno- 
minabili,  oporteret  dicere  quod  nullum  huiusmodi  nomen 
potest  dici  de  Deo  ex  tempore:  quoniam  in  Deo  nuUa 
possibilis  est  mutatio ,  sed  est  omnino  immobilis ,  ut  in 
qu.  IX  dictum  est.  Quia  igitur  littera  ista  iam  impedimentum 
ex  formali  significato  excluserat ;  ut  confirmatam  conclu- 
sionis  probationem  afferret,  secundum  impedimentum  ex- 
clusit ,  praefatae  obiectioni  tacite  respondendo ,  dum  dixit 
quod  Deus  dicitur  ex  tempore  Dominus,  verbi  gratia,  non 
propter  mutationem  aliquam  in  ipso,  sed  in  creatura.  Pro- 
batque  hoc  ex  simili. 

XVIII.  In  responsione  ad  quartum,  perspicaciter  adverte 
quod  correlativum  tertii  modi,  ut  scibile,  seu  in  proposito 
Dominus,  et  similia,  possunt  iudicari  esse  secundum  duo 
entis  genera:  primo,  in  generc  entis  simpliciter;  secundo, 
in  genere  entis  secundum  quid,  idest  entis  rationis.  Si  lo- 
quamur  de  eis  secundum  esse  simpliciter,  tunc  ipsa  non 
alia  ratione  sunt,  nisi  quia  comparia  sua,  quae  terminantur 
ad  ipsa  formaliter ,  sunt  in  rerum  natura :  ita  quod  ad 
eorum  esse  extra  animam  hoc  sufficit;  sunt  enim  contenta 
hoc  debilissimo  essendi  modo.  Et  sic  esse  Dominum  nihil 
ponit  in  Deo,  secluso  omni  intellectu,  nisi  terminare  for- 
maliter  relationem  servi,  quam  Deus  secundum  se  terminat 
subiective,  idest  ut  quasi  subiectum  termini  formalis.  Sed 
ponit,  vel  supponit,  bene  aliquid  in  creatura,  scilicet  rela- 
tionem  servitutis  ad  Deum  ut  subiectum  etc.  Nec  ipsum 
terminare  formaliter  servitutis  relationem,  plus  aliquid  ponit 
quam  sit  esse  ipsius  terminati :  licet  alio  modo  illud  ponat. 
Et  secundum  hoc ,  Deus  est  Dominus  de  novo  ,  et  sine 
omni  inteUectu,  sola  servitute  creaturae:  quia  esse  Domi- 


*  Contra  con- 
clus.  3. 


*   rationis   cdd. 
1508  et  Piana. 
■  Cf.  num.  I. 


QUAESTIO  XIII,  ARTICULUS  VIII 


i57 


num  nuUum  esse  in  rerum  natura  ponit,  nisi  esse  sui  op- 

positi.    Nec  est  inconveniens ,  in   materia  relativa ,    unum 

•  Cf.  supra  n.  8.   oppositorum  esse  quia  aliud  est,  ut  Aristoteles  docuit  *.  Et 

ratio  est,  quia  opposita  relativa  in   hoc  a  ceteris  oppositis 

differunt,  quod  se  simul  ponunt,  nec  unum  in  destructione 

•DePoientia  qa.   alterius  constituitur,  ut  s.  Thomas  docuit*.  -  At  si  obieceris 

Opusc.xxxvn,'   quod  in  materia  relativa  non  fit  denominatio  ab  extrinseco, 

pos^i's"cap.u/''  ^^  '"  ^^  Contra  Gent.,  cap.  xni,  determinatur :  respondeo 

quod  hoc  est  verum  formaliter,  non  autem  realiter.  Non 

enim  Deus  dicitur   Dominus  a  servitute  formaliter,  sed  a 

relatione   dominii,  quae  est  velut  ei  inhaerens.  Sed  tamen 

Deus  dicitur  Dominus,  et  realiter  Dominus,  a  realitate  ser- 

vitutis :  quia  esse  Dominum  nullum  esse  ponit,  nisi  quod 

terminus  est  realis  servitutis.    Et  sic  ista   denominatio  est 

formaliter  ab  intrinseco,  et  realiter  ab  extrinseco. 

Si  autem  loquamur  de  eis  secundum  esse  rationis,  sic 
esse  Dominum  ponit  in  Deo  relationem  rationis.  Et  sic  di- 
citur,  et  vere ,  quod  Deus  dicitur  Dominus  a  dominio,  quod 
est  relatio  rationis.  Non  quod  hic  sint  duae  relationes  do- 
minii,  altera  extra  animam,  et  altera  rationis :  sed  quia  illa 
relatio  dominii,  quae  tam  debili  modo  ens  dicitur,  dupliciter 
iudicata  est  a  doctoribus.  Quandoque  secundum  esse  pro- 
prium:  et  sic  dicta  est  relatio  et  ens  rationis  tantum,  quia 
nullum  habet  proprium  esse  nisi  per  rationem.  Quandoque 
secundum  esse  alienum,  scilicet  oppositi,  a  quo  entis  nomen 
utcumque  meretur :  et  sic  dicta  est  ens,  et  inter  entis  partes 


numerata  V  Metaphys.*,  quia  alia  dicitur  ad  ipsam.    Et  *  Cf.supran.  x. 

quia  sic  nullum  esse  ponit  in  denominato,  sed  in  terminato 

tantum,  ideo  semper  et  simpHciter  de  istis  dicitur ,  quod 

nullum  esse  ponunt  in  denominato,  puta  Deo  aut  scibili, 

nisi  rationis,  quod  spectat  ad  esse  proprium.  Et  bene  nota 

quod   non  dicitur   quod   nullum    esse   ponunt ,    sed  quod 

nullum  esse  in  denominato  ponunt:   quia  ponunt  esse  in 

terminato  opposito,  quod  sufficit  ad  eorum  esse  extra. 

XIX.  Et  si  hanc  distinctionem  perspexeris  atque  sciveris 
applicare ,  diversa  doctorum  dicta  verificabis :  puta  quod 
istae  relationes  non  sunt  entia  extra  animam  (hoc  enim 
verum  est  secundum  esse  proprium);  et  quod  ista  sunt, 
quia  opposita  sunt  (hoc  enim  verum  est  secundum  esse 
alienum).  Videbisque  s.  Thomam  utrumque  tetigisse  in  hac 
responsione;  Augustinum  quoque,  in  V  de  Trin.,  capitulo 
ultimo.  -  Advertes  quoque  quod,  novitiis  compatiens,  Auctor 
magis  usus  est  relativis  istis  secundum  esse  rationis,  quam 
secundum  Ulam  essendi  diminutionem  non  facile  intelligi- 
bilem.  -  Ex  his  quoque  patet  quomodo ,  nullo  intellectu 
considerante,  potest  dici  Deus  Dominus  formaliter,  et  quo- 
modo  non  nisi  fundamentaliter,  etc. :  distinguendo  de  esse 
proprio  vel  alieno  ipsius.  -  Habesque  hinc  defectum  Scoti, 
in  I,  dist.  XXX,  qu.  i,  credentis  quod  Deus  dicitur  Dominus 
ex  sola  relatione  quae  est  in  creatura.  Ponit  enim  effectura 
formalem ,  scilicet  esse  Dominum,  absque  causa  formali, 
scilicet  relatione  dominii :  quod  non  est  intelligibile. 


ARTICULUS  OCTAVUS 

UTRUM  HOC  NOMEN  DEUS  SIT  NOMEN  NATURAE 

I  Sent.,  dist.  II,  expos.  lit. 


♦  De  Fide  Orth., 
lib.  I,  cap.  IX. 


♦  Cap.  I  (cf.  Ma- 
gistr. ,  I  Sent. , 
aist.  11).  -  Item 
Commcnt.in  Ga- 
lat.  cap.  III,  20. 


>D  ocTAVu.M  sic  PROCEDiTUR.  Vidctur  quod 
hoc  nomen  Deiis  non  sit  nomen  natu- 
*rae.  Dicit  enim  Damascenus,  in  I  libro  *, 
^quod  Deus  dicitiir  a  theein,  quod  est 
currere  ",  et  fovere  iiniversa;  vel  ab  aethein,  idest 
ardere  (Detis  enini  noster  ignts  consumens  est 
omnem  malitiam  ^) ;  pel  a  theasthai,  quod  est  con- 
siderare,  omnia.  Haec  autem  omnia  ad  operatio- 
nem  pertinent.  Ergo  hoc  nomen  Deus  operatio- 
nem  significat,  et  non  naturam ''. 

2.  Praeterea,  secundum  hoc  aliquid  nomina- 
tur  a  nobis,  secundum  quod  cognoscitur.  Sed  di- 
vina  natura  est  nobis  ignota.  Ergo  hoc  nomen 
Deiis  non  significat  naturam  divinam. 

Sed  contra  est  quod  dicit  Ambrosius,  in  libro  I 
de  Fide  *,  quod  Deiis  est  nomen  naturae. 

Respondeo  dicendum  quod  non  est  semper  idem 
id  a  quo  imponitur  nomen  ad  significandum,  et 
id  ad  quod  significandum  nomen  imponitur.  Sicut 
enim  substantiam  rei  ex  proprietatibus  vel  ope- 
rationibus  eius  cognoscimus,  ita  substantiam  rei 
denominamus  quandoque  ab  aliqua  eius  opera- 
tione  vel  proprietate:  sicut  substantiam  lapidis 
denominamus  ab  aliqua  actione  eius,  quia  laedit 
pedem ;  non  tamen  hoc  nomen  impositum  est 
ad  significandum  hanc  actionem,  sed  substantiam 
lapidis.  Si  qua  vero  sunt  quae  secundum  se  sunt 
nota  nobis,  ut  calor,  frigus,  albedo,  et  huiusmodi, 
non  ab  aliis  denominantur.  Unde  in  talibus  idem 


est  quod  nomen  significat,  et  id  a  quo  imponitur 
nomen  ad  significandum  °.  ^ 

Quia  igitur  Deus  non  est  notus  nobis  in  sui  na- 
tura,  sed  innotescit  nobis  ex  operationibus  vel 
effectibus  eius,  ex  his  possumus  eum  nominare, 
ut  supra  *  dictum  est.  Unde  hoc  nomen  Deus  est  *  Art.  i. 
nomen  operationis,  quantum  ad  id  a  quo  impo- 
nitur  ad  significandum.  Imponitur  enim  hoc  no- 
men  ab  universali  rerum  providentia :  omnes 
enim  loquentes  de  Deo,  hoc  intendunt  nominare 
Deum  ',  quod  habet  providentiam   universalem  ^ 

de  rebus.  Unde  dicit  Dionysius,  xii  cap.  de  Div. 
Nom.*,  quod  deitas  est  quae  omnia  videt  provi-  •  s.th.  lect.  i. 
dentia  et  bonitate  perfecta.  Ex  hac  autem  opera- 
tione  hoc  nomen  Deus  assumptum ,  impositum 
est  ad  significandum  divinam  naturam. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  omnia  ^  quae  ^^ 

posuit  Damascenus,  pertinent  ad  providentiam,  a 
qua  imponitur  hoc  nomen  Deus  ad  significandum. 

Ad  secundum  dicendum  quod,  secundum  quod 
naturam  alicuius  rei  ex  eius  proprietatibus  et  effe- 
ctibus  cognoscere  possumus.  sic  eam  nomine  pos- 
sumus  significare.  Unde,  quia  substantiam  lapidis 
ex  eius  proprietate  possumus  cognoscere  secun- 
dum  seipsam,  sciendo  quid  est  lapis,  hoc  nomen 
lapis  ipsam  lapidis  naturam,  secundum  quod  in 
se  est,  significat :  significat  enim  definitionem  la- 
pidis ,  per  quam  scimus  quid  est  lapis.  Ratio 
enim  quam  significat  nomen,  est  definitio,  ut  di- 


a)  currere.  -  curare  PABCDEGfr. 
p)  omnem  malitiam.  -  Om.  PaJ. 
Y)  naturam.  -  divinam  addunt  ABD. 

o)  a  quo...  significandum.  -  ad  quod  nomen  significandum  (signi- 
ficandum  nomen  CEsA)  imponitur  ABCDE. 


z)  hoc  intendunt  nominare  Deum.  -  hoc  intelligunt  nominare  Deum 
BCDEGaft. 

X)  omnia.  -  illa  addunt  CDEFG.  -  Pro  posuit,  ponit  ABCDE.  -  Post 
significandum  B  addit  divinam  essentiam. 


•S.Th.lect.xvi. 
-  Did.  lib.  lU, 
cap.  VII,  n.  g. 


i58  QUAESTIO  XIII,  ARTICULUS  IX 

citur  in  IV  Metaphys.  *  Sed  ex  effectibus  divinis 


divinam  naturam  non  possumus  cognoscere  se- 

cundum  quod  in  se  est,  ut  sciamus  de  ea  quid 

est;  sed  per  modum  eminentiae  et  causalitatis  et 

♦Qu.xii,art.i2.  ncgationis,  ut  supra*  dictum  est.  Et  sic  hoc  no- 


men  Deus  significat  naturam  divinam,  Impositum 
est  enim  nomen  hoc  "  ad  aliquid  significandum 
supra  omnia  existens,  quod  est  principium  om- 
nium,  et  remotum  ab  omnibus.  Hoc  enim  inten- 
dunt  significare  nominantes  Deum. 


7))  nomen  hoc.  -  Itoc  nomen  ACDE,  om.  B. 


Commentaria  Cai'dina]is  Caietani 


IN  titulo,  nomen  naturae  sumitur  ut  distinguitur  contra 
nomen  tam  operationis,    quam  perfectionis  quasi  super- 
additae  naturae  per  modum  proprietatis. 

II.  In  corpore  una  est  conclusio ,  responsiva  quaesito 
cum  distinctione,  sic :  Deus  est  nomen  naturae,  quoad  id 
ad  quod  nomen  impositum  est;  operationis  vero,  quoad  id 
a  quo  impositum  est.  -  Haec  conclusio  in  littera  probatur 
quoad  duo:  scilicet  quoad  distinctionem  quam  in  se  claudit, 
et  quoad  secundam  partem.  Prima  autem  pars  ut  nota  re- 
linquitur. 

Probatur  ergo  distinctio  sic.  Nomina  rerum  per  se  co- 
gnitarum,  habent  id  a  quo  et  ad  quod  nomen  imponitur, 
idem:  rerum  autem  per  alia  tantum,  puta  effectus,  opera- 


tiones  aut  proprietates  cognitarum,  habent  id  a  quo,  aliud 
ab  eo  ad  quod  nomen  imponitur.  Sed  nomina  divina  sunt 
rerum  secundi  ordinis.  Ergo  in  eis  aliud  est  a  quo,  etc. 
Ergo  ly  Deus  habet  aliud  a  quo,  etc.  -  Maior  probatur: 
quia  sicut  cognoscitur,  ita  nominatur.  Et  manifestatur  exem- 
plo  lapidis  quoad  secundam  partem,  et  qualitatum  sensi- 
bilium  quoad  primam.  Minor  patet  ex  dictis  in  quaestio- 
ne  XII  *. 

Secunda  autem  conclusionis  pars  probatur.  Ly  Deus  est 
impositum  ab  universali  providentia :  ergo.  -  Antecedens 
probatur  dupliciter.  Primo,  ex  communi  usu  loquentium. 
Secundo,  auctoritate  Dionysii.  Et  confirmatur  in  respon- 
sione  *  auctoritate  Damasceni. 


Art.  12. 


Ad  I. 


Art.  praeced. 
Vers.  4. 


♦  Vers.  6. 

T 

•  Art.  praeced. 


Vers.  21. 


ARTICULUS  NONUS 

UTRUM  HOC  NOMEN  DEUS  SIT  COMMUNICABILE 


«D  NONUM  sic  PROCEDiTUR.  Vidctur  quod 
1  hoc  nomen  Deus  sit  communicabile  ". 
Cuicumque  enim  communicatur  res  si- 
ignificata  per  nomen,  communicatur  et 
nomen  ipsum.  Sed  hoc  nomen  Deus,  ut  dictum 
est  *,  significat  divinam  naturam,  quae  est  com- 
municabilis  aliis,  secundum  illud  II  Pet.  i*:  magna 
et  pretiosa  promissa  ^  nobis  donavit,  ut  per  hoc 
efficiamur  divinae  consortes  naturae.  Ergo  hoc 
nomen  Deus  est  communicabile. 

2.  Praeterea,  sola  nomina  propria  non  sunt 
communicabilia.  Sed  hoc  nomen  Deus  non  est 
nomen  proprium,  sed  appellativum:  quod  patet  ex 
hoc  quod  habet  plurale,  secundum  illud  Psalmi 
Lxxxi  *:  Ego  dixi ,  dii  estis.  Ergo  hoc  nomen 
Deus  est  ^'  communicabile. 

3.  Praeterea,  hoc  nomen  Deus  imponitur  ab 
operatione,  ut  dictum  est  *.  Sed  alia  nomina  quae 
imponuntur  Deo  ab  operationibus,  sive  ab  effe- 
ctibus,  sunt  communicabilia,  ut  bonus,  sapiens  et 
huiusmodi.  Ergo  et  hoc  °  nomen  Deus  est  com- 
municabile. 

Sed  contra  est  quod  dicitur  Sap.  xiv*:  incom- 
municabile  nomen  lignis  et  lapidibus  imposuerunt ; 
et  loquitur  de  nomine  deitatis.  Ergo  hoc  nomen 
Deus  est  nomen  incommunicabile. 

Respondeo  dicendum  quod  aliquod  nomen  potest 
esse  communicabile  dupliciter:  uno  modo,  pro- 
prie;  alio  modo,  per  similitudinem.  Proprie  qui- 
dem  communicabile  est,  quod  secundum  totam  si- 
gnificationem  nominis,  est  communicabile  multis. 
Per  similitudinem  autem  communicabile  est,  quod 
est  communicabile  secundum  aliquid  eorum  quae 


includuntur  in  nominis  significatione.  Hoc  enim 
nomen  leo  proprie  communicatur  omnibus  illis 
in  quibus  invenitur  natura  quam  significat  hoc 
nomen  leo  *:  per  similitudinem  vero  communica- 
bile  est '  illis  qui  participant  aliquid  leoninum,  ut 
puta  audaciam  vel  fortitudinem,  qui  metaphorice 
leones  dicuntur, 

Ad  sciendum  autem  quae  nomina  proprie  sunt  ^ 
communicabilia,  considerandum  est  quod  omnis 
forma  in  supposito  singulari  existens ,  per  quod 
individuatur,  communis  est  multis,  vel  secundum 
rem  vel  secundum  rationem  saltem*:  sicut  natura 
humana  communis  est  multis  secundum  rem  et 
rationem,  natura  autem  solis  non  est  communis 
multis  secundum  rem,  sed  secundum  rationem 
tantum;  potest  enim  natura  solis  intelligi  ut  in 
pluribus  suppositis  existens.  Et  hoc  ideo,  quia 
intellectus  inteiligit  naturam  cuiuslibet  speciei  per 
abstractionem  a  singulari ":  unde  esse  in  uno  sup- 
posito  singulari  vel  in  pluribus,  est  praeter  intel- 
lectum  naturae  speciei:  unde,  servato  intellectu 
naturae  speciei,  potest  intelligi  ut  in  pluribus 
existens.  Sed  singulare,  ex  hoc  ipso  quod  est  sin- 
gulare,  est  divisum  ab  omnibus  aliis.  Unde  omne 
nomen  impositum  ad  significandum  aliquod  sin- 
gulare,  est  incommunicabile  et  re  et  ratione :  non 
enim  potest  nec  in  "  apprehensione  cadere  plura- 
litas  huius  individui.  Unde  nullum  nomen  signifi- 
cans  aliquod  individuum,  est  communicabile  mul- 
tis  proprie,  sed  solum  secundum  similitudinem ; 
sicut  aliquis  metaphorice  potest  dici  Achilles,  in- 
quantum  habet  aliquid  de  proprietatibus  Achillis, 
scilicet  fortitudinem. 


a)  sit  communicabile.  -  sit  nomen  communicabile  codices. 
P)  promissa.  -  Om.  ABCDE. 
Tf)  est.  -  nomen  addunt  ABDEF. 
8)  et  hoc.  -  hoc  PBEafr. 


e)  communicabile  est.-communicatur  ABCDE.-  Pro  aliquid,  quid  Vab. 
X,)  sunt.  -  sint  AEFG. 

r])  a  singulari.  -  aliquam  singularium  pD,  a  materia  singulari  ceteri. 
0)  nec  in.  -  ut  in  E,  1«  PBFafr. 


D.  1148. 


D.  367,  1197^ 


QUAESTIO  XIII,  ARTICULUS  IX 


i5g 


Formae  vero  quae  non  individuantur  per  ali- 
'  quod '  suppositum,  sed  per  seipsas  (quia  scilicet 

sunt  formae  subsistentes) ,  si  intelligerentur  secun- 
*  dum  quod  sunt  in  seipsis,  non  possent "  commu- 

nicari  nec  re  neque  ratione;  sed  forte  per  simili- 
tudinem,  sicut  dictum  est  de  individuis.  Sed  quia 
formas  simplices  per  se  subsistentes  non  possumus 
intelligere  secundum  quod  sunt,  sed  intelligimus 
eas  ad  modum  rerum  compositarum  habentium 
*Art  i^ad-  formas  in  materia  '';  ideo,  ut  dictum  est  *,  impo- 
nimus  eis  nomina  concreta  significantia  naturam 
in  aliquo  supposito.  Unde,  quantum  pertinet  ad 
rationem  nominum,  eadem  ratio  est  de  nomini- 
bus  quae  a  nobis  imponuntur  ad  significandum 
naturas  rerum  compositarum ,  et  de  nominibus 
quae  a  nobis  imponuntur  ad  significandum  natu- 
ras  simplices  subsistentes. 

Unde,   cum   hoc  nomen  Deus  impositum   sit 
ad    significandum   naturam    divinam,   ut  dictum 

•  Art.  praeced.    cst  *;  uatura  autcm  divina  multiplicabilis  non  est, 

•  Qu.  XI,  art.  3.  ut  supra  *  ostensum  est:  sequitur  quod  hoc  no- 

men   Deiis   incommunicabile    quidem    sit    secun- 

•  D-  465-  dum  rem  *,  sed  communicabile  ''  sit  secundum 

opinionem,  quemadmodum  hoc  nomen  sol  esset 

communicabile  secundum  opinionem  ponenfium 

•vers.V         multos  solcs.  Et  secundum  hoc  '  dicitur  Gal.  iv*: 

ibid"'"""'""^ '  ^"•^  ^"^  natura  non  sunt  dii,  serviebatis ;  glossa  * : 

720«  sunt  dii  natura,  sed  opinione  hominum.  -  Est 

nihilominus  communicabile  hoc  nomen  Deus,  non 

^  secundum  suam  ^  totam  significationem,  sed  se- 

cundum  aliquid  eius,  per  quandam  similitudinem: 


ibid. 


ut  dii  dicantur,  qui  participant  aliquid  divinum  per 
similitudinem,  secundum  illud:  Ego  dixi,  dii  estis*.  '  Psai.Lxxxi,  e. 

Si  vero  esset  aliquod  nomen  impositum  ad 
significandum  Deum  non  ex  parte  naturae,  sed 
ex  parte  suppositi,  secundum  quod  consideratur 
ut  hoc  aliquid,  illud  nomen  esset  omnibus  modis 
incommunicabile :  sicut  forte  est  nomen  Tetra- 
grammaton  apud  Hebraeos.  Et  est  simile  si  quis 
imponeret  nomen  Soli  designans  hoc  individuum. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  natura  divina 
non  est  communicabilis,  nisi  secundum  similitu- 
dinis  parucipafionem. 

Ad  secundum  dicendum  quod  hoc  nomen  Deus 
est  nomen  appellativum,  et  non  proprium ,  quia 
significat  naturam  divinam  ut  in  habente;  licet  ipse 
Deus,  secundum  rem,  non  sit  nec  universalis  nec 
particularis.  Nomina  enim  non  sequuntur  modum 
essendi  qui  *  est  in  rebus ,  sed  modum  essendi  ° 

secundum  quod  in  cognitione  nostra  est.  Et  tamen, 
secundum  rei  veritatem,  est  incommunicabile,  se- 
cundum  quod  dictum  est  *  de  hoc  nomine  sol.  *  in  corporc. 

Ad  TERTiuM  dicendum  quod  haec  nomina  bonus, 
sapiens,  et  similia  ",  imposita  quidem  sunt  a  per-  " 

fectionibus  procedentibus  a  Deo  in  creaturas:  non 
tamen  sunt  imposita  ad  significandum  divinam 
naturam ,  sed  ad  significandum  ipsas  perfectiones 
absolute.  Et  ideo  etiam  secundum  rei  veritatem 
sunt  communicabilia  multis.  Sed  hoc  nomen  Deus 
impositum  est  ab  operatione  propria  Deo,  quam  p  p 

experimur  continue ,  ad  significandum  divinam 
naturam. 


i)  aliquod.  -  aliud  Pab. 

x)  possent.  -  possunt  BDFab.  -  Post  similitudinem  codices  addunt 
tantum. 

X)  materia.  -  materiis  ABCDE. 

(i)  communicabile.  -  communicabile  quidem  P.  -  Pro  sit,  fit  AE, 
om.  B.  -  Pro  quemadmodum,  sicut  codices  et  ed.  a,  sicut  si  ed.  b. 


v)  Et  secundum  hoc.  -  secundum  quod  ABCDE.  -  lidem  in  textu 
Apostoli  om.  natura. 

5)  suam.  -  Om.  ACE. 

0)  qui  -  secundum  quod  codices. 

r.)  et  similia.  -  et  huiusmodi  similia  Vab. 

p)  quam.  -  et  quam  ACDEFGpB  et  a  b. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTULUS  clarus.  -  In  corpore  quatuor:  prirho,  distinguit 
ly  communicabile ;  secundo,  tradit  regulas  quasdam*; 
Cf.  num.  vm.  tertio,  respondet  quaesito  *;  quarto,  perficit  doctrinam  de 
Cf.  num.  IX.      communicabilitate  divinorum  nominum  *. 

II.  Quoad  primum,  communicabilitas  duplex  ponitur: 
scilicet  proprie ,  et  metaphorice.  Et  satis  clara  est  littera , 
in  qua  et  definitur  utrumque  membrum,  et  exemplo  in 
leonis  nomine  aperiuntur. 

III.  Quoad  secundum,  ponuntur  quatuor  regulae  ad  di- 
scernendum  nomina  communicabilia  ab  aliis,  et  quam  dif- 
ferenter  sint  communicabilia.  Duae  regulae  ad  sensibilia 
spectant,  duae  autem  ad  formas  separatas :  et  sic  nihil  uni- 
versi  praetermissum  est. 

Prima  regula  est:  Omne  nomen  significans  naturam  dis- 
tinctam  ab  individuo,  est  communicabile  proprie,  secundum 
rem,  vel  secundum  rationem  saltem.  -  Probatur  a  priori. 
Omnis  forma  in  supposito  individuante  existens,  est  se- 
cundum  se  praedicto  modo  communis:  ergo.  -  Antecedens, 
quoad  communitatem  rei,  probatur  in  natura  hominis.  Quoad 
communitatem  vero  rationis  tantum,  probatur  ex  natura 
solis  sic.  Natura  specifica  intelligitur  a  nobis,  abstrahendo 
a  singulari:  ergo  esse  in  uno  vel  pluribus  singularibus  est 
praeter  intellectum  naturae  specificae :  ergo,  servato  intel- 
lectu  naturae  specificae,  potest  etiam  sol  intelligi  ut  in 
pluribus  existens. 

Adverte  hic  quod  communicabilitas  proprie ,  subdivisa 
insinuatur  in  hac  regula:  scilicet  in  communicabilitatem 
secundum  rem  et  rationem  simul,  et  secundum  rationem 


tantum.  Et  insinuatum  est  simul  quod  fundamentum  com- 

municabUitatis  realis  est  inventio  illius  naturae  in   multis. 

Quae,  ut  Avicenna  dixit*,  trifariam  invenitur:  scihcet,  aut  in   •  Metaph.,  tract. 

actu  simultaneo ,   ut  patet  in    natura  humana ,  cuius  sunt  ^'  '^^^' '' 

simul  actu  plura  singularia ;  aut  in  actu  successivo,  ut  di- 

citur  de  Phoenice  quod  vita  sequentis  mortem  exigit  prio- 

ris;  aut  in  potentia  tantum,  ut   domus  mille  angulorum, 

si  nunquam  fiet.  Fundamentum  autem   communicabilitatis 

secundum  rationem  tantum,  ex  parte  nostri  intellectus  as- 

signatum  est;  et  dictum  quod  est  cognitio  naturae  absque 

cognitione  individuantium.  Et  haec  pluribus  modis  contin- 

git,  ut  infra  *  patebit.  *  Num.  vn. 

IV.  Secunda  regula  est:  Omne  nomen  significans  singu- 
lare,  est  incommunicabile  proprie,  tam  secundum  rem,  quam 
rationem ;  licet  sit  communicabile  metaphorice.  -  Probatur  a 
priori,  quoad  primam  partem :  quia  singulare  ut  sic,  est 
divisum  ab  omnibus  aliis.  Quoad  secundam  vero :  quia  non 
potest  in  apprehensione  intellectus  cadere  pluralitas  huius 
individui.  Quoad  tertiam  autem,  exemplo  Achillis. 

V.  Tertia  regula  est:  Omne  nomen  significans  formam 
non  individuam  per  aliud  suppositum,  sed  per  seipsam , 
secundum  quod  in  se  est,  est  incommunicabile  proprie  et 
re  et  ratione,  quamvis  non  metaphorice.  -  Probatur  a  priori, 
quoad  primam  partem :  quia  sunt  per  seipsas  subsistentes. 
Quoad  secundam  vero:  quia  sic  intelligerentur  secundum 
quod  sunt.  -  Sed  scito  quod  huiusmodi  nominibus  caremus : 
quia  non  possumus  intelligere  tales  formas  secundum  quod 
in  se  sunt. 


i6o 


QUAESTIO  XIII,  ARTICULUS  X 


VI.  Quarta  regula  est :  Omne  nomen  quod  habemus,  si- 
gnificans  huiusmodi  formas  per  se  subsistentes ,  est  com- 
municabile  proprie,  non  secundum  rem,  sed  secundum  ra- 
tionem  tantum.  -  Probatur  ultima  pars  a  priori.  Huiusmodi 
formae  intelliguntur  a  nobis ,  non  suo  modo ,  sed  modo 
rerum  compositarum,  scilicet  habentium  formam  in  mate- 
ria :  ergo,  quantum  ad  rationem  nominum,  idem  est  iudi- 
cium  de  nominibus  significantibus  formas ,  sive  separatae 
sint,  sive  in  alio.  -  Antecedens  probatur  ex  signo :  imponimus 
illis  formis  nomina  concreta ;  ergo  intelligimus  illas  modo 
compositorum.  Antecedens  patet.  Et  consequentia  probatur: 
concreta  significant  naturam  in  aliquo;  ergo,  si  etc. 

VII.  Adverte  hic  latitudinem  insinuatam  in  communi- 
cabilitate  nominum  secundum  rationem.  Sol  enim  et  Ga- 
briel,  verbi  gratia,  nomina  communia  sunt  secundum  ratio- 
nem ,  sed  dissimiliter.  Sol  enim  ideo  communicabilis  dictus 
est,  quia  natura  sua  abstrahit  ab  hoc,  et  consequenter  prae- 
ter  eius  rationem  est  unitas  aut  pluralitas  singularium :  Ga- 
briel  vero,  quia  intelligitur  per  modum  quo  intelliguntur 
naturae  compositorum.  Quae  ut  planius  intelligas ,  scito 
quod  ly  secundum  rationem ,  universaliter  et  proprie  lo- 
quendo,  in  proposito  non  sonat  idem  quod  secundum  de- 

finitionem:  sed  importat  modum  essendi  in  ratione  nostra. 
Ita  quod  sensus  est,  quod  omnis  natura  specifica,  ut  obie- 
cta  est  intellectui  nostro,  communis  est  pluribus,  quia  obii- 
citur  non  ut  haec,  sed  ut  natura  specifica:  sive  ipsa  secun- 
dum  rem  sit  ex  alio  haec,  ut  natura  solis  et  sensibilium 
omnium ;  sive  ex  se  sit  haec,  ut  de  Deo  patet,  et  de  angelis 
Qu.  L,  art.  4-  probabitur  *.  Latitudo  autem  manifeste  hinc  habetur,  quod 
natura  solis,  cum  non  sit  ex  se  haec ,  et  ex  parte  sui  et 
ex  parte  intellectus  habet  quod  obiiciatur  intellectui  nostro 
non  ut  haec;  et  consequenter  communitas  eius  secundum 
rationem  habet  utrinque  fundamentum:  natura  autem  Ga- 


Cf.  num.  I. 


brielis,  cum  sit  ex  se  haec,  ex  solo  modo  intelligendi  no- 

stro  sortitur  quod  nobis  obiiciatur  ut  ipsa,  et  non  ut  haec; 

et  propterea  communicabilitas  ista  ex  nostra  tantum  parte 

habet    fundamentum.    Unde   hinc    habere    potes  quomodo 

intelligendum  sit  quod  Gabriel  est  universale,  et  praedica- 

bile  de  multis,  et  species,  etc:  haec  enim  et  simiha  sufficit 

verificari,  non  de  eis  absolute,  sed  ut  obiectis,  seu  cognitis 

a  nobis.  Et  quoniam   diffuse  de    his  in    commentariis  De 

Ente  et  Essentia  *  scripsimus,   non  est  opus   hic  eadem  *  Qu.  ix. 

replicare. 

VIII.  Quoad  tertium  *,  respondet  quaesito  una  conclu- 
sione  trimembri;  Hoc  nomen  Deus  est  incommunicabile 
secundum  rem ,  communicabile  autem  secundum  opinio- 
nem,  et  secundum  similitudinem.  -  Probatur  prima  pars: 
natura  divina  significata  hoc  nomine,  est  incommunicabilis 
secundum  rem;  ergo.  Secunda  quoque  declaratur  exemplo 
solis :  et  confirmatur  auctoritate  glossae  ad  Galat.  iv.  Ter- 
tia  vero  pars  declaratur  in  participantibus  divina,  adiuncta 
auctoritate  Psalmi. 

Adverte  hic  quod,  quia  praedicta  conclusio,  cum  sequente, 
ex  praedictis  regulis  sequitur  manifeste,  ideo  non  oportuit 
alias  addere  probationes. 

IX.  Quoad  quartum  *,  ponitur  haec  conclusio:  Si  esset 
aliquod  nomen  divinum  significans  naturam  illam  inquan- 
tum  hanc,  illud  esset  omnino  incommunicabile  proprie  ad 
extra.  Manifestaturque  exemplo  ficto  in  sole:  inseriturque 
dubium  de  nomine  Tetragrammaton. 

Adverte  hic,  quod  haec  conclusio  non  solum  ad  doctrinae 
huius  complementum  posita  est;  sed  ex  vera,  ut  reor,  du- 
bitatione,  quae  est  de  illo  nomine  quod  apud  Hebraeos  in 
tanta  fuit  reverentia.  Nos  enim  nomen  illud  in  actu  exercito 
latet,  quamvis  in  actu  signato  dicatur  Tetragrammaton.  Et 
propterea  littera  dubitative  loquitur. 


Cf.  ibid. 


ARTICULUS  DECIMUS 

UTRUM  HOC  NOMEN  DEUS  UNIVOCE  DICATUR  DE  DEO  PER  PARTICIPATIONEM, 
SECUNDUM  NATURAM,  ET  SECUNDUM  OPINIONEM 


»D  DECiMUM  sic  PROCEDiTUR.  Vidctur  quod 
hoc  nomen  Deus  univoce  dicatur  de 
*Deo  per  naturam,  et  per  participatio- 
^nem  " ,  et  secundum  opinionem.  Ubi 
enim  est  diversa  significatio,  non  est  contradictio 
affirmantis  et  negantis  ^ :  aequivocatio  enim  im- 
pedit  contradictionem.  Sed  catholicus  dicens  ido- 
lum  non  est  Deus ,  contradicit  pagano  dicenti 
idolum  est  Detts.  Ergo  Deus  utrobique  sumptum 
univoce  dicitur. 

2.  Praeterea,  sicut  idolum  est  Deus  secun- 
dum  opinionem  et  non  secundum  veritatem,  ita 
fruitio  carnalium  delectationum  dicitur  felicitas  se- 
cundum  opinionem,  et  non  secundum  veritatem. 
Sed  hoc  nomen  beatitudo  univoce  dicitur  de  hac 
beatitudine  opinata,  et  de  hac  beatitudine  vera. 
Ergo  et  hoc  nomen  Deus  univoce  dicitur  de  Deo 
secundum  veritatem,  et  de  Deo  secundum  opi- 
nionem. 

3.  Praeterea,  univoca  dicuntur  quorum  est 
ratio  una.  Sed  catholicus,  cum  dicit  unum  esse 
Deum,  intelligit  nomine  Dei  rem  omnipotentem, 
et  super  omnia  venerandam :  et  hoc  idem  intel- 


ligit  gentilis,  cum  dicit  idolum  esse  Deum.  Ergo 
hoc  nomen  Deus  ">  univoce  dicitur  utrobique. 

Sed  contra,  illud  quod  est  in  intellectu,  est 
similitudo  eius  quod  est  in  re,  ut  dicitur  in  I  Pe- 
riherm.  *.  Sed  animal,  dictum  de  animali  vero  et 
de  animali'  picto ,  aequivoce  dicitur.  Ergo  hoc 
nomen  Deus,  dictum  *  de  Deo  vero  et  de  Deo 
secundum  opinionem,  aequivoce  dicitur. 

Praeterea,  nullus  potest  significare  id  quod  non 
cognoscit :  sed  gentilis  non  cognoscit  naturam 
diviaam  ' :  ergo,  cum  dicit  idolum  est  Deus,  non 
significat  veram  deitatem.  Hanc  autem  signifi- 
cat  catholicus  dicens  unum  esse  Deum.  Ergo 
hoc  nomen  Deus  non  dicitur  univoce ,  sed  ae- 
quivoce,  de  Deo  vero,  et  de  Deo  secundum  opi- 
nionem. 

Respondeo  dicendum  quod  hoc  nomen  Deus,  in 
praemissis  tribus  significationibus,  non  accipitur 
neque  univoce  neque  aequivoce,  sed  analogice. 
Quod  ex  hoc  patet  ^.  Quia  univocorum  est  omnino 
eadem  ratio:  aequivocorum  est  omnino  ratio  di- 
versa:  in  analogicis  vero,  oportet  quod  nomen 
secundum  unam  significationem  "  acceptum,  po- 


•  Ca 
S.TI 


p.  I,  n.  3. 
n.  lect. II. 


«)  per  naturam,  et  per  participationem.  -  per  participationem  et 
secundum  naturam  codices. 

p)  affirmantis  et  negantis.  -  affirmationis  et  negationis  BsF,  af- 
flrmatis  et  negatis  pF. 

Y)  Deus.  -  Om.  Pafr. 


8)  dictum.  -  Om.  ABCDE. 
e)  naturam  divinam.  -  veram  deitatem  ABCDE. 
C)  ex  hoc  patet.  -  patet  ACE,  patet  ex  hoc  BD.  -  Post  aequivo- 
corum  G  addit  vero. 

Tj)  unam  significationem.  -  significationem  primam  B. 


y 


QUAESTIO  XIII,  ARTICULUS  X 


161 


natur  in  definitione  eiusdem  nominis  secundum 
alias  significationes  accepti.  Sicut  ens  de  substan- 
tia  dictum,  ponitur  in  definitione  entis  secundum 
quod  de  accidente  dicitur;  et  sanum  dictum  de 
animali,  ponitur  in  definitione  sani  secundum  quod 
dicitur  de  urina  et  de  medicina ;  huius  enim  sani 
quod  est  in  animali,  urina  est  significativa,  et  me- 
dicina  factiva. 

Sic  "  accidit  in  proposito.  Nam  hoc  nomen 
Beus ,  secundum  quod  pro  Deo  vero  sumitur, 
in  ratione  Dei  sumitur  secundum  quod  dicitur 
Deus  secundum  opinionem  vel  participationem. 
Cum  enim  aliquem  '  nominamus  Deum  secun- 
dum  participationem ,  intelligimus  nomine  Dei 
aliquid  habens  similitudinem  veri  Dei.  Similiter 
cum  idolum  nominamus  Deum,  hoc  nomine  Deus 
intelligimus  significari  aliquid,  de  quo  homines 
opinantur  quod  sit  Deus.  Et  sic  manifestum  est 
quod  alia  et  alia  est  significatio  nominis,  sed  una 
illarum  significationum  clauditur  in  significationi- 
bus  aliis.  Unde  manifestum  est  quod  analogice 
dicitur. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  nominum  mul- 
tiplicitas  non  attenditur  secundum  nominis  prae- 
dicationem ,  sed*  secundum  significationem :  hoc 
enim  nomen  homo,  de  quocumque  praedicetur, 
sive  vere  sive  false,  dicitur  uno  modo.  Sed  tunc 
multipliciter  diceretur,  si  per  hoc  nomen  homo 
intenderemus  significare  diversa :  puta,  si  unus " 
intenderet  significare  per  hoc  nomen  homo  id 
quod  vere  est  homo,  et  alius  intenderet  signifi- 
care  eodem    nomine  lapidem,  vel  aliquid  aliud. 


Unde  patet  quod  catholicus  dicens  idolum  non 
esse  Deum,  contradicit  pagano  hoc  asserenti: 
quia  uterque  utitur  hoc  nomine  Deus  ad  signifi- 


paganus  dicit 
se- 


candum  verum  Deum.  Cum  enim 

idolum  esse  Deum ,  non  utitur  hoc  nomine 

cundum  quod    significat   Deum  opinabilem :    sic 

enim  verum   diceret,  cum  etiam  catholici  inter- 

dum  in  tali  significatione   hoc   nomine  utantur, 

ut  cum  dicitur  *,  omnes  dii  gehtium  daemonia.     '  ps.  xcv,  5. 

Et  similiter  dicendum  ad  secundum  et  tertium. 
Nam  illae  rationes  procedunt  secundum  diversi- 
tatem  praedicationis  nominis,  et  non  secundum 
diversam  significationem. 

Ad  quartum  dicendum  quod  animal  dictum  de 
animali  vero  et  de  picto '',  non  dicitur  pure  ae-  i^ 

quivoce  *;  sed  Philosophus  **  largo  modo  accipit 
aequivoca,  secundum  quod  includunt  in  se  ana- 
loga.  Quia  et  ens,  quod  analogice  dicitur  *,  ali- 
quando  dicitur  aequivoce  praedicari  de  diversis 
praedicamentis.    . 

Ad  quintum  dicendum  quod  ipsam  naturam  Dei 
prout  in  se  est,  neque  catholicus  neque  paganus 
cognoscit:  sed  uterque  cognoscit  eam  secundum 
aliquam  rationem  causalitatis  vel  excellentiae  vel 
remotionis,  ut  supra  *  dictum  est.  Et  secundum  'Qu.xn,  art.12. 
hoc,  in  eadem  significatione  accipere  potest  gen- 
tilis  hoc  nomen  Deus,  cum  dicit  idolum  est  Deus, 
in  qua  accipit  ipsum  catholicus  dicens  idolum 
non  est  Deus.  Si  vero  aliquis  esset  qui  secundum 
nullam  rationem  Deum  cognosceret,  nec  ipsum 
nominaret,  nisi  forte  sicut  proferimus  nomina  quo- 
rum  significationem  '  ignoramus.  ■* 


U.  213. 

Categor.,  ( 


D.  549. 


6)  Sic.  -  Et  sic  B. 

i)  aliquem,  —  aliquid  BD. 

x)  unus.  -  homo  addunt  codices. 


et  ante  alius  om.  ABCDE. 


X)  enim.  -  igitur  codices.  -  lidem  pro  esse  Deum,  est  Deus. 

(i)  de  picto.  -  picto  ABCDFGj&. 

v)  significationem.  -  significationes  P. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


Exod.  VII,  I. 

'  IV  Reg.  I,  6. 

Deut.  VI,  4. 


Art.  praeced. 


Ps.  xca,  3. 


1N  titulo,  adverte  quod  ly  Deus  quandoque  verificatur  de 
his  tribus  suppositis,  scilicet  Deo  vero,  et  Deo  participa- 
tive ,  et  Deo  opinative :  ut  patet  cum  Moyses  dictus  est  * 
Deus  Pharaonis,  et  Beelzebub  Deus  Accaron  *.  Quando- 
que  autem  de  solo  vero  Deo  affirmatur,  ut  cum  dicitur  * 
quod  unus  tantum  est  Deus.  Non  vertitur  hic  in  dubium, 
an  ly  Deus ,  ut  significat  habentem  veram  deitatem,  sit 
univocum :  hoc  enim  est  per  se  notum  esse  non  solum 
univocum,  sed  incommunicabile ,  ut  dictum  est*:  et  pro- 
pterea  de  omnibus  ahis  praedicatur  negative,  secundum 
illam  significationem.  Sed  quod  dubitatur  hic,  est  an,  cum 
vere  affirmatur  ly  Deus  de  his  tribus  (cum  scilicet  dicitur  * 
quod  Dominus  ipse  est  Deus ,  et  quod  Moyses  est  Deus 
Pharaonis,  et  Beelzebub  est  Deus  Accaron),  univoce  su- 
matur,  an  aequivoce,  vel  analogice:  idest,  unam  vel  plu- 
res,  et  si  plures,  omnino  aut  secundum  quid,  habeat  si- 


gnificationes.  Et  sic  patet  titulus,  cum  responsione  ad 
primum. 

II.  In  corpore  una  conclusio  responsiva  quaesito :  Hoc 
nomen  Deus  dicitur  de  his  tribus  non  univoce,  nec  aequi- 
voce,  sed  analogice.  -  Probatur  ex  rationibus  terminorum, 
quoad  singulas  partes.  Univoca  eandem  omnino,  aequivoca 
diversam  omnino,  analoga  primam  iij  aliis  clausam  ratio- 
nem  habent:  sed  ly  Deus  dictum  de  his,  non  primo,  nec 
secundo,  sed  tertio  modo  se  habet:  ergo  est  analogum. 

Maior  est  ex  se  nota :  quam  optime  notabis,  ad  effugan- 
dam  a  te  et  aliis  ignorantiam  pravae  dispositionis  in  materia 
de  analogia,  etc.  Minor  autem  probatur  inducendo  in  sin- 
gulis.  Constat  enim  quod  participative  Deus ,  et  similiter 
opinatus  Deus,  absque  veri  Dei  ratione  intelligi  nequit,  sed 
bene  e  converso :  sicut  depictus  aut  opinatus  leo  absque 
veri  leonis  cointellectione  intelligi  non  potest. 


SuMMAE  Theol.  D.  Thomae  T.  I. 


l62 


QUAESTIO  XIII,  ARTICULUS  XI 


ARTICULUS  UNDECIMUS 

UTRUM  HOC  NOMEN    Q_UI  EST  SIT  MAXIME   NOMEN   DEI   PROPRIUM 

r 

■  I  Sent.,  dist.  viii,  qu.  i,  art.  i,  3;  De  Pot.,  qu.  ii,  art.  i;  qu.  vii,  art.  5;  qu.  x,  art.  i,  ad  9; 

De  Div.  Nom.,  cap.  v,  lect.  i. 


Art.  9. 


S.  Th.  lect.  i. 


Vers.  13 ,  14. 


D     UNDECIMUM      SIC     PROCEDITUR.     Videtur 

quod  hoc  nomen   Qui  est  non  sit  ma- 

xime  "  proprium  nomen  Dei.  Hoc  enim 

nomen  Deus  est  nomen  incommunica- 

bile,  ut  dictum  est  *.  Sed  hoc  nomen  Qui  est  non 

est  nomen  incommunicabile.  Ergo  hoc  nomen  Qui 

est  non  est  maxime  proprium  nomen  Dei. 

2.  Praeterea,  Dionysius  dicit,  iii  cap,  de  Div. 
Nom.  *,  quod  boni  nominatio  ^  est  manifestativa 
omniiim  Dei  processionum.  Sed  hoc  maxime  Deo 
convenit,  quod  sit  universale  rerum  principium. 
Ergo  hoc  nomen  bonum  est  maxime  proprium 
Dei,  et  non  hoc  nomen  Qui  est. 

3.  Praeterea,  omne  nomen  divinum  videtur 
importare  relationem  ad  creaturas ,  cum  Deus 
non  cognoscatur  a  nobis  nisi  per  creaturas.  Sed 
hoc  nomen  Qui  est  nullam  importat  habitudinem 
ad  creaturas.  Ergo  hoc  nomen  Qui  est  non  est 
maxime  proprium  nomen  Dei. 

Sed  contra  est  quod  dicitur  Exod.  iii  *,  quod 
Moysi  quaerenti,  si  dixerint  mihi:  Quod  est  no- 
men  eius?  quid  dicam  eis?  et  respondit  ei  Do- 
minus :  Sic  dices  eis :  qui  est  misit  me  ad  vos. 
Ergo  hoc  nomen  Qui  est  est  maxime  proprium 
nomen  Dei. 

Respondeo  dicendum  quod  hoc  nomen  Qui  est 
T  triplici    ratione    est  ""   maxime   proprium    nomen 

Dei.  Primo  quidem,  propter  sui  significationem. 
Non  enim  significat  formam  aliquam,  sed  ipsum 
esse.  Unde,  cum  esse  Dei  sit  ipsa  eius  essentia, 
Qu.  III,  art.4.  et  hoc  nuUi  alii  conveniat,  ut  supra  *  ostensum 
est,  manifestum  est  quod  inter  alia  nornina  hoc 
maxime  proprie  nominat  Deum :  unumquodque 
enim  denominatur  a  sua  forma. 

Secundo,  propter  eius  universalitatem.  Omnia 
enim  alia  nomina  vel  sunt  minus  communia; 
s  vel,  si  convertantur   cum   ipso  *,  tamen   addunt 

aliqua  supra  ipsum  secundum  rationem;  unde 
quodammodo  informant  et  determinant  ipsum, 
Intellectus  autem  noster  non  potest  ipsam  Dei 
essentiam   cognoscere   in  statu  viae ,   secundum 


•  ne  Fide  Orth., 
lib.  I,  cap.  IX. 


quod  in  se  est:  sed  quemcumque  modum  deter- 
minet  circa  id  quod  de  Deo  •  intelligit,  deficit  a 
modo  quo  Deus  in  se  est.  Et  ideo,  quanto  aliqua 
nomina  sunt  minus  determinata,  et  magis  com- 
munia  et  absoluta,  tanto  magis  proprie  dicuntur 
de  Deo  a  nobis.  Unde  et  Damascenus  dicit  * 
quod  principalius  omnibus  quae  de  Deo  dicuntur  " 
nominibus ,   est  qui   est:  tottim    enim  ^  in  seipso  ? 

comprehendens,  habet  ipsum  esse  velut  quoddam 
pelagus  substantiae  injinitum  et  indeterminatum. 
Quolibet  enim  alio  nomine  determinatur  aliquis 
modus  substantiae  rei :  sed  hoc  nomen  Qui  est 
nullum  modum  essendi  determinat,  sed  ^"  se  habet  i 

indeterniinate  ad  omnes;  et  ideo  nominat  ipsum 
pelagus  substantiae  itifinitum. 

Tertio  vero,  ex  eius  consignificatione  *.   Signifi-  e 

cat  enim  esse  in  praesenti:  et  hoc  maxime  proprie 
de  Deo  dicitur,  cuius  esse  non  liovit  praeteritum 
vel  futurum,  ut  dicit  Augustinus  in  V  de  Trin.  *.  '  vide  Magi- 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  hoc  nomen  Qut  dist.  vm. 
est  est  magis  proprium  nomen  Dei  quam  hoc 
nomen  Deus ,  quantum  ad  id  a  quo  imponitur, 
scilicet  ab  esse ,  et  quantum  ad  modum  signifi- 
candi  et  consignificandi ,  ut  dictum  est  *.  Sed  '  in  corpore. 
quantum  ad  id  ad  quod  imponitur  nomen  ad 
significandum ,  est  magis  proprium  hoc  nomen 
Deus,  quod  imponitur  ad  significandum  naturam 
divinam.  Et  adhuc  magis  proprium  nomen  est  '  i 

Tetragrammaton  *,  quod  est  impositum  ad  signifi-  mn> ' 
candam  ipsam  Dei  substantiam  incommunicabi- 
lem,  et,  ut  sic  liceat  loqui,  singularem. 

Ad  secundum  dicendum  quod  hoc  nomen  bo- 
num  est  principale  nomen  Dei  inquantum  est 
causa,  non  tamen  simpliciter :  nam  esse  absolute 
praeintelligitur  causae. 

Ad  tertium  dicendum  quod  non  est  necessarium 
quod  omnia  nomina  divina  importent  habitudi- 
nem  ad  creaturas ;  sed  sufficit  quod  imponantur 
ab  aliquibus  perfectionibus  procedenfibus  a  Deo 
in  creaturas.  Inter  quas  prima  est  ipsum  esse,  a 
qua  "  sumitur  hoc  nomen  Qui  est.  « 


o)  maxime.  -  Om.  ABCDEF. 

P)  boni  nominatio.  -  boni  nominatio  excellenter  P. 

f)  est.  -  dicitur  codices. 

3)  ipso.  -  eo  codices. 

e)  de  Deo.  -  de  eo  C,  om.  FGab. 

X)  enim.  -  est  addunt  BO.  -  habet  ipsum  esse  om.  codd.  et  Vab, 


7))  sed.  -  quia  ABDE. 

0)  consigniflcatione.  -  consignificatione  sive  ex  modo  significandi  B, 
significatione  PCDEGsA. 

t)  nomen  est.  -  Om.  F ;  est  om.  ceteri  et  ab.  -  Pro  significandam, 
significandum  codices  et  a  b. 

x)  qua.  —  quo  B. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


IN  titulo,  proprium,  cum  tripliciter  sumi  possit,  ut  distin- 
guitur  contra  commune,  et  ut  distinguitur  contra  meta- 
phoricum,  et  ut  distinguitur  contra  extraneum  ;  in  proposito 
directp  sumitur  tertio  modo;  ita  quod  proprium  intimum, 
maxime  autem  proprium,  idest  maxime  intimum  significat 
in  proposito.  Inter  nomina  siquidem  non  metapliorice  dicta 
de  aliquo,  datur  latitudo,  dum  unius  formalis  ratio  magis 
intrinseca   est   illi  quam  alterius ,  etc.  Ly  maxime  autem 


comparationem  excessivam  dicit  respectu  ceterorum  divino- 
rum  nominum,  sive  communia  sint,  ut  bomis,  sapiens,  etc, 
sive  propria,  ut  Deus,  Creator,  etc.  Utrum  autem  haec  com- 
paratio  extendatur  etiam  ad  nomina  divina  composita,  non 
apparet:  quoniam  nulla  fit  in  toto  articulo  de  compositis 
mcntio,  sed  solum  de  simplicibus.  Propterea  restabit  adhuc 
sub  dubio,  an  ly  Qiii  est  sit  magis  proprium  nomen  Dei 
quam  ly  summum  bonum,  seu  ly  ens  injinitum,  etc. 


QUAESTIO  XIII,  ARTICULUS  XI 


i63 


*  Cf.  num.  II. 


II.  In  corpore  una  est  conclusio,  responsiva  quaesito 
affirmative.  Sed  adverte  quod  haec  conclusio  potest  dupli- 
citer  formari.  Primo  sic:  Hoc  nomen  Qui  est  est  maxime 
proprium  nomen  Dei,  triplici  ratione.  Ita  quod  ly  triplici 
ratione  sit  pars  conclusionis,  et  sit  determinatio  ly  maxime 
proprium.  Et  sic  sensus  est,  maxime  proprium  quoad  tria, 
scilicet  significationem,  modum  significandi ,  et  consignifi- 
candi,  ut  in  responsione  ad  primum  exprimitur.  -  Alio  modo 
potest  formari  sine  tali  limitatione,  sic :  Hoc  nomen  Qui  est 
est  maxime  proprium  nomen  Dei.  Et  sic  ly  triplici  ratione 
non  est  pars  conclusionis,  sed  continuatio  conclusionis  cum 
probationibus,  quasi  diceret :  et  probatur  tripliciter. 

Primo  sensui  duo  favent :  scilicet  interpositio  ly  triplici 
ratione  inter  subiectum  et  praedicatum  conclusionis  in  lit- 
tefa,  et  explicatio  in  responsione  ad  primum  facta.  Secundo 
quoque  sensui  favent  duo:  primo,  quia  in  littera  secundum 
singulas  rationes  singillatim  infertur  conclusio  sine  limita- 
tione;  secundo,  quia  sine  limitatione  conclusio  est  simpli- 
citer  vera.  Et  quoniam  parvi  refe^t  quo  quis  modo  eam  for- 
met,  age  ut  lubet. 

III.  Probatur  ergo  in  littera  conclusio,  quoad  primum, 
vel  prirq,o,  sic.  Qui  est  significat  non  formam  aliquam,  sed 
ipsum  esse :  ergo  significat  essentiam  solius  Dei:  ergo  est 
maxime  proprium  Dei. -Prima  consequentia  probatur:  quia 
solius  Dei  essentia  est  esse.  Secunda  autem:  quia  unum- 
quodque  denominatur  a  sua  forma. 

IV.  Circa  hanc  rationem  dubitatur,  quia  non  concludit 
intentum.  Secunda  enim  consequentia  non  infert  quod  hoc 
nomen  sit  magis  proprium  quam  alia  nomina;  sed  quod 
hoc  nomen  conveniat  magis  Deo  quam  aliis  rebus ,  quia 
significatio  eius  in  Deo  salvatur  essentialiter,  in  aliis  vero 
est  extra  essentiam.  Et  tamen  concludendum  erat,  ut  etiam 
in  littera  infertur,  quod  hoc  nomen  est  magis  proprium 
quam  alia  nomina. 

Ad  hoc  breviter  dicendum  est,  quod  ratio  litterae  con- 
cludit  utrumque.  Quoniam  ex  hoc  quod  significatum  for- 
male  ly  qui  est  est  ipsum  esse,  optime  sequitur  et  quod 
magis  conveniat  Deo  quam  aliis  ,  quia  illi  essentiaiiter , 
aliis  non;  et  quod  magis  conveniat  Deo  quam  alia  no- 
mina ,  quia  est  essentiale  prius  ceteris,  cum  cetera  poste- 
rius  quid  significent.  Hoc  autem  implicite  in  littera  insi- 
nuatum  est  in  ly  esse,  vel  in  ly  non  formam  aliquam ; 
quasi  diceret:  non  significat  formam  aliquam,  ut  cetera 
nomina ,  puta  sapiens,  vivens ,  etc.  De  transcendentibus 
autem,  constabat  ea  posteriora  esse  ipso  esse.  Et  propterea 
non  oportuit  soUicitari  Auctorem  circa  haec. 

V.  Quoad  secundum,  vel  secundo  *,  probatur  conclusio 
sic.  Essentia  Dei  non  potest  a  nobis,  pro  statu  viae,  intelligi 
modo  quo  in  se  est:  ergo  omne  intellectum  quocumque 
modo  determinatum ,  deficit  a  modo  quo  Deus  in  se  est : 
ergo,  quanto  aliqua  nomina  sunt  minus  determinata,  tanto 
magis  proprie  dicuntur  de  Deo  a  nobis :  ergo  Qui  est  est 
maxime  proprium   nomen  Dei. 

Ultima  consequentia  probatur  in  littera:  quia  cetera  no- 
mina  aut  sunt  minus  communia;  aut,  si  convertuntur,  ad- 
dunt  aliquid  rationis  saltem  supra  ipsum.  Et  confirmatur 
auctoritate  Damasceni.  -  Priores  autem  consequentiae  in  lit- 
tera  non  probantur.  Et  prima  quidem  ratione  non  egebat, 
quoniam  ex  se  satis  liquet;  si  enim  modus  Dei  est  inco- 
gnitus,  sequitur  quod  omnis  modus  cognitus  deficiat  a  modo 
Dei.  -  Secunda  quoque  plane  inde  deducitur:  quoniam,  si 
omnis  modus  cognitus  deficit  a  modo  Dei,  ergo,  quanto 
determinatior  modus,  tanto  magis  deficit.  Quoniam  defectus 
iste  ex  eminentissima  amplitudine  modi  essendi  Dei  procedit: 
ac  per  hoc,  quanto  ratio  significata  per  nomen  est  amplior 
aut  absolutior,  tanto  minus  recedit  ab  illo  interminato  pe- 
lago  divinae  substantiae.  Et  hoc  est  magis  proprie  dici.  Non 
enim  aliquod  nomen  adaequat  modum  Dei;  sed  quia  minus 
deficit,  magis  proprium  dicitur;  ita  quod  minime  inter  alia 
recedere,  est  maxime  proprie  dici.  Deficere  autem,  in  pro- 
posito,  communiter  sumitur.  Quaedam  enim  nomina,  ut 
transcendentia  minus  determinata,  deficiunt  negative,  plus 
tamen  et  minus,  ut  dictum  est;  adeo  ut  quaedam  alia, 
scilicet  determinata,  deficiant  contrarie,  ut  corpus,  etc.  Omnis 
ergo  determinatio  deficit,  quanlvis  dissimiliter. 


VI.  Adverte  hic ,  quod  ly  est  dupliciter  potest  deter- 
minari:  scilicet  ex  pant  praedicati ,  et  ex  parte  subiecti. 
Praedicati  quidem,  cum  dicitur,  est  sapiens,  vel  bonus,  etc: 
subiecti  autem,  cum  dicitur  homo  vel  bos  est,  etc.  Hoc 
autem  nomen  Qui  est  merito  indeterminatissimum  dicitur : 
quia  utrinque  ly  Qui  est  indeterminatum  significat.  Non 
enim  significat ,  qui  est  bonus,  aut  sapiens,  aut  substantia : 
sed  absolutissime  Qui  est,  absque  quacumque  determina- 
tione.  Ex  parte  etiam  ly  Qui,  cura  nulla  significetur  na- 
tura  ,  sed  cum  sit  relativum  substantiae  ,  communissime 
importat  substahtiam  :  non  ut  est  certum  genus ,  sed  ut 
omnis  essentia  substantia  dicitur.  Et  propterea  Damascenus 
pelagus  infinitum  substantiae  significare  dixit;  substantiae 
quidem  ratione  ly  Qui,  pelagus  autem  infinitum  ratione  ly 
est,  absque  omni  determinatione :  potest  enim  determinari  ~ 
infinitis  determinationibus.  Hoc  autem  maxime  manifestat 
quod  adeo  eminens  est,  ut  infinities  infinitos  essendi  modos, 
etiam  cogitabiles,  eminentissime  comprehendat. 

VII.  Quoad  tertium  vero,  vel  tertio  *,  probatur  conclusio   *  Cf.  num.  ii. 
ex  consignificatione.   Qui   est  significat  esse    in    praesenti : 

ergo  maxime  proprie  convenit  Deo,  -  Tenet  sequela:  prae- 
sentialitas  enim  est  maxime  propria  Deo ,  ut  patet  per 
Augustinum. 

VIII.  Adverte  hic,  quod  ly  Qui  est  tripliciter  potest 
considerari.  Uno  modo  absolute  et  formaliter:  et  sic  con- 
siderandum  est  hic.  Nec  differt  ly  Qui  est  ab  ente  forma- 
liter,  sed  quoad  tres  conditiones.  Prima  est,  quia  ens  non 
ita  explicite  explanat  actum  essendi :  secunda  est,  quia  ens 
non  consignificat  tempus  aliquod :  tertia  est,  quod  relati- 
vum  clausum  in  ly  ens,  est  neutri  generis ,  ut  patet  expo- 
nendo  ens ,  idest  quod  est ,  ut  expresse  ab  Aristotele  ex- 
ponitur  pluries.  Neutrum  autem  genus,  cum  informe  sit, 
magis  ex  parte  materiae  se  tenet :  masculinum  autem,  cum 
formatum  sit,  actualitatem  insinuat.  Unde,  dicendo  Qui 
est,  actualitas  magis  insinuatur  existentis,  quam  dicendo 
quod  est. 

Propter  quas  conditiones,  adiunctas  his  quae  in  littera 
dictae  sunt,  ly  aui  est  secundo  modo  cohsideratur  ut  me- 
rito  appropriatum  Deo.  Et  sic,  cum  ratio  appropriationis 
sit,  quia  ipse  solus  in  rei  veritate  est,  cetera  autem  sunt 
et  non  sunt ,  pro  quanto  deesse  possunt ,  et  dum  sunt , 
non  sunt  nisi  sic,  idest  tantae  et  talis  perfectionis,  et  non 
absolute*;  oportet  ut  hoc  nomen  sic  sumptum,  eminentiam  *  e/ «iV;  add.  edd. 
summam  in  essendo  insinuet ,  non  ex  significatione ,  sed  '^°  '  '^'*' 
ex  appropriatione.  Sicut  si  hoc  nomen  cognoscens  inter 
homines  alicui  exceUentissimi  intellectus  approprietur,  quasi 
ceteri  in  comparatione  ad  ipsum  non  cognoscerent ,  etc. : 
tunc  enim,  licet  non  variaretur  nominis  significatio,  plus 
tamen  insinuaret  quam  significaret  formaliter ,  cum  ex 
huiusmodi  appropriatione  ostenderetur  excellentia  illius. 
Unde,  in  proposito,  licet  qui  est  formaliter  sumptum,  de 
omni  existente  verificetur,  nec  pelagus  substantiae  infinitum 
denotet,  nisi  eo  modo  quo  ens;  ut  appropriatum  tamen 
consideratur,  esse,  quod  est  ipsa  Dei  essentia,  eminentissime 
in  Deo  ponit,  pelagusque  illud  infinitum  in  divino  esse 
ponit.  Ac  per  hoc,  infinitatem  per  indeterminationem,  quam 
in  communi  importat,  ad  infinitatem  per  eminentiam  trahit, 
aeternum  esse  illud  innuendo.  Propter  quod  nullum  nomen 
simplex  quoad  conceptum  habemus,  quod  magis  explicet 
divinam  naturam  quidditative,  quam  ly   Qui  est. 

Tertio  modo  consideratur  Qui  est,  ut  est  primum  mem- 
brum  huius  analogi,  scilicet  qui  est.  Et  sic  ly  Qui  est,  non 
ex  appropriatione,  sed  ex  propria  ratione  est  nomen  pro- 
prium  Dei ,  et  verificantur  de  eo  omnia  supradicta :  alia 
tamen  ratione ,  quia  non  ex  appropriatione,  sed  ex  propria 
significatione,  ut  dictum  est  *.  Et  quoniam  analogum  sim-  *  Num.  in  s  qq. 
pliciter  prolatum  stat  pro  prirao ,  idcirco  ly  qui  est  absolute 
pro  prirao  sumitur;  et  est  propriissimura  Deo,  propter  su- 
pradicta.  Et  haec  sequere  :  quoniam  et  vera  ,  et  Auctori 
consona  sunt,  absolute  ac  formaliter  loquenti. 

IX.  In  responsione  ad  priraura,  dubium  occurrit:  quia 
distinctio  facta  ibidem ,  non  habet  locura  in  proposito. 
Quoniara  in  ly  Qui  est  idem  est  a  quo  nomen  imponitur, 
et  ad  quod  nomen  iraponitur.  Ergo,  si  est  raagis  proprium 
nomen  quoad  unum,  erit  quoad  utrumque.  Et  tamen  in 


164 


QUAESTIO  XIII,  ARTICULUS  XII 


littera  didtur  quod  est  magis  proprium  quoad  id  a  quo  , 
et  non  quoad  id  ad  quod.  Quomodo  possunt  haec  simul 
stare  ?  ' 

Ad  hoc  breviter  dicitur  quod,  licet  idem  sit,  non  tamen 
ad  idem  comparatur.  In  utroque  enim  nomine,  scilicet  ly 
Qui  est  et  ly  Deus,  sunt  duo,  scilicet  a  quo  et  ad  quod: 
et  comparationeip  proportionaliter  faciendo,  scilicet  com- 
parandb  a  quo  unius  ad  a  quo  alterius,  et  ad  quod  unius 
ad  ad  quod  alterius,  facile  patet  sensus  clarus  litterae,  quod 
esse  est  magis  proprium  Deo  quam  universalis  providentia, 
et  quod  deitas  est  magis  propria  Deo  quam  esse;  quoniam 
deitas  importat  illam  naturam  quasi  secundum  differen- 
tiam  specificam,  ly  vero  Qui  est  importat  eandem  quasi 
secundum  genus.  Veruntamen,  quia  conceptum  ly  Dei, 
quantum  ad  id  ad  quod  imponitur,  non  habemus  nisi  in 
alio ,  conceptum  vero  ly  Qui  est  quantum  ad  utrumque 
habemus;  idcirco,  hcet  Deus  secundum  se  magis  proprium 


nomen  ac  intimius  sit,  quoad  nos  tamen  magis  explica- 
tivum  est  Dei  ly  Qui  est,  quam  ly  Deus,  propter  rationem 
dictam. 

X.  Et  scito  quod  ly  Qui  est,  ut  appropriatum,  seu  pri- 
nium  analogatum  nomen  est,  unicum  tantum  conceptum 
formalem  importat:  ita  quod  non  componitur  ex  duobus 
conceptibus,  ut  color  albus,  neque  ut  ens  per  se,  neque 
ut  summum  bonum,  neque  ut  ens  infinitum.  Et  cum  tanta 
simplicitate  explicat  pelagus  infinitum  substantiae.  Imo,  si 
recte  ac  perfecte  concipiatur,  explicat  quasi  causam  quare 
Deus  sit  ens  infinitum :  non  enim  quia  ens  infinitum,  ideo 
est  Qui  est;  sed  quia  est  Qui  est,  ideo  esse  infinitae  per- 
fectionis  est.  Unde  non  recte  sensisse  videtur  Scotus ,  in  I , 
dist.  III,  qu.  I,  dicens  quod  simplicior  et  perfectior  conce- 
ptus  proprius  Deo,  nobis  possibilis,  sit  conceptus  huius 
nominis,  ens  infinitum.  lam  enim  patet  quod  conceptus  ly 
Qui  est  simpUcior,  perfectior  ac  prior  est. 


•  Cap.  II. 


ARTICULUS  DUODECIMUS 

UTRUM  PROPOSITIONES  AFFIRMATIVAE  POSSINT  FORMARI  DE  DEO 

I  Sent.,  dist.  iv,  qu.  11,  art.  i;  dist.  xxii,  art.  2,  ad  i;  I  Cont.  Gent.,  cap.  xxxvi; 
De  Pot.,  qu.  VII,  art.  5,  ad  2. 


Ibid, 


D     DUODECIMUM     SIC    PROCEDITUR.     Vidctur 

quod  propositiones  affirmativae  non 
possunt  formari  de  Deo.  Dicit  enim 
Dionysius,  ii  cap.  Cael.  Hier.,  quod  ne- 

gationes  de  Deo  sunt  verae,  affirmationes  autem 

incompactae. 

2.  Praeterea,  Boetius  dicit,  in  libro  de  Trin.  *, 
quod  forma  simplex  subiectum  esse  non  potest, 

Qu.  III,  art.  7.  Sed  Deus  maxime  est  forma  simplex,  ut  supra  * 
ostensum  est.  Ergo  non  potest  esse  subiectum. 
Sed  omne  illud  de  quo  propositio  affirmativa  for- 
matur,  accipitur  ut  subiectum.  Ergo  de  Deo  pro- 
positio  affirmativa  formari  non  potest. 

3.  Praeterea,  omnis  intellectus  intelligens  rem 
aliter  quam  sit,  est  falsus.  Sed  Deus  habet  esse 
absque  omni  compositione,  ut  supra  *  probatum 
est.  Cum  igitur  omnis  intellectus  affirmafivus  " 
intelligat  aliquid  cum  compositione,  videtur  quod 
propositio  affirmativa  vere  de  Deo  formari  non 
possit. 

Sed  contra  est  quod  fidei  non  subest  falsum. 
Sed  propositiones  quaedam  affirmativae  subdun- 
tur  fidei,  utpote  quod  Deus  est  trinus  et  unus, 
et  quod  est  omnipotens.  Ergo  propositiones  affir- 
mativae  possunt  vere  formari  de  Deo. 

Respondeo  dicendum  quod  propositiones  affir- 
mativae  possunt  vere  formari  de  Deo.  Ad  cuius 
evidentiam,  sciendum  est  quod  in  qualibet  pro- 
positione  affirmativa  vera,  oportet  quod  praedi- 
catum  et  subiectum  significent  idem  secundum 
rem  aliquo  modo,  et  diversum  secundum  ratio- 
nem.  Et  hoc  patet  tam  in  propositionibus  quae 
sunt  de  praedicato  accidentali,  quam  in  illis  quae 
sunt  de  praedicato  substantiali.  Manifestum  est 
enim  quod  homo  et  albus  sunt  idem  subiecto , 
et  differunt  ratione :  alia  enim  est  ratio  hominis. 


et  alia  ^  ratio  albi.  Et  similiter  cum  dico  homo 
est  animal:  illud  enim  ipsum  quod  est  homo , 
vere  animal  est;  in  eodem  enim  supposito  est 
et  natura  sensibilis,  a  qua  dicitur  animal,  et  ra- 
tionalis,  a  qua  dicitur  homo.  Unde  hic  ">  etiam 
praedicatum  et  subiectum  sunt  idem  supposito, 
sed  diversa  ratione.  Sed  et  *  in  propositionibus 
in  quibus  idem  praedicatur  de  seipso,  hoc  aliquo 
modo  invenitur;  inquantum  intellectus  id  quod 
ponit  ex  parte  subiecti,  trahit  ad  partem  suppo- 
siti,  quod  vero  ponit  ex  parte  praedicati,  trahit 
ad  naturam  formae  in  supposito  existenfis,  se- 
cundum  quod  dicitur  quod  praedicata  tenentur 
formaliter,  et  subiecta  materialiter.  *  Huic  vero 
diversitati  quae  est  secundum  rationem,  respondet 
pluralitas  praedicati  et  subiecti :  identitatem  vero 
rei  significat  intellectus  per  ipsam  compositionem. 

Deus  autem,  in  se  consideratus,  est  omnino  unus 
et  simplex:  sed  tamen  intellectus  noster  secun- 
dum  diversas  conceptiones  ipsum  cognoscit,  eo 
quod  non  potest  ipsum  ut  in  seipso  est,  videre. 
Sed  tamen  ',  quamvis  intelligat  ipsum  sub  diversis 
conceptionibus ,  cognoscit  tamen  quod  omnibus 
suis  conceptionibus  respondet  una  et  eadem  res 
simpliciter  ^.  Hanc  ergo  pluralitatem  quae  est  se- 
cundum  rationem,  repraesentat  per  pluralitatem  " 
praedicati  et  subiecti :  unitatem  vero  repraesentat 
intellectus  per  compositionem. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  Dionysius  dicit 
affirmationes  de  Deo  esse  incompactas,  vel  in- 
convenientes  *  secundum  aliam  translationem,  in- 
quantum  nullum  nomen  Deo  competit  secundum 
modum  significandi,  ut  supra  *  dictum  est. 

Ad  secundum  dicendum  quod  intellectus  noster 
non  potest  formas  simplices  subsistentes  secun- 
dum  quod  in  seipsis  sunt,  apprehendere  *:   sed 


a)  a/firmativus.  -  affirmans  FGafr. 
P)  alia.  ~  est  addunt  ABCDE. 
7)  Unde  hic.  -  Unde  et  hic  Pb. 

3)  Sed  et.  -  Sed  etiam  F,  Sed  ceteri  et  P&.  -  Pro  aliquo  modo, 
alio  modo  ABD. 


e)  Sed  tamen.  -  et  D,  om.  ACE. 
?)  simpliciter.  -  simptex  CEGafr. 

rj)  per  pluralitatem.  -  pluralitas  GsC  et  a  b,  pluralitate  D,  plura- 
litatem  EpBCFsA.  -  intellectus  om.  codices  et  a  b. 
0)  apprchendere.  -  comprehendere  Pab. 

y 


D.  1053. 


D.  369. 


An.  3. 


QUAESTIO  XIII,  ARTICULUS  XII 


i65 


apprehendit  eas  secundum  modum  compositorum, 
in  quibus  est  aliquid  quod  subiicitur,  et  est '  ali- 
quid  quod  inest.  Et  ideo  apprehendit  formam  sim- 
plicem  in  ratione  subiecti,  et  attribuit  ei  aliquid, 

Ad  tertium  dicendum  quod  haec  propositio,  in- 
tellectus  intelligens  rem  aliter  quam  sit,  estfalsus", 
est-duplex;  ex  eo  quod  hoc  adverbium  aliter  potest 
determinare  hoc  verbum  intelligit  ex  parte  intel- 
lecti,  vel  ex  parte  intelligentis.  Si  ex  parte  intellecti, 
sic  propositio  vera  est,  et  est  sensus:  quicumque 
intellectus  intelligit  rem  esse  aliter  quam  sit,  falsus 
est.  Sed  hoc  ^  non  habet  locum  in  proposito:  quia 
intellectus  noster,  formans  propositionem  de  Deo, 


non  dicit  eum  esse  compositum,  sed  simplicem. 
Si  vero  ex  parte  intelligentis '',  sic  propositio  falsa 
est.  Alius  est  enim  modus  intellectus  in  intelli- 
gendo,  quam  rei  in  essendo.  Manifestum  est  enim 
quod  intellectus  noster  res  materiales  infra  se 
existentes  intelligit  immaterialiter;  non  quod  in- 
telligat  eas  esse  immateriales,  sed  habet  modum 
immaterialem  in  intelligendo.  Et  similiter,  cum 
intelligit  simplicia  quae  sunt  supra  se ,  intelligit 
ea  secundum  modum  suum,  scilicet '  composite: 
non  tamen  ita  quod  intelligat  ea  esse  composita. 
Et  sic  intellectus  noster  ^  non  est  falsus,  formans 
compositionem  de  Deo. 


i)  est.  -  Om.  codices  et  ed.  a. 

x)  est  falsus.  -  Om.  PACDEF  et  edd.  a  b. 

X)  Sed  hoc.  -  Et  hoc  modo  B,  Sed  hoc  modo  D. 


(a)  intelligentis.  -  intellectus  ACDE. 

v)  scilicet.  -  Om.  codices  &t  a  b.  -  ita  om.  codices. 

?)  noster.  -  Om.  codices  et  a  b. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTULus  darus.  -  In  corpore  unica  est  conclusio,  respon- 
siva  quaesito  affirmative :  Propositiones  affirmativae  vere 
possunt  de  Deo  formari.  -  Probatur.  Omnis  propositio 
affirmativa  significat  identitatem  aliquam  secundum  rem 
praedicati  et  subiecti,  cum  distinctione  eorundem  secun- 
dum  rationem:  sed  in  Deo  inveniuntur  haec  duo:  ergo. 

Maior  probatur  dupliciter.  Primo,  inductive  in  proposi- 
tionibus  accidentalibus  et  essentialibus  duplicibus,  scilicet 
et  in  quibus  praedicatum  et  subiectum  habent  secundum  se 
rationes  diversas,  et  in  quibus  non.  Secundo,  ratione.  Propo- 
sitio  affirmativa  habet  copulam,  praedicatum  et  subiectum : 
ergo  importat  identitatem  ratione  copulae,  et  distinctionem 
ratione  plurahtatis  extremorum.-Minor  vero  probatur.  Deus 


non  cognoscitur  a  nobis  ut  est  in  sua  omnimoda  unitate, 
sed  sub  diversis  rationibus  unus  et  simplex :  ergo. 

II.  Adverte,  Thomista,  quod  hinc  habes  quod  Deus,  apud 
s.  Thomam,  est  unius  tantum  rationis  formalis ,  elevatae , 
comprehendentis  omnia,  etc.  Hoc  enim  intendit,  cum  dicit 
hic  quod  est  omnino  unus  et  simplex:  alioquin  adversativa 
subiuncta  cum  eius  causa  non  consonaret,  scilicet,  sed 
tamen  intellectus  noster  secundum  diversas  conceptiones 
ipsum  cognoscit,  quia  non  potest  ipsum  ut  in  se  est,  vi- 
dere.  Si  ergo  posset  ipsum  ut  est,  videre,  non  distingueret 
deitatem  a  sapientia,  nec  sapientiam  a  bonitate,  secundum 
rationem,  ut  modo  facit,  dicendo  Deus  est  sapiens  et  bo- 
nus,  etc.  Unica  ergo  est  in  Deo  formalis  ratio  tantum. 


i66 


QUAESTIO  XIV,  ARTICULUS  I 


QUAESTIO  DECIMAQUARTA 


DE  SCIENTIA  DEI 


IN    SEXDECIM    ARTICULOS    DIVISA 


Cf.  supra  qu. 


11,  Intro 


Qu.  XXV. 


Qu.  xviii. 
Qu.  XVI. 


Qu.  XV. 


POST  considerationem  eorum  quae  ad  divinam 
substantiam  pertinent,  restat  considerandum 
de  his  quae  pertinent  ad  operationem  ipsius  *.  Et 
quia  operatio  quaedam  est  quae  manet  in  ope- 
rante  ",  quaedam  vero  quae  procedit  in  exterio- 
rem  effectum,  primo  agemus  de  scientia  et  vo- 
luntate  (nam  intelligere  in  intelligente  est,  et  velle 
in  volente);  et  postmodum  *  de  potentia  Dei,  quae 
consideratur  ut  principium  operationis  divinae  in 
effectum  exteriorem  procedentis.  Quia  vero  intei- 
ligere  quoddam  vivere  est,  post  considerationem 
divinae  scientiae,  considerandum  erit  ^  de  vita 
divina  *.  Et  quia  scientia  verorum  est,  erit  etiam 
considerandum  de  veritate  et  falsitate  *.  Rursum, 
quia  omne  cognitum  in  cognoscente  est,  rationes 
autem  rerum  secundum  quod  sunt  in  Deo  cogno- 
scente,  ideae  vocantur,  cum  consideratione  scien- 
tiae  erit  etiam  "*  adiungenda  consideratio  de  ideis  *. 
Circa  scientiam  vero  quaeruntur  sexdecim. 
Prirao:  utrum  in  Deo  sit  scientia. 


Secundo:  utrum  Deus  intelligat  seipsum. 

Tertio:  utrum  comprehendat  se. 

Quarto :  utrum  suum   intelligere   sit  sua  sub- 

stantia. 
Quinto:  utrum  intelligat  alia  a  se. 
Sexto :  utrum  habeat  de  eis  propriam  cogni- 

tionem. 
Septimo :  utrum  scientia  Dei  sit  discursiva. 
Octavo:  utrum  scientia  Dei  sit  causa  rerum. 
Nono:  utrum  scientia  Dei  sit  eorum  quae  non 

sunt. 
Decimo:  utrum  sit  malorum. 
Undecimo:  utrum  sit  singularium. 
Duodecimo :  utrum  sit  infinitorum. 
Decimotertio :   utrum   sit   contingentium   futu- 

rorum. 
Decimoquarto:  utrum  sit  enuntiabilium. 
Decimoquinto:  utrum  scientia  Dei  sit  variabilis. 
Decimosexto :    utrum    Deus    de    rebus    habeat 

speculativam  scientiam  vel  practicam. 


ARTICULUS  PRIMUS 

UTRUM  IN  DEO  SIT  SCIENTIA 

I  Sent.,  dist.  XXXV,  art.  i;  I  Cont.  Gent.,  cap.  XLiv;  De  Verit.,  qu.  ii,  art.  i;  Compend.  TTieol.,  cap.  xxviii; 

XII  Metaph.,  lect.  viii. 


»D  PRiMUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 

in  Deo  non  sit  scientia.  Scientia  enim 

'habims  est:  qui  Deo  non  competit,  cum 

jsit  medius    inter   potentiam    et   actum. 

Ergo  scientia  non  est  in  Deo. 

2.  Praeterea,  scientia,  cum  sit  conclusionum, 
est  quaedam  cognitio  ab  alio  causata,  scilicet  ex 
cognitione  principiorum.  Sed  nihil  causatum  est 
in  Deo.  Ergo  scientia  non  est  in  Deo. 

3.  Praeterea,  omnis  scientia  vel  universalis 
vel  particularis  est.  Sed  in  Deo  non  est  univer- 

'  ^d'/'"'  °"'  ^'^^^   ^^  particulare,  ut   ex   superioribus  *  patet. 

Ergo  in  Deo  non  est  scientia. 

•  vers.  33.  Sed  contra  est  quod  Apostolus  dicit  Rom.  xi*: 

0  altitudo  dipitiarum  sapientiae  et  scientiae  Dei. 

Respondeo  dicendum  quod  in  Deo  perfectissime 

est  scientia.  Ad  cuius  evidentiam,  considerandum 

\     est  quod   cognoscentia  a  non  cognoscentibus  in 

hoc  distinguuntur ,  quia   non   cognoscentia  nihil 

8  habent  *  nisi  formam  suam  tantum;  sed  cogno- 

scens  natum  est  habere   formam  etiam  rei  alte- 

rius ,    nam    species   cogniti   est   in   cognoscente. 

Unde  manifestum  est  quod  natura  rei  non  co- 


Cap.  vm,  n.  i. 
S.Th.  lect.xni. 


'  Qu.vii,  art.1,3. 


gnoscentis  est  magis  coarctata  et  limitata:  natura 

autem  rerum  cognoscentium  habet  maiorem  am- 

plitudinem    et  extensionem.    Propter   quod  dicit 

Philosophus,  III  de  Anima  *,  quod  anima  est  quo- 

dammodo   omnia.    Coarctatio  autem   formae  est 

per  materiam.  Unde  et  supra  *  diximus  quod  for- 

mae,  secundum  quod  sunt  magis  immateriales , 

secundum  hoc  magis  accedunt  ad  quandam  infi- 

nitatem.  Patet  igitur  quod  immaterialitas  alicuius 

rei  est  ratio  quod  sit  cognoscitiva;  et  secundum 

modum   immaterialitatis    est   modus   cognitionis. 

Unde  in  II  de  Anima  *  dicitur  quod  plantae  non 

cognoscunt,  propter  suam  materialitatem.  Sensus 

autem  cognoscitivus  est,  quia  receptivus  est  spe- 

cierum  sine  materia:  et  intellectus  adhuc  magis '  ' 

cognoscitivus,  quia  magis  separatus  est  a  materia 

et  immixtus,  ut  dicitur  in  III  de  Anima  *.  Unde,  *  cap.  iv,  n.  3 

'.       .  .  ....  '    sqq.  -  S.Th.  lect. 

cum  Deus  sit  m  summo  immatenalitatis ,  ut  ex  ""• 
superioribus  *  patet ,    sequitur  quod  ipse   sit  in  "  Q"- »"-  *"•  '• 
summo  cognitionis. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod,  quia  perfecfio- 
nes  procedentes  a  Deo  in  creaturas,  altiori  modo 
sunt  in  Deo  ^,  ut  supra  *  dictum  est,  oportet  quod,  •  qu.  iv,  art.a. 


Cap.  XII,  n.  4.- 
h.  lect.  xxjT. 


S.Tl 


o)  operante.  -  ut  intelligere  et  velle  addit  B. 
P)  erit.  -  est  Pab. 
Y)  etiam.  -  Om.  BCDE. 

0)  «011  cognoscentia  nihil  habent.  -  in  non  cognoscentibus  nihil 
habet  CDEGpAF,  non  cognoscens  nihil  habet  BsAF. 


e)  adhuc  magis.  -  est  adhuc  magis  A,  adhuc  magis  est  B,  adhuc 
est  magis  CEFG. 

^)  in  Deo.  -  quam  in  crcaturis  addit  B.  -  Ante  nomen  omittunt 
aliquod  B  et  edd.  Pb. 


QUAESTIO  XIV,  ARTICULUS  I 


167 


quandocumque  aliquod  nomen  sumptum  a  qua- 
cumque  perfectione  creaturae  Deo  attribuitur,  se- 
cludatur  ab  eius  significatione  omne  iliud  quod 
pertinet   ad   imperfectum    modum   qui    competit 

•  D.  475-  creaturae.  Unde  scientia  non  est  qualitas  in  Deo  * 

vel  habitus,  sed  substantia  et  actus  purus. 

Ad  secundum  dicendum  quod  ea  quae  sunt  di- 
visim  et  multipliciter  in  creaturis,  in  Deo  sunt 
'Qu.xiii,  art.4.  simplicitcr  et  unite,  ut  supra  *  dictum  est.  Homo 
autem,  secundum  diversa  cognita,  habet  diversas 
cognitiones :  nam  secundum  quod  cognoscit  prin- 
cipia,  dicitur  habere  intelligentiam ;  scientiam  vero, 
secundum  quod  cognoscit  conclusiones ;  sapien- 
tiam ,  secundum  quod  cognoscit  causam  altissi- 
mam;  consilium  vel  priidentiam,  secundum  quod 
1  cognoscit  agibilia.  Sed  haec  omnia  Deus  una  et " 

•  An.  7.  simplici  cognitione  cognoscit ,  ut  infra  *  patebit. 


Unde  simplex  Dei  cognitio  omnibus  istis  nomini- 
bus  nominari  potest:  ita  tamen  quod  ab  unoquo- 
que  eorum,  secundum  quod  in  divinam  praedica- 
tionem  venit,  secludatur  quidquid  imperfectionis 
est,   et  retineatur  quidquid  *  perfectionis  est.  Et  e 

secundum  hoc  dicitur  lob  xii  * :   apud  ipsum  est  •  vers.  13. 
sapientia  et  fortitudo ;  ipse  '  habet  consUium  et  in-  t 

telligentiam. 

Ad  tertium  dicendum  quod  scientia  est  secun- 
dum  modum  cognoscentis :  scitum  enim  est  in 
sciente  secundum  modum  scientis.  Et  ideo,  cum 
modus  divinae  essentiae "  sit  altior  quam  modus  " 

quo   creaturae   sunt,  scientia    divina   non    habet 
modum   creatae   scientiae,  ut  scilicet  sit  univer- 
salis  vel  particularis  *,  vel  in  habitu  vel  in  po-  *d.  285,476, 
tentia,  vel  secundum  aliquem  talem  modum  dis-    ^^' 
posita. 


7))  et.  -  Om.  ABCDE. 

8)  quidquid.  -  quod  codices,  quod  ratio  ed  a. 

c)  ipse.  -  et  ipse  P. 


x)  modus  divinae  essentiae.  -  modus  .  divini  esse  codices.  -  Pro 
modum  creatae  scientiae,  modum  scientiae  creaturae  ACDE,  modum 
scientiae  creatae  B. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTULus.  Scientia:  nomine  scientiae  intelligimus  cogni- 
tionem  intellectivam  certam  et  evidentem. 

In  corpore  una  conclusio,  responsiva  quaesito  affirmative: 
In  Deo  est  scientia  perfectissime.  -  Probatur.  Immaterialitas 
est  ratio  quod  aliquid  sit  cognoscitivum;  et  secundum  mo- 
dum  immaterialitatis  est  modus  cognitionis.  Sed  Deus  est 
in  summo  immaterialitatis.  Ergo  Deus  est  in  summo  cogni- 
tionis :  quod  est  habere  perfectissime  scientiam. 

Maior  habet  duas  partes,  et  quoad  utramque  probatur. 
Qiioad  primam  partem,  dupliciter.  Primo,  ratione,  sic.  Esse 
cognoscens  est  ex  habere  formam  suam  et  alterius  :  ergo 
ex  amplitudine  naturae :  ergo  ex  immaterialitate.  Antecedens 
probatur:  quia  in  hoc  differt  cognoscens  a  non  cognoscente. 
Prima  vero  consequentia  ex  se  est  evidens:  quia  quod  est 
ipsum  et  alia,  est  magis  amplum  quam  quod  est  ipsum  tan- 
tum.  Et  confirmatur  auctoritate  III  de  Anima :  anima  est 
quodammodo  omnia.  Secunda  vero  consequentia  probatur 
ex  dictis  in  qu.  vii,  quod  coarctatio  formae  est  ex  materia, 
et  infinitas  formarum  pef  recessum  a  materia.  -  Secundo 
probatur  maior  auctoritate  Aristotelis,  II  de  Anima,  quod 
plantae  non  cognoscunt,  propter  suam  materialitatem. 

Qiioad  secundam  vero  partem,  probatur  maior  ex  gra- 
dibus  cognoscendi  in  sensu  et  intellectu.  Ille  enim  cognosci- 
tivus  est,  quia  receptivus  specierum  sine  materia :  iste  magis, 
quia  separatus  et  immixtus,  ut  dicitur  III  de  Anima. 

Minor  autem  ex  supradictis  est  nota. 

II.  Circa  differentiam  assignatam  inter  cognoscentia  et 
non  cognoscentia ,  dubitatur.  Aut,  cum  dicitur  quod  co- 
gnoscens  natum  est  esse  etiam  alia,  intendis  quod  ly  esse 
intelligatur  per  'identitatem :  et  sic  falsum  est ,  quoniam 
anima  intellectiva  non  est  nata  esse  idem  quod  lapis,  quod 
bos,  etc.  Aut  per  informationem :  et  tunc,  aut  per  inten- 
tionalem ,  et  sic  est  falsa  differentia,  quia  aer  est  non  co- 
gnoscens,  et  tamen  recipit  colores  intentionahter :  aut  natu- 
ralem,  et  tunc  est  falsissima ,  tum  quia  lapis  non  est  in 
anima,  tum  quia  non  cognoscentia  hoc  modo  sunt  alia. 

Similiter  ly  alia  aut  stat  pro  omnibus :  et  sic  est  falsum, 
quia  sensus  non  est  natus  esse  omnia,  sed  quaedam.  Aut 
pro  quibusdam:  et  sic  differentia  est  nulla;  quoniam  com- 
mune  est  omnibus  quae  apud  nos  sunt,  esse  non  solum 
ipsa,  sed  quaedam  alia  aliquo  modo,  scilicet  per  informa- 
tionem;  quoniam  omnia  non  solum  sunt  substantiae  in  se, 
sed  habent  ad  minus  sua  accidentia  conformia  naturis  pro- 
jjriis ;  ignis  enim  non  solum  est  ignis  ,  sed  leve ,  rarum , 
lucidum,  cahdum.  Et  quemadmodum  haec  habent  sua  ac- 
cidentia,  ita  cognoscens  habet  sua  propria  accidentia,  spe- 


cies  intentionales,    Unde   in  hoc   nulla   apparet   differentia 
inter  cognoscentia  et  non  cognoscentia. 

III.  Ad  evidentiam  huius  difficilis  ac  ardui  fundamenti 
magnae  partis  metaphysicae  ac  philosophiae  naturalis,  duo 
facienda  sunt :  primo,  formaliter  dicendum  est  ad  obiectio- 

nes ;  secundo,  radix  omnium  producenda  est  in  lucem  *.        ■  Cf.  num.  seq. 

Ad  obiecta  facile  dicitur,  quod  ly  esse  abstrahit  a  modis 
essendi  per  identitatem  aut  informationem :  et  similiter  ly 
alia  abstrahit  ab  omnibus  aut  quibusdam:  sicut  etiam  ly 
cognoscitivum  abstrahit  a  tali  et  tali  cognoscitivo.'  Ahquod 
enim  cognoscens  est,  quod  est  omnia  per  identitatem,  ut 
Deus;  aliquod,  quod  est  aliqua  per  identitatem,  etahqua  per 
informationem,  ut  angeli;  aliquod,  quod  est  orania  per  in- 
formationem,  ut  anima  nostra;  aliquod,  quod  est  aliqua  per 
informationem,  ut  anima  pure  sensitiva./Et  propterea  diffe- 
rentia  in  communi  posita,  abstrahit  ab  omnibus  his  modis, 
ut  nullus  excludatur,  sed  omnes  in  confuso  contineantur. 

IV.  Radix  autem  ista  elucescit ,  si  intuemur  per  se 
differentiam  inter  modum  quo  cognoscens  est  cognitum , 
et  quo  materia  habet  formam.  Et  similiter,  quam  differenter 
fit  unum  ex  cognoscente  et  cognito,  et  materia  et  forma: 
idem  enim  iudicium  est  de  esse  et  de  uno,  cum  eandem 

naturam  significent,  ut  in  IV  Metaphys.  *  dicitur.  *  Cap.  u.  -  Did. 

Sciendum  est  ergo  quod  per  se  differentia  in  hoc  est,   „.'5.    ' '^''f' "' 
quod  cognoscens   est  ipsum    cognitum  actu  vel  potentia  , 
materia  autem  nunquam  est  ipsa  forma.  Ex  hac  differentia 
quoad  esse,  sequitur  differentia  quoad  unitatem :  quod  sci- 
licet    cognoscens    et    cognitum    sunt    magis    unum    quam 
materia  et  forma,  ut  egregie  dixit  Averroes  iii  III  de  Anima, 
comm.  v*.  Et  rationem  reddidit  modo  dictam,  quia  ex  in-   •    Digressionis 
tellectu  et  intellecto  non   fit  tertium ,   sicut   ex  materia  et  solutione^qu. i" 
forma:  assignando  enim  pro   ratione    maioris   unitatis  ex- 
clusionem  tertii,  aperte  docuit  unitatem  consistere  in  hoc, 
quia  unum   est  aliud.  Unde  Aristoteles,  in  III  de  Anima  *,    *  Cap.  vm,  n.  i. 
hoc   idem  praedocuit,  dicens    quod  anima  est  omnia  sen- 
sibilia  et  intelligibilia. 

Ostenditur  autem  hanc  esse  veram  per  se  differentiam, 
ex  eo  quod  omnes  communes  animi  conceptiones  et  con- 
clusiones  ei  consonant :  scilicet,  quod  accidit  cognoscitivo 
et  cognito  diversitas  inter  ea,  et  similiter  compositio  eorum ; 
et  similiter,  quod  cognitum  habeat  esse  intentionale  in  co- 
gnoscente ;  et  quod  in  nuUa  natura  possunt  adeo  elevari 
materia  et  forma,  subiectum  et  accidens,  ut  unum  sit  idem 
alteri ,  salvis  rationibus  eorum ,  ut  de  cognoscente  et  co- 
gnito  comperimus. 

V.  Necessitas  autem  hoc  ponendi,  ex  duabus  nascitur 


i68 


QUAESTIO  XIV,  ARTICULUS  II 


*  Cap.  11,  n.  6. 

•  Cap.viii.-Did. 
lib.  XI,  cap.  IX, 
n.  2,  5. 


Cap,  III,  n.  I. 


positionibus.  Altera  est:  unumquodque  operatur  secundum 
quod  est  actu,  III  Physic.  *  Altera  est:  cognitum  est  princi- 
pium  specificativum  cognitionis,  ex  XII  Metaphys.  *  Ex  his 
sequitur  quod,  cum  cognoscens  debeat  esse  sufficiens  prin- 
cipium  suae  propriae  operationis,  quae  est  cognoscere,  quia 
hoc  omnibus  perfectis  naturis  commune  est,  oportet  quod 
sit  specificativum  principium  illius :  quod  est  esse  cognitum. 
Et  si  his  adiungas  ex  II  Caeli,  text.  comm.  xvii*,  quod 
unumquodque  est  propter  suam  operationem ,  sequetur 
quod  natura  cognoscitiva  est  taUs  secundura  se,  ut  sit  actu 
vel  potentia  ipsum  cognitum :  quod  est  esse  non  solum 
ipsa,  sed  alia,  ut  in  littera  dicitur. 

VI.  Et  si  haec  comparaveris  ad  reliqua  entia,  videbis 
differentiam  inter  cognoscentia  et  non  cognoscentia  mani- 
festari  ex  hoc.  Reliqua  namque  entia  aut  recipiunt  formas 
propter  ipsarum  formarum  operationes;  aut  propter  opera- 
tionem  tertii,  compositi  ex  recipiente  et  recepto.  Exemplum 
primi  in  aqua  calida,  et  universaliter  in  subiecto  et  acciden- 
tali  forma :  calefactio  enim  non  est  propria  operatio  aquae, 
sed  caloris.  Et  idem  est  iudicium,  quoad  hoc,  de  aqua  fri- 
gida :  licet  enim  frigiditas  sit  naturalis  potentia  aquae,  frige- 
facere  tamen  frigidi,  non  aquae,  propria  est  operatio.  Exem- 
plum  secundi  patet  in  formis  substantialibus :  materia  enim 
non  recipit  formam  propter  operationem  ipsius  materiae, 
sed  compositi  ex  ipsa  et  forma.  Cognoscens  autem  recipieqs 
cognitum,  non  recipit  ipsum  propter  operationem  alicuius 
compositi  resultantis  ex  eis,  neque  propter  operationem 
ipsius  cogniti;  sed  propter  specificationem  propriae  opera- 
tionis  ipsius  cognoscentis.  Visus  enim  recipit  visibile  pro- 


Qu.  Lv,  art.  3. 
Comm.  u. 
Comm.  vui. 


pter  speciem  visionis,  quam   constat   esse  visus  propriam 
operationem. 

Nec  obstat  quod  visibile,  ut  receptum  in  visu,  sit  acci- 
dens,  et  visus  sit  subiectum :  quoniam  hoc  est  per  accidens, 
idest  ex  necessitate  materiae,  et  non  est  per  se  primo  in- 
tentum.  Forma  enim,  intentio,  seu  species  visibilis,  non 
inquantum  accidens,  sed  inquantum  visibile  *  transiens  in  '  et  add.  P. 
visum,  specificat:  sed  quia  hoc  non  patitur  talis  natura 
sensibilis  nisi  per  intentionem  esse,  ideo,  gratia  materiae, 
concurrit  accidens.  Non  tamen  destruit  per  se  intentum, 
sed  in  gradu  minus  perfecto  constituit.  Ut  enim  alibi  * 
discutiendum  est,  et  ab  Averroe  XII  Metaphys.  *  et  III  de 
Anima  *  habetur,  cognoscens  et  cognitum  non  eadem  in- 
tensione  in  omnibus  sunt  unum,  sed  magis  et  minus  di- 
minute;  adeo  quod  in  solo  Deo  sunt  omnino  idem. 

VII.  Et  sic  patet  sensus  differentiae  assignatae  *,  et  quam  •  Cf.  num.  11, 
subtiliter  naturam  cognoscentium  tradidit  hic  divus  Tho- 
mas.  Quam  in  hoc  consistere,  non  solum  ex  Aristotele  et 
Averroe ,  ut  patet  ex  dictis ,  sed  etiam  ex  Alberto  osten- 
ditur  in  tractatu  de  Intellectu  et  Intelligibili  *.  Et  hoc 
diligentissime  oportet  pro  fundamento  habere,  quoties  de 
intellectu  est  sermo :  quoniam  ex  eo  multarum  quaestio- 
num  conclusiones  pendent ,  puta  de  concursu  obiecti  et 
intellectus  ad  intellectionem,  et  sirailiter  de  concursu  spe- 
ciei  intelligibilis ,  etc.  Et  hinc  apparebit  quam  rudes  fue- 
rint ,  qui  de  sensu  et  sensibili ,  intellectu  et  intelligibili , 
deque  intelligere  et  sentire  tractantes,  tanquam  de  aliis  rebus 
iudicant.  Et  disces  elevare  ingeniura,  aliumque  rerum  or- 
dinera  ingredi. 


•  Lib.  I,  tract.iii, 
cap.  I. 


ARTICULUS  SECUNDUS 

•      UTRUM  DEUS   INTELLIGAT  SE 
I  Cont.  Gent.,  cap.  xlvii;  De  Verit.,  qu.  u,  art.  2;  Compend.  TTieol.,  cap.  xrr;  XII  Metaph.,  lect.  xi;  De  Causis,  lect.  xiii. 


•Prop.xv.-S.Th. 
lect.  XV. 


VII,  n.  I.-  S.  Th. 
lect.  IX,  XII. 


•  De  Tritiit.,  lib. 
III,  23. 


*  Super  Gen.  ad 
Wrt.,  lib.VI,  cap. 
XII:  De  Trinit., 
lib.  XV,  cap.  I. 

*  Cap.  IV,  n.  12.  - 
S.  Th.  lect.  IX. 

r 

*  Ver».  II. 

3 


iD  SECUNDUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
Deus  non  intelligat  se.  Dicitur  enim  in 
libro  de  Causis  *,  quod  omnis  sciens  qui 
^scit  suam  essentiam,  est  rediens  ad  essen- 
tiam  suam  reditione  completa.  Sed  Deus  non  exit 
extra  essentiam  suam,  nec  aliquo  modo  movetur: 
et  sic  non  competit  sibi  redire  ad  essentiam  suam, 
Ergo  ipse  non  est  sciens  essentiam  suam  ". 

2.  pRAETEREA,  intelligere  est  quoddam  pati  et 
moveri,  ut  dicitur  in  III  de  Anima  *:  scientia  etiam 
est  assimilatio  ad  rem  scitam:  et  scitum  etiam 
est  perfectio  scientis.  Sed  nihil  movetur,  vel  pa- 
titur,  vel  perficitur  a  seipso;  neque  similitudo  sibi^ 
est,  ut  Hilarius  dicit  *.  Ergo  Deus  non  est  sciens 
seipsum. 

3.  Praeterea,  praecipue  Deo  sumus  similes 
secundum  intellectum:  quia  secundum  mentem 
sumus  ad  imaginem  Dei,  ut  dicit  Augustinus  *. 
Sed  intellectus  noster  non  intelligit  se,  nisi  sicut 
intelligit  alia,  ut  dicitur  in  \\\  de  Anima*.  Ergo 
nec  Deus  ">  intelligit  se,  nisi  forte  intelligendo  alia. 

Sed  contra  est  quod  dicitur  I  ad  Cor.  ii  *: 
quae  sunt  Dei,  nemo  novit  *  nisi  Spiritus  Dei. 

Respondeo  dicendum  quod  Deus  se  per  seipsum 
intelligit  *.  Ad  cuius  evidentiam,  sciendum  est 
quod,  licet  in  operationibus  quae  transeunt  in 
exteriorem  effectum,  obiectum  operationis,  quod 


significatur  ut  terminus,  sit  aliquid  extra  operan- 
tem;  tamen  in  operationibus  quae  sunt  in  ope- 
rante,  obiectum  quod  significatur  ut  terminus  ope- 
rationis,  est  in  ipso  operante;  et  secundum  quod 
est  in  eo,  sic  est  operatio  in  actu.  Unde  dicitur 
in  libro  de  Anima  *,  quod  sensibile  in  actu  est 
sensus  in  actu,  et  intelligibile  in  actu  est  intelle- 
ctus  in  actu.  Ex  hoc  enim  aliquid  in  actu  sentimus 
vel  intelligimus,  quod  intellectus  noster  vel  sen- 
sus  ^  informatur  in  actu  per  speciem  sensibilis 
vel  intelligibiiis.  Et  secundum  hoc  tantum  sensus 
vel  intellectus  aliud  est  a  sensibili  vel  intelligibili, 
quia  utrumque  est  in  potentia. 

Cum  igitur  Deus  nihil  potentialitatis  habeat, 
sed  sit  actus  purus,  oportet  quod  in  eo  intelle- 
ctus  et  intellectum  sint  "•  idem  omnibus  modis:  ita 
scilicet,  ut  neque  careat  specie  intelligibili,  sicut 
intellectus  noster  cum  intelligit  in  potentia;  neque 
species  intelligibilis  sit  aliud  a  substantia  intelle- 
ctus  divini,  sicut  accidit  in  intellectu  nostro,  cum 
est  actu  intelligens ;  sed  ipsa  species  intelligibilis 
est  ipse  intellectus  divinus.  Et  sic  seipsum  per 
seipsum  intelligit. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  redire  ad  es- 
sentiam  suam  nihil  aUud  est  quam  rem  subsi- 
stere  in  seipsa.  Forma  enim,  inquantum  perficit 
materiam   dando    ei    esse,  quodammodo    supra 


o)  Ergo...  suam.  -  Ergo  non  intelligit  se  codices. 

P)  sibi.  -  sibi  ipsi  Pb. 

f)  nec  Deus.  -  Deus  non  Vab. 

5)  quae . . .  novit,  -  nemo  scit  quae  sunt  Dei  ABCDE. 

t)  intelligit.  -  Om.  E,  cognoscit  ceteri. 


'  Lib.  III ,  cap. 
VIII,  num.  I,  2.  - 
S.  Th.  lect.  XIII. 


?)  intellectus  noster  vel  sensus.  -  sensus  vel  intellectus  noster  G, 
intellectus  noster  ceteri.  -  Pro  informatur,  formatur  ed.  a;  in  actu 
om.  codices.  -  Pro  sensibilis  vel  intelligibilis ,  intelligibilem  vel  sensi- 
bilem  B. 

»))  sint.  -  sit  ABCDE.  -  Pro  ut,  quod  B. 


QUAESTIO  XIV,  ARTICULUS  II 


i6g 


6  ipsam  eflfunditur:  inquantum  vero  in  seipsa  ®  ha- 

bet  esse,  in  seipsam  redit.  Virtutes  igitur  cogno- 
scitivae    quae   non   sunt  subsistentes ,    sed   actus 
aliquorum  organorum ,   non  cognoscunt  seipsas ; 
*  D.  1123.  sicut  patet  in  singulis  sensibus  *.  Sed  virtutes  co- 

gnoscitivae  per  se  subsistentes ,  cognoscunt  se- 
ipsas.  Et  propter  hoc  dicitur  in  libro  de  Causis, 
quod  sciens  essentiam  suam,  redit  ad  essentiam 
suam.  Per  se  autem  subsistere  maxime  convenit 
Deo.  Unde  secundum  hunc  modum  loquendi, 
«  ipse  est  maxime  rediens  ad  essentiam  suam,  et ' 

cognoscens  seipsum. 

Ad  segundum   dicendum   quod   moveri    et  pati 

x  sumuntur  aequivoce "  secundum  quod  intelligere 

'  D.  755-  dicitur  esse  quoddam  moveri  vel  pati  *,  ut  dicitur 

•^Loco  citato  in  in  IH  de  Anima  *.  Non  enim  intelligere  est  motus 

qui  est  actus  imperfecti,  qui  est  ab  alio  in  aliud: 

sed  actus  perfecti,  existens  in  ipso  agente.  Simi- 

liter  etiam  quod  intellectus  perficiatur  ab  intelli- 

gibili  vel  assimiletur  ei,  hoc  convenit  intellectui 

qui   quandoque    est   in  potentia:   quia   per   hoc 

quod  est  in  potentia,  differt  ab  intelligibili,  et  as- 

simiiatur  ei  per  speciem  intelligibilem,  quae  est 


similitudo  rei  intellectae ;  et  perficitur  per  ipsam  \  >• 

sicut  potentia  per  actum.  Sed  intellectus  divinus, 
qui  nullo  modo  est  in  potentia,  non  perficitur 
per  intelligibile,  neque  assimilatur  ei:  sed  est  sua 
perfectio  et  suum  intelligibile  '^.  v- 

Ad  tertium  dicendum  quod  esse  naturale  non 
est  materiae  primae,  quae  est  in  potentia  *,  nisi  * 

secundum  quod  est  reducta  in  actum  per  for- 
mam.  Inteliectus  autem  noster  possibilis  se  habet 
in  ordine  intelligibilium  ^,  si.cut  materia  prima  in  5 

ordine  rerum  naturalium:  eo  quod  est  in  poten- 
tia  ad  intelligibilia,  sicut  materia  prima  ad  natu- 
ralia.  Unde  intellectus  noster  possibilis  non  potest 
habere  intelligibilem  "  operationem,  nisi  inquan-  <> 

tum  perficitur  per  speciem  intelligibilem  alicuius. 
Et  sic  intelligit  seipsum  per  speciem  intelligibi- 
lem ,  sicut  et  alia :  manifestum  est  enim  "  quod  ^- 

ex  eo  quod  cognoscit  intelligibile,  intelligit  ipsum 
suum  intelligere ,  et  per  actum  cognoscit  poten- 
tiam  intellectivam.  Deus  autem  est  sicut  actus 
purus  tam  in  ordine  existentium,  quam  in  ordine 
intelligibilium :  et  ideo  per  seipsum,  seipsum  in- 
telligit. 


6)  m  seipsa.  -  ipsa  in  se  ABCDE. 

i)  et.  -  ut  ABCDE. 

x)  sumuntur  aequivoce.  -  aequivoce  sumitur  codices. 

y.)  ipsam.  -  speciem  B,  ipsum  ceteri  et  ed.  a. 

(i-)  intelligibile.  -  esse  intelligibile  F,  intelligere  P. 


v)  potentia.  -  tantum  addunt  ¥Gab. 

\)  intelligibilium.-rerum  intelligibilium  G,  ad  intelligibilium  ed.  a. 
-  Pro  iti  ordine  rerum  naturalium,  ad  naturalia  A. 
0)  intelligibilem.  -  intelligibilium  P. 
k)  enim.  -  autem  Pab, 


Commentaria  Cardinalis  Caiptani 


1  s 


^iTULus  clarus  est.  -  In  corpore  una  conclusio,  respon- 
siva  quaesito  affirmative :  Deus  intelligit  seipsum  per 
seipsum.  -  Probatur.  Deus  est,  absque  omni  potentialitate, 
actus  purus :  ergo  inteUectus  et  intellectum  sunt  omnibus 
modis  idem:  ergo  intelligit  seipsum  per  seipsum. 

Antecedens  patet.  Prima  vero  consequentia  fundatur 
super  duas  propositiones.  Altera  est:  obiectura  intellectus 
oportet  esse  actu  in  intelligente,  ad  hoc  ut  inteUigat.  AI- 
tera  est:  omnis  diversitas  intellectus  ab  obiecto  est  propter 
admixtam  naturam  potentiae.  Prima  probatur  ex  differentia 
inter  operationem  transeuntem  et  immanentem:  quia  ista 
intus  habet  terminum.  Secunda,  ex  Ubro  de  Anima ,  sic. 
Sensus  in  actu  est  idem  cum  sensibili  in  actu,  et  similiter 

*  Ed.  1508  forte   intellectus  in  actu  cum  intelligibiU  in  actu :  non  autem  est  * 

haec  eadem  in  potentia :  ergo  identitas  horum  sequitur 
actualitatem  status  eorum,  diversitas  vero  potentialitatem. 
Ex  his  enim  manifeste  patet  sequela  prima,  sic.  Intelligibile 
oportet  esse  in  intelligente,  et  non  est  aliquo  modo  distin- 
ctum  nisi  per  potentiam:  ergo  intelligibile  iUius  in  quo 
nulla  est  potentia,  nullo  modo  distinguitur  ab  eo :  si  ergo 
Deus  est  absque  potentia  etc. ,  ergo  etc.  -  Deinde  in  littera 
explanatur  consequens  quoad  ly  omnibus  modis,  excludendo 
duos  diversitatis  modos,  scUicet  inter  actum  et  potentiam, 
et  inter  substantiam  et  accidens.  -  Secunda  consequentia 
patet. 

II.  Circa  verba  litterae  in  secunda  propositione  fundante 

♦  cf.  num.  praec.   consequentiam  *,  adverte  quod  hoc  quod  dicitur,  sciUcet, 

secundum  hoc  tantum  sensus  vel  intellectus  aliud  est  a 
sensibili  vel  intelligibili ,  quia  utrumque  est  in  potentia, 
dupliciter  exponi  potest.  Primo,  ut  ly  utrumque  referat 
potentiam  et  obiectum.  Secundo,  ut  referat  ambas  potentias 
quas  nominaverat,  scilicet  sensitivam  et  intellectivam.  Et  si 
iste  secundus  sensus  teneatur,  nihil  scabrositatis  occurrit, 
et  planus  litterae  sensus  servatur.  Si  vero  primus  sensus 
intentus  dicatur,  eget  nitore.  Quoniam  ex  hoc  haberetur 
expresse  quod  ad  distinctionem  inter  cognoscentem  et  co- 
gnitum  exigitur  potentialitas  non  solum  in  cognoscente, 
sed  etiam  in  cognito  :  quod  non  est  usquequaque  verum. 
Potest  enim  hoc  dupliciter  intelUgi.  Primo,  quod  exigatur 

SUMMAE  Theol.  D.  Thomae  T.  I. 


potentialitas  in  utroque,  ita  quod  utrumque  sit  secundum 
se  potentiam  habens,  et  haec  duplex  potentia  sit  radix  dis- 
tinctionis.  Et  hoc  est  falsum,  ut  patet  cum  Deus  videtur 
ab  aliquo  intellectu  creato :  tunc  enim  obiectum  est  actus 
purus,  et  tamen  distinctio  est  inter  intellectum  et  obie- 
ctum.  Secundo ,  quod  exigatur  potentialitas  utriusque  re- 
spectu  huius ;  idest,  quod  obiectum  sit  potentia  intelligibile 
ab  ipso  intellectu ,  et  intellectus  sit  in  potentia  aliqua  ad 
inteUigendum  illud.  Et  hoc  est  verum:  sed,  iudicio  meo, 
non  est  hic  intentum.  Tum  quia  una  potentialitas,  scilicet 
potentiae,  sufficit.  Tum  quia  ista  potentiaUtas  obiecti  non 
in  se,  sed  respectu  huius,  non  est  potentialitas  imperfectio- 
nis,  de  qua  loquimur.  Tum  quia  utraque  ista  potentia  re- 
solvitur  tandem,  quoad  hunc  effectum  qui  est  distinctio 
inter  obiectum  et  potentiam,  in  potentialitatem  ipsius  co- 
gnoscitivae  virtutis.  Tum  quia  planus  sensus  litterae  primam 
expositionem  optime  amplectitur,  et  proposito  satisfacit.  Et 
ideo  primum  sequamur. 

III.  Circa  expositionem  consequentis  *,  ubi  ly  omnibus 
modis  idem  explanatur  per  exclusionem  duorum ,  scilicet 
status  potentiaUtatis,  et  diversitatis  intellectus  a  specie  in- 
teUigibiU,  dubium  occurrit:  quia  exclusio  horum  non  suffi- 
cienter  explanat  omnimodam  identitatem  intellectus  et  in- 
tellecti.  Et  hoc  probatur  in  angelo  intelligente  seipsum. 
Constat  enim  quod  nec  est  in  potentia,  neque  species  qua 
se  intelligit  est  aliud  a  substantia  sua:  et  tamen  intellectus 
et  intellectum  non  sunt  omnibus  modis  idem,  etiam  intel- 
ligendo  seipsum ;  tum  quia  hoc  est  proprium  Dei ;  tum 
quia  conceptus  quem  format  de  seipso,  non  est  substantia 
sua,  quidquid  iUe  sit. 

IV.  Ad  hoc  dupUciter  dicitur.  Primo,  quod  ly  ita  scili- 
cet  ut  neque  careat  specie ,  neque  species  sit  aliud  etc. , 
accipiatur  limitative,  idest,  quod  per  haec  duo  limitetur  id 
quod  dixerat,  scilicet  omnibus  modis  idem ;  ac  si  dixisset, 
sunt  omnibus  modis  idem  quoad  haec  duo.  Et  sic  dubium 
motum  locum  non  habet. 

Et  licet  hic  sensus  litterae  consonet,  pro  quanto  in  ar- . 
ticulo  4  quaerendum  restat  utrum  intelligere  Dei  sit  idem 
quod  ipse  Deus;  considerantibus  tamen  quod  hic  est  sermo 


Cf.  num.  I. 


lyo 


QUAESTIO  XIV,  ARTICULUS  III 


Num.  III. 


de  intellecti  et  intellectus  identitate,  et  quod  dubium  restans 
de  intelligere  remanet,  pro  quanto  sunt  aliquae  difficultates 
ex  propriis  ipsius  intelligere,  ut  distinguitur  contra  intelle- 
ctum,  dici  aliter  posse  videtur,  acceptando  quod  ly  ita  sci- 
licet  ut  neque  careat  specie  etc. ,  teneatur  expositive. 

V.  Et  ad  dubium  motum  *  respondetur,  quod  exclusio 
horum  duorum  adaequat  omnimodam  identitatem  intelle- 
ctus  et  intellecti.  Sed  nomine  speciei  non  est  intelligenda 
species  impressa  tantum ,  sed  universaliter  tam  impressa 
quam  expressa.  Ubi  enim  intellectus  et  species  universaliter 
non  distinguitur,  ibi  intellectus  et  intellectum  omnino  est 
idem.  Et  hoc  in  doctrina  s.  Thomae  est  indubie  verum : 
quoniam  conceptus  ipse  est  species  expressa,  quae  in  solo 
Deo  est  substantia;    et  sic  in    nullo    alio   salvatur   integre 


exclusio  horum  duorum.  Utrum  autem  hoc  sufficiat  secun- 
dum  aliorum  philosophorum  dogmata,  non  est  praesentis 
negotii,  sed  in  III  de  Anima,  vel  in  XII  Metaphys.  dicetur. 
Quod  autem  sic  universaliter  in  praesenti  littera  suma- 
tur  species ,  textus  insinuat  per  illa  verba ,  cum  est  actu 
intelligens.  Si  de  specie  impressa  tantum  intenderet,  non 
oportuisset  dicere  cum  est  actu  intelligens ;  cum  illa  etiam 
insit  cum  intellectus  noster  non  est  actu  intelligens,  sed 
dormiens.  Unde,  explanando  speciem  intelligibilem  per  sta- 
tum  inteUectus  in  actu  secundo,  insinuavit  quod  universa- 
liter  de  specie  loqueretur  concurrente  ad  actum  secundum, 
qui  est  intelligere.  Constat  autem  ad  illum  concurrere 
utramque  speciem.  De  specie  ergo  universaliter  est  sermo 
interpretandus,  ut  universalior  sit  sensus. 


Qu.  XV. 

a 


Qu.  VII,  art.  i. 
T 


ARTICULUS  TERTIUS 

UTRUM  DEUS  COMPREHENDAT  SEIPSUM 

I  Sent.,  dist.  xliii,  qu.  i,  art.   i,  ad  4;  III,  dist.  xiv,  art.  2,  qu'  1;  I  Cont.  Gent.,  cap.  iii;  III,  cap.  lv; 
De   Verit.,  qu.  11,  art.  2,  ad  5 ;   Compend.   TTteol.,  cap.  cvi. 


♦D  TERTiuM  sic  pROCEDiTUR.  Videtur  quod 
I  Deus  non  comprehendat  seipsum.  Dicit 
^enim  Augustinus ,  in  libro  Octoginta 
)^triu7n  Quaest.  *,  quod  id  "■  quod  compre- 
hendit  se,  finitum  est  sibi.  Sed  Deus  est  omnibus 
modis  infinitus.  Ergo  non  comprehendit  se. 

2.  Si  ^  dicatur  quod  Deus  infinitus  est  nobis, 
sed  sibi  finitus,  contra:  verius  est  unumquodque 
secundum  quod  est  apud  Deum,  quam  secundum 
quod  est  apud  nos.  Si  igitur  Deus  sibi  ipsi  est 
finitus,  nobis  autem   infinitus,  verius  est  Deum 

infinitum.  Quod   est  contra 
Non   ergo  Deus   compre- 


esse  finitum ,  quam 


*  determinata  '' 


prius 

hendit  seipsum. 

Sed  contra  est  quod  Augustinus  dicit  ibidem : 
omne  quod  intelligit  se ,  comprehendit  se.  Sed 
Deus  intelligit  se.  Ergo  comprehendit  se. 

Respondeo  dicendum  quod  Deus  perfecte  com- 
prehendit  seipsum.  Quod  sic  patet.  Tunc  enim 
dicitur  aliquid  comprehendi,  quando  pervenitur 
ad  finem  cognitionis  ipsius:  et  hoc  est  quando 
res  cognoscitur  ita  perfecte ,  sicut  cognoscibilis 
est  '\  Sicut  propositio  demonstrabilis  comprehen- 
ditur,  quando  scitur  per  demonstrationem :  non 
autem  quando  cognoscitur  per  aliquam  rationem 
probabilem.  Manifestum  est  autem  quod  Deus 
ita  perfecte  cognoscit  seipsum,  sicut  perfecte  co- 
gnoscibilis  est.  Est  enim  unumquodque  cogno- 
scibile  secundum  modum  sui  actus :  non  enim 
cognoscitur   aliquid  secundum   quod  in  potentia 


est ,  sed  secundum  quod  est  in  actu ,  ut  dicitur 

in  IX  Metaphys.  *  Tanta  est  autem   virtus   Dei  '  s.  jh  lect.  x. 

j  ,....-  Did.  hb.  VIII, 

m  cognoscendo,  quanta  est  actualitas  eius  in  exi-  "p.ix,  n.  e. 

stendo :  quia  per  hoc  quod  actu  est,  et  ab  omni 

materia  et  potentia  separatus,  Deus  cognoscitivus 

est,  ut  ostensum  est  *.  Unde  manifestum  est  quod  '  Art.  i,  j. 

tantum  seipsum  cognoscit,  quantum  cognoscibilis 

est.    Et   propter  hoc   seipsum   perfecte   compre- 

hendit. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  comprehendere, 
si  proprie  accipiatur,  significat  aliquid  habens  et  '  ' 

includens  alterum.  Et  sic  oportet  quod  omne 
comprehensum  sit  finitum,  sicut  omne  inclusum. 
Non  sic  autem  comprehendi  dicitur  Deus  a  se- 
ipso ,  ut  intellectus  suus   sit  aliud  ^  quam    ipse ,  C 

et  capiat  ipsum  et  includat.  Sed  huiusmodi  lo- 
cutiones  per  negationem  sunt  exponendae.  Sicut 
enim  Deus  dicitur  esse  in  seipso ,  quia  a  nullo 
exteriori  continetur;  ita  dicitur  comprehendi  a 
seipso,  quia  nihil  est  sui  quod  lateat  ipsum.  Dicit 
enim  Augustinus ,  in  libro  de  Videndo  Deum  *, 
quod  totum  comprehenditur  pidendo,  quod  ita  vi- 
detur,  ut  nihil  eius  lateat  videntem. 

Ad  secundum  dicendum  quod,  cum  dicitur  Deus 
finitus  est  sibi,  intelligendum  est  secundum  quan- 
dam  similitudinem  proportionis;  quia  sic  se  habet 
in  non  excedendo  intellectum  suum,  sicut  se  habet 
aliquod  "  finitum   in  non   excedendo  intellectum  i 

finitum.  Non  autem  sic  dicitur  Deus  *  sibi  finitus,  " 

quod  ipse  intelligat  se   esse  aliquid  finitum. 


•    Epist.    cxLvii 
(al.  cxu),  cap.  IX. 


a)  quod  id.  -  Om.  codices  et  a  b. 

^)  Si.  -  Si  ergo  ACDEpB,  5i  autem  sB. 

Y)  prius  determinata.  -  praedeterminata  ABDGa,  determinata  CE, 
primo  determinata  F. 

3)  et  hoc  ...  cognoscibilis  est.  -  et  hoc  quando  cognoscitur  ita  per- 
fecte  sicut  cognoscibile  est  FGa. 


e)  habens  et.  -  habens  vel  A,  om 
t.)  aliud.  -  alius  ABCDE. 
r,)  aliquod.  -  aliquid  P. 
6)  Deus,  -  Om.  codices   et  edd.  a  b 
esse  finitum  ABCDEF. 


B. 


Pro  esse  aliquid  finitum. 


Commentaria  Oardinalis  Caietani 


TiTULus  darus  ex  corpore.  -  In  corpore  una  conclusio, 
responsiva  quaesito  affirmative:  Deus  perfecte  compre- 
hendit  seipsum.  -  Probatur.  Deus  ita  perfecte  cognoscit  se- 
ipsum,  sicut  perfecte  cognoscibilis  est :  ergo  perfecte  com- 
prehendit  seipsum. 

Antecedens  probatur  sic.  Unumquodque  tantum  est  co- 
gnoscibile,  quantum  est  actu :  ergo   tanta    est  Dei  cogno- 


scibilitas ,  quanta  est  actualitas.  Rursus ,  Deus  est  cogno- 
scitivus  per  hoc,  quod  est  actus  ab  omni  materia  et  po- 
tentia  separatus :  ergo  tanta  est  vis  cognoscitiva ,  quanta 
est  actualitas.  Igitur,  utrinque  concludendo,  sequitur:  tanta 
est  cognoscibilitas,  quanta  vis  cognoscitiva,  et  e  converso. 
-  Assumptum  primum  patet  ex  IX  Metaphys.  Assumptum 
vero  secundum  ex  art.  1   et  2. 


QUAESTIO  XIV,  ARTICULUS  IV 


Consequentia  autem  probatur  ex  ratione  comprehen- 
sionis,  sic.  Comprehendere  est  ad  fineni  cognitionis  alicuius 
pervenire :  ergo  est  ita  perfecte  cognoscere  rem ,  sicut  res 
est  cognoscibilis.  Ergo,  si  Deus  ita  perfecte  cognoscit,  se- 
quitur :  ergo  comprehendit.  -  Omnia  sunt  clara.  Et  tamen 


171 

in  littera  declaratur  ratio  comprehensionis  exemplariter,  in 
cognitione  propositionis  demonstrabilis.  Finis  enim  cogni- 
tionis  ipsius  non  habetur,  quousque  demonstretur :  quo- 
niam  semper  maneret  plus  cognoscibilis  quam  cognita 
esset. 


ARTICULUS  QUARTUS 

UTRUM  IPSUM  INTELLIGERE  DEI   SIT   EIUS  SUBSTANTIA 
I  Cont.  Gent.,  cap.  xlv;  Compend.  TheoU,  cap.  xxxi;  XH  Metaphys,,  lect.  xi. 


»D  QUARTUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 

ipsum  intelligere  Dei  non  sit  eius  sub- 

*stantia.   Intelligere    enim    est    quaedam 

jioperatio.  Operatio  autem  aliquid  signi- 

ficat  procedens  ab  operante.  Ergo  ipsum   inteili- 

"  gere  Dei  non  est  ipsa  Dei  "  substantia. 

2.  Praeterea,  cum  aliquis  inteliigit  se  intelli- 
gere,  hoc  non  est  intelligere  aliquid  magnum  vel 
principale  intellectum ,  sed  intelligere  quoddam 
secundarium  et  accessorium,  Si  igitur  Deus  sit 
ipsum  intelligere,  intelligere  Deum  erit  sicut  cum 

?  intelligimus  ^  intelligere.  Et  sic  non  erit   aliquid 

magnum  intelligere  Deum. 

3.  Praeterea,  omne  intelligere  est  aliquid  in- 
telligere.  Cum  ergo  Deus  inteiligit  se,  si  ipsemet 
non  est  aliud  quam  suum  intelligere,  intelligit  se 

T  intelligere ,  et  intelligere  se  intelligere  se  '',  et  sic 

in  infinitum.  Non  ergo  ipsum  intelligere  Dei  est 
eius  substantia. 

Sed  contra  est  quod  dicit  Augustinus,  lib.  VII 

ub^i  "ap'iv''  ^^  Trin.  *:  Deo  hoc  est  esse,  qiiod  sapientem  esse. 
Hoc  autem  est  sapientem  esse,  quod  intelligere. 
Ergo  Deo  hoc  est  esse,  quod  intelligere,  Sed  esse 

*  Qu.  III,  art.  4-  Dei  est  eius  substantia,  ut  supra  *  ostensum  est, 
Ergo  intelligere  Dei  est  eius  substantia. 

Respondeo  dicendum  quod  est  necesse  dicere 
quod  intelligere  Dei  est  eius  substantia,  Nam  si 
intelligere  Dei  sit  aliud  quam  eius  substantia, 
oporteret,  ut  dicit  Philosophus  in  XII  Metaphys.*, 
quod  aliquid  aliud  esset  actus  et  perfectio  sub- 
stantiae  divinae ,  ad  quod  se  haberet  substantia 
divina  sicut  potentia  ad  actum  (quod  est  omnino 


'  S.  Th.  lect.  XI. 
-  Did.  lib.  XI, 
cap.  IX,  n.  I. 


Art.  2. 


impossibile) :  nam  intelligere  est  perfectio  et  actus 
intelligentis. 

Hoc  autem  qualiter  sit,  considerandum  °  est. 
Sicut  enim  supra  *  dictum  est,  intelligere  non  est 
actio  progrediens  ad  aliquid  extrinsecum,  sed 
manet  in  Operante  sicut  actus  et  perfectio  eius, 
prout  esse  est  perfectio  existentis :  sicut  enim  esse 
consequitur  formam  ',  ita  intelligere  sequitur  spe-  £ 

ciem  intelligibiiem.  In  Deo  autem  non  est  forma 
quae  sit  aliud  quam  suum  esse,  ut  supra  *  osten-  *  Qu.  m,  art.  4. 
sum  est.  Unde,  cum  ipsa  sua  essentia  sit  etiam 
species  intelligibilis,  ut  dictum  est  *,  ex  necessitate 
sequitur  quod  ipsum  eius  intelligere  sit  eius  es- 
sentia  et  eius  esse. 

Et  sic  patet  ex  omnibus  praemissis  *  quod  in 
Deo  intellectus  ^,  et  id  quod  intelligitur,  et  spe- 
cies  intelligibilis,  et  ipsum  intelligere,  sunt  omnino 
unum  et  idem.  Unde  patet  quod  per  hoc  quod  "■ 
Deus  dicitur  intelligens,  nulla  multiplicitas  ponitur 
in  eius  substantia. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  intelligere  non 
est  operatio  exiens  ab  ipso  operante,  sed  manens 
in  ipso. 

Ad  secundum  dicendum  quod,  cum  intelligitur 
illud  intelligere  quod  non  est  subsistens,  non  in- 
telligitur  aliquid  magnum;  sicut  cum  intelligimus 
intelligere  nostrum,  Et  ideo  non  est  simile  de 
ipso  intelligere  divino ,  quod  est  subsistens. 

Et  per  hoc  patet  responsio  ad  tertium.  Nam 
intelligere  divinum,  quod  est  in  seipso  subsistens, 
est  sui  ipsius ;  et  non  '  alicuius  alterius ,  ut  sic 
oporteat  procedere  in  infinitum. 


Art.  2. 


Hic  et  art.  2. 


a)  Dei.  -  Omittit  P, 

P)  cum  intelligimus.  -  intelHgimus  nos  B.  -  aliquid  om.  FG. 

f)  intelligit  se  intelligere,  et  intelligere  se  intelligere  se.  -  intelli- 
git  se  intelligere  se  ACEsD,  intelliget  se  intelligere  et  intelligere  in- 
telligere  B,  se  intelligere  pD,  intelligit  se  intelligere  se  et  intelligere 
intelligere  se  FGa. 

8)  considerandum.  -  sic  considerandum  BFGa. 


c)  consequitur  formam.  -  sequitur  formam  C.  -  Pro  sequitur  spe- 
ciem,  consequitur  speciem  ABDEF. 

!^)  intellectus.  -  intelligens  addunt  FGab. 

7))  quod  per  hoc  quod.  —  ex  hoc  quod  cum  B,  ad  hoc  quod  D,  per 
hoc  quod  Vab.  -  Pro  intelligens,  intellectus  ACE,  intellectus  vel  in- 
telligens  B. 

6)  non.  -  est  addunt  codices  et  ed.  a;  item  ed.  b  post  alterius. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


Cf.  num.  IV. 


TiTULus  clarus.  -  In  corpore  duo:  primo,  conclusio  re- 
sponsiva  quaesito  affirmative;  secundo,  epilogus  ante- 
dictorum  *, 

II,  Quoad  primum,  conclusio  est:  Intelligere  Dei  est 
eius  substantia,  -  Probatur  dupliciter.  Primo ,  ducendo  ad 
impossibile,  cum  Aristotele,  Si  intelligere  Dei  esset  aliud  a 
substantia,  sequeretur  quod  divina  substantia  se  haberet  ad 
aliquid  aliud,  ut  potentia  ad  actum  et  perfectionem :  hoc 
est  impossibile :  ergo,  -  Consequentia  probatur :  quia  intel- 
ligere  est  perfectio  et  actus  intelligentis. 

Secundo,  probatur  ostensive.  Substantia  Dei  est  suum 
esse,  et  sua  species  intelligibilis :  ergo  intelHgere  Dei  est 
sua  substantia.  -  Antecedens,  quoad  primam  partem,  patet 


ex  quaestione  iii:  quoad  secundam,  ex  2  articulo  huius 
quaestionis.  Consequentia  vero  probatur,  Intelligere  est 
actus  manens  in  inteUigente ,  ut  esse :  ergo ,  si  substantia 
intelligentis  est  suum  esse  et  ipsa  species  intelligibilis,  opor- 
tet  quod  sit  suum  intelligere,  Assumptum  probatur:  quia 
intelligere  consequitur  speciem,  ut  esse  formam. 

III.  Ad  evidentiam  consequentiae,  cum  sua  probatione, 
quoniam  occulta  aliqualiter  est  propter  sui  profunditatem 
ac  formalitatem,  notanda  sunt  tria  *,  Primo,  quod  in  littera 
quatuor  dicuntur  de  intelligere :  scilicet,  quod  manet  in 
intelligente ;  quod  ut  actus  et  perfectio  eius ;  quod  ut  esse 
est  actus  existentis ;  quod  consequitur  intelligibilem  spe- 
ciem  ut  existere  formam,  Quorum  duo  prima  non  proban- 


duo  editiones. 


172 


QUAESTIO  XIV,  ARTICULUS  V 


•  Comment.,  n.v 

sq. 

*■  Art.  2 ,  Com- 

ment. 


tur,  quia  clara  sunt.  Tertium  autem  probatur  per  quartum, 
quod  relictum  est  pro  constanti. 

Adverte  secundo,  quod  quartum  dictum ,  scilicet  quod 
intelligere  consequitur  speciem  intelligibilem  ut  esse  for- 
mam,  quoad  tria,  quantum  ad  propositum  spectat,  verifi- 
catur.  Primo,  quoad  causalitatem:  quoniam  forma  est  ratio 
essendi,  et  species  intelligibilis  est  ratio  intelligendi.  Secundo, 
quoad  necessitatem :  quoniam  formam  in  actu,  necessario 
comitatur  existere ;  et  speciem  intelligibilem  in  actu ,  non 
medio  modo  inter  potentiam  et  actum,  necessario  comita- 
tur  intelligere.  Tertio ,  quoad  modum  causandi :  quoniam 
forma,  complendo  quod  est,  facit  esse;  et  species  intelligi- 
bilis  in  actu,  non  in  genere  entis,  sed  in  genere  intelligibilis 
complendo  intellectum,  facit  intelligere,  ut  ex  i  articulo 
huius  quaestionis  *,  et  dictis  in  qu.  xn  **  patere  potest.  - 
Ex  his  autem,  et  praecipue  ex  hoc  ultimo,  liquet  tertium 
dictum  litterae ,  quod  est  effectus  huius  quarti.  Sequitur 
enim  ex  his,  quod  intelligere  est  perfectio  intelHgentis  ut 
existere  est  perfectio  existentis ;  idest ,  intelligere  ea  pro- 
portione  perficit  intelligentem,  qua  esse  perficit  existentem; 
imo,  intelligere  est  ipsum  esse  intelligentis  in  genere  in- 
telligibili,  sicut  esse  est  ipsum  esse  entis  in  genere  entium. 

Adverte  tertio,  quod  substantia  divina  est  forma ,  imo 
actus  purus,  et  in  genere  entium,  et  in  genere  intelligibi- 
lium.  Et  ratione  primi,  est  ratio  essendi,  et  dicitur  ens ; 
ratione  vero  secundi,  est  ratio  intelligendi,  et  vocatur /orwia 


seu  species  intelligibilis,  Unde  esse  Dei  respondet  substan- 
tiae  suae  ut  puro  actui  in  genere  entium;  intelligere  vero 
respondet  eidem  in  genere  intelligibilium.  Et  proportiona- 
biliter  sic,  quod  intelligere  est  esse  substantiae  divinae,  ut 
species  est  intelligibilis,  in  genere  intelligibili ,  ut  existere 
est  esse  eiusdem  in  genere  entium.  Et  propterea  conse- 
quentia,  cum  sua  probatione,  fuit  optima  et  formalis,  ar- 
guens  ex  concursu  utriusque  formae  in  unam,  et  identifica- 
tione  illius  unius  cum  proprio  esse  secundum  unum  genus. 
Ex  his  enim  duobus  in  antecedente  assumptis,  primo  quod 
substantia  est  ipsa  species  intelligibilis ,  ac  per  hoc  est 
forma  in  utroque  genere,  secundo  quod  substantia  Dei  est 
suum  esse,  ac  per  hoc  identijicat  sibi  esse  in  genere  en- 
tium,  infertur,  ergo  oportet  etiam  quod  *  sit  suum  intelli- 
gere,  idest,  quod  identificet  sibi  esse  suum  quod  sibi  con- 
venit  in  genere  intelligibili.  Non  enim  minor  est  efficacia, 
infinitas,  aut  actualitas  substantiae  divinae  in  genere  intel- 
ligibili,  quam  in  genere  entium.  Et  si  oppositum  diceretur, 
sequeretur  quod  non  esset  actus  purus  in  genere  intelli- 
gibili.  Intellectus  enim  in  actu  in  genere  intelligibili ,  qui 
claudit  in  se  naturam  cognoscentis  et  cogniti  ut  sic,  com- 
paratur  ad  intelligere  ut  potentia  ad  actum,  ut  ens  ad  esse. 
IV.  Quoad  secundam  *,  epilogus  adunans  triplicem  iden- 
titatem,  patet;  cum  corollario  suo,  quod  nullam  ponit  di- 
versitatem  in  Deo  ipsum  esse  intelligentem.  Omnia  clara 
sunt. 


*  quod  om.  edd. 
1508,  1514. 


Cf.  num.  I. 


QU.   XLVI. 


Art.  praec. 
a 


Vers.  13. 


ARTICULUS  QUINTUS 

UTRUM  DEUS  COGNOSCAT  ALIA  A  SE 

I  Sent.,  dist.  xxxv,  art  2;  I  Cont.  Gent.,  cap.  xlviii,  xlix;   De  Verit.,  qu.  11,  art.  3;  Compend.  Theol.,  cap.  xix; 

XII  Metaphys,,  lect.  xi;  De  Causis,  lect.  xin. 


>D  QuiNTUM  sic  PROCEDiTUR.  Vidctur  quod 
Deus  non  cognoscat  alia  a  se.  Quaecum- 
'que  enim  sunt  alia  a  Deo,  sunt  extra 
^ipsum.  Sed  Augustinus  dicit,  in  libro 
Ocioginta  trium  Qu.  *,  quod  neque  quidquam  Deus 
extra  seipsum  intuetur,  Ergo  non  cognoscit  alia  a  se. 

2.  Praeterea,  intellectum  est  perfectio  intelli- 
gentis.  Si  ergo  Deus  intelligat  alia  a  se,  aliquid 
aliud  erit  perfectio  Dei,  et  nobilius  ipso.  Quod 
est  impossibile. 

3.  Praeterea,  ipsum  intelligere  speciem  habet 
ab  intelligibili,  sicut  et  omnis  alius  actus  a  suo 
obiecto:  unde  et  ipsum  intelligere  tanto  est  no- 
bilius,  quanto  etiam  nobilius  est  ipsum  quod  in- 
telligitur.  Sed  Deus  est  ipsum  suum  intelligere,  ut 
ex  dictis  *  patet.  Si  igitur  Deus  intelligit  aliquid 
aliud  a  se,  ipse  Deus  specificatur  "  per  aliquid 
aliud  a  se:  quod  est  impossibile.  Non  igitur  in- 
telligit  alia  a  se. 

Sed  contra  est  quod  dicitur  Hebr.  iv*:  omnia 
nuda  et  aperta  sunt  oculis  eius. 

Respondeo  dicendum  quod  necesse  est  Deum 
cognoscere  alia  a  se.  Manifestum  est  enim  quod 
seipsum  perfecte  intelligit:  alioquin  suum  esse 
non  esset  perfectum ,  cum  suum  esse  sit  suum 
intelligere  ^.  Si  autem  perfecte  aliquid  cognosci- 
tur,  necesse  est  quod  virtus  eius  perfecte  cogno- 
scatur,  Virtus  autem  alicuius  rei  perfecte  cognosci 
non  potest,  nisi  cognoscantur  ea  ad  quae  virtus 


se  extendit.  Unde,  cum  virtus  divina  se  extendat 
ad  alia,  eo  quod  ipsa  '  est  prima  causa  effectiva 
omnium  entium,  ut  ex  supradictis  *  patet;  ne- 
cesse  est  quod  Deus  alia  a  se  cognoscat.  -  Et  hoc 
etiam  evidentius  fit,  si  adiungatur  quod  ipsum 
esse  causae  agentis  primae,  scilicet  Dei,  est  eius 
intelligere.  Unde  quicumque  effectus  praeexistunt 
in  Deo  sicut  in  causa  prima,  necesse  est  quod 
sint  in  ipso  eius  intelligere  * ;  et  quod  omnia  in 
eo  sint  secundum  modum  intelligibilem :  nam 
omne  quod  est  in  altero,  est  in  eo  secundum 
modum  eius  in  quo  est. 

Ad  sciendum  autem  qualiter  alia  a  se  cogno- 
scat,  considerandum  est  quod  duphciter  aliquid 
cognoscitur:  uno  modo,  in  seipso;  alio  modo, 
in  altero.  In  seipso  quidem  cognoscitur  aliquid, 
quando  cognoscitur  per  speciem  propriam  adae- 
quatam  ipsi  cognoscibili:  sicut  cum  oculus  videt' 
hominem  per  speciem  hominis.  In  alio  autem 
videtur  id  quod  videtur  per  speciem  continentis : 
sicut  cum  pars  videtur  in  toto  per  speciem  to- 
tius,  vel  cum  homo  videtur  in  speculo  per  spe- 
ci^m  speculi,  vel  quocumque  alio  modo  contingat 
aliquid  in  alio  videri. 

Sic  igitur  dicendum  est  quod  Deus  seipsum 
videt  in  seipso,  quia  seipsum  videt  per  essentiam 
suam.  Alia  autem  a  se  videt  non  in  ipsis,  sed  in 
seipso,  inquantum  essentia  sua  continet  similitu- 
dinem  aliorum  ab  ipso. 


o)  specificatur.  -  specificabitur  FGafr. 

P)  intelligere.  -  quia  sicut  suum  inlelligere  esset  imperfectum,  ita 
et  suum  esse,  cum  unum  sit  aliud  addit  B. 

Y)  ipsa.  -  Om.  A,  ipse  ceteri.  -  omnium  om.  ACDEFG. 


S)  Unde  quicumque  effectus  ...  in  ipso  eius  intelligere.  -  Omittunt 
BCDEFGpA  et  editio  a.  -  Pro  et  quod  omnia  in  eo  sint,  et  quia  omnia 
in  eo  sint  FGa. 

e)  videt.  -  videret  ACEFGpD. 


Qu.  II,  art.  3. 


QUAESTIO  XIV,  ARTICULUS  V 


173 


Ad  primum  ergo  dicendum  quod  verbum  Augu- 

^  stini  dicentis  ^  quod  Deus  nihil  extra  se  intuetur, 

1  non  est  sic  intelligendum,  quasi  '''  nihil  quod  sit 

extra  se  intueatur:  sed  quia  id  quod  est  extra  se- 

'  in  corpore.      ipsum,  non  intuctur  nisi  in  seipso,  ut  dictum  est  *. 

Ad    secundum    dicendum    quod    intellectum    est 

®  perfectio    intelligentis,  non    quidem  *  secundum 

suam  substantiam,  sed  secundum  suam  speciem, 

secundum    quam  est  in   intellectu,  ut   forma  et 

perfectio  eius :   lapis  enim  noti  est  in  anima,  sed 

-s^¥h.7e'ct.xm;  -^F^cze^  cius,  ut  dicitur  in  III  de  Anima*.  Ea  vero 

quae  sunt  alia  a  Deo,  intelliguntur  a  Deo  inquan- 

tum  essentia  Dei  continet  species  eorum,  ut  di- 

ctum  est  *.  Unde  non  sequitur  quod  aliquid  aliud 

sit  perfectio  divini  intellectus,  quam  ipsa  essen- 

tia  Dei. 


In  corpore. 


Ad  tertium  digendum  quod  ipsum  intelligere 
non  specificatur  per  id  quod  in  alio  intelligitur, 
sed  per  principale  intellectum,  in  quo  alia  intel- 
liguntur.  Intantum  enim  ipsum  intelligere  speci- 
ficatur  per  obiectum  suum,  inquantum  forma  in- 
telligibilis  est  principium  intellectualis  operationis: 
nam  omnis  operatio  specificatur  per  formam  quae 
est  principium  operationis,  sicut  calefactio  per 
calorem.  Unde  per  illam  formam  intelligibilem 
specificatur  intellectualis  operatio,  quae  facit  in- 
tellectum  in  actu.  Et  haec  est  species  principalis 
intellecti :  quae  in  Deo  nihil  est  aliud  quam  es- 
sentia  sua,  in  qua  omnes  species  rerum  com- 
prehenduntur.  Unde  non  oportet  quod  ipsum  in- 
telligere  divinum,  vel  potius  ipse  Deus,  specifi- 
cetur  per  aliud  quam  per  essentiam  divinam. 


l^)  verbum  Augustint  dicentis.  -  cum  Augtistinus  dicit  B.  j         9)  quidem. 

»l)  quasi.  -  quod  BFG.  -  Pro  quod  sit,  sit  quod  ACEpBD.  |   quod  FG. 


Om.   ABCDEF.  -  Pro   secundum   quam ,   secundum 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


TITULUS   in    communi    quaerit,    non   distinguendo   quod 
quid  est  ab  an  est.  -  In  corpore  duo :  primo,  [respondet 
quaesito  affirmative ;  secundo,  assignat  modum  quo  verifi- 

*  Cf.  num.  VII.     catur  conclusio  *. 

II.  Quoad  primum,  conclusio  est:  Necesse  est  Deum 
cognoscere  alia  a  se.  -  Probatur  dupliciter.  Primo  sic.  Deus 
perfecte  seipsum  intelligit :  ergo  perfecte  cognoscit  virtutem 
suam :  ergo  ea  ad  quae  se  extendit  virtus    sua :  ergo  alia 

*  Art.  2.  a  se.  -  Antecedens,  licet  ex  praedictis  *  probatum  sit,  iterum 

probatur ,  ducendo  ad  impossibile,  scilicet:  si  Deus  non 
perfecte  se  intelligit,  ergo  esse  suum  non  est  perfectum; 
hoc  est  impossibile.  Et  tenet  sequela:  quia  suum  esse  est 
suum  intelligere.  -  Prima  consequentia  relinquitur  per  se 
nota.  Secunda  vero  probatur:  quia  aliter  virtus  non  per- 
fecte  cognoscitur,  ut  patet.  Tertia  autem:  quia  virtus  di- 
vina  se  extendit  ad  alia  a  se.  Quod  probatur :  quia  est 
prima  causa  omnium. 

Secundo  probatur  sic,  seu  confirmatur.  Esse  primae  cau- 
sae  est  eius  intelligere:  ergo  omnes  effectus  praeexistentes 
in  prima  causa,  sunt  in  eius  intelligere:  ergo  sunt  in  ea 
modo  intelligibili.  -  Probatur  sequela :  quia  unumquodque 
est  in  altero,  modo  eius  in  quo  est. 

III.  Circa  has  rationes  adverte,  quod  bis  in  littera  assu- 
mitur  haec  propositio,  esse  Dei  est  eius  intelligere :  semel 
ad  probandum  antecedens  primae  rationis ;  et  semel  consti- 
tuitur  antecedens  secundae  rationis.  Et  prima  quidem  vice, 
de  divinis  humano  more  loquendo,  interpretari  potest  utro- 
que  modo,  scilicet  formaliter  et  identice.  Formaliter  qui- 
dem,  quia   intelligere  est    formaliter  esse  Dei,  inquantum 

'  Art.  praeced.;  intelligens  est,  ut  patet  ex  dictis  *:  et  propterea,  si  esset  im- 
perfectum,  esse  Dei  concluderetur  imperfectum.  Identice 
vero ,  quia  etiam  sic  infertur  intentum,  subintellectis  pro- 
positionibus  communibus.  Quoniam ,  cum  intelligere  Dei 
subiective  et  obiective  sit  capax  perfectionis  omnimodae  se- 
cundum  se,  et  sit  idem  cum  esse  Dei,  si  est  imperfectum, 
necessario  sequitur,  ergo  esse  Dei  est  imperfectum ,  a  po- 
steriori,  ex  imperfectione  posterioris,  inferendo  imperfectio- 
nem  prioris  identificantis  sibi  posterius.  Si  enim  omnino 
perfectum  esset  identificans,  nuUara  imperfectionem  identi- 
ficati  permitteret. 

*Cf.  num.praec.  IV.  Sed  secunda  vice  *,  ambiguum  est  quonam  pacto 
sumatur.  Si  enim  sumitur  formaliter,  falsum  est.  Quoniam 
hic  est  sermo,  non  de  esse  Dei  quasi  in  communi,  ut  prius, 
sed  de  esse  Dei  ut  fundat  virtutem  activam:  quia  in  tali 
esse  praeexistunt  omnes  effectus  causae  activae.  Tale  autem 
esse  aliud  est  formaliter  ab  intelligere,  cum  sit  perfectio  na- 
turaliter  prior,  etc.  -  Si  vero  sumitur  identice,  assumptum 
est  verum:  sed  ratio  nihil  valet.  Quoniam  ex  formali  et 
identica  non  sequitur  formalis :  sic  autem  esset  in  propo- 
sito.  Quoniam  ista,  omnes  effectus  praeexistunt   in   esse 


primae  causae,  est  formalis :  ista  vero,  esse  primae  causae 
est  suum  intelligere,  est  identica:  et  consequenter,  ex  eis 
non  potest  inferri  ista  formalis,  ergo  omnes  huiusmodi 
effectus  sunt  in  intelligere  Dei.  -  Et  confirmatur  dubitatio : 
quia  non  valet:  omnes  effectus  sunt  in  esse  Dei,  esse  Dei 
est  relatio,  ergo  omnes  effectus  sunt  in  relatione,  et  per 
modum  relationis.  Et  similiter  non  valet,  subsumendo :  esse 
Dei  est  eius  velle,  ergo  omnes  effectus  sunt  in  velle  Dei, 
et  per  modum  voluntatis.  Igitur  nec  de  intelligere  valet. 

V.  Ad  hoc  dicitur  dupliciter.  Primo,  quod  in  hoc  an- 
tecedente  illa  propositio,  intelligere  Dei  est  suum  esse, 
identica  est  quoad  nos,  licet  secundum  se  sit  formalis.  Et 
cum  dicitur ,  ex  identica  et  formali  etc. ,  conceditur.  Sed 
cum  hoc  stat  quod  ex  tali  identica  cum  tali  formali  se- 
quatur  formalis;  idest,  licet  non  sequatur  gratia  formae, 
sequitur  tamen  gratia  materiae.  Sic  autem  est  in  proposito. 
Quoniam,  de  perfectionibus  naturalibus  Dei  loquendo,  ex 
identitate  earum  sequitur  quod  quidquid  est  in  una  modo 
proprio  illius,  est  in  alia  modo  proprio  iUius  alius.  Et  hoc 
ideo  est,  quia  perfectiones  naturales  Dei  habent  naturali- 
ter  quidquid  perfectionis  habere  possunt  secundum  suas 
rationes  formales.  Et  cum  omnes  possint  esse  infinitae, 
sunt  aequales :  et  sic  quaeUbet  modo  sibi  proportionali  ad 
omnia  se  naturaliter  extendit,  ad  quae  una  se  extendit.  Et 
propterea,  cum  intelligere  Dei  sit  perfectio  naturalis  ipsius 
Dei,  et  esse  simiUter,  et  sunt  idem;  consequens  est  quod 
quaecumque  sunt  in  esse  ut  esse ,  et  per  modum  entis , 
sunt  in  intelligere  ut  inteUigere  *,  et  per  modum  intelU-  *  ut  in  inteiUge- 
gibilem.  -  Et  ex  hoc  patet  solutio  ad  instantias.  Nam  re-  T  cf.  num.'  seq. " 
lationes  divinae,  et  pertinentia  ad  illas,  non  sunt  perfectio- 
nes  formaliter.  Velle  autem  alia,  cum  pertinentibus  ad  ipsura, 
Ucet  sit  perfectio,  non  tamen  est  naturalis,  sed  libera. 

Secundo  dicitur,  et  melius,  et  proculdubio  ad  mentem 
litterae,  quod  iUa  propositio  est  formalis.  Quidquid  enim 
sit  de  esse  Dei,  esse  tamen  Dei  ut  primae  causae,  ut  sic, 
inteUigere  est:  quoniam  non  ex  eo  quod  est,  sed  ex  eo 
quod  intelligit,  et  ut  inteUigit,  non  ut  est,  causat  et  causa- 
tivus  naturaliter  est.  Nec  est  verum  quod  effectus  intelle- 
ctualis  causae  ut  sic,  praeexistant  in  esse,  ut  praevenit  in- 
teUigere.  Imo,  quod  praeexistant  in  esse,  est  per  accidens, 
idest,  ex  hoc  quod  intelligere  est  esse ,  ut  in  nobis  respe- 
ctu  artificialium  experimur.  IntelUgere  quippe  fundat  acti- 
vam  virtutem  omnis  inteUectualis  causae  ut  sic,  et  conse- 
sequenter  primae.  Et  propterea  notanter  in  littera  dicitur 
hoc  esse  evidentius,  si  adiungatur  quod  esse  primae  causae 
sit  eius  intelligere.  -  Et  sic  cessant  obiectiones.  Velle  enim 
est  determinans  causam  inteUectualera  ad  alterum  opposi- 
torura  producendum,  non  autera  constituens  ipsam:  et  pro- 
pterea  esse  primae  causae  non  est  velle  formaliter,  sed  in- 
teUigere. 


174 


QUAESTIO  XIV,  ARTICULUS  V 


Cf.  num.  11. 


Cf.  num. 


VI.  Circa  consequentiam  secundam  eiusdem  rationis  *, 
adverte  quod  consequens  dupliciter  interpretari  potest,  se- 
cundum  quod  intelligibile  dupliciter  sumitur.  Uno  modo, 
ut  distinguitur  contra  sensibile:  et  sic  esse  modo  intelli- 
gibili  in  aliquo,  nihil  aliud  est  quam  esse  immaterialiter  in 
illo.  Et  iuxta  hunc  sensum  plana  est  consequentia :  quo- 
niam,  si  esse  est  idem  quod  intelligere,  cum  intelligere  sit 
necessario  immateriale,  quod  est  in  esse,  erit  immaterialiter; 
quia  unumquodque  est  in  aliquo,  modo  illius  in  quo  est.  - 
Alio  modo,  ut  distinguitur  contra  ens,  prout  genus  intelli- 
gibile  distinguitur  a  genere  entis:  et  sic  esse  modo  intel- 
ligibili  in  aliquo,  est  relucere  in  eo  ut  obiectum  possibile 
intelligi.  Et  iuxta  hunc  sensum  consequentia  quoque  plana 
est.  Quoniam,  si  esse  est  intelligere,  omnia  quae  sunt  in 
esse,  sunt  in  intelligere  ut  intelligere  est,  idest  intelliguntur ; 
et  si  intelliguntur,  ergo  sunt  ut  intellecta  seu  intelligibilia ; 
quoniam  unumquodque  est  in  aliquo  per  modum  eius  in 
quo  est,  ac  per  hoc,  quae  sunt  in  intelligere,  sunt  modo 
intelligibili. 

Inter  hos  autem  duos  sensus  hoc  referre  videtur  in  pro- 
posito,  quod  iuxta  primum  sensum,  ex  primo  antecedente 
absque  medio  sequitur:  iuxta  secundum  vero ,  per  conse- 
quentiam  aliam  mediam,  quae  in  littera  fit.  Et  quamvis 
littera  neutrum  excludat,  quia  tamen  secundus  infert  pri- 
mum,  et  subtilior  ac  formalior  est,  ideo  amplectendus  est. 

VII.  Quoad  secundum  *,  assignatur  modus  quo  alia  a 
Deo,  cognoscuntur  ab  ipso,  unica  conclusione:  Alia  a  Deo, 
cognoscuntur  a  Deo  non  in  seipsis,  sed  in  ipso  Deo.  -  Pro- 
batur.  Deus  videt  seipsum  et  alia  per  essentiam  suam :  ergo 
seipsum  in  seipso,  alia  autem  a  se  non  in  seipsis,  sed  in 
substantia  sua. 

Antecedens  patet.  Consequentia  vero  probatur,  distin- 
guendo  videre  dupliciter,  in  seipso,  et  in  alio  ;  et  definiendo 
utrumque.  Ex  definitionibus  namque  eorum  patet  sequela. 
Nam  si  videri  in  seipso,  est  videri  per  propriam  et  adae- 
quatam  speciem;  videri  vero  in  alio,  est  videri  per  speciem 
alterius  in  quo  illud  est,  ut  in  littera  dicitur:  consequens 
est  quod,  ex  hoc  quod  Deus  per  essentiam  suam,  ut  spe- 
ciem,  videt  se  et  alia,  quod  se  in  se,  alia  non  in  seipsis,  sed 
in  ipso  videat ;  quia  constat  quod  essentia  sua  est  species 
adaequata  Deo,  et  non  aliis. 

VIII.  Adverte  hic  duo  pro  explanatione  litterae.  Primo, 
sensum  distinctionis  factae  in  littera  de  cognitione  in  se- 
ipso  vel  in  alio ;  quod  ly  in  seipso  seu  alio  tenetur  obie- 
ctive ;  ita  quod  videri  in  seipso  significat  videri  non  in  alio 
obiecto  seu  viso,  videri  autem  in  alio  significat  videri  in 
alio  obiecto,  seu  in  alio  viso. 

Secundo,  verificationem  definitionum  membrorum.  Cum 
enim  quaehbet  species  intelligibilis  aut  sensibihs  habeat  ali- 
quod  adaequatum  obiectum,  et  illud  proculdubio  sit  primo 
et  primum  et  illius  repraesentatum  et  obiectum;  oportet 
quod,  si  aliquod  est  adaequatum  obiectum  speciei,  quod 
non  in  alio  obiecto  repraesentetur  ab  illa,  sed  in  seipso;  et 
e  converso,  si  aliquod  non  in  alio  obiecto  repraesentatur 
ab  aliqua  specie,  oportet  quod  sit  adaequatum  repraesen- 
tatum  per  illam.  Si  enim  est  inadaequatum,  ergo  repraesen- 
tatur  in  alio,  scihcet  adaequato :  nam  omni  speciei  oportet 
respondere  aliquod  obiectum  adaequatum,  in  quo  omnia 
continentur  repraesentata  per  illam ;  alioquin  non  esset 
adaequatum  illi.  Et  similiter,  si  aliquid  repraesentatur  in 
alio  obiecto,  oportet  quod  sit  inadaequatum  obiectum  re- 
praesentatum  per  illam  speciem,  ut  patet.  Unde  patet  ratio 
utriusque  definitionis.  Optime  enim  definitur  visum  in  se- 
ipso  esse  quod  per  adaequatam  sibi  speciem  videtur:  et 
similiter,  visum  in  alio  esse  quod  per  speciem  continentis 
(in  quo  scilicet  relucet)  videtur. 

IX.  Circa  has  definitiones  occurrit  simul  dubium  diffi- 
cile,  cum  radice  diversitatis  opinionum,  de  modo  quo  Deus 
videt  alia. 

Ad  cuius  evidentiam ,  oportet  praelibare  quod  species 
repraesentativa  plurium,  ad  obiectum  adaequatum  compara- 
tur  uno  modo:  ad  obiectum  vero  inadaequatum  comparari 
potest  duobus  modis.  Nam  obiectum  adaequatum  non  nisi 
immediate,  immediatione  obiectiva ,  repraesentare  potest : 
obiectum  vero  inadaequatum  potest  repraesentare  mediate 


et  immediate.  Mediate  quidem,  repraesentando  ipsum  prout 
est  in  obiecto  adaequato :  tunc  enim  repraesentat  ipsum  me- 
diante  obiecto  adaequato.  Immediate  vero,  repraesentando 
ipsum  secundum  se,  abstrahendo  a  modo  quo  est  in  obiecto 
adaequato :  tunc  enim  immediate,  immediatione  obiectiva, 
de  qua  sola  est  hic  sermo,  ipsum  repraesentat ,  et  ut  sic 
non  repraesentat  ipsum  mediante  obiecto  primo.  Exemplum 
huius  est,  si  ponatur  aliquod  visibile,  puta  lignum,  iuxta 
speculum,  et  in  prospectu  Socratis  videntis;  et  ponamus, 
sive  vere  sive  false,  quod  non  sit  alia  species  in  Socrate  qua 
videt  ipsum  lignum  in  seipso,  et  qua  videt  lignum  in  spe- 
culo  (utroque  enim  modo  experimur  nos  simul  idem  vi- 
dere):  apparet  enim  quod  species  visibilis  illa  existens  in 
vidente ,  comparatur  ad  lignum  dupliciter ;  scilicet  imme- 
diate,  inquantum  est  ratio  videndi  illud  in  seipso ;  et  me- 
diate,  inquantum  est  ratio  videndi  illud  in  speculo. 

Ex  hac  autem  enucleatione,  ruit  primo  definitio  prima  *.  '  Cf.  num.  vn  et 
Nam  hanc  manifeste  sequitur,  quod  stat  aliquid  videri  in 
seipso  ,  et  tamen  non  per  speciem  adaequatam  sibi :  ut 
patet  in  inadaequato  repraesentato,  inquantum  immediate 
refertur  ad  speciem  repraesentantem.  -  Ruit  secundo  totus 
processus  litterae  circa  modum  quo  alia  a  Deo  cogno- 
scuntur.  Nam  hinc  dicitur  quod,  licet  valeat  consequentia, 
A  videtur  per  speciem  continentis ,  ergo  videtur  in  alio; 
non  tamen  valet,  ergo  videtur  tantum  in  alio,  seu,  quod 
idem  est ,  ergo  non  videtur  in  seipso :  quia  illa  species 
continentis  potest  ad  contentum  dupliciter  comparari,  im- 
mediate  scilicet  et  mediate,  etc.  Et  tamen  in  littera  expresse 
utrumque  infertur.  -  Oritur  tertio  hinc  diversa  circa  modum 
divinae  cognitionis  opinio.  Nam  opinantes  quod  essentia 
divina,  quae  sola  est  ei  ratio  intelligendi,  seu  species  in- 
telligibilis,  respicit  alia  a  Deo  dupliciter,  immediate  scilicet 
et  mediate,  concedunt  consequenter  quod  Deus  cognoscit 
alia  a  se  dupliciter ,  scilicet  in  seipso  et  in  seipsis  rebus 
cognitis,  per  unam  tantum  rationem  cognoscendi,  essentiam 
scilicet  divinam  solam.  Opinantes  vero  quod  essentia  di- 
vina,  ut  ratio  cognoscendi,  non  potest  repraesentare  cogni- 
tum  aliquod  immediate  nisi  obiectum  adaequatum ,  con- 
sequenter  dicunt  Deum  seipsum  tantum  in  seipso,  alia  vero 
in  se  Deo,  et  non  in  seipsis  videre. 

X.  Circa  conclusionem  quoque,  et  definitionem  visi  in 

alio  *,  occurrit  dubium  ex  Scoto,  in  xxxv  distinctione  Primi,  •  Cf.  ibid. 
tenente  quod  Deus  per  essentiam  suam  ut  rationem  cogno- 
scendi,  cognoscit  alia  a  se  in  seipsis,  in  esse  obiectivo  seu 
cognito  positis  per  actum  intelligendi  divini  intellectus.  Ex 
cuius  positione  potest  contra  praedicta  talis  formari  ratio. 
Visum  in  alio  et  visum  per  speciem  continentis  non  con- 
vertuntur:  igitur  haec  non  est  definitio  illius.  -  Consequentia 
patet.  Et  antecedens  probatur.  Lapis  videtur  a  Deo  per  spe- 
ciem  continentis,  quia  per  essentiam  Dei,  quae  est  species 
sui  et  aliorum  eminenter:  et  tamen  videtur  in  seipso  obie- 
ctive:  ergo.  Probatur  haec  secunda  pars  assumpti.  Intel- 
lectus  divinus,  actuatus  quodammodo  essentia  sua  ut  specie 
intelligibili,  est  in  actu  primo  sufficienti  ad  producendum 
in  esse  inteUigibili  quodcumque  intelligibile :  ergo,  intellecto 
se,  intelligendo  lapidem,  producit  lapidem  in  esse  cognito, 
ac  per  hoc  intelligit  lapidem  in  seipso.  -  Argumenta  vero 
Scoti ,  quae  in  eadem  quaestione  facit ,  ad  sequentem  ar- 
ticulum  magis  spectant,  ubi  de  cognitione  distincta  alio- 
rum  agetur. 

XI.  Ad  evidentiam  huius  difficultatis,  duo  notanda  sunt.  - 
Primo  quod,  licet  in  hoc  omnes  conveniant,  quod  essentia 
divina,  sive  ut  ratio  cognoscendi,  sive  ut  obiectum  cogni- 
tionis  (utrumque  enim  sibi  convenit) ,  eminenter  continet 
omnia  intelligibilia ;  in  hoc  tamen  est  dissensio,  quoniam 
rudiores  putant  quod  in  essentia  divina  contineantur  alia 
cum  quadam  distinctione,  ut  relucent  res  in  speculo;  sapien- 
tes  vero  docent  quod  in  essentia  divina  continentur  omnia 
indistincte  et  elevate,  ut  effectus  in  causis  eminentibus,  sic 
tamen  perfecte  ac  si  distincte  continerentur.  Et  quoniam 
hoc  proculdubio  est  verum ,  ut  naturae  causarum  osten- 
dunt,  ex  hoc  patere  potest  quod  essentia  divina,  ut  species 
intelligibilis,  non  repraesentat  aUa  immediate,  sed  mediante 
seipsa  ut  obiecto :  habet  enim  se  ad  alia,  sicut  species  cau- 
sae  ad  effectus  ad  quos  causa  iUa  se   potest  extendere. 


QUAESTIO  XIV,  ARTICULUS  VI 


175 


*  Cf.  num.  X. 


Art.  I. 


Secundo  notandum  est ,  quod  esse  cognitum  seu  obie- 
ctivum  etc,  non  uniformiter  ab  omnibus  doctoribus  inter- 
pretatur.  Scotus  enim,  ibidem  *  et  in  sequenti  distinctione, 
putat  quod  esse  cognitum ,  repraesentatum ,  et  quidquid 
aliud  aequivalet,  est  esse  quoddam  distinctum  contra  esse 
in  rerum  natura.  Non  tamen  est,  apud  eum,  esse  essentiae ; 
sed  potius  esse  secundum  quid  et  essentiae  et  existentiae 
rerum.  Nec  putat  tale  esse  esse  relativum,  sed  absolutum: 
secundum  quid  tamen ,  et  fundans  relationem ,  ut  patet 
ibidem.  Et  quoad  hoc  non  differre  dicit  respectu  huius  in- 
tellectus,  puta  humani,  aut  illius,  puta  divini.  Et  in  tali 
esse  ponit  omnia  alia  a  Deo  produci  per  actum  intellectus 
divini :  et  sic  intelligi  illa  in  seipsis,  et  non  solum  in  essentia 
divina  ut  in  causa. 

XII.  S.  Thomas  autem,  in  Qu.  de  Veritate,  qu.  xxi  *, 
dbcuit  chimaericum  hoc  esse.  Quoniam  ens  rationis,  dis- 
tinctum  contra  ens  reale,  sufficienter  evacuari  dixit  per  ne- 
gationem  et  relationem.  Constat  enim  quod  tale  esse  non 
est  reale :  igitur  rationis :  igitur  negativum,  aut  relativum. 

Et  vere  mirum  est  quomodo  in  medium  lumen  offen- 
derunt  isti.  Constat  enim  primo ,  ex  significatione  nomi- 
num,  quod  cognosci  est  denominatio  extrinseca;  et  quod 
res  dicitur  visa  aut  cognita ,  denominatione  extrinseca ;  et 
consequenter,  non  per  aliquod  esse  cognitum  quod  forma- 
liter  habeat.  -  Constat  secundo,  quod  esse  repraesentatum 
non  est  aliquid  in  repraesentato ,  sed  sola  extrinseca  de- 
nominatio :  alioquin  imago  alicuius  chimaerae  haberet  vim 
productivam  chimaerae  in  tafi  esse,  quod  est  fatuum.  -  Con- 
stat  tertio  quod,  quia  non  est  pluralitas  sine  necessitate  po- 
nenda ;  et  omnia  optime  salvantur  ponendo  esse  cognitum, 
repraesentatum  etc,  esse  tantummodo  esse  relativum;  fru- 
stra  excogitatum  est  tale  esse.  Secunda  pars  assumpti  patet 
inductive ;  et  ideo  nolo  morari.  -  Adversatur  quoque  hoc 
propriis  dictis  Scoti :  quoniam  sequitur  ex  hoc  quod  lapis 
prius  habeat  tale  esse,  quam  intelligatur  a  Deo.  Probatur: 
quia  prius  ponitur  in  esse  repraesentato  per  essentiam  di- 
vinam  ut  speciem  intelligibilem,  quam  in  esse  cognito  per 
actum  intellectionis ;  quia  prior  est  repraesentatio  quam 
cognitio,  ut  causa  effectu.  -  Non  bene  quoque  sonat  apud 
fideles,  dicere  quod  Deus  naturali  necessitate,  non  libere, 


producit  extra  se  alia  a  se  in  esse  absoluto,  quamvis  se- 
cundum  quid,  -  Contrariatur  demum  hoc  philosophiae , 
explicite  ac  optime  confitenti  quod  Deus  nihil  intelligit 
extra  se,  non  solum  formaliter,  sed  obiective.  Quia  quid- 
quid  intelligit,  inteUigit  per  essentiam  propriam  ut  formam 
intelligibilem ,  et  in  essentia  propria  ut  obiecto :  nec  alio 
potest  divertere  intuitum  suum,  ut  isti  fingunt. 

XIII.  Ad  obiectiones  *  ergo  in  oppositum,  dicitur  quod 
illae  definitiones,  formaliter  intellectae,  nullam  habent  in- 
stantiam ;  sed  sunt  in  communi  verissimae ,  etiam  qua- 
cumque  hypothesi  facta.  Visum  enim  in  se  ut  sic,  non  per 
alterius  speciem,  sed  propriam,  aut  ut  propriam  (quod  est 
ideni  quod  per  propriam),  formaliter  videri  oportet,  apud 
species  concedentes,  inter  quos  est  sermo:  et  e  converso, 
quod  per  propriam,  aut  communem  ut  propriam  videtur, 
in  seipso  videtur.  -  Et  similiter  est  de  definitione  visi  in 
alio.  Visum  enim  in  alio,  ut  sic,  per  illius  cOntinentis  spe- 
ciem  videtur:  et  e  converso,  quod  per  continentis  speciem 
ut  sic  videtur,  in  alio  videtur.  Unde,  sive  verum  sive  fal- 
sum  sit  quod  eadem  species  possit  mediate  et  immediate 
repraesentare  inadaequata,  nihil  refert  in  proposito :  quo- 
niam  formaliter  loquimur,  illa  autem  distinctio  materialiter 
speciem  continentis,  seu  adaequatam,  considerat,  ut  patet 
ex  dictis  *. 

XIV.  Ad  obiectionem  autem  ex  Scoto  *,  dicitur  quod 
fundamentum  illud  Scoticum  supponit  hoc  falsum,  sciHcet 
quod  esse  cognitum  sit  quoddam  esse  absolutum  etc,  extra 
intellectum.  Quoniam,  ut  ex  dictis  *  patet,  nihil  aliud  est 
quam  esse  relativum,  denominatione  extrinseca. 

Unde  ad  rationem  formaliter,  concedatur  quod  Deus 
per  essentiam  suam  ut  speciem ,  est  in  actu  primo  suffi- 
cienti  ad  producendum  quodcumque  in  esse  cognito.  Et 
cum  infertur,  ergo  lapidem:  concedatur.  Sed  cum  ulterius 
infertur,  ergo  talia  producta  habent  esse  in  seipsis:  ne- 
gatur ;  quoniam  nihil  aliud  tali  productione  fit  nisi  deno- 
minatio  extrinseca.  Ex  hoc  enim  quod  Deus ,  intuendo 
suam  essentiam,  intuetur  in  ea  lapidem,  consequitur  quod 
lapis  habet  istam  denominationem  extrinsecam ,  quod  di- 
citur  cognitus  a  Deo :  nec  aliquid  aliud  oportet  acqui- 
rere ,  ut  patet,  cum  hoc  sufficiat. 


Cf.  num.  IX. 


Num.  vii. 
Cf.  num.  X. 


Num.  XII. 


.u() 


ARTICULUS  SEXTUS 

UTRUM  DEUS  COGNOSCAT  ALIA  A  SE  PROPRIA  COGNITIONE 

I  Sent.,  dist.  xxxv,  art.  3;  I  Cont.  Gent.,  cap.  l;  De  Pot.,  qu.  vi,  art.   i;  De  Verit.,  qu.  11,  art.  4;  De  Causis,  lect.  x. 


Art.  praec. 


>D  SEXTUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
Deus  non  cognoscat  alia   a  se  propria 
*cognitione.  Sic    enim    cognoscit   alia  a 
j^se,  ut  dictum  est  *,  secundum  quod  alia 
"  ab  ipso  "  in  eo  sunt.  Sed  alia  ab  eo  sunt  in  ipso 

P  sicut   in  prima    causa    communi  ^  et   universali. 

Ergo  et  alia  cognoscuntur  a  Deo,  sicut  in  causa 
prima  et  universali.  Hoc  autem  est  cognoscere 
in  universali,  et  non  secundum  propriam  cogni- 
tionem.  Ergo  Deus  cognoscit  alia  a  se  in  univer- 
sali,  et  non  secundum  propriam   cognitionem. 

2.  Praeterea,  quantum  distat  essentia  creatu- 
rae  ab  essentia  divina,  tantum  distat  essentia  di- 
vina  ab  essentia  creaturae.  Sed  per  essentiam 
creaturae  non  potest  cognosci  essentia  divina,  ut 
Qu.  XII,  art.  2.  supra  *  dictum  est.  Ergo  nec  per  essentiam  di- 
vinam  potest  cognosci  essentia  creaturae.  Et  sic, 
cum    Deus    nihil    cognoscat    nisi    per   essentiam 


suam,  sequitur  quod  non  cognoscat  creaturam 
secundum  eius  essentiam ,  ut  cognoscat  de  ea 
quid  est,  quod  est  propriam  cognitionem  de  re 
habere. 

3.  Praeterea,  propria  cognitio  non  habetur  de 
re,  nisi  per  propriam  eius  rationem.  Sed  cum  Deus 
cognoscat  omnia  per  essentiam  suam,  non  vide- 
tur  ">  quod  unumquodque  per  propriam  ratio- 
nem  cognoscat:  idem  enim  non  potest  esse  pro- 
pria  ratio  multorum  et  diversorum.  Non  ergo 
habet  propriam  cognitionem  Deus  de  rebus,  sed 
communem:  nam  cognoscere  res  non  secundum 
propriam  rationem,  est  cognoscere  res  solum  in 
communi  ^. 

Sed  contra,  habere  propriam  '  cognitionem  de 
rebus,  est  cognoscere  res  non  solum  in  communi, 
sed  secundum  quod  sunt  ab  invicem  distinctae. 
Sic  autem  Deus  cognoscit  res.  Unde  dicitur  Heb. 


o)  ab  ipso.  -  a  se  ABCDE. 

p)  communi.  -  Om.  ABCE.  -  et  post  Ergo  om.  FGab.  -  Post  causa 
prima  G  addit  communi. 

Y)  Sed  cum...  non  videtur.  -  Sed  Deus  cognoscit  omnia  per  es- 


sentiam  suam,  ideo  {ergo  ABCDE)  non  videtur  codices  et  ed.  a;  co- 
gnoscit  etiam  ed.  b. 

S)  sed  communem...  in  communi.  -  Om.  codices  et  ab. 

e)  propriam.  -  Om.  FG. 


176 


QUAESTIO  XIV,  ARTICULUS  VI 


*  Qu.  IV,  art.  i. 


•  vers.  12, 13.     IV  *,  quod  pertitigit  usque  ad  divisionem  spiritus 

et  animae,  compagum  quoque  et  medullarum ;  et 
discretor  cogitationum  et  intentionum  cordis;  et 
non  est  ulla  creatura  invisibilis  in  conspectu  eius. 
roem^^^xii^Me-  Respondeo  dicendum  quod  circa  hoc  quidam  * 
*apft./comm.u.  erraverunt ,  dicentes  quod  Deus  alia  a  se  non 
cognoscit  nisi  in  communi,  scilicet  inquantum  sunt 
entia.  Sicut  enim  ignis,  si  cognosceret  seipsum 
ut  est  principium  caloris,  cognosceret  naturam 
caloris,  et  omnia  alia  inquantum  sunt  calida;  ita 
Deus,  inquantum  cognoscit  se  ut  principium  es- 

"^  sendi,  cognoscit  naturam   entis  ^,  et  omnia  alia 

inquantum  sunt  entia. 

Sed  hoc  non  potest  esse.  Nam  intelligere  ali- 
quid  in  communi,  et  non  in  speciali,  est  imper- 
fecte  aliquid  cognoscere.  Unde  intellectus  noster, 
dum  de  potentia  in  actum  reducitur,  pertingit 
prius  ad  cognitionem  universalem  et  confusam 
de  rebus,  quam  ad  propriam  rerum  cognitionem, 
sicut  de  imperfecto  ad  perfectum  procedens,  ut 
•cap.i,n.2sqq.  patet  iu  I  Pkysic*.  Si  igitur  cognitio  Dei  de  rebus 
aliis  a  se,  esset  in  universali  tantum,  et  non  in 
speciali,  sequeretur  quod  eius  intelligere  non  esset 
omnibus  modis  perfectum,  et  per  consequens  nec 
eius  ^'  esse :  quod  est  contra  ea  qiiae  superius  * 
ostensa  sunt.  Oportet  igitur  dicere  quod  alia  a  se 
cognoscat  propria  cognitione ;  non  solum  secun- 
dum  quod  communicant  in  ratione  entis,  sed  se- 
cundum  quod  unum  ab  alio  distinguitur. 

9  Et  ad  huius  *  evidentiam,  considerandum  est 

quod  quidam,  volentes  ostendere  quod  Deus  per 

'  unum  '  cognoscit  multa,  utuntur  quibusdam  exem- 

plis:  ut  puta  quod,  si  centrum  cognosceret  se- 
ipsum,  cognosceret  omnes  lineas  progredientes  a 
centro;  vel  lux,  si  cognosceret  seipsam,  cogno- 
sceret  omnes  colores.  -  Sed  haec  exempla,  hcet 
quantum  ad  aliquid  similia  sint,  scilicet  quantum 
ad  universalem  causalitatem ;  tamen  deficiunt 
quantum  ad  hoc,  quod  multitudo  et  diversitas 
non  causantur  ab  illo  uno  principio  universali , 
quantum  ad  id  quod  principium  distinctionis  est, 
sed  solum  quantum  ad  id  in  quo  communicant. 

X  Non  enim  diversitas  colorum  "  causatur  ex  luce 

solum,  sed  ex  diversa  dispositione  diaphani  re- 

X  cipientis :  et  similiter  diversitas  linearum  ex  *  di- 

verso  situ.  Et  inde  est  quod  huiusmodi  diversitas 
et  multitudo  non  potest  cognosci  in  suo  principio 
secundum  propriam  cognitionem,  sed  solum  in 

•  Qu.  IV,  art.  2.  communi.  Sed  in  Deo  non  sic  est.  Supra  *  enim 

ostensum  est  quod  quidquid  perfectionis  est  in 
quacumque   creatura,  totum  praeexistit  et  conti- 

H-  netur  in  Deo  secundum   modum   excellentem  ■". 

Non  solum  autem  id  in  quo  creaturae  communi- 
cant,  scilicet  ipsum  esse,  ad  perfectionem  perti- 
net;  sed  etiam  ea  per  quae  creaturae    ad   invi- 

»  cem  distinguuntur,  sicut  vivere,  et  '  intelligere,  et 


huiusmodi,  quibus  viventia  a  non  viventibus,  et 
intelligentia  a  non  intelligentibus  distinguuntur.  Et 
omnis  forma,  per  quam  quaelibet  ^  res  in  propria  ? 

specie  constituitur,  perfectio  quaedam  est.  Et  sic 
omnia  in  Deo  praeexistunt,  non  solum  quantum 
ad  id  quod  commune  est  omnibus,  sed  etiam 
quantum  ad  ea  secundum  quae  res  distinguuntur. 
Et  sic,  cum  Deus  "  in  se  omnes  perfectionescon-  » 

tineat,  comparatur  Dei  essentia  ad  omnes  rerum 
essentias,  non  sicut  commune  ad  propria,  ut  unitas 
ad  numeros,  vel  centrum  ad  lineas;  sed  sicut  per- 
fectus  actus  ad  imperfectos,  ut  si  dicerem,  homo 
ad  animal,  vel  senarius,  qui  est  numerus  per- 
fectus,  ad  numeros  imperfectos  "  sub  ipso  con-  « 

tentos.  Manifestum  est  autem  quod  per  actum 
perfectum  cognosci  possunt  actus  imperfecti,  non 
solum  in  communi,  sed  etiam  propria  cognitione. 
Sicut  qui  cognoscit  hominem ,  cognoscit  animal 
propria  cognitione :  et  qui  cognoscit  senarium , 
cognoscit  trinarium  propria  cognitione. 

Sic  igitur,   cum  ''  essentia   Dei   habeat  in   se  (* 

quidquid  perfectionis  habet  essentia  cuiuscumque 
rei  alterius,  et  adhuc  amplius,  Deus  in  seipso 
potest  omnia  propria  cognitione  cognoscere.  Pro- 
pria  enim  natura  uniuscuiusque  consistit,  secun- 
dum  quod  per  aliquem  modum  divinam  per- 
fectionem  participat,  Non  autem  Deus  perfecte 
seipsum  cognosceret,  nisi  cognosceret  quomodo- 
cumque  participabilis  est  ab  aliis  sua  perfectio : 
nec  etiam  ipsam  naturam  essendi  perfecte  sciret, 
nisi  cognosceret  omnes  modos  essendi.  Unde  ma- 
nifestum  est  quod  Deus  cognoscit  omnes  res  pro- 
pria  cognitione,  secundum  quod  ab  aliis  distin- 
guuntur  '.  ' 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  sic  cognoscere 
aliquid  sicut  in  cognoscente  est,  potest  dupliciter 
intelligi.  Uno  modo,  secundum  quod  hoc  adver- 
bium  sic  importat  modum  cognitionis  ex  parte 
rei  cognitae.'  Et  sic  falsum  est.  Non  enim  semper 
cognoscens  cognoscit  cognitum  secundum  illud 
esse  quod  habet  in  cognoscente:  oculus  enim  non 
cognoscit  lapidem  secundum  esse  quod  habet 
in  oculo;  sed  per  speciem  lapidis  quam  habet 
in  se,  cognoscit  lapidem  secundum  esse  quod 
habet  extra  oculum.  Et  si  aliquis  cognoscens  co- 
gnoscat  cognitum  secundum  esse  quod  habet  in 
cognoscente,  nihilominus  cognoscit  ipsum  secun- 
dum  esse  quod  habet  extra  cognoscentem:  sicut 
intellectus  cognoscit  lapidem  secundum  esse  in- 
telligibile  quod  habet  in  intellectu,  inquantum 
cognoscit  se  intelligere;  sed  nihilominus  cognoscit 
esse  lapidis  ^'  in  propria  natura.  -  Si  vero  intel-  ^ 

ligatur  secundum  quod  hoc  adverbium  sic  im- 
portat  modum   ex   parte  "  cognoscentis ,  verum  " 

est  quod  sic  solum  cognoscens  cognoscit  cogni- 
tum ,  secundum  quod  est   in  cognoscente :  quia 


l^)  entis.  -  entitatis  codices. 
»))  nec  eius.  -  eius  PBGDEF  et  edd.  a  b. 
0)  huius.  -  eius  ACDEFGa. 
i)  per  unum.  -  Om.  codices  et  ed.  a, 
x)  colorum.  -  coloris  Pab. 
\)  ex.  -  est  ex  codices. 

[j.)  excellentem.  -  excellentiae  D,  excellentlorem  B;  vel  excellen- 
tiae  margo  A. 


v)  et.  -  Ora.  codices. 

5)  quaelibet.  -  Om.  ABCDEFa,  -  propria  om  F, 

0)  Deus.  —  Om.  codices  et  ed.  a. 

Tz)  numeros  imperfectos.  -  imperfectos  Pafr, 

p)  cum.  -  et  cum  ACDEGafr. 

a)  distinguuntur.  -  distinguitur  ACDEF, 

t)  lapidis.  -  lapidem  Pab. 

u)  ex  parte.  -  Om.  BD. 


QUAESTIO  XIV,  ARTICULUS  VI 


177 


quanto  perfectius  est  cognitum  in  cognoscente, 
tanto  perfectior  est  modus  cognitionis.  -  Sic  igitur 
dicendum  est  quod  Deus  non  solum  cognoscit 
res  esse  in  seipso ;  sed  per  id  quod  in  seipso 
continet  res,  cognoscit  eas  in  propria  natura ;  et 
tanto  perfectius,  quanto  perfectius  est  unumquod- 
que  in  ipso. 

Ad  secundum  dicendum  quod  essentia  creaturae 
comparatur  ad  essentiam  Dei,  ut  actus  imperfe- 


ctus  ad  perfectum.  Et  ideo  essentia  ?  creaturae 
non  sufficienter  ducit  in  cognitionem  essentiae 
divinae,  sed  e  converso. 

Ad  tertium  dicendum  quod  idem  non  potest 
accipi  ut  ratio  diversorum  per  modum  adaequa- 
tionis.  Sed  divina  essentia  est  aliquid  excedens 
omnes  creaturas.  Unde  potest  accipi  ut  propria 
ratio  uniuscuiusque,  secundum  quod  diversimode 
est  participabilis  v£l  imitabilis  a  diversis  creaturis. 


<f)  Et  ideo  essentia.  -  Utide  et  essentia  B,  Et  essentia  CDEFGa. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTULus.  Propria  cognitione:  cognitio  propria  de  aliquo 
dupliciter  intelligi  potest.  Primo,  ut  distinguitur  contra 
communem  ex  parte  actus  cognoscendi,  idest  de  ipso  solo. 
Et  sic  de  nuUa  re  Deus  habet  propriam  cognitionem :  quia 
solam  unicara  habet  cognitionem,  quae  nullius  est  solius, 
sed  ita  est  huius  quod  etiam  omnium  aliorum.  Secundo , 
ut  distinguitur  contra  communem  ex  parte  rei  cognitae, 
idest  de  propriis  ipsius.  Et  sic  sumitur  in  proposito:  quae- 
rimus  enim  an  Deus  sic  cognoscat  alia  a  se,  ut  intueatur 
quae  sunt  propria  singulorum. 

II.  In  corpore  tria:  primo,  respondet  quaesito  affirma- 
»  Cf.  num.  VII.     tive  ;  secundo,  assignat  modum  verificationis  eius  * ;  tertio, 

probat  simul  conclusionem    responsivam  et  modum  eius, 
«Cf.  num.ix.       duabus  rationibus  *. 

III.  Quoad  primutn,  tria.  Primo  ponitur  opinio  Aver- 
rois,  ex  XII  Metaphys.,  comm.  li.  Et  de  hac  recitantur  duo : 
scilicet  ipsa  opinio ,  scilicet  quod  Deus  cognoscit  omnia 
secundum  quod  communicant  in  esse ;  et  modus  eius  , 
quia  scilicet  cognoscendo  se  ut  est  primum  essendi  prin- 
cipium.  Declaraturque  hoc  exemplo  ignis. 

IV.  Secundo  reprehenditur,  ducendo  ad  impossibile.  Si 
Deus  sciret  alia  tantum  inquantum  entia,  ergo  intelligeret 
entia  in  communi  tantum :  ergo  in  confuso  et  in  potentia  : 
ergo  imperfecte:  ergo  intelligere  Dei  non  esset  omnibus 
modis  perfectum:  ergo  nec  esse  Dei,  quod  est  impossibile. 

V.  Adverte  quod  cognitio  attingens  aliquid  secundum 
praedicata  communia  tantum ,  potest  dici  imperfecta ,  in 
potentia,  confusa,  in  communi,  universalis,  etc,  dupliciter. 
Uno  modo,  ex  parte  rei  cognitae :  et  hoc  modo  procul- 
dubio  verum  est  quod  cognitio  taHs  habet  has  conditiones. 
Alio  modo,  ex  parte  ipsius  cognitionis  in  se:  et  sic  non 
semper  est  verum  quod  cognitio  talis,  idest  sistens  in  com- 
munibus ,  habeat  has  conditiones ;  alioquin  metaphysica , 
quae  sistit  in  communibus  omniuni ,  esset  imperfecta  ex 
parte  actus,  etc. 

♦  Cf.  num.  IV.  Unde  tres  primae  consequentiae  *,  ex  parte  rei  cognitae 

sumptae,  sunt  ex  se  evidentes;  et  probantur  in  littera  ex 
I  Physic,  ut  patet.  Nec  evadit  responsio  Averrois,  dicentis 
quod,  quia  obiectum  scientiae  Dei  non  est  ens,  quod  est 
universale  ad  omnia  entia,  in  communi,  in  potentia,  con- 
fuse  et  imperfecte  omnia  comprehendens,  sed  essentia  Dei, 
quae  nec  est  universalis  nec  particularis,  etc. ;  ideo  scientia 
Dei  non  est  universalis  nec  particularis,  non  communis  nec 
propria,  sed  aequivoce  est  a  nostra  scientia  elevata.  Hoc 
enim,  licet  sit  verum ,  non  tamen  solvit  obiectum.  Quia 
praedicata  cognita  de  rebus  in  essentia  divina,  oportet  esse 
aut  communia  aut  propria  rebus,  aut  particularia  aut  uni- 
versaHa,  quamvis  primum  obiectum  neutrum  sit.  Et  ad 
praedicata  cognita  referendo,  procedunt  optime  tres  primae 
consequentiae:  oportet  enim  scientiam  Dei,  si  terminatur 
ad  communia  tantum  rerum,  quod  ut  sic,  ex  parte  rerum 
cognitarum,  dicatur  in  confuso,  in  potentia,  etc;  quia  istae 
sunt  conditiones  praedicatorum  cognitorum. 

Circa  quartam  consequentiam,  in  qua  ad  perfectionem 
cognitionis  in  seipsa  transitur,  adverte  quod  non  infertur, 
ergo  cognitio  Dei  est  imperfecta  privative.  Quia  negaret 
consequentiam  Averroes ,  dicendo  quod  cognitio  Dei  est 
perfectissima;  et  tamen  non  attingit  res  nisi  ut  sunt  entia, 
quia  non  est  apta  nata  attingere  plus   de  rebus.    Sed  in- 

SUMMAE  Theol.  D.  Thomae  T,  I. 


fertur,  ergo  non  est  omnibus  modis  perfecta :  quod  negari 
non  potest  a  ponentibus  antecedens ;  quia  deesse  ponitur 
hic  modus  perfectionis ,  quo  scilicet  attingat  ad  propria 
rerum.  Hic  enim  modus  aliquam  perfectionem  dicit  cum 
nulla  admixta  imperfectione :  et  consequenter  aptus  natus 
est  esse  in  illo  intelligere,  in  quo  sunt  omnes  nobilitates 
omnium  intelligentium  ab  imperfectionibus  praecisibiles , 
quale  est  intelligere  Dei;  sicut  et  esse  eius  habet  omnium 
entium  nobilitates,  ut  in  littera  dicitur. 

VI.  Tertio*  ex  hac  reprehensione  infertur  conclusio  re-   *  Cf.  num.  11,111. 
sponsiva  quaesito  affirmative:  Deus  cognoscit  alia  a  se  pro- 

pria  cognitione.  Ex  quo  enim  impossibile  est  quod  sistat 
in  communibus ,  ergo  oportet  quod  veniat  ad  propria.  - 
Et  declaratur  in  littera  quid  importet  cognoscere  propria 
cognitione  :  scilicet  cognoscere  res ,  non  solum  secundum 
conditiones  in  quibus  communicant ,  sed  secundum  eas 
quibus  ad  invicem  distinguuntur ;  haec  enim  sunt  singulis 
propria. 

VII.  Quoad   secundum  *,  tria   fiunt.    Primo   recitantur  •  Cf.  num.  n. 
exempla,  quibus  alii  nituntur  ostendere  modum  quo  Deus, 
cognoscendo  se,  novit  alia :  et  sunt  de  luce  et  colore.  Et 

patet. 

Secundo  ostenduntur  haec  exempla  non  ostendere  in- 
tentum,  sic  Res  in  et  a  Deo  sunt  secundum  duo,  scilicet 
secundum  id  in  quo  communicant,  et  propria  quibus  dis- 
tinguuntur:  haec  exempla  non  sunt  similia  quoad  propria, 
sed  quoad  id  in  quo  communicant:  ergo.  -  Huius  rationis 
in  littera  primo  ponitur  et  declaratur  minor,  in  utroque 
exemplo ,  de  lineis  respectu  centri ,  et  coloribus  respectu 
lucis:  et  patet.  Secundo  maior,  sic  Quidquid  perfectionis 
est  in  rebus,  continetur  in  Deo  eminenter:  sed  non  solum 
id  in  quo  communicant,  sed  distinguens,  est  perfectio:  ergo 
totum  est  in  et  a  Deo.  Haec  ultima  minor  declaratur  in- 
ductive  in  viventibus,  in  cognoscentibus,  in  propriis  formis 
rerum. 

Tertio  affertur  proportionatum  exemplum  ad  declaran- 
dum  intentum  :  et  est,  quod  Deus  se  habet  ad  alia,  sicut 
actus  perfectus  ad  imperfectos,  ut  homo  ad  animal.  -  Pro- 
batur  quoad  esse  :  quia  essentia  Dei  continet  omnes  rerum 
perfectiones  excellenter.  Deinde  probatur  quoad  cognosci: 
quia  perfecte  cognito  actu  perfecto  ,  cognoscuntur  in  eo 
omnes  imperfecti,  et  quoad  communia  et  quoad  propria, 
ut  patet  in  exemplo  adducto. 

VIII.  Adverte  hic ,  quod  essentia  Dei  habet  duas  con- 
ditiones  in  continentia  aliorum.  Una  est  excellentia,  quia 
scilicet  est  in  infinitum  perfectior  ceteris :  et  sic  eminenter 
res  continet.  Altera,  comprehensio ,  quia  scilicet  compre- 
hendit  in  seipsa  omnem  perfectionem  positivam  reperibilem 
in  quacumque  re ;  ita  quod  nulla  res,  comparata  ad  ipsam, 
addit  aHquid  positivum  quod  non  contineatur  in  essentia 
Dei ;  et  hoc  quia  est  ipsum  esse,  praehabens  in  se  omnem 
essendi  modum.  Ambas  autem  has  conditiones  inveniri  in 
aliqua  re  creata,  non  videtur  possibile.  Comparando  tamen 
actum  perfectum  posteriorem  ordine  generationis,  ad  actus 
imperfectos  priores  generatione ,  ut  hominem  ad  animal , 
animam  intellectivam  ad  alias ,  tetragonum  ad  trigonum , 
senarium  ad  trinarium,  etc,  aHquo  modo  hoc  salvatur.  Et 
idcirco  in  littera  exempla  haec  afferuntur,  ut  scilicet  osten- 
datur  et  excellentia,  et  comprehensio  omnis  positivi :  utrum- 

23 


178 


QUAESTIO  XIV,  ARTICULUS  VII 


que  enim  haec  exempla  ostendunt.  Et  ideo  ostendunt  in- 
tentum;  quamvis  inepta  sint  exempla  omnia  ad  tam  emi- 
nentem  continentiam.  Et  propterea  in  littera ,  inducendo 
exempla,  dicitur,  iit  si  dicerem ,  Iiomo  ad  animal ;  quasi 
diceret,  si,  concessa  licentia,  licet,  etc. 
Cf.  num.  II.  jx.  Quoad  tertium  *,  probatur  conclusio  simul  cum  de- 

clarato  eius  modo,  dupliciter.  Primo,  essentia  Dei  habet  in 
se  quidquid  perfectionis  est  in  quocumque,  et  amplius:  ergo 
Deus,  cognoscendo  se,  cognoscit  omnia  propria  cognitione. 

Antecedens  patet  ex  dictis.  Consequentia  vero  probatur 
a  destructione  consequentis,  sic.  Si  Deus,  cognoscendo  se, 
non  novit  alia  propria  cognitione,  ergo  non  novit  quomodo- 
curaque  est  participabilis  sua  perfectio.  Patet  ista  sequela 
ex  illa  propositione  implicite  contenta  in  antecedente,  sci- 
licet :  propria  cuiusque  natura  consistit  in  aliquo  modo 
participandi  divinam  per/ectionem.  Ergo  non  perfecte  novit 
seipsum.  Tenet  ista ,  ex  ipso  antecedente,  in  quo  dicitur 
quod  ipse  claudit  in  se  omnem  modum  perfectionis.  -  Se- 
quitur  igitur  ex  destructione  consequentis,  aut  falsitas  ante- 
cedentis;  aut  hoc  impossibile,  quod  Deus  non  perfecte  novit 
seipsum.  Quod  etiam  redundat  in  falsitatem  antecedentis : 
quia  si  sic  esset,  essentia  divina  non  esset  infinitae  perfe- 
ctionis ,  et  consequenter  non  omnem  modum  perfectionis 
possibilem  eminenter  contineret. 

X.  Secundo  probatur  sic.  Si  Deus,  cognoscendo  se,  non 
cognosceret  alia  propria  cognitione,  ergo  non  perfecte  co- 
gnosceret  omnes  modos  essendi :  ergo  non  perfecte  cogno- 
sceret  naturam  essendi.  -  Omnes  consequentiae  sunt  evi- 
dentes,  formaliter  seu  ut  sic  acceptae,  ex  antedictis. 

Et  adverte  quod  haec  ratio  directe  est  contra  opinio- 
nem  in  principio  corporis  recitatam,  imo  ex  illius  funda- 
mento  procedens  contra  ipsam.  Quia,  cum  sit  ipsum  esse, 
cognoscendo  perfecte  se,  cognoscit  naturam  essendi  (sicut 
homo  separatus,  apud  Platonem,  cognoscendo  se,  cogno- 
sceret  perfecte  humanitatis  naturam):  ergo  omnem  modum 
essendi:  ergo  omnem  naturam;  quia  omnis  natura  nihil 
aliud  est  quam  aliquis  modus  essendi. 

Nec  fallaris  in  exemplo  adducto,  quia  homo  separatus 
non  cognosceret  humanitatem  cum  hoc  modo  quo  est  in 
materia  Socratis,  et  cum  illo  quo  est  in  materia  Platonis: 
imo,  ex  hoc  consurgas  ad  intuendum  propositum.  Ideo 
enim  homo  separatus ,  cognoscendo  se ,  non  cognosceret 
hos  modos  particulares,  quia  isti  modi  aliunde  sunt  quam 
ex  ipsius  participatione,  scilicet  ex  materia.  Sed  si  fingas, 
praeter  id  quod  ex  parte  humanitatis  se  tenet,  quod  nihil 
aliud  adsit,  de  necessitate  sequetur  quod,  cognita  humani- 
tate,  cognoscentur  omnes  eius  modi.  Sic  autem  constat  se 
habere  esse  ad  omnia :  nihil  enim  est  in  quacumque  re , 
quin  sit  aliquod  esse.    Et  propterea   esse  quod  est   in  re. 


non  aliunde  quam  ab  esse  provenit.  Et  secluso  eo  quod 
ex  parte  ipsius  esse  se  tenet,  nihil  restat ;  quoniam  et  ma- 
teria,  et  omnia,  participationes  quaedam  et  modi  quidam 
essendi  sunt.  Et  ideo,  propter  ipsius  esse  universalitatem, 
ex  qua  modi  essendi  omnia  constituunt  secundum  quam- 
cumque  positivam  rationem,  sequitur  quod,  cognita  natura 
essendi,  cognoscantur  omnia  secundum  proprias  conditio- 
nes.  Et  quia  hanc  universalitatem  non  vidit  prima  opinio, 
ideo  erravit,  iudicans  de  esse  sicut  de  aliis  perfectionibus 
specialibus,  scilicet  vivere,  intelligere,  etc,  praeter  quae  et 
eorum  modos,  sunt  alia;  cum  tamen,  ut  patet,  praeter  esse 
et  illius  modos  restet  nihil. 

XI.  Adverte  hic  quod,  cum  tota  dissensio  in  hac  quae- 
stione  versetur  circa  modum  quo  in  uno  obiecto  cognito 
omnia  cognosci  possint,  manifeste  apparet  quod  communis 
animi  conceptio  sapientum  fuit,  quod  Deus  non  aliter  in- 
telligit  alia  a  se,  nisi  intelligendo  ea  in  se.  Quare  cautus 
esto,  cum  novas  legis  adinventiones. 

XII.  In  responsione  ad  primum,  adverte  quod,  cum  di- 
citur  lapis  videtur  in  Deo,  ly  in  potest  denotare  modum 
obiecti,  idest  modum  quo  lapis  obiicitur ;  et  potest  deno- 
tare  modum  rei  cognitae  ut  sic,  idest  modum  cognitum; 
quia  lapis  non  solum  obiicitur  in  ipso  Deo  ,  sed  etiam 
modus  ille  essendi  in  Deo  cognoscitur.  Sed  inter  haec  est 
differentia.  Quoniam  denotando  modum  obiecti,  verificatur 
cum  dictione  exclusiva,  ita  quod  ista  est  vera,  lapis  videtur 
a  Deo  in  ipso  Deo  tantum:  quia  non  aliter  obiicitur  Deo 

quam  in  ipso  Deo  contentus,  ut  ex  dictis  patet  *.  Sed  de-  "  Art.  praec. 
notando  modum  cognitum  ,  non  verificatur  cum  dictione 
exclusiva :  ita  quod  iapis  videtur  a  Deo  secundum  esse 
quod  habet  in  ipso  Deo,  sed  non  tantum ;  quia  lapis  etiam 
videtur  a  Deo  secundum  esse  quod  habet  in  hoc  et  illo 
lapide,  et  secundum  esse  quod  habet  in  causis  suis,  tam  ma- 
teriali  quam  effectiva,  et,  breviter,  secundum  omnes  modos 
essendi,  non  solum  sibi  convenientes,  sed  possibiles.  Deus 
enim,  videndo  in  seipso  tantum  lapidem,  videt  lapidem 
secundum  omnes  modos  essendi  quos  habet  et  habere 
potest.  Et  hoc  in  littera  aliis  verbis  dicitur,  ut  patet. 

XIII.  In  responsione  ad  tertium,  adverte  quod  hinc  *  patet  '  Mc  ed.  1508. 
quod  apud  s.  Thomam,  ad  hoc  ut  Deus  in  esscntia  intel- 

lecta  intelligat  omnia  secundum  proprias  rationes,  sufficit 
eminens  perfectio  divinae  essentiae,  qua  omnes  et  singulas 
perfectiones  omnium  ipsam  diversimode  imitantium  obiicit, 
et  amplius.  Nec  exigi  ponit  ad  hoc  aliquas  relationes,  ut 
in  secunda  opinione  recitata  a  Scoto,  in  xxxv  distinctione 
Primi,  dicitur.  Propterea  rationes  quas  contra  illas  relatio- 
nes  Scotus  facit,  non  sunt  contra  s.  Thomam  in  hac  mate- 
ria.  -  Quantum  autem  valeant  contra  positionem  s.  Thomae 
de  ideis,  in  sequenti  quaestione  *  videbitur. 


Art.  3 ;  cf.Com- 
ment. 


ARTICULUS  SEPTIMUS 

UTRUM  SCIENTIA  DEI  SIT  DISCURSIVA 

Infra,  qu.  lxxxv,  art.  5;  I   Cont.  Gent.,  cap.  lv,  lvii;  De  Verit.,  qu.  11,  art.  i,  ad  4,  5;  art.  3,  ad  3;  art.   i3; 
Compend.  Theol.,  cap.  xxix;  in  lob,  cap.  xii,  lect,  11 


Cap.  X,  n.  I. 


Art,  3,  5. 


»p  SEPTIMUM  sic  PROCEDiTUR.  Vidctur  quod 
scientia  Dei  sit  discursiva.  Scientia  enim 
^Dei  non  est  secundum  scire  in  habitu, 
^sed  secundum  intelligere  in  actu  ".  Sed 
secundum  Philosophum,  in  II  Topic.*,  scire  in  ha- 
bitu  contingit  multa  simul,  sed  intelligere  actu  unum 
tantum.  Cum  ergo  Deus  multa  cognoscat,  quia  et 
se  et  alia,  ut  ostensum  est  *,  videtur  quod  non  si- 
mul  omnia  intelligat,  sed  de  uno  in  aliud  discurrat. 
2.  Praeterea,  cognoscere  effectum  per  causam 
est  scire  ^  discurrentis.   Sed  Deus  cognoscit  alia 


per  seipsum,   sicut  effectum  per  causam.    Ergo 
cognitio  sua  est  discursiva. 

3.  Praeterea,  perfectius  Deus  scit  unamquam- 
que  creaturam  quam  nos  sciamus.  Sed  nos  in 
causis  creatis  cognoscimus  earum  effectus,  et  sic 
de  causis  ad  causata  discurrimus.  Ergo  ">  videtur  t 

similiter  esse  in  Deo. 

Sed  contra  est  quod  Augustinus  dicit,  in  XV 
de  Trin.  *,  quod  Deus  non  particulatim  pel  sin-  •  cap.  xiv. 
gillatim  omnia  indet,  velut  alternante  conspectu  *  s 

hinc  illuc,  et  inde  huc;  sed  omnia  videt  simul. 


a)  sed  secundiim  intellipere  in  actu.  -  Om.  Pat. 

^)  scire.  -  scientiae  ACE,  om.  B.  -  Pro  effectum,  cffectus  ABCDE. 


f)  Ergo.  -  Undc  VGa. 

3)  conspectu,  -  aspectu  G,  conceptu  Pafc.  -  Ante  inde  omiltunt  ct  Pafr. 


QUAESTIO  XIV,  ARTICULUS  VIII 


179 


Art.  5. 


Respondeo  dicendum  quod  in  scientia  divina 
nullus  est  discursus.  Quod  sic  patet.  In  scientia 
enim  nostra  duplex  '  est  discursus.  Unus  secun- 
dum  successionem  tantum:  sicut  cum,  postquam 
intelligimus  aliquid  in  actu,  convertimus  nos  ad 
intelligendum  aliud.  Alius  discursus  est  secundum 
causalitatem :  sicut  cum  per  principia  pervenimus 
in  cognitionem  conclusionum.  Primus  autem  di- 
scursus  Deo  convenire  non  potest.  Multa  enim, 
quae  successive  intelligimus  si  unumquodque  eo- 
rum  in  seipso  consideretur,  omnia  simul  intelii- 
gimus  si  in  aliquo  uno  ea  intelligamus :  puta  si 
partes  intelligamus  in  toto,  vel  si  diversas  res  vi- 
deamus  in  speculo.  Deus  autem  omnia  videt  in 
uno,  quod  est  ipse,  ut  habitum  est  *.  Unde  simul, 
et  non  successive  omnia  videt.  -  Similiter  etiam 
et  secundus  discursus  Deo  competere  non  po- 
test.  Primo  quidem,  quia  secundus  discursus  prae- 
supponit  primum :  procedentes  enim  a  principiis 
ad  conclusiones,  non  simul  utrumque  considerant. 
Deinde,  quia    discursus  talis    est  procedentis  de 


noto  ad  ignotum.  Unde  manifestum  est  quod, 
quando  cognoscitur  primum,  adhuc  ignoratur  se- 
cundum.  Et  sic  secundum  non  cognoscitur  in 
primo,  sed  ex  primo.  Terminus  ^  vero  discursus 
est,  quando  secundum  videtur  in  primo,  resolutis 
effectibus  in  causas:  et  tunc  cessat  discursus.  Unde, 
cum  Deus  effectus  suos  in  seipso  videat  sicut  in 
causa,  eius  cognitio  non  est  discursiva. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod,  licet  sit  unum 
tantum  inteliigere  in  seipso,  tamen  contingit  multa 
intelligere  in  aliquo  ''■  uno,  ut  dictum  est  *. 

Ad  secundum  dicendum  quod  Deus  non  cogno- 
scit  per  causam  quasi  *  prius  cognitam,  effectus 
incognitos :  sed  eos  cognoscit  in  causa.  Unde  eius 
cognitio  est  sine  discursu,  ut  dictum  est  *. 

Ad  tertium  dicendum  quod  effectus  causarum 
creatarum  videt  quidem  Deus  in  ipsis  causis, 
multo  melius  quam  nos:  non  tamen  ita  quod 
cognitio  effectuum  causetur  in  ipso  ex  cognitione 
causarum  creatarum,  sicut  in  nobis.  Unde  eius 
scientia  non  est  discursiva. 


z)  duplex.  -  multiplex  sF. 
!^)   Terminus.  -  Tertius   BEFGafc   et  raargo  D. 
tertium  B.  -  Pro  in  causas,  in  causis  CFGa. 


Pro  secundum, 


»))  aliquo.  -  Om.  codices  et  ab. 

6)  quasi.  -  Omirtunt   BD.  -  Pro   effectus   incognitos , 
gnitos  P. 


effectus  co- 


In  corpore. 


Ibid. 


Commeixtaria  Cardinalis  Caietani 


TiTULus  clarus  est  in  principio  corporis.  -  In  corpore 
una  conclusio,  responsiva  quaesito  negative :  Scientia 
Dei  nullo  modo  est  discursiva.  -  Probatur.  In  scientia  Dei 
non  est  discursus  secundum  successionem ,  neque  secun- 
dura  causalitatem :  ergo  nullo  modo  est  discursus. 

Consequentia  probatur  ex  sufficienti  distinctione  discur- 
sus,  quae  in  nobis  manifestatur  clare.  -  Antecedens  autem, 
quoad  primam  partem,  probatur.  Discursus  secundum  suc- 
cessionem,  consistit  in  intelligendo  unum  post  aliud:  sed 
Deus  omnia  videt  in  uno,  quod  est  ipse :  ergo  non  discur- 
rit,  intelligendo  unum  post  aliud.  -  Quoad  secundam  vero. 


probatur  dupliciter.  Primo,  quia  discursus  secundus  includit 
primum.  Secundo,  quia  secundus  est  de  noto  ad  ignotum, 
et  consequenter  est  notitia  secundi  ex  primo,  et  non  in 
primo.  Sed  Deus  cognoscit  omnia  in  primo.  Ergo  non 
discurrit ,  sed  scientia  sua  est  sicut  scientia  in  termino 
discursus.  Ea  enim,  resolutis  iam  effectibus  in  causas,  videt 
effectus  in  causis :  sic  proportionaliter,  absque  praevia  ta- 
men  resolutione,  Deus  omnia  in  seipso ,  omnium  causa, 
videt.  -  Et  memento  hic  corrigere  codicem,  si  hoc  modo  se 
habet,  Tertius  vero  discursus :  debet  enim  legi,  Terminus 
vero  discursus  est. 


•  Lib.  VII , 
per  cap.  viii, 


30. 


•  S.  Th.  lect.  II. 
-  Did.  lib.  IX, 
cap.  I,  n.  14. 


lib 


Cap.  xm 
.VI 


-  Cf. 
cap.  X. 


ARTICULUS  OCTAVUS 

UTRUM   SCIENTIA  DEI   SIT   CAUSA  RERUM 

I  Sent.,  dist.  xxx\aii,  art.  i;  De  Verit.,  qu.  11,  art.  14. 


iD  octavum  sic  proceditur.  Videtur  quod 

scientia  Dei  non  sit  causa  rerum.   Di- 

'cit  enim  Origenes,  super  Epistolam  ad 

\Rom.  *:  non  propterea  aliquid  erit,  qiiia 

id  scit  Deiis  futupum ;  sed  quia  futurum  est,  ideo 

scitur  a  Deo  antequam  fiat. 

2.  Praeterea,  posita  causa  ponitur  effectus. 
Sed  scientia  Dei  est  aeterna.  Si  ergo  scientia  Dei 
est  causa  rerum  creatarum,  videtur  quod  creatu- 
rae  sint  ab  aeterno. 

3.  Praeterea,  scibile  est  prius  scientia,  et  men- 
sura  eius,  ut  dicitur  in  X  Metaphys.  *  Sed  id 
quod  est  posterius  et  mensuratum,  non  potest  esse 
causa.  Ergo   scientia  Dei  non  est  causa    rerum. 

Sed  contra  est  quod  dicit  Augustinus,  XV  de 
Trin.  *:  universas  creaturas,  et  spirituales  et  cor- 
porales,  non  quia  sunt,  ideo  novit  Deus;  sed  ideo 
sunt,  quia  novit. 


Respondeo  dicendUm  quod  scientia  Dei  est  causa 
rerum.  Sic  enim  scientia  Dei  se  habet  ad  omnes 
res  creatas,  sicut  scientia  artificis  se  habet  ad 
artificiata.  Scientia  autem  artificis  est  causa  arti- 
ficiatorum :  eo  quod  artifex  operatur  per  suum 
intellectum,  unde  oportet  quod  forma  intellectus 
sit  principium  operationis ,  sicut  calor  est  princi- 
pium  calefactionis.  Sed  considerandum  est  quod 
forma  naturalis,  inquantum  est  forma  manens  in 
eo  cui  dat  esse,  non  nominat  principium  actio- 
nis;  sed  secundum  quod  habet  inclinationem  ad 
effectum.  Et  similiter  forma  intelligibilis  non  no- 
minat  principium  actionis  secundum  quod  est 
tantum  in  intelligente,  nisi  adiungatur  ei  inclinatio 
ad  effectum,  quae  est  per  voluntatem  ".  Cum  enim 
forma  intelligibilis  ad  opposita  se  habeat  (cum  sit 
eadem  scientia  oppositorum) ,  non  produceret  ^ 
determinatum   eflfectum,   nisi   determinaretur  ad 


a)  quae  est  per  voluntatem.  —  quod  est  per  voluntatem  B. 


P)  non  produceret.  —  non  procederet  ad  B. 


'  S.  Th.  lect.  IV. 
-  Did.  lib.  VIII, 
cap.  V,  n.  3. 


In  corpore. 


180  QUAESTIO  XIV, 

unum  per  appetitum,  ut  dicitur  in  IX  Metaphys* 
Manifestum  est  autem  quod  Deus  per  intellectum 
suum  causat  res,  cum  suum  esse  sit  suum  intelli- 
gere.  Unde  necesse  est  quod  sua  scientia  sit  causa 
rerum,  secundum  quod  habet  voluntatem  coniun- 
ctam.  Unde  scientia  Dei,  secundum  quod  est  causa 
rerum,  consuevit  nominari  scientia  approbationis. 
Ad  primum  ergo  dicendum  quod  Origenes  locu- 
tus  est  attendens  rationem  scientiae  ^' ,  cui  non 
competit  ratio  causalitatis,  nisi  adiuncta  voluntate, 
ut  dictum  est  *.  -  Sed  quod  dicit  ideo  praescire 
Deum  aliqua,  quia  sunt  futura:  intelligendum  est 
secundum  causam  consequentiae ,  non  ^  secun- 
dum  causam  essendi.  Sequitur  enim,  si  aliqua 
sunt  futura,  quod  Deus  ea  praescierit :  non  tamen 
res  futurae  sunt  causa   quod  Deus  sciat. 


ARTICULUS  VIII 

Ad  secundum  dicendum  quod  scientia  Dei '  est 
causa  rerum,  secundum  quod  res  sunt  in  scientia. 
Non  fuit  autem  in  scientia  Dei,  quod  res  essent 
ab  aeterno.  Unde,  quamvis  scientia  Dei  sit  ae- 
terna,  non  sequitur  tamen  ^  quod  creaturae  sint 
ab  aeterno. 

Ad  tertium  dicendum  quod  res  naturales  sunt 
mediae  inter  scientiam  Dei  et  scientiam  nostram: 
nos  enim  scientiam  accipimus  a  rebus  naturali- 
bus,  quarum  Deus  per  suam  scientiam  causa  est. 
Unde ,  sicut  scibilia  naturalia  sunt  priora  quam 
scientia  nostra,  et  mensura  eius,  ita  scientia  Dei 
est  prior  quam  res  naturales,  et  mensura  ipsarum. 
Sicut  '■'  aliqua  domus  est  media  inter  scientiam 
artificis  qui  eam  fecit,  et  scientiam  illius  qui  eius 
cognitionem   ex  ipsa  iam  facta  capit. 


Y)  scientiae.  -  tantum  addit  D.  ■ 
3)  non.  —  et  non  codices  et  ab. 
Pro  sunt  causa,  sunt  causae  BE. 


Pro  causalitatis,  causaliter  FG. 
-  Pro  praescierit,  praesciat  B.  - 


e)  Dei.  -  Om.  codices  et  ed.  a. 

K)  tamen.  -  Om.  ABCDEGa. 

Tj)  Sicut.  -  etiam  addunt  DFGa.  -  Pro  fecit,  facit  FGat. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


Qu.  XLIV. 


Cf.  nutn.  IV. 
Cf.  num.  V. 


Cf.  num.  V. 


Cf.  num.  II. 


TITULUS.  -  Adverte  quod  hic  articuius  est  magni  mo- 
menti :  quoniam  inchoat  quaestio  de  modo  quo  Deus 
producit  res  extra  se.  Quaerere  enim  an  scientia  Dei  sit 
causa  rerum,  nihil  aliud  est  quam  quaerere,  utrum  Deus 
causet  per  intellectum.  Verum,  quia  causalitas  rerum  potest 
dupliciter  considerari:  primo,  secundum  se:  et  sic  de  ea 
inferius  *  erit  specialis  tractatus,  ubi  omnia  plene  exami- 
nabuntur.  Alio  modo,  ut  est  qualitas  scientiae  divinae:  et 
sic  hoc  in  loco  quaeritur,  ut  complete  ostendatur  qualis 
sit  scientia  Dei,  an  scientia  Dei  habeat  hanc  conditionem, 
scilicet  esse  causam  rerum. 

II.  In  corpore  una  conclusio,  responsiva  quaesito  affir- 
mative :  Scientia  Dei  est  causa  rerum.  -  Circa  quam  con- 
clusionem  in  littera  tria  fiunt:  primo,  probatur;  secundo, 
ostenditur  in  communi  modus  quo  scientia  Dei  est  causa 
in  actu  secundo  *;  tertio,  probatur  efficaciter  condusio  cum 
modo  iam  expresso  *. 

III.  Quoad  primum:  Scientia  Dei  se  habet  ad  res,  ut 
scientia  artificis  ad  artificiata:  sed  scientia  artificis  est  causa 
artificialium :  ergo  scientia  Dei  est  causa  rerum.  -  Maior 
non  probatur  usque  ad  tertiam  partem  corporis  *.  Minor 
autem  probatur.  Artifex  operatur  persuum  intellectum:  ergo 
forma  intellectus  est  principium  operationis,  sicut  calor  ca- 
lefactionis.  Et  tunc  subaudi :  sed  scientia  est  ipsa  forma 
intellectus  eius;  ergo.  Omnia  sunt  clara. 

IV.  Quoad  secundum  *,  determinatur  in  communi :  Scien- 
tia  est  causa  non  nisi  adiuncta  voluntate.  -  Probatur.  Scientia 
non  significat  rationem  causae  ex  hoc  tantum  quod  est  in 
sciente,  sed  ex  inclinatione  ad  effectum:  ergo  non  nisi  ex 
adiuncta  voluntate.  -  Antecedens  probatur  ex  simili  in  forraa 
naturali,  puta  calore.  Consequentia  vero  probatur:  scientia 
ex  se  se  habet  ad  opposita;  ergo  determinatio  ad  alteram 
partem  est  ex  appetitu  adiuncto.  Assumptum  et  conse- 
quentia  habentur  IX  Metaphys. 

Adverte  hic,  quod  littera  satis  caute  loquitur  de  forma 
naturali.  Non  enim  dicit  quod  forma  naturaliter  activa  , 
puta  calor,  eget  aliqua  inclinatione  superaddita,  ad  hoc  ut 
sit  principium  actionis ;  cum  hoc  sit  falsum.  Sed  dicit  quod 
ipsa  forma ,  scilicet  calor ,  inquantum  habet  hoc ,  scilicet 
esse  seu  manere  in  subiecto,  ex  hoc,  sive  ut  sic,  non  habet 
quod  sit,  seu  significetur  ut  principium  actionis.  Et  hoc 
verum  est :  quoniam  aliter  sequeretur  quod  omnis  forma 
quac  est  in  aliquo ,  esset  principium  actionis ;  quod  est 
falsum.  Sed  quamvis  ex  hoc  non  habeat  rationem  activi, 
requiritur  tamen  hoc  ad  rationem  activi.  Inclinatio  autem 
ad  opus  est  quae  dat  formae  rationem  activi.  -  Nec  refert 
quoad  propositum,  an  talis  determinatio  sit  ab  intrinseco 
ex  ipsa  natura  formae,  ut  patet  de  calore;  an  ab  extrin- 


seco,  ut  contingit  in  scientia,  quae,  ut  probatum  est,  causae 
in  actu  secundo  rationem  non  habet,  nisi  ut  habet  volun- 
tatem  adiunctam.  Sola  enim  sumpta  nihil  unquam  causabit, 
nisi  causaret  opposita  simul;   quod  est  impossibile. 

V.  Quoad  tertium  *,  repetitur  conclusio,  adiuncto  modo, 
scilicet:  Scientia  Dei  est  causa  rerum,  secundum  quod  habet 
voluntatem  adiunctam.  -  Probatur  ratione :  quae  est  etiam 
probatio  maioris  in  principio  assumptae  *.  Esse  Dei  est 
suum  intelligere :  ergo  Deus  est  causa  rerum  per  intelle- 
ctum :  ergo  scientia  Dei  est  causa  rerum,  secundum  quod 
habet  voluntatem  adiunctam. 

Antecedens  patet.  Et  prima  consequentia  relinquitur  ut 
nota.  Secunda  autem  ex  assignato  modo  quo  intellectus  est 
causa  rerum ,  patet.  Et  nihilominus  confirmatur  in  littera 
ex  singularitate  nominis:  quia  scientia  Dei  ut  causa,  con- 
suevit  dici  scientia  approbationis. 

VI.  Circa  primam  consequentiam  huius  rationis,  dubium 
occurrit:  quae  scilicet  sit  radix  huius  consequentiae ,  esse 
Dei  est  suum  intelligere ,  ergo  Deus  est  agens  per  in- 
tellectum.  Habet  enim  instantiam  dupliciter.  Primo,  secun- 
dum^veritatem.  Non  enim  valet,  esse  Dei  est  siium  intel- 
ligere,  ergo  Deus  producit  Filium,  vel  Spiritum  Sanctum, 
per  intellectum ;  cum  uterque  producatur  a  Deo  per  na- 
turam,  ut  infra  *  patebit.  -  Secundo,  secundum  opinionem 
tenentium  Deum  agere  ex  necessitate  naturae.  Concederent 
enim  illi  philosophi  quod  esse  Dei  est  eius  intelligere :  sed 
negarent  sequelam ,  dicendo  quod  Deus  producit  res  per 
intellectum  concomitanter  tantum,  quia  scilicet  intelligit  se 
facere  eas;  sed  per  naturam  solam  causaliter. 

VII.  Ad  hoc  breviter  dicitur,  quod  radix  huius  conse- 
quentiae  est  ista  propositio,  agere  per  intellectum  est  per- 
fectius,  superius  et  universalius,  quam  agereper  naturam; 
quae  propositio  probatur  in  II  Contra  Gentiles,  cap.  xxm. 
Super  hac  enim  supposita  optime  sequitur,  si  esse  Dei  est 
eius  intelligere,  ergo  omnes  effectus  Dei  sunt  in  Deo  in- 
telligibiliter,  ut  ex  supradictis*  patet:  quia  oportet  etfeclus  *  Artic.  v. 
praeexistere  in  ipsa  essentia  causae,  secundum  modum  es- 
sentiae  ipsius  causae.  Si  autem  omnia  sunt  et  in  esse  Dei, 

et  in  intelligere  eius  ut  sic;  et  perfectius,  superius,  univer- 
saliusque  est  esse  causam  rerum  per  intelligere,  quam  per 
esse  tantum;  cum  constet  Deo  tribui  debere  quod  perfe- 
ctissimum,  quod  supremum,  quod  universalissimum  est  in 
causando  et  causandi  modo,  absque  ulla  calumnia  sequi- 
tur,  ergo  Deus  est  causa  rerum  per  intellectum. 

VIII.  Ad  obiectionem  ergo  in  oppositum  pro  philoso- 

phorum  aliquorum  opinione  *,  iam  patet  quod  male  nega-    •  cf.  num.vi. 
rent  consequentiam.  -  Ad  eam  vero  quae  tangit  materiam 
de  Trinitate,  dicitur  quod  obiectio  non  est  ad  propositum. 


QUAESTIO  XIV,  ARTICULUS  IX 


181 


Quia  sermo  est  de  vere  causa  effectiva ,  quae  non  potest 
intelligi  absque  essentiali  diversitate  causae  et  causati :  pro- 
ductiones  auteni  ad  intra  non  sunt  causalitates  vere  et 
proprie ,  nec  Pater  est  vere  et  proprie  causa  Filii ,  cum 
eadem  numero  sit  utriusque  substantia.  Et  ideo  non  est 
mirum,  si  non  tenet  ibi.  -  Posset  quoque  nihiloniinus  aliter 
dici ,  quod  haec  consequentia  tenet ,  supposito  quod  ex 
parte  producibilis  non  repugnet  produci  per  intellectum. 
Si  enim  repugnaret  ex  parte  producibilis,  quamvis  haberet 
esse  intelligibiliter  in  causa  etc. ,    nunquam  tamen  seque- 


retur  quod  posset  per  intellectum  produci,  ut  patet.  Con- 
stat  autem  quod  sic  est  in  proposito.  Nam  Personis  divinis 
repugnat  produci  per  modum  artificiati :  non  autem  aliis 
rebus.  Et  ideo  respectu  aliarum  rerum  infertur,  ergo  Deus 
est  agens  per  intellectum,  et  non  respectu  Personarum 
divinarum :  earum  enim  est  Auctor  per  naturam,  ut  infra  * 
patebit. 

IX.  In  responsione  ad  secundum,  expecta  discussionem 
eius :  quoniam ,  cum  per  se  de  causalitate  rerum  tracta- 
bitur,  discutietur  *.    * 


Qu.  XLI,  art.  2 . 


'  Qu.  XLVi,  art.  i 


*  Vers.  17. 


-  D.  747. 


Cf.  num.  III. 


ARTICULUS  NONUS 

UTRUM  DEUS  HABEAT  SCIENTIAM  NON  ENTIUM 

I  Sent.,  dist.  xxxviii,  art.  4;  III,  dist.  xiv,  art.  2,  qu'  2;  I  Cont.  Gent.,  cap.  lxvi;  De  Verit.,  qu.  11,  art. 


ab  ipso.  Scd  non  est  causa  non  entium 
ens  non   habet  causam.  Ergo   Deus 


tD  NONUM  sic  PROCEDiTUR.  Vidctur  quod 

Deus  non  habeat  scientiam  non  "  en- 

*tium.  Scientia   enim   Dei  non    est    nisi 

j^verorum.  Sed  verum  et  ens  convertun- 

tur.  Ergo  scientia  Dei  non  est  non  entium. 

2.  Praeterea,  scientia  requirit  similitudinem 
inter  scientem  et  scitum.  Sed  ea  quae  non  sunt, 
non  possunt  habere  aliquam  similitudinem  ad 
Deum,  qui  est  ipsum  esse.  Ergo  ea  quae  non 
sunt,  non  possunt  sciri  a  Deo. 

3.  Praeterea,  scientia  Dei  est  causa  scitorum 

,  quia  non 

non  habet 
scientiam  de  non  entibus. 

Sed  contra  est  quod  dicit  Apostolus  ad  JRom. 
IV  * :  Qui  vocat  ea  qiiae  non  sunt,  tanquam  ea 
quae  sunt. 

Respondeo  dicendu.m  quod  Deus  scit  omnia 
quaecumque  sunt  quocumque  modo.  Nihil  autem 
prohibet  ea  quae  non  sunt  simpliciter,  aliquo  modo 
esse.  Simpliciter  enim  sunt  ^,  quae  actu  sunt.  Ea 
vero  quae  non  sunt  actu,  sunt  in  potentia  vel 
ipsius  Dei,  vel  creaturae ;  sive  in  potentia  activa, 
sive  in  ^  passiva,  sive  in  potentia  opinandi,  vel 
imaginandi,  vel  quocumque  modo  significandi. 
Quaecumque  igitur  possunt  per  creaturam  fieri 
vel  cogitari  vel  dici,  et  etiam  quaecumque  ipse 
facere  potest,  omnia  cognoscit  Deus,  etiam  si 
actu  non  sint  *.  Et  pro  tanto  dici  potest  quod 
habet  etiam  non  entium  scientiam. 

Sed  horum  quae  actu  non  sunt,  est  attendenda 


quaedam  diversitas.  Quaedam  enim,  licet  non  sint 
nunc  in  actu,  tamen  vel  fuerunt  vel  erunt:  et 
omnia  ista  dicitur  Deus  scire  scientia  visionis. 
Quia,  cum  intelligere  Dei,  quod  est  eius  esse,  ae- 
ternitate  mensuretur,  quae  sine  successione  exi- 
stens  totum  tempus  comprehendit,  praesens  in- 
tuitus  Dei  fertur  in  totum  tempus,  et  in  omnia 
quae  sunt  in  quocumque  tempore,  sicut  in  subie- 
cta  sibi  praesentialiter.  -  Quaedam  vero  sunt, 
quae  sunt  °  in  potentia  Dei  vel  creaturae,  quae 
tamen  nec  sunt  nec  erunt  neque  fuerunt.  Et  re- 
spectu  horum  non  dicitur  habere  scientiam  vi- 
sionis,  sed  simplicis  intelligentiae.  Quod  ideo  di- 
citur,  quia  ea  quae  videntur  apud  nos,  habent 
esse  distinctum  extra  videntem. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod,  secundum  quod 
sunt  in  potentia,  sic  habent  veritatem  ea  quae 
non  sunt  actu:  verum  est  enim  ea  esse  in  po- 
tentia.  Et  sic  sciuntur  a  Deo. 

Ad  secundum  dicendum  quod,  cum  Deus  sit 
ipsum  esse,  intantum  unumquodque  est  ',  inquan- 
tum  participat  de  Dei  similitudine :  sicut  unum- 
quodque  intantum  est  calidum,  inquantum  parti- 
cipat  calorem.  Sic  et  ^  ea  quae  sunt  in  potentia, 
etiam  si  non  sunt  in  actu,  cognoscuntur  a  Deo. 

Ad  tertium  dicendum  quod  Dei  "  scientia  est 
causa  rerum,  voluntate  adiuncta.  Unde  non  opor- 
tet  quod  quaecumque  scit  Deus,  sint  vel  fuerint 
vel  futura  sint:  sed  solum  ea  quae  vult  esse , 
vel  permittit  esse  *.  -  Et  iterum,  non  est  in  scientia 
Dei  ut  illa  sint,  sed  quod  esse  possint. 


a)  non.  -  nisi  Pb.  -  Pro  Dei  post  enim,  ut  dicitur  in  libro  Po- 
steriorum  B.  -  scientia  Dei  post  ergo  om.  ACDEFGafe. 

p)  enim  sunt.  -  enim  sunt  ea  ABD,  scilicet  sunt  ea  E,  scilicet 
sunt  F,  enim  sunt  scilicet  G. 

f)  in.  —  Om.  codices. 

3)  quae  sunt.  -  Om.  codices.  -  Pro  vel  creaturae,  vel  etiam  crea- 
turae  FG,  ora.  D.  -  Pro  nec  sunt,  non  sunt  ABCDE. 


i)  est.  -  ens  addit  B.  -  Pro  de  Dei  similitudine ,  Dei  similitudi- 
nem  B,  de  Dei  assimilitudine  D,  de  similitudine  Dei  FG,  similitudi- 
nem  Dei  edd.  a  b. 

'C)  Sic  et.  -  Et  sic  etiam  BFCab ,  Sic  etiam  D. 

7l)  Dei.  -  Om.  ACDEFGai,  post  scientia  ponit  B. 

0)  vel  permittit  esse.  -  vel  permittere  E,  vel  permittere  esse  ceteri 
et  ed.  a. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTULUs  clarus.  -  In  corpore  duo:  primo,  respondet  quae- 
sito  affirmative;  secundo,  assignat  differentiam  quandam 
inter  scientiam  diversimode  non  entium  *. 

II.  Quoad primum,  conclusio  est:  Potest  dici  quod  Deus 
habet  scientiam  non  entium.  -  Probatur.  Deus  scit  omnia 
quae  sunt  quocumque  modo  :  ergo  omnia  quae  possunt 
per  potentiam  tam  suam  quara  creaturae,  fieri,  cogitari  et 
dici:  ergo  ea  quae  non  sunt  actu.  Ergo  potest  dici  quod 
Deus  habet  scientiam  non  entium. 

Prinia    consequentia  probatur,  distinguendo  modos  es- 


sendi,  idest  simpliciter  et  secundum  quid;  et  subdividendo 
secundum  quid  iuxta  multiplicem  diversitatem  potentiae, 
scilicet  Creatoris  vel  creaturae,  activae  vel  passivae,  realis  vel 
opinativae,  etc.  -Secunda  vero  consequentia  est  per  se  nota: 
quia  non  suntactu  haec  omnia.  -  Tertia  quoque  est  evidens: 
quia  ex  quo  non  sunt  entia  simpliciter,  sed  in  potentia,  quae 
est  conditio  diminuens,  optime  de  eis  verificatur  absolute 
negatio  entis,  et  sic  sunt  non  entia ;  sicut  de  homine  in  po- 
tentia  vere  dicitur  non  Iiomo,  et  de  arca  in  potentia  non  arca. 
III.  Quoad  secundum  *,  differentia  est  nominalis,  quod 


Cf.  num.  I. 


l82 


QUAESTIO  XIV,  ARTICULUS  X 


quaedam  non  entia  dicitur  Deus  scire  scientia  visionis,  quae- 
dam  vero  simplicis  intelligentiae.  Et  ratio  nominum  est, 
quia  visa  apud  nos  habent  duas  conditiones  :  altera  est , 
quod  sunt  praesentialiter  obiecta  videnti ;  altera,  quod  ha- 
bent  esse  distinctum  extra  videntem.  Et  propterea  illa  quae 
quandoque  sunt,  visionis  scientia  intelligi  dicuntur:  quae 
vero  nunquam,  non  videri,  sed  simplici  intelligentia  sciri 
dicuntur.  Illa  enim  habent  has  duas  conditiones ,  propter 
aeternitatem  scientiae  divinae,  etc. :  ista  neutram. 

IV.  Circa  hanc  partem  est  dubitatiuncula.  Quoniam  ista 
ditferentia  non  spectat  ad  non  entia  ut  sic,  sed  magis  ad 
non  entia  inquantum  sunt  entia:  et  consequenter  per  ac- 
cidens  pertinet  ad  hunc  articulum,  in  quo  de  scientia  non 
entium  agitur.  Assumptum  patet :  quia  ea  quae  quandoque 


sunt,  pertinent  ad  scientiani  visionis  ea  ratione,  quia  sunt 
entia  quandoque  in  actu,  et  non  inquantum  non  entia;  ergo. 
Ad  hoc  breviter  dicitur,  quod  ista  differentia  tangit  non 
entia  utroque  modo,  scilicet  inquantum  sunt,  et  inquantum 
non  sunt.  Eorum  enim  quae  nunquam  sunt,  sed  semper 
sunt  in  potentia  ,  non  solum  ipsae  entitates  in  potentia , 
sed  negationes  actualitatis  simplici  intelligentia  noscuntur. 
Et  similiter  eorum  quae  quandoque  actu  sunt,  non  solum 
entitates  in  actu  tali  tempore,  sed  negationes  ab  actu  tali 
alio  tempore ,  visionis  scientia  cognoscuntur  ab  aeterno. 
Et  horum  ratio  est,  quia  negatio  per  affirmationem  co- 
gnoscitur ,  et  illius  genus  sequitur  in  essendo  et  cogno- 
scendo  secundum  se.  Et  sic  differentia  ista  est  complete 
complectens  non  entia,  ad  propositum. 


ARTICULUS  DECIMUS 

UTRUM    DEUS    COGNOSCAT   MALA 
I  Sent.,  dist.  xxxvi,  qu.  i,  art.  2;  I  Cont.  Gent.,  cap.  lxxi;  De  Verit.,  qu.  11,  art,  i5;  Quodl.  XI,  qu.  n. 


*  Cap.  VI,  n.  5; 
cf.Averr.  comm. 
XXV.  -  S.  Th. 
lect.  XI. 


•  Art.  2. 


D  DECiMUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
Deus  non  cognoscat  mala.  Dicit  enim 
Philosophus,  in  III  de  Anima  * ,  quod 
^intellectus  qui  non  est  in  potentia,  non 
cognoscit  privationem.  Sed  malum  est  pripatio 
\confess.,  Hb.  boni,  ut  dicit  Augustinus  *.  Igitur,  cum  intellectus 

III,  cap.  VII ;  £n-  .   '  y     .  .°  ' 

chirii.,  cap.  XI.  Dei  nunquam  sit  in  potentia ,  sed  semper  actu, 
ut  ex  dictis  *  patet,  videtur  quod  Deus  non  co- 
gnoscat  mala. 

2.  Praeterea,  omnis  scientia  vel  est  causa 
sciti,  vel  causatur  ab  eo.  Sed  scientia  Dei  non 
est  causa  mali,  nec  causatur  a  malo.  Ergo  scientia 
Dei  non  est  malorum. 

3.  Praeterea,  omne  quod  cognoscitur,  cogno- 
scitur  per  suam  similitudinem,  vel  per  suum  op- 
positum.  Quidquid  autem  cognoscit  Deus,  co- 
gnoscit  per  suam  essentiam,  ut  ex  dictis  *  patet. 
Divina  autem  essentia  neque  est  similitudo  mali, 
neque  ei  malum  opponitur :  divinae  enim  essen- 
tiae  nihil  est  contrarium,  ut  dicit  Augustinus,  XII 
de  Civ.  Dei  *.  Ergo  Deus  non  cognoscit  mala. 

4.  Praeterea,  quod  cognoscitur  non  per  se- 
ipsum ,  sed  per  aliud ,  imperfecte  cognoscitur  ". 
Sed  malum  non  cognoscitur  a  Deo  per  seipsum  : 
quia  sic  oporteret  quod  malum  esset  in  Deo ; 
oportet  enim  cognitum  esse  in  cognoscente.  Si 
ergo  cognoscitur  per  aliud,  scilicet  per  bonum, 
imperfecte  cognoscetur  ab  ipso  ^:  quod  est  impos- 
sibile,  quia  nulla  cognitio  Dei  est  imperfecta. 
Ergo  scientia  Dei  non  est  malorum. 

Sed  contra  est  quod  dicitur  Proverb.  xv  * : 
infernus  et  perditio  coram  Deo. 

Respondeo  dicendum  quod  quicumque  perfecte 
cognoscit  aliquid,  oportet  quod  cognoscat  omnia 
quae  possunt  illi  accidere,  Sunt  autem  quaedam 
bona ,  quibus  accidere  potest  ut  per  mala  cor- 
rumpantur.  Unde  Deus  non  perfecte  cognosceret 


Art.  2,  5. 


*  Cap.  II. 


*  Vers.  II. 


bona,  nisi  etiam  cognosceret  mala.  Sic  autem  est 

cognoscibile  unumquodque,  secundum  quod  est, 

Unde,  cum  hoc  sit  esse  mali,  quod  est  privatio 

boni,  per  hoc  ipsum  quod  ^  Deus  cognoscit  bona,  t 

cognoscit  etiam  mala;  sicut  per  lucem  cognoscun- 

tur  tenebrae,    Unde  dicit  Dionysius,  vii  cap,  de 

Div.  Nom.  *,  quod  Deus  per  semetipsum  tenebra-  •  s.xh.  lect.  ui. 

rum  accipit  visionem,  non  aliunde  videns  tenebras 

quam  a  lumine. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  verbum  Phi- 
losophi  est  sic  intelligendum ,  quod  intellectus 
qui  non  est  in  potentia,  non  cognoscit  privatio- 
nem  per  privationem  in  ipso  existentem.  Et  hoc 
congruit  cum  eo  quod  supra  *  dixerat,  quod  pun-  •Lococu.inarg» 
ctum  et  omne  indivisibile  per  privationem  divi- 
sionis  cognoscitur.  Quod  contingit  ex  hoc,  quia 
formae  simplices  et  indivisibiles  non  sunt  actu 
in  intellectu  nostro,  sed  in  potentia  tantum:  nam 
si  essent  actu  in  intellectu  nostro,  non  per  priva- 
tionem  cognoscerentur.  Et  sic  cognoscuntur  sim- 
plicia  a  substantiis  separatis.  Deus  igitur  non  co- 
gnoscit  malum  per  privationem  in  se  *  existentem,  ^ 

sed  per  bonum  oppositum. 

Ad  secundum  dicendum  quod  scientia  Dei  non 
est  causa  mali :  sed  est  causa  boni ,  per  quod 
cognoscitur  malum. 

Ad  tertium  dicendum  quod,  licet  malum  non 
opponatur  essentiae  divinae,  quae  non  est  cor- 
ruptibilis  per  malum,  opponitur  tamen  effectibus 
Dei;  quos  per  essentiam  suam  cognoscit,  et  eos 
cognoscens,  mala  opposita  cognoscit. 

Ad  quartum  dicendum  quod  cognoscere  aliquid 
per  aliud  tantum,  est  imperfectae  cognitionis,  si 
illud  sit  cognoscibile  per  se.  Sed  malum  non  est 
per  se  cognoscibile :  quia  de  ratione  mali  est, 
quod  sit  privatio  boni.  Et  sic  neque  definiri,  ne- 
que  cognosci  potest,  nisi  per  bonum. 


o)  quod...  cognoscitur.  -  quod  cognoscitur  per  alium  (aliquod 
aliud  B)  et  non  per  seipsum,  non  perfecte  cognoscitur  ABCDE. 
p)  ab  ipso,  -  Om.  codices  et  a  b. 


Y)  ipsum  quod.  -  idem  per  quod  C.  -  Pro  etiam,  et  B,  om.  ceteri 
ct  ab. 

3)  in  se.  -  in  ipso  ACDE,  in  seipso  B. 


Oommentaria  Oardinalis  Oaietani 


"«iTULus  clarus,  -  In  corpore,  [primo  respondet  quaesito, 
affirmando  quod  sic  est:  secundo,  quomodo  est, 
II,  Quoad  primum,  conclusio  responsiva  directe  quae- 


sito  affirmative  est:  Deus  cognoscit  mala,  -  Probatur.  Deus 
perfecte  cognoscit  omnia  bona :  ergo  scit  omnia  quae  pos- 
sunt  quibuscumque  illorum  accidere :  ergo  scit  mala. 


QUAESTIO  XIV,  ARTICULUS  XI 


i83 


Antecedens,  cum  prima  consequentia ,  relinquitur  pro 
evidenti.  Secunda  vero  probatur:  quia  sunt  quaedam  bona, 
quibus  potest  accidere  ut  per  mala  corrumpantur,  ut  patet 
tam  de  bono  naturali,  quam  morali. 

III.  Quoad  secundum,  modus  cognoscendi  est  per  aliud : 
ita  quod  haec  conclusio,  Deus  cognoscit  mala  per  bona, 
probatur,  declaratur,  et  confirmatur.  -  Probatur  primo.  Esse 


mali  consistit  in  privatione  boni :  ergo  cognoscibilitas  mali 
consistit  in  negatione  boni:  igitur  Deus  propter  hoc  cogno- 
scit  mala,  quia  bona  scit.  Antecedens  patet.  Consequentia 
vero  probatur :  quia  unumquodque  eo  modo  quo  habet 
esse ,  habet  cognosci.  -  Declaratur  deinde  exemplo :  sicut 
tenebrae  noscuntur  per  lumen.  -  Confirmatur  demum  au- 
ctoritate  Dionysii ,  ut  patet  in  httera. 


ARTICULUS  UNDECIMUS 

UTRUM  DEUS  COGNOSCAT  SINGULARIA 

I  Sent.,  dist,  xxxvi,  qu.  i,  art.  i;  II,  dist.  iii,  qu.  ii,  art.  3;  I  Cont.  Gent.,  cap.  l,  lxiii,  lxv;  Qu.  Disp.  de  Anima,  art.  20; 
De  Verit.,  qu.  11,  art.  5;  Compend.  TheoL,  cap.  cxxxii,  cxxxiii;  I  Periherm.,  lect.  xiv. 


•  Cap.  V,  n.  6.  - 
S.  Th.  lect.  XII.- 
Cf.  I  Physic,  c.v, 
n.g;S.Th.lect.x. 


Vers. 


Qu.  IV,  art.  2. 


*  Cap.  V,  n.  10.  - 
S.  Th.  lect.  xii. 
♦♦  S.Th.  lect.  XI. 
-  Did.  lib.  H  , 
cap.  IV,  n.  15. 

T 


•  Avicenna,  Me- 
taph.,  tract.VllI, 
cap.  VI;  Algazei, 
Philos.,  lib.  I, 
tract.  III. 


iD  UNDECIMUM  SIC  PROCEDITUR.  Vidctur  quod 

Deus  non  cognoscat  singularia.  Intel- 
'lectus  enim  divinus  immaterialior  est 
jquam  intellectus  humanus.  Sed  intelle- 
ctus  "  humanus,  propter  suam  immaterialitatem, 
non  cognoscit  singularia,  sed,  sicut  dicitur  in  II 
de  Anima* ^,  ratio  est  imipersaliiim,  sensus  vero 
singiilarium.  Ergo  Deus  non  cognoscit  singularia. 

2.  Praeterea,  illae  solae  virtutes  in  nobis  sunt 
singularium  cognoscitivae,  quae  recipiunt  species 
non  abstractas  a  materialibus  conditionibus.  Sed 
res  in  Deo  sunt  maxime  abstractae  ab  omni  ma- 
terialitate.  Ergo  Deus  non  cognoscit  singularia. 

3.  Praeterea,  omnis  cognitio  est  per  aliquam 
similitudinem.  Sed  simiHtudo  singularium,  inquan- 
tum  sunt  singularia ,  non  videtur  esse  in  Deo : 
quia  principium  singularitatis  est  materia,  quae, 
cum  sit  ens  in  potentia  tantum,  omnino  est  dis- 
similis  Deo,  qui  est  actus  purus.  Non  ergo  Deus 
potest  cognoscere  singularia. 

Sed  contra  est  quod  dicitur  Proverb.  xvi  * : 
omnes  viae  hominum  patent  oculis  eius. 

Respondeo  dicendum  quod  Deus  cognoscit  sin- 
gularia.  Omnes  enim  perfectiones  in  creaturis  in- 
ventae ,  in  Deo  praeexistunt  secundum  altiorem 
modum,  ut  ex  dictis  *  patet.  Cognoscere  autem 
singularia  pertinet  ad  perfectionem  nostram.  Unde 
necesse  est  quod  Deus  singularia  cognoscat.  Nam 
et  Philosophus  pro  inconvenienti  habet,  quod  ah- 
quid  cognoscatur  a  nobis,  quod  non  cognoscatur 
a  Deo.  Unde  contra  Empedoclem  arguit,  in  I  de 
Anima  *  et  in  III  Metaphys.  **,  quod  accideret 
Deum  esse  insipientissimum  ^,  si  discordiam  igno- 
raret.  Sed  perfectiones  quae  in  inferioribus  di- 
viduntur,  in  Deo  simpliciter  et  unite  existunt. 
Unde,  licet  nos  per  aliam  potentiam  cognoscamus 
universalia  et  immaterialia,  et  per  aliam  singularia 
et  *  materialia ;  Deus  tamen  per  suum  simplicem 
intellectum  utraque  cognoscit. 

Sed  qualiter  hoc  esse  possit,  quidam  *  manife- 
stare  volentes,  dixerunt  quod  Deus  cognoscit  sin- 
gularia  per  causas  universales:  nam  nihil  est  in 
aliquo  singularium ,  quod  non  ex  aliqua  causa 
oriatur  universali.  Et  ponunt  exemplum :  sicut  si 


Art.  8. 


aliquis  astrologus  cognosceret  omnes  motus  uni- 
versales  caeli,  posset  praenuntiare  •  omnes  eclipses 
futuras.  -  Sed  istud  non  sufficit.  Quia  singularia 
ex  causis  universalibus  sortiuntur  quasdam  formas 
et  virtutes,  quae,  quantumcumque  ad  invicem  con- 
iungantur,  non  individuantur  nisi  per  materiam 
individualem.  Unde  qui  cognosceret  Socratem 
per  hoc  quod  est  albus  ^,  vel  Sophronisci  filius, 
vel  quidquid  aliud  sic  dicatur,  non  cognosceret 
ipsum  inquantum  est  hic  homo.  Unde  secundum 
modum  praedictum ,  Deus  non  cognosceret  sin- 
gularia  in  sua  singularitate. 

Alii  vero  dixerunt  '"'  quod  Deus  cognoscit  sin- 
gularia,  applicando  causas  universales  ad  parti- 
culares  eflfectus,  -  Sed  hoc  nihil  est.  Quia  nullus 
potest  applicare  aliquid  ad  alterum ,  nisi  illud 
praecognoscat:  unde  dicta  applicatio  non  potest 
esse  ratio  cognoscendi  particularia,  sed  cognitio- 
nem  singularium  praesupponit. 

Et  ideo  aliter  dicendum  est,  quod,  cum  Deus 
sit  causa  rerum  per  suam  scientiam ,  ut  dictum 
est  *,  intantum  se  extendit  scientia  Dei,  inquan- 
tum  se  extendit  eius  causalitas.  Unde,  cum  virtus 
activa  Dei  se  extendat  non  solum  ad  formas,  a 
quibus  accipitur  ratio  universalis,  sed  etiam  usque 
ad  materiam,  ut  infra  *  ostendetur;  necesse  est  'Qu.xLiv,art.2. 
quod  scientia  Dei  usque  ad  singularia  se  exten- 
dat,  quae  per  materiam  individuantur.  Cum  enim 
sciat  alia  a  se  per  essentiam  suam,  inquantum 
est  similitudo  rerum  velut  principium  activum 
earum ,  necesse  est  quod  essentia  sua  sit  prin- 
cipium  sufficiens  cognoscendi  omnia  quae  per 
ipsum  fiunt,  non  solum  in  universali,  sed  etiam 
in  singulari.  Et  esset  simile  de  scientia  artificis,  si 
esset  productiva  totius  rei,  et  non  formae  tantum. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  intellectus  no- 
ster  speciem  intelligibilem  abstrahit  a  principiis 
individuantibus :  unde  species  intelligibilis  nostri 
intellectus  non  potest  esse  similitudo  principio- 
rum  individualium.  Et  propter  hoc,  intellectus 
noster  singularia  non  cognoscit.  Sed  species  in- 
telligibilis  divini  intellectus,  quae  est  Dei  essentia, 
non  est  immaterialis  per  abstractionem,  sed  per 
seipsam,  principium  existens  omnium  principio- 


a)  Sed  intellectus.  -  Intellectus  etiam  A,  Intellectus  autem  BCDE. 
fi)  de  Anima.-  Physicorum  Fa.-Pro  singularium,  particularium  Pab. 
f)  insipientissimum.  -  imperfectissimum  ABCDE;  vel  insipientissi- 
mum  margo  B. 

S)  et.  -  Om.  ACE.  -  Pro  utraque,  utrumque  codices. 


£)  praenuntiare.  —  enuntiare  C,  pronuntiare  PADE. 

^)  albus.  -  album  AB.  -  Prius  vel  om.  ACDEFG. 

r,)  dixerunt.  -  dicunt  ABCDE.  -  Post  singularia  B  addit  in  sua 
singularitate.  —  Pro  causas,  rationes  codices,  res  ed.  a.  —  Pro  particu- 
lares,  singulares  ABCDE. 


i84 


QUAESTIO  XIV,  ARTICULUS  XII 


rum  qtiae  intrant  rei  compositionem ,  sive  sint 
principia  speciei,  sive  principia  individui.  Unde 
per  eam  Deus  cognoscit  non  solum  universalia, 
sed  etiam  singularia. 

Ad  secundum  dicendum  quod,  quamvis  species 
intellectus  divini  secundum  esse  suum  non  ha- 
beat  conditiones  materiales,  sicut  species  receptae 


in  imaginatione  et  sensu ;  tamen  virtute  se  ex- 
tendit  ad  immaterialia  et  materialia,  ut  dictum 
est  *. 

Ad  tertium  dicendum  quod  materia,  licet  rece- 
dat  a  Dei  similitudine  secundum  suam  potentia- 
litatem ,  tamen  inquantum  vel  sic  esse  habet  *, 
similitudinem  quandam  retinet  divini  esse. 


0)  vel  sic  esse  habet.  -  vel  sic  esse  habet  vel  sic  B,  vel  sic  vel  sic  esse  habet  G. 

Commentaria  Oardinalis  Caietani 


In  corpore. 


Art.  2. 


Cf.  num.  IV. 


Cf.  num.  I. 


TiTULus :  singularia  rerum  materialium.  De  his  enim 
est  dubium,  non  de  singularibus  immaterialibus :  cum 
iam  dictum  sit  *  quod  novit  seipsum,  quem  singularem  esse 
constat.  -  In  corpore ,  primo  respondet  directe  quaesito , 
quod  sic:  secundo,  tractat  quomodo  *. 

II.  Quoad  primum,  tria.  Primo,  respondet  quaesito  affir- 
mative:  Deus  cognoscit  singularia.  -  Probatur.  Omnes  per- 
fectiones  in  creaturis  inventae,  praeexistunt  in  Deo  altiori 
modo:  cognitio  singularium  est  perfectio  hominis:  ergo 
praeexistit  in  Deo  altiori  modo. 

Secundo,  ostendit  vim  huius  motivi  ex  auctoritate  Ari- 
stotelis.  Ratio  enim  ista  fundatur  in  hoc,  quod  opus  sit 
omne  cognitum  a  nobis,  cognosci  a  Deo:  et  hoc  assumpsit 
Aristoteles  contra  Empedodem. 

Tertio,  declarat  illam  particulam  in  condusione  adiunctam 
ex  vi  medii,  scilicet  altiori  modo:  in  hoc  attendi  dicens,  quod 
nos  per  diversas  potentias  cognoscimus  singularia  et  univer- 
salia;  Deus  autem  simplici  intellectu  omnia,  tam  materialia 
quam  immaterialia,  comprehendit.  Et  probatur:  quia  quae 
dividuntur  in  inferioribus,  sunt  simpliciter  et  unite  in  Deo. 

III.  Adverte  hic  quod ,  quia  maior  propositio  non  est 
vera  de  praeexistentia  formali,  nisi  in  perfectionibus  sim- 
pliciter;  ideo,  licet  nostrum  cognoscere  singulare  et  sentire 
sint  idem,  littera  non  dixit  sentire ,  sed,  cognoscere  sin- 
gulare  pertinet  ad  perfectionem  nostram.  Sentire  enim 
non  est  perfectio  simpliciter ,  nec  praeexistit  in  Deo  for- 
maliter,  sed  virtualiter  tantum :  cognoscere  autem  singulare 
est  perfectio  simpliciter;  et  condudendum  erat  hic  quod 
praeexistit  in  Deo  formaliter. 

IV.  Quoad  secundum  *,  tria  sunt,  iuxta  opiniones  duas 
et  determinationem.  Prima  ergo  opinio  circa  modum  quo 
Deus  intelligit  singularia,  stat  in  hoc,  quod  Deus  cognoscit 
singularia,  cognoscendo  omnes  eorum  causas  universales.  - 
Probatur  hoc  sufficere.  Nihil  est  in  aliquo  singulari,  quod 
non  ex  aliqua  universali  causa  insit :  ergo,  cognitis  omnibus 
causis  universalibus ,  cognoscitur  totum  singulare.  Decla- 
ratur  etiam  exemplo  in  eclipsi. 


Refutatur  haec  opinio.  Si  Deus  cognosceret  singularia, 
cognoscendo  tantum  universales  causas ,  ergo  non  cogno- 
sceret  singularia  in  sua  singularitate ;  cuius  oppositum  pro- 
batum  est.  -  Consequentia  probatur.  Totum  aggregatum 
quod  est  in  singulari  ex  causis  universalibus,  ut  sic,  non 
sufficit  ad  constituendum  singulare:  ergo.  Assumptum  pro- 
batur,  et  manifestatur.  Probatur:  quia  dempta  materia  si- 
gnata,  seu  principio  individuationis,  quidquid  illud  sit,  cum 
universale  non  esse  constet,  nunqu^m  constituetur  singu- 
lare.  Manifestatur  vero  hoc  in  homine  exemplariter. 

V.  Secunda  vero  opinio  *  stat  in  hoc :  Deus  cognoscit 
singularia,  appHcando  universalia  ad  particularia.  -  Contra : 
apphcatio  non  est  nisi  ad  praecognitum ;  ergo  applicatio 
universalis  ad  particulare  praesupponit  cognitionem  sin- 
gularis,  non  facit. 

VI.  Determinatio  *  autem  est:  Deus  cognoscit  singularia 
per  essentiani  suam.  -  Probatur ,  quoad  primam  partem , 
sic.  Scientia  Dei  est  causa  rerum:  ergo  se  extendit  ad  omnia 
ad  quae  se  extendit  eius  causalitas :  ergo  ad  singularia. 
Antecedens,  cum  prima  consequentia,  est  notum.  Secunda 
vero  probatur :  quia  Deus  est  causa  non  solum  formae , 
sed  materiae  individuantis.  -  Quoad  secundam  partem,  sic. 
Deus  scit  alia  a  se  per  essentiam  suam,  ut  similitudo  seu 
activum  principium  est  eorum :  ergo  essentia  sua  est  suf- 
ficiens  principium  cognoscendi  omnia  quae  per  ipsum  fiunt, 
etiam  in  singulari :  ergo  cognoscit  singularia  per  suam  es- 
sentiam.  Antecedens  patet  ex  dictis  *.  Consequentia  vero  ex 
terminis,  et  probatione  primae  partis  patet. 

Ultimo,  declaratur  tota  ratio  exemplo  scientiae  artificis, 
si  fingamus  quod  sit  causa  formae  et  materiae  artificiati. 

VII.  Adverte  quod  tota  determinatio  huius  litterae 
supponit  Deum  esse  causam  proximam  materiae  primae : 
de  quo,  quia  inferius  *  erit  specialis  quaestio,  suppona- 
tur  nunc.  Hoc  enim  concesso,  reliqua  clara  sunt  et  in- 
dubitata. 

In  responsionibus  ad  argumenta,  multa  discutienda  sunt, 
sed  non  hic:  sed  inferius  in  locis  propriis  patebunt. 


Cf.  num.  rv. 


Cf.  ibid. 


Art.  5. 


•  Cap.  VI,  n.  8. 
S.  Th.  lect.  XI. 

*  Cap.  XVIII. 


ARTICULUS  DUODECIMUS 

UTRUM  DEUS  POSSIT  COGNOSCERE  INFINITA 

Sent.,  dist,  XXXIX,  qu.  i,  art.  3;  I  Cont.  Gent.,  cap.  lxix;  De  Verit.,  qu.  11,  art.  g;  qu.  xx,  art.  4,  ad   i; 
Quodl.  III,  qu.  II,  art.  i;  Compend.  Theol,,  cap.  cxxxiii. 


♦D  duodecimum  sic  proceditur.  Videtur 
I  quod  Deus  non  possit  cognoscere  infi- 
nita.  Infinitum  enim,  secundum  quod 
jest  infinitum,  est  ignotum:  quia  infini- 
tum  est  ciiius  quantitatem  accipientibus  "  semper 
est  aliquid  extra  assumere,  ut  dicitur  in  IWPhysic* 
Augustinus  etiam  dicit,  XII  de  Civ.  Dei*,  quod 
quidquid  scientia  comprehendititr,  scientis  compre- 
hensione  finitur.  Sed  infinita  non  possunt  finiri. 
Ergo  non  possunt  scientia  Dei  comprehendi. 


2.  Si  dicatur  quod  ea  quae  in  se  sunt  infinita, 
scientiae  Dei  finita  sunt,  contra :  ratio  infiniti  est 
quod  sit  impertransibile;  et  finiti,  quod  sit  per- 
transibile  ^,  ut  dicitur  in  III  Physic.  *.  Sed  infi- 
nitum  non  potest  transiri  nec  a  finito,  nec  ab  in- 
finito,  ut  probatur  in  VI  Physic.  *.  Ergo  infinitum 
non  potest  esse  finitum  finito  "* 
infinito.  Et  ita  infinita  non  sunt 
Dei,  quae  est  infinita. 

3,  Praeterea,  scientia   Dei  est   mensura  sci 


,   neque   etiam 
finita  scientiae 


«)  accipientibus.  -  accipiendo  codices   et  ab.  -  Pro  aliquid,   ad 
edd.  ab.  "  Pro  assumerc,  sumere  BDG. 

P)  et  fniti,  quod  sit  pertransibile.  -  Om.  codices  et  ed.  a. 


Y)  finito.  -  Om.  codices  et  a  &,  -  Pro  inflnito,  infinitum  A,  infini- 
tum  finitur  C,  infinita  E,  111  infinito  FG,  i)i  finito  ed.  a,  esse  in  infi- 
nito  ed.  b. 


'  Cep.vit.  -  S.Th. 
lect.  IX. 


QUAESTIO  XIV,  ARTICULUS  XII 


i85 


Cap.  XVIII. 


Art.  9. 
'  D.  473- 


D.  477.  '2>5- 


Cf.  num.  III. 
Cf.  num.  IV. 


torum.  Sed  contra  rationem  infiniti  est,  quod  sil 
mensuratum.  Ergo  infinita  non  possunt  sciri  a  Deo. 

Sed  contra  est  quod  dicit  Augustinus,  XII  de 
Cip.  Dei  * :  Quamvis  infinitoriini  numeroriim  ntil- 
lus  sit  numerus ,  non  est  "  tamen  incomprehensi- 
bilis  ei,  cuius  scientiae  non  est  numerus. 

Respondeo  dicendum  quod,  cum  Deus  sciat  non 
solum  ea  quae  sunt  actu,  sed  etiam  ea  quae  sunt 
in  potentia  vel  sua  vel  creaturae,  ut  ostensum 
est  * ;  haec  autem  constat  esse  infinita ;  necesse 
est  dicere  quod  Deus  sciat  infinita  *.  Et  licet 
scientia  visionis,  quae  est  tantum  eorum  quae 
sunt  vel  erunt  vel  fuerunt,  non  sit  infinitorum, 
ut  quidam  dicunt,  cum  non  ponamus  mundum 
ab  aeterno  fuisse,  nec  generationem  et  motum 
in  aeternum  mansura,  ut  individua  in  infinitum 
multiplicentur:  tamen,  si  diligentius  consideretur  % 
necesse^  est  dicere  quod  Deus  etiam  scientia  vi- 
sionis  sciat  infinita  *.  Quia  Deus  scit  etiam  cogi- 
tationes  et  affectiones  cordium,  quae  in  infinitum 
multiplicabuntur,  creaturis  rationalibus  permanen- 
tibus  absque  fine. 

Hoc  autem  ideo  est,  quia  cognitio  cuiuslibet 
cognoscentis  se  extendit  secundum  modum  for- 
mae  quae  est  principium  cognitionis.  Species  enim 
sensibilis,  quae  est  in  sensu,  est  similitudo  solum 
unius  individui:  unde  per  eam  solum  unum  ^  in- 
dividuum  cognosci  potest.  Species  autem  intelli- 
gibilis  intellectus  nostri  est  similitudo  rei  quantum 
ad  naturam  speciei,  quae  est  participabilis  a  parti- 
cularibus  infinitis:  unde  intellectus  noster  per  spe- 
ciem  intelligibilem  hominis,  cognoscit  quodammo- 
do  homines  infinitos ".  Sed  tamen  non  inquantum 
distinguuntur  ab  invicem,  sed  secundum  quod 
communicant  in  natura  speciei;  propter  hoc  quod 
species  intelligibilis  intellectus  nostri  non  est  simi- 
litudo  hominum  quantum  ad  principia  individua- 
lia,  sed  solum  quantum  ad  principia  speciei.  Es- 
sentia  autem  divina,  per  quam  intellectus  divinus 
intelligit,  est  similitudo  sufficiens  omnium  quae 
sunt  vel  esse  possunt,  non  solum  quantum  ad  prin- 


cipia  communia,  sed  etiam  quantum  ad  principia 
propria  uniuscuiusque  *,  ut  ostensum  est  **.  Unde 
sequitur  quod  scientia  Dei  se  exteridat  ad  infinita, 
etiam  secundum  quod  sunt  ab  invicem  distincta. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  infiniti  ratio  ^ 
congruit  quantitati,  secundum  Philosophum  in  I 
Physic.  *  De  ratione  autem  quantitatis  est  ordo 
partium.  Cognoscere  ergo  infinitum  secundum 
modum  infiniti,  est  cognoscere  partem  post  par- 
tem.  Et  sic  nullo  modo  contingit  cognosci  in- 
finitum:  quia  quantacumque  quanfitas  partium 
accipiatur,  semper  remanet '  aliquid  extra  acci- 
pientem.  Deus  autem  non  sic  cognoscit  infinitum 
vel  infinita,  quasi  enumerando  partem  post  par- 
tem;  cum  cognoscat  omnia  simul,  non  succes- 
sive  ",  ut  supra  *  dictum  est.  Unde  nihil  prohibet 
ipsum  cognoscere  infinita. 

Ad  secundum  dicendum  quod  transitio  importat 
quandam  successionem  in  partibus:  et  inde  est 
quod  infinitum  transiri  non  potest,  neque  a  finito 
neque  ab  infinito.  Sed  ad  rationem  comprehen- 
sionis  sufficit  adaequafio :  quia  id  comprehendi 
dicitur,  cuius  nihil  est  extra  comprehendentem. 
Unde  non  est  contra  rationem  infinifi,  quod  com- 
prehendatur  ab  infinito.  Et  sic,  quod  in  se  est  infi- 
nitum,  potest  dici  finitum  scientiae  Dei,  tanquam 
comprehensum:  non  tamen  tanquam  pertransibile. 

Ad  tertium  dicendum  quod  scientia  Dei  est 
mensura  rerum,  non  quantitativa ,  qua  quidem 
mensura  carent  infinita ;  sed  quia  ^  mensurat  es- 
sentiam  et  veritatem  rei.  Unumquodque  enim 
intantum  habet  de  veritate  suae  naturae,  inquan- 
tum  imitatur  Dei  scientiam ;  sicut  artificiatum  in- 
quantum  concordat  arti.  Dato  autem  quod  essent 
aliqua  infinita  actu  secundum  numerum,  puta 
infiniti  homines;  vel  secundum  quantitatem  conti- 
nuam,  ut  si  esset  aer  infinitus,  ut  quidam  antiqui 
dixerunt:  tamen  manifestum  est  quod  haberent 
esse  determinatum  et  finitum ,  quia  esse  eorum 
esset  limitatum  ad  aliquas  determinatas  naturas. 
Unde  mensurabilia  essent  secundum  scientiam  Dei. 


3)  non  est  tanten.  -  non  tamen  P. 

e)  consideretur.  -  considerentur   P,  -  Post   infinita  B  addit  sicut 
finita,  et  post  cogitationes,  hominum. 
C)  unum.  -~  Om.  Pat. 
rj)  infinitos.  -  etiam  infinitos  Pab,  et  infinitos  pF. 


0)  infiniti  ratio.  -  infinitttm  ACDEG. 

i)  remanet.  -  manet  BD.  -  Pro  accipientem,   ad  accipiendum  C, 
om.  A.  -  infinitum  vel  om.  B.  -  Idem  pro  post,  et. 
x)  non  successive.  —  sine  successione  codices. 
X)  quia,  -  qua  P. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTULUs  clarus.  -  In  corpore  tria ;  primo,  respondet  quae- 
sito  absolute ;  secundo,  specialiter  de  scientia  visionis*; 
tertio,  assignat  causam  utriusque  conclusionis  *. 

II.  Quoad  primum,  conclusio  responsiva  de  scientia  ab- 
solute,  est :  Deus  scit  infinita.  -  Probatur.  Deus  scit  omnia 
in  actu ,  et  omnia  quae  sunt  in  potentia  tam  sua  quam 
creaturae :  ergo  scit  infinita.  Patet  sequela :  omnia  ista  con- 
stat  esse  infinita. 

III.  Quoad  secundiim ,  an  scientia  visionis  sit  infinito- 
rum,  duo  dicit.  Primo,  refertur  opinio  negativa,  cum  eius 
motivo.  Generatio  nec  est  aeterna  a  parte  ante,  nec  a  parte 
post:  ergo  quae  sunt,  erunt  et  fuerunt,  sunt  finita:  ergo 
scientia  visionis  non  est  infinitorum.  -  Secundo,  confutatur 
motivum;  et  probatur  conclusio  affirmativa.  Cogitationes 
et  affectiones  creaturae  rationalis  multiplicabuntur  aeterno 
a  parte  post :  ergo  scientia  visionis  est  infinitorum.  Et  sic 
opinio  prima  non  lustravit  omnem  generationem,  sed  eam 
tantum  quae  ex  caeli  motu  pendet:  et  ideo  erravit. 

SUMMAE  Theol.  D.  Thomae  T.  I 


IV.  Quoad  tertium,  assignatur  propter  quid  Deus  novit 
infinita  absolute,  et  scientia  visionis,  sic.  Cognitio  se  ex- 
tendit  secundum  extensionem  formae  quae  est  cognitionis 
principium :  ergo  cognitio  Dei  est  secundum  extensionem 
essentiae  suae;  ergo  extendit  se  ad  infinita,  etiam  secundum 
quod  sunt  ab  invicem  distincta.  Et  sic  simul  probatur  quia 
et  propter  quid  quaesiti. 

Antecedens  probatur  inductive,  inchoando  a  cognitione 
et  specie  sensibili ,  et  procedendo  per  intellectionem  et 
speciem  intelligibilem  nostram.  In  sensu,  species  se  extendit 
ad  unum  numero  tantum :  et  sic  sensatio.  In  intellectu 
nostro,  species  ad  unum  formaliter,  in  quo  communicant 
infinita  in  potentia :  et  similiter  intellectio  nostra  se  extendit. 
-  Prima  consequentia  probatur :  quia  essentia  Dei  est  forma 
per  quam  intellectus  divinus  intelligit.  -  Secunda  vero:  quia 
essentia  Dei  extendit  se  in  repraesentando  ad  omnia  quae 
sunt  et  esse  possunt,  non  solum  quoad  principia  communia, 
sed  propria  cuiusque,  ut  iam  dictum  est. 

24 


D.  472. 
■  Art.  praec. 


Cap.  II,  n.  10. 
S.  Th.  lect.  III. 


Art.  7. 


i86 


QUAESTIO  XIV,  ARTICULUS  XIII 


ARTICULUS  DECIMUSTERTIUS 

UTRUM  SCIENTIA  DEI  SIT  FUTURORUM  CONTINGENTIUM 

Infra,  qu.  Lxxrvi,  art,  4;  I  Sent.,  dist.  xxxtoi,  art.  5;  I  Cont.  Gent.,  cap.  lxvii;  De   Verit.,  qu.  11,  art.  12;  De  Malo,  qu.  xvi,  art.  7; 
Quodl.  XI,  qu.  iii;  Opusc.  II,  Contra  Graecos,  Armenos  etc,  cap.  x;  Compend.  TheoL,  cap.  cxxxiii;  I  Periherm.,  lect.  xiv. 


Art.  8. 


*  Cap.  VI,  n 
S.  Tfi.  lect. 


•  Vers.  15. 


*  Art.  9. 


D    DECIMUMTERTIUM  SIC  PROCEDITUR.    Vidc- 

d 

tur  quod  scientia  Dei  non  sit  futurorum 
contingentium.  A  causa  enim  necessaria 
iprocedit  effectus  necessarius.  Sed  scien- 
est  causa  scitorum ,  ut  supra  *  dictum 
est.  Cum  ergo  ipsa  sit  necessaria,  sequitur  scita 
eius  esse  necessaria.  Non  ergo  scientia  Dei  est 
contingentium. 

2.  Praeterea,  omnis  conditionalis  cuius  ante- 
cedens  est  necessarium  absolute,  consequens  est 
necessarium  absolute.  Sic  enim  se  habet  antece- 
dens  ad  consequens ,  sicut  principia  ad  conclu- 
sionem :  ex  principiis  autem  necessariis  non  se- 

8--  quitur  conclusio  nisi  necessaria,  ut  in  I  Poster.  * 
probatur.  Sed  haec  est  quaedam  conditionalis 
vera,  si  Deus  scivit  hoc  fiiturum  esse,  hoc  erit: 
quia  scientia  Dei  *  non  est  nisi  verorum.  Huius 
autem  conditionalis  antecedens  est  necessarium 
absolute :  tum  quia  est  aeternum  ;  tum  quia  si- 
gnificatur  ut  praeteritum.  Ergo  et  consequens  est 
necessarium  absolute.  Igitur  quidquid  scitur  a 
Deo,  est  necessarium.  Et  sic  scientia  Dei  non  est 
contingentium. 

3.  Praeterea,  omne  scitum  a  Deo  necesse  est 
esse:  quia  etiam  omne  scitum  a  nobis  necesse 
est  esse,  cum  tamen  scientia  Dei  certior  sit  quam 
scientia  nostra.  Sed  nullum  contingens  futurum 
necesse  est  esse.  Ergo  nullum  contingens  futu- 
rum  est  scitum  a  Deo. 

Sed  contra  est  quod  dicitur  in  Psalmo  xxxii*^: 
Qui  finxit  singillatim  corda  eorum,  qiii  intelligit 
omnia  opera  eorum,  scilicet  hominum.  Sed  opera 
hominum  sunt  contingentia,  utpote  libero  arbitrio 
subiecta.  Ergo  Deus  scit  futura  contingentia. 

Respondeo  dicendum  quod,  cum  supra  *  osten- 
sum  sit  quod  Deus  sciat  omnia  non  solum  quae 
actu  sunt,  sed  etiam  quae  sunt  in  potentia  sua 
vel  creaturae;  horum  autem  quaedam  sunt  con- 
tingentia  nobis  futura;  sequitur  quod  Deus  con- 
tingentia  futura  cognoscat. 

Ad  cuius  evidentiam,  considerandum  est  quod 
contingens  aliquod  dupliciter  potest  considerari. 
Uno  modo,  in  seipso,  secundum  quod  iam  actu  ^ 
est.  Et  sic  non  consideratur  ut  futurum,  sed  ut 
praesens :  neque  ut  ad  utrumlibet  '  contingens , 
sed  ut  determinatum  ad  unum.  Et  propter  hoc  ', 
sic   infallibiliter   subdi    potest   certae    cognitioni. 


utpote  sensui  visus,  sicut  cum  video  Socratem 
sedere.  Alio  modo  potest  considerari  contingens, 
ut  est  in  sua  causa.  Et  sic  consideratur  ut  fu- 
turum,  et  ut  contingens  nondum  determinatum 
ad  unum :  quia  causa  contingens  ^  se  habet  ad 
opposita.  Et  sic  contingens  non  subditur  per 
certitudinem  alicui  cognitioni.  Unde  quicumque 
cognoscit  effectum  contingentem  in  causa  sua 
tantum,  non  habet  de  eo  nisi  coniecturalem  co- 
gnitionem.  Deus  autem  cognoscit  omnia  contin- 
gentia,  non  solum  prout  sunt  in  suis  causis,  sed 
etiam  prout  unumquodque  eorum  est  actu  in 
seipso. 

Et  licet  contingentia  fiant  in  actu  successive, 
non  tamen  Deus  successive  cognoscit  contingen- 
tia,  prout  sunt  in  suo  esse,  sicut  nos,  sed  simul. 
Quia  sua  cognitio  mensuratur  aeternitate,  sicut 
etiam  ""'  suum  esse :  aeternitas  autem ,  tota  ^mul 
existens,  ambit  totum  tempus,  ut  supra  *  dictum 
est.  Unde  omnia  quae  sunt  in  tempore,  sunt 
Deo  ab  aeterno  praesentia,  non  solum  ea  ratione 
qua  *  habet  rationes  rerum  apud  se  praesentes, 
ut  quidam  dicunt:  sed  quia  eius  intuitus  fertur 
ab  aeterno  super  omnia  ',  prout  sunt  in  sua  prae- 
sentialitate. 

Unde  manifestum  est  quod  contingentia  et  * 
infallibiliter  a  Deo  cognoscuntur,  inquantum  sub- 
duntur  divino  conspectui  secundum  suam  prae- 
sentialitatem:  et  tamen  '*  sunt  futura  contingentia, 
suis  causis  comparata. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod,  licet  causa  su- 
prema  sit  necessaria,  tamen  effectus  potest  esse 
contingens,  propter  causam  proximam  contingen- 
tem  *:  sicut  germinatio  plantae  est  contingens 
propter  causam  proximam  contingentem  •",  licet 
motus  solis,  qui  est  causa  prima,  sit  necessarius. 
Et  similiter  scita  a  Deo  sunt  contingentia  propter 
causas  proximas,  licet  scientia  Dei,  quae  est  causa 
prima,  sit  necessaria. 

Ad  secundum  dicendum  quod  quidam  dicunt 
quod  hoc  antecedens,  Deus  scivit  hoc  contingens 
futurum  *,  non  est  necessarium,  sed  contingens: 
quia,  licet  sit  praeteritum,  tamen  importat  respe- 
ctum  ad  futurum.  -  Sed  hoc  non  tollit  ei  necessi- 
tatem:  quia  id  quod  habuit  respectum  ad  futu- 
rum ,  necesse  est  habuisse ,  licet  etiam  futurum 
non  sequatur  quandoque. 


a)  Dei.  -  Om.  codices  et  ed.  a, 

^)  Sed  contra ...  Psalm.  xxxii.  -  Sed  contra  ACDE,  Sed  contra  est 
quod  in  Ps.  dicitur  BG,  Sed  contra  est  F,  Sed  contra  est  quod  dicit 
(dicitur  ed.  b)  Ps.  edd.  a  b. 

f)  actu.  -  actum  AE,  in  actu  Pb. 

5)  ut  ad  utrumlibet.  -  ad  utrumlibet  PBD  et  edd.  a  b,  ad  utrum- 
que  FG. 

e)  propter  hoc.  -  Om.  AD.  -  sic  om.  BF. 
?)  contingens,  -  contingentis  ABCEFGa. 
r,)  etiam.  -  et  codices,  om.  a  b. 

6)  qua.  -  quia  ADEFafr. 


i)  ab  aeterno  super  omnia.  -  super  omnia  ab  aeterno  ABCDE,  ab 
aeterno  supra  omnia  Pab. 

y.)  et.  -  Ora.  BD.  -  Pro  secundum  suam  praesentialitatem,  sua  (m 
sua  B)  praesentialitate  ABCDE. 

X)  tamen.  -  Om.  codices  et  ab.  -  Post  causis  plures  edd.  addunt 
proximis, 

[jl)  contingentem.  -  Om.  codices  et  ab.  -  Ad  solis  margo  A  notat, 
alia  littera:  caeli. 

v)  Deus  scivit  hoc  contingens  futurum,-  Deus  scivit  CDEpA,  Deus 
hoc  contingens  scivit  futurum  pB,  Deus  scivit  futurum  esse  sB;  esse 
addit  s¥. 


•  Qu.  X ,  art.  2, 
ad  4.. 


D.  324. 


QUAESTIO  XIV, 

5  Alii  vero  dicunt  hoc  antecedens  esse  ^  contin- 

gens,  quia  est  compositum  ex  necessario  et  con- 
tingenti;  sicut  istud  dictum  est  contingens,  So- 
cratem  esse  hominem  album.  -  Sed  hoc  etiam 
nihil  est.  Quia  cum  dicitur,  Deus  scivit  esse  fu- 

"  turiim  hoc  contingens  %  contingens  non  ponitur 

ibi  nisi  ut  materia  verbi,  et  non  sicut  principalis 
pars  propositionis :  unde  contingentia  eius  vel 
necessitas  nihil  refert  ad  hoc  quod  propositio  sit 
necessaria  vel  contingens,  vera  vel  falsa.  Ita  enim 
potest  esse  verum  me  dixisse  hominem  esse  asi- 
num,  sicut  me  dixisse  Socratem  currere,  vel 
Deum  esse:  et  eadem  ratio  est  de  necessario  et 
contingenti. 

"  Unde  dicendum  est  quod  hoc  antecedens  "  est 

p  necessarium  absolute,  Nec  tamen   sequitur,  ut  p 

quidam  dicunt,  quod  consequens  sit  necessarium 
absolute:  quia  antecedens  est  causa  remota  con- 

'  sequentis,  quod  "  propter  causam  proximam  con- 

tingens  est.  -  Sed  hoc  nihil  est.  Esset  enim  condi- 
tionalis  falsa,  cuius  antecedens  esset  causa  remota 
necessaria,  et  consequens  effectus  contingens:  vit 

•f  puta  si  dicerem,  si  sol  movetur,  herba  germinabit '". 

Et  ideo  aliter  dicendum  est,  quod  quando  in 

antecedente  ponitur   aliquid  pertinens  ad  actum 

animae,  consequens  est  accipiendum  non  secun- 

"  dum  quod  "  in  se  est,  sed  secundum  quod  est  in 

anima:  aliud  enim  est  esse  rei  in  seipsa,  et  esse 
rei  in  anima.  Ut  puta,  si  dicam,  si  anima  intelligit 
aliquid,  illud  est  immateriale ,  intelligendum  est 
quod  illud  est  immateriale  secundum  quod  est  in 
intellectu,  non  secundum  quod  est  in  seipso.  Et 
similiter  sidicam,  si  Deiis  scivit  aliquid,  illud  erit, 
consequens  intelligendum  est  prout  subest  divinae 

9  scientiae,  scilicet  prout  f  est  in  sua  praesentiali- 

tate.  Et  sic  necessarium  est,  sicut  et  antecedens : 

X  quia  omne  ^  quod  est,  dum  est,  ne^esse  est  esse, 

■  cap.  IX,  n.  II.  -  ut  dicitur  in  I  Periherm.  * 

S.  Th    lect,  XV 

Ad  tertium  dicendum  quod  ea  quae  tempora- 

'I'  liter  in  actum '''  reducuntur,  a  nobis  successive  co- 

gnoscuntur  in  tempore,  sed  a  Deo  in  aeternitate, 

quae  est  supra  tempus.  Unde  nobis,  quia  cogno- 


ARTICULUS  XIII 


187 


scimus  futura  contingentia  inquantum  "  talia  sunt,  " 

certa  esse  non  possunt:  sed  soli  Deo  *,  cuius  in-  ■  d.  441- 
teliigere  est  in  aeternitate  supra  tempus.  Sicut 
ille  qui  vadit  per  viam,  non  videt  illos  qui  post 
eum  veniunt:  sed  ille  qui  ab  aliqua  altitudine 
totam  viam  intuetur,  simul  videt  omnes  transeun- 
tes  per  viam.  Et  ideo  illud  quod  scitur  a  nobis, 
oportet  esse  necessarium  etiam  secundum  quod 
in  se  est:  quia  ea  quae  in  se  sunt  contingentia  fu- 
tura,  a  nobis  sciri  non  possunt.  Sed  ea  quae  sunt 
scita  a  Deo ,  oportet  esse  necessaria  secundum 
modum  quo  subsunt  divinae  scientiae,  ut  dictum 
est  *:  non  autem  absolute ,  secundum  quod  in  '  Resp.  ad 
propriis  causis  considerantur.  -  Unde  et  haec  pro- 
positio ,  omne  scitum  a  Deo  necessarium  ""  est  «« 
esse,  consuevit  distingui.  Quia  potest  esse  de  re, 
vel  de  dicto.  Si  intelligatur  de  re,  est  divisa  et 
falsa :  er  est  sensus ,  omnis  res  quam  Deus  scit, 
est  necessaria.  Vel  potest  intelligi  de  dicto  i^^ :  et  P? 

sic  est  composita  et  vera ;  et  est  sensus,  hoc  di- 
ctum,  scitum  a  Deo  esse,  est  necessarium. 

Sed  obstant  quidam,  dicentes  quod  ista  distin- 
ctio  habet  locum  in  formis  separabilibus  a  subie- 
cto ;  ut  si  dicam,  album  possibile  est  esse  nigrum. 
Quae  quidem  de  dicto  est  falsa,  et  de  re  est  vera : 
res  enim  quae  est  alba,  potest  esse  nigra;  sed 
hoc  dictum,  album  esse  nigrum,  nunquam  potest 
esse  verum.  In  formis  autem  inseparabilibus  a 
subiecto ,  non  habet  locum  praedicta  distinctio ; 
ut  si  dicam ,  corvum  nigrtim  possibile  est  esse 
album:  quia  in  utroque  sensu  est  falsa.  Esse 
autem  scitum  a  Deo,  est  inseparabile  a  re:  quia 
quod  est  scitum  a  Deo,  non  potest  esse  non  sci- 
turh.  -  Haec  autem  instantia  locum  haberet,  si 
hoc  quod  dico  scitum,  importaret  aliquam  dispo- 
sitionem  subiecto  ''''  inhaerentem.    Sed  cum  im-  ty 

portet  actum  scientis,  ipsi  rei  scitae,  licet  semper 
sciatur,  potest  aliquid  attribui  secundum  se,  quod 
non  attribuitur  ei  inquantum  stat  sub  actu  sciendi : 
sicut  esse  materiale  attribuitur  lapidi  secundum 
se,  quod  non  attribuitur  ei  ^*  secundum  quod  est  ss 
intelligibile. 


5)  hoc  antecedens  esse.  -  quod  antecedens  est  B. 

0)  esse  futurum  hoc  contingens.  -  aliquid  esse  futurum  ABCEFGaft; 
aliquid  futurum  esse  contingens,  ly  esse  D. 

::)  hoc  antecedens.  -  antecedens  P. 

p)  ut.  ~  quod  ABCDEGpF,  prout  sF;  vel  ut  margo  G. 

a)  quod.  -  et  B. 

t)  herba  germinabit.  -  herbam  generabit  B,  cuius  margo  vel  ger- 
minabit. 

u)  non  secundum  quod.  —  Post  non  addunt  solum  BD ;  post  secun- 
dum  addunt  esse  PDEFG  et  edd.  a  b. 


o)  subest...  prout.  —  Om.  AE. 

■/)  omne.  -  esse  CDEGpF.  -  Pro  dum,  quando  codices  et  a  6.  - 
esse  om.  codices  et  ed.  a. 

^)  in  actum.  -  in  actu  P6. 

w)  inquantum.  -  ut  codices  et  ed.  a.  -  Pro  certa,  necessaria  F. 

aa)  necessarium.  —  necesse  ¥Ga,  necessarie  ed.  b. 

pp)  dicto.  -  solum  addit  G. 

Xi)  subiecto.  -  rei  substantiae  B,  re  subiecio  CEsA,  rei  subiecto  D, 
rei  scitae  pA. 

83)  ei.  -  Om.  CEFGpD. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


TITULUS  clarus ,  tam  quoad  ly  futura,   quam  quoad  ly 
contingentia. 
In  corpore  quatuor:  primo,  respondet  quod  sic;  secun- 

•  Cf.  num.  lu.      do ,  quomodo  ex  parte  cogniti,  ibi :  Ad  cuius  evidentiam  * ; 

tertio,  quomodo  et  quare  ex    parte  cognoscentis ,   ibi:  Et 

•  cf.  num.  V.       licet  * ;  quarto ,  ponitur  quoddam  corollarium ,  ibi :  Unde 

•  quarto ...  ma-  manifestum  est  *. 

e£*^o87'i5i4;         H-  Quoad  primum,  conclusio  responsiva  quaesito  affir- 

cf.  num.  VI.         mative  est:  Deus  cognoscit  futura  contingentia.  -  Probatur. 

Deus  scit  omnia  non  solum  quae  sunt  actu,  sed  quae  sunt 

in  potentia  sua  et  creaturae :  ergo  scit  futura  contingentia. 


-  Antecedens  patet  ex  dictis.  Consequentia  probatur:  quia 
quaedam  horum  sunt  contingentia  futura  nobis. 

Adverte  quod  ista  additio,  scilicet  nobis,  non  ponitur 
ut  limitatio,  aut  conditio  diminuens  rationem  futuri;  sed 
ut  declaratio.  Haec  enim  sunt  futura  simpliciter,  quia  sunt 
secundum  seipsa  futura ,  et  non  tantum  quoad  nos.  Sed 
declarantur  futura  simpliciter,  per  futura  nobis ,  quia  sunt 
futura  secundum  illam  mensuram  durationis,  qua  nos  men- 
suramur,  scilicet  secundum  tempus ;  et  non  secundum  ae- 
ternitatem,  ut  infra  *  patebit.  *  Num.  xi,  xii. 

III.  Quoad  secundum  *,  ponuntur  duo  modi  quibus  con-   •  cf.  num.i. 


i88 


QUAESTIO  XIV,  ARTICULUS  XIII 


tingentia  futura  subduntur  divinae  cognitioni ,  differenter 
tamen.  Et  sic  ponitur  haec  conclusio :  Contingentia  futura 
cognoscuntur  a  Deo  prout  sunt  actu  in  seipsis,  et  prout 
sunt  in  causis  suis:  sed  primo  modo,  certe;  secundo  modo 
vero,  inquantum  cognoscibilia  sunt. 

Probatur  et  declaratur,  distinguendo  contingentia  futura 
secundum  duplicem  statum,  scilicet  in  actu  et  in  potentia 
causarum,  et  ponendo  differentias  tres  inter  hos  status. 
Prima  est  quoad  differentiam  temporis :  quia  ut  in  actu , 
habet  rationem  praesentis ;  ut  in  potentia,  futuri.  Secunda 
quoad  contingentiam:  quia  ut  in  actu,  habet  rationem  de- 
terminati  ad  unum;  ut  in  potentia,  contingentis  ad  utram- 
que  partem.  Tertia  quoad  cognitionem :  quia  ut  in  actu , 
potest  subdi  certae  cognitioni,  ut  patet  de  visione  corpo- 
rali;  ut  in  potentia,  non  nisi  coniecturae,  etc.  Ex  his  enim 
manifeste  sequitur  intentum. 

IV.  Adverte  hic,  quod  aliud  est  loqui  de  natura  con- 
tingentiae,  et  aliud  est  loqui  de  statu  contingentiae.  Cum 
enim  contingentia  sit  differentia  entium  non  accidentalis , 
sed  substantialis  (quoniam  unumquodque  secundum  pro- 
priam  naturam  in  seipso  est  ens  contingens  vel  necessa- 
rium,  etc.) ;  et  natura  rei  non  varietur ,  ^ed  sit  eadem  in 
actu  et  in  potentia;  oportet  quod  res  contingens,  sive  sit 
in  actu  et  praesens,  sive  in  potentia  et  futura,  semper  sit 
naturae  contingentis.  Ac  per  hoc,  differentia  posita  in  littera 
inter  contingens  in  actu  et  in  potentia,  praesens  et  futurum, 
non  est  differentia  naturae ,  quasi  aliam  naturam  habeat  sic 
et  aliam  sic :  sed  est  differentia  status  eiusdem  naturae. 
Potest  enim  una  eadem  natura,  sua  ratione  salva,  diversos 
habere  status,  in  actu  et  in  potentia,  praesentis  et  futuri,  etc. 
Status  enim  actualitatis  est  status  determinati  ad  alteram 
partem  contradictionis ;  status  vero  in  causa  ad  utramHbet, 
est  status  indeterminationis :  constat  autem  quod  contin- 
gentia  se  tenet  ex  parte  indeterminationis,  necessitas  autem 
ex  parte  determinationis.  Et  ideo  res  contingens,  ut  futura 
et  in  potentia,  dicitur  habere  rationem  contingentis  quoad 
statum :  ut  praesens  autem  in  actu,  dicitur  habere  rationem 
necessarii  quoad  statum.  Rursus,  res  quantumcumque  con- 
tingens,  ex  statu  praesentiae  contrahit  quendam  necessitatis 
modum ,  ex  suppositione    status    ad  ipsam    sub   tali  statu 

•  Cap.  IX,  n.ii.    pertingentem,  ut  patet  ex  I  Periherm.  *:  quij  unumquodque 

quod  est,  quando  est,  necessario  est.  Res  autem  ut  futura 
seu  in  potentia,  cum  non  sit,  talem  necessitatis  modum  non 
contrahit;  sed  contingens,  et  in  statu  contingente,  absque 
tali  necessitate,  relinquitur.  Et  propterea  in  littera  dicitur 
quod  contingens ,  ut  praesens ,  potest  subdi  infallibili  et 
certae  scientiae:  et  in  calce  responsionis  ad  secundum,  di- 
citur  quod  ut  sic,  est  necessarium. 

•  cf.  num.  I.  V.  Quoad  tertium  *,  primo  ponitur  modus  quo   Deus 

haec  novit ,  scilicet  simul.  Et  quoniam  ex  eadem  radice 
pendet  ratio  quare  Deus  haec  cognoscat,  ideo  in  httera,  pro- 
posito  modo  simultatis,  ex  eius  causa  propter  etiam  quid 
quaesitae  conclusionis  ostenditur.  Propterea  formato  con- 
clusionem  continentem  etiam  modum  et  causam :  et  po- 
natur  haec  conclusio :  Deus  cognoscit  omnia  futura  contin- 
gentia,  secundum  statum  quo  actu  sunt,  ab  aeterno,  simul. 
Probatur.  Aeternitas,  tota  simul  existens,  ambit  totum 
tempus ,  et  Dei  cognitio  mensuratur  aeternitate :  ergo  et 
simul  quae  successive  fiunt  novit,  et  omnia  quae  sunt  in 
tempore,  sunt  praesentia  Deo  ab  aeterno ;  non  solum  quia 
rationes  eorum  habet  praesentes  apud  se,  sed  quia  eius  in- 
tuitus  ab  aeterno  fertur  supra  omnia,  ut  sunt  in  sua  prae- 
sentialitate.  Ergo  contingentia  etiam,  inquantum  secundum 
suam  praesentialitatem  subduntur  divino  conspectui,  infalli- 
biliter  cognoscuntur  a  Deo.  -  Antecedens,  quoad  secundam 
partem,  probatur:  quia  esse  Dei  mensuratur  aeternitate, 
'Hunc  numerum  VI.  Quoad  quartum  *,  corollarium  est,  quod  ex  his  patet 
i°i4';  cf.  num°  i.  quod  haec  duo  stant  simul,  scilicet  quod  aliquid  sit  futu- 
rum  contingens,  et  quod  certitudinaliter  cognoscatur:  quia 
secundum  diversos  status  haec  insunt.  Subdi  enim  certae 
cognitioni,  convenit  ei  secundum  quod  est  actu,  sic  enim 
terminat  divinum  intuitum ;  esse  vero  contingens  futurum, 
convenit  ei  secundum  quod  est  in  causis  suis;  ut  iam  patet 
ex  dictis. 

VII.  Circa  dicta  in  hoc  articulo,  advertendum  est  quod 


hic  sunt  duo  dicta  dubitabilia.  Primum  et  praecipuum  est 
ratio  adducta  ex  parte  aeternitatis :  secundum  est  ratio  in- 
clusa  ex  parte  rationum  rerum  quas  Deus  aptfd  se  habet. 
Dicitur  enim  in  littera  quod  omnia  sunt  praesentia  Deo 
ab  aeterno,  non  solum  propter  rationes  rerum  quas  apud 
se  Deus  praesentes  habet ,  sed  quia  eius  intuitus  ab  ae- 
terno  fertur  etc.  Ubi  manifeste  duae  causae  assignantur 
quod  res  sint  praesentes  Deo  ab  aeterno:  scilicet  rationes 
rerum,  et  aeternitas.  Per  rationes  quidem  sunt  praesentia 
omnia  in  ratione  cogniti,  idest  ut  cognita  cognoscenti :  per 
aeternitatem  autem,  ut  coexistentia  coexistenti.  Primo  ergo 
examinabitur,  et  cum  Dei  lumine  ac  divi  Thomae  suffra- 
giis  defendetur  principalis  ratio  de  aeternitate  :  secundo , 
ratio  inclusa  de  rationibus  rerum  *.  '  Cf.  num.  xv. 

VIII.  Circa  rationem  de  aeternitate ,  duo  vertuntur  in 
dubium :  primo,  illa  propositio,  omnia  quae  fiunt  in  tem- 

pore,   sunt  praesentia    aeternitati;    secundo  *,  applicatio   '  Cf.  num. «. 
huius  ad  conclusionem  intentam,  scilicet  quod  ideo  Deus 
cognoscit  certe  contingentia  futura. 

Contra  propositionem  ergo  illam,  Scotus,  in  I,dist.xxxix*,  '  Contra  secun- 
arguit  quadrupliciter.  Primo ,  quod  non  est,  nulli  potest  re^^pon^^^ad^eiis 
coexistere:  sed  futura  non  sunt :  ergo.  Maior  probatur:  «''fium- 
quia  coexistere  dicit  relationem  realem.  -  Secundo,  si  omnia 
coexistunt  aeternitati,  ergo  omnia  sunt  simpliciter  in  actu  : 
ergo  non  possunt  postmodum  poni  in  actu.  Prima  conse- 
quentia  probatur :  quia  'quod  habet  esse  in  actu  in  seipso 
respectu  causae  primae,  est  simpliciter  in  actu ;  quod  enim 
est  tale  respectu  primae  causae,  est  tale  simpliciter.  -  Tertio, 
quia  si  sic  est,  ergo  sessio  mea  crastina  bis  produceretur 
a  Deo.  Probatur  consequentia :  quia  iam  est  praesens  in 
seipsa  aeternitati,  ergo  producta;  et  adhuc  non  est,  ergo 
producenda,  etc.  -  Quarto  (et  est  confirmatio  primi,  et  de- 
structio  exempli  s.  Thomae  in  I  Contra  Gent.,  cap.  lxvi, 
et  fundamenti  eius),  coexistentia  fluentium  circa  stans,  exigit 
existentiam  utriusque  extremi  pro  eadem  mensura  dura- 
tionis:  sed  impossibile  est  quod  duo  instantia  temporis 
simul  existant  in  eadem  mensura  durationis:  ergo  impos- 
sibile  est  quod  coexistant  simul  alteri  extremo ,  scilicet 
aeternitati.  Maior  patet  in  centro  et  in  circumferentiae  pun- 
ctis,  si  fingamus  puncta  illa  non  stare,  sed  fluere :  certum 
est  enim  quod  singula,  quando  essent,  coexisterent  centro, 
sed  nunquam  simul;  non  ex  defectu  centri,  sed  ipsorum, 
quia  scilicet  simul  non  sunt.  Et  ita  est  de  aeternitate  et 
tempore. 

IX.  Contra  applicationem  rationis  ad  conclusionem,  ar- 

guit  idem  Scotus  ibidem  *  tripliciter.  Primo  sic.  Sessio  mea   '  Contra  secun- 

futura,  ut  futura  est,  aut  scitur  a  Deo  certe,  aut  non.  Si  sic,     ""  ''°*"' 

ergo  non    oportet  ponere  ipsam  in   actu  existere,  ad  hoc 

ut  certe  sciatur.    Si  non,  crgo  aliter  novit  Deus  facta  quam 

fienda ,  contra  Augustinum ,  V  super  Gen.  ad  litteram  *.  •  Cap.  xvm. 

Probatur  consequentia:  quoniam  cum  facta  erit  dicta  sessio, 

certe  scietur  a  Deo.  -  Secundo  sic.  Scientia  Dei  non  accipit 

certitudinem  ab  alio  obiecto   quam  propria  essentia:  ergo 

non  est  certa  ex  hoc  quod  sessio  est  in  actu,  sed  aliunde. 

Antecedens  probatur:  quia  alioquin  intellectus  divinus  vile- 

sceret.  -  Tertio  sic.  Aevum  angeli,  secundum  istos,  coexistit 

toti    tempori :    ergo    angelus ,    secundum   istam   rationem , 

poterit  naturaliter  cognoscere  omnia  futura  contingentia. 

X.  Ad  has  obiectiones  respondendo,  pracmitto  quod  iste 
locus  ab  adversantibus  iudicatur  plenus  contradictionis  et 
erroris:  a  sequentibus  autem  doctrinam  s.  Thomae  reputa- 
tur  adeo  obscurus;  ut  neminem  hactenus  viderim,  sive  scri- 
pto  sive  verbo ,  assertive  tueri  hoc  dictum.  Et  me  iam 
annis  forte  quindecim  fateor  latuisse.  Sed  nudiustertius , 
dum  super  commentatione  huius  articuli  meditarer,  illuxit 
(ut  arbitror,  divi  Thomae  ope)  veritas  plana  et  in  manifesto 
posita,  et  ideo  paucissimis  verbis  pertransita. 

Sciendum  est  igitur  primo,  ad  evidentiam  terminorum, 
quod  esse  praesens,  seu  coexistere,  aeternitati,  formaliter 
loquendo,  abstrahit  a  praesentia  cogniti  ad  cognoscentem. 
Quoniam,  si  aeternitas  esset  res  non  cognoscitiva,  et  lapis 
quandoque  esset,  esset  ibi  vera  praesentia  sive  coexistentia, 
absque  cognitione  aliqua.  -  Patet  quoque  ex  hoc  et  ex  lit- 
tera,  quod  sermo  est  de  essc  rerum  quae  fiunt  in  tempore, 
non  obiectivo,  nec  potentiali,  etc,  sed  de  esse  in  actu  in 


QUAESTIO  XIV,  ARTICULUS  XIII 


189 


rerum  natura  secundum  seipsas,  extra  causas  suas:  ita 
quod  ?ermo  praesens  est  de  coexistentia  reali  contingentium 
in  actu,  ad  aeternitatem.  Et  sic,  cum  dicitur  omnia  esse 
praesentia  aeternitati,  sensus  est:  Omnia,  secundura  suum 
esse  in  actu  in  rerum  natura,  sunt  praesentia,  idest  coexi- 
stunt,  aeternitati, 

XI.  His  praelibatis,  adverte  quod  res  temporales  esse 
praesentes  aeternitati,  potest  intelligi  dupliciter.  Uno  modo 
sic,  quod  in  quolibet  nunc  temporis  sint  praesentes  aeter- 
nitati;  ita  quod  coexistentia  cuiuslibet  rei  ad  aeternitatem 
mensuratur  quolibet  instanti  temporis.  Et  hunc  sensum 
acceperunt ,  quantum  videtur  mihi ,  adversarii  ex  verbis 
s.  Thomae.  Sed  erraverunt:  hoc  enim  nunquam  somniavit 
s.  Thomas :  imo  manifeste  implicat  contradictionem.  Quo- 
niam  coexistentia  rei  ad  aeternitatem  aequatur  in  duratione 
mensurae  eiusdem  existentiae,  cum  non  coexistat  nisi  se- 
cundum  suam  actualem  existentiam:  sed  existentia  instantis 
in  quo  cras  sol  oritur,  non  mensuratur  instanti  aliquo 
praecedente  aut  sequente:  ergo  nec  quolibet.  Praeterea,  si 
instans  semper,  idest  pro  quolibet  instanti  temporis,  coexi- 
steret  aeternitati,  ergo  coexisteret  aliis  instantibus  tempo- 
ris,  tam  praeteritis  quam  futuris :  et  sic  illud  instans  non 
esset  labens ;  et  omnia  instantia  essent  unum  instans ,  in 
veritate;  et  plura  instantia  temporis  eiusdem  essent  simul; 
et  praeteritum  et  futurum  essent  praesens,  etc.  Quae  omnia 
sunt  manifeste  impossibilia. 

XII.  Alio  modo  potest  intelligi,  quod  in  quolibet  nunc 
aeternitatis  sint  praesentes  aeternitati;  ita  quod  coexisten- 
tia  cuiusHbet  rei  ad  aeternitatem  salvetur  in  quolibet  nunc 
aeternitatis.  Et  hic  sensus  est  verus,  et  intentus  a  divo 
Thoma. 

Verus  quidem:  quia,  cum  aeternitas  non  habeat  nisi 
unum  nunc,  quod  aequatur  ipsi  aeternitati  et  excedit  omne 
tempus;  necesse  est  quod  omne  instans  nostri  temporis,  et 
quidquid  in  illo  est  aut  fit,  salvetur  in  nunc  aeternitatis , 
et  mensuretur  ab  illo ,  non  ut  a  mensura  adaequata ,  sed 
excessiva.  -  Unde,  ut  clarius  evadas  laqueos,  a  rebus  ad  pro- 
positiones ,  et  a  propositionibus  ad  res  procedendo ,  istae 
propositiones ,  omnia  quae  fiunt  in  tempore,  sunt  prae- 
sentia  aeternitati,  vel  sunt  praesentia  Deo  ab  aeterno,  vel 
sunt  semper  praesentia  Deo,  et  similes,  distinguendae  sunt. 
Quia  ly  sunt  aut  consignificat  nunc  temporis,  aut  nunc  ae- 
ternitatis.  Et  siniiliter  ly  ab  aeterno ,  aut  ly  semper,  aut 
tenetur  syncategorematice,  idest  quod  distribuat  pro  omni 
temporis  ditferentia :  aut  categorematice ,  idest  quod  im- 
portet  sempiternitatem  perfectam,  quae  importatur  in  aeter- 
nitate  et  ipsius  nunc.  Et  primo  modo  sunt  falsae,  secundo 
autem  verae.  Verum  quippe  est  et  indubitatum ,  primum 
instans  huius  horae  esse  in  nunc  aeternitatis ;  et  similiter 
verum  est  ultinium  instans  istius  horae,  non  in  hoc  nunc 
temporis  quod  est  principium  huius  horae,  sed  in  nunc 
aeternitatis  eodem  esse ;  pro  alio  tamen  instanti  temporis, 
ut  de  se  patet.  Et  propterea  non  inconvenit  duo  contradi- 
ctoria  secundum  nunc  temporis,  esse  in  eodem  nunc  aeter- 
nitatis,  etc. 

Quod  autem  hic  sensus  sit  intentus  in  littera,  ex  duobus 
patet.  Primo  ex  eo  quod  sic  omnia  dicta  verificantur  et 
consonant.  Cuni  enim  nunc,  sive  temporis  sive  aeternitatis, 
non  possit  distingui  in  praesens,  praeteritum  et  futurum, 
sed  praesens  tantum  est;  demonstrando  in  actu  signato 
nunc  aeternitatis ,  verum  est  dicere  omnia  aeternitati  esse 
praesentia ;  ut  patet  dicendo ,  omnia  in  nunc  aeternitatis 
sunt  praesentia  aeternitati.  Et  similiter,  consignificando  in 
actu  exercito  nunc  aeternitatis,  verissimum  est  dicere,  omnia 
sunt  praesentia  aetcrnitati.  Sed  fallitur  imaginatio ,  dum 
respicit  ly  sunt,  et  ex  consuetudine  nostra  putat  consigni- 
ficare  oportere  nunc  temporis.  -  Secundo  ex  eo  quod  sic 
optime  redditur  ratio  quaesiti  et  intenti  in  littera.  Ex  hoc 
namque  quod  omnium  existentiae  temporales,  secundum 
nunc  aeternitatis  sumptae,  sunt  praesentes  aeternitati,  optime 
ac  directe  sequitur  quod  illi  visioni  quae  aeternitate  men- 
suratur,  omnia  secundum  suas  existentias  simul,  simultate 
instantanea  aeternitatis,  sunt  praesentia.  Ac  per  hoc,  visio 
illa,  quia  terminatur  ad  res  praesentes,  certa  ac  infallibihs 
est,  sicut  et  nostra.  -  Et  confirmatur.  Quia,  quemadmodum 


ad  hoc  quod  aliquid  sit  praesens  visioni  nostrae  corporali, 
nihil  aliud  exigitur  nisi  quod  illud  visibile  sit  et  adsit  pro 
mensura  durationis  qua  mensuratur  et  est  ipsa  vislo;  ita 
ad  hoc  quod  aliquid  sit  praesens  secundum  se  divino  con- 
spcctui ,  exigitur  quod  sit  et  adsit  secundum  illam  dura- 
tionis  mensuram  qua  mensuratur  visio  divina.  Haec  autem 
est  aeternitas.  Ergo  sat  est  quod  sint,  secundum  aeternita- 
tem  sumpta,  praesentia,  et  non  praeterita  aut  futura ;  quam- 
vis,  secundum  tempus  sumpta,  sint  futura. 

XIII.  Unde  patet  responsio  ad  omnes  obiectiones  con- 
tra  illam  propositionem ,  omnia  sunt  praesentia  Deo  ab 
aeterno  *.  Omnes  enim  laborant  in  aequivoco,  accipientes 
res  ut  sunt  in  tempore  vel  instantibus :  cum  tamen  hic  sit 
sermo  de  temporalibus,  et  ipso  tempore  et  eius  instantibus, 
ut  sunt  seu  utuntur  aeternitate. 

Et  per  haec  eadem  patet  responsio  ad  argumenta  quae 
afferuntur  a  Capreolo ,  in  xxxvi  distinctione  Primi  * ,  ex 
Aureolo. 

XIV.  Ad  obiectiones  autem  secundo  loco  *,  contra  ap- 
plicationem  rationis  ad  propositum,  respondetur. 

Et  ad  primam,  cum  dicitur,  sessio  mea  crastina,  ut  fu- 
tura,  aiit  scitur  certe,  aut  non,  respondetur  distinguendo , 
quod  ista  sessio  futura,  ut  futura,  non  habet  esse  nisi  in 
suis  causis:  ad  causas  autem  suas  potest  dupUciter  com- 
parari;  uno  modo,  ut  indeterminatas  ad  producendam  cra- 
stinam  sessiohem  meam,  vel  eius  negationem;  alio  modo, 
ut  determinatas  ad  illius  productionem  magis  quam  oppo- 
siti,  vel  cum  exclusione  oppositi.  Futura  primo  modo  non 
sumuntur  ut  futura,  sed  ut  futura  penitus  contingentia.  Fu- 
tura  autem  secundo  modo  sumuntur  quidem  ut  futura, 
sed  declinant  a  contingentia,  secundum  quod  determinatio 
causarum  ad  alteram  partem,  magis  vel  minus  vel  totaliter 
exigit.  Futura  igitur  contingentia,  ut  futura  ex  causis  inde- 
terminatis,  non  sunt  scibilia,  ut  in  littera  dicitur,  nec  a  Deo 
nec  a  quocumque:  quia  non  sunt  entia,  nec  in  actu  nec 
in  potentia,  magis  ipsa  quam  opposita.  Ex  causis  autera 
determinatis,  sunt  cognoscibiha,  iuxta  determinationera  cau- 
sarum.  -  Et  cum  dicitur,  ergo  Deus  aliter  novit  facta  quam 
fienda,  simpHciter  negatur  consequentia :  quia  ly  aliter,  in 
auctoritate  Augustini,  dicit  modum  cognoscendi  ex  parte 
cognoscentis ,  qui  in  Deo  non  variatur.  Ad  probationem 
autem  superfluum  est  respondere,  adeo  puerilis  videtur. 
Dicit  enim ,  cognoscit  autem  sessionem  certitudinaliter 
Deus,  cum  illa  fuerit  actu.  Quis  enim  ignorat  Deo  nullam 
accedere  cognitionem  ?  Unde  debet  dicere,  et  tamen  cogno- 
scit  illam  certitudinaliter  secundum  eius  actualem  existen- 
tiam.  Sed  hoc  non  probat  consequentiam.  Aliud  est  enim, 
quod  aliter  se  habeant  res  ut  factae  quam  ut  fiendae,  ad 
Dei  cognitionem:  et  aliud,  quod  aliter  Deus  novit  facta 
quam  fienda.  Illud  enim  est  verum,  in  materia  contingenti 
ioquendo:  hoc  autem  est  falsum.  Illud  significat  quod  res 
aliam  dispositionem  habet  ut  facta,  et  aliam  ut  fienda:  quia, 
ut  facta,  induit  necessitatem  quandam,  ut  fienda  non.  Et 
sic,  ut  facta,  est  scibilis  certe:  ut  fienda,  non.  Et  rursus,  ut 
facta,  potest  certum  intuitum  Dei  terrainare:  ut  fienda,  non. 

Ad  secundam  dicitur,  quod  aliud  est  scientiara  Dei  ca- 
pere  certitudinem  ex  sessione  Socratis:  et  aliud  est  sessio- 
nem  Socratis  non  esse  capacem  ut  sit  terminus  certae  Dei 
notitiae,  nisi  secundum  quod  est  in  se  certa.  Primum  enim 
inconvenit,  secundum  autera  est  necessarium :  primum  non 
habetur  ex  littera ,  sed  secundum.  Quare  conceditur  tota 
ratio,  utpote  nihil  contra  nos  dicens,  sed  supponens  falsum : 
sciiicet  quod  ex  hac  positione  habeatur  quod  scientia  Dei 
capiat  certitudinem  ab  alio  obiecto  quam  substantia  sua. 
Deberet  enira  supponere  quod  exigit  certitudinera  etiam 
in  alio  obiecto,  seu  termino  scientiae  suae,  non  solum  in 
substantia  sua :  hoc  enim  hinc  habetur,  et  non  quod  capit 
certitudinera  ab  alio. 

Ad  tertiam  dicitur,  quod  dupliciter  deficit.  Prinio,  quia 
cognitio  angeli  qua  cognoscit  temporalia,  non  mensuratur 
aevo :  et  ideo  ratio  nihil  infert.  Secundo,  quia  repraesen- 
tatio  singularium  temporaliura  per  principium  cognitionis 
angelicae,  scilicet  speciei  intelligibilis,  non  mensuratur  aevo, 
sed  de  novo  advenit.  Et  ideo  irapossibile  est  quod  futura 
contingentia  naturaliter  sciant  angeli,  ut  inferius  *  patebit. 


Cf.  num.  VIII. 


Art.  2. 


Cf.  num.  IX. 


■  Qu.  Lvii,  art,3. 


igo 


QUAESTIO  XIV,  ARTICULUS  XIII 


*  Cf.  num.  VII. 

•  Contra  primam 
posit.  -  Cf.  num. 
vni. 


Art.  2. 


Ibid. 


Ibid. 


*  I  Sent. ,   dist. 
XXXVIII ,   qu.   I , 
art.  I,  prop.  5. 
■  Vide  num.seq. 
fine. 


'ArticuIiBpraec. 


Cf.  num.  XV. 


XV.  Contra  secundam  autem  rationem  conclusionis,  sci- 
licet,  quia  Deus  habet  apud  se  rationes  omnium  rerum  *, 
arguit  Scotus,  ubi  supra  *,  interpretans  per  rationes  rerum 
ideas  earum ,  quadrupliciter.  Tum  quia  rationes  extremo- 
rum,  quantumcumque  perfectae,  non  pariunt  notitiam  cora- 
plexionis  eorum  contingentis.  -  Tum  quia  mere  naturaliter, 
ante  omnem  determinationem  voluntatis  divinae ,  reprae- 
sentant,  quando  adhuc  contingentia  determinata  non  sunt.  - 
Tum  quia  ex  eadem  radice  sequitur  quod  eodem  modo 
sunt  contingentium  futurorum  de  facto,  et  non  futurorum, 
sed  simpliciter  possibilium.  -  Tum  quia  non  magis  reprae- 
sentant  hoc  fore  illo  tempore  quam  alio,  ex  eadem  radice. 

XVI.  Ad  huius  difficultatis  solutionem,  praemittenda  sunt 
tria.  Primo  quod,  licet  idea  et  ratio  se  habeant  sicut  su- 
perius  et  inferius ,  quoniam  idea  est  terminus  tantum  in- 
tellectus,  ratio  autem  communis  est  et  ad  terminum  et  ad 
principium  intellectionis ;  quia  tamen,  ut  in  quaestione  se- 
quente  *  dicitur,  principium  intelligendi  in  Deo  non  pluri- 
ficatur  sed  terminus,  in  inteliigendo  creaturas,  et  in  littera 
pluraliter  dicitur  rationes  rerum  esse  apud  Deum  prae- 
sentes;  idcirco  merito  per  ly  rationes  rerum  interpretamur 
ideas  earum,  quas  constat  comparari  ad  intellectum  divi- 
num  ut  qued  intelligit,  et  non  ut  quo,  ut  in  sequenti  quae-- 
stione  *  dicitur. 

Secundo  praemitto,  quod  haec  quaestio  non  coincidit 
cum  illa,  an  per  eandem  ideam  Deus  cognoscat  subiectum 
et  accidentia:  quoniam  adversarii  per  has  argumentationes 
intendunt  inferre  quod  nec  per  eandem,  nec  per  diversas 
ideas  Deus  cognoscit  complexionem  contingentem.  Haec 
dixerim,  ne  quis  credat  anticipari  hic  quaestionem  ibi  *  tra- 
ctandam.  Sed  disputatur  hic,  quod  ideae  non  se  extendunt 
ad  repraesentandum  complexionem  contingentem.  Quod 
potius  esset  in  sequenti  quaestione  differendum :  sed  pro- 
pter  rationem  s.  Thomae  hic  inclusam,  et  a  Scoto,  Aureolo  * 
et  Gregorio  *  in  hac  materia  impugnatam,  hoc  in  loco  tra- 
ctanda  visa  est. 

Praemitto  tertio  quod,  licet  secundum  viam  tenentium 
quod  ideae  non  sunt  idem  cum  substantia  divina,  hoc  sit 
difficile  aut  impossibile ;  apud  tenentes  tamen  ideas  esse 
ipsam  divinam  essentiam,  facilUme  patet  ideas  se  extendere 
ad  repraesentandas  veritates  contingentes.  Cum  enim  essen- 
tia  divina  sit  et  ratio  intelligendi  omnia  ut  principium,  et 
ratio  intelligendi  omnia  ut  obiectum ,  ut  patet  ex  supra- 
dictis*;  et  ipsa,  ut  principium  seu  species  intelligibiHs,  sit, 
etiam  secundum  Scotum  hic ,  sufficiens  repraesentativum 
omnium ,  etiam  veritatum  contingentium ;  oportet  quod 
ipsamet  ut  obiectum ,  sit  etiam  sufficiens  ratio  omnium , 
etiam  veritatum  contingentium.  AHoquin  ipsa  ut  obiectum 
non  adaequaret  seipsam  ut  speciem  intelligibilem :  quod  est 
impossibile.  Et  sic,  cum  ideae  sint  ipsa  essentia  ut  est  obie- 
ctiva  ratio  rerum,  consequens  est  quod  se  extendant  etiam 
ad  veritates  contingentes. 

XVII.  His  praelibatis,  dicitur  quod,  cum  apud  s.  Thomam 
ideae  sint  ipsa  essentia  Dei  ut  est  obiectiva  rerum  ratio, 
optime  dictum  est  quod,  quia  rationes  seu  ideas  rerum 
praesentes  apud  se  habet  Deus,  ideo  novit  omnia  futura 
contingentia  certe.  -  Unde  ad  primam  obiectionem  *,  sim- 
pliciter  negandum  est  assumptum.  Potest  tamen,  pro  cla- 
ritate  doctrinae ,  distingui ,  quod  idea  alicuius  quidditatis 
potest  dici  dupliciter  perfecta.  Uno  modo,  ut  perfectio  dicit 
modum  intrinsecum  rei  cuius  est.  Et  sic  verum  est  assum- 
ptum :  quia  quantumcumque  perfecte  repraesentetur  homo, 
secundum  omnem  scilicet  suae  intrinsecae  entitatis  modum, 
nunquam  repraesentaretur  coniunctio  eius  cum  sessione, 
seu  fortuita  inventione  thesauri.  Alio  modo ,  ut  perfectio 
dicit  totalitatem  omnimodam  rei.  Et  sic  falsum  est  assum- 
ptum:  quoniam  si  homo  repraesentatur  secundum  omne 
esse  suum  (hoc  enim  est  totaliter  repraesentari ,  quia  se- 
cundum  omnia  sua  esse),  necesse  est  quod  repraesentetur 
secundum  esse  quod  habet  in  tali  et  tali  coniunctione  con- 
tingenti.  Sic  autem  perfecte  repraesentant  ideae  divinae  res: 
et  ideo  assumptum  in  proposito  est  falsum.  • 

Ad  secundum  autem  et  reliqua,  negatur  antecedens,  quod 
est  radix  omnium,  scilicet  quod  ideae  mere  naturaliter  re- 
praesentent  quidquid  repraesentant.  Dicimus  namque  quod 


Qu.  II,  art.  8. 


aliquid  repraesentant  mere  naturaliter,  puta  quidditates  re- 
rum:  et  aliquid  non  mere  naturaliter,  sed  naturalfter  ex 
suppositione  libera,  scilicet  existentias  rerum  et  coniunctio- 
nes  contingentes.  Illa  enim  repraesentant  ante  omnem  actum 
voluntatis  divinae :  ista  autem,  supposita  libera  determina- 
tione  divinae  voluntatis  ad  alteram  partem  contradictionis, 
ut  ipsemet  Scotus  acceptat  de  repraesentatione  horum  in 
essentia  ut  ratione  intelligendi.  Et  sic  patet  cetera  ruere : 
quoniam  non  eodem  modo  se  habent  ad  futura  et  non 
futura,  et  ad  hoc  tempus  et  aliud:  sed  determinatae  sunt 
ex  supposita  voluntate  divina. 

Et  per  haec  patet  responsio  ad  argumenta  Gregorii  con- 
tra  idem,  in  xxxvni  distinctione  Primi  *. 

XVIII.  In  responsione  ad  primum,  adverte  quod  duo  ex 
ea  habentur  ambigua.  Primum  est,  quod  scientia  Dei,  quae 
est  prima  causa,  est  necessaria.  Secundum  est,  quod  scita 
a  Deo  sunt  contingentia  propter  causas  proximas,  neces- 
saria  autem  relata  ad  scientiam  Dei.  Et  quamvis  secunda 
pars  huius  dicti  non  habeatur  hic  formaliter,  explicatur 
tamen  formaliter  in  responsione  ad  secundum  et  tertium. 

Contra  primum  enim  dictum  manifeste  obstat  libertas 
divinae  scientiae  respectu  creaturarum  ut  factibilium,  et  di- 
vinae  causalitatis.  Deus  enim  libere  fecit  scibilem  factionem 
creaturarum,  quia  ipsam  voluit:  si  ipsam  noluisset,  nec  a 
Deo  nec  ab  alio  sciretur.  Et  ex  eadem  radice  patet  quod 
est  causa  libera.  Igitur  scientia  Dei  respectu  eorum  quae 
fiunt,  ut  sic,  nec  est  necessaria  quoad  scire,  nec  quoad  cau- 
sare.  Omnino  igitur  falsum  est  quod  scientia  Dei ,  quae 
est  prima  causa,  est  necessaria. 

XIX.  Contra  secundum  autem  dictum  obiicitur.  Aut  in-' 
tendit  quod  unum  et  idem  in  se  est  contingens  et  neces- 
sarium  simul ,  scilicet  quod  contingentiam  habeat  a  causis 
propriis,  necessitatem  vero  a  causa  prima.  Et  hoc  est  im- 
possibile :  quia  contingens  et  necessarium  sunt  differentiae 
substantiales  entium,  et  oppositae,  ut  patet;  ergo  impos- 
sibile  est  quod  idem  sit  contingens  et  necessarium  secun- 
dum  idem,  quantumcumque  ad  diversas  causas  comparetur. 
Et  tenet  sequela :  quia  natura  rei  non  mutatur  in  se  propter 
diversitatem  habitudinum  ad  diversas  causas.  Aut  intendit 
quod  res  in  se  contingens ,  ad  primam  causam  habet  ha- 
bitudinera  necessariara,  ad  causas  autem  proximas  habet 
habitudinem  contingentem :  seu  e  converso,  quod  prima 
caus^  habet  habitudinem  necessariam  ad  effectum  in  se 
contingentem ,  causae  vero  proximae  habent  habitudinem 
contingentem  ad  eundem.  Et  contra  hoc  arguit  Scotus,  in 
I,  dist.  II,  qu.  I,  et  dist.  viii,  qu.  v,  et  dist.  xxxix  in  hac 
quaestione  *,  quadrupliciter. 

Primo  sic.  Causa  quae  movet  inquantum  mota,  si  ne- 
cessario  movetur ,  necessario  movet :  sed  omnis  causa  se- 
cunda  movet,  seu  agit,  inquantum  mota  a  prima:  ergo, 
si  necessario  movetur  a  prima,  necessario  quoque  movet 
ipsa.  Et  sic  nulla  datur  causa  contingens.  -  Praeterea,  causa 
prior  prius  naturaliter  et  simpliciter  respicit  etfectum,  quam 
causa  posterior:  ergo  in  illo  priori,  causa  prima  dabit  effe- 
ctui  necessitatem :  igitur  in  secundo  instanti  naturae,  causa 
proxima  non  potest  eidem  dare  contingentiam.  -  Praeterea, 
omnis  effectus  contingens  causae  secundae  potest  produci 
a  Deo  immediate,  stante  identitate  naturae  illius  effectus: 
ergo  esset  contingens,  sublatis  causis  secundis,  a  sola  prima 
causa  dependens :  ergo.  -  Praeterea ,  Deus  de  facto  multa 
contingentia  immediate  produxit :  ergo  res  non  sunt  contin- 
gentes  ex  proximis  causis,  sed  a  priraa  causa  principaliter. 

XX.  Ad  huius  difficultatis  evidentiam ,  scito  quod  de 
radice  unde  oritur  contingentia  disputare,  directe  non  spe- 
ctat  ad  hunc  locum,  in  quo  de  contingentibus  in  eo  quod 
scitis,  non  in  eo  quod  causatis,  est  quaestio:  sed  spectat 

partira  ad  quaestionem  xix  *,  in  qua  de  voluntate  Dei  ut  •  Vide  art.  8. 
causa  est  rerura ,  quaeritur  (quoniara  scientia  non  causat 
nisi  determinata  a  voluntate) ;  partim  ad  quaestionem  cxv  *, 
in  qua  de  necessitatione  inferiorum  a  superioribus  corpo- 
ribus  disputatur.  Sed  quia  in  hoc  primo  arguraento  litterae 
agitur  de  contingentibus  in  eo  quod  causatis  a  scientia 
Dei ,  quia  illa  scientia  est  non  solum  scientia ,  sed  causa 
scitorum;  et  in  responsione  dicitur  non  solura  quod  stat 
causam  proximam  esse  contingentem ,   et  remotam  neces- 


■  Contra  tertiam 
posit. 


Vide  art.  4,  6. 


QUAESTIO  XIV,  ARTICULUS  XIII 


191 


sariam ,  sed  quod  stat  etiam  causam  simpliciter  primam 
esse  necessariam ,  et  hoc  isti  reputant  impossibile ;  ideo 
duo  agenda  sunt.  Primo,  agetur  de  hoc  in  communi,  an 
•  Cf.  num.  XXIV.  repugnent  ista.  Secundo  *,  ostendetur  quid  de  facto  sit: 
quomodo  scilicet  Deus  est  causa  necessaria,  et  quis  sit  sen- 
sus  huius  litterae. 

XXI.  Quoad  primum ,  ne  simus  in  aequivoco ,  neces- 
sarium  dupUciter  sumitur,  ad  propositum :  primo  modo, 
simpliciter ,  scihcet  quod  omnino  impossibile  est  aliter  se 
habere ;  alio  modo,  immutabiliter,  quod  scilicet  non  potest 
mutari  de  hoc  in  oppositum ,  quamvis  absolute  potuisset 
esse  oppositum,  et  non  hoc.  In  littera  de  utraque  neces- 
sitate  fit  mentio,  respondendo  ad  primum.  De  necessitate 
quidem  simpliciter,  cum  dicitur  in  communi  quod  causa 
remota  potest  esse  necessaria ,  et  effectus  contingens ,  et 
exemplificatur  de  motu  solis ,  quem  constat  numerari  a 
philosophis  inter  causas  necessarias  simpliciter.  De  neces- 
sitate  autem  immutabilitatis ,  cum  in  speciali  de  scientia 
Dei  dicitur,  quod  est  causa  necessaria.  Non  enira  est  ne- 
cessaria  causa  simpliciter ,  cum  potuisset  non  esse  causa : 
sed  est  necessaria  immutabilitatis  necessitate,  quia  ex  quo 
determinata  est  ut  causa  sit,  et  ad  tales  effectus  tantum 
producendos,  non  potest  mutari. 

XXII.  In  proposito  igitur,  dico  quod  non  repugnat  effe- 
ctum  esse  contingentem,  et  causam  remotam,  sive  illa  po- 
natur  prima  simpliciter  sive  non,  esst  simpliciter  necessa- 

•  riam.  Et  hoc  convincitur  in  syllogismis,  ubi  conclusio  contin- 
gens  sequitur  ex  maiore  necessaria  et  minore  contingente. 
Et  ex  primis  principiis  necessariis  omnes  propositiones 
pendent.  -  Convincitur  etiam  ratione.  Quia  pluralitas  ab 
unitate,  motus  ab  immobili,  difforme  ab  uniformi  oportet 
quod  procedat.  Sed  contingens  habet  rationem  pluralitatis, 
motus  et  difformitatis,  quia  potest  aliter  se  habere:  neces- 
sarium  autem,  unius,  immobilis  et  uniformis,  quia  impos- 
sibile  est  ahter  se  habere.  Ergo  contingens  a  necessario,  et 
non  e  converso,  procedit  naturaliter.  Ac  per  hoc,  non  repu- 
gnat,  sed  consonat  contingenti,  quod  a  simpliciter  necessario 
ortum  habeat.  -  Convincitur  etiam  evidentia  casualium, 
■*  quae    apud   nos   accidunt,  ut  in  littera   dicitur;    nisi  quis 

neget  veram  contingentiam  in  istis  inferioribus.  -  Suadetur 
quoque  auctoritate  Aristotelis  et  Averrois,  et  plurium  phi- 
losophorum. 

XXIII.  Nec  sustinendus  est  Scotus,  in  II,  dist.  i,  qu.  ni, 
dicens  quod  philosophi  concesserunt  latenter  duo  contra- 
dictoria,  dicendo  aliquid  contingenter  fieri,  et  primam  cau- 
sam  necessario  causare.    Nec  rationes  eius   hoc  deducunt. 

Cf.  num.  XIX.  Unde  ad  primam  *,  quae  est  eius  Achilles,  quam  toties 

replicavit,  respondetur  ex  duplici  capite.  Distinguitur  enim 
primo  ly  inquantum  mota  ab  alia.  Aut  ostendit  causam 
praecisam,  aut  concausam.  Si  praecisam,  sic  illa  propositio 
implicat  in  adiecto:  si  enim  causa  secunda  est  causa,  ergo 
non  praecise  movet  quia  mota  ,  sed  etiam  ex  se  aliquid 
confert;  et  si  praecise  movet  quia  mota,  nihil  ex  se  confert, 
et  sic  non  est  causa.  Si  vero  concausam,  principalem  ta- 
men,  negatur  assumptum:  quoniam  stat  quod  necessario 
moveatur ,  et  non  necessario  moveat  aliud.  Quia  motio 
causae  prloris  modificatur  in  causa  secunda ,  secundum 
modum  ipsius  causae  secundae :  et  sic,  licet  a  prima  causa 
moveatur  necessario  secunda,  recepta  tamen  motio  in  se- 
cunda,  si  secunda  causa  imaginetur  contingens,  modificatur 
contingentia  recipientis.  Et  quoniam  prius  natura  modifi- 
catur  quam  impellat  ad  movendum,  motio  illa,  iam  mo- 
dificata  ad  causam  contingentem ,  movebit  secundam  ad 
movendum  non  necessario  ,  sed  contingenter.  Et  si  causa 
secunda  ponatur  causa  naturalis,  possibilis  tamen  deficere, 
motio  illa ,  iam  modificata  ad  naturam  causae  secundae , 
movebit  illam  secundam  ad  movendum  non  necessario , 
sed  ut  in  pluribus ,  iuxta  modum  proprium  ipsius  causae 
secundae,  et  non  primae.  Et  sic  patet  ruina  totius  Scotici 
aedificii ,  ex  uno  capite.  -  Rursus,  distinguitur  ly  mota  ab 
alia,  altera  distinctione:  scilicet,  aut  motione  praevia  pro- 
priae  actioni ,  sicut  aqua  calefacit  calefacta  ab  igne ;  aut 
motione  cooperante  intrinsece  ad  propriam  actionem.  Primo 
modo  dato  quod  esset  vera  aut  sustentabilis,  secundo  tamen 
modo  sustineri  non  potest  dicta  propositio.  Quoniam  causa 


cooperans  intrinsece,  cooperatur  unicuique  secundum  nio- 

dum  eius  cui  cooperatur.  Tahs  est  autem  cooperatio  primae 

causae,  de  qua  scriptum  est  *,  quod  attingit  a  Jine  usque  *  Sap.  vm,  i. 

ad  Jinem  fortiter,  et  disponit  omnia  suaviter,  iuxta  scilicet 

modum  cuiusque  cooperans  unicuique. 

Ad  secundam  vero  obiectionem  dicitur,  quod  illa  prio- 
ritas,  universaliter,  non  est  secundum  aliquam  quasi  dura- 
tionem  naturae,  ut  in  uno  instanti  naturae  effectus  attin- 
gatur  a  prima  causa  ,  et  in  alio  a  secunda ,  ut  arguens 
imaginatur.  Sed  est  secundum  independentiam  et  immedia- 
tionem  virtutis:  quia  prior  independentius  et  immediatius, 
immediatione  virtutis,  attingit  effectum,  quam  secunda.  In 
eodem  tamen  instanti  naturae,  effectus  ab  utraque  attingitur. 
Nec  propterea  sequitur ,  ergo  simul  suscipit  necessitatem 
et  contingentiam :  quia  non  attingitur  a  prima  secundum 
se  et  seorsum ,  sed  modificata  in  secunda.  Sed  sequitur , 
ergo  suscipit  contingentiam  a  duabus  causis  simul,  neces- 
saria  et  contingente. 

Ad  tertiam  autem  et  quartam  obiectiones  dicitur,  quod 
non  est  contra  hoc  quod  modo  discutimus  in  communi, 
sed  descendunt  ad  causalitatem  causae  primae  de  facto. 
Et  propterea  patebit  nunc  nunc  quid  dicendum. 

XXIV.  Quoad  secundum  *  igitur,  scilicet  quomodo  prima  '  Cf.  num.  xx, 
causa  de  facto  causet,  breviter  dicitur  quod  prima  causa,     "*' 
proprie  loquendo,  nec  est  causa  necessaria  simpliciter,  ne- 

que  contingens,  sed  superior  utraque.  Nec  habemus  magis 

proprium    vocabulum ,    quam    ut  dicatur    quod    est  causa 

libera.  Necessitas  enim  simpliciter  repugnat  libertati :  con- 

tingentia  vero  imperfectionem   in  libertate  importat,    quia 

ponit  mutabilitatem.  Et  idcirco  divus  Thomas  in  I  Sent., 

dist.  xxxviii  *  ,  praeveniens    inepta  modernorum  vocabula,    'Art.5. 

negat  Deum  causare  contingenter.  Cum  enim  regulare  sit, 

quod  superius  praehabet  in  se  unite  quae  in  inferioribus  sunt 

sparsa,  consequens  est  ut  causa  prima,  superior  necessariis 

et    contingentibus ,   praehabeat  in  se  ,    non  formaliter  sed 

eminenter ,    naturam    et    modum   causarum  necessariarum 

et  contingentium,  et  sit  causa  utrorumque,  et   cooperetur 

utrisque  ad  earum  proprios  effectus  secundum  modos  ea- 

rum.  Et  propterea  nos,  quibus  omnis  causa  videtur  neces- 

saria  aut  contingens ,    stupemus ,    non   praevalentes  videre 

quomodo  una  causa  sit   communis    necessariis    et  contin- 

gentibus    immediate.    Sed    si    elevemus    mentis    oculos    in 

excellentius  genus  causae,  emincntioremque  causandi  mo- 

dum,  cessat  stupor,  et  omnia  consonant:  quamvis  remanea- 

mus  in  caHgine,  non  intuentes  illum  modum  quo  omnibus 

intrinsece  illabens,  cunctis  iuxta  suos  modos  cooperatur  *.   '  operatur  edd. 

Et   hoc   est   valde    attendendum  in    huiusmodi   materiis.  -        '  5   • 

Appellatur  tamen  Deus,  vel  eius  scientia,  causa  necessaria , 

propter  necessitatem  non  simpliciter,  sed  immutabilitatis  *,   '  Cf.  num.  xxi, 

quae  in  eo,  etiam  inquantum  causa,  formaliter  salvatur. 

XXV.  Unde,  cum  quaeritur  utrum  prima  radix  contin- 
gentiae  sit  divina  voluntas ,  an  causae  proximae :  respon- 
dendum  est  cum  duplici  distinctione  circa  sensum  quaesiti. 
Prima  est  de  ly  divina  voluntas.  Potest  enim  inteUigi  divina 
voluntas,  idest  contingentia  in  divina  voluntate,  ut  moderni 
intelligunt.  Et  sic  respondendum  est  negative.  Tum  quia 
supponit  falsum ,  scilicet  velle  divinum  esse  contingens : 
cum  non  contingens,  nec  necessarium,  sed  liberum  et  ne- 
cessarium  immutabilitatis  necessitate  sit.  Tum  quia,  etiam 
si  voluntas   divina   necessario  simpliciter   causaret ,    adhuc 

salvari  potest  contingentia ,  ut  patet  ex  dictis  * ,  propter  •Num.xxii.xxm. 
modificatam  pertingentiam  ad  effectus  ultimarum  causarum 
defectibihum,  aut  ad  utrumlibet.  -  Potest  etiam  inteUigi  di- 
vina  volunfas  absolute,  idest  efficacia  sui  velle.  Et  sic  re- 
spondetur,  cum  divo  Thoma,  affirmative :  quoniam  divina 
voluntas  est  causa  adeo  efficax,  ut  suo  imperio  efficiat  et 
necessaria  et  contingentia. 

Secunda  autem   distinctio  est  de  Iv /iWwd  radix.  Potest 
enim  intelligi  prima,  idest  propria :  et  dicendum  est  nega- 
tive,  ut  patet  ex  dictis  *.  Potest  quoque  intelligi  prima,  idest  •  ibid. 
principalis  et  primaria:  et  sic  patet  quod  respondendum 
est  affirmative. 

XXVI.  Ex  his  autem  patet  quid  ad  tertiam  et  quartam 
obiectionem  Scoti  *  dicendum  est.    Concedendo   enim   as-  *Cf.  num.  xix, 
sumpta,  dicitur  quod  illa  essent  contingentia  propter  effi-  '"""  ''"'^' 


19^ 


QUAESTIO  XIV,  ARTICULUS  XIII 


caciam  primae  causae,  et  propter  supplementum  supplens 
vicem  causae  contingentis  (in  tertia  obiectione).  Et  ipse 
est  causa  projcima  (in  quarta  obiectione),  non  contingens 

•  Num.  XXIV.       formaliter,  sed  contingens  virtualiter,  ut  patet  ex  dictis  *. 

XXVII.  Sensus  autem  verborum  litterae  in  responsione 

•  Cf.num.  XVIII.   ad  secundum  et  tertium  *,  quoad  hoc,  res  scitae,  relatae 

ad  scientiam  Dei,  sunt  necessariae,  nihil  obstat  proposito : 
quoniam  non  est  ibi  sermo  de  rebus  scitis  relatis  ad  scien- 
tiam  Dei  ut  causam ,  sed  ut  scientiam.  Si  enim  omnia 
scita  referantur  ad  scientiam  divinam  ut  effectus  ad  cau- 
sam,  sic  quaedam  sunt  necessaria,  et  quaedam  eontingentia : 
nec  aliquid  est  simul  necessarium  et  contingens;  nec  aliquid 
habet  habitudinem  necessariam  ad  talem  causam  ex  parte 
causae,  seu,  rectius  loquendo,  nec  ad  aliquid  habet  habi- 
tudinem  necessariam  talis  causa,  sed  liberam  ad  omnia  et 

•  Num.  XXIV.       immutabilem,  ut  patet  ex  dictis  *.  Si  autem  referantur  ad 

divinam  scientiam  ut  scientiam,  cum  omne  scitum,  ut  sic, 

•  Cap.  II,  n.  2.      sit  impossibile  aliter  se  habere,  ut  patet  I  Posterior.  *;  sic 

omnia  scita  sunt  necessaria,  non  in  se  simpliciter,  sed  ex 
suppositione,  secundum  eam  dispositionem  ex  qua  habent 
quod  sint  scita ,  idest  terminantia  divinum  intuitum.  Hoc 
est  dictu,  quod,  licet  cursus  Socratis  sit  in  se  et  simpliciter 
contingens,  tamen  cursus  Socratis,  supposito  quod  sit,  ne- 

•  Cap.  IX,  n.  II.     cessarius  est  dum  est,  ut  patet  I  Periherm  *.  Et  si  adiungas 

his,  quod  cursus  Socratis  non  est  capax  ut  terminet  intel- 
lectum  certum,  nisi  ut  praesens,  dum  est;  consequens  erit 
quod  cursus  Socratis,  relatus  ad  divinam  scientiam  ut  sic, 
est  necessarius ,  idest  in  statu  necessitatis ;  quamvis  in  se 
sit  contingens,  et  relatus  ad  causas  proximas  sit  contingens. 
Et  sic  patet  et  ratio,  et  sensus  omnium,  et  responsio 
ad  obiecta.  Benedictus  Deus. 

XXVIII.  In  responsione  ad  secundum,  tria  sunt  ambigua. 
Primum  est,  quod  illud  antecedens  est  absolute  necessa- 
rium.  Secundum  est  illa  regula :  quando  in  antecedente 
ponitur  aliquid  pertinens  ad  actum  animae,  consequens 
est  accipiendum  non  secundum  esse  quod  habet  in  se,  sed 

'  Cf.  num.  XXXI.   in  anima  *.  Tertium  est  applicatio  huius  ad  propositum  **. 

"Cf.num.xxxv.  XXIX.  Circa  primum,  diligenter  adverte  quod  disce- 
ptantibus  de  hoc  aequivocatio  pabulum  praebet,  adeoque 
abducit,  ut  Thomistae  quidam  caecutiant  in  medio  lumine, 
glossantes  litteram  contra  eius  intentionem. 

Scito  igitur,  quod  quaestio  de  necessitate  scientiae  vel 
praescientiae  Dei  respectu-  futurorum,  potest,  quantum  ad 
propositum  spectat,  dupliciter  discuti.  Primo  absolute  et 
secundum  rem :  an  scilicet  Deus  necessario  sciat  A  esse 
futurum.  Et  haec  quaestio  clara  iam  est :  quia  non  neces- 
sario  absolute,  sed  libere  novit  A  esse  futurum ;  cum  quo 
tamen  stat   quod    necessario ,    necessitate    immutabilitatis , 

•  Num.  XXIV.      novit  A  esse  futurum,  ut  patet  ex  dictis  *.  Et  in  hoc  nescio 

doctorem  aliquem  discordare.  Sed  hoc  est  extra  propositum 

praesentis   argumenti ,   quod   vim  propositionum  discutit , 

non  rerum  absolute. 

Alio  modo  potest  discuti,  ut  significatur  per  tales  pro- 

positiones :  et  slc  de  ea  in  hoc  argumento  est  sermo.  Unde 

licet  primo  modo,  idest  secundum  rem  absolute,  hulla  sit 

differentia  inter  istam,  Deus  scit  A  futurum,  et  istam,  Deus 

scivit  A  fiuturum,  quia  scientia  Dei  in  se  est  aeterna,  nec 

transit   in    praeteritum ,  etc. :    magna  tamen  differentia  est 

inter  eas  secundo   modo.    Quia  in  prima  significatur  scire 

Dei  ut  praesens,  in  secunda  vero  ut  praeteritum:  et  idco 

tanta   est  differentia    inter  eas ,    quanta   inter   necessitatem 

propositionis  de  praesenti  et  de  praeterito  in  materia  con- 

tingenti  (accipiendo  contingens  ut  est  differentia  materiae 

propositionum,  cum  distinguitur  triplex  materia  propositio- 

num,  sciHcet  remota,  necessaria ,  et  contingens).  Constat 

autem  ex  communibus,  quod  inter  propositionem  de  prae- 

senti  et  praeterito  veram  in  materia  contingenti,  puta  So- 

crates  sedet  et  Socrates  sedit ,  haec  est  differentia ,   quod 

illa  de  praesenti  non  est  necessaria  absolute ,  quamvis  sit 

necessaria  cum  appositione  dum  sedet,  ut  dicitur  in  I  Peri- 

'  Loco  supra  ci-  herm.  * ;  ista  vero  de  praeterito  est  necessaria  absolute ;  ut 
tato.  ,.         ..    '  ,,    .  .  ... 

patet  ex  contradictorus  earum.  Huius  enmi  contradictonum 

est  sinipliciter  impossibile ,  etiam  per  divinam  potentiam , 

scilicet  Socrates  non  sedit:  illiusvero  contradictorium  abso- 

lute  est  possibile,  scilicet  Socrates  non  sedet.  Quia,  quamvis 


vere  sedeat,  non  tamen  necessario :  sed  qui  iam  sedit,  non 
solum  vere  sedit,  sed  necesse  est  ipsum  sedisse,  quoniam 
impossibile  est  ipsum  non  sedisse.  Hoc  enim  solo  privatur 
Deus ,  ingenita  facere  quae  facta  sunt,  dixit  Agathon 
(VI  Ethic.  *). 

XXX.  Cum  igitur  omnis  propositio  vera  de  praeterito 
sit  necessaria,  consequens  est  quod,  licet  ista  sit  contingens, 
Deus  vult  A  fore,  ista  tamen  est  necessaria,  Deus  voluit 
A  fore.  Et  similiter,  licet  haec  sit  contingens,  Deus  scit 
A  fore,  ista  tamen  est  necessaria,  Deus  scivit  A  fore.  Et 
sic  patet  quam  optime  ac  subtiliter  divus  Thomas  in  littera 
dixerit  quod  istud  antecedens ,  Deus  scivit  A  fore ,  est 
necessarium  absolute:  et  quod  non  intendit  quod  sit  tan- 
tum  necessarium;  idest  immutabile,  ut  quidam  glossant,  et 
male ;  nam  frustra  addidisset  ly  absolute,  et  laborasset  alios 
reprehendendo.  -  Patet  etiam  quod  nihil  officit  necessitati 
absolutae  iUius,  transitus  actus  sciendi  super  futuro  contin- 
genti:  quamvis  multum  hoc  referat,  loquendo  de  scientia 
Dei  absolute.  -  Patet  etiam  quod  posteriores  non  videntur 
intellexisse  hunc  locum.  Et  ideo,  ventilantes  hoc  argumen- 
tum,  ad  scientiam  Dei  in  se  absolute,  et  propositiones  de 
praesenti  diverterunt,  ac  si  aequivalerent  illis  de  praeterito.  - 
Haec  de  primo. 

XXXI.  Quoad  secundum  *,  Gregorius  de  Arimino,  in  I, 
dist.  xxxviii  * ,  arguit  hanc  regulam  falsitatis.  Quia  valet , 
scio  lapidem  esse  materialem ,  ergo  lapis  est  materialis : 
et  tamen  Constat  quod  consequens  intelligitur  de  lapide  in 
seipso ,  et  non  secundum  esse  quod  habet  in  anima.  Et 
similiter  possunt  afferri  mille  instantiae,  puta,  scio  Socratem 
currere,  ergo  Socrates  currit,  etc. 

XXXII.  Ad  hoc  dicitur,  quod  ista  regula,  formaliter  et 
bene  intellecta,  est  verissima.  Formaliter  quidem :  tum  quia 
intelligenda  est  de  consequente  quoad  id  quod  infertur 
in  eo  ex  vi  actus  animae  positi  in  antecedente,  et  non  ex 
aliquo  alio  assumpto  in  antecedente;  tum  quia  intelligenda 
est  de  illo  ex  vi  actus  animae  illato  ut  sic,  seu  inquantum 
infertur  ex  tali  actu,  et  non  absolute.  Bene  autem:  quia 
esse  in  anima  et  ly  esse  in  se  non  sic  interpretanda  sunt, 
ut  prima  facie  apparet,  prout  scilicet  esse  in  anima  distin- 
guitur  contra  esse  in  rerum  natura.  Sed  ly  esse  in  anima 
sumitur  hic,  ut  est  commune  ad  illum  modum  essendi  quo 
distinguuntur  entia  in  anima  ab  entibus  extra  animam,  et 
ad  illud  esse ,  seu  illam  dispositionem ,  qua  res  terminat 
actum  animae.  Esse  vero  in  se  sumitur  hic  stricte  ,  pro 
esse  quod  debetur  ei  absolute  ut  sic,  idest  inquantum  con- 
venit  ei  absolute :  sive  tale  esse  conveniat  sibi  secundum 
praedicata  quidditativa,  puta  homo  est  animal;  sive  secun- 
dura  praedicata  existentiae,  ut  Socrates  est,  aut  currit. 
Ita  quod  sensus  regulae  est  quod,  quando  in  antecedente 
ponitur  ahquid  pertinens  ad  actum  animae ,  consequens, 
inquantum  sequitur  ex  vi  illius  actus  animae,  est  intelli- 
gendum  secundum  esse  quod  habet  in  anima,  idest  se- 
cundum  esse  obiectivum ,  vel  secundum  conditiones  in 
obiecto  terminantes  actum  animae;  et  non  secundum  esse 
quod  habet  in  se ,  idest :  et  non  est  illud  intelligendum 
absolute  et  simpliciter  ut  sic. 

XXXIII.  Quod  autem  regula,  sic  intellecta,  sit  verissima, 
probatur.  Quia  actus  animae  de  quibus  est  sermo,  sunt  im- 
manentes,  nec  sunt  nisi  cognoscere  et  appetere.  Tales  au- 
tem  actus,  ut  sic,  nihil  ponunt  in  suis  obiectis:  et  ideo  quod 
ex  eorum  vi  infertur  convenire  obiectis,  ut  sic,  non  convenit 
rebus  obiectis  absolute.  Dico  autem  ut  sic:  quia  gratia  ma- 
teriae,  propter  coincidentiam  convenientium  absolute  alicui 
et  illatorum  de  eodem  ex  vi  actus  animae,  contingit  id  quod 
infertur  ex  actu  animae,  convenire  rei  absolute  et  in  se; 
sed  hoc  accidit  illato,  inquantum  pendet  ex  actu  animae. 
Unde,  cum  ista  consequentia ,  scio  Socratem  cursurum, 
ergo  Socrates  curret,  sit  optima,  et  consequentia  teneat 
ex  vi  actus  sciendi ,  quia  scilicet  cst  certus,  verus  et  infal- 
libilis ;  consequens  non  est  accipiendum  in  se ,  idest  tan- 
quam  una  propositio  vera,  certa  et  infallibilis  per  seipsam 
seorsum ;  sed  ut  consequens  ex  tali  antecedente,  idest,  ergo 
Socrates  curret,  ea  veritate,  certitudine  et  infallibilitate, 
qua  scitur  cursurus.  Et  hoc  ideo  dictum  est,  quia  actus 
animae  non  infert  in  eo  aliam  certitudinem,  veritatem  et 


Cap.  II,  n.  6. 


'Cf.  num.xxvm. 
'  Qu.  II,  art.  3. 


/ 


QUAESTIO  XIV,  ARTICULUS  XIII 


193 


infallibilitatem.  Ista  vero  consequentia,  scio  hominem  esse 
corruptibilem,  ergo  est  corruptibilis,  est  bona,  sicut  prae- 
cedens ;  et  formaliter  intellecta ,  infert  consequens  intelli- 
gendum  sicut  praecedens;  sed  gratia  materiae,  consequens 
etiam  seorsum  sumptum,  est  certum. 

XXXIV.  Quod  autem  haec  sit  mens  litterae,  patct  ex 
eo  quod  in  littera  sub  ly  esse  in  anima  duo  subsumuntur. 
Alterum  pertinens  ad  esse  obiectivum  ,  in  illo  exemplo , 
intelligo  lapidem,  ergo  lapis  est  immaterialis.  Alterum 
spectans  ad  conditionem  inhaerentem  rei  obiectae,  qua  res 
terminat  actum  animae,  in  illa  propositione  quae  est  con- 
sequens  conditionalis  propositae,  scilicet,  A  erit;  exponendo 
quod  debet  accipi  ut  subest  divinae  scientiae,  idest  ut  est 
in  sua  praesentialitate.  Constat  enim  quod  de  esse  in  actu 
praesentialiter  ipsius  A  in  rerum  natura  loquitur:  illud 
enim  est  illa  conditio  secundum    quam   terminat  divinum 

•  Cf.  num.  VI.      intuitum ,    ut  patet  ex  dictis  *.  Et  si  iunxeris  simul  quod 

esse  in  actu  convenit  A  in  seipso,  et  quod  accipere  A  ut 
terminat  scientiam  Dei,  idest  secundum  suam  praesentia- 
litatem,  non  est  accipere  A  in  seipso,  sed  secundum  quod 
est  in  anima;  manifeste  videbis  quod  A  tunc  tantum  su- 
mitur  secundum  esse  in  se,  quando  sumitur  secundum  id 
quod   convenit   ei  absolute  ut  sic,  et  non   ut  infertur  ex 

♦  Num.  XXXII.      actu  animae ,  ut  exposuimus  *. 

*  Cf.  num.  XXXI.        Et  sic  patet  responsio    ad  obiecta  * :  quia  materialiter 

militant,  non  formaliter,  et  male  interpretantur  ly  esse  in 
anima.  -  Haec  de  secundo. 
•Cf.num.xxviii.        XXXV.  Quoad  tertium  *,  scilicet  applicationem  regulae 
ad  proposita,  ambiguitas  surgit  primo,  quia  in  littera  com- 

*  dicendo  omitt.  mittitur  implicatio  in  adiecto,  dicendo  *  quod  consequens 

•  150  .  '514-  sumitur  ut  subest  scientiae  Dei,  scilicet,  prout  est  in  sua 
praesentialitate.  Implicat  enim  quod  aliquid,  si  sumitur  ut 
futurum,  ut  sic,  sumatur  ut  praesens :  constat  autem  quod 
in  consequente  dicente  A  erit,  A  sumitur  ut  futurum:  ergo 
non  stat  quod  hoc  consequens,  significans  A  ut  futurum, 
sumatur  ut  praesens.  Quamvis  stet  quod  res  futura  suma- 
tur  ut  praesens :  aliud  enim  est  iudicium  de  ipsa  re  abso- 
lute,  et  de  ipsa  ut  significata  per  orationem  de  futuro,  ut 
"  Num.  XXIX.  patet  ex  dictis  *.  Unde  non  videtur  intelligibile  quod  hoc 
consequens,  A  erit,  sumatur  ut  praesens :  quia  si  sumitur 
ut  praesens,  iam  non  est  ly  A  erit,  sed  A  est :  et  si  est  illa 
propositio  A  erit,  iam  non  sumitur  ut  praesens. 

Secundo  dubitatur,  quia  incompacta  et  dissona  videtur 
responsio  haec.  Quoniam  antecedens  accipit  scientiam  ut 
significatam  in  praeterito,  et  non  ut  aeternitate  mensuratam ; 
et  consequens  accipiendum  dicit  ut  praesens.    Haec  enim 

•  Num.  V,  VII,  non  congruunt  ad  invicem:  eo  quod,  ut  patet  ex  dictis  *, 

res  ut  praesens  respondet  aeternitati,  et  actui  cognitionis 
ut  mensuratur  aeternitate. 

Tertio  dubitatur,  quia  ista  responsio,  dato  quod  sit  vera, 
non  tamen  est  sufficiens.  Quia  tota  responsio  recurrit  tan- 
dem  ad  necessitatem  rei  in  sua  praesentialitate.  Ex  dictis 
'Num.vii,  XVI,  autem  superius  *  constat  quod,  etiam  sublata  illa  ratione 
praesentialitatis  rerum  ad  aeternitatem ,  adhuc  Deus  habet 
certam  notitiam  contingentium,  propter  rationes  rerum  apud 
se  praesentes.  Igitur,  cum  hoc  argumentum  militet  simpli- 
*  citer,  et  non  secundum  illam  rationem  tantum ;  oportebat 
respondere  simpliciter,  et  non  iuxta  illam  rationem  tantum, 
ut  in  littera  fit.  Ergo  insufficiens. 

XXXVI.  Ad  evidentiam  horum,  praedeclarandus  est  sen- 
sus  litterae.  Ad  cuius  perceptionem,  nota  quod  istud  conse- 
quens  verum,  scilicet  A  erit,  claudit  duo :  scilicet  futuritio- 
nem  ipsius  A ,  et  praesentialitatem  quandoque  ipsius  A. 
Oportet  enim  ad  eius  veritatem  utrumque  concurrere,  et 
quod  sit  futurum,  et  quod  quandoque  illa  de  secundo  adia- 


cente   de  praesenti ,  sibi  correspondens ,  scilicet  A  est,  sit 

vera.  Cum  autem,  ut  ex  dictis  *  patet,  A  in  sua  tantum  fu-  *  *-f- ""™- '"'  ^' 

turitione  inspectum,  non  sit  certi  intuitus  capax,  propter 

sui  defectum,   quia  scilicet   non  habet  rationem   certi  co- 

gnoscibilis;  oportet  quod  A  ut  praesens  sumatur,  ad  hoc 

ut  certi  intuitus  terminus  sit.  Ac  per  hoc,  istud  consequens, 

A   erit,    cum   ratione    futuritionis   non    sit   terminus    certi 

intuitus    quod   A   quandoque    sit,    reHnquitur   quod   ratio 

quare  terminet  certum  intuitum,  est  inclusa  in  eo  propo- 

sitio  de  praesenti  sibi  correspondens,  scilicet  A  est.  Ita  quod 

istud  consequens ,  A  erit ,   non  aliunde   certo   intuitu  co- 

gnoscitur  verum,  nisi  quia  videtur  ista  sibi  respondens  et 

inclusa  in  eo,  scilicet  A  est  quandoque.  Est  igitur  sensus 

litterae,  quod  ista  propositio,  scilicet  A  erit,  quae  est  con- 

sequens  in  conditionali  proposita,  potest  sumi  dupliciter. 

Primo,  absolute :  et  sic  non  est  necessaria.  Et  potest  sumi 

ut  substat  divinae  scientiae,  idest  ut  est  terminus  intuitus 

certi  et  infallibilis  :  et   sic    est   necessaria ,  illo  necessitatis 

modo    quo  ista  est   necessaria,  A  est ,  dum  est;   quia  ly 

A  erit  est  terminus  divini  intuitus,  inquantum  includit  in 

se  illam  de  praesenti,  scilicet  A  est,  et  non  inquantum  est 

futurum, 

XXXVII.  Ad  primam  ergo  obiectionem  *,  negatur  quod  '  cf.  num.xxxv. 
hic  sit  implicatio  in  adiecto.    Quoniam   hic    non  accipitur 

futurum  formaliter,  ut  praesens:  sed  est  explicatio  et  dis- 
tinctio  inclusorum  in  propositione  de  futuro.  Distinguitur 
hic  praesentialitas  futura  ipsius  A  contra  futuritionem  eius : 
et  utraque  clauditur  in  illo  consequente.  Et  docetur  quod 
illud  consequens  est  certae  cognitionis  capax  ratione  prae- 
sentialitatis,  et  non  ratione  futuritionis.  Et  quia  sub  prae- 
sentialitate  est  necessarium,  sequitur  quod  hoc  consequens, 
sumptum  secundum  eam  dispositionem  qua  subest  divi- 
nae  scientiae,  sit  necessarium.  Ubi  patet  nullam  intercedere 
implicationem. 

Ad  secundam  autem  obiectionem  facile  dicitur ,  quod 
actus  sciendi  in  Deo  per  verbum  praeteriti  temporis  non 
consignificatur  ut  praeteritus  (consignificaretur  enim  falso) : 
sed  consignificatur  ut  coexistens  praeterito.  Nihil  autem 
obest  aeternitati  actus  coexistentia  ad  praeteritum :  imo  eam 
concomitatur. 

Ad  tertiam  autem  dicitur  breviter,  quod  obiectio  pro- 
cedit  ex  malo  intellectu  litterae.  Non  enim  responsio  ista 
fundatur  super  aeternitate  actus ,  aut  super  coexistentia 
rerum  ad  aeternitatem,  ut  obiectio  supponit:  sed  fundatur 
super  dispositione  secundum  quam  res  est  scibilis  aut  non 
scibilis.  Res  enim  contingens  futura,  ut  sic,  non  est  sci- 
bilis ;  sed  ut  praesens  est  scibilis ,  ut  patet  ex  dictis  *.  Et  *  Nnm.  praeced. 
hoc  est  verum,  sive  sciatur  praesentialitas  rei  ratione  aeter- 
nitatis ;  sive  ratione  idearum  in  mente  divina  repraesen- 
tantium  res  cum  conditionibus  existentiae ;  sive  ratione 
essentiae  divinae  repraesentantis  praedicta  in  ratione  speciei 
intelligibilis  ;  sive  ratione  specierum  infusarum  in  mente 
alicuius,  puta  alicuius  angeli,  vel  animae  Christi.  Nihil  enim 
refert  in  proposito,  quo  quis  modo  ponat  praesentiam  rei 
cognosci.  Sat  est  in  proposito,  quod  consequens  non  est 
cognoscibile  certe ,  nisi  ratione  praesentialitatis  inclusae 
corresponsurae. 

XXXVIII.  In  responsione  ad  tertium,  omnia  ex  praedi- 
ctis  patent.  lUud  tamen  adverte,  quod  in  principio  respon- 
sionis ,  ubi  assignatur  differentia  inter  necessitatem  sciti  a 
nobis  et  a  Deo,  (quia  iUud  dupliciter  oportet  esse  certum, 
scilicet  in  se ,  et  ut  subest  scientiae ;  hoc  autem  ut  scitum 
tantum),  redditur  ratio  huius  differentiae  ex  aeternitate  in- 
tuitus  divini.  Et  quidem  ratio  est  bona  sufficiensque,  sed 
non  est  sola :  quare  cave  ne  faUaris. 


SUMMAE  ThEOL.  D.  ThOMAF,  T.  I. 


194 


QUAESTIO  XIV  ARTICULUS  XIV 


Vers.  II. 


Art.  9. 


ARTICULUS  DECIMUSQUARTUS 

UTRUM  DEUS   COGNOSCAT   ENUNTIABILIA 

I.  Sent.,  dist.  xxx\'iii,  art.  3;  dist.  xu,  art.  5;  I   Cont.  Gent.,  cap.  Lvin,  ux;  De  Verit,,  qu.  11,  art.  7. 


>D  DECIMUMQUARTUM  SIC  PROCEDITUR.    Vide- 

tur  quod  Deus  non  cognoscat  enuntia- 
'bilia.  Cognoscere  enim  enuntiabilia  con- 
^venit  intellectui  nostro,  secundum  quod 
componit  et  dividit.  Sed  in  intellectu  divino  nulla 
est  compositio.  Ergo  Deus  "  non  cognoscit  enun- 
tiabilia. 

2.  Praeterea,  omnis  cognitio  fit  per  aliquam 
similitudinem.  Sed  in  Deo  nulla  est'®  similitudo 
enuntiabilium ,  cum  sit  omnino  simplex.  Ergo 
Deus  non  cognoscit  enuntiabilia._ 

Sed  contra  est  quod  dicitur  in  Psalmo  xciii  *: 
Dominus  scit  cogitationes  hominum.  Sed  enuntia- 
bilia  continentur  in  cogitationibus  hominum.  Ergo 
Deus  cognoscit  enuntiabilia. 

Respondeo  dicendum  quod,  cum  formare  enun- 
tiabilia  sit  in  potestate  intellectus  nostri ;  Deus 
autem  scit  quidquid  est  in  potentia  sua  vel  crea- 
turae ,  ut  supra  *  dictum  est ;  necesse  est  quod 
Deus  sciat  omnia  enuntiabilia  quae  formari  pos- 
sunt.  Sed,  sicut  scit  materialia  immaterialiter,  et 
composita  simpliciter,  ita  scit  enuntiabilia  non  per 
modum  enuntiabilium,  quasi  scilicet  ">  in  intellectu 
eius  sit  compositio  vel  divisio  enuntiabilium;  sed 
unumquodque  cognoscit  per  simplicem  intelligen- 


tiam,  intelligendo  essentiam  uniuscuiusque.  Sicut 
si  nos  in  hoc  ipso  quod  intelligimus  quid  est 
homo  ,  intelligeremus  omnia  quae  de  homine 
praedicari  possunt.  Quod  quidem  in  intellectu  * 
nostro  non  contingit,  qui  de  uno  in  aliud  discur- 
rit,  propter  hoc  quod  species  intelligibilis  sic  re- 
praesentat  unum,  quod  non  repraesentat  aliud. 
Unde,  intelligendo  quid  est  homo,  non  ex  hoc 
ipso  '  alia  quae  ei  insunt,  intelligimus;  sed  di- 
visim  ^,  secundum  quandam  successionem.  Et 
propter  hoc,  ea  quae  seorsum  "  intelligimus,  opor- 
tet  nos  in  unum  redigere  per  modum  compositio- 
nis  vel  divisionis,  enuntiationem  formando.  Sed 
species  intellectus  divini ,  scilicet  eius  essentia , 
sufficit  ad  demonstrandum  omnia.  Unde,  intelli- 
gendo  essentiam  suam,  cognoscit  essentias  om- 
nium,  et  quaecumque  eis  accidere  possunt, 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  ratio  illa  pro- 
cederet,  si  Deus  cognosceret  enuntiabilia  per  mo- 
dum  enuntiabilium. 

Ad  secundum  dicendum  quod  compositio  enun- 
fiabilis  significat  aliquod  esse  rei:  et  sic  Deus  per 
suum  esse ,  quod  est  eius  essentia ,  est  simiiitu- 
do  omnium  eorum  quae  per  enuntiabilia  signi- 
ficantur. 


o)  Deus.  -  Om.  codices  et  ab. 

p)  nuUa  est.  -  non  est  aliqua  ABCDE. 

■f)  quasi  scilicet.  -  quasi  XiYGab,  quod  scilicet  P,  quod  B. 

S)  1«  intellectu.  -  intellectui  ABG. 


e)  ipso.  -  in  ipso  P. 
C)  divisim.  —  Om.  codices. 

r,)  ea  quae  seorsum.  -  ea  quae  seorsum  divisim  ACEGpD,  ea  quae 
seorsum  et  divisim  BsD. 


Comraentaria  Cardinalis  Caietani 


Cf.  num.  III. 


TiTULUs  clarus.  -  In  corpore  duo:  primo,  respondet  quae- 
sito,  quod  sic ;  secundo ,  quomodo  *. 

II.  Quoad  primnm,  conclusio  responsiva  quaesito  affir- 
mative  est:  Deus  scit  enuntiabilia.  -  Probatur.  Deus  scit 
quidquid  est  in  potentia  tam  sua  quara  creaturae:  sed 
enuntiabilia  sunt  in  potestate  nostra:  ergo  Deus  scit  omnia 
iUa. 

III.  Quoad  secttndum,  ostenditur  modus  quo  Deus  co- 
gnoscit  enuntiabilia ,  una  conclusione :  Deus  scit  enuntia- 
bilia,  non  componendo  et  dividendo ,  sed  per  simplicem 
intelligentiam ;  idest,  non  per  modum  secundae  operationis 
intellectus,  sed  primae. 

Probatur  dupliciter.  Primo,  a  simili.  Deus  scit  raaterialia 
iraraaterialiter,  coraposita  simpliciter:  ergo  enuntiabilia,  non 
enuntiando,  sed  intuendo.  -  Et  dedaratur  quoraodo  hoc 
esse  possit ,  exemplo  ficto  in  intellectu  nostro ,  si,  intelli- 
gendo  quid  hominis,  intelligereraus  ipsura  esse  album,  etc. 

Secundo,  ratione.  Species  intellectus  divini,  idest  eius 
essentia ,  sufficit  ad  demonstrandum  orania :  ergo  Deus , 
intelligendo  essentiara  suara ,  intelligit  essentias  oraniura  , 
et  quaecumque  eis  accidere  possunt.  -  Antecedens  patet. 
Consequentia  fundatur  super  hoc ,  quod  ratio  necessitans 
ad  intelligendum  componendo  et  dividendo,  est  quia  spe- 
cies  intelligibilis  est  limitata  in  repraesentando.  Quod  pro- 
batur  in  littera  sic.  Species  intelligibiiis  repraesentat  sic 
unum,  quod  non  aliud:  ergo,  intelligendo  per  illam  spe- 
ciem  unura,  puta  quid  est  horao,  non  intelliguntur  alia, 
quae  ei  accidunt  seu  possunt  accidere:  ergo  divisim  homo 


et  accidentia  intelliguntur:  ergo  oportet  ea  in  unum  redi- 
gere  componendo,  ut  intelligamus  unum  inesse  alii :  igitur, 
de  primo  ad  ultiraura ,  si  species  repraesentat  sic  unum 
quod  non  aliud ,  intellectus  cogitur  componere.  Et  quia , 
si  affirmatio  est  causa  affirmationis,  negatio  est  causa  ne- 
gationis,  in  causis  propriis;  consequens  est  quod,  si  species 
intelligibilis  repraesentat  sic  unura  quod  etiam  alia,  quod 
nulla  est  componendi  necessitas,  sed  simplici  intuitu  obiecti 
per  illam  speciem  repraesentati ,  omnia  intelliguntur ,  ut 
consequentia  assumpta  dicebat. 

IV.  Adverte  hic,  quod  ista  verba  litterae  possunt  dupli- 
citer  accipi.  Primo,  ut  limitatio  speciei  intelligibilis  in  re- 
praesentando ,  sit  ratio  componendi  et  dividendi.  Et  hic 
sensus  est  falsus ,  et  contra  mentera  s.  Thomae :  inferret 
enira  quod  angeli  componendo  intelligerent,  quoniam  ha- 
bent  species  limitatas.  Secundo,  ut  limitatio  talis ,  idest 
respectu  eorum  quae  nata  sunt  alicui  convenire ,  sit  ratio 
componendi.  Et  hic  sensus  est  verus  et  intentus.  Verus 
quidem:  quia  ex  hoc  quod  species  ita  repraesentat  subie- 
ctum  quod  non  praedicatura,  oritur  compositio ;  et  non  ex 
hoc  quod  repraesentat  subiectum,  et  non  quodcumque  aliud 
oranino  impertinens  tali  subiecto.  Intentus  autera,  quia  et 
in  littera  bis  hoc  innuitur :  prirao,  in  exeraplo  de  horaine, 
cum  dicitur,  intelligeremus  omnia  quae  de  homine  prae- 
dicari  possunt ;  secundo,  cura  in  ratione  infertur,  sequendo 
idera  exeraplum,  non  ex  hoc  ipso  alia  quae  ei  insunt  intelli- 
gimus.  Verum  de  hac  materia  in  tractatu  de  Angelis  diffuse 
dicetur  inferius  *. 


'Qu.  Lviii,trt.3, 


QUAESTIO  XIV,  ARTICULUS  XV 


195 


ARTICULUS  DECIMUSQUINTUS 


UTRUM   SCIENTIA  DEI   SIT   VARIABILIS 
I  Sent.,  dist.  xxxvin,  art.  2;  dist.  xxxix,  qu.  i,  art.  i,  2;  dist.  xli,  art.  5;  De  Verit.,  qu.  11,  art.  5,  ad  ii;  art.  i3. 


T 

Vers.  17. 


'  Art.  4. 
Qu.  IX,  art.  i. 


>D    DECIMUMQUINTUM     SIC     PROCEDITUR.     Vi- 

detur  quod  scientia  Dei  sit  variabilis. 
'Scientia  enim  relative  dicitur  ad  sci- 
^bile.   Sed  ea  quae  important  relationem 

ad  creaturam,  dicuntur  de  Deo  ex  tempore,  et 

variantur  "*  secundum  variationem   creaturarum. 

Ergo  scientia  Dei  est  variabilis,  secundum  varia- 

tionem  creaturarum. 

2.  Praeterea,  quidquid  potest  Deus  facere, 
potest  scire.  Sed  Deus  potest  plura  facere  quam 
faciat  ^.  Ergo  potest  plura  scire  quam  sciat.  Et 
sic  scientia  sua  potest  variari  secundum  augmen- 
tum  et  diminutionem. 

3.  Praeterea,  Deus  scivit  Christum  nascitu- 
rum.  Nunc  autem  nescit  Christum  nasciturum : 
quia  Christus  nasciturus  non  est.  Ergo  non  quid- 
quid  Deus  scivit,  scit.  Et  ita  scientia  Dei  videtur 
esse  ''  variabilis. 

Sed  contra  est  quod  dicitur  lac.  i  *,  quod  apud 
Deum  non  est  transmutatio ,  neque  vicissitudinis 
obumbratio. 

Respondeo  dicendum  quod,  cum  scientia  Dei  sit 
eius  substantia,  ut  ex  dictis  *  patet;  sicut  substantia 
eius  est  omnino  immutabilis,  ut  supra  *  ostensum 
est,  ita  oportet  scientiam  eius  omnino  invaria- 
bilem  esse. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  Dominus  °  et 
Creator ,  et  huiusmodi,  important  relationes  ad 
creaturas  secundum  quod  in  seipsis  sunt.  Sed 
scientia  Dei '  importat  relationem  ad  creaturas  se- 
cundum  quod  sunt  in  Deo:  quia  secundum  hoc 
est  unumquodque  intellectum  in  actu,  quod  est 
in  intelligente.  Res  autem  creatae  sunt  in  Deo 
invariabiliter,  in  seipsis  autem  variabiliter.  -  Vel 
aliter  dicendum  est,  quod  Dominus  et  Creator,  et 
huiusmodi,  important  relationes  quae  consequun- 
tur  actus  qui  inteliiguntur  terminari  ad  ipsas  crea- 
turas  secundum  quod  in  seipsis  sunt:  et  ideo 
huiusmodi  relationes  varie  ^  de  Deo  dicuntur,  se- 
cundum  variationem  creaturarum.  Sed  scientia  et 
amor,  et  huiusmodi,  important  relationes  quae 
consequuntur  actus  qui  intelliguntur  '^  in  Deo  esse : 
et  ideo  invariabiliter  praedicantur  de  Deo. 

Ad  secundum  dicendum  quod  Deus  scit  etiam 
ea  quae  potest  facere  et  non  facit.  Unde  ex  hoc 
quod  potest  plura  facere  quam  facit,  non  sequitur 
quod  possit  plura  scire  quam  sciat,  nisi  hoc  re- 


D.  925  a. 


feratur  ad  scientiam  visionis  *,  secundum  quam  ' 
dicimr  scire  ea  quae  sunt  in  acm  secundum  ali- 
quod  tempus.  Ex  hoc  tamen  quod  scit  quod  ali- 
qua  possunt  esse  quae  non  sunt,  vel  non  esse  * 
quae  sunt,  non  sequitur  quod  scientia  sua  sit  va- 
riabilis:  sed  quod  cognoscat  rerum  variabilitatem. 
Si  tamen  aliquid  esset  quod  '  prius  Deus  nesci- 
visset  et  postea  sciret,  esset  eius  scientia  variabilis. 
Sed  hoc  esse  non  potest:  quia  quidquid  est  vel 
potest  esse  secundum  aliquod  tempus,  Deus  in 
aeterno  suo  scit.  Et  ideo  ex  hoc  ipso  *  quod  po- 
nitur  aliquid  esse  secundum  quodcumque  tempus, 
oportet  poni  quod  ab  aeterno  sit  scitum  a  Deo. 
Et  ideo  non  debet  concedi  quod  Deus  possit 
plura  scire  quam  sciat:  quia  haec  propositio  im- 
plicat  quod  ante  ^  nesciverit  et  postea  sciat. 

Ad  tertium  dicendum  quod  antiqui  Nominales'" 
dixerunt  idem  esse  enuntiabile,  Christum  nasci, 
et  esse  nasciturum ,  et  esse  natum:  quia  eadem  res 
significatur  per  haec  tria,  scilicet  nativitas  Christi. 
Et  secundum  hoc  sequitur  quod  Deus  quidquid 
scivit,  sciat:  quia  modo  scit  Christum  natum,  quod 
significat  idem  ei  quod  est  Christum  esse  nasci- 
turum.  -  Sed  haec  opinio  falsa  est.  Tum  quia  di- 
versitas  partium  orationis  diversitatem  enuntiabi- 
lium  causat.  Tum  etiam  quia  sequeretur  quod 
propositio  quae  semel  est  vera,  esset  semper  vera: 
quod  est  contra  Philosophum ,  qui  dicit  *  quod 
haec  oratio,  Socrates  sedet,  vera  est  eo  sedente, 
et  eadem  ''  falsa  est,  eo  surgente.  -  Et  ideo  conce-  "* 

dendum  est  quod  haec  non  est  vera,  quidquid  Deus 
scivit,  scit  *,  si  ad  enuntiabilia  referatur.  Sed  ex  *  d.  478- 
hoc  non  sequimr  quod  scientia  Dei  sit  variabilis. 
Sicut  enim  absque  variatione  divinae  scientiae  est, 
quod  sciat  unam  et  eandem  rem  quandoque  esse 
et  quandoque  non  esse;  ita  absque  variatione  di- 
vinae  scientiae  est,  quod  scit  aliquod  enuntiabile 
quandoque  esse  verum,  et  quandoque  esse  fal- 
sum.  Esset  autem  ex  hoc  scientia  Dei  variabilis, 
si  enuntiabilia  cognosceret  per  modum  enuntiabi- 
lium,  componendo  et  dividendo,  sicut  accidit  in 
intellectu  nostro.  Unde  cognitio  nostra  variatur, 
vel  secundum  veritatem  et  falsitatem,  puta  si,  mu- 
tata  re,  eandem  opinionem  de  re  illa  retineamus  *:  5 

vel  secundum  diversas  opiniones,  ut  si  primo  opi- 
nemur  aliquem  sedere,  et  postea  opinemur  eum 
non  sedere.  Quorum  neutrum  potest  esse  in  Deo. 


'  Categor.,  cap. 
m,  n.  23. 


a)  variantur.  -  varie  codices.  -  Ergo...  creaturarum  om.  F;  ceteri 
post  Ergo  addunt  et. 

P)  faciat.  -facit  B;  idetn  pro  sciat,  scit.  -  Pro  secundum,  per  codd. 

Y)  esse.  -  Om.  codices. 

3)  quod  Dominus.  -  Haec  et  sequentia  usque  ad  Vel  aliter  dicen- 
dum  est  inclusive,  omittunt  codices  et  ed.  a;  praemisso  Vel  aliter  di- 
cendum  est,  in  fine  solutionis  post  de  Deo  ponit  ed.  b. 

e)  Dei,  -  Om.  ed.  b;  eadem  pro  quia  secundum,  secundum  enim; 
cf.  not.  praeced. 

%)  varie.  -  variantur  quae  ed.  b. 


r))  actus  qui  intelliguntur.  -  Om.  ed.  a. 

9)  vel  non  esse.  —  vel  etiam  non  esse  P.  -  Pro  variabilitatem,  va- 
rietatem  BD. 

i)  quod.  -  cuius  esse  codices.  -  Pro  nescivisset,  nesciret  ABCDE 
sF,  nescimus  set  pF. 

x)  ex  hoc  ipso.  —  ipso  om.  Pab. 

X)  ante  -  quandoque  ABCDE. 

[i)  Nominales  -  nominabiles  ACEG,  naturales  Fa. 

v)  eadem.  -  eadem  oratio  codices,  ea  ed.  a. 

5)  retineamus.  ~  teneamus  ABCDE. 


ig6 


QUAESTIO  XIV,  ARTICULUS  XVI 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTULus  clarus.  -  In  corpore  una  conclusio,  responsiva 
quaesito  affirmative :  Scientia  Dei  non  est  variabilis.  - 
Probatur.  Substantia  Dei  est  omnino  immutabilis  :  ergo 
scientia  Dei  est  omnino  invariabilis.  -  Probatur  consequen- 
tia:  quia  scientia  est  ipsa  substantia  Dei. 

II.  In  responsione  ad  tertium,  circa  illud  dictum,  sci- 
licet,  haec  non  est  vera ,  quidquid  Deus  scivit,  scit,  si  ad 
enuntiabilia  referatur,  dubium  occurrit  ex  triplici  capite. 
Pritno  sic.  Sicut  enuntiabilia  quandoque  sunt  vera  et  quan- 
doque  non,  et  ideo  prius  scita  nesciuntur,  ita  res  quaedam, 
puta  Socrates,  quandoque  est  ens  et  quandoque  non :  ergo 
etiam  res  corruptibiles  prius  scitae  nesciuntur:  ergo  nuUa 
est  differentia  inter  enuntiabilia  et  res  quoad  hoc :  cuius 
oppositum  ex  littera  habetur.  -  Consequentia  patet.  Et  pro- 
portio  probatur:  quia  non  magis  fundat  scibile  verura 
quam  ens;  unumquodque  enim  cognoscibile  est,  secundum 
quod  est  ens.  -  Et  confirmatur.  Quia  sicut  Deus  ab  aeterno 
intuetur  nativitatem  Christi  pro  tali  tempore,  ita  hoc  enun- 
tiabile ,  Christus  nascitur ,  pro  eodem  tempore :  et  sicut 
intuetur  non  esse  nativitatis  Christi  pjro  aUis  temporibus, 
ita  falsitatem  praedicti  enuntiabilis :  ergo,  sicut  non  dicitur 
nescire  nativitatem  Christi  quam  scivit,  sic  non  debet  con- 
cedi  nescire  illud  enuntiabile  quod  scivit. 

Secundo  sic.  Optime  sequitur,  Deus  nescit  aliquid  eorum 
quae  scivit,  ergo  pauciora  scit  quam  scivit.  Consequens 
dicitur  non  concedendum,  in  responsione  ad  secundum, 
quia  implicat  sensum  compositum.  Consequentia  autem 
probatur:  quia  minutus  est  de  facto  numerus  scitorum. 

Tertio  sic.  Deus  scivit  aliquod  enuntiabile  quod  nescit : 
ergo  scire  suum  transivit  in  nescire :  ergo  variatio  est  in 
scientia  Dei.  Nec  videtur  sufficere  responsio  posita  in  lit- 
tera:  quia  non  idem  esse  iudicium  de  enuntiabili  et  de  re, 
littera  sustinet. 

III.  Ad  evidentiam  huius  materiae,  notanda  sunt  duo. 
Primo  quod  inter  enuntiabile  et  rem  haec  est  differentia, 
ad  propositum,  quod  enuntiatio,  eadem  manens  et  perse- 
verans,  mutatur  de  vera  in  falsam,  et  consequentcr  de  scibili 
in  nescibilem,  et  e  converso,  ut  patet:  res  autem,  si  muta- 
tur  de  esse  in  non  esse,  aut  e  converso,  non  perseverat.  Et 
propterea  no/i  potest  demonstrari  una  et  eadem  res  manens, 
modo  scibilis,  et  modo  nescibilis,  sicut  una  enuntiatio. 

Secundo  advertenHura  est,  quod  de  variatione  scientiae 


Dei  potest  dupliciter  esse  sermo.  Primo ,  ex  parte  actus 
sciendi.  Et  sic  omnino  est  immutabilis ,  tam  actu  quam 
potentia,  ut  dicitur  in  responsione  ad  secundum;  quamvis 
scientia  visionis  potuisset  ad  plura  vel  pauciora  determinari 
ab  aeterno ,  absolute  loquendo.  Sed  semel  deterrainata, 
omnino  ex  parte  Dei  invariabilis  est.  Alio  modo,  ex  parte 
scitorum.  Et  sic,  non  quoad  res,  sed  quoad  enuntiabilia, 
nihil  prohibet  ipsara  mutari :  quia  mutatio  ista  nullara 
mutationera  ponit  in  Deo,  sed  in  enuntiabili  scito;  quia 
scilicet  rautatur  de  scibili  in  nescibile,  et  e  converso. 

IV.  Ex  his  autera  patet  responsio  ad  obiecta  *.  Ad  pri- 
mum  enira,  iara  assignata  est  differentia  inter  rem  et  enun- 
tiationem  illius :  quare  non  est  eadem  ratio,  etc.  -  Et  ad 
confirmationem  nihilominus  addendum  est,  quod  res,  sci- 
licet  nativitas  Christi,  determinat  sibi  certura  sui  esse  tera- 
pus:  enuntiatio  autera,  scilicet  Christus  nascitur,  nullura 
certura  terapus  consignificat,  sed  praesens  in  corarauni,  seu 
vage  ,  secundura  terapus  quo  forraatur  aut  profertur.  Et 
ideo  modo  est  verum,  et  raodo  falsura :  quia  alicui  prae- 
senti  adaequatur,  et  aUcui  non,  perseverans  tamen  idem 
omnino.  Quod  non  potest  dici  de  re,  quae  certura  habet 
sui  esse  terapus  praesens. 

Ad  secundum  autera,  conceditur,  referendo  ad  enuntia- 
bilia,  ex  parte  eorura.  Nec  oppositura  docuit  littera  in  re- 
sponsione  ad  secundura:  quoniara  ibi  est  sermo  de  aug- 
mento  et  dirainutione  scientiae  divinae  ex  parte  Dei;  et 
reputatur  inconveniens  augraentatio  non  solura  de  facto, 
sed  de  possibili.  Et  propterea,  quantum  est  ex  parte  Dei, 
negandum  est  plura  scire  quara  sciat.  Et  quod  haec  sit 
mens  litterae,  patet:  quia  potentiam  Dei  ad  determinandam 
scientiam  visionis  pertractat,  inferens  non  debere  concedi 
Deura  posse  plura  scire  quara  sciat,  propter  sensura  cora- 
positura  inferentera  mutabilitatera  ex  parte  Dei;  quia  infert 
scientiara  Dei  iam  determinatam,  posse  a  Deo  mutari. 

Ad  tertium  vero,  negatur  sequela,  ut  patet  ex  dictis  * : 
quia  hoc  non  est  propter  variationera  scientiae,  sed  sciti. 
Et  licet  non  sit  idem  iudicium  de  re  et  enuntiatione,  quoad 
hoc  quod  idem,  se  salvo,  rautetur  de  scibili  in  non  scibile, 
ut  dictura  est  * ;  tamen  quoad  hoc,  quod  variatio  utriusque 
non  redundat  in  variationem  divinae  scientiae ,  idem  est 
iudicium.  Et  quoad  hoc  adducitur  in  littera  declaratio  a 
simili,  ex  rerum  variatione  sumpta :  non  quoad  primura. 


Cf.  num.  11. 


Nura.  praec. 


Ibid. 


ARTICULUS  DECIMUS  SEXTUS 

UTRUM  DEUS  DE  REBUS  HABEAT  SCIENTIAM  SPECULATIVAM 

De  Verit.,  qu.  ni,  art,  3, 


•  Art.  8. 


►  D  DECIMUMSEXTUM  SIC  PROCEDITUR.  VidctUr 

quod  Deus  de  rebus  non  habeat  scien- 
*tiam  speculativam.  Scientia  enim  Dei 
^est  causa  rerum  ",  ut  supra  *  ostensum 
est.  Sed  scientia  speculativa  non  est  causa  rerum 
scitarum.  Ergo  scientia  Dei  non  est  speculativa. 
2.  Praeterea.  Scientia  speculativa  est  per  abs- 
tractionem  a  rebus:  quod  divinae  scientiae  non 
competit.  Ergo  scientia  Dei  non  est  speculativa. 
Sed  contra,  omne  quod  est  nobilius,  Deo  est 
attribuendum.  Sed  scientia  speculativa  est  nobi- 
lior  quam  practica,  ut  patet  per  Philosophum  in 
principio  Metaphys  *.  Ergo  Deus  habet  de  rebus 


•  Lib.  I,  cap.  I, 
n.  13;  s.Th.  lcct. 

c  r  nfV-^sTh'  scientiam  speculativam 

liij.Vl',  lect'.  I.  ' 


Respondeo  dicendum  quod  aliqua   scientia  est 


speculativa  tantum,  aliqua  ^  practica  tantum,  ali- 
qua  vero  secundum  aliquid  speculativa  et  secun- 
dum  aliquid  practica.  Ad  cuius  evidentiam,  scien- 
dum  est  quod  aliqua  scientia  potest  dici  specu- 
lativa  tripliciter.  Primo,  ex  parte  rerum  scitarum, 
quae  non  sunt  operabiles  a  sciente:  sicut  est  "> 
scientia  hominis  de  rebus  naturalibus  vel  divi- 
nis.  Secundo ,  quantum  ad  modum  sciendi :  ut 
puta  si  aedificator  consideret  domum  definiendo 
et  dividendo  et  considerando  universalia  praedi- 
cata  ^  ipsius.  Hoc  siquidem  est  operabilia  modo 
speculativo  considerare,  et  non  secundum  quod 
operabilia  sunt:  operabile  enim  est  aliquid  per 
applicationem  formae  ad  materiam,  non  per  re- 
solutionem  compositi  ^  in  principia  universalia  for- 


a)  rerum.  -  scitorum  B. 

p)  aliqua.  -  vero  addunt  codices. 

Y)  est.  -  Om.  codices,  post  hominis  ponunt  a  b. 


3)  praedicata.  -  principia  BsD,  practica  pD.  -  Pro  Hoc  siquidem, 
Hoc  non  E ,  Hoc  enim  ceteri  et  ed.  a,  Huiusmodi  enim  ed.  b. 
s)  compositi.  -  compositionum  ACDE. 


QUAESTIO  XIV,  ARTICULUS  XVI 


197 


malia.   Tertio ,  quantum  ad  finem :  nam  mtelle- 

^  ctus  practicus   differt  fihe  ^  a   speculativo ,  sicut 

s.*Tf'fe'ct"'xv'  dicitur  in  III  de  Anima  *.  Intellectus  enim  practi- 

cus  ordinatur  ad  finem  operationis:  finis  autem 

inteliectus    speculativi    est    consideratio   veritatis. 

1  Unde,  si  quis  "  aedificator  consideret  qualiter  pos- 

set  fieri   aliqua  domus,  non   ordinans  ad  finem 

operationis,  sed  ad  cognoscendum  tantum,  erit, 

quantum  ad  finem,  speculativa  consideratio ,  ta- 

men  de  re  operabili.  -  Scientia  igitur  quae   est 

speculativa   ratione  ipsius   rei  scitae,   est  specu- 

lativa  tantum.  Quae  vero  speculativa  est  vel  se- 

•  cundum   modum  vel  secundum  finem  *,  est  se- 

cundum  quid  speculativa  et  secundum  quid  pra- 

ctica.  Cum  vero  ordinatur  ad  finem  operationis, 

est  simpliciter  pracfica. 

Secundum  hoc  ergo,  dicendum  est  quod  Deus 
de  seipso  habet  scientiam  speculativam  tantum: 
ipse  enim  operabilis  non  est.  De  omnibus  vero 
aliis  habet  scientiam  et  speculativam  et  practicam. 
Speculativam  quidem,  quantum  ad  modum:  quid- 
quid  enim  in  rebus  nos  speculative  cognoscimus 
•   «  definiendo  et '  dividendo,  hoc  totum  Deus  multo 

perfectius  novit.  Sed  de  his  quae  potest  quidem 
facere,  sed  secundum  nullum  tempus  facit,  non 
habet  practicam  scientiam,  secundum  quod  pra- 
ctica  scientia  dicitur  a  fine.  Sic  autem  habet  pra- 
cticam  scientiam  de  his  quae  secundum  aliquod 


Cf.  num.  IV. 


tempus  facit.  Mala  vero,  licet  ab  eo  non  sint 
operabilia,  tamen  sub  cognitione  practica  ipsius 
cadunt  *  sicut  et  bona,  inquantum  permittit  vel  '  d.  479,  to- 
impedit  vel  ordinat  ea:  sicut  et  aegritudines  ca- 
dunt  sub  pracfica  scientia  medici,  inquantum  per 
artem  suam  curat  eas. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  scientia  Dei 
est  causa,  non  quidem  sui  ipsius,  sed  aliorum: 
quorundam  quidem  actu,  scilicet  eorum  quae  se- 
cundum  aliquod  tempus  fiunt ;  quorundam  vero 
virtute,  scilicet  eorum  quae  potest  facere,  et  ta- 
men  nunquam  fiunt. 

Ad  secundum  dicendum  quod  scientiam  esse  ac- 
ceptam  a  rebus  scitis,  non  per  se  convenit  scien- 
tiae  speculativae,  sed  per  accidens,  inquantum  est 
humana. 

Ad  id  vero  quod  in  contrarium  obiicitur,  di- 
cendum  quod  de  operabilibus  perfecta  scientia 
non  habetur,  nisi  sciantur  inquantum  operabilia 
sunt.  Et  ideo,  cum  scientia  Dei  sit  omnibus  modis 
perfecta,  oportet  quod  sciat  ea  quae  sunt  a  se 
operabilia,  inquantum  huiusmodi,  et  non  solum 
secundum    quod   sunt  speculabilia  '.  Sed  tamen  " 

non  receditur  a  nobilitate  speculativae  scientiae: 
quia  omnia  alia  a  se  videt  in  seipso,  seipsum 
autem  speculative  cognoscit;  et  sic  in  speculativa 
sui  ipsius  scienfia,  habet  cognifionem  et  specula- 
tivam  et  practicam  omnium  aliorum. 


l^)  Jine.  -  Om.  DFG,  post  speculativo  ponunt  ABCE. 
r|)   Uitde,  si  quis.  -  Si  ergo  codices  et  a  b. 

8)  vel  secundum  modum  vel  secundum  finem.  -  secundum  modum 
vel  secundum  flnem  D,  secundum  modum  vel  finem  Vab. 


t)  et.  -  Om.  ACDEFG. 
x)  secundum  quod  sunt  speculabilia. 
lativa  FGab. 


secundum  quod  sunt  specu- 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTULCS  clarus.  -  In  corpore  duo :  primo ,    in  communi 
distinguit  scientiam  speculativam  et  practicam;  secundo, 
respondet  quaesito  *. 

II.  Quoad  primum,  distinctio  est  ista.  Scientia  quaedam 
est  speculativa  tantum,  quaedam  practica  tantum,  quaedam 
secundum  quid  practica  et  secundum  quid  speculativa.  - 
Declaratur  sic.  Scientia  dicitur  speculativa  tripliciter,  scilicet 
ex  obiecto,  aut  modo,  aut  fine:  ergo  quaedam  est  specu- 
lativa  tantura,  etc.  Antecedens  declaratur  exemplariter.  Con- 
sequentia  probatur:  quia  speculatlva  ex  obiecto,  est  spe- 
culativa  tantum ;  speculativa  vero  ex  modo  tantum ,  aut 
fine  tantum,  est  secundum  quid  practica  et  secundum  quid 
speculativa ;  quae  vero  nullo  horum  modorum  speculativa 
est,  relinquitur  quod  practica  tantum  sit. 

III.  Circa  hanc  partem,  adverte  primo  quod  practicum 
et  speculativum  hic  sumitur  non  solum  ut  sunt  conditiones 
scientiae  secundum  se,  sed  etiam  ex  parte  scientis.  Et  pro- 
pterea  dicitur  quod  ars  domificativa  non  intendentis  do- 
mificare ,  est  speculativa  ex  fine ,  et  practica  ex  modo  et 
obiecto :  glossandum  est  enim  de  fine  ex  parte  scientis , 
et  non  ipsius  scientiae.  Quoniam  si  loquimur  de  fine  ipsius 
scientiae ,  ipsa  est  etiam  practica  ex  fine :  quoniam  finis 
eius  est  domificatio.  Et  hoc  si  adverteris,  deludes  irrisiones 
adversariorum. 

Adverte  secundo  quod,  sicut  speculativa  est  tripliciter,  ita 
practica.  Prima  ex  obiecto,  modo  et  fine  etiam  scientis :  et 
haecest  tantum  practica.  Secunda  ex  obiecto,  modo  et  fine 
scientiae,  non  scientis :  et  haec  est  vere  practica ;  sed  in  lit- 
tera  dicitur  secundum  quid  speculativa,  ex  parte  finis  scien- 
tis.  Tertia  ex  obiecto,  sed  non  modo  neque  fine  scientiae : 
et  haec  est  etiam  secundum  quid  practica,  scilicet  ex  parte 
oftiecti,  et  secundum  quid  speculativa,  scilicet  ex  modo  et 
fine  scientiae ;  quia  se  concomitantur ;  cum  enim  aliquid 
practice  scitur,  iam  ex  se  ad  opus  ordinatur,  et  e  converso. 


Adverte  tertio,  quod  per  speculativam  ex  modo  tantum, 
idest  de  obiecto  operabili  modo  speculativo,  non  intelligitur 
scientia  de  operabili  in  universali :  quoniam  scientia  de 
operabili ,  sive  sit  per  principia  proxima  operationis,  sive 
per  principia  remota  et  universalia  operationis,  sub  eodem 
membro  cadit.  Sed  intelligitur  scientia  de  operabili,  scrutans 
non  quomodo  res  fiat,  sed  quid  est,  etc,  ut  in  littera  di-  • 
citur.  Talis  enim  cognitio  non  spectat  ad  artifices,  sed  ad 
philosophos ;  qui,  cum  sciant  quid  est  cithara  aut  domus, 
scientiam  tamen  illa  faciendi  non  habent. 

IV.  Quoad  secundum  *,  tria  dicuntur:  primo,  comparatur  *  Cf.  num.  i. 
scientia  Dei  ad  ipsum  Deum;  secundo,  ad  alia  a  se;  tertio, 
respondetur  cuidara  tacitae  obiectioni.  -  De  primo,  ponitur 
conclusio :  Scientia  Dei  de  seipso  est  speculativa  tantum.  - 
Probatur:  quia  ipse  non  est  operabilis. 

De  secundo,  ponitur  conclusio :  Scientia  de  aliis  a  se , 
est  speculativa,  et  practica  etiam  diversimode,  -  Probatur 
primo  quod  sit  speculativa :  quia  omnia  novit  modo  spe- 
culativo,  quid  sunt ,  etc.  Deinde  quod  sit  practica  diver- 
simode:  quia  de  factibilibus  quae  nunquam  fiunt,  practicam 
habet  virtute,  idest  ex  obiecto  et  modo  et  fine  scientiae, 
non  fine  scientis ;  de  his  vero  quae  de  facto  quandoque 
fiunt,  habet  practicam  simpliciter  et  actu. 

Obiectio  autem  cui  respondetur,  est,  quia  mala  non  facit 
Deus,  neque  sunt  de  numero  factibilium  aut  factorum  a 
Deo:  quoraodo  ergo  haec  ad  scientiam  practicara  specta- 
bunt?  -  Respondetur  quod,  sicut  medicina  est  non  solum 
sani,  sed  aegri,  ita  scientia  Dei,  non  faciendo,  sed  permit- 
tendo,  ordinando,  impediendo,  etc. 

V.  Adverte  hic,  quod  de  scientia  Dei  possumus  loqui 
dupliciter.  Prirao  absolute ,  secundura  quod  in  se  est.  Et 
sic,  cum  sit  una  et  simplex,  praehabens  in  se  eminenter 
omnera  scientiae  perfectionem ,  neque  est  practica  neque 
speculativa,  sed  altius  quid  eminenter  continens  utrumque. 


igS 


QUAESTIO  XIV,  ARTICULUS  XVI 


*  Ou-  ',  art-  4; 
cf.  Comment. 


Cf.  num.  IV. 
Qu.  IV,  art.  i. 


*  Cf.  etiam  Pro- 
log.,  qu.iv,  art.2. 


Qu.  IV,  art.  2. 


Qu.  I,  an.  4. 


iuxta  ea  quae  in  prologo  dicta  sunt  *.  Alio  modo,  in  re- 
spectu  talis  sciti :  et  sic  dicitur  hic  de  ea  quod  est  specu- 
lativa  aut  practica.  Respectu  quidem  huius  sciti  quod  est 
essentia  sua  (non  ut  essentia  est  adaequatum  obiectum 
scientiae ,  sic  enim  pertinet  ad  scientiam  Dei  absolute;  sed 
ut  est  quoddam  speciale  scitum  distinctum  contra  alia  scita, 
scilicet  alia  a  Deo),  est  speculativa :  respectu  vero  ahorum, 
est  practica  etc. ,  ut  in  Httera  dicitur. 

VI.  Circa  positas  conclusiones  *  dubium  occurrit  ex  Scoto. 
Ipse  siquidem  in  Prologo  Primi  Sententiarum  *,  tenet  op- 
positum  primae  conclusionis,  dum  definit  scientiam  Dei  de 
seipso  esse  simpliciter  practicam :  aut  nihil  sibi  deesse  quin 
sit  practica,  nisi  quod  voluntas  Dei  non  est  bona  ex  re- 
gula,  sed  naturaliter  ex  seipsa.  Et  in  xxxvin  distinctione 
Primi  *,  tenet  oppositum  secundae  conclusionis ,  quoad 
hoc  quod  Deus  habet  scientiam  practicam  de  aliis  a  se :  vult 
enim  quod  non  habeat  scientiam  practicam  de  aliis  a  se, 
sed  speculativam. 

Ratio  eius  contra  primam  conclusionem  consistit  in  hoc. 
Scientia  de  essentia  Dei  est  prior  naturahter  amore  illius 
essentiae ,  et  rectificativa  illius :  ergo  est  practica.  -  Et  ad 
rationem  pro  conclusione  in  littera  positam,  scilicet  quia 
Deus  non  est  operabilis,  respondet  quod  Deus  est  opera- 
bilis,  idest  attingibUis  per  operationem  immanentem,  amo- 
ris  scilicet. 

Ratio  vero  contra  secundam,  consistit  in  hoc.  Nulla  no- 
titia  de  rebus  ante  determinationem  divinae  voluntatis  di- 
ctat  res  esse  agendas :  ergo  nulla  est  ibi  notitia  practica  de 
rebus.  Antecedens  patet.  Et  consequentia  probatur:  quia 
scientia  practica  est  dictativa  ad  operandum.  -  In  Prologo  * 
autem  fundat  se  super  prioritate,  sic.  NuIIa  notitia  de  re- 
bus  etc. ,  est  prior  actu  voluntatis  divinae  etc. :  ergo  non 
est  practica. 

VII.  Ad  has  autem  obiectiones,  suppositis  his  quae  in 
prologo  *  dicta  sunt ,  et  in  quaestione  speciali  de  Praxi , 
non  est  difiicile  respondere. 

Ad  primam  enim,  neganda  est  consequentia ,  quidquid 
sit  de  antecedente :  plus  enim  exigitur  ad  notitiam  practi- 


cam,  ut  ibi  patuit.  -  Solutio  rationis  nostrae  a  Scoto  data, 
valeret  quidem ,  si  Deus,  aul»  operatio  qua  a  se  amatur, 
fieret,  vel  etiam  regularetur  scientia  practica.  Oportet  nam- 
que  omnem  causam  esse  causam  vel  operationis  vel  effe- 
ctus :  scientia  autem  practica  causam  sonat,  ut  patet  ex 
nomine,  et  IX  Metaphys  *.  Et  respectu  quidem  creaturarum 
factibiUum,  causa  in  Deo  ponitur  in  ordine  ad  effectum , 
non  in  ordine  ad  factionem:  quia  illa  est  substantia  Dei. 
Respectu  autem  ipsius  Dei,  quoad  neutrum  poni  potest: 
quia  nec  ipse  nec  operatio  fit  aut  pendet.  Ridiculum  ergo 
est  audire   Deum  esse  operabilem  scientia  sua  practica. 

Ad  obiectionem  vero  contra  secundam  conclusionem 
primo  loco  factam,  negatur  consequentia.  Falsum  enim  ma- 
nifeste  est  quod  notitia  practica  debeat  esse  dictativa  ad 
operandum:  satis  est  enim  quod  sit  regulativa.  Ars  enim 
domificativa  non  dictat  domificandum  esse:  imo  est  indif- 
ferens  ad  opposita,  ut  patet  IX  Metaphys  *. 

Et  per  hoc  patet  responsio  ad  obiectionem  secundo  loco 
adductam.  Falsum  quippe  est  assumptum :  quoniam,  ut  di- 
citur  IX  Metaphys.  *,  potentia  rationalis,  quam  constat  esse 
notitiam  practicam ,  determinatur  ab  appetitu ,  et  non  e 
converso;  et  ideo  praesupponitur  ab  appetitu  ut  indifferens. 
Unde  mirum  est  de  isto  homine,  quomodo  praeclarum 
eius  ingenium  non  advertit  quod,  quemadmodum  ars  do- 
mificativa  absolute  praevenit  actum  voluntatis,  et  praeve- 
nitur  a  voluntate  ut  determinativa  ipsius  ad  operandura, 
et  praevenit  executionem ,  scilicet  ipsam  domificationem ; 
ita  rationes  omnium  operum  factibilium  a  Deo ,  naturali- 
ter  in  essentia  divina  relucent,  praeveniendo  omnem  volun- 
tatis  actum;  sed  praeveniri  eas  oportet  a  voluntate  divina, 
ut  determinentur  ad  operandum.  Unde  quaedam  rationes 
sunt  determinatae  ad  operandum,  et  quaedam  non,  ut  in 
littera  dicitur.  Et  illae  etiam  quae  determinatae  sunt  a  di- 
vina  voluntate,  praeveniunt  executionem,  scilicet  factionem 
ad  extra.  Nec  refert  ad  propositum  utrum  potentia  execu- 
tiva  in  Deo  sit  ipsa  voluntas,  an  tertia  potentia :  quoniam 
etiam  ipsa  voluntas,  ut  determinans,  praecedit,  et  ut  exe- 
quens,  sequitur. 


Did. 
lib.  VIII,  cap.  V, 
2,  4. 


Cap.  IV.  • 

b.  VIU 


Loco 
.  2. 


citato , 


Ibid.  n.  3,  4. 


QUAESTIO  XV,  ARTICULUS  I 


199 


QUAESTIO  DECIMAQUINTA 

DE  IDEIS 


IN    TRES    ARTICULOS    DIVISA 


kOST  considerationem  de  scientia  "  Dei,  restat 


Cf.  quaest.  xiv, 

d. 


IntrO' 


L   considerare  de  ideis  *. 
Et  circa  hoc  quaeruntur  tria. 
Primo:  an  sint  ideae. 


Secundo:  utrum  sint  plures,  vel  una  tantum. 
Tertio:   utrum  sint  omnium  quae  cognoscun- 
tur  a  Deo. 


ARTICULUS   PRIMUS 

UTRUM  IDEAE  SINT 

Infra,  qu.  xLiv,  art.  3 ;  I  Sent.,  dist.  xxxvi,  qu.  ii,  art.  i ;  De  Verit.,  qu.  iii,  art.  i ;  I  Metaphys.,  lect.  xv. 


'  S.  Th.  lect.  iii. 


*    QU.    XLVI. 


D  PRiMUM  sic  PROCEDiTUR.  Vidctur  quod 

ideae  non  sint  ^.  Dicit  enim  Dionysius, 

'vii  cap.  de  Div.  Nom.  *,  quod  Deus  non 

^cognoscit    res    secundum    ideam.    Sed 

ideae  non  ponuntur  ad  aliud,  nisi  ut  per  eas  co- 

gnoscantur  res.  Ergo  ideae  non  sunt. 

T  2.  Praeterea,  Deus  in  seipso  cognoscit  omnia  '', 

*  Qu-  "'v.  "t.  5-  ut  supra  *  dictum  est.  Sed  seipsum  non  cogno- 

scit  per  ideam.  Ergo  nec  alia. 

3.  Praeterea,  idea  ponitur  ut  principium  co- 
gnoscendi  et  operandi.  Sed  essentia  divina  est  suf- 
ficiens  principium  cognoscendi  et  operandi  omnia. 
Non  ergo  necesse  est  ponere  ideas. 

Sed  contra  est  quod  dicit  Augustinus,  in  libro 
Octoginta  triurn  Quaest.  *:  Tanta  vis  in  ideis  con- 
stitiiitiir,  ut,  nisi  his  intellectis,  sapiens  esse  nemo 
possit. 

Respondeo  dicendum  quod  necesse  est  ponere 
in  mente  divina  ideas.  Idea  enim  graece,  latine 
forma  dicitur:  unde  per  ideas  intelliguntur  for- 
mae  aliarum  rerum,  praeter  ipsas  res  ^  existentes. 
Forma  autem  alicuius  rei  praeter  ipsam '  existens, 
ad  duo  esse  potest:  vel  ut  sit  exemplar  eius  cuius 
dicitur  forma;  vel  ut  sit  principium  cognitionis 
ipsius,  secundum  quod  formae  cognoscibilium 
dicuntur  esse  in  cognoscente.  Et  quantum  ad 
utrumque  est  necesse  ponere  ideas. 

Quod  sic  patet.  In  omnibus  enim  quae  non  a 
casu  generantur,  necesse  est  formam  esse  ^  finem 
generationis  cuiuscumque  *.   Agens   autem   non 


♦  D.  783. 


ageret  propter  formam,  nisi  inquantum  similitudo 
formae  est  in  ipso.  Quod  quidem  contingit  dupli- 
citer.  In  quibusdam  enifn  agentibus  praeexistit  for- 
ma  "'  rei  fiendae'secundum  esse  naturale,  sicut  in 
his  quae  agunt  per  naturam;  sicut  homo  generat 
hominem,  et  ignis  ignem.  In  quibusdam  vero 
secundum  esse  intelligibile,  ut  in  his  quae  agunt 
per  intellectum;  sicut  similitudo  domus  praeexi- 
stit  in  mente  aedificatoris.  Et  haec  potest  dici  idea 
domus:  quia  artifex  intendit  domum  assimilare 
formae  quam  mente  concepit. . 

Quia  igitur  mundus  non  est  casu  factus,  sed  est 
factus  a  Deo  per  intellectum  agente,  ut  infra  *  pa- 
tebit,  necesse  est  quod  in  mente  divina  sit  forma, 
ad  similitudinem  cuius  mundus  est  factus.  Et  in 
hoc  consistit  ratio  ideae. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  Deus  non  in- 
telligit  res  secundum  ideam  extra  se  existentem. 
Et  sic  etiam  Aristoteles  improbat  *  opinionem  Pla- 
tonis  de  ideis,  secundum  quod  ponebat  *  eas  per 
se  existentes,  non  in  intellectu. 

Ad  secundum  dicendum  quod,  licet  Deus  per 
essentiam  suam  se  et  alia  cognoscat,  tamen  es- 
sentia  sua  est  principium  operativum  aliorum,  non 
autem  sui  ipsius  *:  et  ideo  habet  rationem  ideae 
secundum  quod  ad  alia  comparatur,  non  autem 
secundum  quod  comparatur  ad  ipsum  Deum. 

Ad  tertium  dicendum  quod  Deus  secundum  es- 
sentiam  suam  est  similitudo  omnium  rerum.  Unde 
idea  in  Deo  nihil  est  aUud  quam  Dei '  essentia 


a)  de  scientia.  -  scientiae  ABCDEG. 
P)  sint.  -  sunt  in  Deo  B. 
Y)  omnia  -  alia  ACEG,  omnia  alia  a  se  B. 
3)  praeter  ipsas  res.  -  per  se  codices  et  ed.  a. 
e)  praeter  ipsam.  -  praeter  ipsammet  sD,  praeter  t^A,  praeter  ipsam 
rem  sA,  per  ipsam  pF,  per  se  ed.  a. 


I^)  necesse  est  formam  esse.  -  necesse  est  ponere  formam  G,  ne- 
cesse  est  esse  formam  ACDEFaii. 

i))  forma.  —  similitudo  ACDEFG. 

9)  sui  ipsius.  -  ipsius  ACEFGd ,  ipsius  ideae  ed.  a.  -  Ante  ideo 
^ab  omittunt  et. 

0  Dei.  -  eius  codices. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


*  Cf.  nutn.  iii. 

*  Cf.  num.  IV. 


IN  titulo  nihil  aliud  notandum  est,  nisi  quod  quid  nomi- 
nis  ideae  in  corpore  declaratur. 
In  corpore  tria :  primo,  proponit  conclusionem  respon- 
sivam  quaesito;   secundo,   assignat  quid    nominis  ideae*; 
tertio,  probat  conclusionem  responsivam  *. 

II.  Quoad  primum,  conclusio  responsiva  quaesito  affir- 
mative  est:   Necesse   est  ponere  ideas  in  mente  divina.  - 


■  Qu.  XIX,  art.  4. 
qu.  XLiv,  art.  3. 


"  I  Metaphys. , 
cap.  IX,  n.  8.  - 
S.  Th.  lect.  XV. 
'Phoedonis  cap. 
xLvm.  -  Cf.  Par- 
menidis  cap.  vi. 


Ubi  adverte  quod  esse  in  mente  sumitur  forraaliter,  idest 
inquantum  mens  est.  Hoc  autera  est  esse  obiective,  ut  in- 
tellectum  in  intelligente ;  et  non  ut  forma  in  eo  cuius  est 
forma.  Sensus  ergo  conclusionis  est,  quod  necesse  est  po- 
nere  ideas  obiective  in  intellectu  divino. 

III.  Quoad  secundum  *:  idea  significat  formam  alicuius 
rei  praeter  rem  ipsam  existentem.  Et  declaratur  ex  idioraate 


Cf.  num.  I. 


200 


QUAESTIO  XV,  ARTICULUS  I 


graeco.  -  Si  vis  ideae  diffuse  definitionem  videre,  lege  qu.  m 
de  Veritate  art.  i. 
Cf.  num.  I.  IV.  Quoad  tertium  *,  probatur  conclusio  proposita,  sic. 

Mundus  non  est  factus  a  casu ,  sed  est  factus  a  Deo  per 
intellectum  agente :  ergo  forma  mundi  est  finis  suae  gene- 
rationis :  ergo  in  mente  divina  est  forma,  ad  similitudinem 
cuius  mundus  est  factus :  ergo  in  mente  divina  est  idea. 
Antecedens,  quoad  utramque  partem,  supponitur,  ut 
inferius  monstrandum  in  loco  suo.  -  Prima  autem  conse- 
quentia  probatur  ex  illa  maxima,  in  omnibus  quae  gene- 
rantur  non  a  casu,  forma  estfinis  generationis.  -  Secunda 
vero  consequentia  duo  infert:  scilicet,  et  quod  forma  ad 
cuius  similitudinem  etc,  est  in  Deo;  et  quod  est  tali  modo, 
scilicet  in  mente  divina,  idest  obiective.  Et  quoad  utrum- 
que  in  littera  probatur.  Quoad  primum:  quia  commune 
est  omni  agenti  praehabere  similitudinem  intentae  formae. 
Quoad  secundum  vero,  est  differentia  inter  agens  naturale 
et  a  proposito,  in  modo  habendi  illam  similitudinem :  quia 
illud  secundum  esse  naturale,  ut  patet  in  igne ;  hoc  secun- 
dum  esse  inteUigibile ,  ut  patet  in  artifice.  Si  ergo  Deus 
est  agens  per  intellectum,  ergo  etc.  -  Tertia  deinde  con- 
sequentia  probatur:  quia  in  hoc  consistit  ratio  ideae.  Pro- 
batur:  ratio  ideae  est,  ut  sit  forma  praeter  rem,  exemplar 
rei,  et  principium  cognitionis,  etc. 

V.  Adverte  hic  diligenter,  quod  in  littera  caute  dicitur 
quod  idea  ponitur  ut  exemplar,  et  non  dicitur  ut  princi- 
pium  essendi.  Quia  principium  essendi.  sonaret  formam  qua 
agens  agit:  idea  autem  non  significat  talem  formam,  sed 
formam  quam  agens  concipit,  ad  cuius  similitudinem  ope- 
ratur,  et  non  qua  operatur.  Et  hoc  est  proprie  exemplar. 
Et  propterea  in  exemplo  de  domificatore  expresse  subiun- 
gitur,  quod  idea  domus  est  forma  quam  mente  concipit , 
et  non  ars  domificativa. 

Similiter,  cum  littera  dixisset  quod  idea  est  principium 
cognitionis  ,  statim  addidit  liMitationem ,  secundum  quod 
formae  cognoscibilium  dicuntur  esse  in  cognoscente.  Quasi 
diceret:  Non  dico  quod  idea  est  principium  cognitionis 
(quia  hoc  sonaret  quod  ipsa  esset  ratio  cognoscendi  ut 
species  intelligibilis) ;  sed  quod  ipsa  est  principium  cogni- 
tionis  eo  modo  quo  formae  cognoscibilium  obiective  in  co- 
gnoscente  existentes,  principia  cognitionis  ipsarum  rerum 
cognoscibilium  dicuntur.  Et  quoniam  in  penultimo  con- 
sequente  totum  hoc  continebatur ,  scilicet  forma  mundi 
praeter  mundum  existens,  et  causalitas  exemplaris,  et  modus 
essendi  intelligibiliter  seu  obiective ;  ideo  merito  ultima  con- 
sequentia  ex  his  quae  ad  rationem  ideae  spectant,  et  iam 
posita  erant,  probata  est,  praegnantibus  verbis,  scilicet,  et 
in  lioc  consistit  ratio  ideae. 

VI.  In  responsione  ad  tertium ,  dubium  occurrit :  quia 
falsum  et  inconsonans  videtur,  quod  idea  sit  essentia  di- 
vina.  Falsum  quidem,  inquit  Scotus,  in  I,  dist.  xxxv,  quia 
tota  ratio  ideae  salvatur  in  lapide  habente  esse  obiectivum 
in  intellectu  divino:  ergo  idea  in  Deo  non  est  essentia  di- 
vina.  -  Antecedens  patet  applicando  totam  ideae  rationem. 
Et  confirmari  posset  assumendo  definitionem  positam  in 
Qu.  de  Ver.,  qu.  ra,  art.  i,  et  eam  quae  ex  hoc  articulo 
habetur:  scilicet,  quod  est  forma  alicuius  rei  praeter  ipsam 
rem,  exemplar,  atque  principium  sic  cognitionis  eiusdem.  - 
Consequentia  autem  probatur:  esse  obiectivum  non  est 
esse  reale,  sed  est  esse  diminutum;  ergo  non  est  esseniia 
divina. 

Inconsonans  autem,  quia  idea  aut  est  essentia  divina 
ut  est,  aut  essentia  divina  ut  est  obiecta  intellectui  di- 
vino.  Si  primo  modo  (ut  in  articulo  sequenti  innuitur, 
ubi  dicitur  quod  idea  est  essentia  divina  sic  imitabilis :  hoc 
enim  convenit  essentiae  divinae  secundum  quod  ens  est), 
male  ergo  responsum  est  ad  principale  quaesitum  articuli. 
Et  probatur  sequela.  Quaestioni  an  est  de  re  habente  esse 
in  rerum  natura  et  in  intellectu,  male  respondetur  affirma- 
tive  per  esse  quod  habet  in  intellectu ,  praetermisso  esse 
in  rerum  natura:  sicut  quaerenti  an  sphaera  ignis  sit,  male 
responderetur  quod  est  in  intellectu.  Et  ratio  est,  quia  esse 
in  intellectu  est  esse  secundum  quid,  esse  in  rerum  na- 
tura  est  esse  simpliciter :  quaestio  autem  an  est  quaerit  de 
esse  simpliciter :  et  propterea ,  si  respondeatur  de  esse  in 


mente,  insinuatur  quod  illa  res  non  habet  aliud  esse,  sed 
esse  in  mente  est  eius  esse  simpliciter.  Si  igitur  idea  est 
essentia  secundum  esse  reale ,  male  responsum  est  quae- 
sito :  necesse  est  ponere  ideas  in  mente  divina.  -  Si  autem 
idea  est  essentia  ut  obiecta  est  intellectui  divino,  male  ergo 
dictum  est  quod  est  ipsa  essentia  divina.  Quoniam  essentia 
divina  ut  obiecta,  non  habet  esse  reale,  sed  obiectivum. 
Et  si ,  per  impossibile,  essentia  divina  non  esset  in  rerum 
natura ,  et  esset  obiecta  intellectui ,  ideae  ratio  salvaretur. 
Ideam  ergo  esse  idem  quod  essentia,  est  per  accidens,  imo 
superfluum :  quia  natura  cuiusque  rei  est  obiecta  intcllectui 
divino,  secundario  tamen,  etiam  si  nunquam  identificaretur 
essentiae  divinae  ut  obiecta  est  intellectui  divino;  quoniam 
ipsa  cognoscitur  a  Deo  non  solum  ut  est  in  priori  obiecto, 
sed  secundum  se.  -  Hae  rationes  non  sunt  ex  Scoto  for- 
maliter :  sed  ut  veritas  elucescat,  partim  ex  ipso,  partim  ex 
littera  eas  formandas  credidi. 

VII.  Ad  evidentiam  horum,  duo  videnda  sunt,  ex  quibus 
solutio  omnium  pendet:  primo,  quomodo  idea  se  habeat 
ad  esse;  secundo,  quid  sit  esse  obiectivum  *. 

Quoad  primum,  scito  quod,  ut  ex  allegatis  locis  *  patet, 
de  ratione  ideae  est  esse  exemplar  rei.  De  ratione  autem 
exemplaris  est  esse  formativum  rei,  mediante  agente  per 
intellectum.  Unde  ibidem  *  dicitur  quod,  si  omnia  agerent 
de  necessitate  naturae,  non  ponerentur  ideae.  De  ratione 
autem  formativi  sic,  est  esse  in  mente :  nunquam  enim  exem- 
plar  aliquod  est  sic  formativum,  nisi  potentia  remota,  nisi 
sit  in  mente.  Et  si  est  in  mente  tantum,  formativum  sic 
salvatur.  Modus  ergo  essendi  exemplaris  necessarius  est  esse 
in  mente:  ceteri  autem  modi  essendi  sunt  per  accidens, 
absolute  loquendo.  Et  propterea  in  littera  quaestioni  an 
est  de  ideis ,  responsum  est  quod  sunt  in  mente  divina. 
Esse  namque  in  mente  est  simpliciter  necessarium  esse  idea- 
rum,  et  formaliter  convenit  ideae  ut  idea  est.  Nec  curavit 
Auctor  de  esse  idearum  in  rerum  natura,  ut  Platoni  ascri- 
bitur:  quoniam  hic  theologiam  tradebat,  et  de  divino  intel- 
lectu ;  illa  autem  discussio  metaphysicalis  est,  et  ad  tracta- 
tum  de  Separatis  Substantiis  spectans.  Unde  patet  quod  idea 
in  Deo  est,  formaliter  loquendo,  essentia  divina  ut  in  mente 
est  divina.  Nec  oppositum  in  illis  verbis  sequentis  articuli 
dicitur:  quoniam  ly  imitabile  claudere  intelligitur  in  se  ra- 
tionem  exemplaris.  Ac  per  hoc,  ut  ex  dictis  *  patet,  idea 
dicitur  essentia  divina  ut  exemplar  est,  idest  ut  formativa 
est  rei  medio  intellectu.  Hoc  autem  patet  non  convenire 
essentiae  secundum  quod  est  mere  naturaliter,  sed  secun- 
dum  quod  est  obiecta  divinae  menti. 

VIII.  Sed  quid  est  esse  sic,  scilicet  obiective,  quod  se- 
cundo  loco  videndum  erat  *?  -  Scotus,  in  I,  dist.  xxxvi,  de- 
terminat  quod  esse  cognitum  non  est  esse  reale,  absolutum 
aut  respectivum ;  nec  est  esse  relativum  secundum  ratio- 
nem ;  sed  est  esse  diminutum  rei ,  sive  absolute  sive  re- 
lative ,  quod  vocatur  esse  secundum  quid;  ita  quod  res 
habens  talem  modum  essendi,  fundat  relationem  rationis 
ad  intellectum.  Putatque  lapidem  etc,  entia  producta  esse 
ab  aeterno  a  Deo,  per  actum  intellectus  divini,  in  tali  esse ; 
et  huiusmodi  entia  secundum  quid  esse ;  et  vocari  ideas, 
quia  eis  conveniunt  omnes  conditiones  idearum ,  ut  ar- 
guendo  fuit  deductum  *. 

Ego  autem,  peripatetico  lacte  educatus,  ac  in  aere,  ut 
aiunt,  loqui  nesciens,  praeter  latitudinem  entis  realis,  solum 
ens  rationis  novi  (V  *  et  VI  Metaphys.  **).  Ens  autem  ra- 
tionis  relationem  aut  negationem  didici  a  s.  Thoma,  in 
Qu.de  Ver.,  qu.  xxi ,  art.  i.  Unde,  cum  esse  obiectivum 
non  sit  modus  essendi  secundum  rem,  neque  sit  negatio, 
restat  quod  sit  esse  relativum  secundum  rationem,  in  com- 
muni  loquendo.  Sed  quoniam  esse  divinum  est  tantae  ex- 
cellentiae,  ut  omnes  essendi  modos,  sive  extra  animam  sive 
in  anima,  eminenter  praehabeat,  oportet  ut  esse  naturale 
ipsius  divinae  essentiae  sit  non  solum  ordinis  intelligibilis, 
et  in  actu  purissimo,  sed  sit  etiam  (et  non  per  accidens) 
esse  obiectivum  eiusdem  respectu  intellectus  sui :  alioquin 
non  omnes  essendi  modos  unico  modo  eminentissime  con- 
tineret.  Ac  per  hoc,  nec  essentia  divina  ut  obiecta  intelle- 
ctui,  habet  esse  diminutum;  nec  aliqua  res,  ut  obiecta  di- 
vino  intellectui,  habet  esse  diminutum.  Et  de  essentia  divina 


•  Cf.  num.  vm. 

*  Cf.  num.  praec. 


•  Sc,  De  Verit., 
qu.  III,  art.  i. 


Cf.  num.  V. 


'Cf.  nnm.praec. 


Cf.  num.  VI. 


*  Cap.vni.  -  Did. 
lib.  IV,  cap.  VII. 
*•  Cap.  II.  -  Did. 
lib.V,  cap.ii,  n.i. 


QUAESTIO  XV,  ARTICULUS  II 


201 


Cf.  num.  VI. 


quidem  manifeste  sequitur:  quia  eius  esse  obiectivum  est 
esse  naturale  ipsius  Dei,  propter  eius  eminentiam.  De  aliis 
vero  sequitur  ex  eo,  quod  alia  non  aliter  possunt  obiici 
Deo ,  quam  in  obiecta  essentia  divina :  nihil  enim  Deus 
intelligit  extra  se,  sed  omnia  in  se  tantum.  Ita  quod  in  se 
cognoscit  utrumque,  scilicet  et  lapidem  in  essentia  obiecta, 
et  lapidem  absolute ;  et  lapidem  hunc,  et  lapidem  in  anima 
mea,  etc. :  omnia  enim  haec  novit,  sed  modus  quo  haec 
obiiciuntur,  est  unus,  scilicet  in  essentia  divina.  Et  conse- 
quenter  esse  obiectivum  rerum  respectu  intellectus  divini, 
non  est  esse  relativum,  sed  absolutum  realissimum,  scilicet 
esse  Dei.  Et  quia  idea  in  Deo,  de  qua  est  sermo,  significat . 
res  secundum  tale  esse,  ideo  merito  dictum  est  quod  est 
ipsa  essentia  divina,  etc. 

IX.  Ad  primam  ergo  obiectionem  *  in  oppositum,  ne- 
gatur  sequela.  Ad  probationem  autem,  dicitur  quod,  licet 
esse  obiectivum  in  communi  non  sit  reale,  esse  tamen 
obiectivum  apud  intellectum  divinum   est  reale. 

Ad  secundam  autem,  iam  patet  quod  idea  in  Deo  est 
essentia  divina  ut  obiecta  divino  intellectui,  etc.  Et  cum 
arguitur,  ergo  male  dictum  est  quod  essentia  sit,  negatur 
sequela.  Tum  quia  non  est  dictum  quod  est  essentia  in- 
quantum  habet  esse  naturale.  Tum  quia ,  si  hoc  sine  re- 
duplicatione  fuisset  dictum,  verificaretur,  propter  unitatem 
utriusque  in  Deo.  Essentia  enim  divina  habet  utrumque 
modum  essendi  eminenter ,  in  suo  unico  excellentissimo 
modo  essendi :  et  propterea,  affirmando  identitatem  ideae 
cum   essentia ,    non   sequitur   formaliter ,   loquendo    more 


lib 
n.3. 


humano,  ergo  affirmatur  identitas  cum  essentia  inquan- 

tum  est  in  rerum  natura.  In  littera  autem  non  affirmatur 

hoc  secundum,  sed  primum.  Et  ideo  illae  duae  consequen- 

tiae,  quae  obiiciendo  subiunctae  sunt,  scilicet,  ergo  ideam 

in  Deo  esse  idem  cum  essentia  divina,  est  per  accidens, 

et,  ergo  est  superfluum,  nihil  valent:  quia  identitas  cum 

essentia  est  per  se  et  necessaria,  ex  eo  quod  nihil  potest 

obiici  intellectui    divino    nisi   in   essentia  divina.  Ita   quod 

modus   quo    res   obiectae    obiiciuntur,   necessario  est  esse 

in  obiecta  essentia :  alioquin  Deus  intelligeret  aliquid  extra 

se,  et  vilesceret  eius  intellectus,  ut  XII  Metaphys.  *  patet.  *Cap.viii 

Unde  falsum  et  impossibile  est  quod  lapis  obiiciatur  Deo 

in   seipso   lapide  obiective.    Quod  tamen   argumentum  as- 

sumit  et  supponit,  ex  ignorantia  metaphysicae. 

Ad  illam  autem  hypotheticam  deductionem,  si  essentia 
divina  non  esset  in  rerum  natura,  et  esset  obiecta  suo  intel- 
lectui,  salvaretur  ratio  ideae:  ergo  identitas  ideae  cum  es- 
sentia  estper  accidens,  admissa  conditionali,  negatur  ulterior 
sequela.  Imo  sequitur  oppositum :  quia  stante  illa  condi- 
tionali,  idea  esset  ipsa  essentia  ut  obiecta.  -  Et  si  dicatur, 
ergo  ideam  esse  essentiam  divinam  secundum  esse  reale,  est 
per  accidens,  negatur  sequela.  Quoniam  esse  obiectivum 
essentiae  divinae,  apud  inteUectum  Dei,  non  est  per  accidens 
reale,  sed  per  se,  ex  eminentia  propria  ipsius.  Sed  falli  mul- 
tos  contingit  in  hoc,  ex  eo  quod  consideratur  esse  obiecti- 
vum  absolute,  et  reale  absolute,  quae  constat  non  esse  idem; 
cum  hic  sit  sermo  de  esse  obiectivo  tali,  et  tali  reali,  ex 
quibus  oritur  identitas ;  balbutiendi  tamen  accepta  licentia. 


:ap.  VIII.  -  Did. 
.  XI ,  cap. IX , 


ARTICULUS   SECUNDUS 

UTRUM  SINT  PLURES  IDEAE 

Infra,  qu.3a.1v,  art.  3;  qu.  xlvh,  art.  i,  ad  2;  I  Sent.,  dist.  xxxvi,   qu.  11,  art.  2;  III,  dist.  xrv,  art.  2,  qu"  2;  I  Cont.  Gent.,  cap.  Liv; 
De  Pot.,  qu.  m,  art.  16,  ad  12,  i3;  De  Verit.,  qu.  iii,  art.  2;  Quodl.  IV,  qu.  i. 


>D  SECUNDUM  sic  PROCEDITUR.  Vidctur  quod 
non  sint  plures  ideae.  Idea  enim  in  Deo 
est  eius  essentia.  Sed  essentia  Dei  est 

^una  tantum.  Ergo  et  idea  est  una ". 

2.  Praeterea,  sicut  idea  est  principium  cogno- 
scendi  et  operandi,  ita  ars  et  sapientia.  Sed  in 
Deo  non  sunt  plures  artes  et  sapientiae.  Ergo 
nec  plures  ideae. 

3.  Si  dicatur  quod  ideae  multiplicantur  secun- 
dum  respectus  ad  diversas  creaturas,  contra:  Plu- 

P  ralitas  ^  idearum  est  ab  aeterno.   Si  ergo  ideae 

sunt  plures,   creaturae  autem  sunt  temporales, 
ergo  temporale  erit  causa  aeterni. 

4.  Praeterea,  respectus  isti  aut  sunt  secundum 
rem  in  creaturis  tantum,  aut  etiam  in  Deo.  Si  in 
creaturis  tantum,  cum  creaturae  non  sint  ab  ae- 
terno,  pluralitas  idearum  non  erit  ab  aeterno,  si 

r  multiplicentur  solum  secundum  huiusmodi  ^  re- 

spectus.  Si  autem  realiter  sunt  in  Deo,  sequitur 

8  quod  alia  pluralitas  realis  *  sit  in  Deo  quam  plu- 

ralitas  Personarum:    quod   est  contra   Damasce- 

•  De  Fide  orth.,  num ,  dicentem  *  quod  in  divinis  omnia  unum 

lib.  I,  cap.  X.  '  .  ^  . 

E  sunt,  praeter  ingenerationem  ',  generationem  et 

processionem.  Sic  igitur  non  sunt  plures  ideae. 
Sed  contra  est  quod  dicit  Augustinus,  in  li- 

•  Qu.  xLvi.        bro  Octoginta  trium  Quaest.  *:  Ideae  sunt  prin- 

cipales  quaedam  formae  vel  rationes  rerum  sta- 


biles  atque  incommutabiles,  quia  ^  ipsae  formatae 
non  sunt,  ac  per  hoc  aeternae  ac  semper  eodem 
modo  se  habentes,  quae  divina  intelligentia  con- 
tinentur.  Sed  cum  ipsae  neqiie  oriantur  neque 
intereant ,  secundum  eas  tamen  formari  dicitur 
omne  quod  oriri  et  interire  potest,  et  omne  quod 
oritur  et  interit. 

Respondeo  dicendum  quod  necesse  est  ponere 
plures  ideas.  Ad  cuius  evidentiam,  consideran- 
dum  est  quod  in  quolibet  effectu  illud  quod  est 
ultimus  finis,  proprie  est  intentum  a  principali 
agente ;  sicut  ordo  exercitus  a  duce.  Illud  autem 
quod  est  optimum  in  rebus  existens,  est  bonum 
ordinis  universi,  ut  patet  per  Philosophum  in  XII 
Metaphys.  *  Ordo  igitur  universi  est  proprie  a 
Deo  intentus,  et  non  per  accidens  proveniens  se- 
cundum  successionem  agentium :  prout  quidam  * 
dixerunt  quod  Deus  creavit  primum  creatum  tan- 
tum,  quod  creatum  creavit  secundum  creatum  ^, 
et  sic  inde  quousque  producta  est  tanta  rerum 
multitudo :  secundum  quam  opinionem,  Deus  non 
haberet  nisi  ideam  primi  creati.  Sed  si  ipse  ordo 
universi  est  per  se  creatus  ab  eo,  et  intentus  ab 
ipso,  necesse  est  quod  habeat  ideam  ordinis  uni- 
versi.  Ratio  autem  alicuius  totius  haberi  non 
potest,  nisi  habeantur  propriae  rationes  eorum  ex 
quibus   totum  constituitur :  sicut  aedificator  spe- 


o)  est  una.  -  Om.  codices  et  ed.  a. 

P)  Pluralitas.  -  Pturitas  ed.  b,  et  ita  infra.  -  Pro  Si  ergo,  Sed  AC 
EGa,  Si  tamen  D,  Si  F. 

■ffhuiusmodi.  -  Om.  codices  et  a  6. 
3)  realis.  —  realiter  B,  om.  edd.  ab. 

SuMMAB  Theol.  D.  Thomae  T.  I. 


•S.Th.  lect.  XII. 
-  Did.  lib.  XI, 
cap.  X,  n.  I. 

'  Avicenna,  Me- 
taphys.jtract.lX, 
cap. IV. 


e)  ingenerationem.-  innascibilitatem  B,  om.  ¥a;  generationem  om.E. 

!^)  quia.  —  quae  codices  et  ed.  a, 

i))  quod  creatum  creavit  secundum  creatum.  -  quod  creavit  secun- 
dum  creatum  G,  quod  creatum  secundum  creatum  ed.  a,  om.  ceteri.  - 
Pro  inde,  demum  edd.  a  b. 

36 


202 


QUAESTIO  XV,  ARTICULUS  II 


ciem  domus  concipere  non  posset,  nisi  apud 
ipsum  esset  propria  ratio  cuiuslibet  partium  eius. 
-  Sic  igitur  oportet  quod  in  mente  divina  sint  pro- 
priae  rationes  omnium  rerum.  Unde  dicit  Augu- 
♦  cit.  qu.  xLvi.  stinus,  in  libro  Octoginta  trium  Qiiaest.*,  quod 
singula  propriis  rationibus  a  Deo  creata  sunt.  Unde 
sequitur  quod  in  mente  divina  sint  plures  ideae. 

Hoc  autem  quomodo  divinae  simplicitati  non 
repugnet ,  facile  est  videre ,  si  quis  consideret 
ideam  operati  esse  in  mente  operantis  sicut  quod 
intelligitur;  non  autem  sicut  species  qua  intelli- 
gitur,  quae  est  forma  faciens  intellectum  in  actu. 
Forma  enim  domus  in  mente  aedificatoris  est 
aliquid  ab  eo  intellectum,  ad  cuius  similitudinem 
domum  in  materia  format.  Non  est  autem  contra 
simplicitatem  divini  intellectus,  quod  multa  intel- 
ligat:  sed  contra  simplicitatem  eius  esset,  si  per 
plures  species  eius  intellectus  formaretur.  Unde 
plures  ideae  sunt  in  mente  divina  ut  intellectae 
ab  ipso. 

Quod  hoc  modo  potest  videri.  Ipse  enim  es- 
sentiam  suam  perfecte  cognoscit:  unde  cognoscit 
eam  secundum  omnem  modum  quo  cognosci- 
bilis  est.  Potest  autem  cognosci  non  solum  se- 
cundum  quod  in  se  est,  sed  secundum  quod  est 
participabilis  secundum  aliquem  modum  simili- 
tudinis  a  creaturis.  Unaquaeque  autem  creatura 
9  habet  propriam  speciem,  secundum  quod  ®  aliquo 

modo  participat  divinae  essentiae  similitudinem. 
Sic  igitur  inquantum  Deus  cognoscit  suam  essen- 
tiam  ut  sic  imitabilem  a  tali  creatura,  cognoscit 
eam  ut  propriam  rationem  et  ideam  huius  crea- 
turae.    Et  similiter  de   aliis.   Et  sic  patet   quod 


Deus  intelligit  plures  rationes  proprias  plurium 
rerum;  quae  sunt  plures  ideae. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  idea  non  no- 
minat  divinam  essentiam  inquantum  est  essentia, 
sed  inquantum  '  est  similitudo  vel  ratio  huius 
vel  illius  rei.  Unde  secundum  quod  sunt  plures 
rationes  intellectae  ex  una  essentia,  secundum  hoc 
dicuntur  plures  ideae. 

Ad  secundum  dicendum  quod  sapientia  et  ars 
significantur  ut  quo  Deus  intelligit,  sed  idea  ut 
quod  Deus  intelligit.  Deus  autem  uno  "  intelligit 
multa ;  et  non  solum  secundum  quod  ^-  in  seipsis 
sunt,  sed  etiam  secundum  quod  intellecta  sunt  •"; 
quod  est  intelligere  plures  rationes  rerum.  Sicut 
artifex,  dum  intelligit  formam  domus  in  materia, 
dicitur  intelligere  domum:  dum  autem  intelligit 
formam  domus  ut  '  a  se  speculatam,  ex  eo  quod 
intelligit  se  intelligere  eam,  intelligit  ideam  vel 
rationem  domus.  Deus  autem  non  solum  intel- 
ligit  multas  res  per  essentiam  suam ,  sed  etiam 
intelligit  se  intelligere  multa  per  essentiam  suam  ^. 
Sed  hoc  est  intelligere  plures .  rationes  rerum; 
vel,  plures  ideas  esse  in  intellectu  eius  ut  intel- 
lectas. 

Ad  tertium  dicendum  quod  huiusmodi  respe- 
ctus,  quibus  multiplicantur  ideae,  non  causantur 
a  rebus,  sed  ab  intellectu  divino,  comparante  es- 
sentiam  suam  ad  res. 

Ad  quartum  dicendum  quod  respectus  multipli- 
cantes  ideas,  non  sunt  in  rebus  creatis,  sed  in 
Deo.  Non  tamen  sunt  reales  respectus,  sicut  illi 
quibus  distinguuntur  Personae,  sed  respectus  in- 
tellecti  a  Deo. 


X 

X 


0)  quod.  -  quam  B.  \ 

t)  inquantum.  -  secundum  quod  codices. 
x)  uno.  -  uno  inteltectu  Pb.  -  et  ante  non  om.  Ga. 
X)  secundum  quod.  -  Haec  et  sequentia  usque  ad  Deus  autem  non 
solum  inclusive,  omittunt  ABCEFpD. 


(j.)  secundum  quod  intellecta  sunt.  -  secundum  quod  in  illis  sunt  G. 
plures  omittit  editio  a. 
v)  ut.  -  Om.  sD ;  cf.  not.  X. 
?)  sed  etiam ...  suam.  -  Om.  BpD. 


Comraentaria  Cardinalis  Caietani 


*  Cf.  num.  IV. 

*  Cf.  num.  VIII. 


lib.  J 
n.  I. 


.1,  cap.  X, 


TITULUS  clarus.  -  In  corpore  tria  facit:  primo,  respondet 
quaesito  affirmative;  secundo,  ostendit  quod  haec  plu- 
ralitas  non  repugnat  divinae  simplicitati  *;  tertio,  ostendit 
quomodo  liaec  pluralitas  est  *. 

II.  Qyxo&d  primum,  conclusio  responsiva  est:  Necesse  est 
ponere  ideas  plures.  -  Probatur.  Ultimus  finis  in  quolibet 
effectu  est  proprie  intentus  a  principali  agente :  ergo  ordo 
universi  est  proprie  intentus,  et  per  se  factus,  a  Deo  :  ergo  in 
mente  divina  est  idea  ordinis  universi :  ergo  in  ea  sunt  pro- 
priae  rationes  omnium  rerura:  ergo  in  ea  sunt  plures  ideae. 

Antecedens  manifestatur  in  ordine  exercitus  et  duce. 
Prima  vero  consequentia  probatur:  quia  optimum  in  rebus 
existens  est  ordo;  quod  firmatur  ex  XII  Metaphys.  Et  con- 
firmatur  veritas  consequentis  ex  destructiohe  opinionis  Avi- 
cennae,  etc.  Secunda  autem  est  per  se  nota.  Tertia  vero 
probatur :  quia  ratio  totius  haberi  non  potest ,  nisi  ha- 
beantur  rationes  omnium  ex  quibus  totura  constituitur,  ut 
patet  in  domo  et  eius  partibus.  Confirmaturque  veritas 
consequentis  auctoritate  Augustini.  Ultima  demum  conse- 
quentia  non  eget  probatione. 

III.  Adverte  quod  notanter  in  primo  antecedente  non 
dicitur  ultimus  finis ,  sed  dicitur  ultimus  finis  in  quolibet 
effectu  :  quoniara  hic  est  sermo  de  fine  intrinseco  effectus, 
et  non  de  fine  qui  est  extra  effectum.  Ut  enim  patet  XII 
Metaphys.  *,  text.  52,  bonura  universi  est  duplex:  scilicet 
in  ipso  universo  manens,    et  aliud  extra  ipsum.    Primum 


est  ordo :  secundum  est  Deus ,  propter  quem  est  etiam 
ipse  ordo.  Ordo  ergo  universi,  quia  est  optimum  in  toto 
universo,  oportet  esse  ultimura  in  hoc  effectu  qui  est  uni- 
versura,  et  consequenter  respondere  principali  agenti :  quod 
supponimus  esse  Deura.  Et  sic  Deus  est  actor  per  se  et 
finis  ipsius  ordinis ,  quemadmodum  dux  respectu  ordinis 
exercitus. 

Adverte  secundo,  quod  littera,  ut  ostenderet  vim  huius 
medii  ad  inferendam  pluralitatem  idearum  in  Deo,  inseruit 
opinionem  Avicennae  de  modo  quo  pluralitas  emanavit 
creaturarum:  de  qua  inferius  *  erit  sermo.  Si  enira  distinctio  '  (iu.«.vn,art.i. 
creaturarum  non  per  se  intenta  esset  a  Deo,  sed  ex  parte  Dei 
esset  per  accidens,  scilicet  propter  successionem  agentium, 
seu  quovis  alio  modo;  non  habereraus  viam  concludendi  in 
Deo  exemplaria  multorum,  sed  unius  tantura.  Nullus  enim 
opifex  exigit  ideam  eorum  quae  sunt  per  accidens. 

IV.  Quoad  secundum  *,  ostenditur  quod  pluralitas  idea-  *  Cf.  num.  i. 
rum  non  repugnat  divinae  simplicitati,  ex  ditferentia  quae 
est  inter  quod  et  quo  aliquis  intelligit.  Utiturque  tali  ra- 
tione.  Multiplicare  quod  non  repugnat  simplicitati ,  sed 
raultiplicare  quo:  sed  idea  est  quod,  et  non  quo:  ergo  mul- 
titudo  idearum  non  repugnat  simplicitati  divinae.  -  Maior 
probatur :  quia  multa  intelligere  non  ponit  compositionera 
aut  iraperfectionera,  etc. ,  sed  bene  hoc  ponit  multis  spe- 
ciebus  intelligero.  Minor  probatur  inductive  ex  idea  domus 
in  mente  artificis,  etc. 


QUAESTIO  XV,  ARTICULUS  II 


2o3 


V.  Circa  differentiam  in  littera  assignatam  inter  quod 
et  qito  intelligitur,  dubium  occurrit.  Primo,  aut  est  sermo 
de  pluralitate  reali ,  aut  rationis.  Si  reali ,  utriusque  plura- 
litas  praeiudicat  divinae  simplicitati.  Si  rationis ,  utrumque 
potest  pari  ratione  plurificari.  Quoniam  essentia  divina  ut 
species,  comprehendit  omnes  species  intelligibiles ,  quem- 
admodum  ipsa  ut  obiecta  comprehendit  omnia  obiecta:  et 
sic  aequa  est  utrinque  pluralitas  secundum  rationem. 

Secundo,  intellectum  a  Deo  non  potest  esse  nisi,unum 
•Cap.viii. -Did.   numero,  ut  patet  XII  Metaphys.  *  Ergo  repugnat  multipli- 
'  '^^*'' '"'     care  quod  intelligitur  a  Deo.    Falsum  est  ergo  quod  plu- 
ralitas  eius  quod  intelligitur,  non  praeiudicat. 

Tertio,  in  Deo  est  sapientia  et  ars  et  scientia :  ergo  quo 
intelligitur,  multiplicatur  in  Deo.  Probatur  sequela :  .quia 
se  habent  ut  quo  Deus  intelligit;  ut  etiam  expresse  littera 
dicit  in  responsione  ad  secundum. 

VI.  Ad  evidentiam  horum  scito ,  quantum  ad  ly  quo 
et  quod,  quod  hic  est  sermo  de  quo  et  quod  in  actu  exer- 
cito;  scilicet  de  illis  rationibus  formalibus,  seu  rebus,  quae 
exercent  actum  ipsius  quo,  vel  actum  ipsius  quod.  Ut,  in 
proposito,  idea  est  quod  intelligitur  in  actu  exercito,  quo- 
niam  significat  id  quod  se  habet  ad  intellectionem  ut  obie- 
ctum  vel  terminus :  ars  vero  est  quo  in  actu  exercito,  quia 
importat  id  quod  se  habet  ut  principium  formale  intelle- 
ctionis.  Et  sic  de  aliis. 

Quantum  vero  ad  multitudinem  seu  pluralitatem,  scito 
quod  hic  est  sermo  non  de  pluralitate  reali;  nec  de  plu- 
ralitate  rationis ,  formaliter  loquendo  ;  sed  de  pluralitate 
simpliciter  quod  aut  quo.  Ita  quod  intentio  litterae  est  po- 
nere  differentiam  in  hoc,  quod  ratio  formalis  exercens  actum 
quod ,  potest  multiplicari  simpHciter ,  potestque  absolute 
dici  multae :  ratio  vero  exercens  actum  quo ,  non  potest 
sic  multiplicari  ut  possit  absolute  dici  multae. 

*  Cf.  num.  V.  VII.  Ad  primam  ergo  obiectionem  in  oppositum  *,  patet 

responsio.  Dicimus  enim  quod,  quia  idea  est  quod  intel- 
Hgitur,  et  ad  pluralitatem  cogniti  sufficit  omnis  distinctio 
rationis  (nam  aliud  cognitum  est  punctum  ut  principium, 
et  aliud  ut  finis);  ideo  ad  pluralitatem  idearum  sufficit  di- 
stinctio  illa  relativa,  qua  essentia  ut  sic  imitabilis,  est  unum 
»  cognitum,  et  ut  sic  imitabilis, '  est  ahud  cognitum,  etc.  Ad 

pluralitatem  vero  principii  intelligendi  non  sufficit  quaelibet 
distinctio  rationis:  sed  requiritur  distinctio  secundum  pro- 
priam  et  per  se  rationem  principii  intelligendi.  Ideo  non 
est  par  ratio  multitudinis  ipsius  quo  et  ipsius  quod.  Cum 
ergo  dicitur,  essentia  divina  ita  plura  continet  obiecta  sicut 
ratio,  conceditur.  Sed  negatur  quod,  sicut  pluralitas  illa 
quae  intelligitur  in  ipsa  obiecta,  sufficit  ad  pluralitatem  sim- 
pliciter  ipsius  quod,  ita  eadem  pluralitas  quae  intelligitur 
in  eadem  ut  ratio  seu  species  intelligendi,  sufficiat  ad  plu- 
ralitatem  ipsius  quo ;  propter  rationem  iam  dictam. 

Ad  secundam  autem  obiectionem  dicitur  dupliciter.  Pri- 
mo,  quod  intellectum  a  Deo  non  est  nisi  unum  ut  distin- 
guitur  contra  multa  dispdrata:  et  non  ut  simpliciter  distin- 
guitur  contra  multa.  Ideae  non  sunt  multa  cognita  dispa- 
rata,  nec  inter  se  nec  ab  essentia  divina:  quoniam  quaelibet 
est  ipsa  essentia.  Contra  simplicitatem  namque  intellectus 
est,  si  multa  disparata  cognita,  ut  sic,  idest  in  esse  cognito 
(formaliter  enim  loquimur),  haberet:  ut  in  nobis  contin- 
git  cum  triangulum  et  bovem  intelligimus.  Habere  autem 
multa  cognita  non  disparata ,  imo  in  uno  numero  com- 
municantia,  non  praeiudicat  simplicitati.  -  Secundo,  quod 
intellectum  per  se  primo  a  Deo,  oportet  esse  unum.  Idea 
autem  est  intellectum  per  se  secundo,  et  ideo  compatitur 
multitudinem.  Non  enim  dictum  est  in  littera  quod  omne 
quod  potest  muItipHcari ;  sed  quod  multiplicare  quod  non 
praeiudicat  simplicitati.  Sat  autem  hoc  verificatur,  si  quod 
per  se  secundo  plurificari  potest. 

Ad  tertiam  autem  dicitur,  quod  laborat  in  aequivoco. 
Non  enim  intendit  littera  quod  in  Deo  non  possint  poni 
plura  diversarum  rationum  quo :  sed  quod  nullum  eorum 
potest  multiplicari.  Non  enim  sunt  in  Deo  multae  sapien- 
tiae,  neque  multae  artes,  etc.  Sed  sunt  in  Deo  multae  ideae. 

•  Cf.  num.  I.  VIII.  Quoad  tertium  *,  ostenditur  modus  quo  praedicta 

pluralitas  obiectiva  est  in  intellectu  divino.  Deus  perfecte 
intelligit  essentiam:  ergo  cognoscit  eam  omni  modo    quo 


cognoscibilis  est:  ergo  cognoscit  eam  non  solum  secundum 
se,  sed  secundum  quod  est  quocumque  modo  participabilis 
a  creatura:  ergo  cognoscit  ut  sic  imitabilem  a  tali  creatura: 
ergo  ut  propriam  rationem  huius  creaturae :  ergo  cognoscit 
plures  rerum  rationes,  quas  vocamus  ideas. 

Antecedens  patet,  cum  prima  consequentia.  Secunda 
autem  probatur:  quia  Deus  utroque  modo  est  cognosci- 
bilis.  Quarta  autem  probatur :  quia  species  creaturarum 
sunt  secundum  modos  participandi  divinae  essentiae  simili- 
tudinem.  Quinta  autem  patet  ex  eo,  quia  par  est  de  crea- 
tura  hac  et  aliis  iudicium. 

IX.  In  responsione  ad  primum,  adverte  diligenter  quod 
hic  non  est  sermo  de  quacumque  similitudine,  sed  exemplari 
tantum.  Imitabile  autem  exemplariter  non  est,  nisi  obiectum 
intellectus.  Et  propterea,  licet  essentia  divina  absolute  sit 
prius  imitabilis  quam  sit  obiecta,  non  tamen  est  prius  imi- 
tabilis  exemplariter ,  quam  sit  obiecta :  quia  de  ratione 
exemplaris,  ut  dictum  fuit  *,  est  esse  obiectivum.  Unde,  si   *  An.  praeced., 

_'.,,,  .  .      Comment.n.vii. 

Deus  non  esset  intellectuale  agens,  essentia  sua  esset  qui- 
dem  imitabilis,  sed  non  exemplariter:  ac  per  hoc  non  ha- 
beret  rationem  ideae.  Et  hoc  insinuat  littera,  dicens  quod 
non  nominat  essentiam,  sed  rationem  intellectam  ex  ea. 

X.  In  responsione  ad  secundum  et  tertium,  propter  cla- 
rlorem  intellectum,  nota  simul  tria.  Primo,  quod  idea  si- 
gnificat  essentiam  divinam  imitabilem  exemplariter.  Et  quia 
imitabilitas  potest  sumi  dupliciter,  scilicet  fundamentaliter^ 
idest  pro  absoluto,  et  formaliter,  idest  pro  respectu  ,  tri- 
pliciter  ideae  significatio  imaginari  potest:  primo,  ut  signi- 
ficet  absolutum  tantum ;  secundo ,  respectivum  tantum ; 
tertio ,  utrumque.  Et  quidem  quod  non  tantum  funda- 
mentum  imitabilitatis  significet,  ex  eo  probatur,  quia,  cum 
illud  sit  omnino  unum  in  omnibus  ideis  (quia  est  ipsa 
simplicissima  essentia  divina,  in  qua  non  potest  distingui 
absolutum  imitabile  a  lapide,  ab  absoluto  imitabili  a  leone), 
non  posset  sustineri  pluralitas  idearum  in  Deo :  plures 
enim  ideas  intelligere  est  impossibile,  nisi  significatum  ideae 
plurificatum  intelligatur.  Quod  etiam  non  tantum  respe- 
ctum  significet,  ex  eo  patet ,  quod  essentiam  divinam  si- 
gnificare  dicitur,  Unde  relinquitur  quod  utrumque  signi- 
ficet;  non  eo  modo  quo  ly  vestis  significaret  hominem 
album,  si  utrique  imponeretur  (quoniam  sic  idea  non  ha- 
beret  unam  rationem) ;  sed  eo  modo  quo  nomina  significant 
absolutum  relative ,  ut  Salvator  et  Creator,  etc.  Ac  per 
hoc,  de  ratione  ideae  in  Deo  sunt  et  essentia  et  relatio ; 
non  ut  partes  componentes  unam  communem  rationem , 
sed  ut  res  et  modus,  ut  determinabile  et  determinatio,  ut 
commune   et  proprium. 

Secundo  nota,  quod  ideas,  tam  in  artificibus  quam  in 
Deo,  contingit  intelligi  dupliciter:  primo,  ut  aliorum  sunt 
ideae ;  secundo,  ut  in  seipsis  sunt.  Exemplum  utriusque 
membri  habetur  in  littera ,  in  responsione  ad  secundum : 
cum  artifex  faciendam  domum  contemplatur,  ad  ideam 
domus  intellectio  terminatur  ut  idea  est  domus;  cum  au- 
tem  artifex  in  actu  reflexo  ipsam  quam  mente  concipit, 
ideam  considerat,  ad  ipsam  intellectio  terminatur  ut  in  se 
est.  Eodem  quoque  modo  in  Deo  contingit.  Ex  hac  autem 
distinctione  facile  percipere  potes  ideas  constitui,  non  per 
intelligi  ipsas  ut  in  se,  sed  per  intelligi  ipsas  ut  ideas  alio- 
rum.  Nec  refert  ad  propositum  an  illud  intelligi  sit  actua- 
liter,  aut  habitualiter.  Et  propterea  conceditur  quod  in  Deo 
sunt  plures  ideae,  antequam  sint  ideae  intellectae  secundum 
se.  Et  propter  hoc  in  littera,  in  calce  responsionis  ad  se- 
cundum,  de  secundo  modo  quo  intelliguntur ,  dicitur,  et 
hoc  est  plures  ideas  esse  in  intellectu  eius  ut  intellectas. 
Quia  aliud  est  plures  ideas  esse  in  intellectu  eius,  et  aliud 
est  plures  ideas  esse  in  intellectu  eius  ut  intellectas :  pri- 
mum  enim  dicit  eas  esse  obiective  in  intellectu  ut  alio- 
rum  ratipnes;  secundum  vero  dicit  eas  esse  obiective  ut 
secundum  se  intellectae.  Ideo  addidit  ut  intellectas. 

Tertio  nota,  quod  respectus  isti  distinguentes  ideas,  cum 
sint  etiam  constitutivi  earum,  non  consequuntur  actum  in- 
tellectus  divini  intelligentis  ideas;  sed  fiunt  per  actum  in- 
tellectus  divini  intelligentis  essentiam  suam  comparative. 
Ita  quod  non  est  imaginandum  quod  prius  intelligatur 
essentia  ut  imitabilis,  et  deinde  sequatur  respectus  idealis: 


204 


QUAESTIO  XV,  ARTICULUS  III 


sed  quod  ipsa  intellectio  essentiae  ut  imitabilis,  est  consti- 
tutio  respectus  idealis.  -  Ex  hoc  autem  habes,  quod  respe- 
ctus  idealis  non  ponuntur  necessarii  ad  hoc  ut  Deus  di- 
stincte  intelligat  creaturas,  ut  quidam  interpretari  videntur  : 
constat  enim  quod  perfectio  intellectionis  divinae  non  men- 
dicat  a  respectibus  rationis.  Sed  ponuntur  necessarii,  ut 
necessario  constituti  ex  perfectione  intellectionis  divinae. 
Unde  in  corpore  articuli  Auctor  dixit  quod,  quia  Deus  per- 


fectissime  intelligit  essentiam  suam,  ideo  intelligit  eam  ut 
tot  modis  imitabilem:  hoc  enim  est  constitui  plures  respe- 
ctus  ideales,  intelligique  plures  ideas  ut  aliorum  rationes 
sunt,  et  intelligere  creaturas  distincte  in  essentia  divina  sibi 
obiecta. 

Et  haec  si  bene  contemplatus  fueris,  obiectiones  aliorum 
deridebis :  quas  non  adduxi,  quia  non  contra  sensum  expo- 
situm  doctrinae  s.  Thomae  militant. 


ARTICULUS  TERTIUS      ' 

UTRUM  OMNIUM  QUAE  COGNOSCIT  DEUS,  SINT  IDEAE 

1  Sent.,  dist.  xxxvi,  qu.  ii,  art.  3;  De  Pot.,  qu.  i,  art.  5,  ad   lo,   ii;  qu.  iii,  art.  i,  ad  i3;  De  Verit.,  qu.  iii,  art.  3  sqq.; 

De  Div.  Notn.,  cap.  v,  lect.  iii. 


►D  TERTiuM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
non  omnium  quae  cognoscit  Deus,  sint 
'ideae  in  ipso.  Mali  enim  idea  non  est 
^in  Deo :  quia  sequeretur  malum  esse  in 
Deo.  Sed  mala  cognoscuntur  a  Deo.  Ergo  non 
omnium  quae  cognoscuntur  a  Deo ,  sunt  ideae. 

2.  Praeterea,   Deus   cognoscit   ea  quae   nec 

♦  Qu.  XIV,  art.  9.  sunt  ncc   crunt   nec   fuerunt,  ut  supra  *   dictum 

*  s.Th.  iect.m.  est.  Scd  horum  non  sunt  ideae:  quia  dicit  Dio- 

«  nysius,  v  cap.  de  Div.  Nom.  *,  quod  exetnplaria 

sunt  divinae  voliintates  ",  determinativae  et  effecti- 
vae  rerum.  Ergo  non  omnium  quae  a  Deo  co- 
gnoscuntur,  sunt  ideae  in  ipso. 

3.  Praeterea,  Deus  cognoscit  materiam  pri- 
mam:  quae  non  potest  habere  ideam,  cum  nul- 
lam  habeat  formam.  Ergo  idem  quod  prius. 

4.  Praeterea,  constat  quod  Deus  scit  non  so- 
lum  species,  sed  etiam  genera  et  singularia  et 
accidentia.  Sed  horum  non  sunt  ideae,  secundum 
positionem  Platonis,  qui  primus  ideas  introduxit, 

■^ub.octogittta  ut  dicit  Augustinus  *.  Non  ergo  omnium  cogni- 

trmm    Quaest. ,  °  .  .  .        .°  ° 

qu.  xLvi.  torum  a  Deo  sunt  ideae  m  ipso. 

Sed  contra,  ideae  sunt  rationes  in  mente  di- 

•ibM.  vina  existentes,  ut  per  Augustinum  *  patet.  Sed 

omnium   quae    cognoscit,    Deus   habet   proprias 

rationes.  Ergo   omnium   quae   cognoscit ,  habet 

ideam. 

Respondeo  DicENDUM  quod,  cum  ideae  a  Pla- 
•PAa<?io«/jcap.  touc  pouercntur  *  principia  ^  cognitionis  rerum  et 

XLVIII  ,  XLIXJ    et  ^-      .  .        .  ^-  t  "  1        1  •    1 

in  Timaeo  (Did.  generationis  ipsarum,  ad  utrumque  se  habet  idea, 
prout  in  mente  divina  ponitur.  Et  secundum 
quod  ^"  est  principium  factionis  rerum,  exemplar 
dici  potest;  et  ad  practicam  cognitionem  pertinet. 
Secundum  autem  quod  principium  cognoscitivum 
est,  proprie  dicitur  ratio;  et  potest  etiam  ad  scien- 
tiam  speculativam  pertinere.  Secundum  ergo  quod 
exemplar  est,  secundum  hoc  se  habet  ad  omnia 
quae  a  Deo  fiunt  secundum  aliquod  tempus.  Se- 
cundum  vero  quod  principium  cognoscitivum  est, 
se  habet  ad  omnia  quae  cognoscuntur  a  Deo, 
etiam  si  nullo  tempore  fiant^  et  ad  omnia  quae 
a  Deo  cognoscuntur  secundum  propriam  ratio- 


tom.II,  pag.204 

2i8|. 

T 


nem,  et  secundum  quod  cognoscuntur  ab  ipso 
per  modum  speculationis. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  malum  cogno- 
scitur  a  Deo    non  per   propriam    rationem ,  sed 
per  rationem  boni.    Et  ideo  mahim   non  habet 
in  Deo  ideam  *,  neque  secundum  quod  idea  est  '  ^-  7'3- 
exemplar,  neque  secundum  quod  est  ratio, 

Ad  SEcuNDtjM  dicendum  quod  eorum  quae  neque 
sunt  neque  erunt  neque  fuerunt,  Deus  non  habet 
practicam  cognitionem,  nisi  virtute  tantum.  Unde 
respectu  eorum  non  est  idea  in  Deo,  secundum 
quod  idea  significat  exemplar,  sed  solum  secun- 
dum  quod  significat  rationem. 

Ad  tertium  dicendum  quod  Plato,  secundum 
quosdam,  posuit  materiam  non  creatam:  et  ideo 
non  posuit  ideam  esse  materiae ,  sed  materiae 
concausam  *.  Sed  quia  nos   ponimus   materiam  'videTimaeum 

^  i  (pag.  218  sqq.). 

creatam  a  Deo ,  non  tamen  sine  forma,  habet 
quidem  materia  ideam  in  Deo,  non  tamen  aliam 
ab  idea  compositi.  Nam  materia  secundum  se 
neque  esse  habet,  neque  cognoscibilis  est. 

Ad  quartum  dicendum  quod  genera  non  possunt 
habere  ideam  aiiam  ab  idea  speciei,  secundum 
quod  idea  significat  exemplar:  quia  nunquam 
genus  fit  nisi  in  aliqua  specie.  Similiter  etiam 
est  de  accidentibus  quae  inseparabiliter  conco- 
mitantur  subiectum:  quia  haec  simul  fiunt  cum 
subiecto.  Accidentia  autem  quae  superveniunt 
subiecto,  specialem  ideam  habent.  Artifex  enim 
per  formam  domus  facit  omnia  accidentia  quae 
a  principio  concomitantur  domum :  sed  ea  quae 
superveniunt  domui  iam  factae,  ut  picturae  vel 
aliquid  aliud  ^,  facit  per  aliquam  aliam  formam.  s 

Individua  vero,  secundum  Platonem  *,  non  ha-  'naedottis  csep. 

,      ,  ,.  .  .  ,  .     .  xLix ;   et  in  T»- 

bebant   aliam  ideam  quam  ideam   speciei :  tum  maeo,  loco  pro- 

,..,..,  ^  ^   .  xime  cit. 

quia  singulana  individuantur  per  materiam,  quam 
ponebat  esse  increatam,  ut  quidam  dicunt,  et 
concausam  ideae;  tum  quia  intentio  naturae  con- 
sistit '  in  speciebus,  nec  particularia  producit,  nisi  « 

ut  in  eis  species  salventur.  Sed  providentia  di- 
vina  non  solum  se  extendit  ad  species,  sed  ad 
singularia,  ut  infra  *  dicetur.  •Qu.ixii,art.2. 


a)  voluntates.  -  voluntatis  ACDGpB  et  a  b. 

P)  ideae ...  principia.  -  idea  a  Platone  poneretur  principium  co- 
dices  et  a  b. 


•f)  quod.  -  quidem  quod  codices.  -  Pro  factionis,  perfectionis  FG. 
3)  aliquid  aliud.  -  aliquod  huiusmodi  codices. 
e)  consistit.  -  sistit  ACE. 


QUAESTIO  XV,  ARTICULUS  III 


2o5 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


'  Art.  6,  11  sqq. 
"  Art.  praecej. 
*  Cf.  Comment. 
num.  V. 


TiTxn-us  clarus.  -  In  corpore  duo:  primo,  distinguit;  se- 
cundo,  respondet  quaesito. 

II.  Quoad  primum,  idea  divina  dupliciter  sumitur:  ut 
exemplar,  et  ut  ratio.  -  Manifestatur  distinctio  dupliciter. 
Primo,  ex  differentia  duorum  officiorum  attributorum  ideis 
a  Platone,  generare  et  cognitionem  facere.  Secundo,  ex  dif- 
ferentia  speculativi  et  practici. 

III.  Quoad  secundum,  respondet  quaesito  duabus  propo- 
sitionibus  affirmativis,  iuxta  membra  distinctionis  praemis- 
sae.  Primaest:  Idea,  secundum  quod  exemplar,  est  omnium 
quae  a  Deo  secundum  quodcumque  tempus  fiunt.  -  Secunda 
est:  Idea,  ut  ratio,  est  omnium  factibiUum  et  cognoscibi- 
lium  secundum  proprias  rationes,  tam  speculative  quam 
practice. 

Hae  propositiones  non  aliter  in  littera  probantur :  quo- 
niam  ex  qu.  xiv  *  et  praedictis  **  patent.  Illud  tamen  non 
praetereas,  quod  idea  ut  ratio,  sumitur  pro  ratione  obie- 
ctiva,  ut  in  primo  articulo  ipsa  littera  exposuit  *.  Dicitur 


igitur  idea  ratio  obiectiva  rei.  Hoc  etiam  modo  idea  Pla- 
tonica  ratio  cognoscendi  esset. 

IV.  In  responsione  ad  tertium,  adverte  quod  hic  s.  Tho- 
mas  retractat  dicta  in  Qu.  de  Ver.,  qu.  m,  art.  5,  et  in 
I  Sent.,  dist.  xxxvi,  articulo  ultimo  *,  de  idea  materiae  pri- 
mae.  Nec  oportet  fingere  glossas:  quoniam  medius  termi- 
nus  hic  assumptus,  scilicet  quia  secundum  se  non  est  co- 
gnoscibilis,  expresse  alibi  dicta  elidit,  ut  patet  intuenti. 

Sed  dubium  hic  restat,  cuius  compositi  idea,  materiae 
primae  sit  idea.  Si  tamen  littera  perspicaciter  videatur,  fa- 
cile  patebit  quod  idea  ut  ratio,  respondens  materiae  primae, 
est  idea  corporis,  quod  est  genus  in  praedicamento  Sub- 
stantiae:  quoniam  secundum  iUius  formam  definiretur,  si 
definiretur.  Idea  enim  ut  ratio,  est  omnis  cognoscibilis  per 
propriam  rationem,  ut  in  littera  *  dicitur.  Idea  autem  eius 
ut  exemplar,  non  est  alio  modo  quaerenda  quam  ideae  ge- 
nerum,  de  quibus  in  littera  dicitur  *  quod  non  habent  aliam 
ideam  a  specie,  etc. 


Ad  2. 


In  corpore. 


Ad  4. 


206 


QUAESTIO  XVI,  ARTICULUS  I 


QUAESTIO  DECIMASEXTA 


DE  VERITATE 


IN     OCTO     ARTICULOS     DIVISA 


'  Cf.  qu.  XIV,  In- 
trod. 


QuoNiAM  autem  scientia  verorum  est,  post  con- 
siderationem  scientiae  Dei  ",  de  veritate  in- 
quirendum  est  *. 
Circa  quam  quaeruntur  octo. 

Primo:  utrum  veritas  sit  in  re,  vel  tantum  in 

intellectu. 
Secundo :  utrum  sit  tantum  ^  in  intellectu  com- 
ponente  et  dividente. 


Tertio :  de  comparatione  veri  ad  ens ''. 
Quarto :  de  comparatione  veri  ad  bonum. 
Quinto :  utrum  Deus  sit  veritas. 
Sexto :  utrum    omnia  sint  vera  veritate   una , 

vel  pluribus. 
Septimo :  de  aeternitate  veritatis. 
Octavo:  de  incommutabilitate  ipsius. 


•  Lib.  II,  cap.  V. 
3 


•  Vide  m  Meta- 
phys.,  cap.  v,  vi; 
X,  cap.  VI,  n.  I. 
-  S.  Th.  lib.  IV, 
lect.  ixseqq.;XI, 
lect.  V. 


•  Cap.  II,  n.  15. 
S.  Tn.  lect.  VI. 


*  Cap.  m,  n.  22. 
0 


•  S.  Th.  lect.  IV. 
-Did.lib.V,  cap. 
IV,  n.  I. 


ARTICULUS  PRIMUS 

UTRUM  VERITAS  SIT  TANTUM  IN  INTELLECTU 

I  Sent.,  dist.  xix,  qu.  v,  art.  i;  I  Cont.  Gent.,  cap.  lx;  De  Verit.,  qu.  i,  art.  2;  I  Periherm.,  lect.  in;  VI  Metaphys.,  lect.  iv. 


FD  PRiMUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
I  veritas  non  sit  tantum  in  intellectu,  sed 
'magis  in  rebus.  Augustinus  enim  ,  in 
libro  Soliloq.  *,  reprobat  hanc  ^  notifi- 
cationem  veri,  venim  est  id  quod  videtur:  quia 
secundum  hoc,  lapides  qui  sunt  '  in  abditissimo 
terrae  sinu,  non  essent  veri  lapides,  quia  non 
videntur.  Reprobat  etiam  istam,  verum  est  quod 
ita  se  habet  ut  videtur  cognitori,  si  velit  et  possit 
cognoscere:  quia  secundum  hoc  sequeretur  quod 
nihil  esset  verum ,  si  nullus  posset  cognoscere. 
Et  definit  sic  verum:  verum  est  id  quod  est.  Et 
sic  videtur  quod  veritas  sit  in  rebus,  et  non  in 
intellectu. 

2.  Praeterea,  quidquid  est  verum ,  veritate 
verum  est.  Si  igitur  veritas  est  in  intellectu  solo, 
nihil  erit  verum  nisi  secundum  quod  intelligitur : 
quod  est  error  antiquorum  philosophorum  *,  qui 
dicebant  ^  omne  quod  videtur,  esse  verum.  Ad 
quod  sequitur  contradictoria  simul  esse  vera:  cum 
contradictoria  simul  a  diversis  vera  esse  videantur. 

3.  Praeterea,  propter  quod  unumquodque,  et 
illud  magis,  ut  patet  I  Poster.  *  ''.  Sed  ex  eo  quod 
res  est  vel  non  est ,  est  opinio  vel  oratio  vera 
vel  falsa ,  secundum  Philosophum  in  Praedica- 
mentis  *.  Ergo  veritas  magis  est  in  rebus  quam 
in  intellectu  ®. 

Sed  contra  est  quod  Philosophus  dicit,  VI  Me- 
taphys.  *,  quod  verum  et  falsum  non  sunt  in  re- 
bus,  sed  in  intellectu. 

Respondeo  dicendum  quod,  sicut  bonum  nomi- 
nat  id  in  quod  tendit  appetitus  ,  ita  verum  no- 
minat  id  in  quod  tendit  intellectus.    Hoc  autem 


distat  inter  appetitum  et  intellectum,  sive  quam- 
cumque  cognitionem,  quia  cognitio  est  secundum 
quod  cognitum  est  in  cognoscente :  appetitus  au- 
tem  est  secundum  quod  appetens  '  inclinatur  in 
ipsam  rem  appetitam  *.  Et  sic  terminus  appetitus, 
quod  est  bonum,  est  in  re  appetibili:  sed  terminus 
cognitionis,  quod  est  verum,  est  in  ipso  intellectu. 
Sicut  autem  bonum  est  in  re,  inquantum  habet 
ordinem  ad  appetitum ;  et  propter  hoc  ratio  bo- 
nitatis  derivatur  a  re  appetibili  in  appetitum,  se- 
cundum  quod  appetitus  dicitur  bonus,  prout  est 
boni:  ita,  cum  verum  sit  in  intellectu  secundum 
quod  conformatur  rei  intellectae,  necesse  est  quod 
ratio  veri  ab  intellectu "  ad  rem  intellectam  deri- 
vetur,  ut  res  etiam  intellecta  vera  dicatur,  secun- 
dum  quod  habet  aliquem  ordinem  ad  intellectum. 
p  Res  autem  intellecta  ^  ad  intellectum  aliquem 
Ipotest  habere  ordinem  vel  per  se,  vel  per  acci- 
dens.  Per  se  quidem  habet  ordinem  ad  intelle- 
ctum  a  quo  dependet  secundum  suum  esse:  per 
accidens  autem  ad  intellectum  ^"  a  quo  cogno- 
scibilis  est.  Sicut  si  dicamus  quod  domus  com- 
paratur  ad  intellectum  artificis  per  se  *,  per  ac- 
cidens   autem   comparatur  ad  intellectum  a  quo 

ludicium  autem  de  re  non  sumitur 

quod  inest 

quod  inest 
quaeque  res  dicitur  vera  absolute,  secundum  ordi- 
nem  ad  intellectum  a  quo  dependet  *.  Et  inde  est 
quod  res  artificiales  dicuntur  verae  per  ordinem 
ad  intellectum  nostrum:  dicitur  enim  domus  vera, 
quae  assequitur  similitudinem  formae  quae  est 
in  mente  artificis ;  et  dicitur  oratio  vera,  inquan- 


non  dependet. 
secundum  id 
secundum   id 


^  ei  per  accidens,  sed 
ei  per  se.   Unde  una- 


o)  scientiae  Dei.  —  divinae  scientiae  FG. 
P)  tantum,  —  Om.  codices. 

Y)  Tertio  ...  ens.  -  Tertio  utrum  verum  et  ens  convertantur  G. 
S)  hanc.  -  Om.  ACDEF. 

e)  qui  sunt.  -  Om.   codices;  edd.  ab  ponunt  sunt  post  terrae.  - 
Pro  abditissimo,  altissimo  ACDEGpF. 
C)  dicebant.  -  verum  esse  addunt  BD. 
rj)  Ut  patet  l  Poster.  -  Om.  codices  et  ed.  a. 


0)  quam  in  intellectu.  -  Ora.  codices. 
i)  appetens.  -  appetitus  ABCDEG. 
x)  ab  intellectu.  -  Om.  ACEFGai». 
X)  intellecta.  -  Om.  codices  et  a  b. 

\x.)  per  accidens  autem  ad  inteltectum.  -  Om.  codices   et  ed.  a.  — 
Ante  a  quo  B  addit  et. 

v)  per  se.  -  Om.  codices  et  ed.  a. 

5)  inest.-  est  BDCEFGpA  etab.-  Pro  seq.  inest,  est  CDEFGpA  et  a b. 


D.  222> 


D.  594.. 


tum  est  signum  intellectus  veri. 


QUAESTIO  XVI, 

Et  similiter  res 
naturales  dicuntur  esse "  verae,  secundum  quod 
assequuntur  similitudinem  specierum  quae  sunt 
in  mente  divina :  dicitur  enim  verus  lapis,  qui  ^" 
assequitur  propriam  lapidis  naturam,  secundum 
praeconceptionem  intellectus  divini.  -  Sic  ergo 
veritas  principaliter  est  in  intellectu ;  secundario 
vero  in  rebus,  secundum  quod  comparantur  ad 
intellectum  p  ut  ad  principium. 

Et  secundum  hoc,  veritas  diversimode  notifi- 
catur.  Nam  Augustinus,  in  libro  de  Vera  Relig.  *, 
dicit  quod  veritas  est,  qua  ostenditur  id  qiiod  est. 
■  coiiigimr  ex  Et  Hilarius  dicit  *  quod  verum  est  declarativum 

ib. y  deTnml.,  ^ 

aut  manifestativum  esse.  Et  hoc  pertmet  ad  ve- 
ritatem  secuhdum  quod  est  in  intellectu.  -  Ad 
veritatem  autem  rei  secundum  ordinem  ad  intel- 
lectum ,  pertinet  definitio  Augustini  in  libfo  de 
Vera  Relig.  *  ' :  veritas  est  summa  similitiido  prin- 
cipii,  quae  sine  ulla  dissimilitudine  est.  Et  quae- 
dam  definitio  Anselmi  *:  veritas  est  rectitudo  sola 
mente  perceptibilis ;  nam  rectum  est,  quod  princi- 
pio  concordat.  Et  quaedam  definitio  Avicennae*: 
veritas  uniuscuiusque  rei  est  proprietas  sui  esse 
quod  stabilitum  est  ei.  -  Quod  autem  dicitur  quod 
ar^^j  "'■  ^^**''  veritas  est  adaequatio  rei  et  intellectus  *,  potest  ad 
utrumque  pertinere. 


ARTICULUS  I 


207 


Cap.  xxxvr. 


n.  14. 


Loc.  cit. 


*  Dialog.  de  Ve- 
rit.,  cap.  xii. 


•  Metaph.,  tract 
Vm,  cap.  VI. 


Ad  primum  ergo  dicendum  quod  Augustinus  lo- 
quitur  de  veritate  rei;  et  excludit  a  ratione  huius 
veritatis,  comparationem  ad  intellectum  nostrum  ^ 
Nam  id  quod  est  per  accidens,  ab  unaquaque 
definitione  excluditur. 

Ad  secundum  dicendum  quod  antiqui  philosophi 
species  rerum  naturalium  non  dicebant  procedere 
ab  aliquo  intellectu,  sed  eas  provenire  a  casu :  et 
quia  considerabant  quod  verum  importat  com- 
parationem  ad  intellectum,  cogebantur  veritatem 
rerum  constituere  in  ordine  ad  intellectum  no- 
strum.  Ex  quo  inconvenientia  sequebantur  quae 
Philosophus  prosequitur  in  IV  Metaphys.  *  Quae 
quidem  inconvenientia  non  accidunt,  si  ponamus 
veritatem  rerum  consistere  in  comparatione  ad 
intellectum  divinum. 

Ad  tertium  dicendum  quod,  licet  veritas  intelle- 
ctus  nostri  a  re  causetur,  non  tamen  oportet  quod 
in  re  per  prius "  inveniatur  ratio  veritatis :  sicut 
neque  in  medicina  per  prius  invenitur  ratio  sa- 
nitatis  quam  in  animali;  virtus  enim  medicinae, 
non  sanitas  eius,  causat  sanitatem,  cum  non  sit 
agens  univocum.  Et  similiter  esse  rei,  non  veritas 
eius,  causat  veritatem  intellectus.  Unde  Philoso- 
phus  dicit  quod  opinio  et  oratio  vera  est  ex  eo 
quod  res  est,  non  ex  eo  quod  res  vera  est. 


*  Loco  citato  in 
arg. 


0)  esse.  -  Om.  FGa. 
k)  qui.  -  quia  P. 

p)  comparantur  ad  intellectum.  -  comparantur  ad  intellectum  di- 
vinum  D,  comparantur  ad  intellectum  scilicet  divinum  B. 


3)  de  vera  Relig.  -  talis  addit  P,  et  ita  infra  post  Anselmi,  et  post 
Avicennae. 

t)  nostrum.  —  non  autem  ad  intellectum  divinum  addit  B. 
u)  per  prius.  -  primo  BCEFG,  et  ita  mox  BEFG. 


Comraentaria  Cardinalis  Caietani 


Cf.  num.  IV. 


•  Cap. 
lib.  V, 


IV.  -  Did. 
cap.  IV, 


TiTULus  clarus.  -  In  corpore  duo :  primo,  respondet  quae- 
sito ;  secundo,  assignat  rationem  plurium  definitionum 
veritatis,  ibi :  Et  secundum  hoc  veritas  *. 

II.  Quoad /iWmz/w,  conclusio  responsiva  quaesito  est : 
Veritas  principaliter  est  in  intellectu,  secundario  in  rebus, 
in  ordine  ad  intellectum  a  quo  dependent. 

Haec  conclusio  habet  tres  partes.  Et  quoad  primam  qui- 
dem,  probatur.  Verum  est  terminus  intellectus :  ergo  est  in 
intellectu.  -  Antecedens  declaratur  ex  proportionali  conve- 
nientia  inter  verum  et  bonum:  quia  sicut  bonum  significat 
id  in  quod  tendit  appetitus,  ita  verum  id  ad  quod  tendit 
intellectus.  Consequentia  vero  probatur  ex  differentia  inter 
appetitum  et  cognitionem ,  ex  VI  Metaphys.  * :  quia  ille 
extra,  haec  intus  perficitur. 

Quoad  secundam  vero  partem,  scilicet  quod  secundario 
in  rebus,  probatur  ibi:  Sicut  autem  bonum.  Verum  est  in 
inteUectu  secundum  quod  conformatur  rei  intellectae:  ergo 
ratio  veri  ab  intellectu  ad  rem  intellectam  derivatur:  ergo 
res  intellecta  vera  dicitur,  secundum  quod  habet  ordinem 
ad  intellectum.  -  Antecedens  manifestatur  ex  proportionali 
convenientia  inter  bonum  et  verum :  quia  sicut  bonum  est 
in  re  ut  conveniens  est  appetitui,  ita  verum  in  intellectu,  etc. 
Consequentia  quoque  utraque  ex  eadem  radice  probatur: 
prima,  quia  ex  bono  in  re  bonitas  ad  appetitum  derivatur; 
secunda  quoque,  quia  ex  hoc  appetitus  boni  dicitur  bonus. 

Quoad  tertiam  autem  partem,  scilicet  a  quo  dependent, 


probatur  ibi,  Res  autem  intellecta,  dupliciter:  primo,  ra- 
tione;  secundo,  ab  effectibus.  Ratio  est.  ludicium  de  una- 
quaque  re  non  fit  secundum  ea  quae  insunt  per  accidens, 
sed  per  se :  ergo  unaquaeque  res  dicitur  vera  absolute,  se- 
cundum  ordinem  ad  intellectum  a  quo  dependet.  Antece- 
dens  patet.  Consequentia  vero  probatur  ex  differentia  inter 
ordinem  rei  ad  intellectum  causativum,  vel  cognoscitivum 
tantum:  quia  scilicet  ad  istum  per  accidens,  ad  illum  per 
se  ordinem  habet;  quod  declaratur  exemplo  domus  respe- 
ctu  artificis  et  non  artificis.  -  Effectus  autem  testimonium 
praebentes  his,  sunt  artificiaha  et  naturalia.  Artificialia  enim, 
tam  mechanica,  ut  domus,  quam  liberalia,  ut  oratio,  vera 
absolute  sunt,  si  conformia  sunt  artibus.  Naturalia  quoque 
vera  absolute  sunt,  si  consonant  opifici,  quem  supponimus 
esse  primum  intellectum. 

III.  Circa  praedicta,  duae  propositiones  advertendae  sunt. 
Prima  est ,  verum  est  id  in  quod  tendit  intellectus,  sicut 

bonum  etc. :  haec  enim  inferius  art.  3,  ad  tertium  *,  discu-  *  In  Commento. 

tietur.  Altera  est,  cognitio   est  secundum   quod  cognitum 

est  in  cognoscente,  appetitus  autem  secundum   inclinatio- 

nem  ad  rem :  et  haec  in  qu.  lxxxii,  art.  3  *  defendetur,  ubi   '  i"  Commemo . 

comparabitur  intellectui  voluntas. 

IV.  Quoad  secundum  *,  redditur  ratio  sex  definitionum  '  Cf.  num.  i. 
veritatis;  quod  tres  pertinent  ad  verum  in  re,  duae  ad  ve- 

rum  in  intellectu ,  et  una  ad  verum  utrobique.  Omnia 
clara  sunt. 


208 


QUAESTIO  XVI,  ARTICULUS  II 


ARTICULUS  SECUNDUS 

UTRUM  VERITAS  SIT  IN  INTELLECTU  COMPONENTE  ET  DIVIDENTE 

I  Sent.,  dist.  xix,  qu.  v,  art.  :,  ad  7 ;  I  Cont.  Gent.,  cap.ux;  De  Verit.,  qu.  i,  art.  3,  9;  I  Periherm.,  lect.  iii; 

VI  Metaphys.,  lect.  iv;  III  de  Anima,  lect.  xi. 


*  Cap.  VI,  n.  7, 
S.  Th.  lect.  XI. 


D  SECUNDUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
veritas  non  sit  solum  in  intellectu  com- 
ponente  et  dividente.  Dicit  enim  Philo- 
sophus,  in  III  de  Anima  *,  quod  sicut 
sensus  propriorum  sensibilium  semper  veri  sunt, 
ita  et  intellectus  eius  quod  quid  est.  Sed  compo- 
sitio  et  divisio  non  est  neque  in  sensu,  neque  in 
intellectu  cognoscente  quod  quid  est.  Ergo  veritas 
non  solum  est  in  compositione  et  divisione  in- 
tellectus. 

2.  Praeterea,  Isaac  dicit,  in  libro  de  Defini- 

•  cf.etiam  Avi-  tionibus  *,  ouod  veritas  est  adaequatio  rei  et  intel- 
tract.  I,  cap.  IX  lectus.  Scd  sicut  intellectus  complexorum  potest 

(al.tract.I.lib.U,        ,  .        ,  .        .         ,,  .    ^  ,  ^ 

cap.  IV).  adaequari  rebus,  ita  intellectus  mcomplexorum,  et 

etiam  sensus  sentiens  rem  ut  est.  Ergo  veritas  non 

est  solum  in  compositione  et  divisione  intellectus. 

Sed  contra  est  quod  dicit  Philosophus,  in  VI 

*  s.Th.iect.  IV.  Metaphys.  *,  quod  circa  simplicia  et  quod  quid  est 
IV,  n.i.  ■- '     ■  non  est  veritas,  nec  in  intellectu  neque  in  rebus. 

Respondeo  dicendum  quod  verum,  sicut  dictum 
est  *,  secundum  sui  primam  rationem  est  in  intel- 
lectu.  Cum  autem  omnis  res  sit  vera  secundum 
quod  habet "  propriam  formam  naturae  suae,  ne- 
cesse  est  quod  intellectus,  inquantum  est  cogno- 
scens,  sit  verus  inquantum  habet  similitudinem 
rei  cognitae,  quae  est  forma  eius  inquantum  est 
cognoscens.  Et  propter  hoc  per  conformitatem 
intellectus  et  rei  veritas   definitur.   Unde  confor- 


Art.  praeced. 


mitatem  istam  ^  cognoscere,  est  cognoscere  veri- 
tatem.  Hanc  autem  nullo  modo  sensus  cognoscit: 
licet  enim  visus  habeat  similitudinem  visibilis , 
non  tamen  cognoscit  comparationem  quae  est 
inter  rem  visam  et  id  quod  ipse  apprehendit  de 
ea.  Intellectus  autem  conformitatem  sui  "^  ad  rem 
intelligibilem  cognoscere  potest:  sed  tamen  non 
apprehendit  eam  secundum  quod  cognoscit  de 
aliquo  quod  quid  est;  sed  quando  iudicat  rem  ° 
ita  se  habere  sicut  est  forma  quam  de  re  ap- 
prehendit,  tunc  primo  cognoscit  et  dicit  verum. 
Et  hoc  facit  componendo  et  dividendo :  nam  in 
omni  propositione  aliquam  formam  significatam 
per  praedicatum,  vel  applicat  alicui  rei  significa- 
tae  per  subiectum,  vel  removet  ab  ea.  Et  ideo 
bene  invenitur  quod  sensus  est  verus  de  aliqua 
re,  vel  intellectus  cognoscendo  quod  quid  est:  sed 
non  quod  cognoscat  aut  dicat  verum.  Et  similiter 
est  de  vocibus  complexis  aut  incomplexis  '.  Ve- 
ritas  quidem  igitur  potest  esse  in  sensu,  vel  in 
intellectu  cognoscente  quod  quid  est ,  ut  in  qua- 
dam  re  vera:  non  autem  ut  cognitum  in  cogno- 
scente  ,  quod  importat  nomen  veri ;  perfectio 
enim  ^  intellectus  estverum  ut  cognitum.  Et  ideo, 
proprie  loquendo,  veritas  est  in  intellectu  com- 
ponente  et  dividente:  non  autem  in  sensu,  neque 
in  intellectu  cognoscente  quod  quid  est. 
Et  per  hoc  patet  solutio  ad  obiecta  ". 


a)  omnis...  habet.  -  omnes  res  sint  verae  secundum  quod  habent  B. 

P)  istam.  -  Om.  codices. 

Y)  sui.  -  suam  ABCDE. 

3)  rem.  -  secundum  quod  cognoscit  addit  B. 


e)  aut  incomplexis.  -  et  incomplexis  BFG,   om.  ceteri.  Hoc  loco 
plures  edd.  legunt:  Et  similiter  est  de  vocibus  incomplexis. 
^)  enim.  -  autem  ABCDEF. 
r))  obiecta.  -  argumenta  addit  B. 


Commentaria  Cartlinalis  Caietani 


Cap.  VI. 


TiTULUs  clarus,  apud  retinentes  quod  intellectus  compo- 
nens  et  dividens  non  significat  substantiam  aut  poten- 
tiam  aliquam ;  sed  operationem  intellectus  vocatam  compo- 
sitio  et  divisio  in  III  de  Anima  *. 

II.  In  corpore  est  unica  conclusio,  responsiva  quaesito 
affirmative :  Veritas,  proprie  loquendo,  est  tantum  in  intel- 
lectu  componente  et  dividente.  -  Haec  conclusio  habet  duas 
exponentes,  scilicet:  veritas,  proprie  loquendo,  est  in  intel- 
lectu  componente  et  dividente ;  et,  quod  in  nuUo  alio.  Pro- 
banturque  ambae  simul  in  littera,  sic.  Omnis  res  est  vera 
secundum  quod  habet  propriam  formam  suae  naturae : 
ergo  intellectus,  ut  cognoscens,  est  verus,  secundum  quod 
assimilatur  rei  cognitae:  ergo  veritas  est  conformitas  intel- 
lectus  et  rei :  ergo  cognoscere  veritatem  est  cognoscere 
conformitatem  cognitionis  ad  cognitum:  ergo  nec  sensus, 
nec  intellectus  quod  quid  est,  sed  intellectus  iudicans  ita 
esse  sicut  apprehenditur,  cognoscit  primo  et  dicit  verum: 
ergo  intellectus  componens  et  dividens  cognoscit  verum : 
ergo  in  eo  tantum  est  verum  secundum  proprium  modum 
nomine  veri  importatum :  ergo  in  eo  tantum  est  verum , 
proprie  loquendo. 

Prima  consequentia  probatur :  quia  similitudo  rei  co- 
gnitae  est  propria  forma  intellectus  ut  cognoscens.  -  Se- 
cunda  vero  manifeste  tenet  ex  suo  antecedente  probato , 
adiuncta  illa  propositione  in  principio  corporis  articuli  po- 


sita,  scilicet,  verum  secundum  sui  primam  rationem  est  in 
intellectu.  Si  enim  sic  est,  et  veritas  intellectus  attenditur 
secundum  similitudinem  ad  rem,  consequens  est  quod  ve- 
ritas  per  conformitatem  intellectus  et  rei  definienda  sit.  - 
Tertia  autem  ut  nota  relinquitur.  Et  vere  nota  est:  quo- 
niam ,  si  veritas  cognitionis  consistit  in  similitudine  seu 
conformitate  intellectus  et  rei,  oportet  ut  cognoscere  veri- 
tatem  sit  cognoscere  conformitatem  hanc,  scilicet  intellectus 
et  rei ;  et  e  converso ,  cognoscere  hanc  conformitatem  sit 
cognoscere  veritatem.  -  Quarta  vero,  quoad  partes  negativas, 
declaratur  in  visu  et  intellectu  simplici.  Quoad  affirmativam 
vero,  nec  probatione  nec  manifestatione  eget.  -  Quinta  au- 
tera  probatur:  quia  in  omni  propositione  aliquam  formam 
significatam  per  praedicatum,  applicat  rei  significatae  per 
subiectum,  vel  removet  ab  ea.  -  Sexta  vero  probatur:  quia 
verum  est  perfectio  intellectus  ut  cognitum.  Et  manifesta- 
tur  ex  differentia,  ex  supradictis  consequente,  inter  cogno- 
scentem  esse  verum,  et  cognoscentem  cognoscere  verum. 
Illud  enim  est  cognoscentem  esse  verum  ut  quandam  rem : 
et  ideo  convenit  sensui ,  et  intellectui  quod  quid  est ,  et 
vocibus  incomplexis.  Hoc  autem  est  habere  verum  ut  co- 
gnitum  in  cognoscente:  et  ideo  in  intellectu  componente, 
vocibusque  complexis  ut  signis,  etc.  -  Ultima  demum  con- 
sequentia  per  se  nota  est,  ut  patet. 

III.  Ad  evidentiam  horum,  adverte  quod  planus  sensus 


QUAESTIO  XVI,  ARTICULUS  II 


2og 


1514. 


quem  superficies  huius  litterae  prima  fronte  ostendit,  vide- 
tur  quod,  quia  cognitio  sensus,  puta  visus,  aut  etiam  sim- 
plicis  intellectus,  conformis  est  rei,  ideo  vera  dici  potest : 
sed  quia  non  potest  illam  conformitatem  quae  est  inter 
•  iam  edd.  1508,  ipsam  cognitionem  simplicem  et  rem ,  cognoscere ,  ideo  * 
non  cognoscit  verum :  et  quia  intellectus  componens  illam 
cognoscit,  ideo  cognoscit  verum.  -  Sed  huiusmodi  sensus 
ahenus  est  ab  hac  littera,  secundum  veritatem.  Tuni  quia 
falsum  est  quod  intellectus  simplex  non  cognoscat  illam 
conformitatem :  quoniam  conformitas  illa  definibile  quod- 
dam  est,  et  consequenter  simplici  intellectu  cognoscitur. 
Tum  quia  illa  conformitas  non  cognoscitur  nisi  reflexe  ab 
intellectu :  verum  autem  cognoscitur  directe,  et  non  reflexe 
tantum.  Tum  quia  medius  terminus  in  httera  adductus  ad 
probandum  quod  conformitas  in  qua  consistit  veritas,  co- 
gnoscatur  ab  intellectu  componendo  vel  dividendo  ,  non 
esset  ad  propositum,  ut  patet  applicanti. 

IV.  Ut  igitur  praesens  littera,  cum  qualibet  sibi  simili, 
pateat,  notato  quatuor.  Primo,  quod  aliud  est  loqui  de  in- 
tellectu  etiam  in  actu  secundo,  et  aliud  de  intellectu  in- 
quantum  cognoscens :  et  similiter  aliud  est  loqui  de  veri- 
tate  illius,  et  aliud  de  veritate  istius .  Ad  veritatem  enim 
intellectus  in  actu  secundo,  non  plus  requiritur  quam  ad 
veritatem  sensus  in  actu  secundo :  unde  et  intellectus  et 
sensus  in  actu,  verus  dicitur  ut  quaedam  res  vera,  quando 
cognitio  assimilatione  ad  cognitum  informatur.  Ad  verita- 
tem  autem  intellectus  ut  cognoscens  est,  exigitur  quod  ve- 
ritas  sit  in  eo  ut  est  cognoscens :  hoc  autem  non  est  nisi 
sit  in  eo  ut  cognita.  Et  propterea  littera,  investigans  ubi 
proprie  verum  sit,  a  propria  forma  intellectus,  non  in  actu 
primo  aut  secundo,  sed  ut  cognoscens  est,  procedit :  et  vult 
quod  propria  eius  forma  ac  perfectio  est  simiUtudo  cogniti, 
non  quae  est  principium  cognitionis,  sed  quae  est  termi- 
nus  vel  quasi  terminus,  seu  perfectio  ad  quam.attingendo 
cognitio  perficitur. 

V.  Pro  quo  nota  secundo,  quod  simihtudo  rei  cognitae 
dupliciter  sumitur,  quantum  ad  propositum  spectat.  Primo, 
pro  specie  inteUigibili  sive  sensibili  simplici,  idest  per  mo- 

.  dum  incomplexi  repraesentantis ,  quidquid  sit  illa  species. 
Secundo ,  pro  specie  repraesentativa  cogniti  ut  sic ,  sive 
complexe  sive  incomplexe,  quidquid  sit  illa,  sive  species 
impressa,  sive  expressa,  sive  ipsa  cognitio:  haec  enim  non 
variant  propositum.  In  praesenti  littera  non  sumitur  simili- 
Cf.  num.  iii.  tudo  cogniti  primo  modo,  ut  superficialis  expositio  intelligit*, 
sed  secundo.  Ita  quod  sensus  litterae  est,  quod  similitudo 
attacta  seu  assecuta  a  cognitione,  est  propria  forma  et  per- 
fectio  intellectus  ut  cognoscens  est;  et  *  illa  cognitio  quae 
sui  ipsius  conformitatem  cum  re  cognoscit,  illa  cognoscit 
verum,  et  nuUa  alia;  quomodocumque  sit  illa  conformitas, 
scilicet  sive  per  modum  complexi,  sive  incomplexi. 

VI.  Tertio  nota,  quod  cognoscere  conformitatem  sui  ad 
cognitum,  contingit  dupliciter:  scilicet  in  actu  signato,  et 
in  actu  exercito.  Cognoscere  conformitatem  in  actu  signato, 
est  cognitionem  terminari  ad  relationem  conformitatis.  Co- 
gnoscere  vero  conformitatem  in  actu  exercito,  est  cogno- 
scere  aliquid  in  se  ut  conforme  cognito.  Quod  ut  clarius 
percipiatur,  manifestatur  in  actu  dicendi:  quoniam  clarius 
apparet  propositum  in  ipso.  Dicit  quispiam  conformitatem 
intellectus  et  rei  in  actu  signato,  cum  haec  verba,  seu  si- 
gnificata  eorum,  in  communi,  vel  in  speciah  materia  quam 
inteUigit,  dicit  mentaliter  vel  vocaliter:  dicit  autem  in  actu 
exercito,  quando  aliquid  dicit  ut  conforme  rebus.  Nunquam 
autem  dicit  aliquid  ut  conforme  vel  difforme  rei,  quandiu 
incomplexum  aliquod  dicit :  dicendo  enim  homo  aut  cen- 
taurus  aut  vacuum,  nihil  dico  ut  conforme  vel  difforme 
rei  alicui.  Sed  cum  primo  dicit  homo  est,  aliquid  dicit  ut 
conforme  vel  difforme  rei:  quoniam  dicit  aliquid  significans 
hominem  esse,  ut  de  se  patet.  Et  simile  est  de  credere  et 
cognoscere.  Cognoscere  igitur  conformitatem  sui  ad  rem, 
nihil  aliud  est  quam  cognoscere  aliquid  in  se  'ut  conforme 
rei.   Hoc  autem  nihil   aliud  est  quam  apprehendere    com- 


"  similitudo  at- 

tacta  . . .  cogno- 
scens  est  et  om. 
edd.1508, 1514. 


*  ad  rem  omitt. 
edd.  1508,  1514. 


'  Cap.  IV,  n.  4. 


plexum  aliquod :  apprehendendo  enim  ly  homo  est,  appre- 
hendo  aliquid  ut  conforme. 

In  proposito ,  non  sumitur  cognoscere  conformitatera 
primo  modo ,  ut  superficialis  illa  expositio  accepit  * ,  sed  *  Cf.  num.  m. 
secundo.  Et  propterea  in  littera  probatur  quod  cognoscere 
sui  conformitatem  ad  rem,  est  proprium  intellectus  compo- 
nentis  et  dividentis,  ex  eo  quod  enuntiatio  omnis  ponit  vel 
removet  aliquid  a  subiecto.  Si  enim  cognoscere  conformi- 
tatem  sui  ad  rem,  est  cognoscere  ahquid  in  se  ut  conforme 
rei ;  et  nunquam  cognoscitur  aliquid  in  se  ut  conforme,  nisi 
cum  cognoscitur  enuntiatio,  quam  constat  esse  in  enuntiante, 
et  conformitatem  vel  difformitatem  ad  rem  *  importare ; 
oportet  quod  solus  intellectus  enuntians  cognoscat  ac  dicat 
conforme  vel  difforme  ut  sic.  Et  quia  hoc  solum  est  dicere 
et  cognoscere  verum  in  actu  exercito,  ideo  solus  intellectus 
componens  et  dividens  cognoscit  et  dicit  verum;  et  verum 
in  actu  exercito  est  in  solo  intellectu  componente  et  divi- 
dente,  ut  cognitum  et  dictum  in  cognoscente  et  dicente.  Ita 
enim  distinguendum  est  de  cognitione  veri  in  actu  exercito 
et  signato,  sicut  de  praedictis.  Quam  distinctionem  si  non 
capis,  ex  distinctione  hac,  quoad  significationem,  percipiet 
etiam  novitius  quilibet.  Significare  enim  verum,  ut  in  logi- 
calibus  instructionibus  habetur,  dupliciter  invenitur:  scilicet 
in  actu  exercito,  et  signato.  Nam  ly  verum  significat  verum, 
sed  non  exercet  ipsum:  sed  ly  homo  est  bipes  significat  ve- 
rum,  quia  exercet  ipsam  veritatem.  Et  ly  homo  est  alatus 
significat  falsum  in  actu  exercito ,  etc.  Et  propterea  in  I 
Periherm.  *  dicitur  quod  enuntiatio  est  oratio  significans 
verum  vel  falsum ,  scilicet  in  actu  exercito ;  quod  est  si- 
gnificare  conforme  rei  vel  difforme  ut  sic. 

VII.  Ex  his  autem  patet  quartum,  quod  obscuritatem 
magnam  in  hac  materia  ponit,  scilicet  quod  veritas  est  con- 
formitas  intellectus  et  rei.  Hoc  enim  potest  intelligi  de  ve- 
ritate  rei,  vel  de  veritate  absolute.  Et  primo  modo  est  optime 
dictum :  quoniam  veritas  qua  omnis  res  in  suo  gradu  es- 
sendi  dicitur  vera,  sive  cognoscat  sive  non,  consistit  in  con- 
formitate  horum  duorum,  ut  patet  ex  httera  hac  et  prae- 
cedente.  Secundo  autem  modo,  ut  prima  fronte  apparet , 
est  bene  dictum,  sed  particulariter  intelligendum  :  quia  non 
conformitas  cuiuscumque  intellectus,  sed  intellectus  com- 
plexi  tantum,  est  veritas,  ut  patet  ex  dictis  *.  Sed  si  altius  *  Num.  praec, 
definitionem  hanc  perscrutati  fuerimus ,  inveniemus  quod 
universaliter  et  proprie  loquendo,  haec  definitio  soli  veritati 
absolute  convenit;  et  non  veritati  rei,  nisi  extensive.  Con- 
formitas  enim  intellectus  ad  rem,  dupliciter  potest  in  in- 
tellectu  inveniri :  uno  modo  per  accidens,  alio  modo  per  se. 
Nulli  enim  intellectui  incomplexo  ut  sic,  convenit  per  se 
conformitas  ad  rem ;  quia  incomplexum  ut  sic,  respectum 
nullum  aequalitatis  aut  inaequalitatis  ad  alterum  exercet  *, 
quamvis  forte  adaequatum  alteri  de  facto  sit,  ut  patet  in- 
ductive.  Complexa  autem  enuntiatio  mentalis  omnis  per 
se  exercet  *,  in  propria  ratione,  quod  sit  aequalis  et  inae- 
qualis  enuntiatae  rei :  quoniam  essentialiter  est  similitudo 
quod  hoc  insit  vel  non  insit  illi;  et  si  quidem  inest  quod 
repraesentat  inesse,  conformis  dicitur;  sin  autem,  difformis. 
Cum  igitur  aliquis  intellectus  sit  ex  propria  ratione  con- 
formis  aut  difformis ;  et  de  ratione  veritatis  absolute  sit 
conformitas  intellectus;  consentaneum  est  quod  de  intel- 
lectu  cui  per  se  convenit  conformitas,  est  sermo.  Ita  quod 
sensus  est :  veritas  est  conformitas  intellectus  et  rei,  idest : 
veritas  est  intellectus  per  se  conformis  rei;  vel,  conformitas 
intellectus  per  se  subiecti  conformitatis :  ut  sic  in  defini- 
tione  veritatis  ponatur  intellectus  tanquam  subiectum  non 
per  accidens,  sed  per  se.  Tahs  autem  est  intellectus  com- 
ponens,  ut  dictum  est  *.  Unde  Aristoteles,  IV  Metaphys., 
text.  27  *,  definivit  verum  et  falsum  per  enuntiabile,  dicens 
quod  verum  est  ens  esse  et  non  ens  non  esse,  falsum 
autem,  ens  non  esse  et  non  ens  esse.  Ita  quod  enuntiabile 
definit  verum,  et  verum  enuntiationem :  ut  ostendatur  ve- 
rum  proprie  in  huius  compositione  tantum  inveniri ,  ut 
verum  exercite. 


■   includit    edd. 
1508,  1514. 


*    claudit    edd. 
1508,  1514. 


•  Ibid. 

*  Cap.  XI.  -  Did. 
lib.  III,  cap.  VII, 
n.  I. 


Sctimae  Theol.  D.  Thomae  T.  I. 


27 


210 


QUAESTIO  XVI,  ARTICULUS  III 


ARTICULUS  TERTIUS 

UTRUM  VERUM  ET  ENS  CONVERTANTUR 

I  Sent.,  dist.  viu,  qu.  i,  art.  3;  dist.  xix,  qu.  v,  art.  i,  ad  3,  7;  De   Verit.,  qu.  i,  art.  i  ;  art.  2,  ad 


D  TERTiUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
verum  et  ens  non  convertantur.  Verum 
enim   est  proprie    in    intellectu,  ut  di- 

proprie   est  in 


^«-  '•  ^^l^=*^^ctum   est  *.  Ens   autem 

rebus.   Ergo  non  convertuntur. 

2.  Praeterea,  id  quod  se  extendit  ad  ens  et 
non  ens,  non  convertitur  cum  ente.  Sed  verum 
se  extendit  ad  ens  et  non  ens :  nam  verum  est 
quod  est  esse,  et  quod  non  est  non  esse.  Ergo 
verum  et  ens  non   convertuntur. 

3.  Praeterea,  quae  se  habenl  secundum  prius 
et  posterius,  non  videntur  converti.  Sed  verum 
videtur  prius  esse  quam  ens :  nam  ens  "  non  in- 
telligitur  nisi  sub  ratione  veri.  Ergo  videtur  quod 
non  sint  convertibilia. 

Sed  contra  est  quod  dicit  Philosophus,  II  Me- 
taphys.  *,  quod  eadem  est  dispositio  rerum  in  esse 
et  veritate. 

Respondeo  dicendum  quod,  sicut  bonum  habet 
rationem  appetibilis ,  ita  verum  habet  ordinem 
ad  cognitionem.  Unumquodque  autem  inquantum 
habet  de  esse,  intantum  est  cognoscibile.  Et  pro- 
pter  hoc  dicitur  in  III  de  Anima  *,  quod  anima 
est  quodammodo  omnia  secundum  sensum  et  in- 
tellecturn.  Et  ideo,  sicut  bonum  convertitur  cum 
ente,  ita  et  verum.  Sed  tamen,  sicut  bonum  addit 
rationem  appetibilis  supra  ens,  ita  et  verum  com- 
parationem  ad  intellectum. 
P  Ad  primum  ergo  dicendum  quod  verum  est  in  ^ 

Art.  I.  rebus   et   in   intellectu ,   ut   dictum  est  *.  Verum 


♦  S.  Th.  lect.  II. 
-  Did.  Mb.  I  (al, 
cap.  I,  n.  5. 


'  Cap.viii,  n.  I.  - 
S.  Th.  lect.  XIII. 


autem  quod  est  in  rebus,  convertitur  cum  ente 
secundum  substantiam  ''.  Sed  verum  quod  est  in 
intellectu ,  convertitur  cum  ente,  ut  manifestati- 
vum  cum  manifestato.  Hoc  enim  est  de  ratione 
veri,  ut  dictum  est  *.  -  Quamvis  posset  dici  quod 
etiam  ens  est  in  rebus  et  in  intellectu,  sicut  et 
verum;  licet  verum  principaliter  in  intellectu,  ens 
vero  principaliter  in  rebus.  Et  hoc  accidit  pro- 
pter  hoc,  quod  verum  et  ens  dilferunt   ratione. 

Ad  secundum  dicendum  quod  non  ens  non  habet 
in  se  unde  cognoscatur,  sed  cognoscitur  inquan- 
tum  intellectus  facit  illud  cognoscibile.Unde  verum 
fundatur  in  ente  °,  inquantum  non  ens  est  quod- 
dam  ens  rationis  *,  apprehensum  scilicet  a  ratione. 

Ad  tertium  dicendum  quod,  cum  dicitur  quod 
ens  non  potest  apprehendi  sine  ratione  veri,  hoc 
potest  '  dupliciter  intelligi.  Uno  modo,  ita  quod 
non  apprehendatur  ens,  nisi  ratio  veri  assequa- 
tur  ^  apprehensionem  entis.  Et  sic  locutio  habet 
veritatem.  Alio  modo  posset  sic  intelligi,  quod 
ens  non  posset  apprehendi,  nisi  apprehenderetur 
ratio  veri.  Et  hoc  falsum'  est.  Sed  verum  non 
potest  apprehendi,  nisi  apprehendatur  ratio  entis: 
quia  ens  cadit  in  ratione  veri.  Et  est  simile  sicut 
si  comparemus  intelligibile  ad  ens.  Non  enim 
potest  intelligi  ens,  quin  ens  sit  intelligibile :  sed 
tamen  potest  intelligi  ens,  ita  quod  non  intelli- 
gatur  eius  intelligibilitas.  Et  similiter  ens  intelle- 
ctum  est  verum:  non  tamen  intelligendo  ens,  in- 
telligitur  verum. 


a)  nam  ens.  -  ens  ora.  P. 

p)  m.  -  et  in  FG;  ceteri  insuper  transponendo,  et  in  intellectu  et 
in  rebus. 

f)  substantiam.  -  subiectum  FGab. 


3)  in  ente.  -  in  esse  ACE,  in  non  ente  BDGsF. 
e)  potest.  -  habet  ACE,  om.  D. 

l^)  nisi  ratio  veri  assequatur.  —  nisi   ratio  veri  consequitur  ACE, 
nisi  ratio  veri  consequatur  BDFG. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


IN  titulo ,  ly  verum  in  suae  analogiae  comrtunitate  su- 
mitur,  ut  ex  responsione  ad  primum  habetur. 
In  corpore  una  conclusio,  responsiva  quaesito  affirma- 
tive :  Verum  et  ens  convertuntur.  -  Probatur  ratione  inclu- 
dente  simul  vim  medii,  et  manifestationem  ex  proportio- 
nali  similitudine  veri  et  boni.  Vis  medii  est :  unumquodque 
inquantum  habet  de  esse,  intantum  est  cognoscibile ;  ergo 
ens  et  verum  convertuntur.  -  Antecedens  manifestatur  ex 
auctoritate  III  de  Anima,  in  qua  dicitur  animam  esse  omnia, 
quia  est  omnia  cognoscibilia:  hoc  enim  non  esset  verum, 
nisi  cognoscibilitas  adaequaret  esse,  ut  patet.  Consequentia 
vero  probatur :  quia  verum  importat  ordinem  ad  cogni- 
tionem,  idest  cognoscibile. 

Proportionalis  autem  similitudo  consistit  in  tribus.  Primo 
in  hoc :  sicut  bonum  significat  appetibile,  ita  verum  cogno- 
scibile.  Secundo,  quod  sicut  bonum  convertitur  cum  ente, 
ita  verum.  Tertio,  sicut  bonum  addit  supra  ens  ordinem  ad 
appetitum,  ita  verum  ordinem  ad  intellectum. 

II.  Circa  hoc  est  unum  dubium.  Quoniam  vis  medii 
consistit  in  hoc,  quod  verum  importet  cognoscibile  in  com- 
muni ,  ut  patet  et  in  verbis  litterae ,  et  ex  auctoritate  in- 
ducta  ex  III  de  Anima.  Hoc  autem  esse  falsum  littera  in 
calce  dicit:  quoniam  dicit  quod  importat  ordinem  ad  in- 
tellectum ;  ac  per  hoc  importat  cognoscibile  sic,  scilicet  per 
intellectum,  et  non  cognoscibile  in  communi.  Et  vere  sic 


est:  quoniam,  ut  in  primo  articulo  dictum  est,  verum  im- 
portat  id  in  quod  tendit  intellectus. 

III.  Ad  hoc  breviter  dicitur ,  negando  quod  vis  medii 
exigat  quod  verum  significet  cognoscibile  in  communi. 
Sufficit  enim  quod  vel  significet  cognoscibile  in  communi; 
vel  significet  tali  modo,  sic  quod  ille  modus  sit  ita  amplus, 
quod  se  extendat  ad  omnia  ad  quae  se  extendit  cogno- 
scibile  in  communi.  Nihil  enim  refert  ad  vim  rationis,  an 
verum  importet  cognoscibile  in  communi,  an  aliquid  illi 
aequivalens  :  utrobique  enim  sequitur  convertibilitas  veri 
cum  ente.  Sic  autem  est  in  proposito :  quoniam  intelligi- 
bilitas  ad  omnia  se  extendit,  ad  quae  se  extendit  cogno- 
scibilitas;  omne  enim  cognoscibile  est  intelligibile,  et  unum- 
quodque  quantum  habet  de  esse,  tantum  habet  de  intel- 
ligibilitate.  Inchoavit  autem  a  cognoscibili  littera,  et  pervenit 
ad  intelligibile,  ut  a  facilioribus  traderet  disciplinam ,  hoc 
quod  diximus  subintelligendum  relinquens.  Sicut  etiam, 
dicens  unumquodque  inquantum  habet  de  esse,  intantum 
est  cognoscibile,  relinquit  et  e  converso:  quod  tamen  sub- 
intelligi  oportet,  ut  convertibiliter  se  consequantur  ens  et 
verum. 

IV.  In  responsione  ad  tertium,  dubium  occurrit:  quo- 
niam  responsio  haec  repugnare  videtur  supra  et  alibi  di- 
ctis  s.  Thomae.  Dictum  est  enim  in  i  articulo,  quod  verum 
est  in  quod    tendit   intellectus,    sicut  bonum   est  in  quod 


Ibid. 


D.  J46. 


QUAESTIO  XVI,  ARTICULUS  IV 


21  1 


LIV, 


*  Infra,  qu. 
art.  2;   qu.   lv, 
art.  i;  et  pluries. 


Art.  I. 


tendit  appetitus :  et  alibi  *  dicitur  quod  verum  est  obiectum 
intellectus.  Modo  autem  dicitur  quod  veri  ratio  assequitur 
apprehensionem  entis.  Obiectum  enim  intellectus  non  se- 
quitur,  sed  praevenit  potius  intellectionem.  -  Videtur  etiam 
contra  veritatem.  Quoniam  non '  ideo  ens  est  verum,  quia 
apprehenditur :  sed  e  converso,  quia  est  verum,  ideo  appre- 
henditur,  sive  actu  sive  potentia. 

V.  Ad  hoc  dicitur,  quod  verum  dupHciter  sumitur,  ut 
patet  ex  dictis*:  scilicet  pro  veritate  rei,  et  proprie.  Et  quod 
proprie  est  terminus  intrinsecus  intellectionis,  et  obiectum 
intrinsecum  eius,  imo  propria  intelligentis  perfectio  obie- 
ctiva.  Et  sic  verum  non  consequitur  nec  praecedit  intel- 
lectionem,  sed  simul  est  perficiens  ipsam.  Et  de  hoc  non 
loquitur  praesens  littera ,  sed  httera  articuli  primi ,  quae 
infertverum  esse  in  intellectu.  -  Verum  autem  rei  est  poste- 
rius  quidem  ente,  prius  autem  cognitione;  et  est  obiectum 
intellectus  non  formale ,  quoniam  illud  est  ens ;  sed  est 
conditio  propria  obiecti  formalis.  Ens  enim,  licet  secundum 
omnes  conditiones  et  modos  et  rationes  terminet  intelle- 
ctum,  dum  omnia  intelliguntur  actu  vel  potentia ,  certam 
tamen  exigit  conditionem  generalem,  qua  exercet  hoc  quod 
est  perficere  intellectum  obiective :  et  hanc  addit  verum 
supra  ens.  Non  enim  quomodoHbet  perficit  intellectum; 
sicut  nec  quomodolibet  perficit  appetitum,  nec  quomodo- 
libet  agit.  Unde  inter  verum  et  bonum,  quamvis  conveniant 
in  hoc   quod    utrumque   est  obiectum  et  terminans ,   etc. , 


hoc  interest ,  quod  bonum  obiectum  formale  voluhtatis , 
verum  autem  conditionem  obiecti  formalis  significare  vi- 
detur.  Et  propterea  omnis  appetitio  est  appetitio  boni  for- 
maUter :  omnis  autem  intellectio  non  est  intellectio  veri 
formahter,  ut  in  littera  dicitur,  sed  rei  verae;  ita  quod  ly 
rei  notat  rem  intellectam,  et  ly  verae  conditionem  qua  res^ 
intelligitur.  Propter  quod  rationes  Scoti  in  I,  dist.  ra,  qu.  ra 
vel  V,  quibus  impugnat  verum  esse  proprium  obiectum 
intellectus,  non  oportet  solvere:  quoniam  de  obiecto  for- 
mali  loquuntur,  quod  in  hac  littera  docetur  non  esse. 

VI.  Ad  opposita  *  igitur  dicendum  est ,  quod  dicta  '  Cf.  num.  iv. 
s.  Thomae  nec  inter  se  nec  veritati  adversantur.  Quoniam 
non  intendit  haec  Httera,  quod  ratio  veri  consequatur  ap- 
prehensionem,  de  veritate  rei  loquendo:  sed  quod  ratio  veri 
astat  seu  assistit  apprehensioni.  Hoc  enim  intendit  per  ly 
assequatur:  assequi  enim,  proprie  loquendo,  non  est  sequi, 
sed  potius  pertingere.  Manifeste  enim  httera  ostendit  quod 
nihil  aliud  intendit,  nisi  quod  verum  est,  quando  ens  intel- 
ligitur  et  tamen  verum  non  intelligitur ;  ut  etiam  exem- 
plum  de  inteUigibilitate  ostendit;  constat  enim  prius  obie- 
ctum  esse  intelligibile,  quam  apprehendatur.  Nec  propterea 
ponimus  verum  in  re  absque  ordine  ad  intellectum:  sed 
ponimus  primo  ens,  deinde  ens  ut  perfectivum  intellectus, 
et  tertio  inteUigibile ;  quoniam  intelligibile  est,  quia  verum 
est,  et  non  e  contra.  In  hoc  autem  quod  est  esse  perfe- 
ctivum  inteUectus,  manifeste  patet  ordo  ad  intellectum. 


ARTICULUS  QUARTUS 

UTRUM  BONUM  SECUNDUM  RATIONEM  SIT  PRIUS  QUAM  VERUM 
De   Verit.,  qu.  xxi,  art.  3;  Hebr.,  cap.  xi,  lect.  i. 


lect.  IV,  n.  15. 


Art.  2. 


9D  QUARTUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 

bonum    secundum    rationem    sit    prius 

'quam  verum.  Quod  enim  est  universa- 

^lius,  secundum  rationem  prius  est,  ut 

•  cap.  v^^n.^9 ;  patct  cx  I  Physic.  *  Sed  bonum  est  universalius 
ci.\Poster.,c^D.  quam  verum:  nam  verum  est  quoddam  bonum, 

II,  n.  10 ;  s.  Th.     ~   .   .  .  ^       .  ' 

scilicet  intellectus.  Ergo  bonum  prius  est  secun- 
dum  rationem  quam  verum. 

2.  Praeterea,  bonum  est  in  rebus,  verum  au- 
tem  in  compositione  et  divisione  intellectus ,  ut 
dictum  est  *.  Sed  ea  quae  sunt  in  re,  sunt  priora 
his  quae  sunt  in  intellectu.  Ergo  prius  est  secun- 
dum  rationem  bonum  quam  verum. 

3.  Praeterea,  veritas  est  quaedam  species  vir- 

•  cap.  VII,  n.  6  tutis,  ut  patct  in  IV  Ethic.  *  Sed  virtus  continetur 
XV?'    ■    ■  "  ■  gy|3  bono :  est  enim  bona  qualitas  mentis,  ut  dicit 

•  Eiicitur  ex  lib.  Aueustiuus  *.  Ergo  bonum  est  prius  "  quam  verum. 

l\dtUb.Arbitr.,  ^  ^         .  .  ,^    .,  ^ 

cap.  XIX.  Sed  contra,  quod  est  m  pluribus,  est  prius  se- 

cundum  rationem.  Sed  verum  est  in  quibusdam 
in  quibus  non  est  bonum ,  scilicet  in  mathema- 
ticis.  Ergo  verum  est  prius  quam  bonum. 

Respondeo  dicendum  quod,  licet  bonum  et  ve- 
rum  supposito  convertantur  cum  ente ,  tamen 
ratione  differunt.  Et  secundum  hoc  verum,  ab- 
solute  loquendo,  prius  est  quam  bonum.  Quod 
ex  duobus  apparet.  Primo  quidem  ex  hoc.  quod 
verum  propinquius  se  habet  ad  ens,  quod  est 
P  prius  ^,  quam  bonum.  Nam  verum  respicit  ipsum 

esse  simpliciter  et  immediate :  ratio  autem  boni 
consequitur  esse,  secundum  quod  est  aliquo  modo 
perfectum;  sic  enim  appetibile  est.  -  Secundo  ap- 
paret  ex  hoc,  quod  cognitio  naturaliter  praecedit 
appetitum.  Unde,  cum  verum  respiciat  cognitio- 


nem,  bonum  autem  appetitum,  prius  erit  verum 
quam  bonum  secundum   rationem. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  voluntas  et  in- 
tellectus  mutuo  se  includunt :  nam  intellectus  in- 
telligit  voluntatem,  et  voiuntas  vult  intellectum 
intelligere  ''.  Sic  ergo  inter  illa  quae  ordinantur  ad  r 

obiectum  voluntatis,  continentur  etiam  ea  quae 
sunt  intellectus;  et  e  converso.  Unde  in  ordine 
appetihilium ,  bonum  se  habet  ut  universale ,  et 
verum  ut  particulare :  in  ordine  autem  intelligi- 
bilium  est  e  converso.  Ex  hoc  ergo  quod  verum 
est  quoddam  bonum,  sequitur  quod  bonum  sit 
prius  in  ordine  appetibilium:  non  autem  quod  sit 
prius  simpliciter. 

Ad  secundum  dicendum  quod  secundum  hoc  est 
aliquid  prius  ratione,  quod  prius  cadit  in  intel- 
lectu.  Intellectus  autem  per  prius  apprehendit 
ipsum  ens;  et  secundario  apprehendit  se  intelli- 
gere  ens ;  et  tertio  apprehendit  se  appetere  ens.  5 

Unde  primo  *  est  ratio  entis,  secundo  ratio  veri,    i 
tertio  ratio  boni,  licet  bonum  sit  in  rebus.  -: 

Ad  tertium  dicendum  quod  virtus  quae  dicitur 
peritas,  non  est  veritas  communis,  sed  quaedam 
veritas  secundum  quam  homo  in  dictis  et  factis 
ostendit  se  ut  est.  Veritas  autem  vitae  dicitur 
particulariter ,  secundum  quod  homo  in  vita  sua 
implet  illud  ad  quod  ordinatur  per  intellectum 
divinum:  sicut  etiam  dictum  est  *  veritatem  esse  •  Art.  i. 
in  ceteris  rebus.  Veritas  autem  iiistitide  est  se- 
cundum  quod  homo  servat  id  quod  debet  alteri 
secundum   ordinem  '  legum.  Unde  ex  his  parti-  t 

cularibus  veritatibus  non  est  procedendum  ad  ve- 
ritatem  communem. 


a)  prius.  -  secundum  rationem  addit  B. 
p)  prius.  -  primum  ACDEFGpB  et  ab. 
f)  intellectum  intelligere.  -  intelligere  voluntatem  ACE. 


3)  primo.  —  prior  codices.  -  Pro  secundo,  secunda  AQE,  secunda- 
rio  D.  -  Pro  tertio,  tertia  ACE. 

e)  ordinem.  -  ordinationem  ¥a.  -  Pro  legum,  legis  codices. 


212 


QUAESTIO  XVI,  ARTICULUS  V 


Commeritaria  Cardinalis  Caietani 


IN  titulo ,  ly  secundum   rationem  proprie   cadit   supra   ly 
bonum  et  verum,  et  non  supra  Xy  prius:  quamvis  in  idem 
« redeat  uterque  sensus ,   si  accipiatur   prioritas   rationis   se- 
cundum  se,  ut  ex  responsione  ad  primum  sumi  potest,  non 
quoad  nos  tantum.  Est  ergo  sensus:  Utrum  ratio  boni  sit 
prior  ratione  veri. 

II.  In  corpore  duo:  primo,  excluditur  tacita  obiectio  con- 

■  Cf.  nutn.seq.    tra  ipsam  quaestionem;  secundo,  respondetur  quaesito  *. 

Quoad  primum,  dicitur  quod,  licet   utrumque    horum 

convertatur  cum  ente  suppositaliter ,    distinguuntur  tamen 

ratione.  Dixit  enim  hoc,  quoniam,  cum  ordo  supponat  dis- 

tinctionem,    et  quaestio  haec  est  de  ordine   boni  et  veri, 

oportet  ipsorum  distinctionem  praehabere.  Ex  dictis  autem 

hactenus  *  habetur  quod  idem  sunt  bonum  et  verum  quod 

■■  Vide  art.praec.   ens,  et  consequenter  inter  se.   Quomodo  ergo  nunc  quae- 

ritur  de  ordine  ?  Haec  enim  obiectio  per  pauca  illa  verba 

in  principio  litterae  excluditur:  quoniam  in  eis  declaratur 

quod   identitas    est   in    supposito,  non  in    ratione  formali 

horum;  sed  in  hac  distinguuntur. 


III.  Quoad  secundum  *,  respondetur  quaesito  unica  con-   *  Cf. num.  praec. 
clusione :  Veri  ratio  absolute  est  prior  ratione  boni. 

Probatur  dupliciter.  Primo,  verum  sequitur  esse  simpli- 
citer  et  immediate,  bonum  autem  consequitur  esse  secun- 
dum  quod  est  aliquo  modo  perfectum,  idest  secundum 
quod  habet  aliquo  modo  rationem  perfectionis :  ergo  ve- 
rum  est  propinquius  enti  quam  bonum:  ergo  est  prius.  - 
Antecedens,  pro  secunda  parte,  probatur:  quia  ens  est  sic 
appetibile;  idest,  ens  non  habet  rationem  appetibilis,  nisi 
ut  rationem  perfectionis  induit.  Quod  patet,  tum  quia  ens 
non  secundum  quamcumque  considerationem  comitatur 
boni  ratio,  ut  patet  in  mathematicis :  tum  quia  orane  ap- 
petens  appetit  perfectionem  aliquam.  -  Secunda  quoque  con- 
sequentia  probatur:  quia  ens  constat  esse  prius  bono,  imo 
primum  simpliciter. 

Secundo  probatur  conclusio.  Verum  respicit  cognitio- 
nem,  bonum  autem  appetitum:  ergo  verum  est  prius  bono. 
-  Probatur  sequela :  quia  cognitio  naturaliter  praecedit  ap- 
petitionem. 


*  Cap.  XXXVI. 
a 


T 

Vers.  6. 


Art.  I. 

3 


ARTICULUS    Q,UINTUS 

UTRUM  DEUS  SIT  VERITAS 

r  11",  qu.  ili,  art.  7;  I  Sent.,  dist.  xix,  qu.  v,  art.  i ;  I   Cont.  Gent.,  cap.  Lix  sqq. ;  III,  cap.  Li. 


»D  QuiNTUM  sic  PROCEDiTUR.  Vidctur  quod 

Deus  non  sit  veritas.  Veritas  enim  con- 

*sistit  in  compositione  et  divisione  intel- 

^lectus.  Sed  in  Deo  non  est  compositio 

et-  divisio.  Ergo  non  est  ibi  veritas. 

2.  Praeterea,  veritas,  secundum  Augustinum, 
in  libro  de  Vera  Relig.  *,  est  similitudo  principii. 
Sed  Dei  non  est  similitudo  ad  "  principium.  Ergo 
in  Deo  non  est  veritas. 

3.  Praeterea,  quidquid  dicitur  de  Deo,  dicitur 
de  eo  ut  de  prima  causa  omnium :  sicut  esse 
Dei  est  causa  omnis  esse,  et  bonitas  eius  est 
causa  omnis  boni.  Si  ergo  in  Deo  sit  veritas, 
ergo  ^  omne  verum  erit  ab  ipso.  Sed  aliquem 
peccare  est  verum.  Ergo  hoc  erit  a  Deo.  Quod 
patet  esse  falsum. 

Sed  contra  est  quod  dicit  Dominus'',  loan.xiv*: 
Ego  sum  via,  veritas  et  vita. 

Respondeo  dicendum  quod,  sicut  dictum  est  *, 
veritas  invenitur  in  °  intellectu  secundum  quod 
apprehendit  rem  ut  est,  et  in  re  secundum  quod 
habet  esse  conformabile  intellectui.  Hoc  autem 
maxime  invenitur  in  Deo.  Nam  esse  suum  non 
solum  est  conforme  suo  intellectui,  sed  etiam  est 
ipsum  suum  intelligere;  et  suum  intelligere  est 
mensura  et  causa  omnis  alterius  esse,  et  omnis 
alterius  intellectus;  et  ipse  est  suum  esse  et  in- 
telligere  '.  Unde  sequitur  quod  non  solum  in  ipso 


sit  veritas,  sed  quod  ipse  sit  ipsa  ^  summa  et 
prima  veritas. 

Ad  primum  eroo  dicendum  quod,"  licet  in  intel- 
lectu  divino  non  sit  compositio  et  divisio,  tamen 
secundum  suam  simplicem  inteliigentiam  iudicat 
de-  omnibus,  et  cognoscit  omnia  complexa.  Et 
sic  in  intellectu  eius  est  veritas. 

Ad  secundum  dicendum  quod  verum  intellectus 
nostri  est  secundum  quod  conformatur  suo  prin- 
cipio,  scilicet  rebus,  a  quibus  cognitionem  accipit. 
Veritas  etiam  "  rerum  est  secundum  quod  con- 
formantur  suo  principio,  scilicet  intellectui  divino. 
Sed  hoc,  proprie  loquendo,  non  potest  dici  in 
veritate  divina,  nisi  forte  secundum  quod  veritas 
appropriatur  Filio,  qui  habet  principium.  Sed  si 
de  veritate  essentialiter  dicta  loquamur,  non  po- 
test  intelligi,  nisi  resolvatur  affirmativa  in  nega- 
tivam,  sicut  cum  dicitur,  Pater  est  a  se,  quia  non 
est  ab  alio.  Et  similiter  dici  potest  similitudo  prin- 
cipii  veritas  divina,  inquantum  esse  suum  non 
est  suo  intellectui  dissimile, 

Ad  tertium  dicendum  quod  non  ens  et  priva- 
tiones  non  habent  ex  seipsis  veritatem,  sed  solum 
ex  "  apprehensione  intellectus.  Omnis  autem  ap- 
prehensio  inteliectus  a  Deo  est:  unde  quidquid 
est  veritatis  in  hoc  quod  dico,  istum  fomicari  est 
verum,  totum  est  a  Deo.  Sed  si  arguatur,  ergo 
istum  fornicari  est  a  Deo,  est  fallacia  Accidentis. 


a)  similitudo  ad.  -  aliquod  codd.  -  Ante  veritas  ABD  addunt  aliqua. 
P)  ergo.  -  Om.  codices. 

f)  dicit  Dominus.  -  dicit  Dionysius  ed.  b,  dicitur  P. 
S)  in.  -  et  in  ¥ab.  -  Pro  rem  ut  est  et  in  re,  ed.  b  legit  rem,  ut 
est  in  re. 


£)  intelligere.  -  suum  intelligere  FG;  ceteri  insuper  transponendo, 
intelligere  suum  et  suum  esse. 
X)  ipsa.  -  Om.  codices. 
Tj)  etiam.  -  autem  AB. 
0)  ex.  -  1«  P,  om.  ed.  b. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTULUs  clarus.  -  In  corpore  una  conclusio  responsiva 
quaesito  :  In  Deo  non  solum  est  veritas ,  sed  ipse  est 
veritas  prima  et  summa.  -  Conclusio  haec  claudit  in  se  qua- 
tuor  partes :  prima  est,  quod  in  Deo  est  veritas  ut  in  re ; 


secunda,  quod  in  Deo  est  veritas  obiective ;  tertia,  quod 
Deus  est  veritas;  quarta,  quod  est  prima  et  summa.  Et 
quoad  omnes  in  littera  probatur. 

Quoad  primam  quidem :  Esse  Dei  est  non  solum  con- 


QUAESTIO  XVI,  ARTICULUS  VI 


2l3 


forme  suo  intellectui,  sed  etiam  ipsum  intelligere:  ergo  est 
maxime  verum  veritate  rei.  -  Probatur  sequela :  quia  veritas 
in  re  est  secundum  quod  habet  esse  conformabile  intellectui. 
Quoad  secundam  vero :  Intelligere  Dei  est  mensura  omnis 
alterius  esse  et  intellectus :  ergo  cognoscit  verum.  -  Pro- 
batur  sequela:  quia  veritas  in  intellectu  est  secundum  quod 
apprehendit  rem  ut  est.  Constat  enim  intellectionem  men- 
surantem  omne  esse ,  oportere  apprehendere  res  esse  ut 
sunt.  Et  similiter  mensurantem  omnem  intellectum,  etiara 
componentem  et  dividentem,  oportere  apprehendere  quid- 
quid  a  quocumque  apprehenditur. 


Quoad  tertiam  autem:  Deus  est  suum  esse  et  suum  in- 
telligere ;  ergo  est  ipsa  veritas.  -  Et  patet  sequela.  Ex  eo 
enim  quod  est  suum  esse,  sequitur:  ergo  est  ipsa  veritas 
rei.  Ex  eo  autem  quod  est  suum  intelligere,  sequitur:  ergo 
est  ipsa  veritas  in  intellectu. 

Quoad  quartam  autem  particulam ,  probatio  non  spe- 
cialiter  affertur,  sed  ex  insertis  in  praecedentibus  habetur. 
Ex  eo  namque  quod  suum  esse  et  intelligere  habet  ratio- 
nem  primae  mensurae  et  causae  omnis  fesse  et  intellectus, 
manifeste  sequitur  quod  quae  illic  est  veritas ,  summa  et 
prima  est. 


"DeTnnit.,  lib. 
XV,  cap.  1. 


Cap.  XIV. 


■"  Vers.  2. 


D.  io8,  547. 

r 

D.  1098. 


ARTICULUS  SEXTUS 

UTRUM  SIT  UNA  SOLA  VERITAS,  SECUNDUM  QUAM  OMNIA  SUNT  VERA 

I  Sent.,  dist.  xix,  qu.  v,  art.  2;  III  Cont.  Oent.,  cap.  xlvii;  De  Verit.,  qu.  i,  art.  4;  qu.  xxi,  art.  4,  ad  5;  qu.  xx\ai,  art.  i,  ad  7; 

Quodl.  X,  qu.  rv,  art.  i. 


>D  SEXTUM  sic  PROCEDiTUR.  Vidctur  quod 
^f)  una  sola  sit  veritas ,  secundum  quam 
^omnia  sunt  vera.  Quia,  secundum  Augu- 
^stinum  *,  nihil  est  maius  mente  humana 
nisi  Deus.  Sed  veritas  est  maior  mente  humana: 
alioquin  mens  iudicaret  de  veritate  ";  nunc  au- 
tem  omnia  iudicat  secundum  veritatem,  et  non 
secundum  seipsam.  Ergo  solus  Deus  est  veritas. 
Ergo  non  est  alia  veritas  quam  Deus. 

2.  Praeterea,  Anselmus  dicit,  in  libro  de  Veri- 
tate  *,  quod  sicut  tempus  se  habet  ad  temporalia, 
ita  veritas  ad  res  veras.  Sed  unum  est  tempus 
omnium  temporalium.  Ergo  una  est  veritas,  qua 
omnia  vera  sunt. 

Sed  contra  est  quod  in  Psalmo  xi  *  dicitur: 
diminiitae  sunt  veritates  a  filiis  homimim, 

Respondeo  dicendum  quod  quodammodo  una 
est  veritas,  qua  omnia  sunt  vera,  et  quodammodo 
non  ^.  Ad  cuius  evidentiam,  sciendum  est  quod, 
quando  aliquid  praedicatur  univoce  de  multis, 
illud  in  quolibet  eorum  secundum  propriam  ra- 
tionem  invenitur,  sicut  animal  in  qualibet  specie 
animalis,  Sed  quando  aliquid  dicitur  analogice 
de  multis,  illud  invenitur  secundumi  propriam 
rationem  in  uno  eorum  tantum  *,  a  quo  alia  de- 
nominantur.  Sicut  sanum  dicitur  de  animali  et 
urina  et  medicina,  non  '''  quod  sanitas  sit  nisi  in 
animali  tantum  *,  sed  a  sanitate  animalis  denomi- 
natur  medicina  sana,  inquantum  est  illius  sanita- 
tis  eflfectiva,  et  urina  °,  inquantum  est  illius  sani- 
tatis  significativa.  Et  quamvis  sanitas  non  sit  in 
medicina  neque  in  urina,  tamen  in  utroque  est 
aliquid  per  quod  hoc  quidem  facit,  illud  autem 
significat  sanitatem 


Art.  I. 


•  Ex  Augustino 
in  hunc  locum. 
■■  Vers.  2. 


Dictum  est  autem  *  quod  veritas  per  prius  est 
in  intellectu,  et  per  posterius  in  rebus,  secun- 
dum  quod  ordinantur  ad  intellectum  divinum.  Si 
ergo  loquamur  de  veritate  prout  existit  in  intel- 
lectu,  secundum  propriam  rationem,  sic  in  multis 
intellectibus  creatis  sunt  multae  veritates ;  etiam 
in  uno  et  eodem  intellectu,  secundum  plura  co- 
gnita.  Unde  dicit  Glossa  *  super  illud  Psalmi  xi  **, 
diminutae  simt  veritates  a  filiis  hominum  etc. , 
quod  sicut  ab  una  facie  hominis  resultant  plures 
similitudines  in  speculo ,  sic  ab  una  veritate  di- 
vina  resultant  plures  '  veritates.  Si  vero  loqua-  e 

mur  de  veritate  secundum  quod  est  in  rebus, 
sic  omnes  sunt  verae  una  prima  veritate,  cui 
unumquodque  assimilatur  secundum  suam  enti- 
tatem.  Et  sic,  licet  plures  sint  essentiae  vel  for- 
mae  rerum  ^,  tamen  una  est  veritas  divini   intel-  "^ 

lectus,  secundum  quam  omnes  res  denominantur 
verae. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  anima  non  se- 
cundum  quamcumque  veritatem  iudicat  de  rebus 
omnibus;  sed  secundum  veritatem  primam  *,  in-  '  ^.  igi- 
quantum  resultat  in  ea  sicut  in  speculo,  secun- 
dum  prima    intelligibilia  ''.  Unde   sequitur  quod  i 

veritas  prima  sit  maior  anima.  Et  tamen  etiam  *  9 

veritas  creata,  quae  est  in  intellectu  nostro ,  est 
maior  anima,  non  simpliciter,  sed  secundum  quid, 
inquantum  est  perfectio  eius;  sicut  etiam  scientia 
posset  dici  maior  anima  '.   Sed  verum  est  quod  ' 

nihil  subsistens  est  maius  mente  rationali,  nisi 
Deus. 

Ad  secundum  dicendum  quod  dictum  Anselmi 
veritatem  habet,  secundum  quod  res  dicuntur  ve- 
rae  per  comparationem  ad  intellectum   divinum. 


o)  veritate.  —  hutnana  addunt  ABCFGa. 

p)  et  quodammodo  non    ~  Om.  codices. 

Y)  non.  -  Om.  D.  -  «/51  om.  ACDEFafe. 

8)  urina.  -  dicitur  sana  addit  B.  -  illius  sanitatis  om. 

e)  plures.  -  multae  codices. 


ACEFG. 


<i)  rerum.  -  eorum  FG. 

ri)  in  ea  sicut  in  speculo ...  intelligibilia.  -  in  ea  secundum  primam 
intelligentiam  F. 

6)  etiam.  -  Om.  FGa. 

i)  anima.  -  non  simpticiter  addit  B. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTxn-us  clarus.  -  In  corpore  una  conclusio  responsiva 
quaesito:  Veritas  qua  omnia  sunt  vera,  quodammodo 
est  una,  et  quodammodo  non.  -  Probatur  haec  conclusio, 
quoad  utramque  partem  simul,  hoc  modo.  Veritas  per  prius 
est  in  inteUectu,  et  per  posterius  in  rebus  in  ordine  ad 
intellectum  divinum.    Ergo    veritas   in  intellectu    existens, 


secundum  propriam  rationem,  multiplicatur  et  in  diversis 
intellectibus  creatis,  et  in  uno  et  eodem  secundum  diversa 
cognita:  veritas  autem  qua  omnes  res  verae  dicuntur,  est 
una  ac   prima. 

Antecedens  patet  ex  dictis.   Consequentia  autem,  quoad 
utriusque    partis  illationem,   probatur    ex   differentia   inter 


I 


214 


QUAESTIO  XVI,  ARTICULUS  VII 


univocum  et  analogum  in  hoc,  quod  illud  in  quolibet  uni- 
vocato  salvatur  secundum  propriam  rationem ;  istud  autem 
in  primo  tantum  ponit  propriam  rationem,  in  aliis  autem 
fundatum  ordinem  ad  primum.  Exempla  habentur  in  lit- 
tera.  -  Quoad  id  vero  quod  in  secunda  parte  consequentis 
implicite  clauditur,  scilicet  quod  omnia  respiciant  veritatem 
intellectus  divini,  probatur :  quia  illi  unumquodque  assimi- 
latur  secundum  suam  entitatem.  Et  confirmatur  prima  pars 
consequentis  auctoritate  Glossae,  ut  patet  in  littera. 

II.  Circa  partem  primam  consequentis,  dubium  occurrit. 
Aut  illa  pars,  scilicet  veritas  intellectus  multiplicatur,  non 
est  in  littera  probata  nisi  auctoritate  Glossae :  aut  veritas 
invenitur  univoce  in  omnibus  intellectibus,  saltem  creatis. 
Utrumque  autem  horum  est  inconveniens.  Ergo.  -  Assum- 
ptum  probatur.  In  littera  nulla  probatio  est  nisi  ex  diffe- 
rentia  inter  univocum  et  analogum.  Et  ex  parte  analogi , 
ut  patet  in  littera,  non  infertur  multiplicatio,  sed  ex  parte 
univoci.  Ergo  aut  non  probatur:  aut  probatur  ex  conditione 
univoci,  quod  multiplicatur  ad  multiplicationem  univocato- 
rum:  et  sic  supponitur  veritatem  univoce  inveniri  in  omni- 
bus  intellectibus  creatis.  -  Quod  autem  utrumque  horum  sit 
inconveniens,  manifestatur.  Et  primum  quidem,  quia  in  lit- 
tera,  post  differentiam  inter  univocum  et  analogum,  ac  ap- 
plicationem  eius  ad  materiam  de  qua  est  sermo,  statim  cum 
nota  illationis  concluditur,  dicendo,  si  ergo  loquamur  etc. 
Secundum  autem,  quia  veritas  in  intellectu  nostro  est  com- 
positio  et  divisio  :  in  intellectu  vero  angelico  et  divino  est 
simplex  intelligentia,  eminenter  praehabens  quidquid  et  no- 
stra  simplex  intelligentia,  et  compositio  et  divisio  habet. 

III.  Circa  eandem  quoque  partem  dubium  occurrit,  quia 
videtur  littera  implicare.  Quoniam  si  analogum  in  uno  tan- 

Art.  5.  tum  secundum  propriam  rationem  salvatur;  et  ex  qu.  xra* 

constat  omnia  nomina  communia  Deo  et  aliis  esse  ana- 
loga,  et  consequenter  veritatem  analogice  inveniri  in  intel- 
lectu  divino  et  aliis  intellectibus;  sequitur  quod  in  multis 
intellectibus  non  sunt  multae  veritates ,  sed  omnes  intel- 
lectus  sunt  veri  una  sola  veritate,  scilicet  intellectus  divini. 
Et  e  converso,  si  veritas  multiplicatur  ad  multiplicationem 
intellectuum  verorum ,  ergo  non  per  prius  et  posterius  di- 
citur  de  eis :  quia  quod  per  prius  et  posterius  dicitur,  in 
uno  tantum  formaliter  invenitur,  ut  littera  sonat. 

IV.  Circa  secundam  quoque  partem  consequentis,  du- 
bium  occurrit.  Quia  cum  dicitur  omnia  esse  vera  veritate 
divina,  loquendo  de  veritate  rei ,  aut  intelligitur  secundum 
denominationem  extrinsecam,  aut  intrinsecam.  Non  intrin- 
secam,  ut  patet:  ergoextrinsecam.  Et  si  sic,  ergo  res  aut  non 
sunt  verae  formaliter :  quod  est  inconveniens,  quia  unaquae- 
que  res  habet  in  se  propriam  veritatem  rei,  qua  dicitur  vera, 
ut  patet  de  sensu  respectu  proprii  sensibilis.  Aut  sunt  verae 

Qu.  VI ,  art.  4-  utroque  modo ;  sicut  in  Qu.  de  Bono  *  dictum  est  quod  omnia 
sunt  bona  bonitate  divina  exemplariter,  finaliter  et  effective, 
et  tamen,  cum  hoc,  sunt  bonitatibus  propriis  formaliter  bo- 
nae.  Et  si  sic,  ergo  non  sunt  verae  sola  veritate  divina. 

Cf.  num.  II.  V.  Ad  primam  dubitationem  *  dicitur,  negando  disiun- 

ctivam  illam:  quoniam  datur  tertius  modus  exponendi  lit- 
teram.  Ad  cuius  evidentiam,  scito  quod  in  univoca  prae- 
dicatione  duo  clauduntur:  scilicet,  praedicari  formaliter 
de    univocatis ;   et  praedicari   de  eis   secundum    eandem 


omnino  rationem  formalem,  ut  patet  in  animali  respectu 
bovis  et  leonis.  Multiplicatio  autem  eius  ad  multipHcatio- 
nem  subiectorum,  non  convenit  ei  ex  secundo  (quoniam 
ipsi  soli  conveniret,  quod  constat  esse  falsum) :  sed  con- 
venit  ei  ex  primo,  in  quo  communicat  cum  aliquibus  non 
univocis.  Unde ,  cum  in  proposito  sit  sermo  de  univoco 
inquantum  multiplicatur  ad  multiplicationem  subiectorura, 
consequens  est  quod  propositio  in  cuius  virtute  tenet  se- 
quela  quoad  primam  partera,  non  est  ista,  univocum  mul- 
tiplicatur  ad  multiplicationem  univocatorum :  sed  ista  com- 
munior  ,  et  clausa  in  praedicta  ,  praedicatum  formaliter 
multiplicatur  ad  multiplicationem  subiectorum.  Et  tunc 
concedo,  quod  subsurai  intelligitur ,  quod  veritas  sit  for- 
maliter  praedicatum  respectu  intellectus.  Et  sic  infertur: 
ergo  veritas  multiplicatur  ad  multiplicationem  intellectuura; 
immo  intellectorum ,  sive  in  uno  sive  in  diversis  intelle- 
ctibus.  Meminit  autem  littera  potius  univoci  quam  praedi- 
cati  formaliter,  ut  a  notioribus  traderetur  disciplina. 

VI.  Ad  secundara  vero  dubitationera  *  dicitur,  quod  illa  '  Cf.  num.  in. 
regula  de  analogo  tradita  in  littera,  non  est  universalis  de 

orani  analogiae   raodo  :    irao ,  proprie  loquendo ,  ut  patet 

I  Ethic.  *,  nuUi  analogo  convenit,  sed  convenit  norainibus   *  Cap.  vi,  n.  u. 

ad  unum  vel  in  uno  aut  ab  uno,  quae  nos  abusive  voca- 

raus  analoga.  Veritas  autem,  si  coraparetur  ad  res  et  in- 

tellectus,  est  noraen  ab  uno :  quoniam  in  intellectu  solo  est 

veritas,  a  qua  res  dicuntur  verae.  Si  vero  comparetur  ad 

intellectus  inter  se,  sic  est  nomen  analogum :  nara  propor- 

tionaliter  salvatur,  formaliter  tamen,  in  quolibet  intellectu 

cognoscente   verura.    Esse  ergo  noraen  aliquod  secundura 

propriara  rationem  in  uno  tantura,  est  conditio  nominura 

quae  sunt  ad  unum   aut  ab  uno ,  etc. :    et  non  norainum 

proportionaliter  dictorum.  Veritas  autem,  respectu  intelle- 

ctus  divini  et  aliorum,  proportionale  nomen  est.  Et  ideo 

non  sequitur  quod  in  solo  Deo  sit.  lam  enim  dictura  est  in 

solutione  primi  dubii  *,  quod  omni  praedicato  forraaliter  de   •  Num.  praec. 

pluribus,  convenit  plurificari  ad  plurificationem  subiectorum, 

sive  illud  sit  univocum,  ut  animal,  sive  proportionale,  ut 

ens,  etc.  -  De  huiusmodi  autem  differentia  nominum  plene 

scriptura  invenies  in  tractatu  de  Analosia  Nominum  *.        '  Opusc.  Caieu 

{r„      Ajju-  .  .  j  vol.  III,  Tract.  V, 

VII.  Ad  dubiuni  autem   contra  secundam  partera  con-   cap.  i,  n,  m. 
clusionis  *,  responsio  ex  littera  habetur,  ubi  dicitur  quod   •  Cf.  num.  iv. 
licet  plures  sint  essentiae  vel  formae  rerttm,  tamen  una 

est  veritas  etc.  Haec  enira  verba  post  probatara  conclu- 
sionera  adiuncta  sunt ,  ad  declarandam  differentiam  inter 
bonitatem  et  veritatem  quoad  hoc.  Quoniam  res  omnes 
dicuntur  bonae  dupliciter ,  intrinsece  et  extrinsece  ,  ut  in  • 
qu.  VI*  dictum  est:  verae  autem  dicuntur  extrinseca  tantum  *  Art.  4. 
denominatione,  ita  quod.nulla  est  in  rebus  formaliter  ve- 
ritas ;  sed  imitative  seu  adirapletive  respectu  intellectus  di- 
vini,  et  causaliter  respectu  nostri  intellectus  speculativi.  Si 
enim  nullus  esset  iritellectus,  nulla  res  vera,  nullus  sensus 
verus  dici  posset,  nisi  aequivoce,  ut  in  Qu.  de  Ver.,  qu.  i, 
art.  4,  dicitur:  queraadmodum,  si  non  esset  sanitas  ani- 
malis,  nulla  medicina,  nullaque  diaeta  sana  dici  posset.  Et 
omnium  una  est  ratio  :  quia  scilicet  in  ratione  veri  in  rebus 
cadit  veritas  intellectus;  et  sani  in  raedicina  et  diaeta,  cadit 
sanitas  animalis;  et  sic  de  aliis.  Sublata  enim  definitione, 
non  remanet  idera  noraen  nisi  aequivoce. 


ARTICULUS  SEPTIMUS 

UTRUM  VERITAS  CREATA  SIT  AETERNA 

Supra,  qu.  x,  art.  3,  ad  3;  I  Sent.,  dist.  xix.  qu.  v,  art.  3;  II  Cont.  Gent.,  cap.  xxxv;  III,  cap.  Lxxxii,  Lxxxiv; 
De   Verit.,  qu.  i,  art.  5;  De  Pot,,  qu.  iii,  art.  17,  ad  27. 


•  Lib.II  cap.vin ; 
II  Soliloq.,  cap. 

XIX. 


D  SEPTiMUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtut  quod 
veritas  creata  sit  aeterna.  Dicit  enim  Au- 
gustinus,  in  libro  de  Libero  Arbitrio  *, 
quod  nihil    est   magis  aeternum   quam 


ratio  circuli,  et  duo  et  tria  esse  quinque.  Sed  ho- 
rum  veritas  est  veritas  creata.  Ergo  veritas  creata 
est  aeterna. 

2.  Praeterea,  omne  quod  est  semper  ",  est 


a)  omne  quod  est  semper,  -  omne  quod  est  ubique  et  semper  E, 


? 


QUAESTIO  XVI, 

aeternum.  Sed  universalia  sunt  ubique  et  semper. 
Ergo  sunt  aeterna.  Ergo  et  verum,  quod  est  ma- 
xime  universale. 

3.  Praeterea,  id  quod  est  verum  ^  in  prae- 
senti,  semper  fuit  verum  esse  futurum.  Sed  sicut 
veritas  propositionis  de  praesenti  est  veritas  creata, 
ita  veritas  propositionis  de  futuro.  Ergo  aliqua 
veritas  creata  est  aeterna. 

4.  Praeterea,  omne  quod  caret  principio  et 
fine,  est  aeternum.  Sed  veritas  enuntiabilium  caret 
principio  et  fine.  Quia,  si  veritas  incoepit  cum 
ante  non  esset,  verum  erat  veritatem  non  esse : 
et  utique  aliqua  veritate  verum  erat,  et  sic  ve- 
ritas  erat  antequam  inciperet,  Et  similiter  si  po- 
natur  veritatem  habere  finem,  sequitur  quod  sit 
postquam  desierit:  verum  enim  erit  veritatem  non 
esse.  Ergo  veritas  est  aeterna. 

Sed  contra  est  quod  solus  Deus  est  aeternus, 
♦Qu.  X,  art.  3.  ut  supra  *  habitum  est. 

Respondeo  dicendum  quod  veritas  enuntiabi- 
lium  non  est  aliud  quam  veritas  intellectus.  Enun- 
Y  tiabile  enim  et  est  "'  in  intellectu,  et  est  in  voce. 

Secundum  autem  quod  est  in  intellectu ,  habet 
per  se  veritatem.  Sed  secundum  quod  est  in  voce, 
dicitur  verum  enuntiabile,  secundum  quod  signi- 
3  ficat  aliquam  °  veritatem  intellectus;  non  propter 

aliquam  veritatem  in  enuntiabili  existentem  sicut 
in  subiecto.  Sicut  urina  dicitur  sana,  non  a  sanitate 
quae  in  ipsa  sit,  sed  a  sanitate  animalis,  quam  signi- 
ficat.  Similiter  etiam  supra  *  dictum  est  quod  res 
denominantur  verae  a  veritate  intellectus.  Unde 
si  nullus  intellectus  esset  aeternus,  nulla  veritas 
esset  aeterna.  Sed  quia  solus  intellectus  divinus 
est  aeternus,  in  ipso  solo  veritas  aeternitatem  ha- 
bet.  Nec  propter  hoc  sequitur  quod  aliquid  aliud 
sit  aeternum  quam  Deus:  quia  veritas  intellectus 
divini  est  ipse  Deus,  ut  supra  *  ostensum  est. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  ratio  circuli, 
et  duo  et  tria  esse  quinque,  habent  aeternitatem 
in  mente  divina. 


ARTICULUS  VII 


2l5 


Art.  I. 


•  Art.  5. 


Ad  secundum  dicendum  quod  aliquid  esse  sem- 
per  et  ubique,  potest  intelligi  dupliciter.  Uno  modo, 
quia  habet  in  se  unde  se  extendat  ad  omne  tem- 
pus  et  ad  omnem  locum ,  sicut  '  Deo  competit 
esse  ubique  et  semper.  Alio  modo,  quia  non  ha- 
bet  in  se  quo  determinetur  ad  aliquem  locum 
vel  tempus:  sicut  materia  prima  dicitur  esse  una, 
non  quia  habet  ^  unam  formam,  sicut  homo  est 
unus  ab  unitate  unius  '■  formae,  sed  per  remo- 
tionem  omnium  formarum  distinguentium.  Et  per 
hunc  modum,  quodlibet  universale  dicitur  esse 
ubique  et  semper,  inquantum  universalia  abstra- 
hunt  "  ab  hic  et  nunc.  Sed  ex  hoc  non  sequi- 
tur  ea  esse  aeterna,  nisi  in  intellectu,  si  quis  sit 
aeternus. 

Ad  tertium  dicendum  quod  illud  quod  nunc 
est,  ex  eo  futurum  fuit  antequam  esset,  quia  in 
causa  sua  erat  ut  fieret.  Unde,  sublata  causa,  non 
esset  futurum  illud  fieri.  Sola  autem  causa  prima 
est  aeterna.  Unde  ex  hoc  non  sequitur  quod  ea 
quae  sunt  ',  semper  fuerit  verum  ea  esse  futura, 
nisi  quatenus  in  causa  sempiterna  fuit  ut  essent 
futura.  Quae  quidem  causa  solus  Deus  est. 

Ad  quartum  dicendum  quod,  quia  intellectus  no- 
ster  non  est  aeternus,  nec  veritas  enuntiabilium 
quae  a  nobis  formantur,  est  aeterna,  sed  quan- 
doque  incoepit.  Et  antequam  huiusmodi  veritas 
esset,  non  erat  verum  dicere  veritatem  talem  non 
esse,  nisi  ab  intellectu  divino,  in  quo  solum  ve- 
ritas  est  aeterna.  Sed  nunc  verum  est  dicere  ve- 
ritatem  tunc  non  fuisse.  Quod  quidem  non  est 
verum  nisi  veritate  quae  nunc  est  in  intellectu 
nostro:  non  autem  per  aliquam  veritatem  ex^parte 
rei.  Quia  ista  est  veritas  de  non  ente;  non  ens 
autem  non  habet  ex  se  ut  sit  verum,  sed  solum- 
modo  ex  intellectu  apprehendente  ipsum.  Unde 
intantum  est  verum  dicere  veritatem  non  fuisse, 
inquantum  apprehendimus  non  esse  ipsius  ut  prae- 
cedens  esse  eius  ". 


p)  verum.  -  Om.  ABD. 

-()  et  est.  -  est  Pab. 

B)  aliquam.  -  Om.  codd.  -  Pro  existentem,  existente  AEFGpG  et  a6. 

e)  sicut.  -  et  sic  B,  sic  edd.  a  b.  -  esse  om.  B. 

ij)  habet.  -  habeat  codices. 


r,)   unius.  ~  Om.  codices. 

6)  universalia  abstrahunt.  -  universale  abstrahit  B,   universalia 
abstrahit  CE,  universalia  abstrahuntur  PDsA  et  edd.  a  b. 
i)  sunt.  -  fiunt  ed.  a,  et  ita  pro  fuerit  et  fuit. 
x)  esse  eius.  -  Om.  E. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTULUs  clarus.  -  In  corpore  una  conclusio ,  responsiva 
quaesito  negative :  Nulla  veritas  creata  est  aeterna.  -  Pro- 
batur.  Veritas  enuntiabilium  et  rerum  nihil  aliud  est  quam 
veritas  intellectus :  ergo,  si  nullus  intellectus  esset  aeternus, 
nulla  veritas  creata  esset  aeterna :  ergo  in  solo  intellectu 
divino  veritas  aeternitatem  habet :  ergo  nulla  veritas  creata 
est  aeterna. 

Antecedens,  quoad  primam  partem,  probatur.  Enuntia- 
bile  in  voce  est  verum  significative  tantum,  sicut  urina  est 
sana:  in  mente  autem  est  per  seipsum,  idest  formaliter, 
verum :  ergo.  Quoad  secundam  vero,  ex  dictis  assumitur. 
Prima  consequentia  relinquitur  nota  per  se:  eo  quod  non 
datur  alia  veritas  praeter  tres  has,  scilicet  in.re,  in  signo, 
et  in  intellectu.    Secunda  probatur:    quia  solus   intellectus 


divinus  est  aeternus.  Tertia  autem :  quia  veritas  in  intellectu 
divino  est  ipse  Deus,  ut  in  art.  v  dictum  est;  creata  autem 
veritas  est  aliud  a  Deo. 

II.  Adverte  hic  duo.  Primo,  quod  conclusio  principalis 
non  ponitur  formaliter  in  littera,  sed  virtualiter  in  illa  uni- 
versaliore  propositione,  nihil  aliud  quam  Deiis  est  aeter- 
num,  quia  veritas  Deus  est.  -  Secundo,  quod  ex  hoc  loco 
apertissime  habes  quod  nuUum  secundario  obiectum  divini 
intellectus  ponendum  est,  quod  sit  aliud  a  Deo:  quoniam 
si  propositiones  cognitae,  seu  earum  veritas,  quod  idem 
est,  in  intellectu  divino  sunt  Deus,  quanto  magis  lapis,  et 
quidquid  aliud  incomplexe  significatur.  Et  hoc  est  bene 
notandum,  ad  confirmandam  notitiam  de  intelligere  divino 
traditam  *. 


Qu.  XIV,  art.  5. 


2l6 


QUAESTIO  XVI,  ARTICULUS  VIII 


ARTICULUS  OCTAVUS 

UTRUM    VERITAS    SIT    IMMUTABILIS 

I  Sent.,  dist.  xix,  qu.  v,  art.  3;  De  Verit.,  qu.  i,  art.  6. 


Cap.  xii. 


*  Dialog.  de  Ve- 
rit.,  cap.  VIII,  xi. 


Vers.  2. 


Art.  I. 


^^D  ocTAVUM  sic  PROCEDiTuR.  Vidctur  quod 
veritas  sit  immutabilis.  Dicit  enim  Au- 
gustinus,  in  libro  II  de  Libero  Arbitrio  *, 
quod  veritas   non    est  aequalis    menti, 
quia  esset  mutabilis,  sicut  et  mens. 

2.  Praeterea,  id  quod  remanet  post  omnem 
mutationem,  est  immutabile:  sicut  prima  materia 
est  ingenita  et  incorruptibilis,  quia  remanet  post 
omnem  generationem  et  corruptionem.  Sed  ve- 
ritas  remanet  post  omnem  mutationem:  quia  post 
omnem  mutationem  verum  est  dicere  esse  vel 
non  esse.  Ergo  veritas  est  immutabilis. 

3.  Praeterea,  si  veritas  enuntiationis  mutatur, 
maxime  mutatur  ad  mutationem  rei.  Sed  sic  non 
mutatur.  Veritas  enim,  secundum  Anselmum  *, 
est  rectitudo  quaedam,  inquantum  aliquid  implet 
id  quod  est  de  ipso  "  in  mente  divina.  Haec  autem 
propositio,  Socrates  sedet,  accipit  ^  a  mente  divina 
ut  significet  Socratem  sedere:  quod  significat  etiam 
eo  non  sedente,  Ergo  veritas  propositionis  nulio 
modo  mutatur. 

4.  Praeterea,  ubi  est  eadem  causa,  et  idem 
efFectus.  Sed  eadem  res  est  causa  veritatis  harum 
trium  propositionum  Socrates  sedet,  sedebit,  et  se- 
dit.  Ergo  eadem  est  harum  veritas.  Sed  oportet 
quod  alterum  horum  sit  verum.  Ergo  veritas  ha- 
rum  propositionum  immutabiliter  manet.  Et  ea- 
dem  ratione  cuiuslibet  alterius  propositionis. ' 

Sed  contra  est  quod  dicitur  in  Psalmo  xi  *: 
diminutae  siint  veritates  a  Jiliis  hominwn. 

Respondeo  dicendum  quod,  sicut  supra  *  dictum 
est,  veritas  proprie  est  in  solo  intellectu,  res  au- 
tem  dicuntur  verae  a  veritate  quae  est  in  aliquo 
intellectu.  Unde  mutabilitas  veritatis  consideranda 
est  circa  intellectum.  Cuius  quidem  veritas  in  hoc 
consistit,  quod  habeat  conformitatem  ad  res  in- 
tellectas.  Quae  quidem  conformitas  variari  potest 
dupliciter,  sicut  et  quaelibet  alia  similitudo ,  ex 
mutatione  alterius  extremi.  Unde  uno  modo  va- 
riatur  veritas  ex  parte  intellectus,  ex  eo  quod  de 
re  eodem  modo  se  habente  aliquis  aliam  opinio- 
nem  accipit:  alio  modo  si,  opinione  eadem  ma- 
nente,  res  mutetur.  Et  utroque  modo  fit  mutatio 
de  vero  in  falsum. 


Si  ergo  sit  aliquis  intellectus  in  quo  non  possit 
esse  alternatio  opinionum,  vel  cuius  acceptionem 
non  potest  ^*  subterfugere  res  aliqua,  in  eo  est 
immutabilis  veritas.  Talis  autem  est  intellectus 
divinus,  ut  ex  superioribus  *  patet.  Unde  veritas 
divini  intellectus  est  immutabilis.  Veritas  autem 
intellectus  nostri  mutabilis  est.  Non  quod  ipsa  sit 
subiectum  mutationis:  sed  inquantum  intellectus 
noster  mutatur  de  veritate  in  falsitatem;  sic  enim 
formae  mutabiles  dici  possunt.  Veritas  autem  in- 
tellectus  divini  est  secundum  quam  res  naturales 
dicuntur  verae,  quae  est  omnino  immutabilis. 

Ai)  PRiMUM  ergo  dicendum  quod  Augustinus  lo- 
quitur  de  veritate  divina. 

Ad  secundum  dicendum  quod  verum  et  ens  sunt 
convertibilia  °.  Unde,  sicut  ens  non  generatur 
neque  corrumpitur  per  se,  sed  per  accidens,  in- 
quantum  hoc  vel  illud  ens  corrumpitur  vel  ge- 
neratur,  ut  dicitur  in  I  Physic.  * ;  ita  veritas  mu- 
tatur,  non  quod  nulla  veritas  remaneat,  sed  quia 
non  remanet  illa  veritas  quae  prius  erat. 

Ad  tertium  dicendum  quod  propositio  non  so- 
lum  habet  veritatem  sicut  res  aliae  veritatem  ha- 
bere  dicuntur,  inquantum  implent  id  quod  de  eis 
est  ordinatum  ab  intellectu  divino ;  sed  dicitur 
habere  veritatem  quodam  speciali  modo,  inquan- 
tum  significat  veritatem  intellectus.  Quae  quidem 
consistit  in  conformitate  intellectus  et  rei,  Qua 
quidem  subtracta,  mutatur  veritas  opinionis,  et 
per  consequens  veritas  propositionis.  Sic  igitur 
haec  propositio,  Socrates  sedet,  eo  sedente  vera  est 
et  veritate  rei,  inquantum  est  quaedam  vox  signi- 
ficativa ;  et  veritate  significationis,  inquantum  si- 
gnificat  opinionem  veram.  Socrate  vero  surgente, 
remanet  prima  veritas,  sed  mutatur  secunda. 

Ad  quartum  dicendum  quod  sessio  Socratis,  quae 
est  causa  veritatis  huius  propositionis ,  Socrates 
sedet,  non  eodem  modo  se  habet  dum  '  Socrates 
sedet,  et  postquam  sederit,  et  antequam  sedereL 
Unde  et  veritas  ab  hoc  causata,  diversimode  se 
habet;  et  diversimode  significatur  propositionibus 
de  praesenti,  praeterito  et  futuro.  Unde  non  se- 
quitur  quod,  licet  altera  trium  propositionum  sit 
vera,  quod  eadem  veritas  invariabilis  maneat. 


a)  ipso.  -  ipsa  ABCDEG. 

p)  accipit.  -  accepit  ACDEG. 

f)  potest.  -  posset  B,  possit  ceteri. 


3)  convertibilia.  -  converissima  G,  communissima  ceteri  et  ab. 
£)  dum.  -  cum  BDEsA,  om.   pA.  -  sederit  om.  ABCDEF.  -  Pro 
sederet,  sedeat  ACEFG,  sederat  edd.  a  b. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


TrruLus  clarus.  -  In  corpore,  una  conclusio  responsiva 
quaesito,  cum  uno  corollario.  Conclusio  est:  Veritas 
intelleetus  divini  est  immutabilis;  nostri  autem  intellectus, 
est  mutabilis.  -  Circa  quam  conclusionem  tria  dicuntur.  Pri- 
tno,  redditur  ratio  quare  respondetur  de  veritate  intellectus, 
cum  quaesitum  fuerit  de  veritate  in  communi.  Et  dicitur 
in  principio  corporis ,   quod  hoc  fit ,    quia  veritas  in  solo 


intellectu  est /ormaliter :  ergo  et  mutabilitas  et  immutabilitas 
eius :  ceterae  enim  conditiones  sequuntur  esse.  -  Secundo, 
probatur  conclusio.  -  Tertio,  declaratur  ille  terminus  muta- 
bilis,  in  conclusione  positus.  Potest  enim  sumi  dupliciter: 
scilicet  subiective,  et  terminative.  In  proposito  sumi  dicitur 
terminative,  et  non  subiective :  et  ratio  est,  quia  formae  sic, 
idest  terminative,  vocantur  mutabiles,  non  subiective. 


QUAESTIO  XVI,  ARTICULUS  VIII 


217 


Probatur  igitur  conclusio  sic.  Veritas  intellectus  est  con- 
formitas  inteUectus  ad  res :  ergo  potest  variari  ex  parte 
intellectus  et  rei:  ergo,  si  sit  aliquis  intellectus  absque  al- 
ternatione  opinionum,  et  cuius  acceptionem  nulla  res  sub- 
terfugiat,  eius  veritas  est  immutabilis :  ergo  veritas  intelle- 
ctus  divini  est  immutabilis,  nostri  vero  rautabilis.  -  Ante- 
cedens   patet.  Prima  consequentia  probatur :   quia    omnis 


similitudo  potest  ex  parte  extremorum  variari.  Secunda 
autem:  quia  ista  variatio  ex  parte  intellectus  consistit  in 
mutatione  acceptionum;  ex  parte  vero  rei,  in  latente  mu- 
tatione  rei.  Tertia  autem  relinquitur  evidens. 

CoroUarium  autem  est:  Veritas  secundum  quam  res 
naturales  dicuntur  verae ,  est  omnino  immutabilis.  -  Pro- 
batur:  quia  est  veritas  intellectus  divini. 


SCMMAB  ThEOL.  D.  ThOMAE  T.  I. 


38 


2l8 


QUAESTIO  XVII,  ARTICULUS  I 


*  Cf.  qu.  XIV,  In- 
trod. 


QUAESTIO  DECIMASEPTIMA 


DE  FALSITATE 

IN     QUATUOR     ARTICULOS     DIVISA 


DEiNDE  quaeritur  de  falsitate  *, 
Et 


circa  hoc  quaeruntur  quatuor. 
Primo :  utrum  falsitas  sit  in  rebus. 


Secundo :  utrum  sit  in  sensu. 
Tertio:  utrum  sit  in  intellectu. 
Quarto :  de  oppositione  veri  et  falsi. 


ARTICULUS  PRIMUS 

UTRUM  FALSITAS  SIT  IN  REBUS 

l  Sent.,  dist.  XIX,  qu.  v,  art.  i;  De   Verit.,  qu.  i,  art.  lo;  V  Metaphys.,  lect.  xxii;  VI,  lec.t.  iv. 


•  Lib.  IT,  c.  VIII. 


*  Cap.  xxxvi. 


*  Cap.  xxxiv. 


D  PRiMUM  sic  PROCEDITUR.  Videtur  quod 
falsitas  non  sit  in  rebus.  Dicit  enim,  Au- 
gustinus,  in  libro  Soliloq.  *:  Si  perum 
est  id  qitod  est,  falsum  non  esse  "  uspiam 
concludetur,  quovis  repugnante. 

2.  Praeterea,  falsum  dicitur  a  fallendo.  Sed  res 
non  fallunt,  ut  dicit  Augustinus  in  libro  de  Vera 
Relig.  *,  quia  non  ostendunt  aliud  quam  suam 
speciem.  Ergo  falsum  in  rebus  non  invenitur. 

3.  Praeterea,  verum  dicitur  in  rebus  per  com- 
Qu.xvi,art.  I.  parationcm  ad  intellectum  divinum,  ut  supra  * 

P  dictum  est  ^.  Sed  quaelibet  res ,  inquantum  est, 

imitatur  Deum.  Ergo  quaelibet  res  vera  est,  abs- 
T  que  falsitate  ''.  Et  sic  nulla  res  est  falsa. 

Sed  contra  est  quod  dicit  Augustinus,  in  libro 
de  Vera  Relig.  *,  quod  omne  corpus  est  verum 
corpus  et  falsa  unitas;  quia  imitatur  unitatem,  et 
non  est  unitas.  Sed  quaelibet  res  imitatur  divi- 
nam  bonitatem,  et  ab  ea  deficit.  Ergo  in  omni- 
bus  rebus  est  falsitas. 

Respondeo  dicendum  quod,  cum  verum  et  fal- 
sum  opponantur;  opposita  autem  sunt  circa  idem; 
necesse  est  ut  ibi  prius  *  quaeratur  falsitas,  ubi 
primo  veritas  invenitur,  hoc  est  in  intellectu.  In 
rebus  autem  neque  veritas  neque  falsitas  est,  nisi 
per  ordinem  ad  intellectum.  Et  quia  unumquod- 
que  secundum  id  quod  convenit  ei  per  se,  sim- 
pliciter  nominatur ;  secundum  autem  id  quod 
convenit  ei  per  accidens,  non  nominatur  nisi  se- 
cundum  quid;  res  quidem  simpiiciter  falsa  dici 
posset  per  comparationem  ad  intellectum  a  quo 
dependet,  cui  comparatur  per  se;  in  ordine  autem 
ad  alium  intellectum,  cui  comparatur  per  accidens, 
non  posset  dici  falsa  nisi  secundum  quid. 

Dependent  autem  ab  intellectu  divino  res  natu- 
rales,»sicut  ab  intellectu  humano  res  artificiales. 
Dicuntur  igitur  res  artificiales  falsae  simpliciter  et 
secundum  se  *,  inquantum  deficiunt  a  forma  artis: 
unde  dicitur  aliquis  artifex  opus  falsum  facere. 


•  D.  594 


Vers.  3. 


Vers.  21. 


quando  deficit  ab  operatione  artis.  Sic  autem  in 
rebus  dependentibus  *  a  Deo,  falsitas  inveniri  non 
potest  per  comparationem  ad  intellectum  divi- 
num ,  cum  quidquid  in  rebus  accidit,  ex  ordina- 
tione  divini  intellectus  procedat :  nisi  forte  in  vo- 
luntariis  agentibus  tantum,  in  quorum  potestate 
est  subducere  se  ab  ordinatione  divini  intellectus; 
in  quo  malum  culpae  consistit,  secundum  quod 
ipsa  peccata  falsitates  et  mendacia  dicuntur  in 
Scripturis,  secundum  illud  Psaimi  iv  *:  ut  quid 
diligitis  vanitatem  et  quaeritis  mendacium  ?  Sicut  ^ 
per  oppositum  operatio  virtuosa  veritas  vitae  no- 
minatur,  inquantum  subditur  ordini  divini  intel- 
lectus;  sicut  dicitur  loan.  III  *:  quifacit  veritatem, 
venit  ad  lucem. 

Sed  per  ordinem  ad  intellectum  nostrum,  ad 
quem  comparantur  res  naturales  per  accidens , 
possunt  dici  falsae,  non  simpliciter,  sed  secundum 
quid.  Et  hoc  dupliciter.  Uno  modo,  secundum 
rationem  significati :  ut  dicatur  illud  esse  falsum 
in  rebus,  quod  significatur  vel  repraesentatur  ora- 
tione  vel  intellectu  falso.  Secundum  quem  mo- 
dum  quaelibet  res  potest  dici  esse  falsa,  quan- 
tum  ad  id  quod  ei  non  inest:  sicut  si  dicamus 
diametrum  esse  falsum  commensurabile  ^  ut  dicit 
Philosophus  in  V  Metaphys.  *;  et  sicut  dicit  Au- 
gustinus,  in  libro  Soliloq.  *,  quod  tragoedus  est  It^^^xxixTn 
falsus  Hector.  Sicut  e  contrario  potest  unum-  "  '  ' ''°' 
quodque  dici  verum,  secundum  id  quod  com- 
petit  ei.  -  Alio  modo,  per  modum  causae.  Et  sic 
dicitur  res  esse  ®  falsa,  quae  nata  est  facere  de  se 
opinionem  falsam.  Et  quia  innatum  est  nobis  per 
ea  quae  exterius  apparent  de  rebus  iudicare,  eo 
quod  nostra  cognitio  a  sensu  ortum  habet,  qui 
primo  et  per  se  est  exteriorum  accidentium;  ideo 
ea  quae  in  exterioribus  accidentibus  habent  si- 
militudinem  aliarum  rerum ,  dicuntur  esse  falsa 
secundum  illas  res ;  sicut  fel  est  falsum  mel,  et 
stannum  est  falsum  argentum.  Et  secundum  hoc 


S.Th.lect.xxii. 
Did.  lib.  IV, 
I. 
cap.  z. 


o)  esse.  -  est  ABCF,  om.  ed.  a. 

P)  dictum  est.  -  inquantum  imitantur  ipsum  addunt  codices.  -  Sed... 
imitatur  om.  D. 

y)  falsitate.  -  omni  falsitate  ABCDE. 

0)  ibi  prius.  -  ibi  primo  ACDEF,  in  ipso  B.  -  Post  hoc  BD  addunt 
autem. 


£)  dependentibus.  -  productis  ACDE. 

r.)  Sicut.  -  et  addunt  ABDEFGa. 

r,)  falsum  commensurabile.  -  falsum  incommensurabile  ACEpD , 
(expuncto /a/s«m)  costae  commensurabile  quia  est  incommensurabilis  B, 
falsum  commensurabile  costae  quia  est  incommensurabilis  sD. 

6)  esse,  -  Om.  codices. 


QUAESTIO  XVII,  ARTICULUS  I 


219 


'Lib.ii,  cap.vi.  dicit  Augustinus,  in  libro  Soliloq.  *,  quod  eas  res 

i  falsas  '  nominamus,  qiiae  verisimilia  apprehendi- 

■Locosupracit.  mus.  Et  Philosophus  dicit,  in  V  Metaphys.  *,  quod 

falsa  dicuntur  quaecumque  apta  nata  sunt  appa- 

"  rere  aut "  qualia  non  sunt,  aut  quae  non  siint. 

^  Et  per  hunc  modum  etiam  ^  dicitur  homo  falsus, 

inquantum  est  amativus  falsarum  opinionum  vel 

locutionum.  Non  autem  ex  hoc  quod  potest  eas 

confingere:   quia   sic   etiam  sapientes  et  scientes 

*  ibid.  n.  5.      jalsi  dicerentur,  ut  dicitur  in  V  Metaphys.  * 

Ad  prlmum  ergo  dicendum  quod  res  comparata 

ad  intellectum,  secundum    id   quod    est,  dicitur 

V-  vera:  secundum  •"  id  quod  non  est,  dicitur  falsa. 

Unde  verus  tragoedus  est  falsus  Hector,  ut  dici- 

'  cap.  X.  tur  in  II  Soliloq.  *.  Sicut  igitur  in  his  quae  sunt, 

invenitur  quoddam  non  esse ;  ita  in  his  quae  sunt, 

»  invenitur  quaedam  ratio  falsitatis  '. 


Cf.  num.  III. 
Cf.  num.  V. 


Cf.  num.  I. 


Ad  secundum  dicendum  quod  res  per  se  non 
fallunt,  sed  per  accidens.  Dant  enim  occasionem 
falsitatis,  eo  quod  similitudinem  eorum  gerunt, 
quorum  non  habent  existentiam. 

Ad  tertium  dicendum  quod  per  comparationem 
ad  intellectum  divinum  non  dicuntur  res  falsae, 
quod  esset  eas  esse  falsas  simpliciter:  sed  per 
comparationem  ad  intellectum  nostrum,  quod  est 
eas  esse  falsas  secundum  quid. 

Ad  quartum,  qLiod  in  oppositum  obiicitur,  dicen- 
dum  quod  similitudo  vel  repraesentatio  deficiens 
non  inducit  rationem  falsitatis ,  nisi  inquantum 
praestat  occasionem  falsae  opinionis.  Unde  non 
ubicumque  est  similitudo,  dicitur  res  falsa:  sed 
ubicumque  est  talis  similitudo,  quae  nata  est  fa- 
cere  opinionem  falsam ,  non  cuicumque,  sed  ut 
in  pluribus. 


t)  res  falsas.  -  res  esse  falsas  P&. 

x)  apparere  aut.  -  aiit  non  apparere  sicut  sunt  aut  apparere  B. 
>.)  etiam.  -  Om.  FGa.  -  Pro  amativus  falsarum  opinionum,  ama- 
tor  falsarum  opinionum  BD. 


(j.)  secundum.  -  et  secundum  AB. 

v)  Sicut  igitur ...  falsitatis.  -  Sic  igitur  in  his  quae  suni  invenitur 
aliqua  ratio  (relatio  D)  falsitatis  codices  et  ed.  a;  pro  altero  quae  sunt, 
quae  non  sunt  ed.  b. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTULUs  clarus.  -  In  corpore  tria:  primo,  declaratur  quid 
significat  falsitas  simpliciter  et  secundum  quid  rerum; 
deindc  ponuntur  duae  conclusiones  responsivae  quaesito. 
Prima  est :  Falsitas  simpliciter  non  est  in  rebus  dependenti- 
bus  a  Deo,  nisi  forte  in  voluntariis  *.  Secunda  est:  Falsitas 
secundum  quid  est  in  rebus  dupliciter*. 

II.  Quoad  primutn,  intendit  quod  falsitas  simpliciter  rei 
consistit  in  difformitate  rei  ad  intellectum  a  quo  dependet : 
falsitas  autem  secundum  quid,  in  diiformitate  rei  ad  intel- 
lectum  a  quo  non  dependet.  Utrumque  autem  horum  simul 
probatur  sic.  Verum  et  falsum  opponuntur:  ergo  ubi  primo 
est  veritas,  ibi  primo  falsitas:  ergo  falsitas  est  in  intellectu, 
et  non  in  rebus  nisi  in  ordine  ad  intellectum :  ergo  falsitas 
simpliciter  rerum  consistit  in  difformitate  ad  intellectum 
quem  per  se  respicit:  ergo  ad  intellectum  a  quo  dependet: 
ergo  falsitas  secundum  quid  rei  consistit  in  difformitate 
ad  intellectum  per  accidens :  ergo,  a  quo  non   dependet. 

Prima  consequentia  probatur:  quia  opposita  sunt  circa 
idem.  Secunda  quoque :  quia  veritas  est  in  intellectu ,  et 
non  in  rebus  nisi  in  ordine  ad  intellectum.  Tertia  autem : 
quia  unumquodque  nominatur  simpliciter  ab  eo  quod  con- 
venit  per  se.  Quarta  vero  :  quia  intellectus  a  quo  dependet 
res,  per  se  respicitur.  Quinta  autem,  cum  sexta,  probatur 
ex  oppositis  tertiae  et  quartae :  quia  scilicet  ab  intellectu 
per  accidens  denominatur  res  secundum  quid;  et  quia  in- 
tellectus  a  quo  res  non  pendet,  est  per  accidens. 

III.  Quoad  secimdum  * ,  prima  conclusio  responsiva , 
scilicet,  falsitas  simpliciter  non  est  in  rebus  dependentibus 
a  Deo,  nisi  forte  in  voluntariis ,  probatur.  Res  naturales 
dependent  ab  intellectu  divino,  sicut  artificiales  ab  intellectu 
humano :  ergo  falsitas  simpliciter  naturalium  consisteret  in 
difformitate  ad  intellectum  divinum :  ergo  in  rebus  depen- 
dentibus  a  Deo,  non  est  falsitas  simpHciter,  nisi  forte  in 
voluntariis. 

Antecedens  supponitur.  Consequentia  probatur:  quia  res 
artificiales  dicuntur  falsae  simpliciter,  inquantum  deficiunt 
a  forma  artis.  Et  manifestatur  hoc  ex  usu  loquendi :  dicitur 
enim  aliquis  falsam  grammaticam  fecisse,  quia  defecit  ab 
arte  grammaticae.  Et  sumitur  hic  deficere  non  negative, 
sed  contrarie,  quod  idem  est  quod  esse  difforme:  defectus 
enim  negative  constituit  opus  imperfectum,  sed  contrarie 
constituit  falsum.  Et  ideo,  ut  clarior  esset  sensus,  usus  sum 
in  consequentiis  difformitatis  nomine.  -  Secunda  vero  con- 
sequentia  probatur.  Quidquid  in  rebus  accidit,  exceptis  his 


in  quorum  potestate  est  subducere  se  ab  ordine  divini  in- 
tellectus  ,  ex  ordinatione  intellectus  divini  procedit:  ergo 
in  rebus  dependentibus  a  Deo,  etc.  Et  confirmatur  exceptio 
auctoritate  Scripturae  directe ;  et  ex  opposito  auctoritate 
quoque  Scripturae  confirmato,  scilicet  veritate  vitae  dicta 
de  actu  virtuoso. 

IV.  Adverte  hic  tria.  Primum  est,  quod  littera  res  na- 
turales  proponit  dependere  ab  intellectu  divino  ut  artifi- 
ciales  ab  humano,  et  taraen  non  infert,  ergo  in  natura- 
libus;  sed  universalissime,  ergo  ih  rebus  dependentibus  a 
Deo ,  etc.  Fecit  autem  hoc ,  quia  idem  iudicium  est  de 
omnibus  et  de  naturalibus :  omnia  enim,  quatenus  ab  ipso 
pendent ,  statutum  in  eo  habent  quid  eis  conveniat ,  cui 
conformia  oportet  esse,  exceptis  voluntariis. 

Secundum  est,  quod  omnia  alia  a  Deo,  possunt  com- 
parari  ad  intellectum  divinum  dupliciter:  uno  modo,  ut 
cognita  ad  cognoscentem;  alio  modo,  ut  mensurata  ad 
mensuram,  seu  regulata  ad  regulam.  Si  primo  modo  com- 
parentur,  nulla  est  differentia  inter  aha  et  voluntaria,-quoad 
subductionem  ab  ordine,  respectu  intellectus  divini:  quo- 
niam  omnia  aeque  nuda  et  aperta  sunt  coram  eo.  Sed  si 
comparentur  secundo  modo ,  sic  est  differentia  posita  in 
Ultera.  Quoniam  in  rebus  aliis  nihil  accidit  nisi  ex  aliquo 
ordine  regulato  a  divino  intellectu,  licet  ille  ordo  non  con- 
gruat  huic ,  ut  patet  in  monstris.  In  voluntariis  autem 
accidit  deformitas  moralis ,  non  ex  ordine  aliquo  a  Deo 
statuto  (nullum  enim  rerum  ordinem  statuit,  ex  quo  culpa 
fieret;  nullaque  regula  in  Deo  est,  cui  culpa  conformis  sit); 
sed  ex  potentia  peccandi  liberi  arbitrii ,  quae  ut  sic ,  nec 
per  se  nec  per  accidens  est  a  Deo,  ut  alibi  *  patet. 

Tertium  est,  quod  in  littera  dicitur  nisi  forte  in  vo- 
luntariis,  non  quia  dubium  est,  sed  quia  non  est  necesse 
in  voluntariis  inveniri  huiusmodi  falsitatem;  vel  quia  adhuc 
de  voluntariis  non  est  determinatum. 

V.  Secunda  vero  conclusio  *,  scilicet,  falsitas  secundum 
quid  est  in  rebus  dupliciter,  declaratur.  Res  naturales,  re- 
latae  ad  intellectum  nostrum,  sunt  et  significatae,  et  causae; 
et  significantur  quandoque  secundum  id  quod  non  inest; 
et  natae  sunt  quaedam  facere  de  se  falsam  opinionem : 
ergo  utroque  modo  in  eis  potest  dici  falsitas  secundum 
quid.  -  Antecedens  patet,  quoad  omnes  partes,  inductive. 
Consequentia  autem  probatur  ex  ratione  falsi.  Et  confir- 
matur  utrumque  membrum  auctoritatibus  Augustini  et  Ari- 
stotehs,  ut  patet  in  littera.  Orania  clara  sunt. 


*  n  Sent,  dist. 
xLiv,  qu.  i,art.i. 


CL  num.  i. 


220 


QUAESTIO  XVII,  ARTICULUS  II 


ARTICULUS  SECUNDUS 

UTRUM   IN   SENSU   SIT   FALSITAS 
Infra,  qu.  Lxxxv,  art.  6;  De  Verit.,  qu.  i,  art.  ii;  III  De  Anima,  lect.  vi;  IV  Metaphys.,  lect.  xii. 


Cap.  xxxiii. 


»D  SECUNDUM  sic  PROCEDiTUR,  Videtur  quod 
I  in  sensu  non  sit  falsitas.  Dicit  enim  Au- 
astinus,  in  libro  de  Vera  Relig.  *:  Si 
\omnes  corporis  sensus  ita  nuntiant  ut 
qfjiciuntur,  quid  ab  eis  amplius  exigere  debemus, 
ignoro.  Et  sic  videtur  quod  ex  sensibus  non  fal- 
lamur.  Et  sic  falsitas  in  sensu  non  est. 

2.  Praeterea,  Philosophus  dicit,  in  IV  Meta- 
*.Le«j«v^-Did-  phys.*,  quod  falsitas  non  est  propria  sensui,  sed 
•>•  '7-  '         '  phantasiae. 

3.  Praeterea,  in  incomplexis  non  est  verum 
nec  falsum,  sed  solum  in  complexis.  Sed  com- 
ponere  et  dividere  non  pertinet  ad  sensum.  Ergo 
in  sensu  non  est  falsitas. 

Sed  contra  est  quod  dicit  Augustinus,  in  libro 
•Lib.ii,  cap.vi.  SoUloq.*:  Apparet  nos  in  omnibus  sensibus  simi- 
litudine  lenocinante  falli.  ■ 

Respondeo    dicendum    quod    falsitas    non    est 
«  quaerenda  in   sensu ,  nisi  sicut  "  ibi    est  veritas. 

Veritas  autem  non  sic  est  in  sensu,  ut  sensus 
cognoscat  veritatem;  sed  inquantum  veram  ap- 
•  Qu.xvi,art.2.  prehcnsionem  habet  de  sensibilibus,  ut  supra  * 
dictum  est.  Quod  quidem  contingit  eo  quod  ap- 
prehendit  res  ut  sunt.  Unde  contingit  falsitatem 
esse  in  sensu,  ex  hoc  quod  apprehendit  vel  iudi- 
cat  res  aliter  quam  sint. 

Sic  autem  se  habet  ad  cognoscendum  res,  in- 

quantum  similitudo  rerum  est  in  sensu.   Simili- 

tudo  autem   alicuius  rei  est  in  sensu  tripliciter. 

Uno  modo ,   primo  et  per  se ;  sicut  in  visu  est 

P  similitudo  colorum  ^  et  aliorum  propriorum  sen- 

T  sibilium.   Alio  modo '^,  per  se,  sed  non  primo; 

sicut  in  visu  est  similitudo  figurae  vel  magnitudi- 

2  nis,  et  aliorum  communium  sensibilium  *.  Tertio 

modo,  nec  primo  nec  per  se,  sed  per  accidens ; 

sicut  in  visu  est  similitudo  hominis,  non  inquan- 

tum  est  homo,  sed  inquantum  huic  colorato  ac- 


cidit  esse  hominem  *.  Et  circa  propria  sensibilia 
sensus  non  habet  falsam  cognitionem ,  nisi  per 
accidens,  et  ut  ?  in  paucioribus:  ex  eo  scilicet 
quod,  propter  indispositionem  organi,  non  con- 
venienter  recipit  formam  sensibilem :  sicut  et  alia 
passiva,  propter  suam  indispositionem,  deficien- 
ter  recipiunt  impressionem  agentium.  Et  inde  est 
quod,  propter  corruptionem  linguae,  infirmis  dul- 
cia  amara  esse  videntur.  De  sensibilibus  vero 
communibus  et  per  accidens,  potest  esse  falsum 
iudicium  "  etiam  in  sensu  recte  disposito :  quia 
sensus  non  directe  refertur  ad  illa,  sed  per  ac- 
cidens,  vel  ex  consequenti,  inquantum  refertur 
ad  alia. 

Ad  primum^ergo  dicendum  quod  sensum  affici, 
est  ipsum  eius  sentire.  Unde  per  hoc  quod  sensus 
ita  nuntiant  sicut  afficiuntur,  sequitur  quod  non 
decipiamur  in  iudicio  quo  iudicamus  nos  sentire 
aliquid.  Sed  ex  eo  quod  sensus  aliter  afficitur  in- 
terdum  quam  res  sit,  sequitur  quod  nuntiet  nobis 
aliquando  rem  aliter  quam  sit.  Et  ex  hoc  fallimur 
per  sensum  circa  rem,  non  circa  ipsum  sentire. 

Ad  secundum  dicendum  quod  falsitas  dicitur  non 
esse  propria  sensui,  quia  non  decipitur  circa  pro- 
prium  obiectum.  Unde  in  alia  translatione  planius 
dicitur,  quod  sensus  proprii  sensibilis  *  falsus  non 
est.  Phantasiae  autem  attribuitur  falsitas:  quia  re- 
praesentat  similitudinem  rei  etiam  '  absentis;  unde 
quando  aliquis  convertitur  ad  similitudinem  rei 
tanquam  ad  rem  ipsam,  provenit  ex  tali  appre- 
hensione  falsitas.  Unde  etiam  Philosophus,  in  V 
Metaphys.  * ,  dicit  quod  umbrae  et  picturae  et 
somnia  dicuntur  falsa  ",  inquantum  non  subsunt 
res  quarum  habent  similitudinem. 

Ad  tertium  dicendum  quod  ratio  illa  procedit  ^, 
quod  falsitas  non  sit  in  sensu  sicut  in  cogno- 
scente  verum  et  falsum  -". 


o)  sicut.  -  secundum  quod  G,  sicuti  P6.  -  Pro  ut  sensus ,  quod 
sensus  codices. 

P)  colorum.  -  coloris  codices. 

f)  Alio  modo.  -  Et  alio  modo  Pb.  -  Pro  sed,  et  FG. 

S)  sensibilium.  —  sensibilium  omnium  Pab. 

e)  hominem.  -  et  sic  perticitur  (percipitur?)  Qeonis  vel  Dyarrii 
Jilius  addit  B,  -  Pro  Et  circa,  Et  ideo  circa  codices  et  ed.  a, 

q  et  ut.  -  et  P. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTULUS  ex  principio    corporis    est    clarus.  -  In   corpore 
duo :  primo,  declarat  tituli  sensum ;  secundo,  respondet 
quaesito,  ibi:  Sic  autem. 

II.  Quoad  primum,  dicit  quod  sensus  quaestionis  est, 
utrum  sensus  sit  falsus,  idest  habens  falsam  apprehensio- 
nem,  idest,  apprehendat  rem  aliter  quam  est:  et  non,  utrum 
sit  falsus,  idest,  cognoscat  vel  dicat  falsum.  Probatque  hoc 
ex  veritate  sensus :  quia  eodem  modo  in  eo  invenitur  ve- 
ritas,  scilicet,  ut  consistit  in  apprehensione  rei  sicuf  est. 
Et  sic  etiam  patet  quid  significat  falsitas  sensus,  scilicet, 
apprehendere  rem  aliter  quam  est. 

III.  Quoad  secundum ,  conclusio  responsiva  quaesito 
est :  Sensus,  respectu  proprii  obiecti,  non  est  falsus  nisi  per 


•Lect.xxii. 
lib.IV,  cap. 
n.  I. 

X 


-Did. 

XXIX, 


rj)  iudicium.  -  secundum  sensus  addunt  codices.  -  etiam  omittunt 
edd.  a  b. 

0)  sensibilis.  —  obiecti  C,  ora.  ceteri  et  a  b, 

i)  etiam.  -  Om.  ABD. 

x)  falsa.  —  falsae  codices  et  ab.  ~  Pro  non  subsunt  res,  non  sunt 
res  D,  non  subsunt  rebus  B;  vel  non  sunt  res  margo  B. 

X)  procedit.  -  ad  hoc  procedit  pB, 

p.)  falsum.  -  et  sic  patet  totum  addunt  BGo, 


accidens;  sed  respectu  sensibilis  communis  et  per  accidens, 
est  falsus.  -  Probatur.  Sensus  sic  cognoscit  res  ut  assimi- 
latur  eis :  ergo  quaedam  per  se  primo  ,  quaedam  per  se 
non  primo,  et  quaedam  per  accidens  cognoscit:  ergo  re- 
spectu  sensibilis  proprii  nonnisi  per  accidens  fallitur,  re- 
spectu  vero  aliorum  falli  potest. 

Antecedens  patet.  Consequentia  autem  prima  probatur: 
quia  tripliciter  similitudo  in  sensu  invenitur,  scilicet,  per  se 
primo,  etc.  Secunda  autem  consequentia  in  littera  non  pro- 
batur,  nisi  ex  hoc  quod  ad  per  se  primo  sensibile  directe 
sensus  refertur,  ad  alia  vero  ex  consequenti  vel  per  acci- 
dens:  in  articulo  tamen  sequenti  ratio  assignabitur.  Quoad 
exceptionem  tamen,  idest  nisi  per  accidens,  manifestatur  et 


In  corpore. 


QUAESTIO  XVII,  ARTICULUS  III 


221 


de  quali  accidente  intelligatur,  quia  de  indispositione  or- 
gani;  et  probatur:  quia  hoc  est  commune  omnibus  pas- 
sivis,  scilicet,  indispositionem  eius  impedire  receptionem 
formae.  Et  confirmatur  experientia  in  sensu  gustus. 

IV.  In  responsione  ad  primum,  nota  distinctionem  sen- 
sus  ex  Qu.  de  Ver.,  qu.  i,  art.  ii.  Sensus  dupliciter :  uno 
modo,  ut  cognoscit  res ;  secundo,  ut  offert  superiori  poten- 
tiae.  Et  hoc  dupliciter :  scilicet,  ut  res  quaedam;  et  ut  in- 
dicativus  rerum.  Primo  modo  sensus  tractatus  est  hic;  et 
dictum  est  *  quod  est  verus  respectu  proprii  sensibilis,  etc. 
Secundo  autem  modo,    scilicet  ut  res  offerens  se  in  actu 


secundo  superiori ,  est  semper  simpliciter  verus ,  sicut  et 
ceterae  res,  iuxta  determinationem  in  articulo  praecedenti. 
Et  hoc  modo  accepit  sensum  Augustinus  in  auctoritate  in- 
ducta.  Tertio  autem  modo,  scilicet  ut  nuntius  rerum,  est 
falsus  quandoque  causaliter:  quia  natus  est  pluries  facere 
falsam  aestimationem  de  re.  Semper  ergo  sensus  facit  ve- 
ram  aestimationem  de  dispositione  propria,  sed  non  de 
dispositione  rerum  sensatarum.  Et  hoc  intendit  responsio 
litterae  huius,  distinguens  iudicium  ex  sensibus  duplex, 
scilicet  de  ipso  sensu  in  actu,  et  de  re  sensata.  Et  quoad 
primum  non  fallimur  per  sensum,  sed  quoad   secundum. 


Qu.  xxxii. 


Cap.  X,  n.  4. 
n.  lect.  XV. 


S.  Tl 


'  Lap.  VI,  n.  I. 
S.  Th.  lect.  XI. 


Art.  praec. 


ARTICULUS  TERTIUS 

UTRUM  FALSITAS  SIT  IN  INTELLECTU 

Infra,  qu.  Lviii,  art.  5;  qu.  lxxxv,  art.  6;  I  Sent.,  dist.  xix,  qu.  v,  art.  i,  ad  7;  I  Cont.  Gent.,  cap.  Lix;  III,  cap.  cviii; 
De  Verit.,  qu.  1,  art.  12;  I  Periherm.,  lect.  iii;  III  de  Anima,  lect.  xi;  VI  Metaphys.,  lect.  rv;  IX,  lect.  xi. 


»D  TERTiuM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
falsitas  non  sit  in  inteliectu.  Dicit  enim 
'Augustinus,  in  libro  Octoginta  trium 
,  Qitaest.  * :  Omnis  qui  fallitur,  id  in  quo 
fallitur,  non  intelligit.  Sed  falsum  dicitur  esse  in 
aliqua  cognitione,  secundum  quod  per  eam  "  fal- 
limur.  Ergo  in  intellectu  non  est  falsitas. 

2.  Praeterea,  Philosophus  dicit,  in  III  de  Ani- 
ma  *,  quod  intellectus  semper  est  rectus.  Non  ergo 
in  intellectu  est  falsitas. 

Sed  contra  est  quod  dicitur  in  III  de  Anima  *, 
quod  iibi  compositio  intellectuum  est,  ibi  verum 
et  falsum  est.  Sed  compositio  intellectuum  est  in 
intellectu.  Ergo  verum  et  falsum  est  in  intellectu. 

Respondeo  dicendum  quod,  sicut  res  habet  esse 
per  propriam  formam,  ita  virtus  cognoscitiva  ha- 
bet  cognoscere  per  similitudinem  rei  cognitae. 
Unde ,  sicut  res  ^  naturalis  non  deficit  ab  esse 
quod  sibi  competit  secundum  suam  formam,  po- 
test  autem  "^  deficere  ab  aliquibus  accidentalibus 
vel  consequentibus;  sicut  homo  ab  hoc  quod  est 
habere  duos  pedes,  non  autem  ab  hoc  quod  est 
esse  hominem :  ita  *  virtus  cognpscitiva  non  de- 
ficit  in  cognoscendo  respectu  illius  rei  cuius  si- 
militudine  informatur;  potest  autem  deficere  circa 
aliquid  consequens  ad  ipsam  ',  vel  accidens  ei. 
Sicut  est  dictum  *  quod  visus  non  decipitur  circa 
sensibile  proprium,  sed  circa  sensibilia  communia, 
quae  consequenter  se  habent  ad  illud,  et  circa 
sensibilia  per  accidens. 

Sicut  autem  sensus  informatur  directe  similitu- 
dine  propriorum  sensibilium,  ita  intellectus  infor- 
matur  ^  similitudine  quidditatis  rei.  Unde  circa 
quod  quid  est  intellectus  non  decipitur:  sicut  neque 
sensus  circa  sensibilia  propria.  In  componendo 
vero  vel  dividendo  potest  decipi,  dum  attribuit 
rei  "^  cuius  quidditatem  intelligit,  aliquid  quod  eam 
non  consequitur,  vel  quod  ei  opponitur.  Sic  enim 


se  habet  intellectus  ad  iudicandum  de  huiusmodi, 

sicut  sensus  ad  iudicandum  de  sensibilibus  *  com-  9 

munibus  vel  per  accidens.  Hac  tamen  differentia 

servata,  quae   supra  *  circa  veritatem  dicta  est,  '  Qu.  xvi,  an.  2. 

quod  falsitas  in  intellectu  esse  potest,  non  solum 

quia  cognitio  intellectus  falsa  est,  sed  quia  intel- 

lectus  eam  cognoscit,  sicut  et  veritatem:  in  sensu 

autem  falsitas  non  est  ut  cognita,  ut  dictum  est  *.  *  Art.  praec. 

Quia  vero  falsitas  intellectus  per  se  '  solum  circa  ' 

compositionem  intellectus  est,  per  accidens  etiam 
in  operatione  intellectus  qua  cognoscit  quod  quid 
est,  potest  esse  falsitas,  inquantum  ibi  compositio 
intellectus  admiscetur.  Quod  potest  esse  dupli- 
citer.  Uno  modo,  secundum  quod  intellectus  defi- 
nitionem  unius  attribuit  alteri ;  ut  si  definitionem 
circuli  attribuat  homini.  Unde  definitio  unius  rei 
est  falsa  de  altera  ".  Alio  modo,  secundum  quod  * 

partes  definitionis  componit  ad  invicem,  quae  si- 
mul  sociari  non  possunt:  sic  enim  definitio  non 
est  solum ,  falsa  respectu  alicuius  rei,  sed  est  falsa 
in  se.  Ut  si  formet  talem  definitionem ,  animal 
rationale  quadrupes,  falsus  est  ^  intellectus  sic  de-  ^ 

finiendo,  propterea  quod  falsus  est  in  formando 
hanc  compositionem ,  aliquod  animal  rationale 
est  f  quadrupes.  Et  propter  hoc,  in  cognoscendo  H 

quidditates  simplices  non  potest  esse  intellectus 
falsus:  sed  vel  est  verus,  vel  totaliter  nihil  in- 
telligit. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod,  quia  quidditas 
rei  est  proprium  obiectum  intellectus  *,  propter  *  d-  752- 
hoc   tunc   proprie    dicimur  '  aliquid    intelligere,  * 

quando,  reducentes  illud  in  quod  quid  est,  sic  de 
eo  iudicamus:  sicut  accidit  in  demonstrationibus, 
in  quibus  non  est  falsitas.  Et  hoc  modo  intelligitur 
verbum  Augustini,  quod  omnis  qui  fallitur,  non 
intelligit  id  in  quo  fallitur :  non  autem  ita,  quod 
in  ^  nulla  operatione  intellectus  aliquis  fallatur.  l 

Ad  secundum  dicendum  quod  intellectus  semper 


a)  per  eam,  -  ea  BCDEFGpA  et  ed.  a,  per  ea  ed.  b. 

P)   Unde,  sicut  res   -  Res  autem  codices  et  ed.  a. 

f)  autem.  -  tamen  D.  -  Pro  accidentalibus ,  accidentibus  BDFG 
(pA?)  et  ab. 

3)  ita.  -  etiam  addunt  ABCDEF. 

e)  ipsam.  -  ipsum  codices  st  a  b.  -  ei  om.  ACEpB. 

'Q  informatur.  -  directe  addunt  ACDEFG. 

7))  rei.-ei  ABCE.-  Pro  intelligit,  intellexit  ABCDEpG,  intellexerit  F. 
-  non  om.  CDEGpAF.  -  quod  ante  ei  ora.  codd.  et  ed.  a,  post  ei  ponit  b. 


6)  sensibilibus.  -  huiusmodi  sensibilibus  G.  -  Pro  communibus  vel 
per  accidens,  per  accidens  vel  communibus  A;  communibus  post  ac- 
cidens  ponunt  BCDE. 

i)  per  se.  —  Om.  codices  et  ed.  a.  —  etiam  om.  codices, 

x)  altera.  -  altero  ADEFGafr. 

X)  est.  —  enim  addunt  ACDEFG. 

|ji)  est.  -  Om.  ABCE. 

v)  dicimur.  -  dicimus  ACDEFGa. 

?)  1«.  -  Om.  ABCDE. 


222 


QUAESTIO  XVII,  ARTICULUS  III 


est  rectus,  secundum  quod  intellectus  est  princi- 
piorum:  circa  quae  non  decipitur,  ex  eadem  causa 
qua  non  decipitur  circa  qiiod  quid  est.  Nam  prin- 


cipia  per  se  nota  sunt  illa  quae  statim,  intellectis 
terminis,  cognoscuntur,  ex  eo  quod  praedicatum 
ponitur  in  definitione  subiecti. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


T! 


'ITULUS  clarus.  -  In  corpore  tria:  primo,  in  quo  intel- 
lectu  est  aut  non  est  falsitas ;  secundo,  ibi :  Hac  tamen 
differentia,  quomodo  in  illo  intellectu  in  quo  est,  invenitur 

*  Cf.  num.  V.       falsitas  * ;  tertio,  ibi :  Quia  vero  falsitas,  quomodo  et  quando 

*  Cf.  num.  VI.      ex  illo  derivatur  falsitas  in  intellectu  in  quo  non  est  *. 

II.  Quoad  primum ,  est  haec  conclusio :  Falsitas  non 
est  in  intellectu  quod  quid  est ,  sed  componente  et  divi- 
dente.  Haec  conclusio  probatur  ratione :  et  manifestatur 
simul  in  se  et  in  sua  probatione,  ex  proportionali  simi- 
litudine  intellectus  et  sensus.  -  Ratio  igitur  est  haec.  Res 
naturalis  non  deficit  ab  esse  quod  sibi  convenit  secundum 
suam  formam,  sed  deficere  potest  ab  accidentibus  vel  con- 
sequentibus:  ergo  virtus  cognoscitiva  non  deficit  a  cogni- 
tione  illius  cuius  similitudine  informatur,  sed  accidentium 
eius  vel  consequentium :  ergo  intellectus  circa  quod  quid 
est  non  decipitur ,  sed  in  componendo  vel  dividendo.  - 
Antecedens  probatur  inductive  in  homine.  Consequentia 
vero  probatur.  Sicut  res  se  habet  ad  esse  per  formam,  ita 
virtus  cognoscitiva  ad  cognoscere  per  similitudinem  rei  co- 
gnitae :  ergo,  si  res  non  potest  deficere,  etc.  Secunda  vero 
consequentia,  quoad  primam  partem,  probatur:  quia  intel- 
lectus  informatur  similitudine  quidditatis.  Quoad  secundam 
vero :  quia,  componendo,  attribuitur  quidditati  aliquid  vel 
non  consequens,  vel  oppositum. 

Similitudo  autem  proportionalis  est:  Sicut  sensus  visus 
se  habet  ad  sensibiie  proprium ,  ita  intellectus  ad  quod 
quid  est :  et  sicut  ille  informatur  directe  similitudine  proprii 
sensibilis,  ita  hic  similitudine  quidditatis.  Et  propterea  in 
neutro,  ut  sic,  est  falsitas.  Sicut  quoque  ille  se  habet  ad 
sensibilia  communia  et  per  accidens,  ita  hic  ad  iudicandum 
de  consequentibus  vel  accidentibus  quidditati:  quod  fit 
componendo  vel  dividendo.  Et  propterea  in  utroque  potest 
esse  falsitas. 

III.  Circa  antecedens,  adverte  quod  potest  bene  et  male 
interpretari.  Male  quidem ,  si  intelligatur  quod  esse  rei 
naturalis  non  potest  deficere :  hoc  enim  non  est  verum 
nisi  in  rebus  incorruptibilibus.  Bene  autem,  si  intelligatur 
quod  esse  rei  naturalis  non  potest  deficere,  ipsa  re  naturali 
salva:  et  sic  intendit  littera.  Unde  non  dicit  quod  nulla 
res  naturalis  potest  deficere ;  sed  dicit  quod  non  potest 
deficere  ab  esse  quod  sibi  competit  secundum  suam  for- 
mam ;  tanquam  si  diceret  quod  nulla  res  habens  aliquam 
formam ,  dum  habet  illam,  potest  deficere  ab  esse  quod 
convenit  secundum   illam.    Et  est  propositio  per  se  nota: 

*  Cap.v.  -  Did.   quia  esse  est  de  ratione  formae,  ut  patet  VII  Metaphys.  * 
lib.vi,  cap.vi.  jY^  Circa  probationem  consequentiae,  illam  scilicet  pro- 

portionalem,  sicut  res  habet  esse  per  propriam  formam , 

ita  virtus   cognoscitiva   cognoscere  per  similitudinem  rei 

'  Cf.  num.  11.      cognitae  *,  adverte  quod  cognoscere  est  ipsum  esse  speciei 

cognoscibilis,  quando  est  vere  actu  in  genere  cognoscibili ; 

*  Qu.  XII,  art.  2,   sicut  diximus  *,  quod  intelligere  est  ipsum  esse  speciei  in- 

mcn.n.xvi.  ^gjjjgjijjjig  gj-^y  in  genere  intelligibili,  et  non  medio  modo 
existentis.  Ita  quod  hoc  est  commune  omni  cognoscitivae 
virtuti,  sive  sensitivi  sive  intellectivi  ordinis,  scilicet,  quod 
cognoscere  est  esse  speciei  qua  cognoscit,  sumendo  illam 
speciem,  quidquid  illa  sit,  in  actu  in  genere  cognoscibili ; 
quidquid  sit  de  esse  eius  in  actu  in  genere  entium.  Et  hoc 
est  valde  notandum  pro  notitia  partis  sensitivae  et  intel- 
lectus. 

*  Cf.  num.  I.  V.  Quoad  secundum  *,  est  haec  conclusio :  Falsitas  est 

in  intellectu  componente  dupliciter,  scilicet  formaliter  et 
obiective.  -  Probatur,  et  manifestatur.  Probatur  quidem: 
quia  veritas  est  in  eodem  intellectu  eisdem  modis.  Mani- 
festatur  vero  ex  differentia  ad  sensum,  ut  patet. 

*  Cf.  ibid.  VI.  Quoad  tertium  *,  ponitur  conclusio  una,  cum  suo 

corollario.  Conclusio  est:  Falsitas  est  in  intellectu  quod 
quid  est,  per  accidens.  -  Probatur,  et  manifestatur.  Probatur 
quidem  sic.  Falsitas  per  se  est  in  compositione  intellectuum 


tantum :  ergo  in  intellectu  quod  qtiid  est,  habet  locum  ra- 

tione  compositionis  admixtae:   ergo  invenitur  in  eo  per  ac- 

cidens.  -  Omnes    consequentiae   sunt    notae.    Prima  enim 

fundatur  super  hoc,  quod  ex  primo  tali  cetera  oportet  dici 

talia ,  inquantum  participant  illud ,  ut  patet  I  Posterior.  *   '  Vide  cap.  n , 

Secunda  super  hoc,    quod  non  est  de  ratione   quod  quid  "' '^" 

est,  esse  compositum :  quod  etiam  patet. 

Manifestatur  autem  conclusio,  distinguendo  duos  modos 
quibus  compositio  admiscetur  intellectui  circa  quod  quid 
est.  Primus  consistit  in  coniunctione  definitionis  cum  de- 
finito :  secundus  in  coniunctione  partium  definitionis ,  ut 
patet  in  littera.  Et  differunt  in  hoc  hi  modi ,  quod  error 
in  secundo  constituit  quod  quid  est  in  se  falsum :  primus 
autem  falsum  huic. 

CoroIIarium  est,  quod  in  cognoscendo  quidditates  sim- 
plices ,  intellectus  non  potest  esse  falsus ;  sed  aut  verus , 
aut  nullus. 

VII.  Circa  primum  modum  falsitatis,  et  hoc  corollarium, 
occurrit  dubium.  Tum  quia  coniunctio  definitionis  cum 
definito  est  extra  intellectum  quod  qiiid  est.  Intellectus 
enim  quod  quid  est  lineae ,  non  dicit,  linea  est  longitudo 
ctiius  extrema  sunt  duo  puncta ;  sed  dicit  tantum,  longi- 
tudo  cuius  extrema  sunt  duo  puncta.  Haec  enim  est  de- 
finitio,  quam  solam  constat  ad  primam  operationem  intel- 
lectus  spectare :  illud  autem  totum,  linea  est  longitudo  etc, 
ab  intellectu  componente  dicitur ;  sicut  etiam  dicitur  linea 
est  curva,  vel  recta.  Cur  ergo  magis  falsitas  illius  coniun- 
ctionis  quam  huius,  primae  imponitur  operationi  ?  -  Tum 
quia  iste  modus  falsitatis  ita  habet  locum  in  simplicibus, 
sicut  in  compositis :  potest  enim  simplicissimus  conceptus 
iungi  cui  non  convenit  quidditative.  Et  sic  in  simplicibus 
potest  etiam  esse  error  per  accidens :  cuius  oppositum  lit- 
tera  sonat  in  corollario. 

VIII.  Ad  evidentiam  horum ,  scito  quod,  sicut  res  se 
habet  ad  esse,  ita  ad  cognosci :  et  propterea,  quantum  dif- 
fert  coniunctio  definitionis  cum  definito  a  coniunctione 
cum  ceteris ,  tantura  interest  ut  exigatur  cognitio  illius 
coniunctionis  ad  quod  quid  est,  et  non  coniunctionis  cum 
aliis.  Coniunctio  enim  definitionis  cum  definito,  dat  defi- 
nitioni  quod  sit  quod  quid  est :  nulla  enim  ratio  est  quid- 
ditas,  nisi  inquantum  est  alicuius  entis  quidditas.  Et  pro- 
pterea  cognoscere  quod  quid  est  non  contingit,  nisi  co- 
gnoscatur  coniunctio  definitionis  cum  definito.  Si  enim 
cognosceretur  definitio  nesciendo  cuius  rei  sit,  non  sciretur 
quidditas  aliqua ,  sed  quid  significat  nomen :  sic  enim  se 
haberet  huiusmodi  definitionem  apprehendens,  sicut  modo 
se  habet  formans  conceptum  montis  aurei,  vel  cuiuscum- 
que  alterius  figmenti  ex  non  impossibilibus.  Non  sic  autem 
se  habet  ad  quod  quid  est  coniunctio  cum  passionibus  et 
aliis :  quoniam  absque  illis  quidditatis  ratio  salvatur.  Quia 
ergo  quod  quid  est  essentialiter  exigit  in  essendo  id  cuius 
est,  quamvis  non  hoc  vel  illud ,  oportet  ut  etiam  in  co- 
gnosci  illud  exigat.  Ac  per  hoc,  illa  coniunctio  ad  primam 
spectat  operationem  intellectus,  sicut  et  coniunctio  partium 
definitionis ;  quamvis  haec  ultima  magis. 

Et  quoniam  coniunctio  definitionis  cuni  definito,  si  se- 
cundum  se  iudicetur ,  consurgit  ex  compositione  definiti 
(nisi  enim  esset  compositum ,  locum  in  eo  non  haberet 
abstractio  definitionis  ab  eo,  quantum  est  ex  se;  cum  nihil 
abstrahat  secundum  se  ab  omnino  seipso);  propterea,  si 
aliqua  quidditas  invenitur  ita  siniplex,  ut  scilicet  sit  rei 
simplicis  quidditas ,  circa  illam  nullus  ex  parte  sua  error 
esse  potest,  sicut  nulla  est  compositio.  -  Et  per  hoc  patet 
responsio  ad  obiecta. 

IX.  In  responsione  ad  primum,  adverte  quod  ideo  quid- 
ditas  dicitur  proprium  obiectum  intellectus,  quia  intellectus 
in  comniuni  se  habet  ad  quidditatem ,  sicut  visus  ad  co- 
lorem;  ita  quod  per  se  primo  cognoscit  quod  quid  est,  et 


QUAESTIO  XVII,  ARTICULUS  IV 


223 


ab  ipso  tantum  perficitur  et  movetur  per  se  primo.  Huius 
autem  ratio  assignatur,  tum  quia  species  intelligibilis  primo 
est  quidditatis,  ut  in  corpore  articuli  dicitur.  Tum  quia  in 
quod  quid  est  clauditur  cognitio  omnis  complexionis,  sive 
convenientis  sive  disconvenientis:  adeo  quod,  si  quis  per- 
fecte  penetraret  quidditates  rerum,  perfecte  intelligeret  in 


eis  omnes  propositiones  de  earum  accidentibus,  ut  inferius  * 
in  tractatu  de  Angelis  patebit.  Tum  quia  quod  quid  est 
cognoscibile  est  ex  se,  complexio  autem  non  nisi  ex  quod 
qiiid  est.  In  cuius  signum,  principia  cognoscimus  inquan- 
tum  terminos  cognoscimus,  ut  dicitur  I  Poster.*:  et  omnes 
dubitationes,  resolvendo  in  quod  quid  est,  iudicamus. 


*  Qu.Lvra,art.2, 
jn  Comtnento. 


Cap.  iit,  n,  4. 


ARTICULUS  QUARTUS 

UTRUM  VERUM  ET  FALSUM  SINT  CONTRARIA 


♦II  Soliloq., 
cap.  V. 
a 


'  Lib.II,  cap.  X. 


*  Cap.  II. 

T 

*  Vers.  5. 

*  Glossa  interlin. 
ex  s.  Hieron.  in 
hunc  loc. 


'  Cap.  IV.  -  Did. 

cap.  XIV,  n.  10. 

2 


S.  Th.  lect.  m.  - 
Did.lib.  III,  cap. 


»D  QUARTUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
iverum  et  falsum  non  sint  contraria. 
,  Verum  enim  et  falsum  opponuntur  sicut 
^quod  est  et  quod  non  est:  nam  verum 
est  id  quod  est,  ut  dicit  Augustinus  *  ".  Sed  quod 
est  et  quod  non  est,  non  opponuntur  ut  contra- 
ria  ^.  Ergo  verum  et  falsum  non  sunt  contraria. 

2.  Praeterea,  unum  contrariorum   non  est  in 

alio.  Sed  falsum  est  in  vero :  quia,  sicut  dicit  Au- 

gustinus  in  libro  Soliloq.  *:  Tragoedus  non  esset 

falsiis  Hector,  si  non  esset  veriis  tragoedus.  Ergo 

verum  et  falsum  non  sunt  contraria. 

3.  Praeterea,  in  Deo  non  est  contrarietas  ali- 
qua:  nihil  enim  divinae  substantiae  est  contra- 
rium,  ut  dicit  Augustinus,  XII  de  Civit.  Dei  *.  Sed 
Deo  opponitur  falsitas  '':  nam  idolum  in  scriptura 
mendacium  nominatur,  lerem.  viii  *:  apprehende- 
runt  mendacium;  Glossa  *:  idest  idola.  Ergo  ve- 
rum  et  falsum  non  sunt  contraria. 

Sed  contra  est  quod  dicit  Philosophus,  in  II 
Periherm.  *:  ponit  enim  °  mlsam  opinionem  verae 
contrariam. 

Respondeo  dicendum  quod  verum  et  falsum 
opponuntur  ut  contraria,  et  non  sicut  affirmatio 
et  negatio,  ut  quidam  dixerunt.  Ad  cuius  eviden- 
tiam,  sciendum  est  quod  negatio  neque  ponit 
aliquid,  neque  determinat  sibi  aliquod  subiectum. 
Et  propter  hoc,  potest  dici  tam  de  ente  quam  de 
non  ente ;  sicut  non  videns ,  et  non  sedens.  Pri- 
vatio  autem  non  ponit  aliquid,  sed  determinat  sibi 
subiectum.  Est  enim  negatio  in  subiecto ',  ut  di- 
citur  IV  Metaphys.  *:  caecum  enim  non  dicitur 
nisi  de  eo  quod  est  natum  videre.  Contrarium 
vero  et  aliquid  ponit,  et  subiectum  determinat: 
nigrum  enim  est  aliqua  species  coloris.  -  Falsum 


*  Cap.  IV.  -  Did. 
cap.  XIV,  n.  10. 

1 


autem   aliquid   ponit.    Est  enim  falsum ,  ut  dicit 

Philosophus  YV  Metaphrs.*,  ex  eo  quod  dicitur  's.Th.iect.  xvir 

1     -j..        r     -j  j  \.        1  Did.  lib.  m,  cap. 

vel  videtur  ahquid  esse  quod  non  est,  vel  non  vn,  n.i. -cf.  u6. 

j         ...      o*       ..         •  •/  .•         IV'   '^^JP-  ""ix, 

esse  quod  est.  Sicut  enim  verum  ponit  acceptio-  n.i;s.fh.iib.v, 
nem  adaequatam  rei,  ita  falsum  acceptionem  rei   '''^ ' '""' 
non  adaequatam.  Unde  manifestum  est  quod  ve- 
rum  et  falsum  sunt  contraria  ^.  < 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  id  quod  est 
in  rebus,  est  veritas  rei:  sed  id  quod  est  ut  ap- 
prehensum,  est  verum  intellectus,  in  quo  primo 
est  veritas.  "Unde  et  falsum  est  id  quod  non  est 
ut  apprehensum.  Apprehendere  autem  esse  et 
non  esse,  contrarietatem  habet :  sicut  probat  Phi- 
losophus,  in  II  Periherm.  *,  quod  huic  opinioni, 
bonum  est  bonum,  contraria  est  '^,  bonum  non  est 
bonum. 

Ad  secundum  dicendum  quod  falsum  non  fun- 
datur  in  vero  sibi  contrario,  sicut  nec  malum  in 
bono  sibi  contrario ;  sed  in  eo  quod  sibi  subiici- 
tur.  Et  hoc  ideo  in  utroque  accidit,  quia  verum 
et  bonum  communia  sunt ",  et  convertuntur  cum 
ente :  unde ,  sicut  omnis  privatio  fundatur  in 
subiecto  quod  est  ens ',  ita  omne  malum  fundatur 
in  aliquo  bono  *,  et  omne  falsum  in  aliquo  vero. 

Ad  tertium  dicendum  quod,  quia  contraria  et 
opposita  privative  nata  sunt  fieri  circa  idem,  ideo 
Deo,  prout  in  se  consideratur ,  non  est  aliquid 
contrarium,  neque  ratione  suae  bonitatis,  neque 
ratione  suae  veritatis:  quia  in  intellectu  eius  non 
potest  esse  falsitas  aliqua.  Sed  in  apprehensione 
nostra  habet  aliquid  contrarium:  nam  verae  opi- 
nioni  de  ipso  contrariatur  falsa  opinio.  Et  sic  idola 
mendacia  dicuntur  opposita  veritati  divinae,  in- 
quantum  falsa  opinio  de  idolis  contrariatur  verae 
opinioni  de  unitate  "  Dei. 


D.  291. 


a)  ut  dicit  Augustinus.  -  secundum  Augustinum  A,  om.  CEpB. 
p)  non  opponuntur  ut  contraria.  -  opponuntur   ut  contradictoria 
G;  sed  ut  contradictoria  addit  B. 
Y)  fatsitas.  -  pluralitas  AC. 

3)  dicit  Philosophus ...  ponit  enim.  -  Philosophus ...  ponit  ABCE. 
e)  subiecto.  -  substantia  ACDEFGai. 


J)  contraria.  -  contrarie  opposita  B. 

1])  contraria  est.  -  contrariatur  haec  B;  idem  pro  non  est,  est  non. 
6)  communia  sunt.  -  contraria  sunt  BDG,  contraria  sunt  falso  et 
malo  Pb;  A,  expuncto  contrana  sunt,  scribit  communia  sunt. 
i)  subiecto  quod  est  ens.  -  aliquo  subiecto  B. 
x)  unitate,  -  veritate  BD, 


Commentaiia  Cardiiialis  Caietani 


IN  titulo  ,  ly  contraria  sumitur  proprie ,  ut  contrarietas 
distinguitur  contra  alias  oppositionum  species. 
In  corpore  una  conclusio,  responsiva  quaesito  affirma- 
tive:  Verum  et  falsum  sunt  contraria.  -  Probatur  sic.  Fal- 
sum  est  dici  vel  videri  ens  non  esse,  aut  non  ens  esse :  ergo 
falsum  significat  acceptionem  inadaequatam  rei :  ergo  fal- 
sum  ponit  aliquid,  et  determinat  sibi  subiectum:  ergo  nec 
contradictorie,  nec  privative,  sed  contrarie  opponitur  vero. 
Antecedens  probatur  ex  IV  Metaphys.,  text.  27.  Prima 
consequentia  patet:  et  ex  significatione  veri,  quia  scilicet 
ponit  acceptionem  adaequatam  rei ,  confirmatur.    Secunda 


autem  est  ex  se  evidens :  quia  acceptio  difformis  est  aliquid' 
Ultima  autem  probatur  ex  differentia  inter  opposita  contra- 
dictorie,  privative,  et  contrarie :  quia  scilicet  in  illa  alterum 
est  pura  negatio  absque  subiecto ;  in  secunda,  negatio  in 
subiecto;  in  tertia,  positio  in  subiecto. 

II.  Adverte  hic,  quod  littera  supponit  verum  et  falsum 
opponi,  tanquam  per  se  notum ;  et  solum  modum  oppo- 
sitionis  venatur  ac  determinat.  Et  ideo  consequentia  tertia 
nuUam  patitur  calumniam.  -  Confirmatio  quoque  primae 
consequentiae  ex  significatione  veri ,  valde  efficax  est ,  si 
IV  Metaphys.  *  creditur:  quoniam  ibidem  nulla  disparitas 


Cap.  XI 


lib 
n.  I. 


Jap. ; 


Did. 
cap.  VII, 


224 


QUAESTIO  XVII,  ARTICULUS  IV 


quoad  significare  positivum  ponitur,  et  tamen  utrumque 
definitur.  Verum  enim,  inquit  Aristoteles,  est  ens  esse,  et 
non  ens  non  esse:  falsum  autem,  ens  non  esse,  et  non 
ens  esse.  Unde  qua  ratione  verum  significat  positivum , 
scilicet  enuntiationem  enti  et  non  enti  conformem,  eadem 
falsum  significat  enuntiationem  utrique  difformem:  et  non 
significat  negationem  conformitatis ,  ut  illi  in  littera  reci- 
tati  putaverunt. 

III.  Circa   primum   consequens,  scilicet,  falsum  ponit 

*  Cf.  nnm.  i.      acceptionem  inadaequatam  rei  * ,  adverte   quod  dupliciter 

potest  intelligi.  Uno  modo,  quod  falsum  significet  forma- 
liter  acceptionem  difformem,  ut  nigrum  colorem  congre- 
gativum.  Alio  modo,  quod  ponat  relationem  difformitatis 
formaliter,  et  acceptionem  fundamentaliter ;  sicut  dissimile 
significat  relationem,  et  ponit  qualitatem.  Primo  raodo  non 
potest  intelligi :  quoniam  sequeretur  quod  unum  contra- 
riorum,  formaliter  sumptum,  transiret  in  reliquum :  quod 
non  est  intelligibile.  Non  enim  potest  percipi  quod  albedo 

♦  Cap.  m,  n.  22.    fiat  nigredo :  sed  quod  res  quae  est  alba,  mutetur  in  ni- 

gram.  Patet  autem  sequela  ex  Praedicamentis*,  ubi  dicitur 
quod  eadem  numero  oratio  suscipit  verum  et  falsum.  Si 
enim  unamet  enunciatio  est  modo  vera,  et  modo  est  falsa, 
et  tam  verum  quam  falsum  formaliter  significat  enuntiatio- 
nem,  oportet  quod  unum  contrariorum  formaliter  recipiat 
alterum.  Unde  ex  hoc  ipso  quod  unamet  numero  oratio 
est  modo  vera,  modo  falsa,  patet  quod  verum  et  falsum 
aliquid  in  oratione  significant,  et  non  ipsam  enuntiationem. 
In  cuius  signum,  cum  subsumendum  esset  in  littera  quod 
falsum  significat  aliquod  positivum  in  certo  subiecto,  nihil 
aliud  subiunctum  est,  nisi  quod  falsum  ponit  acceptionem 
inadaequatam,  ut  inadaequationem  significari  in  acceptione 
intelligeres. 

IV.  Est  tamen  circa  hoc  advertendum  quod,  sicut  simile 
et  dissimile  contrarie  opponuntur,  et  dupliciter  contingit  ea 
contrariari;  scilicet  ratione  fundamenti ,  sicut  cum  album 
simile  alteri  albo  mutatur   in  nigrum,  quod    est  dissimile 

•  albo;  et  ratione  termini,  si  scilicet  terminus  mutaretur  in 
nigrum :  ita  verum  contrarie  quidem  opponitur  falso ,  et 
dupliciter  potest  contingere.  Ex  parte  quidem  termini,  cum 
eadem  oratio  de  vera  fit  falsa,  propter  mutationem  rei  si- 
gnificatae;  ut  patet  in  materia  contingenti.  Ex  parte  autem 


fundamenti,  cum  fundamenta  ipsa  sunt  contraria.  Funda- 
mentum  autem  veritatis  et  falsitatis,  ut  ex  dictis  *  patet,  est 
enuntiatio,  seu  acceptio  intellectus.  Enuntiationum  autem, 
ut  in  II  Periherm.  *  probatur,  contrarietas  invenitur  primo 
inter  affirmativam  et  negativam  eiusdem  de  eodem  etc. , 
quarum  alteram  oportet  esse  veram,  et  alteram  falsam. 
Igitur,  de  primo  ad  ultimum,  mutatur  intellectus  de  vero 
in  falsum  ex  parte  fundamenti,  dum  de  enuntiatione  unius 
partis  contradictionis  transit  in  aliam.  Quoniam  autem  mu- 
tatio  ex  parte  termini  in  vero  et  falso ,  aut  non  est  vere 
contrarietas  feo  quod  sine  sui  mutatione  de  uno  in  aliud 
oratio  transit) ;  aut  si  pro  vera  contrarietate ,  qualis  inter 
relativa  esse  potest,  acceptatur,  non  habet  contrarietatis  ra- 
tionem  ex  mutatione  termini  (quoniam  mutatio  termini 
contingit  et  de  contrario  in  contrariura,  et  de  aflSrmatione 
in  negationem,  aut  e  converso) ;  mutatio  autem  de  vero  in 
falsum  ex  parte  fundamenti,  habet  rationem  contrarietatis 
ex  mutatione  inter  fundamenta  (quia  scilicet  mutatio  intel- 
lectus  de  opinione  affirmativa  in  negativam,  aut  e  converso, 
est  vere  inter  contraria);  et,  quod  plus  est,  ex  contrarietate 
fundamentorum  innascitur  contrarietas  veri  et  falsi  secun- 
dum  terminum  (nam  ideo  haec  oratio,  Socrates  sedet,  eo 
surgente  dicitur  suscipere  aliud  contrarium,  scilicet  falsum, 
quia  est  contraria  illi  quae  est  vera,  scilicet  Socrates  non 
sedet:  nisi  enim  esset  inter  ipsas  orationes  contrarietas , 
mutatio  de  vero  in  falsum  verae  contrarietatis  rationem 
non  haberet)  :  propterea  in  littera  non  fit  mentio  nisi  de 
contrarietate  ex  parte  fundamenti  innata.  Et  merito:  quia 
relationis  naturam  secundum  fundamenti  naturam  raaxirae 
videmus,  eo  quod  aut  est  idem  cum  eo,  aut  naturalis  eius 
quasi  passio. 

V.  In  responsione  ad  secundura,  videto  quod  large  uti- 
tur  contrarietatis  vocabulo  ibidem,  prout  scilicet  etiara  pri- 
vativam  continet  oppositionem ;  ut  patet  de  bono  et  malo 
transcendenter  sumptis,  et  ex  verbis  subiunctis,  scilicet,  sicut 
omnis  privatio  fundatur  in  subiecto ,  ita  omne  malum  etc. 
Fecit  autem  hoc  Auctor ,  non  incuria ;  sed ,  quia ,  quoad 
vim  argumenti,  idem  est  iudicium  de  contrariis  et  privative 
oppositis,  insinuare  voluit  quod  responsio  propria  etiam 
debet  esse  eadem,  sive  contrarie  sive  privative  opponantur. 
Et  propterea  contrarietatis  nomen  extendere  docuit. 


Num.  praeced. 


♦  Cap.  IV.  -  Did. 
cap.  XIV. 


QUAESTIO  XVIII,  ARTICULUS  I 


225 


QUAESTIO  DECIMAOCTAVA 


DE  VITA  DEI 


IN    QUATUOR   ARTICULOS   DIVISA 


a 


|UONiAM  autem  intelligere  viventium  est,  post 
_considerationem  de  scientia  et  intellectu  di- 
'  cf.  qu.  XIV,  in-  viuo,  considcrandum  est  de  vita  ipsius  *. 
Et  circa  hoc  quaeruntur  quatuor. 


Primo:  quorum  sit  vivere. 

Secundo :  quid  sit  vita. 

Tertio :  utrum  vita  Deo  conveniat. 

Quarto :  utrum  omnia  in  Deo  sint  vita. 


ARTICULUS  PRIMUS 

UTRUM  OMNIUM  NATURALIUM  RERUM  SIT  VIVERE 

III  Senf.,  dist.  xxxv,  qu.  I,  art.  i ;  IV,  dist  xrv,  qu.  n,  art.  3,  qu*  2;  dist.  xLix,  qu.  i,  art.  2,  qu'  3; 
I  Cont.  Gent.,  cap.  xcvii;  De  Verit.,  qu.  rv,  art.  8;  De  Pot.,  qu.  x,  art.  i;  De  Div.  Nom.,  cap.  vi,  lect.  i;  iti  loan.,  cap.  xvii,  lect.  1; 

1  De  Anima,  lect.  xiv;  II,  lect.  i. 


'  Cap.  I.  n.  I 
S.  Th.  lect.  I. 


•  Cap.  vii,  n.  2 
sqq.  -S.Th.Iect. 

XIV. 

3 


•^D  PRiMUM  sic  PROCEDiTUR.  Vidctur  quod 

omnium    rerum  naturalium   sit  vivere. 

Dicit  enim  Philosophus,  in  VIII  Physic*., 

quod  motus  est  ut  vita  quaedam  natura 

existentibus  omnibus.  Sed  omnes  res  naturales  par- 

ticipant  motum  ".  Ergo  omnes  res  naturales  par- 

ticipant  vitam. 

2.  Praeterea,  plantae  dicuntur  vivere,  inquan- 
tum  habent  in  seipsis  principium  motus  augmenti 
et  decrementi.  Sed  motus  localis  est  perfectior 
et  prior  secundum  naturam  quam  motus  aug- 
menti  et  decrementi,  ut  probatur  in  VIII  Physic.  * 
Cum  igitur  omnia  corpora  naturalia  habeant  ^ 
aliquod  principium  motus  localis,  videtur  quod 
omnia  corpora  naturalia  vivant. 

3.  Praeterea,  inter  corpora  naturalia  imperfe- 
ctiora  sunt  elementa.  Sed  eis  attribuitur  vita:  di- 

r  cuntur   enim  aquae  vivae  ''.  Ergo  multo   magis 

alia  corpora  naturalia  vitam  habent. 

Sed  contra  est  quod  dicit  Dionysius,  vi  cap. 
s.  Th.  lect.  I.  de  Div.  Nom.  *,  quod  plantae  secundum  ultimam 
resonantiam  vitae  habent  vivere :  ex  quo  potest 
accipi  quod  ultimum  gradum  vitae  obtinent  plan- 
tae.  Sed  corpora  inanimata  sunt  infra  plantas, 
Ergo  eorum  non  est  vivere. 

Respondeo  dicendum  quod  ex  his  quae  mani- 
feste  vivunt,  accipere  possumus  quorum  sit  vi- 

5  vere,  et  quorum  non  sit  vivere  *.  Vivere  autem 

manifeste  animalibus  convenit:  dicitur  enim  in 
libro  de  Vegetabilibus  *,  quod  vita  in  animalibus 
manifesta  est.  Unde  secundum  illud  oportet  dis- 
tinguere  viventia  a  non  viventibus,  secundum 
quod  animalia  dicuntur  vivere.  Hoc  autem  est  in 
quo  primo  manifestatur  vita,  et  in  quo  ultimo 
remanet.  Primo  autem  dicimus  animal  vivere, 
quando  incipit  ex  se  motum  habere ;  et  tandiu 
iudicatur  animal  vivere ,  quandiu  talis  motus  in 


*  De  Plantis  (in 
ter  opp.  Arist.) 
iib.  I,  cap.  I. 


eo   apparet;  quando  vero  iam  ex  se  non  habet 

aliquem   motum,   sed  movetur  tantum  ab  aho, 

tunc   dicitur  animal  mortuum,  per  defectum  vi- 

tae.  Ex  quo  patet  quod  illa  proprie  sunt  viventia, 

quae  seipsa  secundum  aliquam  speciem  motus '  ^ 

movent;  sive  accipiatur  motus  proprie,  sicut  mo- 

tus  dicitur  actus  imperfecti,  idest  existentis  in  po- 

tentia;  sive  motus  accipiatur  communiter,  prout 

motus   dicitur  ^  actus   perfecti,   prout  intelligere  ^ 

et   sentire    dicitur   moveri ,    ut   dicitur  in    III   de 

Anima  *.  Ut  sic  viventia  dicantur  quaecumque  se  *  cap.  iv,  n.  9; 

.  1  ^  ,  .  ^         ,.  T  VII,  i;  s.Th.lect. 

agunt   ad   motum  vel   operationem   ahquam:  ea  ix,  xn.  -  cf.  nb. 

^  ■•■  ,11.  cap.  XI,  n.ii; 

vero  in   quorum  natura  non  est  ut  se  agant  ad  s.Th.  lect.  xxin, 
aliquem  motum   vel   operationem,  viventia   dici 
non  possunt,  nisi  per  aliquam  similitudinem. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  verbum  illud 
Philosophi  potest  intelligi  vel  de  motu  primo, 
scilicet  corporum  caelestium;  vel  de  motu  com- 
muniter  ".  Et  utroque  modo  motus  dicitur  quasi  1 

vita  corporum  naturalium,  per  similitudinem;  et 
non  per  proprietatem.  Nam  motus  caeli  est  in 
universo   corporalium   naturarum  *,  sicut  motus  " 

cordis  in  animali,  quo  conservatur  vita.  Similiter 
etiam  quicumque  motus  naturalis  hoc  modo  se 
habet  ad  res  naturales,  ut  quaedam  similitudo 
vitalis  operationis.  Unde,  si  totum  universum  cor- 
porale  esset  unum  animal,  ita  quod  iste  motus 
esset  a  movente  intrinseco,  ut  quidam  posuerunt, 
sequeretur  quod  motus  esset  vita  omnium  natu- 
ralium  corporum. 

Ad  secundum  dicendum  quod  corporibus  gravi- 
bus  et  levibus  non  competit  moveri,  nisi  secun- 
dum  quod  sunt  extra  dispositionem  suae  naturae, 
utpote  cum  sunt  extra  locum  proprium :  cum 
enim  sunt  in  loco  proprio  et  naturali,  quiescunt. 
Sed  plantae  et  aliae  res  viventes  moventur  motu 
vitali,  secundum  hoc  quod  sunt  in  sua  disposi- 


a)  motum.  -  motu  ACDEGa;  similiter  mox  vita. 

P)  habeant.  -  in  se  addunt  codices. 

f)  vivae,  -  vivere  ACDEF. 

8)  vivere.  -  Om.  ABCDE. 

e)  aliquam  speciem  motus.  —  aliquem  motum  B. 

SU3ISIAE  Theol.  D.  Thomae  T.  I. 


^)  dicitur.  -  etiam  addunt  ACEFG.  -  Pro  dicitur  moveri,  moveri 
dicuntur  B. 

r))  communiter.  -  dictum  addit  B. 

8)  in  universo  corporalium  naturarum.  -  in  universo  corporum 
naturalium  BpD. 

29 


I 


•Cap. 

S.  Tn.  lect.  viii. 


.IV,  n.  7.  - 


X 

\ 


226 


QUAESTIO  XVIII,  ARTICULUS  II 


tione  naturali,  non  autem '  in  accedendo  ad  eam 
vel  in  recedendo  ab  ea:  imo  secundum  quod  re- 
cedunt  a  tali  motu ,  recedunt  a  naturali  disposi- 
tione.  -  Et  praeterea,  corpora  gravia  et  levia  mo- 
ventur  a  motore  extrinseco,  vel  generante,  qui 
dat  formam,  vel  removente  prohibens,  ut  dicitur 
in  VIII  Physic.  *:  et  ita  non  movent  seipsa,  sicut 
corpora  viventia  ". 

Ad  TERTiUM  DiCENDUM  quod  aquae  vivae  ^  dicun- 


tur,  quae  habent  continuum  fluxum :  aquae  enim 
stantes,  quae  non  continuantur  ad  principium  con- 
tinue  fluens,  dicuntur  mortuae,  ut  aquae  cister- 
narum  et  lacunarum.  Et  hoc  dicitur  per  simili- 
tudinem :  inquantum  enim  videntur  se  movere, 
habent  similitudinem  vitae.  Sed  tamen  non  est 
in  eis  vera  ratio  vitae:  quia  hunc  motum  non  ha- 
bent  a  seipsis  -",  sed  a  causa  generante  eas;  sicut 
accidit  circa  motum  aliorum  gravium  et  levium. 


i)  autent.  -  Oin.  codices. 

x)  et  ita...  viventia.  -  Om.  ACEpF. 


X)  vivae.  -  vivere  B. 

fj.)  a  seipsis.  —  ex  seipsis  ACDEFG. 


Oommentaria  Cardinalis  Caietani 


T 


ITULUS  clarus.  -  In   corpore,  una   conclusio  responsiva 

quaesito :  Illa  proprie  sunt  viventia,  quae  seipsa  secun- 
dum  aliquam  speciem  motus  movent. 

Haec  conclusio  primo  probatur;  deinde  explanatur.  Pro- 
batio  est :  Differentia  viventium  a  non  viventibus,  ex  mani- 
feste  viventibus  sumenda  est :  ergo  ex  vita  animalium :  ergo 
ex  eo  in  quo  primo  raanifestatur  vita,  et  in  quo  ultimo 
remanet :  ergo  ex  movere  seipsum.  Ergo  illa  proprie  sunt 
viventia,  quae  seipsa  secundum  speciem  aliquam  motus 
movent.  -  Prima  consequentia  probatur  auctoritate  libri  de 
Vegetabilibus.  Tertia  autem  probatur:  quia  tandiu  iudica- 
tur  animal  vivere,  quandiu  ex  eo  motus  apparet,  etc. 

Explanatur  vero,  quoad  terminos,  dicendo  quod  ly  motus 
communiter  sumitur.  Et  ab  opposito:  quia  quae  non  se 
agunt,  nonnisi  similitudinarie  vivere  dicuntur. 

II.  In  responsione  ad  secundum,  adverte  quod  non  in- 


tendit  littera  limitare  conclusionem  iam  probatam ,  quasi 
addenda  fuisset  haec  particula,  scilicet,  in  sua  naturali  dispo- 
sitione :  sed  intendit  quod  ex  ista  differentia,  scilicet  quod 
gravia  et  levia  non  movent  se  in  sua  naturali  dispositione, 
viventia  autem  sic,  habetur  quod  illis  non  convenit  abso- 
lute  movere  se,  sed  viventibus  tantum ;  propterea  quia  hinc 
manifestatur  quod  motus  illorum  per  se  spectat  ad  acces- 
sum  ad  perfectionem  naturalem,  et  consequenter  spectat 
ad  compleraentum  generationis  ipsorum.  Et  quia  nihil  ge- 
nerat  se,  sed  ab  eo  a  quo  generatur,  completur  suum  ge- 
nerari,  ideo  motus  gravium  et  leviura  generanti  attribuitur. 
In  motu  autem  viventium  manifeste  patet  nihii  horum  in- 
veniri.  Et  propterea  sola  viventia  seipsa  movent.  -  Et  haec 
sunt  valde  notanda  in  materia  de  motu  gravium  et  levium: 
quoniam  subtiiissima  et  clarissima  ratio  eorum  motus  hinc 
habetur. 


ARTICULUS  SECUNDUS 

UTRUM  VITA  SIT  QUAEDAM  OPERATIO 

Infra,  qu.  Liv,  art.  i,  ad  2;  III  Sent.,  dist.  xxxv,  qu.  i,  art.  i,  ad   i;  IV,  dist.  xlix,  qu.  i,  art.  2,  qu*  3; 
I  Cont.  Gent.,  cap.  xcvni;  De  Div.  Nom.,  cap.  vi,  lect.  i. 


*  Cai 
S.T 


ip.  II 
h.  U. 


n.  2.  - 
Uct.  ui. 


rAo    SECUNDUM    sic    PROCEDiTUR.    Vidctur 

quod  vita  sit  quaedam  operatio.  Nihil 

enim   dividitur  nisi  per  ea  quae   sunt 

(Sui   generis.    Sed  vivere   dividitur   per 

operationes  quasdam,  ut  patet  per  Philosophum 

in  II  libro  de  Anima  *,  qui  distinguit  vivere  per 

quatuor,  scilicet  alimento  uti,  sentire,  moveri  se- 

cundum  locum,  et  intelligere.  Ergo  vita  est  ope- 

ratio  quaedam. 

2.  Praeterea,  vita  activa  dicitur  alia  esse  a 
contemplativa.  Sed  contemplativi  ab  activis  non 
diversificantur  nisi  secundum  operationes  quas- 
dam.  Ergo  vita  est  quaedam  operatio. 

3.  Praeterea,  cognoscere  Deum  est  operatio 
quaedam.  Haec  autem  est  vita,  ut  patet  per  iilud 
loan.  XVII  *:  Haec  est  aiitem  *  vita  aeterna,  tit  co- 
gnoscant  te  solum  veriim  Deum.  Ergo  vita  est 
operatio. 

Sed  contra  est  quod  dicit  Philosophus,  in  II 
de  Anima  *:  vivere  viventibus  est  esse. 

Respondeo  dicendum  quod,  sicut  ex  dictis*  patet, 
intellectus  noster,  qui  proprie  est  cognoscitivus 
*  D.  752.  quidditatis  rei  ut  proprii  obiecti  *,  accipit  a  sensu, 

cuius  propria   obiecta  sunt  accidentia   exteriora. 


•  Vers.  3. 
a 


•  Cap.  IV,  n.  4.. 
-  S.Th.  Icct.  VII. 
•Qu.xvii,  art.i,  3. 


Et  inde  est  qubd  ex  his  quae  exterius  apparent 
de  re,  devenimus  ad  cognoscendam  essentiam 
rei.  Et  quia  sic  nominamus  aliquid  sicut  cogno- 
scimus  illud,  ut  ex  supradictis  *  patet,  inde  est  •  qu. xm,  an. 
quod  plerumque  a  proprietatibus  exterioribus  im- 
ponuntur  nomina  ad  significandas  essentias  re- 
rum.  Unde  huiusmodi  nomina  quandoque  acci- 
piuntur  proprie  pro  ipsis  essentiis  rerum,  ad  quas 
significandas  principaliter  sunt  imposita:  aliquando 
autem  sumuntur  pro  proprietatibus  a  quibus  im- 
ponuntur,  et  hoc  minus  proprie.  Sicut  patet  quod 
hoc  nomen  corpus  impositum  est  ad  significan- 
dum  quoddam  genus  substantiarum,  ex  eo  quod 
in  eis  inveniuntur  tres  dimensiones :  et  ideo  ali- 
quando  ponitur  hoc  nomen  corpus  ad  signifi- 
candas  tres  dimensiones,  secundum  quod  corpus 
ponitur  species  Quantitatis. 

Sic  ergo  dicendum  est  et  de  vita.  Nam  vitae 
nomen  ^  sumitur  ex  quodam  exterius  apparenti  P 

circa  rem,  quod  est  movere  seipsum :  non  tamen 
est  impositum  hoc  nomen  ad  hoc  significandum, 
sed  ad  significandam  substantiam  cui  convenit 
secundum  suam  naturam  movere  seipsam,  vel 
agere  se  quocumque  modo  ad  operationem.   Et 


o)  autem. 
verum. 


Omittunt   codices   et   editio  a.   Item   omittunt  soIudi 


^)  vitae  nomeii. 
men  ceteri. 


hoc  nomcn  vitae  F,  hoc  nomen  vita  G,  hoc  no- 


QUAESTIO  XVIII,  ARTICULUS  III 


227 


*  Cap.  IX,  n 
S.  Tfi.  lect.  XI. 


7-- 


Ibid.  n.  9. 


secundum  hoc,  vivere  nihil  aliud  est  quam  esse 
in  tali  natura:  et  vita  significat  hoc  ipsum,  sed  ^ 
in  abstracto ;  sicut  hoc  nomen  cursus  significat 
ipsum  currere  in  abstracto.  Unde  vivum  non  est 
praedicatum  accidentale,  sed  substantiale.  -  Quan- 
doque  tamen  vita  sumitur  minus  proprie  pro  ope- 
rationibus  vitae,  a  quibus  nomen  vitae  assumiturj; 
sicut  dicit  Philosophus,  IX  Ethic.  *,  quod  vivere 
principaliter  est  sentire  vel  intelligere. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  Philosophus  ibi  ^ 
accipit  vivere  pro  operatione  vitae.  -  Vel  dicen- 
dum  est  melius ,  quod  sentire  et  intelligere ,  et 
huiusmodi,  quandoque  sumuntur  pro  quibusdam 
operationibus ;  quandoque  autem  pro  ipso  esse 
sic  operantium.  Dicitur  enim  IX  Ethic.  *,  quod 
esse  '■  est  sentire  vel  intelligere,  idest  habere  na- 
turam  ad  sentiendum  vel  intelligendum.  Et  hoc 
modo  distinguit  Philosophus  vivere  per  illa  qua- 
tuor.  Nam  in  istis  inferioribus  quatuor  ^  sunt 
genera  viventium.  Quorum  quaedam  habent  na- 
turam  solum  ad  utendum  alimento,  et  ad  con- 
sequentia,  quae  sunt  augmentum  et  generatio ; 
quaedam  ulterius  ad  sentiendum,  ut  patet  in  ani- 


malibus  immobilibus,  sicut  sunt  ostrea ;  quaedam 
vero,  cum  his,  ulterius  ad  movendum  se  secun- 
dum  locum,  sicut  animalia  perfecta,  ut  quadru- 
pedia  et  volatilia  et  huiusmodi  ";  quaedam  vero 
ulterius  ad  intelligendum,  sicut  homines. 

Ad  secundum  dicendum  quod  opera  vitae  di- 
cuntur,  quorum  principia  sunt  in  operantibus,  ut 
seipsos  inducant  in  tales  operationes.  Contingit 
autem  aliquorum  operum  inesse  hominibus  non 
solum  principia  naturalia,  ut  sunt  potentiae  na- 
turales;  sed  etiam  quaedam  superaddita,  ut  sunt 
habitus  inclinantes  ad  quaedam  operationum  ge- 
nera  quasi  per  modum  naturae,  et  facientes  illas 
operationes  esse  delectabiies.  Et  ex  hoc  dicitur, 
quasi  per  quandam  similitudinem,  quod  illa  ope- 
ratio  quae  est  homini  delectabilis ,  et  ad  quam 
inclinatur,  et  in  qua  conversatur,  et  ordinat  vitam 
suam  ad  ipsam,  dicitur  vita  hominis :  unde  quidam 
dicuntur  agere  vitam  luxuriosam,  quidam  vitam 
honestam.  Et  per  hunc  modum  vita  contempla- 
tiva  ab  activa  *  distinguitur.  Et  per  hunc  etiam 
modum  cognoscere  Deum  dicitur  vita  aeterna. 

Unde  patet  solutio  ad  terfium. 


Y)  sed.  -  Om.  ACE. 
S)  ibi.  -  Om.  ABCDE. 
t)  esse.  -  vivere  P. 


melius  om.  B. 


C)  quatuor.  -  Om.  ABCEpD. 

7))  et  huiusmodi.  -  Om.  B.  -  Pro  sicut,  scilicet  ACDEFGpB  et  ed.  a. 

9)  contemplativa  ab  activa.  -  activa  a  contemplativa  codices. 


Commentaria  Cai'dinalis  Caietani 


TITULUS  clarus  est.  -  In  corpore,  una  conclusio  respon- 
siva  quaesito :  Vita  proprie  est  esse  substantiale;  minus 
proprie  vero  est  operatio. 

Haec  conclusio,  quoad  utramque  partem,  simul  probatur 
sic.  Intellectus  noster  accipit  a  sensu :  ergo  ex  his  quae 
apparent  exterius  de  re,  cognoscimus  essentiam :  ergo  ple- 
rumque  ex  proprietatibus  exterioribus  imponuntur  nomina 
ad  significandas  essentias  rerum:  ergo  huiusmodi  nomina 
quandoque  accipiuntur  proprie,  pro  ipsis  essentiis;  et  mi- 
nus  proprie,  pro  proprietatibus  a  quibus  imponuntur :  ergo 
vitae  nomen  sumitur  proprie  pro  substantia  cuius  naturae 
convenit  movere  se ,  et  minus  proprie  pro  operatione  vi- 
tali :  ergo  vivere  proprie  nihil  aliud  est,  quam  esse  in  tali 
natura:  ergo  vita  significat  hoc  ipsum:  ergo  vivum  non  est 
praedicatum  accidentale,  sed  substantiale.  Ergo,  de  primo 


ad  ultimum,  vita  proprie  est  esse  substantiale ;  minus  pro- 
prie  est  operatio.  -  Prima  consequentia,  secundum  duo 
clausa  in  consequente,  scilicet  exteriora  et  quidditas ,  ex 
duobus  in  antecedente  clausis,  scilicet  intellectu  et  sensu, 
probatur:  primum  est,  quia  intellectus  est  cognoscitivus 
quidditatis  rei;  secundum  vero  est,  quia  accidentia  exteriora 
sunt  propria  sensus.  Secunda  consequentia  probatur:  quia 
sicut  cognoscimus ,  sic  nominamus.  Tertia  declaratur  in 
hoc  nomine  corpus ,  respectu  Substantiae  et  Quantitatis. 
Quarta  probatur:  quia  vitae  nomen  sumitur  ex  exterius 
apparente,  scilicet  movere  se,  etc.  Quinta  per  se  nota  relin- 
quitur.  Sexta  probatur :  quia  vita  non  differt  a  vivere,  nisi 
penes  modum  significandi,  scilicet  in  abstracto.  Et  declaratur 
exemplo  cursus.  Septima  est  per  se  nota.  -  Et  confirmatur 
nihilominus  secunda  pars  conclusionis,  auctoritate  IX  Ethic. 


Art. 


^f 


.  IV,  n.  3. 
.  lect.  vu. 


ARTICULUS  TERTIUS 

UTRUM   DEO    CONVENIAT    VITA 

I  Cont.  Gent.,  cap.  xcvii,  xcviii;  IV,  cap.  xi;  in  loan.,  cap.  xiv,  lect.  11;  XII  Metaphys.,  lect.  viii. 


►D  TERTiUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 

Deo  non   conveniat  vita.    Vivere  enim 

'dicuntur  aiiqua  secundum  quod  movent 

^seipsa,  ut  dictum  est  *.  Sed  Deo   non 

competit  moveri.  Ergo  neque  vivere. 

2.  Praeterea,  in  omnibus  quae  vivunt,  est  acci- 
pere  aliquod  vivendi  principium:  unde  dicitur  in 
II  de  Anima  *,  quod  anima  est  viventis  corporis 
causa  et  principium.  Sed  Deus  non  habet  aliquod 
principium.  Ergo  sibi  non  competit  vivere. 

3.  Praeterea,  principium  "  vitae  in  rebus  vi- 
ventibus  quae  apud  nos  sunt,  est  anima  vegeta- 


bilis,  quae  non  est  nisi  in  rebus  corporalibus.  Ergo 
rebus  incorporalibus  non  competit  vivere. 

Sed  contra  est  quod  dicitur  in  Psalmo  lxxxiii  *: 
cor  meum  et  caro  mea  exultaverunt  in  Deum 
vivum. 

Respondeo  dicendum  quod  vita  maxime  pro- 
prie  ^  in  Deo  est.  Ad  cuius  evidentiam,  conside- 
randum  est  quod,  curti  vivere  dicantur  aliqua  se- 
cundum  quod  operantur  ex  seipsis,  et  non  quasi 
ab  aliis  mota;  quanto  perfecfius  compefit  hoc 
alicui ,  tanto  perfectius  in  eo  invenitur  vita.  In 
moventibus  autem  et  motis  tria  per  ordinem  in- 


Vers.  3. 


o)  principium.  -  primum  principium  codiceg. 


§)  proprie.  -  et  proprie  B. 


228 


QUAESTIO  XVIII,  ARTICULUS  III 


veniuntur.  Nam  primo ,  finis  movet  agentem ; 
agens  vero  principale  est  quod  per  suam  formam 
agit;  et  hoc  ^  interdum  agit  per  aliquod  instru- 
mentum,  quod  non  agit  ex  virtute  suae  formae, 
sed  ex  virtute  principalis  agentis;  cui  instrumento 
competit  sola  executio  actionis. 

Inveniuntur  igitur  quaedam,  quae  movent  se- 
ipsa,  non  habito  respectu  ad  formam  vel  finem, 
quae  inest  eis  a  natura,  sed  *  solum  quantum  ad 
executionem  motus :  sed  forma  per  quam  agunt, 
et  finis  propter  quem  agunt,  determinantur  eis  a 
natura.  Et  huiusmodi  sunt  plantae,  quae  secun- 
dum  formam  inditam  eis  a  natura,  movent  se- 
ipsas  secundum   augmentum  et  decrementum. 

Quaedam  vero  ulterius  movent  seipsa,  non  so- 
lum  habito  respectu  ad  executionem  motus,  sed 
etiam  quantum  ad  formam  quae  est  principium 
motus,  quam  per  se  acquirunt.  Et  huiusmodi  sunt 
animalia,  quorum  motus  principium  est  forma 
non  a  natura  indita,  sed  per  sensum  accepta. 
Unde  quanto  perfectiorem  sensum  habent,  tanto 
perfectius  movent  seipsa.  Nam  ea  quae  non  ha- 
bent  nisi  sensum  tactus  %  movent  solum  seipsa 
motu  dilatationis  et  constrictionis,  ut  ostrea,  pa- 
rum  excedentia  motum  plantae.  Quae  vero  ha- 
bent  virtutem  sensitivam  perfectam ,  non  solum 
ad  cognoscendum  coniuncta  et  ^  tangentia ,  sed 
etiam  ad  cognoscendum  distantia,  movent  seipsa 
in  remotum  motu  processivo. 

Sed  quamvis  huiusmodi  animalia  formam  quae 
est  principium  motus,  per  sensum  accipiant,  non 
tamen  per  seipsa  "  praestituunt  sibi  finem  suae 
operationis,  vel  sui  motus ;  sed  est  eis  inditus  a 
natura,  cuius  instinctu  ad  aliquid  agendum  mo- 
ventur  per  formam  sensu  apprehensam.  Unde  su- 
pra  talia  *  animalia  sunt  illa  quae  movent  seipsa, 
etiam  habito  respectu  ad  finem,  quem  sibi  prae- 
stituunt.  Quod  quidem  non  fit  nisi  per  rationem 
et  intellectum,  cuius  est  cognoscere  proportionem 
finis  et  eius  quod  est  ad  finem,  et  unum  ordinare 
in  alterum.  Unde  perfectior  modus  vivendi  est 
eorum  quae  habent  intellectum :  haec  enim  per- 
fectius  movent  seipsa.  Et  huius  est  signum,  quod 
in  uno  et  eodem  homine  virtus  intellectiva  movet 
potentias  sensitivas;  et  potentiae  sensitivae  per 
suum  imperium '  movent  organa,  quae  exequun- 
tur  motum.  Sicut  etiam  in  artibus,  videmus  quod 
ars  ad  quam  pertinet  usus  navis,  scilicet  ars  gu- 


•  S.Th.  lect.viii 
-  Did.  lib.  XI 
cap.  vii,  n.  7. 


■  S.Th.lect.viii 
-  Did.  lib.  VIII 
cap.  viii,  n.  9. 


bernatoria,  praecipit  ei  quae  inducit  formam  na- 
vis:  et  haec  praecipit  illi  quae  habet  executionem 
tantum,  in  disponendo  materiam. 

Sed  quamvis  intellectus  noster  ad  aliqua  se 
agat,  tamen  aliqua  sunt  ei  praestituta  a  natura; 
sicut  sunt  prima  principia ",  circa  quae  non  potest 
aliter  se  habere,  et  ultimus  finis,  quem  non  potest 
non  velle.  Unde,  licet  quantum  ad  aliquid  moveat 
se,  tamen  oportet  quod  quantum  ad.aliqua  ab 
alio  moveatur.  Illud  igitur  cuius  sua  natura  est 
ipsum  eius  intelligere,  et  cui  '-  id  quod  naturaliter 
habet,  non  determinatur  ab  alio,  hoc  est  quod 
obtinet  summum  gradum  vitae.  Tale  autem  est 
Deus.  Unde  in  Deo  maxime  est  vita.  Unde  Phi- 
losophus,  in  XII  Metaphys.  *,  ostenso  quod  Deus 
sit  intelligens,  concludit  quod  habeat  vitam  perfe- 
ctissimam  et  sempiternam :  quia  intellectus  eius 
est  perfectissimus,  et  semper  in  actu. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod,  sicut  dicitur  in 
IX  Metaphys.*,  duplex  est  actio:  una,  quae  transit 
in  exteriorem  materiam,  ut  calefacere  et  secare ; 
alia,  quae  manet  in  agente,  ut  intelligere,  sentire 
et  velle.  Quarum  haec  est  differentia:  quia  ^  prima  v- 

actio  non  est  perfectio  agentis  quod  movet,  sed 
ipsius  moti ;  secunda  autem  actio  est  perfectio 
agentis.  Unde,  quia  motus  est  actus  mobilis,  se- 
cunda  actio,  inquantum  est  actus  '  operantis,  di-  v 

citur  motus  eius;  ex  hac  similitudine,  quod,  sicut 
motus  est  actus  mobilis,  ita  huiusmodi  actio  est 
actus  ^  agentis ;  licet  motus  sit  actus  imperfecti,  5 

scilicet  existentis  in  potentia,  huiusmodi  autem 
actio  est  actus  perfecti,  idest  existentis  in  actu, 
ut  dicitur  in  III  de  Anima  *.  Hoc  igitur  modo  quo  s*t&' llct^xl; 
intelligere  est  motus,  id  quod  se  intelligit,  dicitur 
se  movere.  Et  per  hunc  modum  etiam  Plato  po- 
suit  *  quod  Deus  movet  seipsum :  non  eo  modo 
quo  motus  est  actus  imperfecti. 

Ad  secundum  dicendum  quod,  sicut  Deus  est 
ipsum  suum  esse  et  suum  intelligere ,  ita  est ' 
suum  vivere.  Et  propter  hoc,  sic  vivit,  quod  non 
habet  vivendi  principium. 

Ad  tertium  dicendum  quod  vita  in  istis  inferio- 
ribus  recipitur  in  natura  corruptibili  ",  quae  in- 
diget  et  generatione  ad  conservationem  speciei, 
et  alimento  ad  conservationem  individui.  Et  pro- 
pter  hoc,  in  istis  inferioribus  non  invenitur  vita 
sine  anima  vegetabili.  Sed  hoc  non  habet  locum 
in  rebus  incorruptibilibus  p. 


'   Phaedri   cap, 

XXIV. 


Y)  hoc.  -  scilicet  agens  principale  addit  B. 

3)  non  habito  ...  sed,  -  Om.  codices.  FG  insuper  om.  solum . . . 
motus. 

e)  nisi  sensum  tactus.  -  nisi  sensus  tactus  ACEF.  -  Pro  movent 
solum  seipsa,  moventur  solum  infra  seipsa  PGab,  moventur  solum  in 
seipsa  F. 

iT)  et.  -  Om.  codices. 

>))  seipsa.  -  istum  sensum  B. 

0)  talia.  -  alia  codices. 

i)  imperium.  -  scilicet  intellective  addit  B. 


X)  principia.  -  a  quibus  detcrminatur  intellectus  ita  quod  non  po- 
test  non  assentire  eis  addit  B. 

X)  cui.  -  Om.  ABCDEFai.  -  Pro  determinatur,  determinari  ACDE.- 
Pro  hoc  est  quod,  hoc  quidem  ABCDE. 

[n)  quia.  -  quod  FG. 

v)  actus.  -  actio  ABCDE. 

5)  actus.  -  actio  ABCE.  ^ 

0)  est.  -  et  Vab. 

t:)  corruptibili.  -  corporali  B.  -  et  om.  FG. 

p)  incorruptibilibus.  -  incorporalibus  B. 


Commen.taria  Oardinalis  Caietani 


IN  titulo,  conveniat  intelligitur  formaliter:  nam  virtualiter 
Deo  vitae  perfectionem  convenire,  in  qu.  rv  *  probatum  est. 
II.  In  corpore,  una  conclusio  responsiva  quaesito :  Vita 
maxime  proprie  in  Deo  est.  -  Ubi,  antequam  probetur,  nota 
quod  Auctor   aliud   quaerit,    et  aliud  respondet.    Quaerit 


enim  simplicem  quaestionem  an  est  de  vita  Dei:  respondet 
autem  de  eminentissimo  modo  vivendi.  Fecit  autem  hoc, 
quoniam  Deum  vivere,  ex  supradictis  satis  constabat,  cum 
declaratum  iam  sit  *  ipsum  esse  intellectualis  naturae :  sed 
quomodo  vivat,  ex  propriis  ostendendum  erat. 


Qu.  xiv,  art.  i. 


QUAESTIO  XVIII,  ARTICULUS  IV 


22g 


Probatur  ergo  sic.  Vivere  dicuntur  aliqua  inquantum 
operantur  ex  seipsis,  non  quasi  ab  aliis  mota:  ergo  quanto 
perfectius  hoc  convenit  alicui ,  tanto  perfectius  in  eo  in- 
venitur  vita:  ergo  moventia  se  quoad  finem,  formam  et 
executionem ,  perfectius  vivunt  quam  moventia  se  quoad 
formam  et  executionem  tantum;  et  haec,  quam  moventia 
se  tantum  quoad  executionem :  ergo  illud  cuius  natura  est 
ipsum  esse  et  inteUigere,  et  id  quod  naturaliter  habet,  non 
determinatur  sibi  ab  alio,  obtinet  summum  vitae  gradum : 
ergo  in  Deo  maxime  est  vita. 

Ad  evidentiam  secundae  consequentiae,  quia  comparatio 
intelligi  non  potest,  nisi  gradus  comparatorum  ostendatur, 
littera  graduat  moventia  se,  et  ex  ipsa  graduatione  necessi- 
tatem  consequentiae  ostendit.  Duo  ergo  facit:  primo,  osten- 
dit  ea  ex  quibus  graduantur  viventia ;  secundo,  tres  gradus 
viventium  ordinat.  Tria  autem  sunt  ex  quibus  moventia 
se  graduantur,  scilicet  finis,  forma  et  executio.  Et  pro- 
pterea  aliqua  movent  se  ad  executionem  tantum :  aliqua 
ad  executionem  et  formam ;  et  haec  perfectius  movent  se : 
aliqua  ad  executionem  et  formam  et  iinem ;  et  haec  per- 
fectissime.  In  primo  ordine  sunt  plantae,  ut  patet  ex  motu 
augmenti.  In  secundo  sunt  animalia,  ut  patet  ex  eo  quod 
principium  motus  eorum  non  est  forma  a  natura  indita, 
sed  per  sensum  accepta :  et  ratione  latitudinis  in  ipsis  ani- 
malibus  inventae,  scilicet  quod  quanto  perfectius  sentiunt, 
tanto  perfectius  movent  seipsa;  quod  manifestatur  in  dif- 
ferenti  motione  animalium  perfectorum  et  imperfectorum. 
In  tertio  sunt  intellectum  habentia.  Quod  probatur:  quia 
soHus  rationis  ac  intellectus  est  cognoscere  proportionem 
finis  et  eius  quod  est  ad  finem,  unumque  in  alterum  or- 
dinare;  ergo  et  praestituere  sibi  finem.  Et  declaratur  signo 
eminentia  huius  vitae,  ex.  eo  quod  in  uno  et  eodem  ho- 
raine  pars  intellectiva  movet  potentias  sensitiyas ,  et  per 
illas  corporalia  organa.  Confirmaturque  exemplo  in  arti- 
ficialibus. 

Pro  tertia  autem  consequentia,  ponit  littera  in  supremo 


.1,6. 


vivendi  gradu  latitudinem;  et  sic  summum  in  eo  declarat. 
Moventium  ergo  se  ad  executionem,  formam  et  finem, 
alia  movent  se  quoad  quaedam ,  quaedam  vero  ab  alio 
sortiuntur:  alia  movent  se  quoad  omnia,  idest  ita  quod 
nihil  ab  aHo  habent.  In  primo  ordine  sunt  intellectus  creati: 
in  secundo  vero  Deus  ipse.  Et  primum  probatur  in  intel- 
lectu  nostro :  quoad  intellectum  quidem,  quia  praestituta 
sunt  ei  prima  principia ;  quoad  voluntatem  vero ,  quia 
praestitutus  est  ei  ultimus  finis,  quem  non  potest  non  velle. 
Cetera  sunt  nota.  Et  confirmatur  processus  ex  processu 
Aristotelis,  XII  Metaphys. 

III.  Circa  secundum  vivendi  gradum  dubium  occurrit, 
quomodo  verum   sit   quod  animalia   per   seipsa    acquirant 
formam  qua  se  movent.  Sensus  enim,  ut  in  WdeAnima*  c*?^^*''-' 
dicitur,  est  potentia  passiva  a  sensibili,  et  sentire  in  pati   n.k'  '  ''^*'''^' 
consistit :   ergo  animalia  ad  habendam  formam  sensibilem 

pure  passive  concurrunt :  non  ergo  acquirunt  eam  per 
seipsa. 

IV.  Ad  hoc  breviter,  vere  tamen  (quia  non  est  hic  locus 
proprius  huius  materiae),  dicitur  quod,  licet  ad  habendam 
formam  sensibilem  in  genere  entium  ,  seu  medio  modo 
inter  potentiam  et  actum,  sensus  exterior  concurrat  pure 
passive ;  ad  habendam  tamen  eam  in  genere  cognoscibilium, 
seu  in  actu  simpliciter,  seu  puro ,  sensus  etiam  exterior 
concurrit  non  solum   passive,    sed  etiara   active.   Et  ratio 

est,  quia   anima,  ut  in  II  de  Anima  *  dicitur ,  est    causa   'Cap.  iv,  n.  6. 

effectiva  illius  alterationis  in  qua  consistit  sentire;  seu,  et 

in  idem  redit,  illius  alterationis  quae  est  sentire.    Constat 

autem  quod  sentire  non  est  pati  a  sensibili  (quoniam  etiam 

diaphanum  videret) :  sed  est  pati  vitaliter  a  sensibili.  Hoc 

autem  est  sensum  esse  actu  ipsum  sensibile  ut  sic,  ut  ex 

dictis  in  qu.  xiv  *  patet.  Igitur  animal  habet  formam  sen-  '  ^rt.  i,  2. 

sibilem  et  ab  alio,  et  facit  eam  in  se.  Et  propterea  optime 

in  littera  dicitur  quod  movet  se  quoad  formam,  et  acquirit 

eam  per  seipsum,  etc.  -  Et  haec  bene  nota,  ut  scias  diversa 

et  Aristotelis  et  sancti  Thomae  dicta  sane  intelligere. 


ARTICULUS  QUARTUS 

UTRUM   OMNIA   SINT   VITA   IN   DEO 
IV   Cont.   Gent.,  cap,  xiii;  De  Verit.,  qu.  iv,  art.  8;  in  loan.,  cap.  i,  lect.  11. 


Vers.  28. 


Cap.  XXIX. 


>D  QUARTUM  sic  PROCEDITUR.  Videtur  quod 

non  omnia  sint  vita  in  Deo.  Dicitur  enim 

^Act.  XVII  *:  m  ipso  vivimus ,   movemiir 

)^t't  siimiis.  Sed  non  omnia  in  Deo  sunt 

motus.  Ergo  non  t)mnia  in  ipso  sunt  vita. 

2.  Praeterea,  omnia  sunt  in  Deo  sicut  in  pri^ 
mo  exemplari.  Sed  exemplata  debent  conformari 
exemplari.  Cum  igitur  non  omnia  vivant  in  se- 
ipsis,  videtur  quod  non  omnia  in  Deo  sint  vita. 

3.  Praeterea,  sicut  Augustinus  dicit  in  libro 
de  Vera  Relig.  *,  substantia  vivens  est  melior 
qualibet  substantia  non  vivente.  Si  igitur  ea  quae 
in  seipsis  non  vivunt,  in  Deo  sunt  vita,  videtur 
quod  verius  sint  res  in  Deo  quam  in  seipsis. 
Quod  tamen  videtur  esse  "■  falsum ,  cum  in  se- 
ipsis  sint  in  actu,  in  Deo  vero  in  potentia. 

4.  Praeterea,  sicut  sciuntur  a  Deo  bona,  et  ea 
quae  fiunt  secundum  aliquod  tempus;  ita  mala, 
et  ea  quae  Deus  potest  facere,  sed  nunquam 
fiunt.  Si  ergo  omnia  ^  sunt  vita  in  Deo ,  inquan- 
tum  sunt  scita  ab  ipso,  videtur  quod  etiam  mala, 

.  et  quae  ''  nunquam  fiunt,  sunt  vita  in  Deo,  inquan- 


tum  sunt  Scita  ab  eo  ".  Quod  videtur  inconve- 
niens. 

Sed  contra  est  quod  dicitur  loan.  i  *:  qiiod 
factiim  est,  in  ipso  vita  erat.  Sed  omnia  praeter 
Deum  facta  sunt.  Ergo  omnia  in  Deo  sunt  vita. 

Respondeo  dicendum  quod,  sicut  dictum  est  *, 
vivere  Dei  est  eius  intelligere.  In  Deo  autem  est 
idem  intellectus,  et  quod  intelligitur,  et  ipSUm  in- 
telligere  eius.  Unde  quidquid  est  in  Deo  ut  in- 
tellectum,  est  ipsum  vivere  vel  vita  eius.  Unde, 
cum  omnia  quae  facta  sunt  a  Deo,  sint  in  ipso 
ut  intellecta,  sequitur  quod  omnia  in  ipso  sunt 
ipsa  vita  divina. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  creaturae  in 
Deo  esse  dicuntur  dupliciter.  Uno  modo,  inquan- 
tum  continentur  et  conservantur  virtute  divina : 
sicut  dicimus  ea  esse  in  nobis,  quae  sunt  in  no- 
stra  potestate.  Et  sic  creaturae  dicuntur  esse  in 
Deo,  etiam  prout  sunt  in  propriis  naluris.  Et  hoc 
modo  intelligendum  est  verbum  Apostoli  dicen- 
tis,  in  ipso  vivimus,  movemur  et  sumus:  quia  et 
nostrum   vivere ,   et  nostrum    esse ,    et  nostrum 


Vers.  3,  4. 


Art.  pracc. 


a)  esse.  -  Om.  ABCDE. 

p)  omnia.  -  alia  ACDEF,  aliqua  BGab. 


Y)  et  quae.  -  quae  Pb. 

3)  inquantum  sunt  scita  ab  eo.  -  Om.  BUFGab;  pro  eo,  ipso  ACE. 


23q 


QUAESTIO  XVIII,  ARTICULUS  IV 


s  moveri  causantur  '  a  Deo.  Alio  modo  dicuntur 

res  esse  in  Deo  sicut  in  cognoscente.  Et  sic  sunt 
in  Deo  per  proprias  rationes,  quae  non  sunt  aliud 
in  Deo  ab  essentia  divina.  Unde  res,  prout  sic 
in  Deo  sunt,  sunt  essentia  divina.  Et  quia  essentia 
divina  est  vita,  non  autem  motus,  inde  est  quod 
res,  hoc  modo  loquendi,  in  Deo  non  sunt  motus, 
sed  vita. 

Ad  secundum  dicendum  quod  exemplata  oportet 

conformari  exemplari  secundum  rationem  formae, 

non  autem  secundum  modum  essendi.  Nam  alte- 

?  rius  modi  esse  habet  quandoque  forma  ^  in  exem- 

plari  et  in  exemplato:  sicut  forma  domus  in  mente 

artificis  habet  esse  immateriale  et  intelligibile,  in 

domo  autem  quae  est  extra  animam,  habet  esse 

materiale   et  sensibile.   Unde  et   rationes  rerum 

quae  in  seipsis  non  vivunt,  in  mente  divina  sunt 

vita,  quia  in  mente  divina  habent  esse  divinum. 

Ad'  tertium  dicendum  quod,  si  de  ratione  rerum 

naturalium  non  esset  materia,  sed  tantum  forma, 

omnibus  modis  veriori  modo  essent  res  naturales 

in  mente  divina  per  suas  ideas,  quam  in  seipsis. 

•  vide  Phaedo-  Propter  quod  et  Plato  posuit  *  quod  homo  sepa- 

maei  part.  II.     ratus  crat  vcrus  homo ,  homo  autem  matenalis 

est  homo  per  participationem.   Sed  quia  de  ra- 


tione  rerum  naturalium  est  materia ,  dicendum 
quod  res  naturales  verius  esse  habent  simpliciter 
in  mente  divina,  quam  in  seipsis:  quia  in  mente 
divina  habent  esse  increatum,  in  seipsis  autem 
esse  creatum.  Sed  esse  hoc,  utpote  homo  vel 
equus,  verius  habent  in  propria  natura  quam  in 
mente  divina:  quia  ad  veritatem  hominis  pertinet 
esse  materiale,  quod  non  habent  ''  in  mente  di- 
vina.  Sicut  domus  nobilius  esse  habet  in  mente 
artificis,  quam  in  materia:  sed  tamen  verius  di- 
citur  domus  quae  est  in  materia,  quam  quae  est 
in  mente ;  quia  haec  est  domus  in  actu,  illa  au- 
tem  "  domus  in  potentia. 

Ad  quartum  dicendum  quod,  licet  mala  sint  in 
Dei  scientia,  inquantum  sub  Dei  scientia  compre- 
henduntur,  non  tamen  sunt  in  Deo  sicut  creata 
a  Deo  vel  conservata  ab  ipso,  neque  sicut  ha- 
bentia  rationem  in  Deo  *:  cognoscuntur  enim  a 
Deo  per  rationes  bonorum.  Unde  non  potest  dici 
quod  mala  sint  vita  in  Deo.  Ea  vero  quae  se- 
cundum  nuUum  tempus  sunt,  possunt  dici  esse 
vita  in  Deo,  secundum  quod  vivere  nominat  in- 
telligere  tantum,  inquantum  intelliguntur  a  Deo: 
non  autem  secundum  quod  vivere  importat  prin- 
cipium  operationis. 


e)  nostrum  vivere...  causantur.  -  nostrum  esse  et  nostrum  vivere 
et  nostrum  moveri  (mori  CEpA)  causatur  {creatur  E)  codices;  crea- 
tur  etiam  ab. 


^)   quandoque  forma.  -  aliqua  forma  B,  forma  quandoque  Pfr; 
forma  om.  ed.  a. 

»1)  habent. - habet  CDGsAF  et  ed.  ^,  om.  pA;  quia...  divinaom.E. 
6)  autem.  -  autem  est  B,  est  ceteri,  om.  ed.  a. 


D.  713. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTULus  clarus.  -  In  corpore  una  conclusio,  responsiva 
quaesito  affirmative:  Omnia  in  Deo  sunt  vita  divina.  - 
Probatur.  In  Deo  idem  est  intellectus,  intellectum,  et  intel- 
ligere:  ergo  quidquid  est  in  Deo  ut  intellectum,  est  Dei  vita: 
ergo  omnia  in  Deo  sunt  vita  divina.  -  Prima  consequentia 
probatur:  quia  vivere  Dei  est  eius  intelligere.  Secunda  vero: 
quia  omnia  quae  facta  sunt,  in  ipso  sunt  ut  intellecta. 

Adverte  hic  primo  quod,  quia  perfecta  vitae  ratio  noa 
salvatur  nisi  in  rebus  quae  quandoque  fiunt,  ut  in  respon- 
sione  ad  quartum  patebit,  ideo  littera  quasi  limitavit  ly 
omnia  ad  omnia  facta,  idest,  quae  secundum  aliquod  tem- 
pus  facta  sunt,  fiunt  aut  fient.  -  Adverte  secundo  quod,  ut 
ex  responsione  ad  quartum  patet,  haec  propositio  hic  po- 
sita,  quidquid  est  in  Deo  ut  intellectum,  est  vita  eius,  in- 
terpretanda  est  de  intellecto  per  se ;  ad  excludendum  mala, 
quae  sunt  intellecta  per  aliud,  scilicet  per  bona. 

II.  In  responsione  ad  tertium,  si  elevare  vis  responsio- 
nem  ac  rationem  hanc  ad  omnia,  nomine  materiae  intel- 
lige  omne  quod  se  tenet  ex  parte  materiae,  idest  poten- 
tiam.  Idea  enim  divina  in  hoc  excedit  Platonicam,  quod 
ista  est  immaterialis  tantum;  illa  vero,  et  materiae  et  po- 


tentiae  expers,  actus  purus  est.  Et  propterea  Gabriel,  de 
cuius  ratione  non  est  materia,  sed  potentia,  verius  in  seipso 
est  Gabriel,  quam  in  Deo.  Sed  littera  meminit  materiae 
tantum,  quia  de  non  viventibus  argumentum  loquitur,  quae 
constat  materialia  esse,  et  manifestum  impedimentum  ha- 
bere  ne  sint  verius  ipsa  in  Deo. 

III.  In  responsione  ad  quartum,  recolito  quod  in  art.  2 
dictum  est,  quod  vivere  proprie  significat  ipsum  esse  vi- 
ventis,  quod  est  principium  operationis  vitalis  minus  pro- 
prie  vero  operationem  vitalem.  Ex  hoc  autem  sequitur  quod 
aliquid  potest  dici  vivere,  vel  vita,  dupliciter.  Uno  modo, 
quia  est  ipsa  operatio  vitalis:  et  sic  omnia  quorum  in  Deo 
est  ratio  seu  similitudo,  vivunt  in  ipso,  quia  sunt  eius  in- 
telligere.  Secundo,  quia  est  principium  vitalis  operationis : 
et  sic  sola  bona  quae  quandoque  fiunt,  vivunt  in  Deo,  quo- 
niam  sola  haec  in  Deo  movent  seipsa  ad  esse  extra  Deum; 
sunt  enim  in  Deo  velut  creatrices  essentiae.  Reliqua  autem 
factibilia  non  vivunt  hoc  modo :  quoniam  nunquam  rao- 
vent  se  ad  hoc  quod  sint  in  seipsis.  Et  intendit  littera  in 
calce  huius  responsionis,  quod  clarius  expressum  fuerat  in 
Qu.  de  Ver.,  qu.  iv,  articulo  ultimo. 


QUAESTIO  XIX,  ARTICULUS  I 


23-1 


QUAESTIO  DECIMANONA 

DE  VOLUNTATE  DEI 


IN     DUODECIM     ARTICULOS     DIVISA 


*  Cf.  qu,  XIV,  In- 
trod. 


Qu.  XX. 


Qu.  xxn. 


■•  Cap.  X,  n.  7.- 
S.Th.  lect.  XV. 


*  Cap.  IV,  V,  VI. 
-  S.Th.  lect.  VII 

•  Vers,  2, 


PosT  considerationem  eorum  quae  ad  divinam 
scientiam    pertinent,    considerandum    est    de 
his  quae  pertinent  ad  voluntatem  divinam*:  ut " 
sit  prima  consideratio  de  ipsa  Dei  voluntate;  se- 
cunda,  de  his  quae  ad  voluntatem  absolute  per- 
tinent  *;  tertia,  de  his  quae  ad  intellectum  in  or- 
dine  ad  voluntatem  pertinent  *  ^. 
Circa  ipsam  autem  voluntatem  quaeruntur  duo- 
decim. 
Primo:  utrum  in  Deo  sit  voluntas. 
Secundo :  utrum  Deus  velit  alia  a  se. 
Tertio:  utrum  quidquid  Deus  vult,  ex  neces- 
sitate  velit. 


Quarto:  utrum  voluntas  Dei  sit  causa  rerum. 
Quinto :  utrum  voluntatis  divinae  sit  assignare 

aliquam  causam. 
Sexto :  utrum  voluntas  divina  semper  impleatur. 
Septimo:  utrum  voluntas  Dei  sit  mutabilis. 
Octavo:  utrum  voluntas  Dei  necessitatem  rebus 

volitis  imponat. 
Nono:  utrum  in  Deo  sit  voluntas  malorum. 
Decimo:  utrum  Deus  habeat  Hberum  arbitrium. 
Undecimo:  utrum  sit  distinguenda  in  Deo  vo- 

luntas  signi. 
Duodecimo :  utrum  convenienter  circa  divinam 

voluntatem  ponantur  quinque  signa. 


ARTICULUS  PRIMUS 

UTRUM  IN  DEO  SIT  VOLUNTAS 

Infra,  qu.  liv,  art.  2;  I  Sent.,  dist.  xlv,  art  i  ;  I  Cont.  Gent.,  cap.  lxxii,  lxxiii;  IV,  cap.  xix; 
De  Verit.,  qu.  xxiii,  art.  i;  Compend.  Theol.,  cap.  xxxii. 


voluntas 


iD  PRIMUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
in  Deo  non  sit  voluntas.  Obiectum  enim 
'voluntatis  est  finis  et  bonum.  Sed  Dei 
jnon  est  assignare  aliquem  finem.  Ergo 
non  est  in  Deo. 

2.  Praeterea,  voluntas  est  appetitus  quidam. 
Appetitus  autem,  cum  sit  rei  non  habitae,  im- 
perfectionem  designat,  quae  Deo  non  competit. 
Ergo  voluntas  non  est  in  Deo. 

3.  Praeterea,  secundum  Philosophum,  in  III 
de  Anima  *,  voluntas  est  movens  motum.  Sed 
Deus  est  primum  movens  immobile  '',  ut  proba- 
tur  VIII  Physic.  *  Ergo  in  Deo  non  est  voluntas. 

Sed  contra  est  quod  dicit  Apostolus,  Rom.xu*: 
iit  probetis  quae  sit  vohmtas  Dei. 

Respondeo  dicendum  in  Deo  voluntatem  esse, 
sicut  et  in  eo  est  intellectus :  voluntas  enim  intel- 
lectum  consequitur.  Sicut  enim  res  naturalis  habet 
esse  in  actu  per  suam  formam,  ita  intellectus  in- 
telligens  actu  ^  per  suam  formam  intelligibilem. 
Quaelibet  autem  res  ad  suam  formam  naturalem 
hanc  habet  habitudinem  -,  ut  quando  non  habet 
ipsam,  tendat  in  eam;  et  quando  habet  ipsam, 
quiescat  in  ea.  Et  idem  est  de  qualibet  perfectione 
naturali,  quod  est  bonum  naturae.  Et  haec  ha- 
bitudo  ad  bonum,  in  rebus  carentibus  cognitione, 
vocatur  appetitus  naturalis.  Unde  et  natura  intel- 
lectualis  ad  bonum  apprehensum  per  formam  in- 
telligibilem,  similem  habitudinem  habet:  ut  scilicet, 
cum  habet  ipsum,  quiescat  in  illo;  cum  vero  non 


habet,  quaerat  ipsum.  Et  utrumque  pertinet  ad 
voluntatem.  Unde  in  quolibet  habente  intellectum, 
est  voluntas;  sicut  in  quolibet  habente  sensum, 
est  appetitus  animalis.  Et  sic  oportet  in  Deo  esse 
voluntatem ,  cum  sit  in  eo  ^  intellectus.  Et  sicut 
suum  intelligere  est  suum  esse,  ita  suum  velle  'i. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod,  licet  nihii  aliud 
a  Deo  sit  finis  Dei,  tamen  ipsemet  est  finis  re- 
spectu  omnium  quae  ab  eo  fiunt.  Et  hoc  per 
suam  essentiam,  cum  per  suam  essentiam  sit  bo- 
nus,  ut  supra  *  ostensum  est:  finis  enim  habet 
rationem  boni. 

Ad  secundum  dicendum  quod  voluntas  in  nobis 
pertinet  ad  appetitivam  partem :  quae  licet  ab 
appetendo  nominetur,  non  tamen  hunc  solum 
habet  actum ,  ut  appetat  quae  non  habet ;  sed 
etiam  ut  amet  quod  habet,  et  delectetur  in  illo. 
Et  quantum  ad  hoc  voluntas  in  Deo  ponitur; 
quae  semper  habet  bonum  quod  est  eius  obie- 
ctum,  cum  sit  indifFerens  ab  eo  secundum  essen- 
tiam,  ut  dictum  est  *. 

Ad  tertiu.m  dicendum  quod  voluntas  cuius  obie- 
ctum  principale  est  bonum  quod  est  extra  vo- 
luntatem  ^  oportet  quod  sit  mota  ab  aliquo.  Sed 
obiectum  divinae  voluntatis  est  bonitas  sua,  quae 
est  eius  essentia.  Unde,  cum  voluntas  Dei  sit  eius 
essentia  ',  non  movetur  ab  alio  a  se ,  sed  a  se 
tantum,  eo  modo  loquendi  quo  intelligere  et  velle 
dicitur  motus.  Et  secundum  hoc  Plato  dixit  * 
quod  primum  movens  movet  seipsum. 


a)  ut.  -  et  D. 

p)  pertinent.  -  Om.  ed.  a,  post  quae  ponunt  codices. 
y)  immobile.  -  omnino  immobile  codices. 

3)  intelligens  actu.  -  Om.  B,   est  intcllectus  actu  ceteri.  -  suam 
om.  ABCDFG. 

e)  habitudinem.  —  aptitudinem  BD. 

^)  in  eo.  -  Om.  codd.  et  ed.  a;  pro  intellectus,  intelligens  DFGa. 


Qu.  VI,  art.  3. 


In  resp.  ad  i. 


•    Phaedri 

XXIV. 


cap. 


r,)  ita  suum  velle.  —  ita  et  suum  velle  AC,  ita  suum  esse  suum 
velle  B,  ita  est  suum  esse  suum  velle  D,  ita  et  suum  esse  est  suum 
velle  ¥Gab;  E  om.  esse  ita  suum. 

6)  voluntatem.  -  volentem  ACE,  voluntatem  laeti  ed.  a.  -  Pro  a/i- 
quo,  alio  codices  et  ed.  a. 

t)  Dei  sit  eius  essentia.  -  etiam  (om.  B)  sit  Dei  essentia  ABCDE. 
-  loquendi  om.  B. 


232 


QUAESTIO  XIX,  ARTICULUS  I 


Coramentaria  Cardinalis  Caietani 


•  Cf.  num.  r. 


IN  titulo,  voluntas  sumitur  dupliciter:  primo,  pro  actu  vo- 
lendi ;  secundo,  pro  principio,  seu  potentia  elicitiva  actus 
volendi.  Nec  refert,  in  proposito,  quo  quis  modo  accipiat : 
quia  ubi  unum,  ibi  reliquum,  et  e  converso. 

In  corpore  tria:  primo,  proponitur  conclusio  responsiva 
quaesito,  cum  suo  medio ;  secundo,  probatur  medium,  ma- 
nifestatur  vis  eius,  deduciturque  conclusio  quoad  primam 

•  cf.  num.  iit.      partem  * ;  tertio ,  idem  probatur  quoad  secundam  partem, 

•  Cf.  num.  IX.     in  calce  *. 

II.  Quoad  primum,  conclusio  est:  In  Deo  est  voluntas, 
sic  quod  suum  velle  est  suum  esse.  -  Medium  autem  est: 
voluntas  sequitur  intellectum.  In  Deo  autem  est  intelle- 
ctus:  ergo. 

Adverte  hic  duo.  Primo  quod,  licet  secunda  conclusio- 
nis  pars  non  expresse  ponatur  in  littera,  sed  concludatur 
tantum  in  calce,  implicite  tamen  proposita  intelligitur  in 
ly  sicut,  cum  proponitur  voluntatem  esse  in  Deo  sicut  in- 
tellectum.  -  Secundo  quod,  quia  medium  est  proprium 
subiectum  voluntatis  (intellectivum  enim  est  per  se  primo 
volitivum),  idem  erit  probare  quod  intellectum  sequitur 
voluntas,  et  probare  a  priori  voluntatem  esse,  et  quid  est 
voluntas,  et  propter  quid  est  voluntas;  quamvis  volunta- 
tem  esse  in  communi  probatione  non  egeat ,  quia  experi- 
mur  eam  esse  in  nobis.  Et  propterea  valde  notanda  sunt 
quae  sequuntur,  utpote  arduum  arcanum  indicatura. 

III.  Quoad  seciindum  *,  proceditur  sic.  Intellectus  intel- 
ligens  est  actu  per  suam  forraam  intelligibilem ,  sicut  res 
naturalis  est  per  suam  formam :  ergo  natura  intellectualis 
bonum  apprehensum  per  formam  intelligibilem,  cum  non 
habet,  quaerit,  cum  habet,  quiescit  in  illo :  ergo  in  quo- 
libet  habente  intellectum  est  voluntas :  ergo  in  Deo  est 
voluntas. 

Prima  consequentia  probatur  ex  vi  proportionalis  simi- 
litudinis  inter  formam  naturalem  et  intelligibilem,  in  ante- 
cedente  assumptae.  Quia  quaelibet  res  naturalis  habet  haec 
duo :  primum  est  habitudo  talis  ad  formam  seu  perfectio- 
nem  naturalem,  ut  in  habita  quiescat,  in  non  habitam  vero 
inclinetur;  secundum  est,  quod  talis  habitudo  in  carentibus 
cognitione,  vocatur  appetitus  naturalis. 

Secunda  vero  probatur  ex  eadem  radice,  dupliciter :  pri- 
mo,  quia  utrumque  illorum  spectat  ad  voluntatem;  secundo, 
ex  proportionali,  quia  ex  eadem  causa  in  quolibet  habente 
sensum,    est  appetitus  animalis. 

Tertia  autem  consequentia  probatur:  quia  in  Deo  est 
intellectus. 

IV.  Circa  primam  consequentiam  dubium  est:  quia  ex- 
presse  declinat  proportionalis  similitudo  a  forma  intelligi- 
bili  ad  bonum  apprehensum  per  illam.  Exigebat  enim  pro- 
cessus  iste,  ut  illatum  esset:  Ergo  natura  intellectualis  ita 
se  habet  ad  formam  intelligibilem,  quod  in  habita  quiescit, 
et  in  non  habitam  inclinatur;  quia  forma  intelligibilis  est 
sicut  forma  naturalis.  Et  taraen  in  littera  declinatum  est 
ad  bonum  apprehensum  per  formam  intelligibilem.  Malus 
ergo  videtur  hic  processus ,  utpote  sine  fundamento.  -  Et 
augetur  dubitatio :  quia  forma  intelligibilis  est  intus,  bonum 
vero  apprehensum  est  extra,  ut  patet  in  VI  Metaphys*. 

'^'"cap^^iv'  Circa  secundam  quoque  consequentiam  dubium  est.  Quia 
ex  tali  processu  nihil  habetur,  nisi  quod  in  natura  intelle- 
ctuali  est  appetitus  formae  intelligibilis,  vel  etiam  rei  ap- 
prehensae:  sed  non  habetur  ex  hoc,  quod  ille  appetitus  sit 
actus  elicitus.  Quod  tamen  probandum  erat :  probatio  siqui- 
dera  illius  consequentiae,  scilicet  quia  istud  appetere  spectat 
ad  voluntatem,  praesupponit  voluntatem  quam  quaeriraus. 

V.  Ad  evidentiam  horum,  praenotanda  est  differentia  in- 
ter  appetitum  naturalem  et  animalem,  prout  di^iditur  in 
rationalem  et  sensitivura,  etc.  Differunt  naraque  primo,  quia 
animalis  est  speciale  genus  potentiae  animae,  ut  patet  II  de 

Cap.  III,  n.2.  Anima*:  naturalis  vero  communis  est  omnibus.  Secundo, 
quia  naturalis  consequitur  rationem  formalem  rei  absolute : 
animalis  vero  sequitur  naturara  inquantum  apprehensiva 
est.  Tertio,  quia  naturalis  est  actu  ex  sola  natura :  anima- 
lis  vero  non  potest  exire  in  actum  nisi  ex  apprehensione. 


•  Cap.  IV.  -  Did. 
lib.  V,  cap.  IV, 


Quarto,  quia  appetere  naturaliter  non  est  actus  elicitus,  sed 
ipsa  inclinatio  huius  ad  hoc:  appetere  autem  aniraaliter, 
est  operatio,  quae  est  actus  secundus.  Quinto,  quia  appe- 
titus  naturalis  est  ad  unum:  animalis  vero  ad  multa,  iuxta 
multitudinem  apprehensorum  bonorum,  Sexto,  quia  natu- 
ralis  est  rei,  quia  conveniens  iUi  particulari  potentiae  ap- 
petenti :  animahs  vero  est  rei ,  quia  conveniens  toti ,  seu 
supposito.  Septimo,  quia  naturalis  in  actu  inest  rei  ab  alio : 
animalis  vero  ex  se,  quia  bonum  movet  inquantum  appre- 
hensum  a  seipso  appetente,  et  non  ab  alio. 

VI.  Ex  his  autem  patet  quod  modo  intendimus,  scilicet, 
quod  quidquid  appetitur  non  quatenus  apprehensum,  na- 
turaU  appetitu  appetitur:  quidquid  autem  appetitur  quia 
apprehensum,  elicito  actu  appetitus  sensitivi  aut  intellectivi 
appetitur.  Unde  apprehensio  ipsa  dupliciter  potest  appeti. 
Primo,  naturali  appetitu:  et  sic  ab  inteilectu  appetitur,  in- 
quantum  intellectus  naturaliter  inclinatur  in  hanc  perfectio- 
nem  suam,  quae  est  apprehendere  res.  Secundo,  rationali 
appetitu :  et  sic  a  voluntate  appetitur  ut  apprehensa;  ut  patet 
cum,  considerando  quam  excelsum  ac  optimum  sit  videre 
Deum ,  aut  intelligere  naturas  corporum  caelestium ,  etc. , 
optaraus  illam  habere  cognitionem,  et  gauderemus  si  illam 
haberemus;  hos  enim  actus  voluntatis,  non  naturae  opera 
esse,  experimur  in  nobis  ipsis.  Habetur  autem  ex  hac  ve- 
ritate  manifeste,  quod  appetere  actu  elicito,  sequitur  appre- 
hensionem;  sicut  appetere  naturaliter,  sequitur  naturam  ali- 
quam,  etiam  imperfectissimam,  puta  materiara  primam. 

VII.  Et  si  conteraplatus  fueris  quod  cognoscere  est  co- 
gnoscentera  esse  actu  cognitura;  et  quod,  quia  omne  esse 
est  secundum  aliquam  formam,  quod  hoc  esse  quod  signi- 
ficat  cognoscere,  est  secundum  formam  cognoscibilem  actu 
in  genere  cognoscibili;  videbis  duo.  Primo,  quod  formam 
intelligibilem  constituere  intellectum  in  actu,  est  constituere 
ipsum  in  esse  rera  apprehensam  ut  sic.  Et  consequenter  in 
processu  litterae  a  forma  intelligibili  ad  rera  apprehensara, 
in  priraa  consequentia,  nullura  fuit  vitium,  nulla  obliquitas, 
sed  artificiosa  expressio;  quod  de  forma  intelligibili  loque- 
batur,  non  in  genere  entium,  sed  in  genere  intelligibili,  non 
qualitercumque,  sed  inquantum  constituit  intellectum  esse 
ipsum  cognitum  apprehensibiliter.  -  Secundo,  quod,  quia 
omne  esse  sequitur  appetitus,  et  proportionaliter  quale  esse 
talis  appetitus ,  merito  (quia  duo  tantum  sunt  genera  es- 
sendi :  priraura,  secundum  quod  res  est  aliquid  secundum 
naturale  esse;  secundum  vero,  secundura  quod  res  est  ali- 
quid  apprehensibiliter)  oportet  duplicem  appetitum  ponere, 
et  proportionaliter;  ut  scilicet,  quia  primum  genus  essendi 
consistit  in  esse  per  modura  actus  prirai;  secundum  autem 
consistit  in  esse  per  actum  secundum,  qui  est  apprehen- 
dere,  ideo  appetere  appetitu  sequente  esse  naturale  non  est 

actus  secundus ,  sed  inclinatio ,  ut  dictum  est  * ;  appetere  *  Num.  v. 

vero  appetitu   sequente  esse  quod  in  cognitione  consistit, 

est  actus  secundus  elicitus  a  virtute  appetitiva,  consequente 

naturam  inquantum  apprehensiva  est.  Et  hoc  est  vere  fun- 

damentum  in  littera    assuraptum :  haec   est    proportionalis 

similitudo  formae  naturalis  et  intelligibilis.  Unde  manifeste 

incoepit  ex  hoc,  quod  sicut  forma  naturalis  constituit  ens, 

ita  forma  intelligibilis  constituit  cognoscens,  idest  ens  tali 

modo,  ut  hic  et  ex  praecedentibus  *  patet.  *  Qu.  xn,  art.  2,. 

T.Ti      .  1  ,      ■  ,  I    I  •  K      Comment.n.xvi; 

VIII.  Ac  per  hoc  patet  solutio  ad  utrumque  dubmm  *.  qu.  xiv,  art.  2. 
Neque  enim  probatio  secundae  consequentiae  praesupponit  '  "  """^  '*' 
voluntatem:  sed,  concluso  ex  prima  consequentia  quod  ten- 

dere  in  apprehensum  non  habitum,  et  quiescere  in  habito,  in 
natura  intellectuali  ut  sic  sunt,  quod  est  esse  actus  elicitos, 
optime  illatum  est,  ergo  voluntas  ibi  est;  quia  actus  hi  ad 
voluntatera  spectant,  ut  experientia  testatur,  et  ratio  con- 
vincit. 

IX.  Quoad  tertium  *,  probatur  secunda  pars  conclusio-  "  Cf.  num.  i. 
nis,  sic.  Intelligere  Dei  est  suum  esse :  ergo  velle  Dei  est 

suum  esse.  -  Consequentia  probatur  ex  similitudine  propor- 
tionali,  per  ly  sicut.  Cum  enim  utrumque  sit  actus  secun- 
dus,  et  imraanens,  etc,  oportet,  si  alterum  identificatur  esse 
divino,  quod  etiam  reliquum. 


QUAESTIO  XIX,  ARTICULUS  II 


233 


ARTICULUS  SECUNDUS 


UTRUM   DEUS   VELIT    ALIA   A   SE 


I  Sent.,  dist.  xlv,  art.  2;  I  Cont.  Gent.,  cap.  lxxv,  lxxvi,  lxxvii;  De  Verit.,  qu.  xxiii,  art.  4. 


*  Cap.  X,  n.  7.  ■ 
S.  Th.  lect.  XV. 


*  Vers.  3. 


Art.  praec. 


♦D  SECUNDUM  sic  PROCEDiTUR.  Vidctur  quod 
Deus  non  velit  alia  a  se.  Velle  enim  di- 
Vinum  est  eius  esse.  Sed  Deus  non  est 
Ji^aliud  a  se.  Ergo  non  vult  aliud  a  se. 

2.  Praeterea,  volitum  movet  voluntatem  ",  sicut 
appetibile  appetitum,  ut  dicitur  in  III  de  Anima  *. 
Si  igitur  Deus  velit  aliquid  aliud  a  se,  movebL- 
tur  eius  voluntas  ab  aliquo  alio:  quod  est  im- 
possibile. 

3.  Praeterea,  cuicumque  voluntati  ^  sufficit  ali- 
quod  volitum,  nihil  quaerit  extra  illud.  Sed  Deo 
sufficit  sua  bonitas,  et  voluntas  eius  ex  ea  satia- 
tur.  Ergo  Deus  non  vult  aliquid   aliud  a  se. 

4.  Praeterea,  actus  voluntatis  multiplicatur  se- 
cundum  volita.  Si  igitur  Deus  velit  se  et  alia  "> 
a  se,  sequitur  quod  actus  voluntatis  eius  sit  mul- 
tiplex:  et  per  consequens  eius  esse,  quod  est  eius 
velie.  Hoc  autem  est  impossibile.  Non  ergo  vult 
alia  a  se. 

Sed  contra  est  quod  Apostolus  dicit,  I  Thess.w*: 
haec  est  voluntas  Dei,  sanctijicatio  pestra. 

Respondeo  dicendum  quod  Deus  non  solum  se 
vult,  sed  etiam  alia  a  se.  Quod  apparet  a  °  simili 
prius  *  introducto.  Res  enim  naturalis  non  solum 
habet  naturalem  inclinationem  respectu  proprii 
boni,  ut  acquirat  ipsum  cum  non  habet,  vel  ut 
quiescat  in  illo  cum  habet;  sed  etiam  ut  proprium 
bonum  in  alia  diflfundat,  secundum  quod  possi- 
bile  est.  Unde  videmus  quod  omne  agens,  inquan- 
tum  est  actu  et  perfectum,  facit  sibi  simile.  Unde 
et  hoc  pertinet  ad  rationem  voluntatis  ',  ut  bo- 
num  quod  quis  habet,  aliis  communicet,  secundum 
quod  possibile  est.  Et  hoc  praecipue  pertinet  ad 
voluntatem  divinam,  a  qua,  per  quandam  simili- 
tudinem,  derivatur  omnis  perfectio.  Unde,  si  res 
naturales,  inquantum  perfectae  sunt,  suum  bonum 
aliis  communicant,  multo  magis  pertinet  ad  vo- 
luntatem  divinam,  ut  bonum  suum  ahis  per  si- 
militudinem  communicet,  secundum  quod  possi- 


bile  est.  Sic  igitur  vult  et  se  esse,  et  alia  ^.  Sed  '^ 

se  ut  finem,  alia  vero  ut  ad  finem ,  inquantum 
condecet  divinam  bonitatem  etiam  i  alia  ipsam  '^ 

participare. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod,  licet  divinum 
velle  sit  eius  esse  secundum  rem,  tamen  differt 
ratione,  secundum  diversum  modum  intelligendi 
et  significandi,  ut  ex  superioribus  *  patet.  In  hoc  *  Qu.  xm,  an.  4. 
enim  quod  dico  Deum  esse,  non  importatur  ha- 
bitudo  ad  aliquid,  sicut  in  hoc  quod  dico  Deum 
velle.  Et  ideo,  licet  non  sit  aliquid  aliud  a  se, 
vult  tamen  aliquid  aliud  a  se. 

Ad  secundum  dicendum  quod  in  his  quae  vo- 
lumus  propter  finem,  tota  ratio  movendi  est  finis: 
et  hoc  est  quod  movet  voluntatem.  Et  hoc  ma- 
xime  apparet  in  his  quae  volumus  tantum  pro- 
pter   finem.  Qui  enim   vult  sumere   potionem  "  ® 

amaram,  nihil  in  ea  vult  nisi  sanitatem:  et  hoc 
solum  est  quod  movet  eius  voluntatem.  Secus 
autem  est  in  eo  qui  sumit  potionem  dulcem, 
quam  non  solum  propter  sanitatem,  sed  etiam 
propter  se  aliquis  velle  potest.  Unde,  cum  Deus 
alia  a  se  non  velit  nisi  propter  finem  qui  est  sua 
bonitas,  ut  dictum  est  *,  non  sequitur  quod  ali-  '  1°  corpore. 
quid  aliud  moveat  voluntatem  eius  nisi  bonitas 
sua.  Et  sic,  sicut  alia  a  se  intelligit  intelligendo 
essentiam  suam,  ita  aUa  a  se  vult,  volendo  bo- 
nitatem  suam. 

Ad  tertium  dicendum  quod  ex  hoc  quod  vo- 
luntati  divinae  sufficit  sua  bonitas,  non  sequitur 
quod  nihil  aliud  velit:  sed  quod  nihil  aliud  vult 
nisi  ratione  suae  bonitatis.  Sicut  etiam  intellectus 
divinus,  licet  sit  perfectus  ex  hoc  ipso  quod  es- 
sentiam  divinam  cognoscit,  tamen  in  ea  cogno- 
scit  alia. 

Ad  quartum  dicendum  quod,  sicut  intelligere  di- 
vinum  est  unum,  quia  multa  non  videt  nisi  in  uno; 
ita  velle  divinum  est  unum  et  simplex,  quia  multa 
non  vult  nisi  per   unum,  quod  est  bonitas  sua. 


a)  voluntatem.  -  volentem  PG(A?)  et  edd.  ab.  -  Post  sicut  ACD 
EFG  addunt  et. 

P)  voluntati.  -  volenti  ABCE,  om.  D. 

Y)  alia.  -  volita  B.  -  <z  se  om.  ACDE. 

3)  a.  -  ex  codices.  -  Pro  introducto,  inducto  ABCDE. 


e)  voluntatis.  -  bonitatis  ABCDE. 

?)  et  se  esse,  et  alia.  -  se  et  alia  a  se  B,  se  et  alia  esse  D,  et  se 
et  alia  esse  ceteri,  et  se  et  alia  est  ed.  a. 
r))  etiam.  —  Ora,  codices. 
9)  potionam.  -  potationem  F;  et  ita  mox  FG. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


*  Cf.  num.  V. 


TiTtn.us  clarus.  -  In  corpore  articuli,  duo :  primo,  respon- 
det  quaesito,  quod  sic  est;  secundo,  ostendit  quomodo 
est,  in  calce,  ibi :  Sed  se  ut  finem  *. 

Quoad  primum,  conclusio  responsiva  est:  Deus  vult  se 
et  alia.  -  Probatur.  Res  naturales,  inquantum  perfectae  sunt, 
naturaliter  inclinantur  ad  communicandum  suum  bonum 
aliis :  ergo  ad  rationem  voluntatis  pertinet,  ut  bonum  quod 
quis  habet,  aliis  communicet:  ergo  hoc  praecipue  pertinet 
ad  voluntatem  divinam :  ergo  Deus  vult  se  et  alia. 

Antecedens  declaratur,  et  probatur.  Declaratur  quidem, 
distinguendo  duplicem  inclinationem  naturae :  scilicet ,  ad 
bonum  proprium ,    et  aliorum.   Probatur  vero  ab  effectu : 
SiraiMAE  Theol.  D.  Thomae  T.  I. 


quia  omne  agens  perfectum  agit  sibi  simile.  -  Prima  con- 
sequentia  probatur  ex  proportionali  similitudine  inter  na- 
turalem  inclinationem  et  rationalem,  quae  est  voluntas.  - 
Secunda  autem  probatur :  quia  a  divina  voluntate  derivatur 
omnis  perfectio  tanquam  illi  similis,  ut  domus  in  lignis  est 
similis  domui  volitae  ab  artifice.  -  Tertia  autem  probatione 
non  eget. 

II.  Circa  hunc  processum  dubium  est.  Processus  iste 
videtur  fundari  in  hoc,  quod  quidquid  perfectionis  est  in 
inferiori ,  ponendum  est  proportionaliter  in  superiori.  Su- 
per  hoc  enim  videtur  fundari  tam  prima  quam  secunda 
consequentia.   Prima   quidem,  quoniam,  ex  quo  inclinatio 

3o 


234 


QUAESTIO  XIX,  ARTICULUS  III 


naturae,  inquantum  perfecta,  tendit  in  bonum  alterius,  fa- 
tendum  est  quod  inclinatio  apprehensiva  tendat  etiam  in 
bonum  alterius.  Secunda  quoque ,  quia,  si  hoc  invenitur  in 
aliqua  voluntate,  praecipue  in  divina,  utpote  perfectissima, 
et  quae  magis  facit  sibi  simile  quam  quaecumque  alia  vo- 
luntas,  et  quodcumque  agens  perfectum;  quoniam  ab  ea 
omnis  derivatur  perfectio.  In  hoc  autem  processu  sic  fun- 
dato,  latet  haec  propositio  falsa,  scilicet,  Deum  velle  alia 
est  perfectio  quaedam  suae  voluntatis.  Ergo  processus  ma- 
lus.  -  Quod  enim  ista  propositio  in  hoc  claudatur  processu, 
patet:  quia,  si  inclinatio  in  bonum  alterius,  perfectio  non 
supponeretur,  non  valeret  processus,  ergo  ponenda  est  in 
voluntate,  et,  ergo  in  divina  praesertim ;  quod  omnia  quae 
Deo  et  creaturis  communia  sunt ,  ut  voluntas  et  intelle- 
ctus,  etc,  ad  ipsum,  omni  imperfectione  sublata,  transferri 
intelligimus  quoad  id  quod  perfectionis  est.  -  Quod  autem 
illa  proposito  sit  falsa,  patet:  quia,  si  Deus  nullum  aliud 
a  se  vellet,  esset  aeque  perfectus  sicut  modo  est ;  velle  igi- 
tur  alia  nullam  ei  perfectionem  addit. 

III,  Ad  hoc  potest  dupliciter  responderi,  iuxta  duos  sen- 
sus  quibus  potest  intelligi  Deum  velle  alia :  primo ,  velle 
actualiter  alia  esse ;  secundo,  velle  potentialiter  alia,  idest 
esse  volitivum  aliorum,  sive  velit  alia  sive  non.  Et  si  qui- 
dem  intelligatur  conclusio  ista  secundo  modo ,  nulla  est 
ambiguitas :  quoniam  esse  volitivum  aliorum  est  perfectio 
in  Deo,  sicut  esse  factivum  aliorum  est  perfectio  naturae. 
Nec  potuit  Deus  non  esse  volitivus  aliorum,  quamvis  potuit 
non  velle  alia. 

Si  vero  intelligatur  conclusio  etiam  primo  modo,  diffi- 
cile  est  solvere.  Dicendum  tamen  mihi  videtur  quod ,  de 
voluntate  in  communi  loquendo,  consequentia  est  optima. 
Quoniam  ad  perfectionem  actus  voluntatis  spectat  amor 
amicitiae,  et  liberalitas,  etc,  quibus  aliorum  bona  volumus : 
deesset  enim  huiusmodi  perfectio  actibus  voluntatis.  In 
cuius  signum,  caritas  voluntati  infunditur:  gratia  enim  non 
mutat  naturam  subiecti,  sed  perficit  illud  per  modum  ipsius. 
De  voluntate  autem  divina  loquendo,  consequentia  bona 
est,  sed  proportionalitas  valde  ponderanda.  Si  inclinatio  in 
bonum  aliorum  est  perfectio  naturae  per  modum  naturae, 
consequens  est  quod  inclinari  in  bonum  aliorum  erit  per- 
fectio  voluntatis  per  modum  voluntatis ,  idest  voluntaria. 
Et  si  inclinari  in  bonum  aliorum  per  modum  voluntatis, 
est  perfectio  voluntatis;  ergo  inclinari  in  bonum  aliorum 
per  modum  voluntatis  divinae,  erit  perfectio  voluntatis  di- 
vinae.  Sed  cum  dicis  per  modum  voluntatis  divinae,  duas 
limitationes  addis  perfectioni :  altera  est,  quod  est  volun- 
taria;  altera  est,  quod  omnino  libera  ac  independens,  ut- 
pote  primae  voluntatis  naturae  conformis.  Concedere  autem 
quod  Deum  velle  alia  est  perfectio  voluntaria  et  omnino 
libera,  nullum  inconveniens  est.  Neque  enim  ex  hoc  sequi- 
tur  quod  Deo  potuit  deesse  aliqua  perfectio,  scilicet  velle 
alia :  sed  quod  potuit  deesse  aliqua  perfectio  voluntaria 
ac  omnino  libera.   Haec  enim  est  conditio  diminuens  ra- 


tionem  perfectionis,  respectu  eius  in  quo  est :  quoniam  si- 
gnificat  suum  oppositum  non  esse  imperfectionem. 

IV.  Circa   eandem    deductionem  *,  imo  verba   litterae ,    ■  Cf.  num.  i. 
dubium  occurrit.  Quoniam  ex  hoc  processu  sequi  videtur 

quod  Deus  non  solum  velit  alia,  sed  quod  velit  omnia 
quae  velle  potest.  Et  hoc  in  littera  exprimitur,  dum  dicitur 
quod  ad  divinam  spectat  voluntatem  ut  bonum  aliis  com- 
municet,  secundum  quod  possibile  est.  Hoc  autem  est  fal- 
sum :  quoniam  multa  posset  Deus  velle ,  quae  non  vult , 
ut  patet. 

Ad  hoc  breviter  dicitur  quod,  cum  Deum  velle  alia,  ut 
in  sequenti  articulo  patebit,  sit  omnino  liberum,  nec  ullam 
habeat  causam ;  non  potest  nisi  post  factum,  aut  ex  re- 
velatione,  cognosci  quod  Deus  vult  alia ;  et  consequenter 
quod  vult  haec  vel  illa.  Nec  ad  hoc  ostendendum  factus  est 
litterae  huius  processus:  sed  ad  ostendendum  quod  velle 
alia  ad  perfectionem,  voluntariam  tamen,  voluntatis  divinae 
spectat.  Omnia  autem  vel  quaedam,  haec  vel  illa  velle,  hinc 
non  habetur ,  nec  haberi  potest.  Quoniam ,  cum  hic  con- 
cludatur  perfectio  voluntaria,  et  divina  voluntas  sibi  ipsi  sit 
lex  et  ratio,  nihil  aliud  rationabiliter  dici  hinc  potest,  quam 
quod  in  littera  dicitur,  quod  scilicet  ad  eam  spectat  alia 
velle,  secundum  quod  possibile  est,  sumendo  possibile  a 
potentia  ordinata,  et  non  a  potentia  simpliciter.  Nam  hoc 
tantundem  est  ac  si  diceretur,  secundum  quod  ipsa  divina 
voluntas  vult. 

V.  Quoad  secundum  *,  distinguitur  duplex  modus  quo   •  Cf.  num.  i. 
aliquid  est  volitum :  scilicet   ut  finis ,  et  ut  ad  finem.  Et 

dicitur  quod  Deus  vult  se  ut  finem,  alia  ut  ad  finem.  Et 
probatur,  seu  manifestatur,  quomodo  utrumque  horum  sit, 
cum  dicitur,  inquantum  condecet  divinam  bonitatem  etiam 
alia  ipsam  participare.  Experimur  siquidem  in  nobis  quod, 
cum  nosipsos  perfecte  amamus,  non  solum  volumus  nos 
esse,  vivere,  etc,  sed  etiam  volumus  nobis  quod  nos  decet : 
et  ex  hoc  volumus  benefici  esse,  non  principaliter  ut  aliis 
bona  velimus ;  sed,  quia  volumus  quod  nos  decet,  sequitur 
aliorum  bonum.  Cum  autem  deceat  divinam  bonitatem 
participari,  Deus  aliis  vult  bona,  quia  decet  se,  seu  boni- 
tatem  suam.  Et  consequenter  se  vult  ut  finem ,  et  alia  a 
se  ut  ad  finem ;  quia  propter  se,  modo  dicto. 

Nec  hoc  est  minuere  liberalitatem  aut  amorem  Dei  erga 
nos,  adeo  commendatum:  sed  est  aperire  quam  immensae 
amabilitatis  sit  divina  bonitas,  ostendereque  creaturam  non 
esse  talis  modi  amabilitatis  capacem.  Nihil  enim  minus 
habet,  quod  eo  quo  non  potest  modo  amari ,  a  Deo  non 
amatur.  Quinimo  amor  liberalissimus  versus  nos  manife- 
statur,  cum  videtur  quod  divinam  bonitatem  sic  participari 
decet,  quod  oppositum  non  dedecet;  sic  decet,  quod  nihil 
sibi,  sed  nobis  tantum  confert.  Hinc  enim  patet  quod  Deum 
velle  libere  hanc  decentiam,  est  nostrum  eligere  bonum: 
quia  est  velle  sic  suam  bonitatem ,  ut  etiam  nos  simus. 
Poterat  enim,  absque  ullo  damno  suo,  velle  etiam  sic  eam, 
quod  nihil  eam  participaret,  ut  in  sequenti  patet  articulo. 


ARTICULUS  TERTIUS 

UTRUM  QUIDQUID  DEUS  VULT,  EX  NECESSITATE  VELIT 

I  Cont.  Geni.,  cap.  lxxx  sqq.;  III,  cap.  xcvii;  De   Verit.,  qu.  xxiii,  art.  4;  De  Pot.,  qu.  i,  art.  5;  qu.  x,  art.  2,  ad  6. 


»D  TERTiUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
quidquid  Deus  vult,  ex  necessitate  velit. 
*Omne  enim  aeternum  est  necessarium. 
^Sed  quidquid  Deus  vult,  ab  aeterno 
vult:  alias,  voluntas  eius  esset  mutabilis.  Ergo 
quidquid  vult,  ex  necessitate  vult. 

2.  Praeterea,  Deus  vult  alia  a  se,  inquantum 
vult  bonitatem  suam.  Sed  Deus  bonitatem  suam  ex 
necessitate  vult.  Ergo  alia  a  se  ex  necessitate  vult. 


3.  Praeterea,  quidquid  est  Deo  naturale,  est 
necessarium :  quia  Deus  est  per  se  necesse  esse  ", 
et  principium  omnis  necessitatis,  ut  supra  *  osten- 
sum  est.  Sed  naturale  est  ei  velle  quidquid  vult: 
quia  in  Deo  nihil  potest  esse  praeter  naturam , 
ut  dicitur  in  V  Metaphys.  *  Ergo  quidquid  vult, 
ex  necessitate  vult. 

4.  Praeterea  ,  non  necesse  esse ,  et  possibile 
non  esse,  aequipollent.  Si  igitur  non  necesse  est 


Qu.  II ,  art.  3. 


•  S.  Th.  lect.  VI. 
-  Did.  lib.  IV, 
cap.  V,  n.  6. 


a)  per  se  necesse  esse.  -  per  se  necessarium  esse  B. 


QUAESTIO  XIX,  ARTICULUS  III 


235 


Deum  velle    aliquid  eorum  quae  vult,   possibile 

P  est  ^  eum  non  velle   illud ;  et  possibile  est  eum 

T  velle  illud   quod  non  vult  ''.  Ergo  voluntas    di- 

vina  est  contingens  ad  utrumlibet.  Et  sic  imper- 

fecta :  quia  omne  contingens  est  imperfectum  et 

3  mutabile  °. 

5.  Praeterea,  ab  eo  quod  est  ad  utrumlibet, 
non  sequitur  aliqua  actio,  nisi  ab  aliquo  alio  in- 
clinetur   ad  unum,  ut  dicit  Commentator,  in  II 

•  comm.  xLviii.  Physic.  *  Si  ergo  voluntas  Dei  in  aliquibus  se 
habet  ad  utrumlibet,  sequitur  quod  ab  aliquo  alio 
determinctur  ad  effectum.  Et  sic  habet  aliquam 
causam  priorem. 

6.  Praeterea,  quidquid  Deus  scit,  ex  necessitate 
scit.  Sed  sicut  scientia  divina  est  eius  essentia, 
ita  voluntas  divina.  Ergo  quidquid  Deus  vult,  ex 
necessitate  vult. 

'  vers.  II.  gjri)  contra  est  quod  dicit  Apostolus,  Ephes.  i  * : 

Q.ui  operatur  omnia  secundum    consilitim  volun- 

^  tatis  suae.  Quod  autem   operamur    ex  '  consilio 

voluntatis,  non  ex  necessitate  volumus.  Non  ergo 
quidquid  Deus  vult,  ex  necessitate  vult. 

Respondeo  dicendum  quod  necessarium  dicitur 
aliquid  dupliciter:  scilicet  absolute,  et  ex  suppo- 
sitione.  Necessarium  absolute  iudicatur  aliquid  ex 
habitudine  terminorum:  utpote  quia  praedicatum 
est  in  definitione  subiecti,  sicut  necessarium  est 
hominem  esse  animal;  vel  quia  subiectum  est  de 
ratione  praedicati,  sicut  hoc  est  necessarium,  nu- 
merum  esse  parem  vel  imparem.  Sic  autem  non 
est  necessarium  Socratem  sedere.  Unde  non  est 
necessarium  absolute,  sed  potest  dici  necessarium 
ex  suppositione:  supposito  enim  quod  sedeat, 
necesse  est  eum  sedere  dum  sedet. 

Circa  divina  igitur  volita  hoc   considerandum 

^  est,  quod  aliquid  Deum  velle  ^  est   necessarium 

absolute:  non  tamen  hoc  est  verum  de  omnibus 
quae  vult.  Voluntas  enim  divina  necessariam  ha- 
bitudinem  habet  ad  bonitatem  suam ,  quae  est 
proprium  eius  obiectum.  Unde  bonitatem  suam 
esse  Deus  ex  necessitate  vult;  sicut  et  voluntas 
nostra  ex  necessitate  vult  beatitudinem.  Sicut  et 
quaelibet  alia  potentia  necessariam  habitudinem 
habet  ad  proprium  et  principale  obiectum,  ut  vi- 
sus  ad  colorem;  quia  de  sui  ratione  est,  ut  in 
illud  tendat.  Alia  autem  a  se  Deus  vult,  inquan- 
tum  ordinantur  ad  suam  bonitatem  ut  in  finem. 
Ea  autem  quae  sunt  ad  finem,  non  ex  necessi- 
tate  volumus  volentes  finem,  nisi  sint  talia,  sine 
quibus  finis  esse  non  potest:  sicut  volumus  ci- 
bum,  volentes  conservationem  vitae ;  et  navem, 
volentes  transfretare.  Non  sic  autem  ex  necessi- 
tate  volumus  ea  sine  quibus  finis  esse  potest, 
sicut  equum  ad  ambulandum :  quia  sine  hoc  pos- 


sumus  ire ;  et  eadem  ratio  est  in  aliis.  Unde,  cum 
bonitas  Dei  sit  perfecta,  et  "  esse  possit  sine  aliis,  n 

cum  nihil  ei  perfectionis  ex  aliis  accrescat;  se- 
quitur  quod  alia  a  se  eum  velle,  non  sit  ne- 
cessarium  absolute.  Et  tamen  necessarium  est  ex 
suppositione :  supposito  enim  quod  velit ,  non 
potest  non  velle,  quia  non  potest  voluntas  eius 
mutari  *.  *  d.  490. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  ex  hoc  quod 
Deus  ab  aeterno  vult  aliquid  ",  non  sequitur  quod  " 

necesse  est  eum  '  illud  velle,  nisi  ex  suppositione.  ' 

Ad  secundum  dicendum  quod,  licet  Deus  ex  ne- 
cessitate  velit  bonitatem  suam,  non  tamen  ex 
necessitate  vult  ca  quae  vult  propter  bonitatem 
suam:  quia  bonitas  eius  potest  esse  sine  aliis. 

Ad  tertium  dicendum  quod  non  est  naturale 
Deo  velle  aliquid  aliorum  ",  quae  non  ex  neces-  ^- 

sitate  vult.  Neque  tamen  innaturale,  aut  contra 
naturam :  sed  est  voluntarium. 

Ad  quartum  dicendum  quod  aliquando  aliqua 
causa  necessaria  habet  non  necessariam  habitu- 
dinem  ad  aliquem  effectum :  quod  est  propter 
defectum  effectus,  et  non  propter  defectum  cau- 
sae.  Sicut  virms  solis  habet  non  necessariam  ha- 
bitudinem  ad  aliquid  eorum  quae  contingenter  hic 
eveniunt,  non  propter  defectum  virtutis  solaris, 
sed  propter  defectum  effectus  non  necessario  ex 
causa  provenientis.  Et  similiter,  quod  Deus  non 
ex  necessitate  velit  aliquid  eorum  quae  vult,  non 
accidit  ex  defectu  voluntatis  divinae,  sed  ex  de- 
fectu  qui  competit  volito  secundum  suam  ratio- 
nem :  quia  scilicet  est  tale,  ut  sine  eo  esse  possit 
perfecta  bonitas  Dei.  Qui  quidem  defectus  con- 
sequitur  omne  bonum  creatum. 

Ad  quintum  ergo  '  dicendum  quod  causa  quae  )i 

est  ex  se  contingens,  oportet  quod  determinetur 
ab  aliquo  exteriori  ad  effectum.  Sed  voluntas  di- 
vina,  quae  ex  se  necessitatem  habet,  determinat 
seipsam  ad  volitum,  ad  quod  habet  habitudinem 
non  necessariam. 

Ad  sextum  dicendum  quod,  sicut  divinum  esse 
in  se  est  necessarium,  ita  et  divinum  velle  et 
divinum  scire :  sed  divinum  scire  habet  necessa- 
riam  habitudinem  ad  scita,  non  autem  divinum 
velle  ad  volita.  Quod  ideo  est,  quia  scientia  ha- 
betur  de  rebus,  secundum  quod  sunt  in  sciente : 
voluntas  autem  comparatur  ad  res,  secundum 
quod  sunt  in  seipsis  *.  Quia  igitur  omnia  alia  '  d.  222. 
habent  necessarium  esse  secundum  quod  sunt  in 
Deo ;  non  autem  secundum  quod  sunt  in  seipsis, 
habent  necessitatem  absolutam.  ita  quod  sint  per 
seipsa  necessaria ;  propter  hoc  Deus  quaecumque 
scit,  ex  necessitate  scit,  non  autem  quaecumque 
vult,  ex  necessitate  vult. 


P)  possibite  est.  -  possibile  est  etiatn  PA. 
•f)  qtiod  non  vult.  -  quod  vult  Bb,  quia  vult  ceteri  et  ed.  a. 
3)  et  mutabile.  -  Om.  codices  et  ed.  a. 
e)  ex.  —  Om.  codices. 

'Qj  aliquid  Deum  velle.  -  Deum  velle  (velle  om.  C)  quoddam  voli- 
tum  scilicet  seipsum  ABCDE. 


r))  perfecta,  et.  -  et  per/ecta  ACDFGa,  et  perfectum  E. 
8)  ab  aeterno  vult  aliquid.  -  vult  ab  aeterno  quidquid  vult  P ;  vult 
ab  aeterno  etiam  edd.  a  b. 
t)  eum.  -  Om.  ACDEFGat. 

x)  aliorum.  -  eorum  F.  -  Post  Neque  BG  addunt  est. 
X)  ergo.  -  Om.  codices. 


236 


QUAESTIO  XIX,  ARTICULUS  III 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


Cf .  num.  I. 


TiTULUs  in  corpore  declaratur.  -  In  corpore  duo.  Primo, 
declaratur  ly  necessario  in  titulo  positum,  quot  modis 
sumitur:  et  distinguitur  necessarium  absolute,  et  ex  sup- 
positione ,  ut  clare  patet.  Secundo,  ponitur  conclusio  re- 
sponsiva  quaesito,  scilicet:  Deus  necessitate  absoluta  vult 
aliquid ;  non  omnia,  nisi  ex  suppositione. 

Haec  conclusio  habet  tres  partes.  Et  primo,  probatur 
quoad  primam ,  sic.  Voluntas,  sicut  et  quaelibet  potentia, 
necessariam  habet  habitudinem  ad  proprium  et  principale 
eius  obiectum :  ergo  Deus  ex  necessitate  vult  bonitatem 
suam  esse:  ergo  Deus  vult  necessario  aliquid.  -  Antecedens 
probatur  dupliciter,  scilicet  inductione,  et  ratione.  Inductio 
fit  in  voluntate  nostra,  et  in  visu.  Ratio  affertur:  quia  de 
ratione  potentiae  est,  ut  in  illud,  scilicet  proprium  et  pri- 
mum  obiectum,  tendat.  Consequentia  autem  probatur:  quia 
bonitas  divina  est  proprium  et  adaequatum  obiectum  vo- 
luntatis  divinae. 

Deinde  probatur  quoad  secundam  partem,  sic.  Ea  quae 
sunt  ad  finem,  non  ex  necessitate  volumus  volentes  finem, 
nisi  sint  talia ,  sine  quibus  finis  esse  non  potest :  sed  alia 
a  se  vult  Deus  inquantum  ordinantur  ad  divinam  bonita- 
tem  ut  finem,  et  sine  eis  potest  divina  bonitas  esse:  ergo 
alia  a  se  Deus  non  ex  necessitate  vult.  Non  ergo  omnia  ex 
necessitate  absoluta  vult.  -  Maior  probatur,  raanifestaturque 
inductive  in  tribus  exemplis:  quorum  prima  duo  spectant 
ad  exceptionera,  et  tertium  directe  ad  praeiacentem.  Minor 
vero  probatur :  quia  bonitas  Dei  ex  se  sola  sic  est  perfecta, 
quod  ex  aliis  nihil  ei  perfectionis  accrescit. 

Demum  probatur  conclusio  quoad  tertiam  partem,  sic. 
Voluntas  Dei  non  potest  mutari :  ergo,  supposito  quod 
velit,  non  potest  non  velle :  ergo  necessitate  suppositionis 
vult  alia  a  se;  quod  erat  probandura.  Et  sic  probata  est 
tota  conclusio  proposita. 

II.  Circa  probationem  priraae  partis  conclusionis,  ad- 
verte  quod  illa  raaxiraa,  omnis  potentia  habet  habitudinem 
necessariam  ad  proprium  obiectum,  non  intelligitur  quoad 
exercitium  actus ,  sed  quoad  specificationem  eius :  idest , 
non  sonat  quod  oran!s  potentia  necessario  exercetur  circa 
obiectum  (cura  experiamur  potentias  quandoque  otiosas 
esse);  sed  quod,  si  exercetur,  oportet  quod  circa  proprium 
obiectum  exerceatur.  Hoc  enim  idem  est  ac  si  diceretur 
quod  exercitus  actus  necessariam  habet  habitudinem  ad 
proprium  potentiae  obiectum.  Hoc  autem  est  quod  per 
illam  raaximara  intenditur :  et  optime  proposito  deservit , 
in  quo  non  quaeritur  de  exercitio  actus ,  sed  de  specifi- 
catione  exerciti  actus.  Non  enira  est  quaesitura,  an  Deus 
velit,  sed,  an  quidquid  vult ,  necessario  velit.  Ubi  raani- 
feste  patet  quod  de  exercito  actu,  insinuato  in  ly  quidquid 
vult,  specificationera  quaerit:  an  scilicet  necessariara ,  aut 
non  necessariara  habitudinem  ad  volitum  habeat.  -  De  ve- 
ritate  autem  inductionis,  quoad  utruraque  introductorura, 
non  est  praesentis  speculationis :  an  sciHcet  visus  sic  se 
habeat  ad  colorera ,  et  voluntas  nostra  ad  beatitudinem. 
Nihil  enim  ad  propositum  hocrefert:  quoniam,  si  sic  non 
se  habent  ad  ista,  habent  se  taraen  sic  ad  propria  obiecta, 
quaecuraque  sint  illa.  Exerapla  enira  ponimus,  ut  discentes 
intelligant. 

III.  Circa  probationem  secundae  partis  *,  dubiura  oc- 
currit:  falsum  namque  videtur  quod  nihil  perfectionis  ac- 
crescat  divinae  bonitati  ex  aliorSm  volitione.  Nam  et  in 
articulo  praecedente,  et  in  I  Contra  Gent.,  cap.  lxxv,  ex- 
pressius  habetur,  quod  ex  hoc  quod  Deus  vult  suara  per- 
fectionem ,  vult  alia.  Igitur  ex  volitione  aliorum  pendet 
perfecte  esse  volitara  essentiara  divinam.  Et  si  sic  est,  cum 
oporteat  essentiam  divinam  esse  perfectissirae  volitara  a 
Deo,  sequitur,  ergo  necessario  alia  sunt  volita  a  Deo: 
cuius  oppositura  hic  et  ibi  deterrainatur. 

Nec  potest  dici  ad  hoc,  quod  praesens  littera  non  dicit 
quod  ex  volitione  aliorum  nil  perfectionis  divinae  bonitati 
accrescit :  sed,  ex  ipsis  aliis  volitis  nil  perfectionis  ei  accre- 
scit.  Hoc  enira  puerile  est.  Tura  quia  sic  processus  litterae, 
de  voUtione  inquirens   aliorura  ,    nuUus  esset.    Tum  quia 


obiectio  miUtat  contra  ipsara  volitionem,  etiam  si  nunquam 
esset  haec  littera. 

Nec  potest,  rursus,  dici  quod  divinam  bonitatera  perfecte 
amari  non  pendet  ex  volitione  aliorum;  sed  potius  e  con- 
verso,  scUicet,  quod  volitio  aUorum  pendet  ex  hoc  quod 
divina  bonitas  est  perfecte  volita.  Quoniam,  Ucet  hoc  sit 
verum,  ut  ibidera  dicitur,  non  evaditur  taraen  a  difficultate 
obiecta.  Stante  enim  hoc,  adhuc  sequitur  aUa  necessario  esse 
volita  a  Deo.  Quoniara  divina  bonitas  necessario  est  ab  eo 
non  solum  volita ,  sed  perfecte  volita :  hoc  autem  neces- 
sario  concomitatur  aliorum  volitio,  ut  dictum  est:  ergo. 

IV.  Ad  hoc  est  dicendura ,  quod  modus  quo  res  est 
volita,  est  duplex:  quidam  intensivus,  quidam  extensivus. 
Et  quod  inter  hos  tantum  ditfert ,  quod  primus  graduat 
perfectionem  araoris :  secundus  autem  non ,  sed  extendit 
ipsum.  Et  si  quandoque  inveniatur  scriptum  quod  secun- 
dus  pertinet  ad  perfectionem,  intelligendura  est  de  perfe- 
ctione  extensiva ,  et  non  simpliciter.  Unde ,  in  proposito, 
divina  bonitas  necessario  est  perfectissirae  volita  a  Deo 
perfectione  intensiva :  quia  est  infinite  amata,  sicut  est  in- 
finite  amabilis.  Sed  non  necessario  est  perfecte  volita  perfe- 
ctione  extensiva,  sed  libere.  Amari  autem  sic,  scUicet  se- 
cundum  condecentiam  ad  extra,  seu  ut  diffundatur,  parti- 
cipetur  et  multiplicetur  secundum  suara  sirailitudinera,  non 
ad  perfectionem  intensivam  ,  sed  extensivam  pertinet :  et 
consequenter  non  cura  necessario,  sed  cura  libere  conve- 
nientibus  Deo,  computandum  est.  Quia  igitur  divina  bonitas 
Ubere  est  sic  perfecte  volita  a  Deo,  ideo  Ubere  aUa  vult: 
et  non  e  converso.  Et  ideo,  proprie  loquendo,  nec  ex  aliis, 
nec  ex  aliorum  volitione,  aUquid  perfectionis,  etiam  exten- 
sive,  divinae  bonitati  accrescit:  sed  e  converso,  ex  perfecta 
extensive  volitione  suae  bonitatis,  Deus  esse  et  alias  per- 
fectiones  vult  aliis. 

V.  In  responsione  ad  quintum  et  quartum ,  nota  dili- 
gentissime  doctrinara  in  I  Contra  Gent.,  cap.  Lxxxn,  de  con- 
tingentia  ad  utruralibet  dupliciter  inventa  ,  scUicet  quan- 
doque  ex  parte  causae  ,  et  quandoque  ex  parte  eius  ad 
quod  dicitur :  et  plene  intelliges  ea  quae  hic  dicuntur  bre- 
vissirae. 

Ex  his  autera  quae  hic  dicuntur,  et  ibi  explanantur,  habes 
quara  rudis  et  *  novus  sermo  sit  Scoti,  in  I,  dist.  xxxix  **,   '  T}"''\f'  "^- 

^   ,  ,.    .  .  .  '    edd.  1508,  1514. 

voluntatem  divinam  prtmam  causam  contingentem  appel-   "  Art.  i  Soiutio- 

lantis.  Fas  quippe  non  est  in  divina  voluntate  contingen-   qu.',"'''" '^'*''"' 

tiam  dicere.  Sed,  ut  in  Uttera  dicitur,  est  in  se  necessaria, 

non  necessariam  habens  habitudinem  ad  secundario  volita: 

si  necessarium    aut   contingens   ei    tribuendura  est.    Magis 

proprio  enira  vocabulo  liberam  illara  dicere  deberaus,  ut 

alibi  *  s.  Thomas  docet :  quoniam  libertas  raedia  est  inter   '  ^Sent,  dist. 
.     ^  ■-  .^  Tii  •         •  -1  •!•  xLiii,qu.ii,art.i, 

necessitatem  et  contingentiam.    Illa  emm    impossibilitatera   ad  4, 

aliter  se  habendi,  haec  possibilitatem  aliter  se  habendi  suc- 

cessive  ,   idest  mutabiUter  ,  ponit :  libertas  autem  ,   absque 

mutabilitate  aliter  se  haberi  posse  significat. 

VI.  In  responsione  ad  sextum,  adverte  quod  illa  pro- 
positio,  quaecumque  Deus  scit,  de  necessitate  scit,  si  in- 
telligatur  de  scientia  simplicis  intelligentiae ,  quae  sciiicet 
naturaliter  praecedit  actura  voluntatis,  verissima  est:  nec 
est  in  ea  dubiura.  Et  sic  videtur  intendere  littera ,  quae 
de  scientia  aliorura,  ut  distinguitur  contra  voluntatera  eo- 
rura ,  tractat  in  hoc  arguraento.  De  his  enini  verura  est 
quod  habent  esse  in  Deo  ex  necessitate.  -  Si  quis  autera 
dictura  hoc  accipit  de  scitis  a  Deo  omnibus  qualitercum- 
que,  animadvertat  quod  complexiones  contingentes ,  puta 
me  nunc  scribere,  non  sunt  verae  necessario ,  sed  libere : 
et  consequenter  libere  in  Deo  habent  esse,  et  non  ex  ne- 
cessitate.  Ac  per  hoc,  praedicta  responsio  in  his  non  habet 
locum.  Est  tamen  quidam  necessitatis  modus  etiara  in  ho- 
rura  scientia  apud  Deura,  qui  non  est  in  eorura  voUtione. 
Quoniara  orane  scibile,  quara  primum  est  scibile,  oportet 
scitum  esse  a  Deo :  non  autem  omne  volibile,  quam  pri- 
mum  est  voUbile  ,  oportet  esse  a  Deo  volitum ,  ut  patet. 
Et  ratio  diversitatis  est,  quia  orane  verum  oportet  esse  in 
Deo,  et  consequenter  cognitum:  quia  cognituni,  secundum 


QUAESTIO  XIX,  ARTICULUS  IV 


237 


quod  in  cognoscente  est,  cognoscitur.  Omne  autem  bonum 
non  oportet  esse  aut  fore  in  seipso :  et  consequenter  non 
oportet  esse  volitum  a  Deo. 

Ex  hoc  autem  patet  differentia  supradicta  inter  diversa 
scita  a  Deo.  Quia  illa  quae  ex  se  sunt  scibilia,  absoluta 
necessitate  cognoscuntur  a  Deo:  illa  vero  quae  sortiuntur 
veritatem,  et  consequenter  scibilitatem,  ex  voluntate  divina, 
supposita  eorum  veritate,  necessario  sciuntur.  Nihil  autem 
aliud  a  Deo,  quantumcumque  supponatur  bonum,  neces- 
sario  est  ab  eo  volitum,  ut  patet.  Unde  de  scibilibus  et 
amabilibus ,  formaliter  loquendo ,  possunt  verba  litterae 
universaliter  intelligi :  ut  scilicet  omne  scibile  sit  necessario 


scitum  a  Deo;  non  autem  omne  amabile  est  necessario  vo- 
litum.  Quia  omne  scibile  habet  necessario  esse  in  Deo, 
quamvis  quorundam  scibilium  scibilitas  non  sit  necessaria: 
non  autem  omne  amabile  habet  esse  aut  fore  necessario. 

Et  bene  notato,  saneque  intelligito  verba  litterae  in  red- 
ditione  causae  praefatae.  Quoniam  non  intendit  necessita- 
tem  simpliciter  ab  universo  excludere,  quam  in  II  Contra 
Gent.,  cap.  xxx,  probat,  sed  necessitatem  essendi :  quoniam 
nullam  rem  esse  est  simpliciter  necessarium,  nisi  Deum. 
Et  hoc  insinuant  illa  verba ,  ita  quod  sint  per  seipsa  ne- 
cessaria.  Et  simpliciter  intendit  quod  necesse  est  omnia, 
vel  omnia  scibilia,  habere  esse  in  Deo. 


ARTICULUS  QUARTUS 

UTRUM  VOLUNTAS  DEI  SIT  CAUSA  RERUM 

I  Sent.,  dist.  xliii,  qu.  n,  art.   i;  dist.  xlv,  art.  3;  II  Cont.  Gent.,  cap.  xxiix;  De  Pot.,  qu.  i,  art.  5;  qu.  ra,  art.   i5. 


*  S.  Th.  lect.  I. 


>D  QUARTUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 

I  voluntas  Dei  non  sit  causa  rerum.  Dicit 

*enim  Dionysius,  cap.  iv  de  Div.  Nom.  *: 

^Siciit  noster  sol ,    non   ratiocinans   aut 

praeeligens ,  sed  per  ipsum  esse  illuminat  omnia 

participare  lumen  ipsius  valentia  "■;  ita  et  bonum 

dipinum  per  ipsam   essentiam  omnibus   existenti- 

bus  immittit  bonitatis  suae  radios.  Sed  omne  quod 

agit  per  voluntatem,  agit  ut  ratiocinans  et  prae- 

eligens  ^.  Ergo   Deus   non   agit  per  voluntatem. 

Ergo  ^*  voluntas  Dei  non  est  causa  rerum. 

2.  Praeterea,  id  quod  est  per  essentiam,  est 
primum  in  quolibet  ordine:  sicut  in  ordine  igni- 
torum  est  primum,  quod  est  ignis  per  essentiam. 
Sed  Deus  est  primum  agens.  Ergo  est  agens  per 
essentiam  suam,  quae  est  natura  eius.  Agit  igitur 
per  naturam,  et  non  per  voluntatem.  Voluntas 
igitur  divina  non  est  causa  rerum. 

3.  Praeterea,  quidquid  est  causa  alicuius  per 
hoc  quod  est  tale,  est  causa  per  naturam,  et  non 
per  voluntatem:  ignis  enim  causa  est  calefactio- 
nis,  quia  est  calidus ;  sed  artifex  est  causa  domus, 
quia  vult  eam  facere.  Sed  Augustinus  dicit,  in  I 
de  Doct.  Christ.  *,  quod  quia  Deus  bonus  est, 
sumus.  Ergo  Deus  per  suam  naturam  est  causa 
rerum,  et  non  per  voluntatem. 

4.  Praeterea,  unius  rei  una  est  causa.  Sed  re- 
Qu.  XIV,  art.  8.  rum  creatarum  est  causa  scientia  Dei,  ut  supra  * 

dictum  est.  Ergo  voluntas  Dei  non  debet  poni 
causa  rerum. 

Sed  contra  est  quod  dicitur  Sap.  xi  *:  Quomodo 
posset  aliquid  permanere,  nisi  tu  voluisses? 

Respondeo  dicendum  quod  necesse  est  dicere 
voluntatem  Dei  esse  causam  rerum,  et  Deum  agere 
per  voluntatem,  non  per  necessitatem  naturae,  ut 
quidam  existimaverunt.  Quod  quidem  apparere 
potest  tripliciter.  Primo  quidem,  ex  ipso  ordine 
causarum  agentium.  Cum  enim  propter  finem  agat 
et  intellectus  ^  et  natura,  ut  probatur  in  II  Physic.  *, 
necesse   est  ut  agenti  per  naturam  praedetermi- 


*  Cap.  xxxir. 


Vers.  26. 


8 


*  Cap.  V,  n.  2 
cap.  vm.-S.Th 
lect.  VIII,  xn  sqq 


netur  finis,  et  media  necessaria  ad  finem,  ab  ali- 


quo  superiori  intellectu;  sicut  sagittae  praedeter- 
minatur  finis  et  certus  modus  a  sagittante.  Unde 
necesse  est  quod  agens  per  intellectum  et  volun- 
tatem,  sit  prius  agente  per  naturam.  Unde,  cum 
primum  in  ordine  agentium  sit  Deus,  necesse 
est  quod  per  intellectum  et  voluntatem  agat. 

Secundo,  ex  ratione  naturalis  agentis,  ad  quod 
pertinet  ut  unum  effectum  producat:  quia  natura 
uno  et  eodem  modo  operatur,  nisi  impediatur. 
Et  hoc  ideo,  quia  secundum  quod  est  tale,  agit : 
unde,  quandiu  est  tale,  non  facit  nisi  tale.  Omne 
enim  agens  per  naturam,  habet  esse  determinatum. 
Cum  igitur  esse  divinum  non  sit  determinatum , 
sed  contineat  in  se  totam  perfectionem  essendi, 
non  potest  esse  quod  agat  per  necessitatem  na- 
turae:  nisi  forte  causaret  aliquid  indeterminatum 
et  infinitum  in  essendo ;  quod  est  impossibile,  ut 
ex  superioribus  *  patet.  Non  igitur  agit  per  ne-  '  Q"-  vn,  art.  2. 
cessitatem  naturae ;  sed  effectus  determinati  ab 
infinita  ipsius  perfectione  procedunt,  secundum 
determinationem  voluntatis  et  intellectus  ipsius. 

Tertio,  ex  habitudine  effectuum  ad  causam. 
Secundum  hoc  enim  elfectus  procedunt  a  causa 
agente,  secundum  quod  praeexistunt  in  ea:  quia 
omne  agens  agit  sibi  simile.  Praeexistunt  autem 
elfectus  in  causa  secundum  modum  causae.  Unde, 
cum  esse  divinum  sit  ipsum  eius  intelligere,  prae- 
existunt  in  eo  effectus  eius  secundum  modum 
intelligibilem.  Unde  et  per  modum  intelligibilem  ^  ^ 

procedunt  ab  eo.  Et  sic,  per  consequens,  per  mo- 
dum  voluntatis:  nam  inclinatio  eius  ad  agendum 
quod  intellectu  conceptum  est,  pertinet  ad  vo- 
luntatem.  Voluntas  igitur  Dei  est  causa  rerum. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  Dionysius  per 
verba  illa  non  intendit  excludere  electionem  a 
Deo  simpliciter,  sed  secundum  quid :  inquantum 
scilicet,  non  quibusdam  solum  bonitatem  suam 
communicat,  sed  omnibus:  prout  ^  scilicet  electio  ^ 

discretionem  quandam  importat. 

Ad  secundum  dicendum  quod,  quia  essentia  Dei 
est  eius    intelligere    et  velle,  ex    hoc  ipso   quod 


a)  valentia.  -  volentia  codices.  -  In  fine  textus  cit.  pro  suae,  di- 

vinae  Pab. 

P)  praeeligens.  -  eligens  codices  et  eJ.  a. 

y)  Ergo.  -  Et  sic  codices. 


3)  et  intellectus.  -  intellectus  Pb. 

e)  Unde  et  permodum  intelligibilem.  -  Om.  CX);  Unde  om.  et\amPab. 
^)  prout.  -  excludit  igitur  electionem  a  Deo  prout  BD.  -  scili- 
cet  om.  AG. 


238 


QUAESTIO  XIX,  ARTICULUS  IV 


'  Art.  2. 


per  essentiam  suam  agit,  sequitur  quod  agat  per 
modum  intellectus  et  voluntatis. 

Ad  tertium  dicendum  quod  bonum  est  obie- 
ctum  voluntatis.  Pro  tanto  ergo  dicitur,  quia  Deus 
bonus  est,  sumus ,  inquantum  sua  bonitas  est  ei 
ratio  volendi  omnia  alia,  ut  supra  *  dictum  est. 

Ad  quartum  dicendum  quod  unius  et  eiusdem 
eflfectus,  etiam  in  nobis,  est  causa  scientia  ut  di- 


Cf.  num.  ni. 


'  Cap.  V,  n.  2. 
"  Cap.  II,  IV. 
Did.   lib.   Vm 
cap.  II,  n.i;  cap 
V,  n.2. 


rigens,  qua  concipitur  forma  operis  ''',  et  voluntas 
ut  imperans:  quia  forma,  ut  est  in  intellectu  tan- 
tum,  non  determinatur  ad  hoc  quod  sit  vel  non 
sit  in  effectu,  nisi  per  voluntatem.  Unde  intelle- 
ctus  speculativus  nihil  dicit  de  operando.  Sed 
potentia  est  causa  ut  exequens,  quia  nominat  im- 
mediatum  principium  operationis.  Sed  haec  omnia 
in  Deo  unum  sunt. 


T|)  operis.  -  operationis  ABDa.  -  et  om.  ACDEFG. 

Commentaria  Cai"dina]is  Caietani 


TITULUS  clarus.  -  In  corpore  duo :  primo,  proponit  con- 
clusionem;  secundo,  probat  conclusionem  tripliciter  *. 
Quoad  primum,  tria  dicit.  Primo,  conclusionem  respon- 
sivam  quaesito  affirmative,  scilicet:  Voluntas  Dei  est  causa 
rerum.  Secundo,  quid  hoc  importat:  scilicet,  Deum  agere 
per  voluntatem,  et  non  per  naturae  necessitatem.  Tertio, 
quod  quidam  existimarunt  Deum  agere  per  naturae  ne- 
cessitatem. 

II.  Ubi  adverte,  quod  agere  per  necessitatem  naturae 
dupliciter  potest  intelligi.  Primo,  ut  idem  sonat  quod  agere 
naturaliter ,  eo  modo  quo  agentia  naturalia,  II  Physic, 
text.  49  *,  et  IX  Metaphys.,  text.  3  et  lo  **,  distinguuntur 

,  contra  agentia  a  proposito.  Et  sic  agere  naturaliter,  est 
agere  non  quia  agens  vult  hoc,  dato  etiam  quod  velit  illud ; 
sed  est  agere  quia  est  tale ;  ut  patet  in  generatione  hominis ; 
quamvis  enim  Socrates  velit  generare,  non  tamen  generat 
quia  vult,  sed  quia  est  tahs  dispositionis  naturalis,  etc.  Se- 
cundo  sumi  potest,  ut  idem  sonat  quod  agere  non  libere, 
eo  modo  quo  dicinius  quod  non  libere,  sed  necessitate  na- 
turali  Deus  vult  se,  et  nos  volumus  bonum.  Et  quamvis 
utrumque  de  Deo  existimatum  sit,  et  quod  agat  non  quia 
vult,  quamvis  volens,  sed  quia  est  talis  naturae,  ut  in  II 
Contra  Gent.,  cap.  xxiii,  dicitur;  et  quod  agat  quia  intel- 
ligit  et  vult,  naturah  tamen  necessitate  tale  intelligere  et 
velle  habens,  ut  ibidem,  in  cap.  xxvi  et  xxvii,  tangitur :  in 
praesenti  tamen  littera,  primo  modo  sumitur  agere  per  ne- 
cessitatem  naturae ;  ita  quod  intentio  praesens  est  ostendere 
quod  Deus  agit  quia  vult,  et  non  quia  est. 

Ex  coniunctione  autem  conclusionis  praecedentis  articuli 
cum  hac,  sufficienter  habetur  solutio  secundae  quaestionis. 
Quia,  si  agit  quia  vult,  ut  hic  ostenditur;  et  se  tantum  vult 
naturaliter,  et  cetera  libere,  ut  ostensum  est:  ergo  aget 
alia,  quia  illa  vult  libere. 

III.  Quoad  secundum,  probatur  tripliciter  intenta  con- 
clusio.  Primo  ex  ordine  agentium,  sic.  Tam  natura  quam 
intellectus  agit  propter  finem :  ergo  agenti  per  naturam 
praedeterminatur  finis  et  medium  ab  aliquo  intellectu :  ergo 
agens  per  intellectum  est  prius  agente  per  naturam:  ergo 
Deus  est  agens  per  intellectum  et  voluntatem. 

Antecedens  probatur  ex  II  Physic.  Prima  consequentia 
manifestatur  exemplo  sagittae.  Secunda  relinquitur  per  se 
nota.  Tertia  vero  probatur:  quia  Deus  est  primum  agens.  - 
Nec  te  moveat  quod  prima  consequentia  sic  leviter  tacta 
est.  Quia  communis  animi  conceptio  est,  quod  agere  pro- 
pter  finem  exigit  finem  cognosci,  vel  ab  ipso  tendente  in 
finem,  vel  aliquo  dirigente,  ut  in  sagitta  contingit :  et  quia 
constat  naturam,  ut  sic,  non  cognoscere,  ideo  liquet  quod 
oportet  a  cognoscente  dirigi.  -  Inter  agere  quoque  per  intel- 
lectum  et  per  voluntatem,  nulla  differentia  est  in  proposito. 
Quoniam  nec  intellectus  agit  absque  voluntate,  quae  est 
appetitus  intellectivus :  nec  voluntas  absque  intellectu,  quia 
bonum  intellectum  movet  eam.  Et  ideo  nullum  vitium 
committitur,  ex  uno  in  aUud  decHnando. 

IV.  Secundo  probatur  ex  ratione  naturalis  agentis,  sic. 
Agens  per  naturam,  agit  quia  est  tale:  ergo  operatur  uno 
modo :  ergo  unum  effectum :  ergo  habet  esse  determina- 
tum:  ergo  Deus  non  potest  agere  per  naturam:  ergo  deter- 
minati  effectus  ab  infinita  illius  bonitate  procedunt,  secun- 
dum  determinationem  intellectus  et  voluntatis. 

Antecedens  probatur  ab  effectu :  quia  quandiu  est  tale, 


non  facit  nisi  tale.  -  Prima  consequentia,  cum  secunda  et 
tertia,  relinquitur  nota.  Et  prima  quidem ,  cum  secunda, 
procedit  a  priori.  Tertia ,  propter  quam  antecedens  cum 
prioribus  est  inductum,  a  posteriori  infert  prius,  ut  patet.  - 
Quarta  vero  primo  probatur:  quia  esse  divinum  non  est 
determinatum.  Quod  ex  eo  patet,  quod  continet  in  se  totam 
essendi  perfectionem.  Secundo,  manifestatur  vis  probationis, 
ducendo  ad  impossibile :  si  esse  infinitum  causaret  natura- 
liter,  causaret  aliquid  infinitum  in  essendo  ;  hoc  est  impos- 
sibile ;  ergo.  -  Quinta  autem  consequentia  ex  vi  distinctionis 
agentium  patet. 

V.  Et  adverte,  quod  ista  ratio  concludit  quod  Deus  non 
potest  naturaliter  agere  aliquem  unum  effectum  per  seipsum 
solum.  Si  quis  autem  poneret  Deum  solum  nullam  rem 
integraliter  causare,  sed,  concausantibus  aliis  causis,  ipsum 
dare  esse  effectibus;  diceret  quod  proprius  effectus  divini 
esse  infiniti  est  esse  indeterminate  secundum  se,  sed  deter- 
minate  tamen  semper  inventum  propter  secundas  causas. 
Sed  hoc  a  seipso  discordat.  Quoniam,  si  esse  divinum  est 
infinitum,  oportet  ab  ipso  praeemanasse  esse  omnium  il- 
larum  causarum  concausantium :  quoniam  omnem  essendi 
modum  ab  infinito  esse  oportet  provenire.  Et  si  sic  est, 
ergo  concedere  oportet  quod  Deus  aUquem  effectum  per 
seipsum  solum  integraliter  producere  potest.  Ergo  non  per 
necessitatem  naturae,  nisi  dari  possit  effectus  infiniti  esse, 
ut  in  littera  dicitur.  Stat  ergo  ratio. 

VI.  Tertio  probatur  ex  habitudine  effectuum  ad  causam, 
sic.  Effectus  praeexistunt  in  causa  secundum  modum  cau- 
sae:  ergo  effectus  praeexistunt  in  Deo  secundum  modum 
intelligibilem :  ergo  procedunt  ab  eo  secundum  modum 
inteUigibilem :  ergo  per  modum  voluntatis:  ergo  voluntas 
Dei  est  causa  rerum. 

Prima  consequentia  probatur :  quia  esse  Dei  est  eius  in- 
telligere.  Secunda  probatur:  quia  etfectus  procedunt  a  causa 
secundum  modum  quo  praeexistunt  in  causa.  Quod  pro- 
batur:  quia  omne  agens  agit  sibi  simile.  Tertia  consequentia 
probatur:  quia  inclinatio  ad  agendum  id  quod  per  intelle- 
ctum  conceptum  est,  voluntatis  est.   Ultima  est  per  se  nota. 

VII.  Circa  propositionem  assumptam  in  probatione  se- 
cundae  consequentiae,  dubium  occurrit.  Quia  aut  est  falsa, 
aut  dissonat  a  sua  probatione:  utrumque  est  inconveniens: 
ergo.  Propositio  enim  litterae  est  ista,  effectus  procedunt  a 
causa  secundum  quod  praeexistunt  in  ea :  et  probatio  eius 
subditur,  quia  omne  agens  agit  sibi  simile.  Tunc  sic.  Aut 
propositio  intendit  de  modo  effectus  procedentis,  aut  de 
modo  procedendi.  Si  intendit  quod  effectus  procedens  a 
causa  habet  modum  essendi  similem  modo  quo  praeexistit 
in  causa,  probatio  quidem  est  consona,  ut  patet:  sed  ipsa 
est  falsissima  (quoniam  domus  procedens  ab  artifice,  non 
assimilatur  domui  in  mente,  in  modo  essendi) ;  nec  sequitur 
ex  illa  maxima,  quae  inteUigitur  quantum  ad  formam  qua 
agit.  -  Si  autem  intendit  de  modo  procedendi,  scilicet,  quod 
etfectus  a  causa  procedit  illo  vel  simili  modo  quo  praexistit  in 
ea,  tunc  probatio  non  est  ad  propositum :  quia,  ut  diximus, 
intelligitur  quoad  formam  qua  agens  agit,  et  non  quoad 
modum  quo  forma  est  in  eo.  Et  nihilominus  hahet  multas 
instantias.  Quoniam  domus  habet  esse  inteUigibile  in  agente, 
procedit  tamen  ab  eo  sensibiiiter:  et  calor  hahet  esse  incor- 
ruptibile  et  universale  in  luce  solis,  procedit  tamen  corru- 
ptibiliter  et  particulariter.  Undique  igitur  ambiguitas  est. 


QUAESTIO  XIX,  ARTICULUS  V 


239 


VIII.  Ad  hoc  dicitur,  quod  illa  maxima,  otnne  agens 
agit  sibi  simile,  quamvis  universaliter  non  verificetur  nisi 
quoad  formam ,  non  tamen  est  arctanda  ad  formam :  sed 
est  intelligenda  cum  ly  quantum  potest.  Videmus  enim 
quod,  si  fuerit  activum  univocum  vehementis  virtutis,  quod 
facit  sibi  simile  ,  non  solum  quoad  formam ,  sed  quoad 
individuales  conditiones :  mas  enim  fortis  generat  marem, 
•Cap.  VI,  n.  2.     et  iracundus  iracundum,  ut  in  VII  dicitur  Ethic.  * 

In  modo  igitur  quo  effectus  procedit  a  causa,  conside- 
randa  sunt  duo :  primo,  modus  processionis  tenens  se  ex 
parte  causae ;  et  secundo ,  raodus  eiusdem  tenens  se  ex 
parte  effectus.  Si  enim  attendimus  ad  modum  procedendi 
ex  parte  causae ,  universaliter  verificatur  quod  processio 
est  similis  modo  existendi  in  causa:  quia  est  illius  modus 
prius  effectus  in  genere  causae  efficientis.  Ita  quod,  sicut 
forma  procedens  est  a  forma  in  causa,  et  propterea  similis 
illi ;  ita  modus  procedendi,  ex  parte  causae,  est  a  modo 
praeexistendi  in  causa,  et  consequenter  similis  illi :  quia 
omne    agens  agit  sibi    simile.   Et    sic  patet   quomodo  illa 


propositio  assumpta  et  est  vera  de  modo  procedendi,  et 
optime  probatur  per  illam  maximam.  -  Sed  si  attendamus 
modum  procedendi  ex  parte  effectus,  sic  propositio  assum- 
pta,  ut  dictum  est,  non  universaliter  verificatur.  Nec  ad 
hoc  est  inducta  sua  probatio,  neque  ipsa :  quoniam  modus 
iste ,  proprie  loquendo ,  magis  est  modus  participandi  vel 
suscipiendi  causam,    quam  procedendi  ab  ea. 

Et  ideo  instantiae  allatae  non  militant  contra  intentum : 
quoniam  de  modo  participandi  loquuntur  ex  parte  effe- 
ctus;  littera  autem  loquitur  de  modo  procedendi  a  causa, 
ex  parte  ipsius  causae.  Domus  enim  procedit  ab  arte  intel- 
ligibiliter,  quoniam  a  proaeresi,  ut  dicitur  IX  Metaphys.  * ; 
quamvis  in  materia  sensibiliter  suscipiatur,  ac  per  organa 
fiat.  Effectus  quoque  corporum  caelestium,  ex  parte  eorum 
procedunt  incorruptibiliter  et  universaliter ,  iuxta  modum 
formarum  quibus  agunt;  procedunt  enim  per  actiones  eo- 
rum  aeternas,  et  commensuratas  eis:  quamvis  participatio 
eorum  apud  sphaeram  generabilium,  etc,  sit  corruptionis 
et  dearticulationis  plena;  quia  passio  non  aequatur  actioni. 


"  Cap.  IV.  - 

lib.VllI, 

n.3. 


Did. 
cap.  V, 


ARTICULUS  QUINTUS 

UTRUM  VOLUNTATIS  DIVINAE  SIT  ASSIGNARE  ALIQUAM  CAUSAM 

I  Sent.,  dist.  xli,  art.  3;  I  Cont.  Gent.,  cap.  lxxxvi,  lxxxvii;  III,  cap.  xcvn;  De  Verit.,  qu.  vi,  art.  2;  qu.  xxiii,  art.  i,  ad  3; 

art.  6,  ad  6;  Ephes.,  cap.  i,  lect.  i. 


«D  QuiNTUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 

Ivoluntatis  divinae  sit  assignare  aliquam 

^causam.  Dicit    enim    Augustinus,  libro 

Qi-  '"-'■•■•        ^Z^^^^^Octoginta  triiim  Quaest.  *:  Quis  audeat 

dicere    Deiim    irrationabiliter   omnia   condidisse? 

Sed  agenti  voluntario ,  quod  est  ratio  operandi, 

est  etiam  causa  volendi.  Ergo  voluntas  Dei  habet 

aliquam  causam. 

2.  Praeterea,  in  his  quae  fiunt  a  volente  qui 
propter  nuUam  causam  aliquid  vult,  non  oportet 
aliam  causam  assignare  nisi  voluntatem  volen- 
tis.  Sed  voluntas  Dei  est  causa  omnium  rerum, 

Art.  praeced.  ut  osteusum  est  *.  Si  igitur  voluntatis  eius  non 
sit  aliqua  causa,  non  oportebit  in  omnibus  rebus 
naturalibus  aliam  causam  quaerere,  nisi  solam  vo- 
luntatem  divinam.  Et  sic  omnes  scientiae  essent 
supervacuae ,  quae  causas  aliquorum  effectuum 
assignare  nituntur:  quod  videtur  inconveniens. 
Est  igitur  assignare  aliquam  causam  voluntatis 
divinae. 

3.  Praeterea,  quod  fit  a  volente  non  propter 
aliquam  causam,  dependet  ex  simplici  voluntate 

«  eius.   Si  igitur  voluntas  Dei  non  habeat  aliquam  " 

causam,  sequitur  quod  omnia  quae  fiunt,  depen- 

deant  ex  simplici  eius  voluntate,  et  non  habeant 

P  aliquam  aliam  ^  causam.  Quod  est  inconveniens. 

Sed  contra  est  quod  dicit  Augustinus,  in  libro 
Octoginta  trium  Quaest.  *:  Omnis  caiisa  efficiens 
maior  est  eo  quod  efficitur;  nihil  tamen  maius  est 
voluntate  Dei;  non  ergo  causa  eius  quaerenda  est. 

Respondeo  dicendum  quod  nullo  modo  volun- 
tas  Dei  causam  habet.  Ad  cuius  evidentiam,  con- 
siderandum  est  quod,  cum  voluntas  sequatur  ^" 
intellectum,  eodem  modo  contingit  esse  causam 
alicuius  volentis  ut  velit,  et  alicuius  intelligentis 
ut  intelligat.  In  intellectu  autem  sic  est  quod,  si 


"  Qu.  xxvm. 


seorsum  intelligat  principium,  et  seorsum  conclu- 
sionem,  intelligentia  principii  est  causa  scientiae 
conclusionis.  Sed  si  intellectus  in  ipso  principio 
inspiceret  conclusionem ,  uno  intuitu  apprehen- 
dens  utrumque,  in  eo  scientia  conclusionis  non 
causaretur  ab  inteliectu  principiorum:  quia  idem 
non  est  causa  sui  ipsius.  Sed  tamen  intelligeret 
principia  esse  causas  conclusionis.  Similiter  est 
ex  parte  voluntatis,  circa  quam  sic  se  habet  finis 
ad  ea  quae  sunt  ad  finem,  sicut  in  intellectu  prin- 
cipia  ad  conclusiones  ^.  Unde,  si  aliquis  uno  actu 
velit  finem,  et  alio  actu  ea  quae  sunt  ad  finem, 
velle  finem  erit  ei  causa  volendi  ea  quae  sunt 
ad  finem,  Sed  si  uno  actu  velit  finem  et  ea  quae 
sunt  ad  finem,  hoc  esse  non  poterit:  quia  idem 
non  est  causa  sui  ipsius.  Et  tamen  erit  verum  di- 
cere  quod  velit  ordinare  '  ea  quae  sunt  ad  finem, 
in  finem. 

Deus  autem,  sicut  uno  actu  omnia  in  essentia 
sua  intelligit,  ita  uno  actu  vult  omnia  in  sua  bo- 
nitate.  Unde,  sicut  in  Deo  intelligere  causam  non 
est  causa  intelligendi  effectus,  sed  ipse  intelligit 
effectus  in  causa ;  ita  velle  finem  non  est  ei  causa 
volendi  ea  quae  sunt  ad  finem,  sed  tamen  vult 
ea  quae  sunt  ad  finem,  ordinari  in  finem.  Vult 
ergo  hoc  esse  propter  hoc  * :  sed  non  propter 
hoc  vult  hoc  ^. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  voluntas  Dei 
rationabilis  est,  non  quod  aliquid  sit  Deo  causa 
volendi,  sed  inquantum  vult  unum  esse  propter 
aliud. 

Ad  secundum  dicendum  quod,  cum  velit  Deus 
effectus  sic  esse,  ut  ex  causis  certis  proveniant, 
ad  hoc  quod  servetur  ordo  in  rebus ;  non  est  su- 
pervacuum,  etiam  cum  voluntate  Dei,  alias  causas 
quaerere.  Esset  tamen  supervacuum,  si  aliae  cau- 


D.  489. 


a)  aliquam.  —  Om.  ^odices  et  ed.  a. 

P)  aliam.  -  Om.  E,  post  causam  ponunt  Pab. 

f)  sequatur.  -  consequatur  Pb. 


3)  conclusiones.  -  conclusionem  ABCDE. 
e)  ordinare,  -  ordinari  codices. 
!^)  hoc.  -  Om.  codices  et  a  b. 


240 


QUAESTIO  XIX,  ARTICULUS  VI 


sae  quaererentur  ut  primae,  et  non  dependentes  a 
divina  voluntate.  Et  sic  loquitur  Augustinus  in  III 
cap.  :i.  Je  Trin.  *:  Placuit  vaniiati  philosophorum  etiam 

aliis  causis  effectus  contingentes  tribuere ,  cum 
omnino  videre  non  possent  superiorem  ceteris 
omnibus  causam,  idest  voluntatem  Dei. 

Ad  tertium  dicendum  quod ,  cum   Deus   velit 

effectus  esse  propter  causas,  quicumque  effectus 

praesupponunt  aliquem  alium  effectum,  non  de- 

n  pendent  ex  sola  Dei  voluntate,  sed  ex  "  aliquo 


alio.  Sed  primi  eflfectus  ex  sola  divina  voluntate 
dependent.  Utpote  si  dicamus  quod  Deus  voluit 
hominem  habere  manus,  ut  deservirent  intelle- 
ctui,  operando  diversa  opera:  et  voluit  eum  ha- 
bere  intellectum ,  ad  hoc  quod  esset  homo :  et 
voluit  eum  esse  hominem,  ut  frueretur  ipso,  vel 
ad  complementum  universi.  Quae  quidem  non 
est  reducere  ad  alios  fines  creatos  ulteriores.  Unde 
huiusmodi  dependent  ex  simplici  voluntate  Dei : 
alia  vero  ex  ordine  etiam   aliarum  causarum. 


I))  ex.  -  ab  BD,  om.  ACEF. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTULus  intelligendus,  ut  sonat,  de  vera  "causa.  -  In  cor- 
pore  una  conclusio,  responsiva  quaesito  negative:  Vo- 
luntatis  divinae  nulla  est  causa.  -  Haec  conclusio  probatur, 
manifestatur ;  et  salvatur  simul  id  quod  difficultatem  in  hac 
re  facit,  scilicet :  Deus  vult  alia  propter  finem. 

Probatio  est.  Voluntas  eodem  actu  volens  finem  et  ea 
quae  sunt  ad  finem,  non  habet  volitionem  causatam:  ergo 
voluntas  divina  non  habet  causam.  -  Antecedens  probatur : 
quia  idem  non  est  causa  sui  ipsius.  Et  manifestatur  ab  op- 
posito,  scilicet,  quando  alio  actu  volumus  finem,  et  alio 
ea  quae  sunt  ad  finem.  Consequentia  vero  probatur :  quia 
voluntas  divina  uno  actu  vult  omnia  in  sua  bonitate. 

Manifestatio  vero  consistit  in  proportionali  similitudine 
inter  intellectum  et  voluntatem,  quoad  modum  habendi 
vel  non  habendi  causam.  Habendi  quidem :  quia  intellectus 
alio  actu  intelligens  principia  et  conclusiones,  habet  scien- 
tiam  causatam.  Non  habendi  vero :  quia  intellectus  eodem 
actu  principia  et  conclusiones  intelligens,  non  habet  con- 
clusionum  scientiam  causatam  ex  principiis ;  eadera  ratione, 
quia  scilicet  idem  non  est  causa  sui  ipsius. 

Id  autem  quod  difficultatem  ingerit,  scilicet  quod  Deus 
vult  alia  propter  finem,  salvatur  primo,  distinguendo  quod 
aliud  est  velle  alia  propter  finem ,  et  aliud  est  velle  alia 
esse  propter  finem :  et  quod  hoc  secundum  est  verum,  non 
autem  primum.  Secundo,  aperiendo  hoc  ex  inchoata  pro- 
portionalitate.  Quia  intellectus  intelligens  uno  actu  conclu- 
siones  et  principia,  non  intelligit  conclusiones  ex  principiis, 
tamen  intelligit  conclusiones  esse  ex  principiis :  et  propor- 
tionaliter  est  in  voluntate.  -  Causa  autem  totius  proportio- 
nalitatis  huius  in  littera  tangitur,  cum  dicitur,  quia  voluntas 
sequitur  intellectum. 

II.  Ad  evidentiam  eorum  quae  hic  dicuntur,  et  in  re- 
sponsione  ad  tertium ,  adverte  has  quatuor  propositiones. 
Prima  est,  hoc  est  propter  hoc;  secunda,  Deus  vult  hoc 
esse  propter  hoc ;  tertia ,  hoc  est  volitum  a  Deo,  propter 
hoc  aliud  volitum  ab  eodem ;  quarta,  Deus  vult  hoc,  quia 
vult  illud  aliud.  Inter  has  autem  manifesta  est  differentia. 
Quoniam  prima  de  rebus  absolute  loquitur:  secunda  autem 
de  eisdem,  ut  volitis  simplici  voluntate  a  Deo :  tertia  autem 
et  quarta  causalitatem  unius  volitionis  respectu  alterius  in- 
dudere  videntur.  Et  quantum  ex  hac  littera  apparet,  ne- 
gandae  videntur  istae  duae  ultimae,  cum  expresse  dicitur 
quod  Deus  non  propter  hoc  vult  hoc. 

III.  Verum,  si  diligentius  consideremus  intentionem  Au- 


ctoris,  et  responsionem  ad  tertium,  cum  doctrina  tradita  in 
I  Contra  Gent.,  cap.  lxxxvi,  lxxxvii,  quoad  rem  quidem, 
dicendum  est  quod  actus  voluntatis  divinae  attingens  hoc 
volitum,  puta  universum  vel  hominem,  ex  parte  actus  caret 
causa,  non  solum  ut  tale  ens  est,  sed  etiam  ut  attingens 
tale  volitum:  ita  quod  attingentia  velle  divini  respectu  uni- 
versi,  ex  parte  actus  non  causatur  ex  attingentia  velle  divini 
respectu  bonitatis  suae.  Et  hoc  intendit  cum  dicit  quod 
Deus  non  propter  hoc  vult  hoc.  Idem  tamen  actus  ex  parte 
voliti  habet  causam ,  ita  quod  attingentia  passiva  unius 
causatur  ex  attingentia  passiva  alterius;  idest,  esse  volitum 
unius  causatur  ex  esse  volito  alterius.  Ita  quod  non  solum 
hominem  esse  causatur  in  genere  causae  finalis  ex  universi 
perfectione :  sed  etiam  hominem  esse  volitum  a  Deo,  cau- 
satur  ex  hoc  quod  universum  est  volitum  a  Deo. 

Et  si  instetur  a  passiva  ad  activam,  volitum  causatur 
a  volito,  ergo  velle  causatur  a  velle:  negandus  est  pro- 
cessus.  Vel  distinguendum  est,  quod  processus  talis  tenet, 
quando  passivum  aequatur  activo :  quando  autem  actio 
excedit  passionem,  ita  quod  actio  est  una,  passiones  sunt 
multae ,  stat  passionem  causari  ex  passione ,  absque  hoc 
quod  actio  causetur.  Et  merito :  quia  causare  et  causari 
diversitatem  exigunt;  et  propterea  unitas  actionis  attin- 
gentis  tot  passa,  causalitatem  a  se  excludit;  multiplicatio 
autem  passionum  iuxta  numerum  passorum,  causalitatem 
unius  ab  altera  non  excludit. 

IV.  Quoad  propositiones  *  vero,  dicendum  videtur  quod   •  Cf.  num.  n. 
ndn  solum  primae  duae,  sed  etiam  tertia  bene  sonat.  Quo- 

niam  non  ponit  dependentiam  volitionis  ex  parte  actus,  sed 

ex  parte  voliti :  et  expresse  in  loco  allegato  *  dicitur,  quod  •  Cf.  nnm.  praec. 

unum  volitum  a  Deo  est  causa  alteri  quod  cadat  sub  ordine 

voluntatis  divinae.  Quarta  autem ,  quoniam  dependentiam 

significat   ex  parte  actus,  concedenda  seu  in  usum  dedu- 

cenda  non  est:  sed  pie  exponenda,  et  ex  parte  voliti  in- 

terpretanda ,  si  alicubi  invenitur. 

V.  Hinc  quoque  habes  differentiam  inter  secundum  argu- 
mentum  et  tertium,  in  littera.  Secundum  enim  loquitur  de 
causis  rerum  volitarum  absolute :  tertium  vero  de  causis  re- 
rum  in  ordine  ad  voluntatem  divinam,  ex  parte  tamen  voliti. 
Verbi  gratia,  primum .  intendit  quod  non  sit  quaerendum 
quare  homo  habet  manus:  secundum  vero,  quod  non  sit 
quaerendum  quare  Deus  voluit  hominem  habere  manus.  Et 
illud  quidem  spectat  ad  primam  propositionem:  hoc  ad 
tertiam,  proprie  loquendo.  -  Et  sic  intelliges  responsiones. 


Vers.  4. 


ARTICULUS  SEXTUS 

UTRUM  VOLUNTAS  DEI  SEMPER  IMPLEATUR 
I  Sent.,  dist.  xl\^,  art.  i;  dist  xlvii,  art.  i,  3;  De  Verit.,  qu.  xxiii,  art.  2;  l  Ttm.,  cap.  n,  lect.  i. 


>D  SEXTUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 

voluntas    Dei    non    semper    impleatur. 

'Dicit   enim  Apostolus,   I  ad  Tim.u*, 

jquod  Deus  vult  omnes  homines  salvos 

fieri,  et  ad  agnitionem  veritatis  venire.  Sed  hoc 


non  ita  evenit.    Ergo  voluntas   Dei  non  semper 
impletur. 

2.  Praeterea,  sicut  se  habet  scientia  ad  verum, 
ita  voluntas  ad  bonum.  Sed  Deus  scit  omne  ve- 
rum.    Ergo  vult  omne  bonum.    Sed  non   omne 


QUAESTIO  XIX,  ARTICULUS  VI 


241 


a  bonum  fit:  multa  enim  bona  possunt "  fieri,  quae 

non  fiunt.  Non  ergo  voluntas  Dei  semper  im- 
pletur. 

3.  Praeterea,  voluntas  Dei,  cum  sit  causa  pri- 

•  Art.  praeced.    ma,  nou  excludit  causas  medias,  ut  dictum  est  *. 

Sed  eflfectus  causae  primae  potest  impediri  per 
defectum  causae  secundae :  siclit  eflfectus  virtutis 
motivae  impeditur  propter  debilitatem  tibiae.  Ergo 
et  eflfectus  divinae  voluntatis  potest  impediri  pro- 
pter  defectum  secundarum  causarum.  Non  ergo 
voluntas  Dei  semper  impletur. 

•  vers.  II.  Sed  contra  est  quod  dicitur  in  Psalmo  cxiii  *  : 

otnnia  quaeciimqiie  voliiit  Deus,  fecit. 

Respondeo  dicendum  quod   necesse  est  volun- 
tatem  Dei  semper  impleri.  Ad  cuius  evidentiam,  | 
considerandum  est  quod,  cum  eflfectus  conforme- 
tur  agenti  secundum  suam  formam,  eadem  ratio 
est  in  cau-sis  agentibus,  quae  est  in  causis  forma- 

?  libus.  In  formis  autem  sic  est  quod,  licet  aliquid  ^ 

possit  deficere  ab  aliqua  forma  particulari,  tamen 
a  forma  universali  nihii  deficere  potest:  potest 
enim  esse  aliquid  quod  non  est  homo  vel  vivum, 
non  autem  potest  esse  aliquid  quod  non  sit  ens. 

T  Unde  et ''  hoc  idem  in  causis  agentibus  contingere 

oportet.  Potest  enim  aliquid  fieri  extra  ordinem 
alicuius    causae    particularis  agentis :  non   autem 

^  extra  ordinem  alicuius  °  causae  universalis,  sub 

qua  omnes  causae  particulares  comprehenduntur. 
Quia,  si  aliqua  causa  particularis  deficiat  a  suo 
eflfectu,  hoc  est  propter  aliquam  aliam  causam 
particularem  impedientem,  quae  continetur  sub 
ordine  causae  universalis :  unde  eflfectus  ordinem 
causae  universalis  nullo  modo  potest  exire.  Et 
hoc  etiam  patet  in  corporalibus.  Potest  enim  im- 

E  pediri  quod  aliqua  stella  non  '  inducat  suum  eflfe- 

ctum :  sed  tamen  quicumque  eflfectus  ex  causa 
corporea  impediente  in  rebus  corporalibus  conse- 
quatur,  oportet  quod  reducatur  per  aliquas  causas 
medias  in  universalem  virtutem  primi  caeli. 

Cum  igitur  voluntas  Dei  sit  universalis  causa 
omnium  rerum,  impossibile  est  quod  divina  vo- 
luntas  suum  eflfectum  non  consequatur.  Unde 
quod  recedere  videtur  a  divina  voluntate  secun- 
dum  unum  ordinem,  relabitur  in  ipsam  secun- 
dum  alium :  sicut  peccator,  qui,  quantum  est  in 
se,  recedit  a  divina  voluntate  peccando,  incidit  in 
ordinem  divinae  voluntatis,  dum  per  eius  iusti- 
tiam  punitur. 

Ad  primu.m  ergo  dicendum  quod  illud  verbum 

^  Apostoli,  quod  ^  Deus  milt  omnes  homines  salvos 

fieri  etc,  potest  tripliciter  intelligi.  Uno  modo,  ut 

1  sit  accomoda  "^  distributio ,  secundum  hunc  sen- 

sum,  Deus  vult  salvos  fieri  omnes  homines  qui  sal- 
vantur:  «  non  quia  nullus  homo  sit  quem  salvum 
fieri  non  velit,  sed  quia  nullus  salvus  fit,  quem 

•  Enchirid.,  cap.  non  velit  salvum  fieri,  »  ut  dicit  Augustinus  *. 

Secundo  potest  intelligi,  ut  fiat  distribufio  pro 


generibus  singulorum,  et  non  pro  singulis  gene- 
rum,  secundum  hunc  sensum:  Deus  vult  de  quo- 
libet  statu  hominum  salvos  fieri,  mares  et /eminas, 
ludaeos  et  Gentiles,  parvos  et  magnos;  non  tamen 
omnes  de  singulis  statibus. 

Tertio  ,  secundum  Damascenum  * ,  intelligitur  \^^\(''^^  ^'■"'■' 
de  voluntate  antecedente,  non  de  voluntate  con-  '  "* 
sequente.  Quae  quidem  distinctio  "  non  accipitur  ^ 

ex  parte  ipsius  voluntatis  divinae ,  in  qua  nihil 
est  prius  vel  posterius;  sed  ex  parte  volitorum. 
Ad  cuius  intellectum ,   considerandum  '  est  quod  ' 

unumquodque,  secundum  quod  bonum  est,  sic 
est  volitum  a  Deo.  Aliquid  autem  potest  esse  in 
prima  sui  consideratione,  secundum  quod  abso- 
lute  consideratur,  bonum  vel  malum,  quod  tamen, 
prout  cum  aliquo  adiuncto  '■  consideratur ,  quae  * 

est  consequens  considerafio  eius,  e  contrario  se 
habet.  Sicut  hominem  vivere  est  bonum,  et  ho- 
minem  occidi  est  malum ,  secundum  absolutam 
considerationem:  sed  si  addatur  circa  aliquem  ho- 
minem ,  quod  sit  homicida ,  vel  vivens  in  peri- 
culum  mukitudinis,  sic  bonum  est  eum  occidi, 
et  malum  est  eum  vivere.  Unde  potest  dici  quod 
iudex  iustus  antecedenter  vult  omnem  hominem 
vivere ;  sed  consequenter  vult  homicidam  su- 
spendi.  Similiter  Deus  antecedenter  vult  omnem 
hominem  salvari;  sed  consequenter  vult  quosdam 
damnari,  secundum  exigentiam  suae  iustitiae.  - 
Neque  tamen  id  quod  antecedenter  volumus,  sim- 
pliciter  volumus,  sed  secundum  quid.  Quia  vo- 
luntas  comparatur  ad  res ,  secundum  quod  in 
seipsis  sunt:  in  seipsis  autem  sunt  in  parficulari : 
unde  simpliciter  volumus  aliquid,  secundum  quod 
volumus  illud  consideratis  omnibus  circumstanfiis 
particularibus:  quod  est  consequenter  velle.  Unde 
potest  dici  quod  iudex  iustus  simpliciter  vult  ho- 
micidam  suspendi :  sed  secundum  quid  vellet  eum 
vivere,  scilicet  inquantum  est  homo.  Unde  magis 
potest  dici  velleitas,  quam  absoluta  voluntas.  - 
Et  sic  patet  quod  quidquid  Deus  simpliciter  vult, 
fit;  licet  illud  quod  antecedenter  vult;,  non  fiat. 

Ad  secundum  dicendum  quod  actus  cognosciti- 
vae  virtutis  est  secundum  quod  cognitum  est  in 
cognoscente:  actus  autem  virtutis  appetitivae  est 
ordinatus  ad  res,  secundum  quod  in  seipsis  sunt  *.  '  ^-  "2. 
Quidquid  autem  potest  habere  radonem  entis  et 
veri,  totum  est  virtualiter  in  Deo;  sed  non  totum 
existit  in  rebus  creatis.  Et  ideo  Deus  cognoscit 
omne  verum:  non  tamen  vult  omne  bonum,  nisi 
inquantum  vult  se,  in  quo  virtualiter  omne  bo- 
num  existit. 

Ad  tertium  dicendum  quod  causa  prima  tunc 
potest  impediri  a  suo  eflfectu  per  defectum  causae 
secundae,  quando  non  est  universaliter  prima, 
sub  se  omnes  causas  comprehendens  ^:  quia  sic  >• 

eflfectus  nullo  modo  posset  suum  ordinem  eva- 
dere  '".  Et  sic  est  de  voluntate  Dei,  ut  dictum  est  *.  •  in  coniore. 


o)  possunt.  -  possent  codd.  et  edd.  a  b. 

P)  aliquid.  -  aliquis  ABCE.  -  Pro  possit,  posset  BD. 

■<()   Unde  et.  -  Unde  P. 

S)  alicuius.  -  Om.  codices. 

e)  «0)1.  -  Om.  D. 

^)  quod.  -  qui  BFGa.  -  Deus  om.  codices  et  a  b. 

7i)  accommoda.  -  accommodata  G.  -  Idem  post  sensum  addit  tantum. 

SuMMAE  Theol.  D.  Thomae  T.  I 


6)  distinctio.  -  distributio  CpF.  -  Pro  accipitur,  accipiatur  ed.  a, 

i)  considerandum.  -  sciendum  codices. 

x)  adiuncto.  -  coniuncto  FG.  -  Pro  quae,  quod  B. 

X)  comprehendens.  -  sed  quando  est  universaliter  prima,  tunc  non 
potest  impediri  addit  sA. 

[t)  evadere.  -  si  sua  (illa  sB)  causa  prima  esset  omnes  sub  se 
causas  comprehendens  addit  B. 

3i 


242 


QUAESTIO  XIX,  ARTICULUS  VII 


Commeiitai'ia  Cardinalis  Caietani 


IN  titulo,  nota  duo.  Primo,  quod  voluntas  sumitur  hic  non 
pro  velleitate,  sed  pro  velle  simpliciter.  -  Secundo,  quod 
aliud  est  quaerere,  utrum  omne  quod  fit,  Deus  velit:  et 
aliud,  utrum  omne  quod  Deus  vult,  fiat.  Hic  non  quae- 
ritur  primum ,  sed  secundum  :  quoniam  hoc  solum  im- 
portat  titulus.  De  primo  autem  in  articulo  9  erit  sermo. 
II.  In  corpore  una  conclusio,  responsiva  quaesito  affir- 
mative :  Necesse  est  voluntatera  Dei  semper  impleri.  -  Pro- 
batur  sic.  In  formis  sic  est,  quod  a  forma  universali  nihil 
potest  deficere ,  quamvis  aliquid  possit  deficere  ab  aliqua 
forma  particulari :  ergo  hoc  idem  oportet  esse  in  causis 
agentibus,  quod  extra  ordinem  agentis  simpliciter  univer- 
salis,  sub  quo  omnes  causae  particulares  comprehenduntur, 
nihil  fieri  potest;  quamvis  extra  ordinem  alicuius  agentis 
particularis,  aliquid  fiat:  ergo  impossibile  est  quod  divina 
voluntas  suum  effectum  non  consequatur:  oportet  igitur 
ipsam  semper  impleri. 

Antecedens  declaratur  in  praedicatis  essentialiter  ordi- 
natis:  quoniam  ibi  manifesta  est  universalitas  formarum.  - 
Prima  vero  consequentia  probatur :  quia  effectus  confor- 
matur  agenti  secundum  suam  formam-.  Secunda  vero  con- 
sequentia  probatur :  quia  voluntas  Dei  est  universalis  causa 
omnium  rerum. 

Praeter  has  autem  probationes ,  primum  consequens, 
quod  est  proprium  fundamentum  huius  conclusionis,  con- 
firmatur  et  manifestatur.  Confirmatur  quidem  ex  ratione 
deficiendi  ab  intento  effectu:  quia  scilicet  est  concursus  al- 
terius  causae,  non  contentae,  ut  sic,  sub  illa.  Manifestatur 
autem  in  effectibus  stellarum  et  primi  caeli.  -  Secundum 
quoque  consequens,  quod  est  ipsa  conclusio,  manifestatur 
ex  peccatore,  in  quo  videtur  non  impleri  divinam  volun- 
tatem.  Et  omnia  clara  sunt  in  littera. 


III.  Circa  hunc  processum  nota  quatuor.  Primo,  quod 
defectus  de  quo  est  sermo  in  littera,  non  sumitur  hic  ne- 
gative,  sed  contrarie:  quoniam  in  utroque  genere  causae, 
potest  defectus  negative  ab  universalissima  causa  inveniri. 
Gaecitas  enim  non  est  ens :  nec  taraen  est  enti  contraria, 
sed  tali  enti ,  puta  visui.  Et  peccator  peccando  deficit  a 
divina  voluntate  negative  (non  enim  agit  quod  Deus  vult) : 
non  tamen  contrarie,  ut  patebit. 

Secundo,  quod  eadem  ratio  est  quoad  causas  agentes  et 
formales,  quoad  hoc  expressum,  idest  universalem  exten- 
sionem:  et  non  oportet  quoad  cetera.  Hoc  enim  sequitur 
ex  illa  maxima,  effectus  conformatur  agenti  secundum  for- 
mam :  manifeste  namque  hinc  sequitur,  quod  extensio  for- 
mae  et  agentis  proportionaliter  se  habet. 

Tertio,  quod  notanter  in  littera  dicitur,  peccator  rece- 
dere  videtur  a  divina  voluntate.  Quoniam  simpliciter  non 
agit  peccans  contra  voluntatera  Dei  consequentem:  ut  patet 
ex  eo  quod  Deus  vult  permittere  hunc  nunc,  sic,  etc,  pec- 
care.  Sed  agit  pro  tanto  contra  divinam  voluntatem,  quia 
contra  antecedentem  eius  voluntatera  agit;  et  quia  non  vo- 
litum  a  Deo  voluntate  consequente ,  agit ;  et  quia  contra 
praecepta  ac  prohibitiones  eius  (quod  dicitur  in  littera  agere 
contra  unum  ordinem  voluntatis  eius)  facit ;  et  quia  digna 
odio  voluntatis  divinae  perpetrat. 

Quarto ,  quod  ea  quae  hic  dicuntur  de  impedimento 
causarura  agentium,  intelligenda  sunt  formaliter,  infra  or- 
dinera  causarum  effectivarum  ut  sic:  quoniam  si  conside- 
rarentur  irapedimenta  materiae  ut  sic,  aliter  forte  diceretur. 
Sed  de  his  inferius  *  erit  serrao  diffusus,  cum   de  guber-    ' Qu.  cxv,  art. 6. 

,  XT  I  •  \\ii  Comment. 

natione  rerura  loquemur.  Nunc  haec  sat  sunt:  quomam  vo- 
luntas  divina  adeo  universalis  est  causa,  ut  etiam  oranis 
raateriae  conditiones  eidem  subsint. 


ARTICULUS  SEPTIMUS 

UTRUM  VOLUNTAS  DEI  SIT  MUTABILIS 

I  Sent.,  dist.  xxxix,  qu.  i,  art.  i;  dist.  xlviii,  qu.  11,  art.  i,  ad  2;  I  Cont.  Gent.,  cap.  Lxxxii;  III,  cap.  xci.  xcvi,  xCMii; 

De  Verit.,  qu.  xii,  art.  11,  ad  3;  Hebr.,  cap.  vi,  lect.  iv. 


Vers.  7. 
a 


Vers.  7,  8. 


Art.  3. 


D  sEPTiMUM  sic  PROCEDiTUR.  Vidctur  quod 
voluntas  Dei  sit  mutabilis.  Dicit  enim 
Dominus,  Genes.vi  *:  poenitet  tne  fecisse 
hominem.   Sed   quemcumque  *  poenitet 

de  eo  quod  fecit,  habet  mutabilem  voluntatem. 

Ergo  Deus  habet  mutabilem  voluntatem. 

2.  Praeterea,  lerem.  xviii*,  ex  persona  Domini 
dicitur:  Loquav  ^  adversus  gentem  et  adversus  re- 
gnum,  ut  eradicem  et  destruam  et  disperdam  illud; 
sed  si  poenitentiam  egerit  gens  illa  a  malo  suo, 
agam  et  ego  poenitentiam  super  malo  quod  co- 
gitavi  ut  facerem  ei.  Ergo  Deus  habet  mutabi- 
lem  voluntatem. 

3.  Praeterea,  quidquid  Deus  facit,  voluntarie 
facit.  Sed  Deus  non  semper  eadem  facit:  nam 
quandoque  praecepit  legalia  observari,  quandoque 
prohibuit.  Ergo  habet  mutabilem  voluntatem. 

4.  Praeterea,  Deus  non  ex  necessitate  vult 
quod  vult,  ut  supra  *  dictum  est.  Ergo  potest 
velle  et  non  velle  idem.  Sed  omne  quod  habet 
potentiam  ad  opposita,  est  mutabile :  sicut  quod 
potest  esse  et  non  esse,  est  mutabile  secundum 


substantiam ;  et  quod  potest  esse  hic  et  non  esse 
hic  ■'',  est  mutabile  secundum  locum.  Ergo  Deus 
est  mutabilis  secundum  voluntatem. 

Sed  contra  est  quod  dicitur  Num.  xxiii*:  non 
est  'Deus  quasi  honio,  ut  mentiatur;  neque  ut  fi- 
lius  hominis,  ut  mutetur. 

Respondeo  dicendum  quod  voluntas  Dei  est 
omnino  immutabilis.  Sed  circa  hoc  consideran- 
dum  est,  quod  aliud  est  mutare  voluntatem;  et 
aliud  est  velle  aliquarum  ^  rerum  mutationem. 
Potest  enim  aliquis,  eadem  voluntate  immobiliter 
permanente,  velle  quod  nunc  fiat  hoc,  et  postea 
fiat  contrarium.  Sed  tunc  voluntas  mutaretur,  si 
aliquis  '  inciperet  velle  quod  prius  non  voluit, 
vel  desineret  velle  quod  voluit.  Quod  quidem  ac- 
cidere  non  potest,  nisi  praesupposita  mutatione 
vel  '  ex  parte  cognitionis,  vel  circa  dispositionem 
substantiae  ipsius  volentis.  Cum  enim  voluntas 
sit  boni,  aliquis  de  novo  dupliciter  potest  inci- 
pere  aliquid  velle.  Uno  modo  sic,  quod  'i  de  novo 
incipiat  sibi  illud  esse  bonum.  Quod  non  est 
absque  mutatione  eius:  sicut  adveniente  frigore, 


a)  quemcumque.  -  quicumque  BGa. 

3)  Loquar.  -  Repente  loquar  codices.  -  lidem  pro  gentem,  gentes  , 
et  om.  sed. 

T)  hic.  -  Om.  ACDEFGa. 


3;  aliquarum.  -  aliquam  AE,  ipsarum  B,  aliarum  edd.  a  b. 
s)  aliquis.  -  aliquid  BCDF.FGab. 

^)  vel.  -  Om.  codices  et  ed.  a.  -  Pro  volentis,  voluntatis  PFGab. 
j))  sic,  quod.  -  si  ABCDE;  et  ita  post  Alio  modo. 


Vers.  19. 


QUAESTIO  XIX,  ARTICULUS  VII 


243 


incipit  esse  bonum  sedere  ad  ignem,  quod  prius 
non  erat.  Alio  modo  sic,  quod  de  novo  cogno- 
scat  illud  esse  sibi  bonum,  cum  prius  hoc  igno- 
rasset :  ad  hoc  enim  consiliamur,  ut  sciamus  quid 
*  Qu.  IX,  art.  I ;  nobis  sit   bonum.    Ostensum   est   autem    supra  * 

qu.  XIV,  art.  15.  .  .  .  .         .'^ 

quod  tam  substantia  Dei  quam  eius  scientia  est 
omnino  immutabilis.  Unde  oportet  voluntatem 
eius  omnino  esse  immutabilem. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  illud  verbum 
Domini  metaphorice  intelligendum  est,  secundum 

9  similitudinem  nostram  :  cum  enim  nos  poenitet ", 

destruimus  quod  fecimus.  Quamvis  hoc  esse  possit 
absque  mutatione  voluntatis :  cum  etiam  aliquis 
homo,  absque  mutatione  voluntatis,  interdum  velit 
aliquid  facere ,  simul  intendens  postea  illud  de- 
struere.    Sic  igitur  Deus   poenituisse  dicitur,  se- 

■■  cundum    similitudinem    operationis  ',  inquantum 

hominem  quem  fecerat,  per  diluvium  a  facie 
terrae  delevit. 

Ad  secundum  dicendu.m  quod  voluntas  Dei,  cum 
sit  causa  prima  et  universalis,  non  excludit  causas 
medias,  in  quarum  virtute  est  ut  aliqui  elfectus 
producantur.  Sed  quia  omnes  causae  mediae  non 
adaequant  virtutem  causae  primae,  multa  sunt 
in  virtute  et  scientia  et  voluntate  divina,  quae 
non  continentur  sub  ordine  causarum  inferiorum; 
sicut  resuscitatio  Lazari.  Unde  aliquis  respiciens 
ad  causas  inferiores,  dicere  poterat,  La^^arus  tion 


Cf.  num.  I. 


resiirget:  respiciens  vero  ad  causam  primam  divi- 

nam,  poterat  dicere,  Laiariis  resitrget.  Et  utrum- 

que  horum  Deus  vult:  scilicet  quod  aliquid  quan- 

doque  sit  futurum  secundum  causam  inferiorem  *,  " 

quod  tamen  futurum  non  sit  secundum  causam 

superiorem;  vel  e  converso.  Sic  ergo  dicendum 

est  quod  Deus  aliquando  pronuntiat '  aliquid  fu-  ^ 

turum,  secundum  quod  continetur  in  ordine  cau- 

sarum  inferiorum,  ut  puta  secundum  dispositio- 

nem    naturae  vel   meritorum ;  quod   tamen   non 

fit,  quia  aliter  est  in  causa  superiori  divina.  Sicut 

cum  praedixit  Ezechiae,  dispone  domui  tuae,  quia 

morieris  et  non  vives,  ut  habetur  Isaiae  xxxvni  *;  '  vers.  i. 

neque  tamen  ita   evenit,  quia    ab    aeterno  aliter 

fuit  in  scientia  et  voluntate  divina,  quae  immu- 

tabilis  est.  Propter  quod  dicit  Gregorius  *,  quod  'cl'"''^'-}^!'-^^^: 

Deus  immutat  sententiam  * ,  non  tamen  mutat  ■"  pv  "p-  "'''5™ 

.  "  I  al.  xvri ),  et  lib. 

consilium ,  scilicet  voluntatis    suae.  -  Quod  ergo  xx.  cap.  xxxii 

'  ^  ^/     (al.  xxiiil. 

dicit,  poenitentiam  agam  ego,  intelligitur  metapho-  *  ^-  490- 
rice  dictum:  nam  homines,  quando  non  implent 
quod  comminati  sunt,  poenitere  videntur. 

Ad  tertium  dicendum  quod  ex  ratione  illa  non 
potest  concludi  quod  Deus  habeat  mutabilem  vo- 
luntatem;  sed  quod  mutationem  velit. 

Ad  quartu.m  dicendu.m  quod,  licet  Deum  velle 
aliquid  non  sit  necessarium  absolute,  tamen  ne- 
cessarium  est  ex  suppositione,  propter  immutabi- 
litatem  *  divinae  voluntatis,  ut  supra  *  dictum  est.  •  Art.  3. 


9)  poenitet.  -  poenitemus  codices  et  ed.  a. 

i)  secundum   similitudinem  operationis,  -  ad  similitudinem  homi- 
nis  B,  secundum  similitudinem  operis  ceteri. 

x)  causam  inferiorem.  -  causas  inferiores  ABCDE. 
X)  pronuntiat.  -  praenuntiat  codices. 


ji)  sententiam ,  non  tamen  mutat.  -  sententiam  (scientiam  pB)  et 
non  immutat  codices,  sententiam  naturae  tamen  mutat  ed.  a,  scien- 
tiam  naturae  non  tamen  mutat  ed.  b. 

v)  immutabilitatem.  -  immutationem  AE,  mutationem  DpB.  -  t4t 
supra  dictum  est  om.  B. 


Commeixtaria  Cardinalis  Caietani 


Cap.  II,  n.  i, : 


TiTULus  clarus  est.  -  Iii  corpore  est  unica  conclusio,  re- 
sponsiva  quaesito  affirmative:  Voluntas  Dei  est  omnino 
immutabilis. 

Probatur.  Voluntas  est  honi :  ergo  dupliciter  tantum 
potest  incipere  velle,  scilicet,  quia  incipit  vel  esse,  vel  co- 
gnosci  sibi  bonum :  ergo  non  potest  incipere  velle  absque 
praesupposita  mutatione  intellectus,  vel  dispositionis  sub- 
stantiae  propriae :  ergo  non  est  mutabilis  absque  aliqua  ha- 
rum  mutationum :  ergo  voluntas  Dei  est  immutabiiis  omnino. 

Prima  consequentia  aliter  non  probatur:  ipsum  tamen 
consequens  declaratur,  quoad  utramque  partem,  ex  calefieri 
et  consilio.  -  Secunda  est  per  se  nota.  -  Tertia  autem  ex 
differentia  inter  mutare  voluntatera  et  velle  mutationem, 
manifestatur.  -  Quarta  demum  probatur:  quia  tam  substantia 
quam  scientia  Dei  est  omnino  immutabilis. 

II.  Circa  has  consequentias  duo  nota.  Primo,  quod  ante- 
cedens,  tanquam  vulgata  propositio,  est  diminute  scriptum : 
subintelligi  enim  oportet  ly  intellecti.  Et  tunc  manifeste 
patet  primam  consequentiam  non  egere  probatione:  quo- 
niam,  si  velle  est  tantum  respectu  boni  intellecti,  oportet 
quod  nova  volitio  sit  aut  ex  novitate  boni,  aut  ex  novitate 
intellectionis.  -  Secundo,  quod  tertia  consequentia  in  littera 
non  habetur  in  se,  sed  in  sua  tantum  probatione :  sed  ad 
claritatem  maiorem  expressimus  illam. 

III.  Circa  primam  consequentiam*  dubium  occurrit,  pro- 
pter  ly  sibi  in  consequente  positum.  Videtur  enim  quod 
illa  particula  falsificet  consequens;  et  non  sequatur  ex  an- 
tecedente.  Falsum  quidem  reddit  consequens :  quia  potest 
aliquis  incipere  velle,  quia  incipit  esse  vel  cognosci  bonum 
alteri ,  ut  manifeste  patet  in  amore  amicitiae.  Quod  non 
sequatur  vero  ex  antecedente ,  clare  liquet :  quoniam  bo- 
num  alterius  sub  bono  clauditur  intellecto. 

IV.  Ad  hoc  dicitur  quod,  ut  patet  VIII  Ethic.  *,  amabile 
quidem  bonum,  unicuique  autem  proprium.  Et  propterea 


voluntas  primo  est  boni  proprii,  secundario  autem  est  boni 

alieni.  Unde  et  ibidem  *  d\c\x.\iT  c[nod  amicabilia  quae  sunt  'Ub.ix,  cap.iv, 

ad  alios,  venerunt  ex  amicabilibus  quae  sunt  ad  se.  Pro- 

pter  quod,  consequentia  ista,  si  de  bono  per  se  primo  vo- 

lito,  seu  volibili,  intelligatur,  est  optima  formaliter.  Si  au- 

tem  de  bono  universaliter  intelligitur,  ut  antecedens  sonat, 

consequentia  tenet  etiam  formaliter:  et  fundatur  super  hoc, 

quod  mutabilitas  seu  novitas  volitionis  circa  aliena,  oritur 

ex  mutabilitate  amoris  proprii ;  et  immutabilitas  circa  aliena, 

ex  immutabilitate  circa  propria.  Et  hoc  rationabiliter:  quia 

amor  aliorum  oritur  ex  proprio.  Ex  hoc  enim  patet  quod 

in  consequente  alienus  amor,  etsi  non  formaliter,  virtua- 

liter  tamen  est  inclusus  :  et  consequenter  incipere  velle  quia 

incipit  esse  vel  cognosci  bonum  alteri,  non  est  alia  ratio 

seu  alius  modus  incipiendi  velle,  ab  his  qui  in  consequente 

sunt  expressi. 

Et  sic  cessat  et  obiectio  falsitatis ,  quia  illi  alii  modi  non 
ponunt  in  numerum  cum  istis,  nec  excluduntur,  sed  clau- 
duntur  in  his  virtualiter:  et  obiectio  consequentiae,  quia, 
ut  dictum  est,  infertur  novitas  volitionis  respectu  boni  uni- 
versaliter,  quamvis  difformiter;  quia  respectu  proprii,  for- 
maliter,  respectu  alieni,  virtualiter. 

Fecit  autem  hoc  Auctor,  non  tantum  brevitatis  gratia; 
sed  ea  potius  ratione  motus,  quia  de  voluntate  divina  lo- 
quebatur,  de  qua  perspicuum  ex  dictis  erat,  quod  alia  non 
vult  nisi  bonitatem  propriam  volendo ,  ita  quod  ipsa  sola 
est  ei  volendi  causa.  Et  sic,  in  materia  de  qua  est  quaestio, 
sat  fuit  universalem  maiorem  de  proprio  bono  assumere, 
verissimam  formaliter :  minor  enim  iam  probata  est  *,  sci-  *  Art.  2, 3. 
licet,  Deus  quidquid  vult,  bonitatem  propriam  volendo  vult. 

V.  In  responsione  ad  quartum,  diligenter  adverte  quod 
intentio  eius  est  negare  in  Dei  voluntate  potentiam  ad  op- 
posita:  quoniam  in  ea  nuUa  omnino  est  potentia,  sed  est 
velle  eius  aut  necessarium  simpliciter,  ut  velle  se ;  aut  ne- 


244 


QUAESTIO  XIX,  ARTICULUS  VIII 


cessarium  immutabiliter,  ut  velle  alia.  Et  huc  tendunt  ma- 
nifeste  verba  litterae  in  responsione  ,  ex  negatione  neces- 
sarii  absolute,  eligendo  necessarium  immutabiliter :  quasi 
dixisset  quod  ex  negatione  necessarii  absolute  non  sequitur 
potentia,  seu  possibile  secundum  aliquam  potentiam;  sed 
stat  quod  ponatur  necessarium  immutabiliter.  Non  enim,. 
cum  dicitur,  Deus  potest  velle  hoc  attt  oppositum,  Iv  potest 
denotat  possibile  secundum  aliquam  potentiam;    sed  pos- 


sibile  ex  habitudine  terminorum,  ut  expresse  habes  in  I  Con- 
tra  Gentiles,  cap.  lxxxii. 

Et  propterea  imaginatio  Scotica,  in  I,  dist.  xxxix,  qu.  i, 
de  potentia  priore  naturaliter  actu  absque  mutabilitate,  quam 
in  voluntate  divina  fingit,  voluntaria  est;  omnis  enim  po- 
tentia  contradictionis  est  cum  mutabilitate  aliqua,  ut  IX 
Metaphys.  *  habetur,  et  argumentum  hoc  in  littera  factum 
convincit. 


•  Cap.vni.  -  Did. 
lib.VIII.cap.vm, 

n.  II  sqq. 


ARTICULUS  OCTAVUS 

UTRUM  VOLUNTAS  DEI  NECESSITATEM  REBUS  VOLITIS  IMPONAT 

I  Cont.  Gent.,  cap.  lxsxv  ;  II,  cap.  xxix,  xxx ;  De  Verit.,  qu.  xxiii,  art.  5 ;  De  Malo,  qu.  xvi,  art.  7,  ad   1 3 ; 
Quodl.  XI,  qu.  III ;  XII,  qu.  iii,  ad  i;  I  Periherm.,  lect.  xiv. 


Cap.  cm. 


Vers.  19. 


>D  ocT.wuM  sic  PROCEDiTUR.  Vidctur  quod 

voluntas    Dei    rebus    volitis    necessita- 

'tem  imponat.  Dicit  enim  Augustinus,  in 

^Enchirid.  * :  Niilhis  fit  salvus,  nisi  quem 

Deus  i'oluerit  salvari.  Et  ideo  rogandus  est  ut  velit, 

quia  necesse  est  fieri,  si  voluerit. 

2.  Praeterea  ,  omnis  causa  quae  non  potest 
impediri,  ex  necessitate  suum  effectum  producit : 
quia  et  natura  semper  idem  operatur,  nisi  aliquid 

^  s.^lhTect"k!v:  impediat,  ut  dicitur  in  II  Physic.  *  Sed  voluntas 
Dei  non  potest  impediri:  dicit  enim  Apostolus,  ad 
Rom.  IX*:  voluntati  enim  eius  quis  resistit?  Ergo 
voluntas  Dei  imponit  rebus  volitis  necessitatem. 

3.  Praeterea,  illud  quod  habet  necessitatem 
ex  priori,  est  necessarium  absolute :  sicut  animal 
mori  est  necessarium,  quia  est  ex  contrariis  com- 
positum.  Sed  res  creatae  a  Deo,  comparantur  ad 
voluntatem  divinam  sicut  ad  aliquid  prius,  a  quo 
habent  necessitatem  :  cum  "  haec  conditionalis  sit 
vera,  si  aliquid  Deus  vult,  illud  est;  omnis  autem 
conditionalis  vera  est  necessaria.  Sequitur  ergo 
quod  omne  quod  Deus  vult,  sit  necessarium  ab- 
solute. 

Sed  contra,  omnia  bona  quae  fiunt,  Deus  vult 
fieri.  Si  igitur  eius  voluntas  imponat  rebus  voli- 
tis  necessitatem,  sequitur  quod  omnia  bona  ^  ex 
necessitate  eveniunt.  Et  sic  perit  liberum  arbi- 
trium,  et  consilium,  et  omnia  huiusmodi. 

Respondeo  dicendum  quod  divina  voluntas  qui- 
busdam  volitis  necessitatem  imponit,  non  autem 
omnibus.  Cuius  quidem  rationem  aliqui  assignare 
voluerunt  ex  causis  mediis:  quia  ea  quae  pro- 
ducit  per  causas  necessarias,  sunt  necessaria ;  ea 
vero  quae  producit  per  causas  contingentes,  sunt 
contingentia.  -  Sed  hoc  non  videtur  sufficienter 
dictum,  propter  duo.  Primo  quidem,  quia  elfectus 
alicuius  primae  causae  est  contingens  propter 
causam  secundam,  ex  eo  quod  impeditur  eflfectus 
causae  primae  per  defectum  causae  secundae ; 
sicut  virtus  solis  per  defectum  plantae  impedi- 
tur.  NuUus  autem  defectus  causae  secundae  im- 
pedire  potest  quin   voluntas  Dei  effectum  suum 


P 


producat.  -  Secundo,  quia,  si  distinctio  contingen- 
tium  a  necessariis  referatur  solum  in  causas  se- 
cundas,  sequitur  hoc  esse  praeter  intentionem  et 
voluntatem  divinam :  quod  est  inconveniens. 

Et  ideo  melius  dicendum  est,  quod  hoc  con- 
tingit  propter  efficaciam  divinae  voluntatis.  Cum 
enim  aliqua  causa  efficax  fuerit  ad  agendum,  effe- 
ctus  consequitur  causam  non  tantum  secundum 
id  quod  fit,  sed  etiam  secundum  modum  fiendi 
vel  essendi :  ex  debilitate  enim  virtutis  activae  in 
semine ,  contingit  quod  filius  nascitur  dissimilis 
patri  in  accidentibus,  quae  pertinent  ad  modum 
essendi.  Cum  igitur  voluntas  divina  sit  efficacis- 
sima,  non  solum  sequitur  quod  fiant  ea  "''  quae 
Deus  vult  fieri;  sed  quod  eo  modo  fiant,  quo 
Deus  ea  fieri  vult.  Vult  autem  quaedam  fieri  Deus 
necessario,  et  quaedam  *  contingenter,  ut  sit  ordo 
in  rebus,  ad  complementum  universi.  Et  ideo 
quibusdam  effectibus  aptavit '  causas  necessarias, 
quae  deficere  non  possunt,  ex  quibus  elfectus  de 
necessitate  proveniunt:  quibusdam  autem  ^  aptavit 
causas  contingentes  defectibiles,  ex  quibus  effectus 
contingenter  eveniunt.  Non  igitur  propterea  effe- 
ctus  voliti  a  Deo,  eveniunt  contingenter,  quia 
causae  proximae  sunt  contingentes:  sed  propterea 
quia  Deus  voluit  eos  contingenter  evenire,  con- 
tingentes  causas  ad  eos  praeparavit  *. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  per  illud  ver- 
bum  Augustini  intelligenda  est  necessitas  in  rebus 
volitis  a  Deo,  non  absoiuta,  sed  conditionalis :  ne- 
cesse  est  enim  hanc  conditionalem  veram  esse, 
si  Deus  hoc  viilt,  necesse  est  hoc  esse. 

Ad  secundum  dicendum  quod,  ex  hoc  ipso  quod 
nihil  voluntati  divinae  resistit,  sequitur  quod  non 
solum  fiant  ea  quae  Deus  vult  fieri;  sed  quod 
fiant  contingenter  vel  necessario,  quae  sic  fieri  vult. 

Ad  tertium  dicendum  quod  posteriora  habent 
necessitatem  a  prioribus,  secundum  modum  prio- 
rum.  Unde  et  ea  quae  fiunt  a  i  voluntate  divina, 
talem  necessitatem  habent,  qualem  Deus  vult  ea 
habere:  scilicet,  vel  absolutam,  vel  conditionalem 
tantum.  Et  sic,  non  omnia  sunt  necessaria  absolute. 


a)  cum.  -  cum  igitur  GsAF  et  a  b,  quia  CDEpA,  et  cum  pB,  igitur 
cum  sB,  quia  igitur  pF.  -  Pro  sit,  est  D.  -  ergo  post  Sequitur  om. 
ABCEFGa*. 

p)  bona.  -  Ora.  codices  ei  ab.  -  omnia  ante  liuiusmodi  om,  BD. 

y)  ea.  -  Ora.  ABCDE. 

o)  et  quaedam.  -  quaedam  P. 


e)  aptavit.  -  adaptavit  Fab.  -  Pro  proveniunt,  provenirent  co- 
dices. 

^)  autem.  -  Om.  ABCE.  -  Pro  aptavit ,  adaptavit  Dfr.  -  Pro  coii- 
tingenter  eveniunt,  contingentes  eveniant  FGafc,  contingenter  eveniant 

ceteri. 

r,)  a.  -  Om.  codices. 


D.  324. 


QUAESTIO  XIX,  ARTICULUS  VIII 


24  D 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


IN  titulo,  nota  duo.  Primo,  ^uod  hic  est  sermo  de  neces- 
sitate  absoluta ,  qua  quaedam  partes  universi  dicuntur 
necessaria,  ut  corpora  caelestia  et  intelligentiae ;  quaedam 
vero  contingentia,  ut  fortuita  et  casualia  et  libera.  -  Seciindo, 
quod  aliud  est  quaerere,  utruni  omnia  sint  necessaria;  et 
aliud  est  quaerere,  utrum  omnibus  volitis  a  Deo,  imponatur 
necessitas.  Primuni  enim  non  est  praesentis  negotii :  quo- 
niam  non  est  liic  consideratio  de  universo  aut  partibus  eius, 
sed  de  divina  voluntate.  Secundum  autem  importat  an,  ex 
hoc  quod  aUquid  est  volitum  a  Deo,  sequatur  illud  esse 
in  se  necessarium  absolute.  Et  hoc  hic  quaeritur:  nil  enim 
aliud  ad  hunc  spectat  tractatum,  nisi  quid  e.K  divina  voli- 
tione  res  volitae  sortiuntur.  Hic  est  ergo  sensus  tituli. 

II.  In  corpore  tria  facit:  primo,  ponit  conclusionem  re- 
sponsivam  quaesito ;  secundo,  tractat,  circa  rationem  illius 

•Cf.  num.iv.      condusionis,  quandam   opinionem  *;  tertio,  assignat  ipse 

*  Cf.  num.  x.      veram  rationem  conclusionis  *. 

III.  Quoad  primitm,  conclusio  responsiva  clare  patet  in 
littera :  Divina  voluntas  quibusdara  volitis  a  se  necessitatem 
imponit,  et  quibusdam  non. 

*  Cf.  num.  II.  IV.  Quoad  secundum  *,  duo  facit.  Primo,  recitat  opinio- 

nem,  scilicet,  quod  quidam  putarunt  rationem  huius  esse 
disparitatem  mediorum  agentium :  quia  scilicet  quaedam 
agit  per  causas  medias  necessarias,  et  quaedam  per  causas 
contingentes. 

Deinde  reprehendit  hanc  opinionem  dupliciter.  Primo 
sic.  Divina  voluntas  est  causa  prima  non  impedibilis  ob 
defectum  cuiuscumque  causae  secundae  :  ergo  divina  vo- 
luntas  non  habet  etiectum  contingentem  propter  causam 
secundam.  Et  probatur  consequentia:  quia  effectus  primae 

•  propter  defe-   causac  cst  contingens   propter  causam  secundam  *,  ex  eo 

ctum  causae  se-  ,    .  ,.  ".,.         '       '    .  ,    „ 

cundae  p.  quod  impeditur   enectus   primae   causae  per  deiectum  se- 

cundae ;  ut  patet  de  sole  et  planta ,  respectu  perficiendi 
fructus.  -  Secundo,  ducendo  ad  inconveniens.  sic.  Distinctio 
necessarii  a  contingente  refertur  tantum  in  causas  secundas : 
ergo  est  praeter  intentionem  et  voluntatem  divinam :  quod 
est  inconveniens. 

V.  Circa  primam  rationem  dubium  est:  eo  quod  prima 
propositio,  supra  quam  tota  fundatur  ratio,  falsa  videtur. 
Non  enim  distinguit  inter  modificari  et  impediri.  Effectus 
enim  contingens  propter  contingentiam  secundae  causae , 
non  provenit  ex  impeditione  semper  primae  causae  ;  sed 
quandoque  ex  modificatione  primae  causae  in  secunda.  Et 
sic  videtur  intelle.xisse  opinio  illa,  quod,  quia  divina  volun- 
tas  modificatur  in  causa  contingente,  ideo  habet  effectus 
contingentes. 

Circa  secundam  quoque  rationem,  duplex  dubitandi  ratio 
occurrit.    Tum  quia  antecedens  recedit   a  quaesito  ,    ut  in 

•  Num.  I.  titulo  declaratum  est*:  loquitur  enim  de  distinctione  inter 

necessarium  et  contingens  absolute.  Tum  quia  consequen- 
tia  nihil  valet.  Dato  enim  quod  contingentia  esset  propter 
causas  secundas ,  stat  contingentiam  esse  voHtam  a  Deo : 
quoniam  ab  eo  sunt  volitae,  propter  perfectionem  universi, 
ipsae  causae  contingentes,  et  consequenter  etfectus  earum. 
Et  sic  undique  ruere  videntur  rationes  ambae. 

Circa  ipsam  opinionis  reprehensionem  etiam,  dubium 
occurrit:  quoniam  irrationabiliter  reprehendi  videtur.  Quia, 
dato  quod  sit  aliqua  alia  altior  causa  contingentiae ,  ipsa 
tamen  natura  causarum  secundarum  defectibilium,  seu  libe- 
rarum,  propria  contingentiae  causa  est:  ac  per  hoc,  repre- 
hensioni  non  debuit  esse  locus,  quando  effectui  propria  est 
reddita  causa,  quamvis  non  omnis. 

VI.  Ad  evidentiam  horum,  sciendum  est  quod,  quamvis, 
"  ib'''-                ut  in  titulo  dictum  est  *,  alia  quaestio  formaliter  sit  de  causa 

contingentiae,  et  alia  de  causa  contingentiae  volitae  a  Deo; 
quia  tamen  voluntas  divina  unumquodque  vult  esse  pro- 
pter  suam  causam,  in  quocumque  genere  causae,  coincidunt 
ambae  quaestiones  quoad  materiam.  Et  propterea  non  extra 
propositum,  imo  ad  hoc  necessarium  est  de  causa  contin- 
gentiae  disserere.  Et  revera  nihil  aliud  in  dubiura  vertitur 
hic,  nisi  quae  sit  prima  propria  radix  contingentiae  :  et  hoc 
in  genere  causae  efficientis.  -  Nec  descendit  sermo  praesens 


ad  contingentiara  talem  vel  talem ;  sed  contingentiae  abso- 
lute  propriam  ac  primam  radicem  quaerit:  an  scilicet  sit 
aliqua  conditio  causarum  secundarura;  an  sit  aliqua  con- 
ditio  ipsius  divinae  voluntatis ,  quae  est  prima  omnium 
causa. 

VII.  Et  opinio  quidem  in  littera  recitata  ac  reprehensa, 
credit  radicera  huiusmodi  esse  conditionem  secundae  cau- 
sae;  idest  defectibilitatem,  seu  possibilitatem  contradictionis, 
in  causis  secundis  inventam.  Quod  ut  melius  intelligatur, 
sciendum  est  quod  instrumentum  defectivum  dupliciter 
contingit  concurrere  ad  artis  opus :  uno  modo,  ut  defectus 
non  sit  electus  ab  artifice,  sed  sit  consequens  instrumentum 
electura,  ex  necessitate  materiae ;  secundo  modo,  ut  defectus 
ipse  sit  electus  ab  artifice.  Verbi  gratia,  scriptor  dupliciter 
potest  uti  malo  calanio:  primo,  quia  statuit  se  uti  orani 
genere  calami ;  secundo  ,  quia  statuit  se  facturum  malas 
litteras.  In  primo  casu,  cura  scriptor,  utens  calamo  lapideo, 
malas  format  litteras,  advertenda  sunt  duo.  Prirao,  quod 
tam  malitia  calami,  quam  malitia  litterarura,  non  cadit  sub 
electione  scriptoris,  sed  consequitur  malitia  ex  necessitate 
materiae :  non  enim  ipse  malura  elegit  calamum,  sed,  quia 
omne  genus  calami  elegit,  ex  necessitate  lapideae  materiae 
defectus  in  calamo  resultavit.  Et  propterea  deformitas  lit- 
terarum  reducitur,  ut  in  propriam  et  prlraam  radicem,  in 
ipsam  conditionera  calarai ;  et  non  in  scriptorera,  qui,  si 
idoneo  uteretur  calarao,  bonas  litteras  faceret.  Et  sic  con- 
ditio  calarai  est  impeditiva  virtutis  scriptoris,  raodificatae 
per  calamum.  In  secundo  vero  casu,  deformitas  litterarura, 
cura  defectu  calarai,  sub  electione  cadit  scriptoris :  irao  ex 
hoc  ipso  malum  calamura  elegit,  ut  raalas  litteras  forraet, 
quatenus  instruraentum  habeat  conforrae  raalo  effectui  in- 
tento.  Et  sic  virtus  scriptoris  modificatur  quidem  in  calarao 
malo,  sed  non  irapeditur:  imo  defectus  ipse  calami  obse- 
quitur  eidera,  quoniam  electus  est  ad  modificationera  vir- 
tutis  suae,  ut  suaviter  intentum  defectuosura  effectum  at- 
tingat. 

VIII.  Tenet  igitur,  ad  propositum  applicando,  recitata 
opinio,  quod  Deus  gloriosus,  quia  omni  genere  causarum 
secundarura  uti  statuerit ,  et  infra  latitudinem  causarum 
secundarum  inveniuntur  quaedam  defectivae,  vel  ad  utrum- 
libet ,  propterea  sequatur  contingentia.  Et  sic  intellecta, 
opinio  haec  optirae  reprehensa  est.  Est  enira  reprehen- 
sibilis  (ut  in  littera  dicitur,  ob  modestiam  Auctoris),  quia 
insufficienter  causam  reddit  contingentiae.    Imo,  ut  in  fine 

corporis  huius  articuli  tangitur,  et  ex   dictis  *  iam  patere   '  Num.  praec. 

potest,  propriam  causam  contingentiae  non  reddidit:  quo- 

niara,  dum  conditionera  secundae  causae  propriam  radicem 

dixit ,  primae  causae ,  in  qua   est  vera  radix ,    locum  non 

reliquit,  ut  in  exemplo  dato  apparet.  -  Et  per  hoc  patet  so- 

lutio  tertiae  dubitationis  *. 

IX.  Reprehensa  quoque  rationabiliter  utroque  est  medio*.   "  Cf.  num.  v  fin. 
Quoniam  virtutem   primae  causae   modificari   in  secunda ,   *  Cf.  num.  iv. 
etsi  contingat  dupliciter,  scilicet  cura  irapedimento  et  sine 
impediraento    eius ,    ut   in    exemplo    dato    manifestura    est 
(utrobique    enim  virtus  scriptoris   malo  modificata  est  ca- 

lamo);  semper  tamen,  quando  defectus  in  eftectu  reducitur 
in  conditionera  causae  secundae  tanquam  in  priraara  radi- 
cem,  oportet  quod  conditio  causae  secundae  sit  impediens, 
et  non  solura  modificans  primae  efficaciam.  Et  quia  sic 
opinio  illa  tenet,  ideo  prima  ratio  efficax  contra  ipsam  est. 
Et  sic  prima  dubitatio  *  clarificata  est.  '  ^'-  "*""•  ^- 

Ad  ea  autem  quae  in  secunda  dubitatione  *  allata  sunt,  "  Cf.  ibid. 
ex  eodem  fundamento  patet  responsio.  Non  enim  recessura 
est  a  proposito:  quia  quaestiones,  ut  iam  diximus  *,  quoad  "  Num.  vi. 
materiam  coincidunt.  Neque  sub  directa  voluntate  divina 
caderet  contingentia :  sed  esset  in  universo  ex  necessitate 
materiae,  idest  ex  necessitate  naturarum  causarum  secun- 
darum,  ut  in  exemplo  dato  apparet.  Hoc  autera  est  valde 
inconveniens :  quoniam  conttngentia  est  de  primis  partibus 
entis,  et  invenitur  in  naturis  pure  sensibilium,  et  in  naturis 
pure  intellectualium,  et  in  natura  media  inter  utramque, 
puta  humana. 


246 


QUAESTIO  XIX,  ARTICULUS  VIII 


•  Cf.  num.  11.  X.  Quoad  tertJum  * ,  tria   facit.    Primo ,  reddit  causam 

■verani  propositae  conclusionis,  dicens  quod  est  efficacia  di- 
vinae  voluntatis. 

Secundo,  manifestat  hoc,  sic.  Effectus  consequitur  cau- 
sam  efficacem,  non  tantum  secundum  id  quod  fit,  sed  etiam 
secundum  modum  essendi  vel  fiendi :  ergo  ea  quae  Deus 
vult  fieri,  sortiuntur  a  voluntate  sua  non  solum  quod  fiant, 
sed  etiam  modum  quo  vult  quod  sint  et  fiant:  ergo  quae- 
dam  ab  ea  habent  quod  fiant  necessario,  et  quaedam  contin- 
genter :  ergo  ex  hoc  quibusdam  effectibus  adaptavit  causas 
necessarias,  et  quibusdam  contingentes.  Non  imponit  ergo 
omnibus  volitis  necessitatem  divina  voluntas ,  quia  tantae 
efficaciae  est,  ut  fiant  res  etiani  quo  modo  vult.  -  Antecedens 
manifestatur  in  littera  in  generatione  filii,  quoad  simihtudi- 
nem  accidentium.  Prima  vero  consequentia  probatur :  quia 
voluntas  Dei  est  efficacissima  causa.  Secunda  autem :  quia 
Deus  vult  contingentiam  et  necessitatem.  Quod  probatur  ex 
causa  finali  propria,  scilicet  ex  perfectione  universi.  Tertia 
autem  manifestatur :  quia  contingentia  praeexigunt  causas 
contingentes,  et  necessaria  necessarias,  ut  proximas  et  con- 
formes  sibi  causas ;  aliter  enim  non  essent  omnia  disposita 
suaviter.    Ultima  autem  patet  de  primo  ad  ultimum. 

Tertio,  ex  determinatione  iam  facta,  redit  ad  reprehen- 

•  Cf.  num.  IV.      dendum  praerecitatam  opiniOnem  *,  dicens  quod  est  totum 

oppositum  eius  quod  illa  dixerat.  Quoniam  ex  hoc  sequi- 
tur  quod  ideo  Deus  voluit  causas  contingentes,  quia  voluit 
contingentiam  in  universo :  et  non  e  converso,  quia  causae 
contingentes  sunt  volitae,  ideo  consecutive  volita  est  con- 

•  Cf.  num.  vii.     tingentia.  Et  haec  quidem  iam  in  exemplis  supra  *  positis 

explanata  sunt.  -  Ad  pleniorem  tamen  determinationis  huius 
intelligentiam ,  scire  debent  novitii  quod  aliud  est  velle 
aliquid ,  et  aliud  est  facere  illud,  ut  in  nobis  experimur : 
et  propterea  in  illa  voluntate  quae  non  solum  est  voluntas, 
sed  efficax  causa,  quamvis  respectu  causabilis  idem  sit  vellfe 
et  facere,  ex  velle  tamen  discurri  conceditur  ad  facere.  Et 
sic  in  httera,  quia  Deus  vult  res  et  modos  essendi  ac  fiendi 
rerum,  ad  efficere  proceditur;  ut  scilicet,  quia  illud  velle 
efficacissimum  est,  et  res  et  modi  voliti  fiunt. 

XI.  Circa  istam   materiam ,  quoniam  hic    est    proprius 

•  Cf.  qu.  XIV,  art.  locus,  itetum  *  scicndum  est  quod,  post  haec  scripta  divi 

XIII,    Comment.    _,  .  .    .     '^  ,  :  ,.  '^  . 

n.  xvin  sqq.        Thomae,  nova  surrexit  opmio  de  pnma  radice  contmgen- 
tiae,  posita  a  Scoto  in  I  Sent.,  dist.  u,  qu.  i,  et  dist.  viii, 

•  Contra  tertiam  qu.  V,  et  dist.  xxxix,  qu.  I  *.  Credit  enim  quod  prima  radix 
'"'"'■  contingentiae  sit  quidem  conditio  divinae  voluntatis,  et  in 

hoc  concordat  nobiscum :  sed  nos  dicimus  quod  illa  con- 
ditio  est  summa  efficacia  illius ;  ipse  autem  dicit  quod  est 
contingentia  illius.  Et  quantum  ad  propositum  spectat , 
nomine  contingentiae  in  divina  voluntate ,  intendit  liber- 
tatem  illius:  ita  quod  imaginatur  quod,  quia  Deus  libere 
vult  et  causat,  ideo  est  contingentia  in  universo.  Adeoque 
huic  sententiae  inhaeret,  ut  dicat  nihil  posse  evenire  con- 
tingenter,  si  Deus  omnipotens  libere  non  causaret.  Dixitque 
Aristotelem,  cum  ceteris  philosophis,  contradictoria  conces- 
sisse,  cum  aliquid  contingenter  fieri  asseruerunt,  et  tamen 
Deum  agere  de  necessitate  putaverunt.  Affert  autem  com- 
plura,  tum  ad  probationem,  tum  ad  defensionem  suae  po- 
sitionis.  Verum,  quia  quaedam  spectant  ad  contingentiam 
talium,  idest  rerum  subditarum  corporibus  caelestibus;  et 
de  his  erit  sermo  proprius  ,    cum    de  gubernatione  rerum 

•  Qu.  cxv.art.e.  inferius  *  agetur;  ideo  illa  tantum  hic  alferenda  censui,  quae 

contingentiam  absolute  respiciunt.  Afferam  ergo  primo  ra- 
tiones  suas ;  deinde  dicam  quid  mihi  de  hac  opinione  vi- 
'.Nj""-»"'-        detur  *;  tertio,  respondebitur  rationibus  eius  **. 

XII.  Prima  ratio,  et  potissima,  quae  movit  Scotuni,  est 
haec.  Causa  movens  inquantum  mota,  si  necessario  move- 
tur,  necessario  movet:  sed  omnis  causa  secunda  est  movens 
inquantum  mota  a  prima :  ergo ,  si  necessario  movetur , 
necessario  movet.  Igitur,  si  prima  causa  non  contingenter 
causat ,  nihil  in  universo  contingenter  fit.  Et  sic  contin- 
gentia  in  universo  est  ex  hoc,  quod  Deus  contingenter.vult 
et  causat.  -  Et  probatur  minor:  quia  nulla  causa  secunda 
agit  aliquid  nisi  in  virtute  primae. 

Secunda  ratio  est.  Prima  causa  prius  naturaliter  respicit 
effectum,  quam  quaecumque  alia  causa:  ergo,  si  necessario 
causat,  omnis  effectus  in  illo  priori  habet  necessariam  ha- 


bitudinem  ad  ipsam:  ergo  nullus  effectus  fit  contingenter. 
Et  probatur  secunda  sequehi :  quia  impossibile  est  quod 
idem  effectus  habeat  habitudinem  contingentis  et  necessarii, 
respectu  tam  'eiusdem  quam  diversarum  causarum. 

XIII.  Videtur  autem  mihi  hanc  opinionem  et  in  se,  et  in 
suis  fundamentis,  esse  falsam.  Primo,  quia  ex  ipsa  sequitur 
hanc  partem  universi  non  esse  a  Deo  ut  ab  agente  a  pro- 
posito:  quod  est  et  contra  theologos,  et  contra  philosophos. 
-  Et  probatur  sequela  sic.  Effectum  agentis  a  proposito,  ut 

sic,  oportet  esse  electum  ab  eo,  ut  patet  IX  Metaphys.  *,  Hb?\^iiiyVap!'v, 
ubi  potentia  rationalis  a  proaeresi  determinari  ad  agendum  n.  3. 
dicitur:  sed  si  contingentia  oritur  ex  modo  volendi  ipsius 
Dei,  ipsa  non  est  electa,  sed  consequens  modum  ehgendi : 
ergo  ipsa  non  est  effectus  Dei  ut  agentis  a  proposito.  Et  sic 
contingentia  est  in  universo  praeter  intentionem  Dei,  utpote 
consequens  modum  volendi  eius,  non  volitionem  ipsam. 

Secundo,  quia,  dato  quod  divina  voluntas  non  libere, 
sed  naturali  necessitate  vellet  et  causaret,  salva  tamen  effi- 
caciae  suae  virtute,  hoc  universum  quale  nunc  est,  adhuc 
contingentia  salvaretur :  tuni  quia  essent  causae  defectibi- 
les ;  tum  quia  essent  agentia  libera,  puta  homines.  -  Et  hoc 
evidentius  apparet,  si  fingamus  mundum  non  esse  a  Deo, 
sed  quasi  ex  se.  Tunc  enim  manifeste  apparet  quod ,  ex 
hoc  ipso  quod  non  omnis  effectus  habet  per  se  causam , 
aliquid  contingenter  evenit,  ut  patet  VI  Metapliys.*.  *ib'*^'c"''m''*' 

XIV.  Ad  primam  autem  rationem  Scoti  *,  multipliciter  ■  cf.  num.  xn. 
responderi  potest.  Primo,  distinguendo  ly  mota,  seu  ly  mo- 

vetur.  Dupliciter  enim  contingit  secundam  causam  moveri 
a  prima :  uno  modo ,  motione  praevia  propriae  actioni , 
sicut  baculus  movet  lapidem  motus  a  manu;  alio  modo, 
motione  cooperativa  intrinsece  propriae  actioni.  Et  quid- 
quid  sit  de  maiore  in  primo  sensu,  in  secundo  tamen  est 
falsa;  in  quo  tantum  verificatur  minor.  Non  enim  oportet, 
cum  aliquis  vult  aliquid,  seu  cum  sol  illuminat,  primam 
causam  praevia  motione  cooperari:  sed  sufficit,  et  exigitur, 
eam  intrinsece  cooperari  tali  electioni ,  vel  illuminationi. 
Et  hoc,  quia  cooperatio  in  unoquoque  est  secundum  na- 
turam  uniuscuiusque :  sic  enim  disponit  omnia  suaviter. 
Unde,  sive  necessario  sive  libere  cooperetur  Deus,  nihil  mi- 
nus  creata  voluntas  libere  utitur  illa  cooperatione. 

Secundo,  distinguendo  ly  inquantum  mota.  Quoniam 
potest  denotare  causam  praecisam  ;  et  potest  denotare  con- 
causam.  Et  si  quidem  denotet  causam  praecisam,  minor 
est  falsa:  non  enim  causa  secunda  movet  ob  hoc  praecise, 
quia  movetur,  sed  etiam  ex  virtute  propria.  Si  autem  de- 
notet  concausam  ,  maior  est  falsa :  quoniam  stat  causam 
secundam  necessario  moveri  a  prima,  et  cum  hoc,  ipsum 
moveri  modificari  ex  natura  causae  secundae.  Et  sic  mo- 
vere  causae  secundae  provenit  non  ex  moveri  tantum,  sed 
ex  moveri  et  modo  proprio  ipsius  causae  secundae.  Ex 
tali  autem  modo  consurgere  potest,  quod  non  necessario 
movet;  ut  patet  in  causis  defectibilibus.  -  Illa  autem  pro- 
positio  adiuncta,  scilicet,  causa  secunda  nihil  agit  nisi  in 
virtute  primae,  non  iuvat.  Quoniam  non  est  sensus  quod 
causa  secunda  nullam  virtutem  habeat  nisi  primae :  sed 
quod  ipsa  secunda  nullum  effectum  producit,  nisi  virtute 
primae  concurrente,  et  coniungente  virtutem  secundae  suo 
effectui:  quoniam  prima  omnia  attingit  immediate  imme- 
diatione  virtutis,  ut  in  qu.  vni  *  declaratum  est.  J,  ^"-  '>  ^iomm. 

XV.  Ad  secundam  vero  rationem  dicitur,  quod  prima 
consequentia  nihil  valet.  Quoniam  prima  causa  non  attingit 
effectum  secundae  causae  in  seipsa,  sed  modificata  coope- 
ratione  sua,  iuxta  modum  ipsius  causae  secundae.  Et  pro- 
pterea  effectus  secundae  causae  in  nullo  priori  haberet 
necessariam  habitudinem  ad  primam ;  sed  solam  ex  se 
contingenter  fieri  habitudinem  haberet.  Illa  enim  propositio 
assumpta  non  est  sic  intelligenda,  quasi  sit  aliqua  duratio 
naturae,  in  cuius  primo  instanti  causa  prima  respiciat  ef- 
fectum ,  et  in  secundo  causa  secunda :  puerilis  enim  hic 
est  sensus ;  ex  quo  tamen  consequentia  processisse  videtur. 
Sed  est  intelligenda  quoad  independentiam  et  intimitatem : 
attingit  enim  prima  causa  effectum  secundae  et  indepen- 
dentius  et  intimius   quam  secunda ,    ut    patet  in  principio 

libri  de  Causis*:  et  propterea  dicitur  respicere  prius.  Ex  "Prop.  i. 
hoc  autem  sensu,  nihil  consequentiam  valere  patet. 


QUAESTIO  XIX,  ARTICULUS  IX 


247 


ARTICULUS  NONUS 

UTRUM  VOLUNTAS  DEI  SIT  MALORUM 


Infra,  qu.  xuiii,  art.  6;  I  Sent.,  dist.  xlvi,  art.  4;  I  Cont.  Gent.,  cap.  xcv;  De  Pot.,  qu.  i,  art.  6;  De  Malo,  qu.  11,  art.  i,  ad  16. 


Cap.  xcvi. 


'  S.  Th.  lect.  XV. 
*  Cap.  X,  XI. 


*  Qu.  III. 


Qu.  V,  art.  i. 
D.  784,  1200. 

1 


D.  1061. 


iD  NO.NUM  sic  PROCEDiTUR.  Vidctur  quod 
voluntas  Dei  sit  malorum.  Omne  enim 
'bonum  quod  fit,  Deus  vult.  Sed  mala 
(fieri  bonum  est :  dicit  enim  Augustinus, 
in  Enchirid.  *:  Qiiamvis  ea  qiiae  mala  simt,  in- 
quantitm  mala  siint,  non  sint  bona;  tamen,  iit  non 
soliim  "■  bona,  sed  etiam  iit  sint  mala,  boniim  est. 
Ergo  Deus  vult  mala. 

2.  Praeterea,  dicit  Dionysius,  iv  cap.  de  Div. 
Nom.  *:  Erit  maliim  ad  omnis  (idest  universi) 
perfectionem  conferens.  Et  Augustinus  dicit,  in 
Enchirid.  *:  Ex  omnibus  consistit  imiversitatis  ad- 
mirabilis  pulchritudo ;  in  qua  ^  etiam  illud  quod 
malum  dicitur,  bene  ordinatum ,  et  loco  suo  po- 
situm,  eminentius  commendat  bona ;  iit  magis  pla- 
ceant,  et  laiidabiliora  sint,  dum  comparantur  malis. 
Sed  Deus  vult  omne  illud  quod  pertinet  ad  per- 
fectionem  et  decorem  universi:  quia  hoc  est  quod 
Deus  maxime  vult  in  creaturis.  Ergo  Deus  vult 
mala ''. 

3.  Praeterea,  mala  fieri,  et  non  fieri,  sunt  con- 
tradictorie  opposita.  Sed  Deus  non  vult  mala  non 
fieri:  quia,  cum  mala  quaedam  fiant,  non  semper 
voluntasDei  impleretur.  Ergo  Deus  vult  mala  fieri. 

Sed  contra  est  quod  dicit  Augustinus,  in  libro 
Octoginta  trium  Quaest.  *:  Nullo  sapiente  homine 
auctore,  fit  homo  deterior;  est  autem  Deus  omni 
sapiente  homine  praestantior ;  multo  igitur  minus, 
Deo  auctore,  fit  aliquis  deterior.  Illo  autem  au- 
ctore  ^  cum  dicitur,  illo  volente  dicitur.  Non  ergo 
volente  Deo,  fit  homo  deterior.  Constat  autem 
quod  quolibet  malo  fit  aliquid  deterius  '.  Ergo 
Deus  non  vult  mala. 

Respondeo  dicendum  quod,  cum  ratio  boni  sit 
ratio  appetibilis,  ut  supra  *  dictum  est,  malum 
autem  opponatur  bono ;  impossibile  est  quod  ali- 
quod  malum,  inquantum  huiusmodi,  appetatur  *, 
neque  appetitu  naturali,  neque  animaii,  neque  ? 
intellectuali,  qui  est  voluntas.  Sed  ''  aliquod  ma- 
lum  appetitur  per  accidens,  inquantum  consequi- 
tur  ad  aliquod  bonum.  Et  hoc  apparet  in  quolibet 
appetitu.  Non  enim  agens  naturale  intendit  pri- 
vationem  *  vel  corruptionem ;  sed  formam ,  cui 
coniungitur  privatio  alterius  formae;  et  genera- 
tionem  unius,  quae  est  corruptio  alterius.  Leo 
etiam  *,  occidens  cervum,  intendit  cibum,  cui  con- 
iungitur  occisio  animalis.  Similiter  fornicator  in- 


tendit  delectafionem ,  cui  coniungitur  deformitas 
culpae. 

Malum  autem  quod  coniungitur  alicui  bono, 
est  privatio  alterius  boni.  Nunquam  igitur  appe- 
teretur  malum,  nec  per  accidens,  nisi  bonum 
cui  coniungitur  malum,  magis  appeteretur  quam 
bonum  quod  privatur  per  malum.  Nullum  autem 
bonum  Deus  magis  vult  quam  suam  bonitatem : 
vult  tamen  aliquod  bonum  magis  quam  aliud 
quoddam  bonum.  Unde  malum  culpae,  quod  pri- 
vat  ordinem  ad  bonum  divinum,  Deus  nullo  modo 
vult.  Sed  malum  naturalis  defectus,  vel  malum 
poenae  vult,  volendo  aliquod  bonum,  cui  coniun- 
gitur  tale  malum :  sicut,  volendo  iustitiam,  vult 
poenam;  et  volendo  ordinem  naturae  servari, 
vult  quaedam  naturaliter  corrumpi. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  quidam  dixe- 
runt  quod,  licet  Deus  non  velit  mala,  vult  tamen 
mala  esse  vel  fieri:  quia,  licet  mala  non  sint  bona, 
bonum  tamen  est  mala  esse  vel  fieri '.  Quod  ideo  ' 

dicebant,  quia  ea  quae  in  se  mala  sunt,  ordinan- 
tur  ad  aliquod  bonum :  quem  quidem  ordinem 
importari  credebant  in  hoc  quod  dicitur,  mala 
esse  vel  fieri.  Sed  hoc  non  recte  dicitur.  Quia 
malum  non  ordinatur  ad  bonum  per  se,  sed  per 
accidens.  Praeter  intentionem  enim  peccanfis  est, 
quod  ex  hoc  sequatur  aliquod  bonum;  sicut  prae- 
ter  intentionem  tyrannorum  fuit,  quod  ex  eorum 
persecutionibus  claresceret  patientia  martyrum. 
Et  ideo  non  potest  dici  quod  talis  ordo  ab  bo- 
num  importetur  per  hoc  quod  dicitur,  quod  ma- 
lum  esse  vel  fieri  sit  bonum:  quia  nihil  iudicatur 
secundum  illud  quod  competit  ei  per  accidens, 
sed  secundum  illud  quod  compefit  ei  per  se. 

Ad  secundum  dicendum  quod  malum  non  ope- 
ratur  ad  perfectionem  et "  decorem  universi  nisi  " 

per  accidens,  ut  dictum  est  *.  Unde  et  hoc  quod  'pJaec!'*''  ^^  "*' 
dicit  Dionysius,  quod  malum  est  ad  universi  per- 
fectionem  conferens,  concludit  inducendo  '  quasi  ^ 

ad  inconveniens. 

Ad  tertium  dicendum  quod,  licet  mala  fieri,  et 
mala -"  non  fieri,  contradictorie  opponantur;  ta-  ^ 

men  velle  mala  fieri,  et  velle  mala  non  fieri,  non 
opponuntur  contradictorie,  cum  utrumque  sit  af- 
firmativum.  Deus  igitur  '  neque  vult  mala  fieri,  " 

neque  vult  mala  non  fieri:  sed  vult  permittere 
mala  fieri.  Et  hoc  est  bonum. 


a)  non  solum.  -  sint  add.  Pb.  -  Eaedem  post  bonum  est  add.  ^eri ; 
bonum  est ...  vult  mala  om.  ed.  a. 

P)  in  qua.  -  inquantum  ABCDE. 

f)  mala.  —  fieri  mala  BDF. 

S)  fit  aliquis  deterior.  Hlo  autem  auctore.  -  Om.  D ;  pro  Illo  autem, 
Sed  illo  ed.  a,  Illo  AEF.  -  Pro  cum  dicitur  illo  volente  dicitur,  fit 
aliquid  (aliquid  om.  B)  quod  fit  illo  volente  PB,  dicitur  aliquid  fieri 
cum  dicitur  illo  volente  G ,  fieri  aliquid  dicitur  cum  illo  volente  di- 
citur  ed.  b,  Alterum  dicitur  om.  F. 

e)  aliquid  deterius.  -  aliquis  deterior  P. 


^)  animali,  neque.  -  appetitu  (om.  FG)  animali  neque  appetitu  co- 
dices.  -  Pro  qui,  quae  ABCDE. 

ri)  Sed.  -  Tamen  P. 

0)  etiam.  —  enim  Pb. 

i)  quia,  licet  ...fieri.  -  Om.  codices  sx.  ab.  -  Paulo  infra  pro  dicitur 
mala  esse,  edd.  aliqui  dicitur.  bonum  est  mala  esse, 

x)  et.  -  vel  ABCDE. 

X)  inducendo.  -  ducendo  codices  et  ed.  a. 

(i)  mala.  -  Om,  codices  et  ed.  a. 

v)  igitur.  -  enim  ABCDE. 


248 


QUAESTIO  XIX,  ARTICULUS  X 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


1N  titulo,  adverte  duo.  Primo,  quod  voluntas  hic  non  su- 
mitur  ut  se  extendit  ad  velle  et  non  velle,  eo  modo  quo 
videre  se  extendit  ad  videre  et  non  videre,  dum  visu  per- 
cipimus  tenebras :  constat  enim  bonum  et  malum  opponi, 
et  ad  voluntatem  spectare  per  velle  aut  non  velle.  Nec 
rursus  sumitur  velle,  ut  se  extendit  ad  velle  et  nolle:  quo- 
niam  constat  Deum  multa  mala  nolle,  quaecumque  scilicet 
non  permittit  suos  electos  incurrere.  Sed  sumitur  velle 
proprie  pro  actu  positivo  per  modutn  acceptantis:  noUe 
enim  significat  actum  positivum ,  sed  per  modum  repel- 
lentis.  Et  quod  sic  sumatur  hic  voluntas,  patet  ex  ratione 
quae  in  littera  ponitur  ad  probandam  conclusionem  re- 
sponsivam :  in  hoc  enim  solo  sensu  probatur.  -  Secundo, 
quod  malum  est  privatio  boni  debiti :  oportet  enim  omnes 
has  conditiones  habere  negationem,  si  mali  rationem  habet. 
Malum  vero  poenae,  praeter  hoc,  includit  rationem  invo- 
luntarii:  culpae  autem,  voluntarii.  Hic  autem  quaeritur  de 
malo  in  communi :  respondebitur  autem  distincte. 

II.  In  corpore,  una  est  conclusio  responsiva  quaesito, 
habens  tamen  plures  partes:  Deus  nuUo  modo  vult  malum 
culpae;  vult  tamen  per  accidens  malum  naturalis  defectus, 
et  malum  poenae.  -  Probatur.  Malum  bono  opponitur:  ergo 
impossibile  est  malum  appeti,  nisi  coniunctum  bono  magis 
appetito,  quam  alterum  bonum  privatum  per  malum.  Ergo 
impossibile  est  malum  culpae  esse  volitum  a  Deo :  possibile 
tamen  est  malum  tam  naturalis  defectus,  quam  poenae,  esse 
a  Deo  volitum. 

Prima  consequentia  probatur:  quia  ratio  boni  est  ratio 
appetibilis.  Et  quoad  primam  partem,  declaratur  atque  ma- 
nifestatur  in  omni  genere  appetitus,  scilicet  naturalis,  ani- 
malis  et  intellectualis;  in  actione  naturali,  et  appetitu  leonis, 
et  voluntate  fornicatoris.  Quoad  secundam  autem  partem, 
probatur:  quia  omne  malum  coniunctum  alicui  bono,  est 
privatio  alterius.  -  Secunda  autem  consequentia ,  quoad 
primam  partem,  probatur:  quia  nihil  est  magis  volitum  a 
Deo  quam  bonum  suum ,  cui  malum  culpae  opponitur. 
Quoad  secundam,  manifestatur:  quia  Deus  vult  unum  bo- 
num  magis  alio.  Et  in  poenalibus  quidem,  magis  vult  iusti- 
tiam  quam  bonum  poena  privatum :  in  naturalibus  quoque. 


magis  vult  ordinem  naturae,  quam  vitani  huius  agni  comesti 
a  lupo. 

III.  Circa  probationem  secundae  consequentiae,  adverte 
quod  in  littera  non  dicitur  quod  malum  culpae  privat  bono 
divino,  sed  quod  privat  ordine  ad  ipsum.  Et  propter  hoc, 
dubium  oritur :  quia  nihil  videtur  valere  illa  ratio.  Omne 
enim  maluni  privat  aliquo  ordine  ad  bonitatem  divinam: 
quoniam  omnis  ordo  ad  eam  est,  sicut  ad  ultimum  finem 
et  primum  fontem,  etc.  Ergo  ex  hoc,  quod  malum  culpae 
privat  ordine  ad  bonum  divinum,  non  sequitur  quod  non 
possit  esse  volitum  a  Deo  per  accidens.  Et  si  de  ipso  se- 
quitur,  ergo  et  de  quolibet  aho  malo. 

IV.  Ad  hoc  breviter  dicitur,  quod  malum  culpae  in  hoc 
differt  a  ceteris  malis,  quod  ipsum,  quantum  est  ex  se,  est 
privativum  boni  divini  secundum  seipsum,  si  esset  priva- 
bile :  quemadmodum  amor  amicitiae  erga  Deum  est  posi- 
tivum  boni  divini  secundum  se,  si  esset  ponibile.  Cetera 
autem  mala  respiciunt  bonitatem  divinam  in  aliquo  par- 
ticulari  effectu.  Et  propterea  caute  in  littera  utrumque  insi- 
nuatum  est:  scilicet,  et  quod  privaret  bono  divino  secun- 
dum  se,  in  hoc  quod  dixit  quod  Deus  nihil  magis  vult 
quam  bonitatem  suam ;  et  quod  de  facto  non  privat  ipso, 
sed  ordine  ad  ipsum;  quod  intellige  secundum  seipsum,  ut 
hinc  habeas  differentiam  a  ceteris  malis.  -  Et  per  hoc  patet 
responsio  ad  dubium.  Non  enim  est  eadem  ratio  de  ordine 
ad  divinam  bonitatem  secundum  seipsam;  et  de  ordine  ad 
eam,  secundum  aliquam  certam  participationem  ipsius. 

V.  In  responsione  ad  primum,  adverte  duo.  Primo,  quod 
in  littera  iudicium  de  malo  culpae  secundum  se  fit  ex  in- 
tentione  peccantis,  propterea,  quia  malum  culpae  non  est 
effectus  reducibilis  in  causas  superiores ;  sed  pro  propria 
causa  habet  ipsum  peccantem  ut  sic.  ludicium  autem  de 
unaquaque  re  secundum  propriam  eius  causam  agendum  est. 

Secundo,  quod  auctoritati  Augustini  arguendo  adductae, 
nihil  in  littera  respondetur :  et  (nisi  sit  defectus  codicis) 
omissa  non  videtur,  quia  ex  dictis  hic  apparet  glossa  illo- 
rum  verborum  Augustini,  scilicet  quod  intelligenda  sunt 
per  accidens :  mala  enim  esse,  est  bonum  fieri  non  per  se, 
sed  per  accidens. 


ARTICULUS  DECIMUS 

UTRUM  DEUS  HABEAT  LIBERUM  ARBITRIUM 
II  Sent.,  dist.  XXV,  qu.  i,  art.  i;  I  Cont.  Gent.,  cap.  lxxx^iii;  De  Verit.,  qu.  xxiv,  art.  3;  De  Malo,  qu.  xvi,  art.  5. 


•  Epist.  XXI  |al 
cxLvi),adDama' 
sum. 


D  DEciMUM  sic  PROCEDiTUR.  Vidctur  quod 
Deus  non  habeat  liberum  arbitrium. 
Dicit  enim  Hieronymus,  in  homilia  de 
Filio  Prodigo  *:  Solus  Deus  est,  in  quem 
peccatum  non  cadit ,  nec  cadere  potest;  cetera , 
cum  sint  liberi  arbitrii,  in  utramque  partem  Jlecti 
possunt. 

2.  Praeterea,   liberum  arbitrium    est  facultas 
rationis  et  voluntatis,  qua  bonum  et  malum  eli- 
^   gitur.  Sed  Deus  non  vult  malum,  ut  dictum  est  *. 
•  Art.  praeced.    Ergo  liberum  arbitrium  non  est  in  Deo. 

Sed  contra  est  quod  dicit  Ambrosius,  in  libro 
de  Fide  *:  Spiritus  Sanctus  dividit  singulis  prout 
vult,  idest  pro  liberae  "  voluntatis  arbitrio ,  non 
necessitatis  obsequio. 

Respondeo  dicendum  quod  liberum  arbitrium 
habemus  respectu  eorum  quae  non  necessario 
volumus,  vel  naturali  instinctu.  Non  enim  ad  li- 
berum  arbitrium  pertinet  quod  volumus  esse  fe- 


*  Cap.  VI. 


lices,  sed  ad  naturalem  instinctum.  Unde  et  alia  "  ? 

animalia,  quae  naturali  instinctu  moventur  ad  ali- 
quid,  non  dicuntur  libero  arbitrio  moveri.  Cum 
igitur  Deus  e.x  necessitate  suam  bonitatem  velit, 
alia  vero  non  e.x  necessitate,  ut  supra  *  ostensum  •  Art.  3. 
est;  respectu  illorum  quae  non  ex  necessitate  vult, 
liberum  arbitrium  habet. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  Hieronymus 
videtur  excludere  a  Deo  liberum  arbitrium,  non 
simpliciter,  sed  solum  quantum  ad  hoc  quod  est 
deflecti  in  peccatum. 

Ad  secundu.m  dicendum  quod,  cum  malum  cul- 
pae  dicatur  per  aversionem  a  bonitate  divina, 
per  quam  Deus  omnia  vult,  ut  supra  *  ostensum  •  Art.  3. 
est,  manifestum  est  quod  impossibile  est  eum 
malum  culpae  velle.  Et  tamen  ad  opposita  se 
habet,  inquantum  velle  potest  hoc  esse  vel  non 
esse,  Sicut  et  nos,  non  peccando,  possumus  velle 
sedere,  et  non  velle  sedere  ■'.  T 


a)  pro  liberae.  -  pro  libero  BD,  libero  Pb,  prohibere  ed.  a. 
P)  alia.  -  Om.  B.  -  animalia  om.  ed.  a 


Y)  sedere.  -  Om.  ACDEFG. 


QUAESTIO  XIX,  ARTICULUS  XI 


249 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTULus  in  corpore,  et  ex  usu  clarus  est,  quoad  quid  no- 
mirtis:  quod  hic  sufficit. 

In  corpore,  una  conclusio  responsiva:  Deus  habet  Hbe- 
rum  arbitriun].  -  Probatur.  Deus  vult  non  ex  necessitate  alia 
a  se:  ergo,  respectu  illorum,  habet  liberum  arbitrium. 


Probatur  consequentia :  quia  liberum  arbitrium  est  eo- 
rum  quae  non  necessario ,  vel  naturali  instinctu  sunt  vo- 
lita.  Quod  manifestatur  et  in  nobis,  respectu  felicitatis;  et 
in  aliis  animalibus,  respectu  eorum  quae  naturali  instinctu 
appetunt. 


ARTICULUS  UNDECIMUS 

UTRUM  SIT  DISTINGUENDA  IN  DEO  VOLUNTAS  SIGNI 

I  Sent.,  dist.  Xlv,  art.  4;  De  Verit.,  qu.  xxiii,  art.  3. 


D     UNDECIMUM     SIC     PROCEDITUR.     Videtur 

quod  non   sit  distinguenda  in  Deo  vo- 
luntas  signi.    Sicut    enim  voluntas  Dei 
est   causa   rerum ,    ita  et  scientia.    Sed 
non    assignantur   aliqua   signa    ex  parte    divinae 
scientiae.  Ergo  neque  debent  assignari  aliqua  si- 
*  gna  "  ex  parte  divinae  voluntatis. 

2.  Praeterea,  omne  signum  quod  non  con- 
cordat  ei  cuius  est  signum,  est  falsum.  Si  igitur 
signa  quae  assignantur  circa  voluntatem  divinam, 
non  concordant  divinae  voluntati,  sunt  falsa:  si 
autem  concordant,  superflue  assignantur.  Non 
igitur  sunt  aliqua  signa  circa  voluntatem  divinam 
assignanda. 

Sed  contra  est  quod  voluntas  Dei  est  una, 
cum  ipsa  sit  Dei  essentia.  Quandoque  autem  plu- 
Ps.  cx,  2.  raliter  significatur,  ut  cum  dicitur  *:  magna  opera 
Domini,  exqinsita  in  omnes  vohintates  eitis.  Ergo 
oportet  quod  aliquando  signum  voluntatis  pro  vo- 
luntate  accipiatur. 

Respondeo   dicendum   quod   in   Deo   quaedam 
dicuntur  proprie,  et  quaedam  secundum  metapho- 
Qu.  XIII,  art.  3.  ram ,  ut  ex  supradictis  *  patet.    Cum  autem  ali- 
quae  passiones  humanae  in  divinam  praedicatio- 
nem  metaphorice  assumuntur,  hoc  fit  secundum 
D.  462.  similitudinem  effectus  * :  unde  illud  quod  est  si- 

gnum  talis  passionis  in  nobis,  in  Deo  nomine  illius 
passionis  metaphorice  significatur.  Sicut,  apud 
nos,  irati  punire  consueverunt,  unde  ipsa  punitio 


est  signum  irae :  et  propter  hoc,  ipsa  punitio  no- 
mine  irae  significatur,  cum  Deo  attribuitur.  Simi- 
liter  id  quod  solet  esse  in  nobis  signum  voluntatis, 
quandoque  metaphorice  in  Deo  voluntas  dicitur. 
Sicut,  cum  aliquis  praecipit  aliquid,  signum  est 
quod  velit  illud  fieri :  unde  praeceptum  divinum 
quandoque  metaphorice  pohintas  Dei  dicitur,  se- 
cundum  illud  Matth.  vi*:  fiat  vohintas  tiia,  sicut 
in  caelo  et  in  terra.  Sed  hoc  distat  inter  volun- 
tatem  et  iram,  quia  ira  de  Deo  nunquam  proprie 
dicitur,  cum  in  suo  principali  intellectu  includat 
passionem :  voluntas  autem  proprie  de  Deo  di- 
citur.  Et  ideo  in  Deo  distinguitur  voluntas  pro- 
prie,  et  metaphorice  dicta.  Voluntas  enim  ^  pro- 
prie  dicta,  vocatur  voluntas  beneplaciti :  voluntas 
autem  metaphorice  dicta,  est  ^'  vokintas  signi,  eo 
quod  ipsum  signum  voluntatis  voluntas  dicitur. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  scientia  non 
est  causa  eorum  quae  fiunt,  nisi  per  voluntatem : 
non  enim  quae  scimus  facimus,  nisi  velimus.  Et 
ideo  signum  non  attribuitur  scientiae,  sicut  attri- 
buitur  °  voluntati. 

Ad  secundum  dicendum  quod  signa  voluntatis 
dicuntur  voluntates  divinae,  non  quia  sint  signa 
quod  Deus  velit:  sed  quia  ea  quae  in  nobis  so- 
lent  esse  signa  volendi  ^,  in  Deo  divinae  volun- 
tates  dicuntur.  Sicut  punitio  non  est  signum  quod 
in  Deo  sit  ira:  sed  punitio,  ex  ^  eo  ipso  quod  in 
nobis  est  signum  irae,  in  Deo  dicitur  ira. 


a)  signa.  -  Om.   codices  et  ed.  a. 

fi)   Voluntas  enim.  —  Et  voluntas  ABCDEG,   Voluntas  Fab. 

Y)  est.  -  vocatur  codices. 

0)  attribuitur.  —  Om.  codices. 

e)  sed  quia...  volendi.  -  sed  quia  in  nobis  solent  esse  signa  vo- 


lendi  edd.  a  b,  sed  quia  in  nobis  solent  esse  signa  volendi  et  sic  {sed 
quia  F)  ea  quae  in  nobis  sunt  signa  volendi  BDF,  sed  quia  (quia 
omittunt  CE)  ea  quae  (quae  omittit  pA)  in  nobis  sunt  signa  volendi 
ACEG. 

^)  ex.  -  Om.  ABCDE. 


Vers.  10. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTCLus  in  corpore  declarabitur,  quoad  illum  terminum, 
voluntas  signi.  Ly  vero  distinguenda  signat,  non  par- 
titionem  ipsius  voluntatis  signi  in  plures ;  sed  distinctio- 
nem  ipsius  a  voluntate  beneplaciti,  de  qua  hactenus  habitus 
est  sermo.  Ita  quod  sensus  quaestionis  est:  Utrum  distin- 
guenda  sit  voluntas  signi  in  Deo,  a  voluntate  simpliciter, 
seu  beneplaciti. 

II.  In  corpore  una  conclusio,  responsiva  quaesito  affir- 
mative :  In  Deo  distinguitur  voluntas  signi  a  voluntate  sim- 
pliciter.  -  Manifestatur.  In  Deo  signum  voluntatis  dicitur 
voluntas :  ergo  voluntas  dicitur  in  Deo  metaphorice :  ergo 


distinguenda  est  voluntas  signi  a  voluntate  beneplaciti.  - 
Antecedens  declaratur  auctoritate  Matth.  vi.  -  Consequentia 
vero  prima  manifestatur  ex  proportionalitate  signi  alicuius 
passionis,  et  signi  volitionis;  ut  patet  in  ira  et  punitione,  etc. 
-  Secunda  autem  consequentia  manifestatur  ex  differentia 
inter  iram  et  voluntatem,  in  hoc,  quod  illa  invenitur  etiam 
proprie  in  Deo.  Et  ex  terminis:  quia  voluntas  signi  nihil 
aliud  est  quam  voluntas  metaphorice  dicta ;  voluntas  vero 
beneplaciti  est  voluntas  proprie  dicta.  Unde  patet  quod 
distinctio  voluntatis  divinae  in  voluntatem  beneplaciti  et 
signi,  non  est  distinctio  rei,  sed  vocis  in  suas  significationes. 


SuMMAE  Theol.  D.  Thomae  T.  I. 


33 


25o 


QUAESTIO  XIX,  ARTIGULUS  XII 


ARTICULUS  DUODECIMUS 

UTRUM  CONVENIENTER  CIRCA  DIVINAM  VOLUNTATEM  PONANTUR  QUINQUE  SIGNA 

I  Sent.,  dist.  xlv,  art.  4;  De  Verit.,  qu.  xxm,  art.  3. 


Vers.  25,  26. 


•  Cap.  VI,  n.  14 
S.  Tn.  lect.  vii 


D    DUODECIMUM     SIC    PROCEDITUR.     VidetUr 

quod  inconvenienter  circa  divinam  vo- 
luntatem  ponantur  quinque  signa:  sci- 
licet,  prohibitio,  praeceptutn,  consiliiim, 
operatio  et  permissio.  Nam  eadem  quae  nobis 
praecipit  Deus  vel  consiilit,  in  nobis  quandoque 
operatur:  et  eadem  quae  prohibet ,  quandoque 
permittit.  Ergo  non  debent  ex  opposito  dividi. 

2.  Praeterea,  nihil  Deus  operatur,  nisi  volens", 
ut  dicitur  Sap.  xi  *.  Sed  voluntas  signi  distinguitur 
a  voluntate  beneplaciti.  Ergo  operatio  sub  volun- 
tate  signi  comprehendi  non  debet. 

3.  Praeterea,  operatio  et  permissio  commu- 
niter  ad  omnes  creaturas  pertinent:  quia  in  omni- 
bus  Deus  operatur,  et  in  omnibus  aliquid  fieri 
permittit.  Sed  praeceptiim,  consilium  et  prohibitio 
pertinent  ad  soiam  rationalem  creaturam.  Ergo 
non  veniunt  convenienter  in  unam  divisionem , 
cum  non  sint  unius  ordinis. 

4.  Praeterea,  malum  pluribus  modis  contingit 
quam  bonum:  quia  bonum  contingit  uno  modo, 
sed  malum  omnifariam,  ut  patet  per  Philosophum 
in  II  Ethic.  *,  et  per  Dionysium  in  iv  cap.  de  Div. 

•s.Tii.iect.xxii.  Nom.*.  Inconvenienter  igitur  respectu  mali  assi- 
gnatur  unum  signum  tantum,  scilicet  prohibitio; 
respectu  vero  boni,  duo  signa,  scilicet  consilium 
et  praeceptum. 

Respondeo  dicendum  quod  huiusmodi  signa  vo- 
luntatis  ^  dicuntur  ea ,  quibus  consuevimus  de- 
monstrare  nos  aliquid  velle.  Potest  autem  aliquis 
declarare  se  velle  aliquid,  vel  per  seipsum ,  vel 
per  alium.  Per  seipsum  quidem,  inquantum  facit 
aliquid,  vel  directe,  vel  indirecte  et  per  accidens. 
Directe  quidem,  cum  per  se  aliquid  operatur:  et 
quantum  ad  hoc ,  dicitur  esse  signum  operatio. 
Indirecte  autem,  inquantum  non  impedit  operatio- 
nem  '":  nam  removens  prohibens  dicitur  movens 
per  accidens,  ut  dicitur  in  VIII  Physic.  *  Et  quan- 
tum  ad  hoc,  dicitur  signum  permissio.  Per  aiium 
autem  declarat  se  aliquid  ^  velle,  inquantum  or- 
dinat  alium  ad  aliquid  faciendum;  vel  necessaria  ' 
inductione,  quod  fit  praecipiendo  quod  quis  vult, 
et  prohibendo  contrarium;  vel  aiiqua  persuasoria 
inductione,  quod  pertinet  ad  consilium. 

Quia  igitur  his  modis  declaratur  aliquem  velie 
aliquid,  propter  hoc  ista  quinque  nominantur  in- 
terdum  nomine  voluntatis  divinae,  tanquam  signa 
voluntatis.  Quod  enim  praeceptum,  consilium  et 
prohibitio  dicantur  Dei  voluntas,  patet  per  id  quod 


P 


*  Cap.  IV,  n.  6. 
S.  Tn.  lect.  viii 


dicitur  Matth.  vi  *:  Jiat  voluntas  tua,  sicut  in  caelo 
et  in  terra.  Quod  autem  permissio  vel  operatio 
dicantur  Dei  voluntas,  patet  per  Augustinum,  qui 
dicit  in  Enchirid.  *:  Nihil  fit ,  nisi  Omnipotens 
fieri  velit,  vel  sinendo  iit  fiat,  vel  faciendo. 

Vel  potest  dici  quod  permissio  et  operatio  re- 
feruntur  ad  praesens :  permissio  quidem  ad  ma- 
ium,  operatio  vero  ad  bonum.  Ad  futurum  vero, 
prohibitio,  respectu  mali ;  respectu  vero  boni  ne- 
cessarii,  praeceptum;  respectu  vero  superabun- 
dantis  boni,  consilium. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  nihil  prohibet, 
circa  eandem  rem,  aliquem  diversimode  decla- 
rare  se  aliquid  velle :  sicut  inveniuntur  multa  no- 
mina  idem  significantia.  Unde  nihil  prohibet  idem 
subiacere  praecepto  et  consilio  '  et  operationi,  et 
prohibitioni  vel  permissioni. 

Ad  secundum  dicendum  quod,  sicut  Deus  potest 
significari  metaphorice  velle  id  quod  non  vult 
voluntate  proprie  accepta,  ita  potest  metaphorice 
significari  velle  id  quod  proprie  vult.  Unde  nihil 
prohibet  de  eodem  esse  voluntatem  bencplaciti, 
et  voluntatem  signi.  Sed  operatio  semper  est 
eadem  "  cum  voluntate  beneplaciti ,  non  autem 
praeceptum  vel  consilium :  tum  quia  haec  est  de 
praesenti,  illud  de  futuro ;  tum  quia  haec  per  se 
est  effectus  voluntatis,  illud  autem  per  alium,  ut 
dictum  est  *. 

Ad  tertium  dicendum  quod  creatura  rationalis 
est  domina  sui  actus:  et  ideo  circa  ipsam  specialia 
quaedam  signa  divinae  voluntatis  "  assignantur , 
inquantum  rationalem  creaturam  Deus  ordinat  ad 
agendum  voluntarie  et  per  se,  Sed  aliae  creaturae 
non  agunt  nisi  motae  '  ex  operatione  divina:  et 
ideo  circa  alias  non  habent  locum  nisi  operatio 
et  permissio. 

Ad  quartum  dicendum  quod  omne  malum  cul- 
pae ,  licet  multipliciter  contingat ,  tamen  in  hoc 
convenit,  quod  discordat  a  voluntate  divina:  et 
ideo  unum  signum  respectu  malorum  assignatur, 
scilicet  prohibitio.  Sed  diversimode  bona  se  ha- 
bent  ad  bonitatem  divinam.  Qma  quaedam  sunt, 
sine  quibus  fruitionem  divinae  bonitatis  consequi 
non  possumus  ":  et  respectu  horum  est  praece- 
ptum.  Quaedam  vero  sunt,  quibus  perfectius  con- 
sequimur:  et  respectu  horum  est  consilium.  -  Vel 
dicendum  quod  consilium  est  non  solum  de  me- 
lioribus  bonis  assequendis,  sed  etiam  de  mino- 
ribus  malis  vitandis. 


a)  nihil  Deus  operatur,  nisi  volens.  -  voluntate  scilicet  beneplaciti 
addit  B. 

p)  voluntatis.  -  Om.  ABCDEFaii. 
y)  operationem.  -  operantem  codices  ct  a  b. 
3)  aliquid.  —  aliquis  aliquid  codices  et  a  b. 
t)  necessaria.  -  necessarii  ACDE. 


^)  et  consilio.  -  Om.  codices  et  ab.  -  Pro  altero  et,  vel  ACDEFG, 
om.  B. 

7))  eadem.  -  de  eodem  AFG,  eadem  de  eodem  edd.  a  b. 

0)  voluntatis.  -  voluntati  ACDEF. 

i)  motae.  -  actae  ACDEG. 

x)  sine  quibus ...  non  possumus.  -  quibus  sufficienter ...  possumus  D. 


Vers.  10. 


Cap.  xcv. 


In  corpore. 


QUAESTIO  XIX,  ARTICULUS  XII 


25l 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTULUs  in  primo  argumento  explanatur,  dum  explican- 
tur  ipsa  quinque  signa  in  hoc  versu  contenta:  Praecipit 
ac  prohibet,  permittit,  consulit,  implet. 

II.  In  corpore  unica  est  conclusio,  responsiva  affirma- 
tive :  Ista  quinque  signa  convenienter  ponuntur  circa  di- 
vinam  voluntatem.  -  Manifestatur  primo,  ex  parte  volentis : 


ex  eo  quod  his  quinque  modis  declaramus  nos  aliquid  velle. 
-  Secundo,  ex  parte  voliti :  ex  eo  quod  distinguuntur  penes 
praesens  vel  futurum,  malum  et  bonum,  necessarium  et 
superabundans.  -  Interseriturque  quod  ita  sit  de  facto,  sci- 
licet  quod  haec  quinque  dicantur  divinae  voluntates,  aucto- 
ritate  Matth.  vi,  et  Augustini. 


252 


QUAESTIO  XX,  ARTICULUS  I 


QUAESTIO  VIGESIMA 

DE  AMORE  DEI 

IN    QUATUOR   ARTICULOS    DIVISA 


*    Cf.    qu.    XIX  , 
Introd. 


DEiNDE  considerandum  est  de  his  quae  abso- 
lute  ad  voluntatem  Dei  "  pertinent  *.  In  parte 
autem  appetitiva  inveniuntur  in  nobis  et  passio- 
nes  animae,  ut  gaudium,  amor,  et  huiusmodi;  et 
habitus  moralium  virtutum,  ut  iustitia,  fortitudo, 
et   huiusmodi.    Unde    primo    considerabimus    de 


amore  Dei  ^;  secundo,  de  iustitia  Dei,  etmisericor- 

dia  eius  *. 

Circa  primum  quaeruntur  quatuor. 

Primo:  utrum  in  Deo  sit  amor. 

Secundo:  utrum  amet  omnia. 

Tertio :  utrum  magis  amet  unum  quam  aliud. 

Quarto :  utrum  meliora  magis  amet. 


Qu.  XXI, 


ARTICULUS  PRIMUS 


*  S.  Th.  lect.  IX, 

XII. 


Vers.  i6. 


UTRUM    AMOR    SIT    IN    DEO 

Infra,  qu.  Lxxxn,  art.  5,  ad   i;  III  Sent.,  dist.  xxxii,  art.   i,  ad   i;  I  Cont.  Gent.,  cap.  xci;  IV,  cap.  xix; 

De  Div.  Nom.,  cap.  iv,  lect.  ix. 


3^D  PRiMUM  sic  PROCEDITUR.  Videtur  quod 
amor  non  sit  in  Deo.  Nulla  enim  passio 
'est    in    Deo.    Amor    est    passio.    Ergo 
!,amor  "''  non  est  in  Deo, 

2.  Praeterea,  amor,  ira,  tristitia,  et  huiusmodi, 
contra  se  dividuntur.  Sed  tristitia  et  ira  non  di- 
cuntur  de  Deo  nisi  metaphorice.  Ergo  nec  amor. 

3.  Praeterea,  Dionysius  dicit,  iv  cap.  de  Div. 
Nom.*:  Amor  est  ins  unitiva  et  concretiva.  Hoc 
autem  in  Deo  locum  habere  non  potest,  cum  sit 
simplex.  Ergo  in  Deo  non  est  amor. 

Sed  contra  est  quod  dicitur  I  loan.  iv  * :  Deus 
caritas  est. 

Respondeo  dicendum  quod  necesse  est  ponere 
amorem  in  Deo.  Primus  enim  motus  voluntatis, 
et  cuiuslibet  appetitivae  virtutis,  est  amor.  Cum 
enim  actus  voluntatis ,  et  cuiuslibet  appetitivae 
virtutis ,  tendat  °  in  bonum  et  malum ,  sicut  in 
propria  obiecta ;  bonum  autem  principalius  et 
per  se  est  obiectum  voluntatis  et  appetitus ,  ma- 
lum  autem  secundario  et  per  aliud,  inquantum 
scilicet  opponitur  bono :  oportet  naturaliter  esse 
priores  actus  voluntatis  et  appetitus  qui  respi- 
ciunt  bonum,  his  qui  respiciunt  malum;  ut  gau- 
dium  quam  tristitia ',  et  amor  quam  odium.  Sem- 
per  enim  quod  est  per  se,  prius  est  eo  quod  est 
per  aliud. 

Rursus,  quod  est  communius ,  naturaliter  est 
prius:  unde  et  intellectus  per  prius  habet.ordi- 
nem  ad  verum  commune,  quam  ad  particula- 
ria  quaedam  vera.  Sunt  autem  quidam  actus 
voluntatis  et  appetitus,  respicientes  bonum  sub 
aliqua  speciali  conditione:  sicut  gaudium  et  de- 
lectatio  est  de  bono  praesenti  et  habito ;  deside- 


rium  autem  et  spes,  de  bono  nondum  adepto. 
Amor  autem  respicit  bonum  in  communi,  sive 
sit  habitum,  sive  non  habitum.  Unde  amor  na- 
turaliter  est  primus  actus  voluntatis  et  appetitus. 

Et  propter  hoc,  omnes  alii  motus  appetitivi 
praesupponunt  amorem,  quasi  primam  radicem. 
Nullus  enim  ^  desiderat  aliquid,  nisi  bonum  ama- 
tum :  neque  aliquis  gaudet,  nisi  de  bono  amato. 
Odium  etiam  "^  non  est  nisi  de  eo  quod  contraria- 
tur  rei  amatae.  Et  similiter  tristitiam  *,  et  cetera 
huiusmodi,  manifestum  est  in  amorem  referri,  sicut 
in  primum  principium.  Unde  in  quocumque  est 
voluntas  vel  appetitus,  oportet  esse  amorem :  re- 
moto  enim  primo,  removentur  alia.  Ostensum 
est  autem  *  in  Deo  esse  voluntatem.  Unde  ne- 
cesse  est  in  eo  ponere  amorem. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  vis  cognitiva 
non  movet,  nisi  mediante  appetitiva.  Et  sicut  in 
nobis  ratio  universalis  movet  mediante  ratione 
particulari,  ut  dicitur  in  III  de  Anima  *;  ita  appe- 
titus  intellectivus,  qui  dicitur  voluntas,  movet  in 
nobis  mediante  appetitu  sensitivo.  Unde  proxi- 
mum  motivum  corporis  '  in  nobis  est  appetitus 
sensitivus.  Unde  semper  actum  appetitus  sensitivi 
concomitatur  aliqua  transmutatio  corporis;  et  ma- 
xime  circa  cor,  quod  est  primum  principium 
motus  >■•  in  animali.  Sic  igitur  actus  appetitus  sen- 
sitivi,  inquantum  habent  transmutationem  corpo- 
ralem  annexam,  passiones  dicuntur:  non  autem 
actus  voluntatis.  Amor  igitur  et  gaudium  et  de- 
lectatio,  secundum  quod  significant  actus  appe- 
titus  sensitivi,  passiones  sunt :  non  autem  secun- 
dum  quod  significant  actus  appetitus  intellectivi. 
Et  sic  ponuntur  in  Deo.  Unde  dicit  Philosophus,  in 


a)  Dei.  -  Om.  codices  et  ed.  a. 
fl)  Dei.  -  Om.  ABCE;  et  ita  mox  codices. 
T)  amor.  -  Om.  ABCEFGa. 
3)  tendat.  -  tendant  FGa. 
e)  tristitia.  -  tristitiam  FG. 

l^)  Nullus  enim.  -  Nullus  enim  non  A,  Intellectus  enim  {autem  D) 
non  CDE.  Margo  A,  alia  littera,  intellectus  enim  non  desiderat. 


>))  etiam.  -  autem  ABCDE. 

9)  tristitiam.  -  tristitia  codices  et  a  b. 

t)  Uude  proximum  motivum  corporis.  -  Unde  proximus  motui 
corporis  ABDEl^Gn,  Unde  primus  motus  corporis  C,  Unde  proximus 
motus  corporis  ed.  b. 

x)  motus.  —  movens  FG. 


Qu.  XIX,  art. 


'  Cap. 
S.Th. 


XI,  n.  4.' 
lect.  XVI. 


Cap.  XIV,  n.  8. 
■  S.Th.  lect.  XIV. 


*  Cai 
S.T 


ip.  I,  n. 
fi.  lect. 


QUAESTIO  XX, 

VII  Ethic.  *,  quod  Deus  iina  et  simplici  operatione 
gaudet.  Et  eadem  ratione,  sine  passione  amat. 

Ad  secundum  dicendum  quod  in  passionibus  sen- 
sitivi  appetitus,  est  considerare  aiiquid  quasi  ma- 
teriale,  scilicet  corporalem  transmutationem ;  et 
aliquid  quasi  formale,  quod  *  est  ex  parte  appe- 
titus.  Sicut  in  ira ,  ut  dicitur  in  I  de  Anima  * , 
materiale  est  accensio  sanguinis  circa  cor,  vel 
aliquid  huiusmodi;  formale  vero,  appetitus  vin- 
dictae.  Sed  rursus,  ex  parte  eius  quod  est  for- 
male ,  in  quibusdam  horum  designatur  aliqua 
imperfectio;  sicut  in  desiderio,  quod  est  boni  non 
V-  habiti;  et  in  tristitia,  quae   est  mali  habiti ''.  Et 

V  eadem  ratio  est  de  ira,  quae  tristitiam  supponit  *. 

Quaedam  vero  nullam  imperfectionem  designant, 
ut  amor  et  gaudium.  Cum  igitur  nihil  horum  Deo 
conveniat  secundum  illud  quod  est  materiale  in 
Mnresp.adarg.  eis ,   ut   dictum   est  *;    illa   quae   imperfectionem 

praec.  .        '  .  '  t  r 

important  etiam  formaliter,  Deo  convenire  non 
•  Qu.  III,  art.  2,  possunt  nisi  metaphorice,  propter  similitudinem 
art.  li.  '  effectus,  ut  supra  *  dictum  est.  Quae  autem  im- 


ARTICULUS  II 


253 


'  In  resp.  ad  arg. 
praec. 


perfectionem  non  important^,  de  Deo  proprie  di- 
cuntur,  ut  amor  et  gaudium:  tamen  sine  passione, 
ut  dictum  est  *. 

Ad  tertium  dicendum  quod  actus  amoris  semper 
tendit  in  duo:  scilicet  in  bonum  quod  quis  vult 
alicui ;  et  in  eum  cui  vult  bonum.  Hoc  enim 
est  proprie  amare  aliquem,  velle  ei  bonum.  Unde 
in  eo  quod  aliquis  amat  se,  vult  bonum  sibi.  Et 
sic  illud  bonum  quaerit  sibi  unire,  inquantum 
potest.  Et  pro  tanto  dicitur  amor  vis  unitiva  *,  '  ^-  ">5- 
etiam  in  Deo ,  sed  absque  compositione :  quia 
illud  bonum  quod  vult  sibi,  non  est  aliud  quam 
ipse,  qui  est  per  suam  essentiam  bonus,  ut  supra  * 
ostensum  est.  -  In  hoc  vero  quod  aliquis  amat  *  Q"- vi,  art.  3. 
alium,  vult  bonum  illi.  Et  sic  utitur  eo  tanquam 
seipso,  referens  bonum  ad  illum,  sicut  ad  seipsum. 
Et  pro  tanto  dicitur  amor  vis  concretiva:  quia 
alium  aggregat  sibi,  habens  se  ad  eum  sicut  ad 
seipsum  ".  Et  sic  etiam  amor  divinus   est  vis  con-  <> 

cretiva,  absque  compositione  quae  sit  in  Deo, 
inquantum  aliis  bona  vult. 


\)  quod.  -  scilicet  addunt  codices. 
(ji)  et  in  tristitia...  Iiabiti.  -  Om.  codices. 

v)  quae  tristitiam  supponit.  -  quae  tristitiam  praesupponit  ABCDE. 
B  post  vero  addit  sunt  quae;  et  post  gaudium,  animi. 


E)  Quae  autem  imperfectionem  non  important.  -  Quae  autem  for- 
maliter  imperfectionem  non  important  ABCDEG, 
0)  seipsum.  -  se  codices. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTULus  clarus  est :  quaerit  enim  de  inesse  formaliter; 
iam  *  enim  constat  omnia  in  Deo  esse  virtualiter. 

II.  In  corpore  unica  est  conclusio,  responsiva  quaesito 
affirmative :  In  Deo  est  amor.  -  Probatur.  Motus  voluntatis, 
et  cuiuslibet  appetitivae  virtutis,  tendit  in  bonum  per  se ,  in 
malum  autem  per  aliud:  ergo  primus  voluntatis  motus,  et 
cuiuslibet  appetitivae  virtutis,  est  in  bonum  in  communi : 
ergo  primus  actus  voluntatis  et  appetitus  est  amor:  ergo 
in  quocumque  est  voluntas  vel  appetitus,  oportet  esse  amo- 
rem:  ergo  in  Deo  necesse  est  ponere  amorem. 

Antecedens  declaratur:  quia  malum  non  cadit  sub  ap- 
petitu,  nisi  inquantum  opponitur  bono.-Consequentia  vero 
prima,  quoad  primam  partem,  scilicet  quod  primus  actus 
tendat  in  bonum,  probatur  ex  eo  quod  id  quod  est  per  se, 
prius  est  eo  quod  est  per  aliud.  Quoad  secundam  vero , 
scilicet  in  communi:  quia  communius  naturaliter  est  prius. 
Cuius  signum  ad  propositum  est ,  quod  intellectus  prius 
respicit  verum  commune  ,  quam  vera  particularia.  -  Se- 
cunda  autem  consequentia  probatur  ex  differentia  obiecti 
amoris ,  ad  obiecta  aliorum  actuum  voluntatis  et  appe- 
titus :  quia  amor  est  respectu  boni  in  communi ;  deside- 
rium  autem ,  spes  et  delectatio ,  respectu  boni  specialis , 
puta  praesentis  vel  futuri.  Et  confirmatur  ex  hoc ,  quod 
omnes  alii  motus  appetitivi  nascuntur  ex  amore:  quod 
manifestatur  inductive    in   actibus  desiderii ,  gaudii ,   odii , 


tristitiae,  etc.  -  Tertia  autem  consequentia  probatur:  quia 
remoto  primo,  removentur  alia.  -  Quarta  autem  probatur: 
quia  in  Deo  est  voluntas. 

III.  Circa  praedicta,  duo  occurrunt  notanda.  Primo  quod, 
cum  in  littera  dicitur  quod  amor  respicit  bonum  in  com- 
muni,  ly  in  communi  non  significat  idem  quod  universale: 
sed  significat  idem  quod  absolute.  Amor  enim  omnis  est 
boni ,  absque  alia  limitatione :  delectatio  autem  est  boni 
coniuncti,  etc.  DIkI  autem  hoc,  quia  littera,  usque  ad  ul- 
timam  consequentiam,  loquitur  etiam  de  amore  qui  est  in 
appetitu  sensitivo,  quem  constat  non  attingere  bonum  se- 
cundum  sensum  universale,  sed  absolute.  Nec  tamen  effi- 
caciae  illius  probationis ,  quod  est  communius,  naturaliter 
est  prius,  per  hoc  aliquid  adimitur :  quoniam  bonum  abso- 
lute,  ad  bonum  cum  certa  conditione  se  habet,  proportio- 
naliter,  ut  commune  ad  proprium,  seu  ut  communius  ad 
minus  commune. 

Secundo  quod ,  cum  in  littera  dicitur  quod  amor  est 
primus  actus  voluntatis  et  appetitus,  nomine  appetitus  in- 
telligit  totam  latitudinem  appetitivae  virtutis  in  qualibet 
natura ;  et  non  quamlibet  potentiam  appetitivam.  Et  per 
hoc  excluditur  instantia  de  primo  actu  irascibilis.  Licet  enim 
primus  eius  actus  non  sit  amor,  sed  spes;  primus  tamen 
actus  totius  appetitus  sensitivi,  distincti  in  concupiscibilem 
et  irascibilem,  est  amor. 


ARTICULUS  SECUNDUS 


UTRUM  DEUS  OMNIA  AMET 


Infra,  qu.  xxui,  art.  3,  ad  i ;  T  II",  qu.  cx,  art.   i ;  II  Sent.,  dist.  xxvi,  art.  i ;  III,  dist.  xxxii,  art.   i,  2;  I  Cont.  Gent.,  cap.  cxi;  III,  cap.  cl; 
De  Verit.,  qu.  xxvii,  art.  i;  De  Virtut.,  qu.  11,  art.  7,  ad  2;  in  loan.,  cap.  v,  lect.  in;  De  Div.  Nom.,  cap.  rv,  lect.  ix. 


S.  Th.  lect.  X. 


>D  secundum  sic  proceditur.  Videtur  quod 

Deus  non  omnia  amet.  Quia,  secundum 

'Dionysium,  iv  cap.  de  Div.  Nom.  *,  amor 

^amantem  extra  se  ponit,  et  eum  quo- 

dammodo  in  amatum  transfert.  Inconveniens  au- 


tem  est  dicere  quod  Deus,  extra  se  positus,  in 
alia  transferatur.  Ergo  inconveniens  est  dicere 
quod  Deus  alia  a  se  amet. 

2.  Praeterea,  amor  Dei  aeternus   est.  Sed  ea 
quae  sunt  alia  a  Deo,  non  sunt  ab  aeterno  nisi 


2  54  QUAESTIO  XX,  ARTICULUS  II 

in  Deo.  Ergo  Deus  "  non  amat  ea  nisi  in  seipso 


lect.  II,  zi. 
*  Psalm.  V,  7. 


*  Vers.  25. 


Sed  secundum  quod  sunt  in  eo,  non  sunt  aliud 

P  ab  eo.  Ergo  Deus  non  amat  alia  ^  a  seipso. 

T  3.  Praeterea,  duplex  est  amor,  scilicet  ■'  con- 

cupiscentiae,  et  amicitiae.   Sed  Deus  creaturas  ir- 

rationales  non  amat  amore  concupiscentiae ,  quia 

nullius    extra  se   eget:    nec  etiam    amore   amici- 

^  tiae,  quia  ^  non  potest  ad  res  irrationales  haberi, 

*  ,'^Sr6."-'s"TS:  ut  patet  per  Philosophum,  in  VIII  Ethic.  *  Ergo 
Deus  non  omnia  amat. 

4.  Praeterea,  in  Psalmo*  dicitur:  Odisti  omnes 
qiii  operantur  iniquitatem.  Nihil  autem  simul  odio 
habetur  et  amatur.  Ergo  Deus  non  omia  amat. 

Sed  contra  est  quod  dicitur  Sap.  xi  *:  Diligis 
omnia  quae  sunt,  et  nihil  odisti  eorum  quaefe- 
cisti. 

Respondeo  dicendum  quod  Deus  omnia  exi- 
stentia  amat.  Nam  omnia  existentia,  inquantum 
sunt,  bona  sunt:  ipsum  enim  esse  cuiuslibet  rei 
quoddam  bonum  est,  et  similiter  quaelibet  per- 

*  Qu.  XIX,  art.  4.  fectio  ipsius.  Ostensum  est  autem  supra  *  quod 

voluntas  Dei  est  causa  omnium  rerum :  et  sic 
oportet  quod  intantum  habeat  aliquid  esse,  aut 
quodcumque  bonum,  inquantum  est  volitum  a 
Deo.  Cuilibet  igitur  existenti  Deus  vult  aliquod 
bonum.  Unde,  cum  amare  nil  aliud  sit  quam 
velle  bonum  alicui,  manifestum  est  quod  Deus 
omnia    quae   sunt,  amat. 

Non  tamen  eo  modo  sicut  nos.  Quia  enim  vo- 
luntag  nostra  non  est  causa  bonitatis  rerum,  sed 
ab  ea  movetur  sicut  ab  obiecto,  amor  noster,  quo 
bonum  alicui  volumus,  non  est  causa  bonitatis 
ipsius :   sed  e  converso  bonitas  eius,  vel  vera  vel 

«  aestimata,  provocat  amorem,  quo  ei  volumus  =  et 

bonum  conservari  quod  habet,  et  addi  quod  non 

?  habet:  et  ad  hoc  operamur.   Sed  amor  Dei  est 

infundens  ^  et  creans  bonitatem  in  rebus. 

Ad  primum  ergo  DicENDUM  quod  amans  sic  fit 


extra  se  in  amatum  translatus ,  inquantum  vult 
amato  bonum,  et  operatur  per  suam  providen- 
tiam,  sicut  et  sibi.  Unde  et  Dionysius  dicit  ^,  iv  cap.  1 

de  Div.  Nom.*:  Audendum  est  autem  et  hoc  pro  •  s.  th.  lect.  x. 
veritate   dicere ,  quod  et  ipse  omnium  causa,  per 
abimdantiam  amativae  bonitatis,  extra  seipsum  fit 
ad  omnia  existentia  providentiis. 

Ad  secundum  dicendum  quod,  licet  creaturae  ab 
aeterno  non  fuerint  nisi  in  Deo,  tamen  per  hoc 
quod  ab  aeterno  in  Deo  fuerunt,  ab  aeterno 
Deus  cognovit  res  in  propriis  naturis:  et  eadem 
ratione  amavit.  Sicut  et  nos  per  similitudines  re- 
rum,  quae  in  nobis  sunt,  cognoscimus  res  in 
seipsis  existentes, 

Ad  tertiu.m  dicendum  quod  amicitia  non  potest 
haberi  nisi  ad  rationales  creaturas,  in  quibus  con- 
tingit  esse  redamationem,  et  communicationem  in 
operibus  vitae,  et  *  quibus  contingit  bene  evenire  o 

vel  male,  secundum  fortunam  et  felicitatem:  sicut 
et  ad  eas  proprie  benevolentia  est.  Creaturae  au- 
tem  irrationales  non  possunt  pertingere  ad  aman- 
dum  Deum,  neque  ad  communicationem  intelle- 
ctualis  et  beatae  vitae,  qua  Deus  vivit.  Sic  igitur 
Deus,  proprie  loquendo,  non  amat  creaturas  ir- 
rationales  amore  amicitiae,  sed  amore  quasi  con- 
cupiscentiae  ';  inquantum  ordinat  eas  ad  rationales  ' 

creaturas,  et  etiam  ad  seipsum ;  non  quasi  =•  eis  " 

indigeat,  sed  propter  suam  bonitatem  et  nostram 
utilitatem.  Concupiscimus  enim  aliquid  et  nobis 
et  aliis. 

Ad  quartum  dicendum  quod  nihil  prohibet  unum 
et  idem  secundum  aliquid  amari,  et  secundum 
aliquid  *  odio  haberi.  Deus  autem  peccatores,  in-  ^ 

quantum  sunt  naturae  quaedam,  amat  *:  sic  enim  *  d.  96- 
et  sunt,  et  ab  ipso  sunt.  Inquantum  vero  pecca- 
tores  sunt,  non  sunt,   sed  ab  esse  deficiunt:   et 
hoc  in  eis  a  Deo  non  est.  Unde  secundum  hoc 
ab  ipso  odio  habentur. 


o)  Deus.  -  Om.  codices. 

P)  alia.  -  aliud  ABCDEF. 

Y)  scilicet.  -  Om.  ACDEFGafr. 

3)  quia.  -  qui  B,  quae  ceteri. 

e)  volumus.  —  velimus  DEFpA.  -  Pro  operamur,  operemur  ACDEF, 
operaremur  G. 

^)  infundens.  -  perfundens  E,  profundens  ceteri.  -  Pro  creans, 
causans  ABCDE. 


»1)  et  Dionysius  dicit.  -  ut  Dionysius  dicit  CFG,  dicit  Diony- 
sius  Pab.  -  In  textu  citato  autem  et  hoc  pro  veritate  omittunt  ACD 
EFG. 

6)  et.  -  Om.  ABCDE. 

t)  quasi  concupiscentiae.  -  quod  concupiscentiae  F,  concupiscen- 
tiae  Pab. 

x)  quasi.  -  quod  ABCDEG. 

X)  aliquid.  -  aliud  ACDEG.  -  Pro  autem,  igitur  ABCDE. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTULus  est  clarus.  -  In   corpore ,   unica  [est   conclusio : 
Deus    amat    omnia    existentia ;    non    tamen   eo    modo 
sicut  nos. 

Haec  conclusio,  quoad  primam  partem,  sic  probatur. 
Omnia  existentia,  inquantum  sunt,  bona  sunt;  et  sic,  quod 
hoc  habent  inquantum  sunt  volita  a  Deo  :  ergo  cuilibet 
existenti  Deus  vult  aliquod  bonum :  ergo  Deus  omnia  quae 
sunt,  amat.  -  Antecedens,  quoad  primam  partem,  probatur : 


quia  ipsum  esse,  et  quaelibet  rei  perfectio,  bonitas  quaedam 
est.  Quoad  secundam  vero  :  quia  voluntas  Dei  est  causa 
rerum.  Consequentia  vero  prima  probatione  non  eget.  Se- 
cunda  autem  probatur  ex  eo,  quod  amare  nihil  aliud  est 
quam  velle  alicui  bonum. 

Quoad  sgcundam  autem  partem,  manifestatur  conclusio. 
Quia  amamus ,  moti  a  bonitate  rei  amatae  :  Deus  autem 
amat,  creando  et  infundendo  bonitatem  quam  amat. 


QUAESTIO  XX,  ARTICULUS  III 


255 


Vers.  8. 


Tract.  cx. 
a 


ARTICULUS  TERTIUS 

UTRUM  DEUS  AEQUALITER  DILIGAT  OMNIA 

II  Sent.,  dist.  xxvi,  art.   i,  ad  2;  III,  dist.  xix,  art.  5  ,  qu'  i;  dist.  xxxii,  art.  4;  I   Cont.  Gent.,  cap.  xci. 


>D  TERTiuM  sic  PROCEDiTUR.  Vidctur  quod 

Deus  aequaliter   diligat  omnia.    Dicitur 

*enim  Sap.  vi  *:  aequaliter  est  ei  ciira  de 

^omnibus.  Sed  providentia  Dei,  quam  ha- 

bet  de  rebus,  est  ex  amore  quo  amat  res.  Ergo 

aequaliter  amat  omnia. 

2.  Praeterea,  amor  Dei  est  eius  essentia.  Sed 
essentia  Dei  magis  et  minus  non  recipit.  Ergo 
nec  amor  eius.  Non  igitur  quaedam  aliis  magis 
amat. 

3.  Praeterea,  sicut  amor  Dei  se  extendit  ad 
res  creatas,  ita  et  scientia  et  voluntas.  Sed  Deus 
non  dicitur  scire  quaedam  magis  quam  alia,  neque 
magis  velle.  Ergo  nec  magis  quaedam  aliis  diligit. 

Sed  contra  est  quod  dicit  Augustinus,  super 
loann.  *:  Omnia  diligit  Deiis  quae  fecit;  et  inter 
ea  magis  diligit  creaturas  rationales;  et  de  illis  * 
eas  amplius,  qiiae  sunt  membra  Unigeniti  sui;  et 
multo  magis  ipsum   Unigenitum  siium. 

Respondeo  dicendum  quod,  cum  amare  sit  velle 
bonum  alicui,  duplici  ratione  potest  aliquid  ^  ma- 
gis  vel  minus  amari.  Uno  modo,  ex  parte  ipsius 
actus  voluntatis,  qui  est  magis  vel  minus  inten- 
sus.  Et  sic  Deus  non  magis  quaedam  aliis  amat: 


quia  omnia  amat  uno  et  simplici  actu  voluntatis, 

et  semper  eodem  modo  se  habente.  Alio  modo, 

ex  parte  ipsius  ^  boni  quod   aliquis  vult  amato.  T 

Et   sic  dicimur  aliquem   magis   alio   amare,   cui 

volumus  maius  bonum;  quamvis  non  magis  in- 

tensa  voluntate.  Et  hoc  modo  necesse  est  dicere 

quod  Deus  quaedam  aliis  magis  amat.  Cum  enim 

amor  Dei  sit  causa   bonitatis  rerum ,  ut  dictum 

est  *,  non  esset  aliquid  alio  melius,  si  Deus  non  •  Art.  praeced. 

vellet  uni  maius  bonum  quam  alteri. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  dicitur  Deo 
aequaliter  esse  cura  de  omnibus,  non  quia  ae- 
qualia  bona  sua  cura  omnibus  dispenset;  sed  quia 
ex  aequali  sapientia  et  bonitate  omnia  administrat. 

Ad  secundum  dicendum  quod  ratio  illa  procedit  ,_ 

de  intensione  amoris  °  ex  parte  actus  voluntatis,  ^ 

qui  est  divina  essentia.  Bonum  autem  quod  Deus 
creaturae  vult,  non  est  divina  essentia.  Unde  nihil 
prohibet  illud  intendi  vel  remitti. 

Ad  tertium  dicendum  quod  intelligere  et  velle 
significant  solum  actus:  non  autem  in  sua  signi- 
ficatione   includunt  aliqua  obiecta  %   ex  quorum  £ 

diversitate  possit  dici  Deus  magis  vel  minus  scire 
aut  velle;  sicut  circa  amorem  dictum  est  *.  •  in  corpore. 


a)  de  illis.  -  illis  P. 

P)  aliquid.  -  aliquis  BD. 

Y)  ipsius.  -  Om.  BD.  -  Pro  aliquis,  quis  codices. 


3)  de  intensione  amoris.  —  ex  intensione  amoris  ABCDE.  ■ 
pro  qui  est,  quae  est. 

i)  obiecta.  -  Om.  codices  et  ed.  a. 


lidem 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


TITULUS  clarus  est.  -  In  corpore  duo  facit.  Primo,  distin- 
guit  quod  inaequaliter  amare  contingit  dupliciter.  Et 
probat  distinctionem,  ex  eo  quod  amare  est  velle  bonum 
alicui.  -  Secundo,  respondet  quaesito  duabus  conclusioni- 
bus,  iuxta  praedicta  membra  distinctionis. 

Prima    conclusio    est :    Deus,   ex  parte    actus    amandi , 
omnia   aequaliter   amat.   -  Probatur.    Amat    uno   simplici , 


et    semper  eodem  modo  se  habente  actu  voluntatis :  ergo 
aequaliter. 

Secunda  conclusio  est :  Deus,  ex  parte  boni  voliti  amato, 
quaedam  amat  magis  aliis.  -  Probatur.  Si  Deus  non  vellet 
uni  maius  bonum  quam  alteri,  non  esset  aliquid  alio  melius: 
hoc  est  manifeste  falsum :  ergo.  -  Consequentia  probatur : 
quia  amor  Dei  est  causa  bonitatis  rerum. 


*  Vers.  32. 


Vers.  6. 


ARTICULUS  QUARTUS 

AN   DEUS   SEMPER  MAGIS    DILIGAT    MELIORA 
III  Sent.,  dist.  xxxi,  qu.  11,  art.  3,  qu*  3;  dist.  xxMi,  art.  5. 


>D  quartum  sic  proceditur.  Videtur  quod 
Deus  non  semper  magis  diligat  meliora. 
^Manifestum  est  enim  quod  Christus  est 
simelior  toto  genere  humano ,  cum  sit 
Deus  et  homo.  Sed  Deus  magis  dilexit  genus  hu- 
manum  quam  Christum:  quia  dicitur  Rom.  viii*: 
proprio  Filio  suo  non  pepercit,  sed  pro  nobis  omni- 
bus  tradidit  illum.  Ergo  Deus  non  semper  magis 
diligit  meliora. 

2.  Praeterea,  angelus  est  melior  homine :  unde 
in  Psalmo  viii  *  dicitur  de  homine:  minuisti  eum 


paulo  minus  ab  angelis.  Sed  Deus  plus  dilexit  ho- 
minem  quam  angelum:  dicitur  enim  Hebr.  ii  *: 
nusquam  angelos  apprehendit,  sed  semen  Abra- 
hae  apprehendit  ".  Ergo  Deus  non  semper  magis 
diligit  meliora. 

3.  Praeterea,  Petrus  fuit  melior  loanne :  quia 
plus  Christum  diligebat.  Unde  Dominus,  sciens 
hoc  esse  verum,  interrogavit  Petrum  ^ ,  dicens : 
Simon  loannis,  diligis  me  plus  his  ?  *  Sed  tamen 
Christus  plus  dilexit  loannem  quam  Petrum:  ut 
enim   dicit   Augustinus ,    super   illud    loan.  xxi , 


Vers.  16. 


*Ioann.  xxi,  15. 


a)  sed  semen  Abrahae  apprehendit.  -  etc.  ABCDE,  om.  G. 


?)  Petrum.  -  a  Petro  BCDEFGa.  -  dicens  om.  ABCEG. 


256 


QUAESTIO  XX,  ARTICULUS  IV 


*  In  loannis  E- 

vangel. ,  tract. 
cxxiv,  super  cap. 
XXI.  vers.  20.  \i- 
dil  illum  disci- 
pulum  etc. 

T 


*  In  Isaiam  iii, 

0 

*  Vers.  7. 


•  Art.  praeced. 


Simon  loannis  diligis  me?  *:  «  Hoc  ipso  ■'  signo 
loannes  a  ceteris  discipulis  discernitur;  non  quod 
solum  eum,  sed  quod  plus  eum  ceteris  diligebat.  » 
Non  ergo   semper  magis  diligit  meliora. 

4.  Praeterea,  melior  est  innocens  poenitente; 
cum  poenitentia  sit  secunda  tabiila  post  naufra- 
giiim,  ut  dicit  Hieronymus  *.  Sed  Deus  pius  di- 
ligit  poenitentem  quam  innocentem,  quia  plus  ° 
de  eo  gaudet:  dicitur  enim  Luc.  xv*:  Dico  vobis 
quod  maius  gaudium  erit  in  caelo  super  iino  pec- 
catore  poenitentiam  agente,  quam  super  nonaginta 
noi'em  iustis,  qui  non  indigent  poenitentia.  Ergo 

«  Deus  non  semper  magis  diligit  meliora  K 

5.  Praeterea,  melior  est  iustus  praescitus,  quam 
peccator  praedestinatus.  Sed  Deus  plus  diligit 
peccatorem  praedestinatum:  quia  vult  ei  maius 
bonum,  scilicet  vitam  aeternam.  Ergo  Deus  non 
semper  magis  diligit  meliora. 

Sed  contra,  unumquodque  diligit  sibi  simile;  ut 

•  vers.  19.        patet  per  illud  quod  habetur  Eccli.  xiii  *:  onine 

animal  diligit  sibi  simile.  Sed  intantum  aliquid 
est  melius ,  inquantum  est  Deo  similius.  Ergo 
meliora  magis  diliguntur  a  Deo. 

Respondeo  dicendum  quod  necesse  est  dicere, 
secundum  praedicta ,  quod  Deus  magis  diligat 
meliora.  Dictum  est  enim  *  quod  Deum  diligere 
magis  aliquid,  nihil  aliud  est  quam  ei  maius  bo- 
num  velle :  voluntas  enim  Dei  est  causa  bonitatis 
in  rebus.  Et  sic,  ex  hoc  sunt  aliqua  meliora,  quod 
Deus  eis  maius  bonum  vult.  Unde  sequitur  quod 
meliora  plus  amet. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  Deus  Christum 
diligit,  non  solum  plus  quam  totum  humanum 
genus,  sed  etiam  magis  quam  totam  universita- 
tem  creaturarum :  quia  scilicet  ei  maius  bonum 
voluit,  quia  dedit  ci '  nomen,  quod  est  super  omne 
nomen  *,  ut  verus  Deus  esset.  Nec  eius  excel- 
lentiae  deperiit  "  ex  hoc  quod  Deus  dedit  eum 
in  mortem  pro  salute  humani  generis :  quinimo 
ex  hoc  factus  est  victor  gloriosus ;  factus  enim 
est  principatus  super  humerum  eiiis ,  ut  dicitur 
Isaiae  ix  *. 

Ad  secundum  dicendum  quod  naturam  huma- 
nam  assumptam  a  Dei  Verbo  in  Persona  Christi, 
secundum  praedicta  * ,  Deus  plus  amat  quam 
omnes  "  angelos:  et  melior  est,  maxime  ratione 
t  unionis.  Sed  loquendo  '  de  humana  natura  com- 

muniter,  eam  angelicae  comparando ,  secundum 
ordinem  ad  gratiam  et  gloriam,  aequalitas  inve- 
nitur;  cum  eadem  sit  mensura  hominis  et  angeli, 

*  vers.  17.        ut  dicitur  Apoc.  xxi  *;  ita  tamen  quod  quidam  an- 

geli  quibusdam  hominibus,  et  quidam  homines 
quibusdam  angelis,  quantum  ad  hoc,  potiores  in- 
veniuntur.  Sed  quantum  ad  conditionem  naturae, 
angeius  est  melior  homine.  Nec  ideo  naturam 
humanam  assumpsit  Deus,  quia  hominem  abso- 


Philipp.  II,  9. 

n 


Vers.  6. 


*  Resp.  ad  arg. 
praec. 


lute  plus  diligeret :  sed  quia  plus  indigebat.  Sicut 
bonus  "  paterfamilias  aliquid  pretiosius  dat  servo 
aegrotanti,  quod  non  dat  filio  sano. 

Ad  tertium  dicendum  quod  haec  dubitatio  de 
Petro  et  loanne  multipliciter  solvitur.  Augusti- 
nus  namque  refert  hoc  ad  mysterium,  dicens  * 
quod  vita  activa,  quae  significatur  per  Petrum, 
plus  diligit  Deum  quam  vita  contemplativa,  quae 
significatur  per  loannem:  quia  magis  sentit  prae- 
sentis  vitae  angustias,  et  aestuantius  ab  eis  libe- 
rari  desiderat,  et  ad  Deum  ire.  Contemplativam 
vero  vitam  Deus  plus  diligit:  quia  magis  eam 
conservat;  non  enim  finitur  simul  cum  vita  cor-^ 
poris,  sicut  vita  activa.  -  Quidam  vero  dicunt 
quod  Petrus  plus  dilexit  Christum  in  membris; 
et  sic  etiam  a  Christo  plus  fuit  dilectus;  unde  ei 
ecclesiam  commendavit.  loannes  vero  plus  dile- 
xit  Christum  in  seipso;  et  sic  etiam  plus  ab  eo 
fuit  dilectus ;  unde  ei  commendavit  Matrem.  - 
Alii  vero  dicunt  quod  incertum  est  quis  horum 
plus  Christum  dilexerit  amore  caritatis:  et  simi- 
liter  quem  Deus  plus  dilexerit  in  ordine  ad  ma- 
iorem  gioriam  vitae  aeternae.  Sed  Petrus  dicitur 
plus  dilexisse,  quantum  ad  quandam  promptitu- 
dinem  vel  fervorem :  loannes  vero  plus  dilectus, 
quantum  ad  quaedam  familiaritatis  indicia,  quae 
Christus  ei  magis  demonstrabat,  propter  eius  iu- 
ventutem  et  puritatem.  -  Alii  vero  dicunt  quod 
Christus  plus  dilexit  Petrum,  quantum  ad  excel- 
lentius  donum  caritatis:  loannem  vero  plus,  quan- 
tum  ad  donum  intellectus.  Unde  simpliciter  Pe- 
trus  fuit  melior,  et  magis  dilectus:  sed  loannes 
secundum  quid.  -  Prae^umptuosum  tamen  videtur 
hoc  diiudicare :  quia,  ut  dicitur  Prov.  xvi  *,  spiri- 
tuum  ponderaior  est  Dominus,  et  non  alius. 

Ad  quartum  dicendum  quod  poenitentes  et  in- 
nocentes  se  habent  sicut  excedentia  et  excessa. 
Nam  sive  sint  innocentes,  sive  poenitentes,  illi 
sunt  meliores  et  magis  dilecti,  qui  plus  habent 
de  gratia.  Ceteris  tamen  paribus,  innocentia  di- 
gnior  est  et  magis  dilecta.  Dicitur  tamen  Deus 
plus  gaudere  de  poenitente  quam  de  innocente, 
quia  plerumque  poenitentes  cautiores,  humilio- 
res  ^  et  ferventiores  resurgunt.  Unde  Gregorius 
dicit  ibidem  *,  quod  dux  in  praelio  eum  militem 
phis  diligit,  qui  post  fugam  conversus ,  fortiter 
hostem  premit,  quam  qui  nunquam  fugit,  nec  im- 
quamfortiterfecit. -Yel,  alia  ratione,  quia  aequale 
donum  gratiae  plus  est,  comparatum  poenitenti, 
qui  meruit  poenam,  quam  innocenti,  qui  non  me- 
ruit.  Sicut  centum  marcae  maius  donum  est,  si 
dentur  pauperi,  quam  si  dentur  regi. 

Ad  quintum  dicendum  quod,  cum  voluntas  Dei 
sit  causa  bonitatis  in  rebus,  secundum  illud  tem- 
pus  pensanda  est  bonitas  eius  qui  amatur  a  Deo, 
secundum  quod  dandum  est  ei  ex  bonitate  divina 


*  Loco  citato  in 
arg. 


Vers.  2. 


*    Homil.   XXXIV 
in  Evangel. 


Y)  ipso.  -  Om.  codlces  et  ed.  a. 

3)  plus.  —  magis  codices.  -  In  textu  cit.  maius  om.  ADE. 

e)  meliora.  -  meliorem  PJ>. 

V)  voluit,  quia  dedit  ei.  -  voluit  et  dedit  scilicet  ACE,  voluit  et 
dedit  sibi  BFG ,  voluit  quia  dedit  sibi  edd.  ab;  quia  scilicet...  dedit 
ei  om.  D. 

>))  deperiit.  -  aUquid  deperlit  G. 


6)  omnes.  -  Om.  ABCDE. 

t)  loquendo.  -  Om.  codices  et  ab.  -  eam  om.  codices. 

x)  bonus.  -  Om.  codices,  -  Pro  pretiosius,  pretiosum  codices,  precio 
sive  ed.  a. 

X)  cautiores,  humiliores,  -  tanto  humiliores,  cautiores  B.  -  Pro  et 
ferventiores  resurgunt,  et  firmiores  resurgunt  FG,  ferventiores  et  fir- 
miores  resurgunt  ed.  a. 


QUAESTIO  XX,  ARTICULUS  IV 


2^7 


aliquod  bonum.  Secundum  ergo  illud  -"  tempus 
quo  praedestinato  peccatori  dandum  est  ex  divina 
voiuntate  maius  bonum,  melior  est;  licet  secun- 


dum  aliquod  aliud  tempus,  sit  peior;  quia  et 
secundum  aliquod .  tempus ,  non  est  nec  bonus 
neque  malus. 


[i)  Secundum  ergo  illud.  -  Secundum  illud  igitur  ABCDE. 

Commentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTULus  clarus  est.  -  In  corpore  una  conclusio,  respon- 
siva  quaesito  affirmative :  Deus  magis  diligit  meliora. 
Probatur.  Voluntas  Dei  est  causa  bonitatis  in  rebus:  ergo 
Deum  magis  diligere  aliquid  ,    nihU  aliud  est    quam  velle 
illi  maius  bonum :  ergo  ex  hoc  aliqua  sunt  meliora,  quod 
Deus  maius  bonum  vult:  ergo  meliora  plus  amat. 

II.  In  responsione  ad  quintum,  dubium  ingerunt  verba 
in  calce  posita ,  scilicet  quod  peccator  praedestinatus ,  se- 
cundum  aliquod  tempus,  non  est  nec  bonus  neque  malus. 
Videtur  enim  sententia  haec  et  falsa,  et  contra  Auctoris 
doctrinam.   Quoniam  tam  angelus  quam  homo,  secundum 

•  infra,  qu.  Lxii,  ipsum,  fuit  creatus  in  gratia  *;  et  quilibet  homo  contrahit 
peccatum  origmale  *.  Et  dato  quod  non  essent  creati  m 
gratia ,  uno  tantum  istanti ,  et  non  per  aliquod  tempus , 
fuissent  neque  boni  neque  mali.  Omnino  igitur  apparent 
haec  verba  falsa. 

III.  Ad  hoc  tripliciter  dicitur.  Primo,  quod  haec  verba 
sunt  vera  de  possibili,  quidquid  sit  de  facto.  Et  nomine 
temporis  intelligitur  omnis  mensura  durationis ,  etiam  in- 


art.  3;   qu.  xcv 
art.  I. 

'I*II'*,qu.Lxxxi, 
art.  3. 


stantanea.  Tam  angelus  enim  quara  homo  quandoque , 
scilicet  in  primo  instanti,  potuit  esse  neque  bonus  neque 
malus  moraliter 

Secundo,  quod  verlficantur  de  bonitate  et  malitia  morali 
personali,  idest  per  proprium  actum.  Infans  enim,  quamvis 
sit  malus  peccato  naturae,  ex  proprio  tamen  opere  neque 
bonus  neque  malus  est. 

Tertio,  quod  ista  sunt  simpliciter  vera,  et  absolute  in- 
telligenda,  absque  restrictione  aliqua.  Et  licet  peccator  prae- 
destinatus,  postquam  habuit  esse,  semper  fuerit  bonus  aut 
malus ;  quandoque  tamen,  scilicet  per  infinitum  tempus  quo 
non  fuit,  neque  bonus  neque  malus  fuit.  -  Et  haec  expo- 
sitio  magis  formalis  est,  et  proposito  consona ,  et  absque 
quaestione.  Intendit  enim  littera  docere  non  esse  mirum, 
peccatorem  praedestinatum  esse  pro  aliquo  tempore  peiorem 
et  minus  amatum,  ex  eo  quod  pro  aliquo  tempore  non  erat 
aliquo  modo  amatus ,  quando  scilicet  non  erat :  quoniam 
tunc  neque  bonus  neque  malus  erat,  universaliter  loquendo 
de  bono  et  malo,  ut  patet. 


SuMMAK  Theol.  D.  Thomae  T.  I. 


33 


258 


QUAESTIO  XXI,  ARTICULUS  I 


QUAESTIO  VIGESIMAPRIMA 

DE    lUSTITIA    ET    MISERICORDIA   DEI 

IN    QUATUOR    ARTICULOS   DIVISA 


•  Cf.  qu.  XX,  In- 
trod. 


PosT  considerationem  divini  amoris,  de  iustitia 
et  misericordia  eius  agendum  est  *. 
Et  circa  hoc  quaeruntur  quatuor. 
Primo:  utrum  in  Deo  sit  iustitia. 


Secundo:  utrum  iustitia  eius  veritas  dici  possit. 
Tertio :  utrum  in  Deo  sit  misericordia. 
Quarto:  utrum  in  omni  opere  Dei  sit  iustitia 
et  misericordia. 


ARTICULUS  PRIMUS 

UTRUM    IN   DEO   SIT   lUSTITIA 

IV  Sent.,  dist.  xlvi,  qu.  i,  art.  i,  qu'  i;  I  Cont.  Gent.,  cap.  xciii;  De  Div.  Nom.,  cap.  viii,  lect.  iv. 


Vers.  II. 


iD  PRIMUM  sic  PROCEDITUR.  Videtur  quod 

in  Deo  non  sit  iustitia.  lustitia  enim  con- 

*tra  temperantiam  dividitur.  Temperantia 

^autem  non  est  in  Deo.  Ergo  nec  iustitia. 

2.  Praeterea,  quicumque  facit  omnia  pro  libito 
suae  voluntatis,  non  secundum  iustitiam  opera- 
tur.  Sed,  sicut  dicit  Apostolus,  ad  Ephes.  i  *,  Deus 
operatur  omnia  secundutn  consilium  suae  volun- 
tatis.  Non  ergo  ei  iustitia  debet  attribui. 

3.  Praeterea,  actus  iustitiae  est  reddere  debi- 
tum.  Sed  Deus  nulli  est  debitor.  Ergo  Deo  non 
competit  iustitia. 

4.  Praeterea,  quidquid  est  in  Deo,  est  eius  es- 
sentia.  Sed  hoc  npn  competit  iustitiae :  dicit  enim 

•  s.  Th.  lect.  IV.  Boetius,  in  libro  de  Hebdomad.*,  (\\iod  bonum  ' 

essentiam,  iustum  vero  actum  respicit.  Ergo  iustitia 
non  competit  Deo. 

•  vers.  8.  Sed  contra  est  quod  dicitur  in  Psalmo  x  *:  lu- 

P  stus  Dominus,  et  iustitias  ^  dilexit. 

Respondeo  dicendum  quod  duplex  est  species 
iustitiae.  Una,  quae  consistit  in  mutua  datione  et 
acceptione :  ut  puta  quae  consistit  in  emptione  et 
venditione,  et  aliis  huiusmodi  communicationibus 

T  vel  commutationibus  ''.  Et  haec  dicitur  a  Philo- 

•  cap.iv,  n.  i.-  sopho,  in  V  Ethic.  *  iustitia  commutativa,  vel  di- 

S.  Th.  lect.  VI.  ^^-  ^    ^-  ■  ■      1- 

rectiva  commutationum  sive  communicationum. 
Et  haec  non  competit  Deo :  quia,  ut  dicit  Apo- 

•  vers.  35.        stolus,  Rom.  XI*:  quis  prior  dedit  illi ,  et  retri- 

buetur  ei? 

Alia,  quae  consistit  in  distribuendo :  et  dicitur 
8  distributiva  iustitia,  secundum  quam  *  aliquis  gu- 

bernator  vel  dispensator  dat  unicuique  secundum 
suam  dignitatem.  Sicut  igitur  ordo  congruus  fa- 
miiiae,  vel  cuiuscumque  multitudinis  gubernatae, 
demonstrat  huiusmodi  iustitiam  in  gubernante; 
ita  ordo  universi,  qui  apparet  tam  in  rebus  na- 
turalibus  quam  in  rebus  voluntariis,  demonstrat 
Dei  iustitiam.    Unde  dicit  Dionysius,  viii  cap.  de 


*  Cap.  X,  n.  I.  - 
S.  Th.  lect.  XIX. 


Div.  Nom.  *:  Oportet  videre  in  hoc  veram  Dei  esse  '  s-  Th.  lect.  iv. 
iustitiam,  quod  omnibus  tribuit  propria,  secundum 
uniuscuiusque  existentium  dignitatem;  et  uniuscu- 
iusque  naturam  in  proprio  salvat  ordine  et  virtute. 
Ad  primum  ergo  dicendum  quod  virtutum  mo- 
ralium  quaedam  sunt  circa  passiones;  sicut  tem- 
perantia    circa    concupiscentias  %  fortitudo   circa  ^ 

timores  et  audacias,  mansuetudo  circa  iram.  Et 
huiusmodi  virtutes  Deo  attribui  non  possunt,  nisi 
secundum  metaphoram :  quia  in  Deo  neque  pas- 
siones  sunt,  ut  supra  *  dictum  est;  neque  appe-  •  Qu.  xx,  art.  i, 
titus  sensitivus,  in  quo  sunt  huiusmodi  virtutes 
sicut  in  subiecto,  ut  dicit  Philosophus  in  III  Ethic* 
Quaedam  vero  virtutes  morales  sunt  circa  ope- 
rationes ;  ut  puta  circa  dationes  et  ^  sumptus,  ut  ^ 

iustitia  et  liberalitas  et  magnificentia ;  quae  etiam 
non  sunt  in  parte  sensitiva,  sed  in  voluntate  *.  •  d.  815, 833. 
Unde  nihil  prohibet  huiusmodi  virtutes  in  Deo 
ponere:  non  tamen  circa  actiones  civiles,  sed 
circa  actiones  Deo  convenientes.  Ridiculum  est 
enim  secundum  virtutes  politicas  Deum  laudare, 
ut  dicil  Philosophus  in  X  Ethic.  *  •  cap.  vin,  n.  7. 

•  ,  ,  .  -  S.  Th.  lect.  XII. 

Ad  secundum  dicendum  quod,  cum  bonum  m- 
tellectum  sit  obiectum  voluntatis,  impossibile  est 
Deum  ""'  velle  nisi  quod  ratio  suae  sapientiae  ha-  1 

bet.  Quae  quidem  est  sicut  lex  iustitiae,  secun- 
dum  quam  eius  voluntas  recta  et  iusta  est.  Unde 
quod   secundum   suam   voluntatem    facit,  iuste  *  « 

facit:  sicut  et  nos  quod  secundum  legem  facimus, 
iuste  facimus.  Sed  nos  quidem  secundum  legem 
alicuius  superioris:  Deus  autem  sibi  ipsi  est  lex. 

Ad  tertium  dicendum  quod  unicuique  debetur 
quod  suum  est.  Dicitur  autem  esse  suum  alicuius, 
quod  ad  ipsum  ordinatur;  sicut  servus  est  Do- 
mini,  et  non  e  converso ;  nam  liberum  est  quod 
sui  causa  est '  *.  In  nomine  ergo  debiti,  importatur  <■ 

quidam  ordo  exigentiae  vel  necessitatis   alicuius  cap.  uf"/.  9!-' 
ad  quod  ordinatur.  Est  autem  duplex  ordo  con- 


a)  bonum.  -  esse  addit  G;  item  post  vero. 

p)  iustitias.  -  iustitiam  P. 

■f)  communicationibus  vel  commutationibus.  -  communicationibus 
CDEFG,  et  suprascripto  vel  commuta  A;  contractibus  B,  commutatio- 
nibus  vel  communicationibus  edd.  a  b. 

S)  quam.  -  quem  ed.  a,  quod  Pb. 


z)  concupiscentias.  —  concupiscentiam  ABCDE. 
X)  et.  -  vel  ABCD,  ut  E.  -  Sequens  et  ora.  ABCDEF. 
»l)  Deum.  -  eum  kCEFOab. 

6)  iuste.  -  recte  B,   recte  et  iuste  D.  -  Pro  iuste /acimus ,  recte 
facimus  et  iuste  B,  om.  D. 

i)  est.  -  ut  dicitur  in  I  Metaphysicae  addunt  AB. 


QUAESTIO  XXI,  ARTICULUS  II 


259 


siderandus  in  rebus.  Unus,  quo  aliquid  creatum 
ordinatur  ad  aliud  creatum  :  sicut  partes  ordinan- 
tur  ad  totum,  et  accidentia  ad  substantias,  et  una- 
quaeque  res  ad  suum  finem.  Alius  ordo,  quo 
omnia  creata  ordinantur  in  Deum.  Sic  igitur  et 
debitum  attendi  potest  dupliciter  in  operatione  di- 
D.  1065.  vina*:  aut  secundum  quod  aliquid  debetur  Deo; 
aut  secundum  quod  aliquid  debetur  rei  creatae. 
Et  utroque  modo  Deus  debitum  reddit.  Debitum 
enim  est  Deo,  ut  irnpleatur  in  rebus  id  quod  eius 
sapientia  et  voluntas  habet,  et  quod  suam  bo- 
nitatem  manifestat:  et  secundum  hoc  iustitia  Dei 
respicit  decentiam  ipsius,  secundum  quam  reddit 

"  sibi  quod  sibi  debetur.  Debitum  etiam  est  alicui  " 

rei  creatae,  quod  habeat  id  quod  ad  ipsam  ordi- 
natur:  sicut  homini,  quod  habeat  manus,  et  quod 
ei  alia  animalia  serviant.  Et  sic  etiam  Deus  ope- 
ratur  iustitiam,  quando  dat  unicuique  quod  ei 
debetur  secundum  rationem  suae  naturae  et  con- 

^  ditionis  \  Sed  hoc  debitum  dependet  ex  primo : 


quia  hoc  unicuique  debetur,  quod  est  ordinatum 
ad  ipsum  secundum  ordinem  divinae  sapientiae. 
Et  Ucet  Deus  hoc  modo  debitum  alicui  det,  non 
tamen  ipse  est  debitor:  quia  ipse  ad  alia  non  or- 
dinatur,  sed  potius  alia  in  -"  ipsum.  Et  ideo  iusti- 
tia  quandoque  dicitur  in  Deo  condecentia  suae 
bonitatis;  quandoque  vero  retributio  pro  meritis  *. 
Et  utrumque  modum  tangit  Anselmus,  dicens  *: 
cum  punis  malos ,  iustum  est ,  quia  illorum  me- 
ritis  convenit;  cum  vero  parcis  malis,  iustum  est, 
quia  bonitati  tuae  condecens  est. 

Ad  quartum  DiCENDUM  quod,  licet  iustitia  respi- 
ciat  actum,  non  tamen  per  hoc  excluditur  quin  sit 
essentia  Dei:  quia  etiam  id  quod  est  de  essentia 
rei ,  potest  esse  principium  actionis.  Sed  bonum 
non  semper  respicit  actum:  quia  aliquid  dicitur 
esse  bonum,  non  solum  secundum  quod  agit,  sed 
etiam  secundum  quod  in  sua  essentia  perfectum 
est.  Et  propter  hoc  ibidem  dicitur  quod  bonum 
comparatur  ad  iustum,  sicut  generale  ad  speciale. 


D.  802. 


x)  alicui.  —  alicuius  ABCE. 

X)  conditionis.  -  suae  conditionis  ACDE. 


[i)  in.  -  ad  BCDF. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


•  Cf.  qii.xx,art.i, 
Comraent.  n.  i. 


TiTULus,   ut  iam  patet  ex  dictis  *,   quaerit   utrutn  iusti- 
tia  sit  formaliter  in  Deo. 

In  corpore  duo  facit.  Primo  enim  distinguit  iustitiam 
in  duas  species :  scilicet  commutativam ,  et  distributivam. 
Secundo,  respondet  quaesito  duabus  conclusionibus,  iuxta 
numerum  specierum  iustitiae. 

II.  Prima  conclusio  est  negativa:  In  Deo  non  est  iu- 
stitia  commutativa.  -  Probatur  auctoritate  Apostoli :  quis 
prior  etc. 

Secunda  est  affirmativa :  In  Deo  est  iustitia  distributiva.  - 
Et  probatur.  lustitia  distributiva  est,  secundum  quam  datur 
unicuique  secundum  suam  dignitatem :  ergo  ordo  universi 
demonstrat  Dei  iustitiam:  igitur  in  eo  est  iustitia.  -  Con- 
sequentia  probatur  e.x  proportionali :  quia  sicut  ordo  fami- 
liae  congruus  ostendit  iustitiam  in  gubernante ,  ita  ordo 
universi  etc.  Et  confirmatur  auctoritate  Dionysii. 

III.  Circa  primam  conclusionem  dubium  est.  Tum  quo- 
niam  falsum  videtur  in  Deo  non  esse  iustitiam  commu- 
tativam.  Quoniam  forma  divini  iudicii  fit  secundum  iusti- 
tiam  commutativam,  dum  recompensat  et  praemia  meritis, 
et  supplicia  peccatis;  ut  expresse  Auctor  dicit  in  II^  11"^, 
qu.  Lxi,  art.  4,  ad  i .  -  Tum  quoniam  probatio  non  videtur 
sufficiens.  Quoniam  ad  iustitiam  commutativam  spectat  non 
solum  retributio,  sed  etiam   ipsa  prior  datio:  non  solum 


enim  emptio,  sed  etiam  venditio  iustitia  commutativa  re- 
gulatur.  Et  propterea  ex  negatione  secundi  actus  in  Deo, 
non  videtur  sufficienter  illata  negatio  talis  iustitiae :  quo- 
niam  salvatur  etiam  in  primo  actu. 

IV.  Ad  haec  retrogrado  ordine  respondetur,  quod  neuter 
actus  commutativae  iustitiae  locum  habet  in  Deo:  quia 
sicut  non  potest  dare  pro  acceptis,  ita  nec  potest  dare  pro 
accipiendis ;  nihil  enim  sibi  ex  creaturis  accrescere  potest. 
Excluditur  quoque,  ex  hoc  quod  nemo  potest  prius  aliquid 
dare  Deo,  uterque  actus  ab  ipso :  quoniam,  si  nemo  potest 
prius  dare,  consequens  est  quod  nemo  possit  aequivalens 
reddere;  et  consequenter  quod  Deus  non  possit  pro  aequi- 
valente  accipiendo  dare.  Et  sic  commutativa  iustitia,  quae 
aequalitatem  inter  datum  et  acceptum  facit,  locum  in  eo 
habere  non  potest. 

Ad  primam  vero  dicitur,  quod  inde  non  potest  haberi, 
nisi  quod  quidam  modus  commutativae  iustitiae  in  divina 
distributione  servatur,  dura  pro  demeritis  supplicia,  et  pro 
meritis  praemia  dispensat.  Hic  autem  intenditur  quod  in 
Deo  non  est  ipsa  iustitia  commutativa. 

V.  In  responsione  ad  tertium,  adverte  doctrinam  tradi- 
tam  in  II  Cont.  Gent.,  in  cap.  xxviii  et  xxix :  et  melius  haec 
intelliges,  videns  quod  hoc  potius  est  iustum  condecentiae 
in  ordine  ad  Deum,  quam  simpliciter  iustum. 


ARTICULUS  SECUNDUS 

UTRUM   lUSTITIA   DEI    SIT    VERITAS 
IV  Sent.,  dist.  xlvi,  qu.  i,  art.  i,  qu'  3. 


'  Dialog.  de  Ve- 
rit.,  cap.xni. 

•  S.Th.  lect.  IV.  - 
Did.  lib.  V,  cap. 
IV,  n.  i. 

**  Cap.  11,  n.3.  - 
S.  Th.  lect.  II. 


•D  SECUNDUM  sic  PROCEDITUR.  Videtur  quod 
iustitia  Dei  non  sit  veritas.  lustitia  enim 
est  in  voluntate:  est  enim  rectitudo  vo- 
%,luntatis ,  ut  dicit  Anselmus  *.  Veritas 
autem  est  in  inteilectu,  secundum  Philosophum  in 
VI  Metaphys.  *,  et  in  VI  Ethic.  **  "  Ergo  iustitia 
non  pertinet  ad  veritatem. 

2.  Praeterea,  veritas,  secundum  Philosophum 


in  IV  Ethic.  *,  est  quaedam  alia  virtus  a  iustitia. 
Non  ergo  veritas  pertinet  ad  rationem  iustitiae. 

Sed  contra  est  quod  in  Psalmo  lxxxiv  *  dicitur: 
misericordia  et  veritas  obviaverunt  sibi;  et  poni- 
tur  ibi  veritas  pro  iustitia. 

Respondeo  dicendum  quod  veritas  consistit  in 
adaequatione  intellectus  et  rei,  sicut  supra  *  di- 
ctum   est.    Intellectus   autem    qui   est   causa   rei, 


*  Cap.  VII,  n.  7 
S.  Th.lect.xv. 


Vers.  II. 


a)  et  in  VI  Ethic.  -  vel  Ethicorum  ACE,  vel  in  VI  Ethicorum  Vb,  om.  BDGa. 


26o 


QUAESTIO  XXI,  ARTICULUS  III 


comparatur  ad  ipsam  sicut  regula  et  mensura: 
e  converso  autem  est  de  intellectu  qui  accipit 
scientiam  a  rebus.  Quando  igitur  res  sunt  men- 
sura  et  regula  intellectus,  veritas  consistit  in  hoc, 
quod  intellectus  adaequatur  rei,  ut  in  nobis  ac- 
cidit:  ex  eo  enim  quod  res  est  vel  non  est,  opinio 
nostra  et  oratio  vera  vel  falsa  est.  Sed  quando 
intellectus  est  regula  vei  -^  mensura  rerum,  ve- 
ritas  consistit  in  hoc,  quod  res  adaequantur  in- 
tellectui:  sicut  dicitur  artifex  facere  verum  opus, 
quando  concordat  arti.  Sicut  autem  se  habent 
artificiata  ad  artem,  ita  se  habent  opera  iusta  ad 
legem  cui  concordant.  lustitia  igitur  Dei,  quae 
constituit   ordinem   in  rebus    conformem   rationi 


sapientiae  suae,  quae  est  lex  eius ,  convenienter 
veritas  ''  nominatur.  Et  sic  etiam  dicitur  in  nobis 
veritas  iiistitiae. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  iustitia,  quan- 
tum  ad  legem  regulantem,  est  in  ratione  vel  in- 
tellectu :  sed  quantum  ad  imperium,  quo  opera  ° 
regulantur  secundum  legem,  est  in  voluntate. 

Ad  secundum  dicendum  quod  veritas  illa  de  qua 
loquitur  Philosophus  ibi,  est  quaedam  virtus  per 
quam  aiiquis  demonstrat  se  talem  in  dictis  vel  ' 
factis,  qualis  est.  Et  sic  consistit  in  conformitate 
signi  ad  significatum :  non  autem  in  conformi- 
tate  effectus  ad  causam  et  regulam  ?,  sicut  de 
veritate  iustitiae  dictum  est  *. 


P)  vel.  -et  ABCDFG. 

f)  veritas.  -  eius  addunt  BD. 

3}  51/0  opera.  -  itt  fiant  opera  quae  B. 


t)  vel.  -  et  codices. 
!^)  ad  causam  et  regulam. 
causas  etiam  CE. 


ad  causas  et  regulati  ad  regulam  B ; 


In  corpore. 


Oommentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTULus  ex  dictis  est  clarus.  -  In  corpore  una  conclusio, 
responsiva  quaesito  affirmative:  lustitia  Dei  convenien- 
ter  veritas  nominatur. 

Probatur.  Veritas  intellectus  regulantis  et  mensurantis 
res,  consistit  in  adaequatione  rerum  ad  intellectum :  iustitia 
autem  consistit  in  conformitate  operum  ad  legem  cui  con- 
cordat.  Ergo  iustitia  Dei  convenienter  veritas  nominatur. 

Antecedens,  pro  prima  parte,  probatur  ex  convenientia 
et  dilferentia  veritatis  in  intellectu  accipiente  a  rebus ,  et 
causante  res :   convenientia  quidem ,   quia    veritas  consistit 


semper  in  adaequatione  intellectus  et  rei;  differentia  au- 
tem,  quia  in  intellectu  causato  est  adaequatio  intellectus 
ad  res,  in  causante  autem  est  adaequatio  rerum  ad  intel- 
lectum.  Pro  secunda  vero  parte,  quia,  sicut  se  habent  ar- 
tificiata  ad  artem,  ita  se  habent  opera  iusta  ad  legem.  - 
Consequentia  autem  probatur:  quoniam  iustitia  Dei  facit 
ordinem  in  rebus  conformem  sapientiae  suae,  quae  est 
omnium  lex. 

Et  confirmatur  tota  manifestatio  ex  eo  quod   etiam   in 
nobis  sic  invenitur  veritas  iustitiae. 


•  De  Fide  Orth.i 
lib.  II,  cap.  XIV. 


Vers.  13. 


ARTICULUS  TERTIUS 

UTRUM  MISERICORDIA  COMPETAT  DEO 

* 

II*  II",  qu.  XXX,  art.  4;  IV  Sent.,  dist.  xLvi,  qu.  n,  art.  i,  qu*  i  ;  l  Cont.  Gent.,  cap.  xci;  Psalm.  xxiv. 


'  Interlin. 
Hieronvmum 


Vers.  4. 


-  Cf. 


iD  tertium  sic  proceditur.  Videtur  quod 
misericordia  Deo  non  competat.  Mise- 
Vicordia  enim  est  species  tristitiae,  ut 
idicit  Damascenus  *.  Sed  tristitia  non 
est  in  Deo.  Ergo  nec  misericordia. 

2.  Praeterea,  misericordia  est  relaxatio  iusti- 
tiae.  Sed  Deus  non  potest  praetermittere  id  quod 
ad  iustitiam  suam  pertinet.  Dicitur  enim  II  ad 
Tim.  II  *:  si  non  credimiis ,  ille  fidelis  permanet, 
seipsiim  negare  non  potest:  negaret  autem  se- 
ipsum,  ut  dicit  Glossa  *  ibidem  ",  si  dicta  sua  ne- 
garet.  Ergo  misericordia  Deo  non  competit. 

Sed  contra  est  quod  dicitur  in  Psalmo  cx*: 
Miserator  et  misericors  Dominus. 

Respondeo  dicendum  quod  misericordia  est  Deo 
maxime  attribuenda:  tamen  secundum  effectum, 
non  secundum  passionis  affectum.  Ad  cuius  evi- 
dentiam,  considerandum  est  quod  misericors  di- 
citur  aliquis  quasi  ^  habens  miserum  cor:  quia 
scilicet  afficitur  ex  miseria  alterius  per  tristitiam, 
ac  si  esset  eius  propria  miseria.  Et  ex  hoc  se- 
quitur  qUod  operetur  ad  depellendam  miseriam 
alterius,  sicut  miseriam  propriam :  et  hic  est  mi- 
sericordiae  effectus.   Tristari  ergo  de  miseria  al- 


terius  non  competit  Deo :  sed  repellere  miseriam 

alterius,  hoc  maxime  ei  competit,  ut  per  mise- 

riam  quemcumque  defectum  intelligamus.  Defe- 

ctus  autem  non  tolluntur  '",  nisi  per  alicuius  bo-  t 

nitatis  perfectionem:  prima  autem  origo  bonitatis 

Deus  est,  ut  supra  *  ostensum  est.  •  qu.vi,  art.4. 

Sed  considerandum  est  quod  elargiri  perfe- 
ctiones  rebus,  pertinet  quidem  et  ad  bonitatem 
divinam,  et  ad  iustitiam,  et  ad  liberalitatem ,  et 
misericordiam :  tamen  secundum  aliam  et  aliam 
rationem.  Communicatio  enim  perfectionum , 
absolute  considerata,  pertinet  ad  bonitatem,  ut 
supra  *  ostensum  est.  Sed  inquantum  perfectip-  •  iwd.,  an.  i,  4. 
nes  rebus  a  Deo  dantur  secundum  earum  pro- 
portionem ,  pertinet  ad  iustitiam ,  ut  dictum  est 
supra  *.  Inquantum  vero  non  attribuit  rebus  per-  'Art.ihuiusqu. 
fectiones  propter  utilitatem  suam,  sed  solum  pro- 
pter  suam  bonitatem,  pertinet  ad  liberalitatem. 
Inquantum  vero  perfectiones  datae  rebus  a  Deo, 
omnem  defectum  expellunt,  pertinet  ad  miseri- 
cordiam. 

Ad  primum  igitur  dicendum  quod  obiectio  illa 
procedit  de  misericordia,  quantum  ad  passionis 
affectum. 


a)  ibidem.  -  Om.  ABCDE. 

P)  quasi.  -  Om.  B.  -  Idem  pro  quia,  quod. 


f)  tolluntur.  -  repelluntur  B. 


*  Cf.  art.  I,  com- 
ment.  n.  i. 


QUAESTIO  XXI,  ARTICULUS  IV 
Ad  secundum  dicendum    quod  Deus  misericor 


261 


diter  agit,  non  quidem  contra  iustitiam  suam  fa- 
ciendo,  sed  aliquid  supra  iustitiam  operando:  sicut 
si  alicui  cui  °  debentur  centum  denarii,  aliquis 
ducentos  det  de  suo,  tamen  non  contra  iustitiara 
facit,  sed  liberaliter  vel  misericorditer  operatur. 
Et  similiter  si  aliquis  oftensam  in  se  commissam 


remittat '.  Qui  enim  aliquid  remittit,  quodammodo 
donat  illud :  unde  Apostolus  remissionem  donaz 
tionem  vocat,  Ephes.w*:  donate  invicem,  siciit 
et  Christus  vobis  donavit.  Ex  quo  patet  quod  mi- 
sericordia  non  tollit  iustitiam,  sed  est  quaedam 
iustitiae  plenitudo.  Unde  dicitur  lac.  11  * ,  quod 
misericordia  siiperexaltat  iudiciiim. 


3)  cui,  -  Om.  coJices. 


i         £)  remittat.  -  dimittat  ACDEG,  dimittit  B. 

Commentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTULus  iara  patet  ex  usu ' 
r 


In  corpore  duo  facit:  primo 
respondet  quaesito;  secundo,  clarificat  responsionem. 
Conclusio  responsiva  est :  Misericordia  est  maxime  in 
Deo,  non  secundum  passionis  affectum,  sed  secundum  ef- 
fectum.  -  Probatur.  Tristari  de  miseria  aliena  non  convenit 
Deo;  sed  repellere  eam,  hoc  maxime  ei  convenit.  Ergo 
misericordia,  non  quantum  ad  affectum,  sed  quantum  ad 
effectum,  maxime  Deo  convenit. 

Antecedens  explanatur ,   quoad    ly   miseria ,    ut    scilicet 


*  Nunc  cap.  iv  , 
vers.  32. 


Vers.  13. 


sonet  defectum  quemcumque.  Et  probatur,  quoad  secun- 
dam  partem,  sic.  Defectus  non  tolluntur  nisi  per  alicuius 
bonitatis  perfectionem :  ergo  hoc  maxime  pertinet  ad  Deum, 
quia  ipse  est  prima  bonitatis  origo.  -  Consequentia  autem 
probatur :  quia  affectus  misericordis  est  tristitia ;  effectus 
vero  est  depulsio  alienae  miseriae. 

Clarificatio  autem  consistit  in  differenti  habitudine  dif- 
fusae  a  Deo  perfectionis,  ad  eius  bonitatem,  iustitiam,  li- 
beralitatem  et  misericordiam:  et  satis  clare   est  in  littera. 


\'ers.  13. 


'-*  Vers.  8,  9. 


Vers.  10. 


ARTICULUS  QUARTUS 

UTRUM  IN  OMNIBUS  OPERIBUS  DEI  SIT  MISERICORDIA  ET  lUSTITIA 

IV  Sent.,  dist.  xlvi,  qu.  n,  art.  2,  qu"  2;  II  Cont,  Gent.,  cap.  xxviii;  De   Verit.,  qu.  xxviii,  art.   i,  ad  8; 

Psalm.  xiiv;  Rom.,  cap.  xv,  lect.  i. 


D  QUARTUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
non  in  omnibus  Dei  operibus  sit  mise- 
ricordia  et  iustitia.  Quaedam  enim  opera 
Dei  attribuuntur  misericordiae,  ut  iusti- 
ficatio  impii:  quaedam  vero  iustitiae,  ut  damnatio 
impiorum.  Unde  dicitur  lac.  ii  *:  iudicium  sine 
misericordia  Jiet  ei  qui  non  fecerit  misericordiam. 
Non  ergo  in  omni  opere  Dei  apparet  misericordia 
et  iustitia. 

2.  Praeterea.  Apostolus.  ad  Rom.  xv*,  conver- 
sionem  ludaeorum  attribuit  iustitiae  et  veritati; 
conversionem  autem  gentium,misericordiae.  Ergo 
non  in.  quolibet  opere  Dei  est  iustitia  et  miseri- 
cordia. 

3.  Praeterea,  multi  iusti  in  hoc  mundo  affli- 
guntur.  Hoc  autem  est  iniustum.  Non  ergo  in 
omni  opere  Dei  est  iustitia  et  misericordia. 

4.  Praeterea,  iustitiae  est  reddere  debitum,  mi- 
sericordiae  autem  sublevare  miseriam:  et  sic  tam 
iustitia  quam  misericordia  aliquid  praesupponit  in 
suo  opere.  Sed  creatio  nihil  praesupponit  "■.  Ergo 
in  creatione  neque  misericordia  est,  neque  iustitia. 

Sed  contra  est  quod  dicitur  in  Psalmo  xxiv  * : 
omnes  viae  Domini  tnisericordia  et  veritas. 

Respondeo  dicendum  quod  necesse  est  quod  in 
quolibet  opere  Dei  ^  misericordia  et  veritas  inve- 
niantur:  sitamenmisericordiapro  remotione  cuius- 
cumque  ''  defectus  accipiatur;  quamvis  non  omnis 
defectus  proprie  possit  dici  miseria,  sed  solum  * 
defectus  rationalis  naturae,  quam  contingit  esse 
felicem;  nam  miseria  felicitati  opponitur. 


Huius  autem  necessitatis  ratio  est,  quia,  cum 
debitum  quod  ex  divina  iustitia  redditur,  sit  vel 
debitum  Deo,  vel  debitum  alicui  creaturae,  neutrum 
potest  in  aliquo  opere  Dei  praetermitti.  Non  enim 
potest  facere  aliquid  Deus,  quod  non  sit  conve- 
niens  sapientiae  et  bonitati  ipsius;  secundum  quem 
modum  diximus  *  aliquid  esse  debitum  Deo.  Simi- 
liter  etiam  quidquid  in  rebus  creatis  facit,  secun- 
dum  convenientem  ordinem  et  proportionem  fa- 
cit;  in  quo  consistit  ratio  iustitiae.  Et  sic  oportet 
in  omni  opere  Dei  '   esse  iustitiam. 

Opus  autem  divinae  iustitiae  semper  praesup- 
ponit  opus  misericordiae,  et  in  eo  fundatur.  Crea- 
turae  enim  non  debetur  aliquid  ^,  nisi  propter 
aliquid  in  eo  praeexistens,  vel  praeconsideratum: 
et  rursus,  si  illud  creaturae  debetur,  hoc  erit  pro- 
pter  aliquid  prius.  Et  cum  non  sit  procedere  in 
infinitum,  oportet  devenire  ad  aliquid  quod  ex 
sola  bonitate  divinae  voluntatis  dependeat,  quae 
est  ultimus  finis.  Utpote  si  dicamus  quod  habere 
manus  debitum  est  homini  propter  animam  ratio- 
nalem;  animam  vero  rationalem  habere,  ad  hoc 
quod  sit  homo ;  hominem  vero  esse,  propter  divi- 
nam  bonitatem.  Et  sic  in  quolibet  opere  Dei  "  ap- 
paret  misericordia,  quantum  ad  primam  radicem 
eius.  Cuius  virtus  salvatur  in  omnibus  consequen- 
tibus;  et  etiam  vehementius  in  eis  operatur,  sicut 
causa  primaria  ®  vehementius  infiuit  quam  causa 
secunda.  Et  propter  hoc  etiam  ea  quae  alicui 
creaturae  debentur,  Deus,  ex  abundantia  suae  bo- 
tatis,  largius  dispensat  quam  exigat  proportio  rei. 


a)  Sed  creatio  nihil  praesupponit.  -  Om.  B;  1«  suo  opere  addit  D.   I 
3)  Dei.  -  Domini  CDFG. 
f)  cuiuscumque.  -  uniuscuiusque  FGa*. 

3)  solum.  -  solus  ACDEFG.  -  Pro  naturae,  creaturae  B,  creatu- 
rae  vel  naturae  D. 


£)  Dei.  -  Domini  ACDEFGaii. 

i^)  enim  non  debetur  aliquid.  -  autem  nihit  debetur  B. 
r,)    Dei,  -  divino   AD,    Domini  CEFGab.  -  eius  omittunt  codices 
et  edd.  a  b. 

0)  primaria.  -  prima  B. 


Art.  I,  ad  3. 


262 


QUAESTIO  XXI,  ARTICULUS  IV 


Vers.  47. 


Minus  enim  est  quod  sufficeret  ad  conservan- 
dum  '  ordinem  iustitiae,  quam  quod  divina  boni- 
tas  confert,  quae  omnem  proportionem  creaturae 
excedit. 

Ad  PRiMUM  ERGO  DiCENDUM  quod  quaedam  opera 
attribuuntur  iustitiae,  et  quaedam  misericordiae , 
quia  in  quibusdam  vehementius  apparet  iustitia, 
in  quibusdam  misericordia  ".  Et  tamen  in  damna- 
tione  reproborum  apparet  misericordia ,  non  qui- 
dem  totaliter  relaxans,  sed  aliqualiter  allevians,  dum 
punit  citra  condignum.  Et  in  iustificatione  impii 
apparet  iustitia,  dum  culpas  relaxat  propter  dile- 
ctionem,  quam  tamen  ipse  misericorditer  infundit: 
sicut  de  Magdalena  legitur,  Luc.vii  *:  dimissa  sunt 
ei  peccata  miilta,  qiioniam  dilexit  multiim. 

Ad  secundum  dicendum  quod  iustitia  et  miseri- 
cordia  Dei  apparet  in  conversione  ludaeorum  et 
Gentium:  sed  aliqua  ratio  iustitiae  apparet  in  con- 


versione  ludaeorum ,  quae  non  apparet  in  con- 
versione  Gentium,  sicut  quod  salvati  sunt  propter 
promissiones  Patribus  factas. 

Ad  tertium  dicendum  quod  in  hoc  etiam  quod 
iusti  puniuntur  in  hoc  mundo,  apparet  iustitia  et 
misericordia;  inquantum  per  huiusmodi  afflictio- 
nes  aliqua  levia  in  eis  purgantur ,  et  ab  affectu 
terrenorum  in  Deum  magis  eriguntur;  secundum 
illud  Gregorii  *:  mala  quae  in  hoc  mundo  nos  ^ 
premunt,  ad  Deum  nos  ire  compellunt. 

Ad  quartum  dicendum  quod,  licet  creationi  non 
praesupponatur  aliquid  in  rerum  natura,  praesup- 
ponitur  tamen  aliquid  in  Dei  cognitione.  Et  se- 
cundum  hoc  etiam  salvatur  ibi  ratio  iustitiae,  in- 
quantum  res  in  esse  producitur,  secundum  quod 
convenit  divinae  sapientiae  et  bonitati.  Et  salva- 
tur  quodammodo  ratio  misericordiae,  inquantum 
res  de  non  esse  in  esse  mutatur. 


i)  conservandum .  -  servandum  ABCDEF. 

x)  misericordia.  -  invenitur  vel  apparet  addit  B. 


X)  nos.  -  Om.  codices  et  hic  et  mox. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTULus  est  clarus.  -  In  corpore  unica  est  conclusio,  re- 
sponsiva  quaesito  affirmative,  scilicet:  In  quolibet  opere 
Dei  misericordiam  et  iustitiara  oportet  inveniri. 

II.  Circa  quam  tria  facit.  Primo,  misericordiae  nomen 
extendit,  extendendo  nomen  miseriae  ad  omnem  defectum. 
Et  rationem  extensionis  assignat :  quia,  cum  miseria  oppo- 
natur  felicitati ,  in  sola  rationali  creatura ,  quae  felicitatis 
est  capax,  miseria  proprie  inveniri  potest. 

III.  Secundo,  probat  conclusionem  quoad  iustitiam,  sic. 
Debituni  ex  divina  iustitia  contingit  dupliciter,  scilicet  Deo 
vel  creaturae;  et  neutrum  potest  in  aliquo  opere  Dei  prae- 
termitti.  Ergo  in  omni  opere  Dei  oportet  esse  iustitiam.  - 
Antecedens ,  quoad  primam  partem  ,  habetur  ex  dictis  in 
I  art.,  ad  3.  Quoad  secundam  vero,  manifestatur :  quia  non 
potest  facere  Deus  aliquid,  quod  non  congruat  sapientiae 
et  bonitati  ipsius;  et  similiter  quidquid  in  rebus  creatis 
facit,  convenienti  ordine  et  proportione  disponit. 

Adverte  hic,  quod  illa  propositio  in  littera  posita,  neu- 
trum  potest  in  aliquo  opere  Dei  praetermitti,  non  est  in- 
tenta  ab  Auctore  prout  sonat:  quoniam  in  opere  creationis, 
proprie  nulla  potest  inveniri  ratio  debiti  respectu  alicuius 
creaturae;  sed  solum  respectu  sapientiae  et  voluntatis  di- 
vinae ,   ut  in  responsione   ad  quartum  hic  habes.    Sed  est 


interpretanda  quoad  opera  providentiae  et  gubernationis ; 
ad  quod  insinuandum,  cum  illa  manifestatur  in  littera,  no- 
tanter  dicitur,  quidquid  in  rebus  creatis  facit  Deus;  quasi 
diceret  quod  quidquid  facit  creatione  supposita. 

IV.  Probatur  deinde  conclusio  quoad  misericordiam , 
sic.  Opus  divinae  iustitiae  semper  praesupponit  opus  mi- 
sericordiae ,  et  in  eo  fundatur :  ergo  in  quolibet  opere 
Dei  apparet  misericordia  ,  quantum  ad  primam  eius  ra- 
dicem.  -  Antecedens  probatur :  quia  reducitur  debitum 
in  aliquid  ex  sola  divina  bonitate  coUatum.  Quod  proba- 
tur :  quia  aliter  procederetur  in  infinitum.  Et  declaratur 
exemplariter. 

V.  Tertio,  quia  ex  hac  probatione  videbatur  quod  mi- 
sericordia  concurreret  ad  opera  Dei  quasi  remota  causa, 
ideo  declarat  quod  concurrit  eminentius  quam  iustitia.  Et 
hoc  dupliciter.  Primo  ,  quia  causa  primaria  vehementius 
influit  quam  secunda:  et  sic  vis  misericordiae  et  salvatur, 
et  vehementius  operatur  in  omnibus  consequentibus.  -  Se- 
cundo ,  ab  effectu :  quia  debita  alicui  creaturae  largius 
Deus  dispensat,  quam  proportio  rei  exigat ;  et  hoc  ex  abun- 
dantia  bonitatis  suae.  Patet  autem  sic  esse :  quia  minus  eo 
quod  de  facto  divina  bonitas  confert ,  ad  conservandum 
iustitiae  ordinem  sufficeret. 


QUAESTIO  XXII,  ARTICULUS  I 


263 


QUAESTIO  VIGESIMASECUNDA 

DE  PROVIDENTIA  DEI 


IN     QUATUOR     ARTICULOS     DIVISA 


CoNsiDERATis  autem  his  quae  ad  voluntatem 
absolute  pertinent,   procedendum   est   ad  ea 

»cf.qu.xix,  in-  quae  respiciunt  simul  intellectum  et  voluntatem  *. 
Huiusmodi  autem  est  providentia  quidem  respe- 
ctu  omnium;  praedestinatio  vero  et  reprobatio , 
et  quae  ad  haec  consequuntur,  respectu  hominum 

•  Qu.  XXIII.  specialiter,  in  ordine  ad  aeternam  salutem.  *  Nam 
et  post  morales  virtutes,  in  scientia  morali,  con- 
sideratur  de  prudentia,  ad  quam  providentia  per- 
tinere  videtur. 


Circa  providentiam  autem  Dei  quaeruntur  qua- 

tuor. 
Primo:  utrum  Deo  conveniat  providentia. 
Secundo :  utrum    omnia   divinae  providentiae 

subsint. 
Tertio:  utrum   divina   providentia   immediate 

sit  de  omnibus. 
Quarto :  utrum  providentia  divina  imponat  ne- 

cessitatem  rebus  provisis. 


ARTICULUS  PRIMUS 

UTRUM  PROVIDENTIA  DEO    CONVENIAT 

I  Sent,,  dist.  xxxix,  qu.  ii,  art.  i;  De  Verit.,  qu.  v,  art.  i   2. 


'  Cap.  V,  n.  I ;  ix, 
11.7. -S.Th.  lect. 
IV,  vm. 
a 


•DeFide  Orth., 
Jib.II,  cap.  XXIX, 


D  PRiMUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 

providentia  Deo  non  conveniat.  Provi- 

Deinvent.\.\i,    ^^&^PiWdeutia  enim,  secundum  Tullium  *,  est 

versus  finem.         j^Sty^SS^a  v^  i         •  t-^        1        ^^*  j. 

pars  prudentiae.  Prudentia  autem,  cum 
sit  bene  consiliativa,  secundum  Philosophum  in 
VI  Ethic.  *,  Deo  competere  non  potest,  qui  nul- 
ium  dubium  habet,  unde  eum  *  consiliari  opor- 
teat.  Ergo  providentia  Deo  non  competit. 

2.  Praeterea,  quidquid  est  in  Deo,  est  aeter- 
num.  Sed  providentia  non  est  aliquid  aeternum : 
est  enim  circa  existentia,  quae  non  sunt  aeterna, 
secundum  Damascenum  *.  Ergo  providentia  non 
est  in  Deo. 

3.  Praeterea,  nuUum  compositum  est  in  Deo. 
Sed  providentia  videtur  esse  aliquid  compositum : 
quia  includit  in  se  voluntatem  et  intellectum. 
Ergo  providentia  non  est  in  Deo. 

Sed  contra  est  quod  dicitur  Sap.  xiv  *:  Tu  au- 
tem ,  Pater ,  gubernas  omnia  providentia. 

Respondeo  dicendum  quod  necesse  est  ponere 
providentiam  in  Deo.  Omne  enim  bonum  quod 
Qu.  VI,  art.  4.  cst  iu  rcbus,  a  Deo  creatum  est,  ut  supra  *  osten- 
P  sum  est.  In  rebus  autem  ^  invenitur  bonum,  non 

solum  quantum  ad  substantiam  rerum,  sed  etiam 
quantum  ad  ordinem  earum  in  finem,  et  prae- 
cipue  in  finem  ultimum,  qui  est  bonitas  divina, 
ut  supra  *  habitum  est.  Hoc  igitur  bonum  ordinis 
in  rebus  creatis  existens,  a  Deo  creatum  est.  Cum 
autem  Deus  sit  causa  rerum  per  suum  inteile- 
ctum,  et  sic  cuiuslibet  sui  effectus  oportet  ra- 
tionem  in  ipso  praeexistere,  ut  ex  superioribus  * 
patet ;   necesse  est  quod  ratio  ordinis   rerum   in 


Vers.  3. 


'  Qu.xxi,  art.  4. 


*  Qu.  XV,  art.  2 ; 
XIX,  art.  4. 


finem  in  mente  divina  praeexistat.  Ratio  autem 

ordinandorum  in  finem,  proprie  providentia  est. 

Est  enim  principalis  pars  "^  prudentiae,  ad  quam  t 

aliae   duae  partes    ordinantur,    scilicet   memoria 

praeteritorum,  et  intelligentia  praesentium;  prout 

ex  praeteritis  memoratis,  et  praesentibus  intelle- 

ctis ,  coniectamus  °  de  futuris  providendis.   Pru-  s 

dentiae  autem  proprium  est,  secundum  Philoso- 

phum  in  VI  Ethic.  *,  ordinare  alia  in  finem;  sive  *  cap.  v,  n^; 

respectu  sui  ipsius,  sicut  dicitur  homo  prudens,  fect.1v,x".  ' 

qui '  bene  ordinat  actus  suos  ad  finem  vitae  suae;  £ 

sive  respectu  aliorum  sibi  subiectorum  in  familia  <•  ^ 

vel  civitate  vel  regno,  secundum  quem  modum 

dicitur  Matt.  xxiv  * :  fidelis  servus   et  prudens ,  •  vers.  45. 

quem  constituit  dominus  super  familiam  suam.  Se- 

cundum  quem  modum  prudentia  vel  providentia 

Deo  convenire  potest  " :  nam  in  ipso  Deo  nihil  1 

est  in  finem  ordinabile,  cum  ipse  sit  finis  ultimus. 

Ipsa  igitur  ratio  ordinis  rerum  in  finem,  provi- 

dentia  in   Deo  nominatur.  Unde  Boetius,  IV  de 

Consol.  *,  dicit  quod  providentia  est  ipsa  divina  •  Prosa «. 

ratio  in  summo  omnium  principe  constituta,  quae 

cuncta  disponit.  Dispositio  autem  potest  dici  tam 

ratio  ordinis  rerum  in  finem,  quam  ratio  ordinis 

partium  in  toto. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod,  secundum  Phi- 
losophum  in  VI  Ethic.  *,  prudentia  proprie  est  "Cap.  ix,n. ?; 
praeceptiva  eorum,  de  quibus  eubulia  recte  con-  icct.'vm',  ix.' 
siiiatur ,  et  synesis  recte  iudicat.  Unde,  licet  con- 
siliari  non  competat  Deo,  secundum  quod  con- 
silium  est  inquisifio  de  rebus  dubiis;  tamen  prae- 
cipere  de  ordinandis  in  finem,  quorum  rectam  ®  o 


a)  eum.  -  Om,  codices  et  a  b. 

p)  autem.  -  creatis  addunt  codices  et  ed.  a. 

f )  Est  enim  principalis  pars.  -  Est  igitur  principalis  pars  FG , 
cum  enim  principalis  pars  ed.  a. 

S)  coniectamus.  -  coniecturamus  ADGsC,  coniecturatur  B,  conie- 
ctura  videtur  F,  coniecturamur  edd.  a  b,  coniectamur  P. 


t)  qui.  -  quia  B.  -  Pro  actus  suos  ad  finem  vitae  suae ,  actus 
vitae  suae  ad  finem  D;  suae  om.  FG. 

X,)  subiectorum  in  familia.  -  subiectorum,  sicut  dicitur  homo  pru- 
dens  in  familia  B. 

■r\)  potest.  -  non  potest  DsB. 

6)  rectam,  -  certam  F. 


264 


QUAESTIO  XXII,  ARTICULUS  II 


•  Ps.  cxLvni ,  6. 


Vers.  II. 

X 


rationem  habet,  competit  Deo,  secundum  illud 
Psalmi  *,  praeceptiim  posuit,  et  non  praeteribit.  Et 
secundum  hoc  competit  Deo  ratio  prudentiae  et 
providentiae.-Quamvis  etiam  dici  possit,  quod  ipsa 
ratio  rerum  agendarum  consiliiim  in  Deo  dicitur; 
non  propter  inquisitionem,  sed  propter  certitudi- 
nem  '  cognitionis,  ad  quam  consiliantes  inquirendo 
perveniunt.  Unde  dicitur  Ephes.  i  *:  Qiii "  operatur 
omnia  secundum  consilium  vohmtatis  suae. 

Ad  secundum  dicendum  quod  ad  curam  duo 
pertinent:  scilicet  ratio  ordinis,  quae  dicitur  pro- 
videntia  et  ^  dispositio;  et  executio  ordinis,  quae 


dicitur  gubernatio.  Quorum  primum  est  aeternum, 
secundum  temporale. 

Ad  tertium  dicendum  quod  providentia  est  in 
intellectu  * ,  sed  praesupponit  voluntatem  finis : 
nullus  enim  praecipit  de  agendis  propter  finem , 
nisi  velit  finem,  Unde  et  prudentia  praesupponit  <" 
virtutes  morales,  per  quas  appetitus  se  habet  ad 
bonum,  ut  dicitur  in  VI  Ethic.  *-  Et  tamen  si  pro- 
videntia  ex  aequali  respiceret  voluntatem  et  in- 
tellectum  divinum,  hoc  esset  absque  detrimento 
divinae  simpiicitatis;  cum  voluntas  et  intellectus 
in  Deo  sint  idem,  ut  supra  *  dictum  est. 


1)  certitudinem.  -  rectitudinem  codices  et.  ab.  -  Pro  consiliantes, 
consiliatores  Fa,  consilia  G. 
x)  Qiii.  -  quod  ACDEFG. 


X)  et.  -  vel  FGa. 

(«.)   Unde  et  prudentia  praesupponit. 
dentia  Pab. 


D.  1077. 


'  Cap.  XIII,  n.  6. 
■  S.Th.  lect.  XI. 


"  Qu.  XIX,  art. 
et  4,  ad  2. 


Vnde  praesupponit  et  pru- 


Commentai'ia  Cardinalis  Caietani 


TiTULus  clarus  est.  -  In  corpore  unica  est  conclusio,  re- 
sponsiva  quaesito  affirmative :  Necesse  est  esse  provi- 
dentiam  in  Deo. 

Et  probatur.  Omne  bonum  quod  est  in  rebus,  est  crea- 
tum  a  Deo :  ergo  bonum  ordinis  rerum  in  finem ,  et  prae- 
cipue  ultimum ,  est  creatum  a  Deo :  ergo  ratio  ordinis 
rerum  in  finem ,  in  mente  divina  praeexistit :  ergo  in  eo 
est  providentia. 

Antecedens  patet.  -  Prima  vero  consequentia  probatur  : 
quia  in  rebus  creatis  non  solum  invenitur  bonitas  secun- 
dum  substantias  rerum,  sed  secundum  ordinem  earum  in 
finem,  et  praecipue  ultimum.  -  Secunda  autem  probatur : 
quia  Deus  est  causa  rerum  per  intellectum.  -  Tertia  autem 
probatur  ex  ipsa  definitione  providentiae  :  quia  scilicet  est 
ratio  ordinis  rerum  in  finem. 

Et  declarantur  singulae  particulae.  Primo,  quod  sit  ratio : 
quia  est  principalis  pars  prudentiae.  Secundo,  quod  sit  or- 
dinis  in  finem  :  quia  proprium  prudentiae  est  ordinare  in 
finem.  Tertio,  quod  sit  rerum :  ex  dlfferentia  inter  pruden- 
tiam  monasticam  et  oeconomicam  vel  politicam;  quoniam 
illa  est  ratio  ordinis  propriorum  actuum  ad  finem  vitae 
suae,  ista  vero  est  ratio  ordinis  subiectorum  sibi  in  finem 
eorum,  ut  patet  Matt.  xxiv.  Ex  hac  enira  distinctione  se- 
quitur  quod  providentia  divina  non  est  pars  prudentiae 
monasticae:  quoniam  ista  impossibilis  est  Deo,  quia  nihil 
habet  ordinabile  in  finem.   Sed  est  pars  prudentiae  quasi 


politicae,  immo  monarchicae.  Et  consequenter  oportet  quod 
sit  ordinans  res  ipsi  subiectas  in  suos  fines. -Et  confirmatur 
haec  definitio  auctoritate  Boetii,  etc. :  et  ex  differentia  inter 
providentiam  et  dispositionem. 

II.  Circa  definitionem  providentiae,  dubium  difficile  oc- 
currit:  an,  cum  dicitur  ordinis  rerum  in  finem,  intelligatur 
et  ipse  ordo  in  finem,  et  perventio  ad  finem ;  an  ordo  tan- 
tum.  Est  autem  ratio  dubitandi,  quia  expresse  in  quaestioni- 
bus  de  Ver.,  qu.  \i,  art.  i ,  dicitur  quod  providentia  divina 
est  ratio  ordinis  in  finem,  et  non  eventus,  idest  consecutionis 
ipsius  finis.  In  sequentibus  autem  pluries  habetur  oppo- 
situm,  et  in  sequenti  articulo  in  responsione  ad  i  ,  et  in 
art.  4  apertissime,  et  in  art.  6  sequentis  quaestionis;  ita  ut 
non  sit  locus  inficiationi. 

III.  Ad  hoc  breviter,  iudicio  raeo,  dicendum  est,  quod 
Auctor  rautavit  sententiara  in  raelius;  et  id  de  raente  sua 
tenendum  est,  quod  hinc,  et  ex  III  Contra  Gent.,  cap.  xciv, 
habetur:  scilicet  quod  providentia  est  ratio  ordinis  in  finem 
quoad  utrumque,  scilicet  ordinationis  et  consecutionis.  -  Et 
hoc  rationabilius  est.  Quoniam  providentia  ad  voluntatem 
Dei  consequentem  spectat;  et  ad  omnia  quomodoHbet  entia, 
ut  in  sequentibus  *  patebit,  se  extendit  ut  causa  per  se.  Cum 
his  enira  non  stat  providentiam  ordinera  tantum  respicere: 
sic  enim  multa  praeter  ipsam  evenirent;  sicut  de  facto  prae- 
ter  rerum  ordinem  eveniunt,  sed  non  praeter  ordinem  et 
eventum. 


Arg.  seq. 


ARTICULUS  SECUNDUS 

UTRUM  OMNIA  SINT  SUBIECTA  DIVINAE  PROVIDENTIAE 

Infra,  qu.  cra,  art.  -^ ;  I  Sent.,  dist.  xxxix,  qu.  n,  art.  2 ;  III  Cont.  Gent.,  cap.  i,  lxiv,  lxxv,  xciv  ;  De  Verit.,  qu.  v,  art.  2  sqq.; 
Compend.  Tlieo!..  cap.  cxxm,  cxxx,  cxxxn;  Opusc.  XV,  De  Angelis,  cap.  xiii,  xiv,  xv;  De  Div.  Nom.,  cap.  iii,  lect.  i. 


Deo, 


D  secundum  sic  proceditur.  Videtur  quod 
non  omnia  sint  subiecta  divinae  provi- 
dentiae.  Nullum  enim  provisum  est  for- 
tuitum.  Si  ergo  omnia  sunt  provisa  a 
nihil   erit  fortuitum:  et   sic  perit  casus    et 


fortuna.  Quod  est  contra  communem  opinionem. 
2.  Praeterea,  omnis  sapiens  provisor  excludit 
defectum  et  malum,  quantum  potest,  ab  his  quo- 
rum  curam  gerit.  Videmus  autem  multa  mala  in 
rebus  esse.  Aut  igitur  Deus  non  potest  ea  impe- 
dire,  et  sic  non  est  omnipotens:  aut  non  de  omni- 
bus  curam  habet. 


IV,    VIII,    IX. 


3.  Praeterea,  quae  ex  necessitate  eveniunt  *,  ■ 
providentiam  seu  prudentiam  non  requirunt :  un- 

de,  secundum  Philosophum  in  VI  Ethic.  *,  pru-  •cap.v,n 
dentia  est  recta  ratio  contingentium ,  de  quibus  nla.^-^.Th 

...  ,  .  .  'V-    VIII-    IT. 

est  consihum  et  electio.  Cum  igitur  multa  in  rebus 
ex  necessitate  eveniant,  non  omnia  providentiae 
subduntur. 

4.  Praeterea,  quicumque  ^  dimittitur  sibi,  non 
subest  providentiae  alicuius  gubernantis.  Sed  ho- 
mines  sibi  ipsis  dimittuntur  a  Deo  '',  secundum 
iliud  Eccli.  XV  *:  Deus  ab  initio  constituit  homi- 
nem,  et  reliquit  eum  in  manu  consilii  sui;  et  *  spe- 


i;  IX, 
i;  XI, 

.  lect. 


a)  quae  ex  necessitate  eveniunt.  -  ea  quae  ex  necessitate  eveniunt 
codices  et  ed.  a.  -  Pro  providentiam  seu  prudentiam,  prudentiam  seu 
providentiam  codices. 


^)  quicumque.  -  quidquid  D. 

f)  a  Deo.  -  et  communiter  omnes  addunt  DFG<j. 

3)  et.  -  Om.  AC.  -  Post  illud  AB  addunt  Psalmi, 


T 
Vers.  14. 
8 


QUAESTIO  XXII,  ARTICULUS  II 


265 


cialiter  mali,  secundum  illud:  dimisit  illos  secun- 
•psaim.Lxxx,i3.  dum  desideHa  cordis  eoriim  *.  Non  igitur  omnia 

E  divinae  providentiae  subsunt  '. 

*vers.  9.  5^  Praeterea,  Apostolus,  I  Cor.  IX*,  dicit  quod 

non  est  Deo  cura  de  bobus:  et  eadem  ratione, 
de  aliis  creaturis  irrationalibus.  Non  igitur  omnia 
'^  subsunt  ^  divinae  providentiae. 

*  vers.  I.  Sed   contra  est  quod    dicitur  Sap.  viii  * ,   de 

divina  sapientia ,  quod  attingit  a  fine  usqiie  ad 
finem  fortiter,  et  disponit  omnia  suaviter. 

Respondeo  dicendum  quod  quidam  totaliter  pro- 
videntiam  negaverunt,  sicut  Democritus  et  Epi- 
1  curei  ",   ponentes   mundum    factum   esse    casu. 

Quidam  vero  posuerunt  incorruptibilia  tantum 
providentiae  subiacere ;  corruptibilia  vero ,  non 
secundum  individua,  sed  secundum  species;  sic 
enim    incorruptibilia    sunt.    Ex    quorum  persona 

•  vers.  14.         dicitur  lob  xxii  *:  nubes  latibulum  eius,   et  circa 

cardines  caeli  perambidat,  neque  nostra  conside- 

0  rat.  A  corruptibilium  autem  generalitate  excepit  ® 

•Doct.Perpiex.,  Rabbi  Movses  *  homines,  propter  splendorem  in- 

parte  III,  c. XVII.  ■'  .    .         *■        f  ,..'■  •      i- 

tellectus,  quem  participant:  in  aliis  autem  indi- 
viduis  corruptibilibus,  aliorum  opinionem  est  se- 
cutus. 

Sed  necesse  est  dicere  omnia  divinae   provi- 

'  dentiae  subiacere,  non  '  in  universali  tantum,  sed 

etiam  in  singulari.  Quod  sic  patet.  Cum  enim 
omne  agens  agat  propter  finem,  tantum  se  ex- 
tendit  ordinatio  effectuum  in  finem,  quantum  se 
extendit   causalitas    primi    agentis.    Ex  hoc  enim 

x  contingit  in  operibus  "  alicuius  agentis  aliquid  pro- 

venire  non  ad  finem  ordinatum ,  quia  effectus 
ille  consequitur  ex  aliqua  alia  causa,  praeter  in- 
tentionem  agentis.  Causaiitas  autem  Dei,  qui  est 

>•  primum    agens ,    se   extendit  ^  usque    ad    omnia 

entia,  non  solum  quantum  ad  principia  speciei, 
sed  etiam  quantum  ad  individualia  principia,  non 
solum  incorruptibilium,  sed  etiam  corruptibilium. 
Unde  necesse  est  omnia  qiiae  habent  quocumque 
modo  esse,  ordinata  esse  a  Deo  in  finem,  secun- 

•  vers.  I.  dum  illud  Apostoli,  ad  Rom.  xiii  * :  quae  a  Deo 

sunt,  ordinata  sunt.  Cum  ergo  nihil  aliud  sit  Dei 
providentia  quam  ratio  ordinis  rerum  in  finem,  ut 

•  Art.  praeced.    dictum  cst  *,  nccessc  csl  omnia,  inquantum  parti- 

V-  cipant  esse  ^*,  intantum  subdi  divinae  providentiae. 

V  Simiiiter  "  etiam    supra  *  ostensum   est   quod 

*  Ou  XIV  srt  II  ■  • 

'    ■      Deus  omnia  cognoscit,  et  universalia  et  particu- 

*  D.  472.  laria  *.  Et  cum  cognitio  eius  comparetur  ad  res 
'-\iT,'a.n.s.     ^^^^^  cognitio  artis  ad  artificiata  *    ut  supra  **  di- 

'?  ctum  est,  necesse  est  quod  omnia  supponantur  ^ 

suo  ordini,  sicut  omnia  artificiata  subduntur  or- 
dini  artis. 

Ad  primum  ergo  dicendum    quod   aliter   est   de 
causa  universali,  et  de  causa   particulari.   Ordi- 


nem  enim  causae  parficularis  aliquid  potest  exire: 
non   autem    ordinem   °  causae   universaiis.  Non  » 

enim  subducitur  aliquid  ab  ordine  causae  parti- 
cularis,  nisi  per  aliquam  aliam  causam  particula- 
rem  impedientem:  sicut  lignum  impeditur  a  com- 
bustione  per  actionem  aquae.  Unde,  cum  omnes 
causae  particulares  concludantur  sub  universali 
causa,  impossibile  est  aliquem  effectum  ordinem 
causae  universalis  effugere.  Inquanmm  igitur  ali- 
quis  effectus  ordinem  alicuius  causae  particularis 
effugit,  dicitur  esse  casuale  vel  fortuitum,  respe- 
ctu  causae  particularis :  sed  respectu  causae  uni- 
versalis,  a  cuius  ordine  subtrahi  non  potest,  di- 
citur  esse  provisum.  Sicut  et  concursus  duorum 
servorum,  licet   sit  casualis  quantum  "  ad  eos,  ^- 

est  tamen  provisus  a  domino ,  qui  eos  scienter 
sic  ad  unum  locum  mittit,  ut  unus  de  alio  nesciat. 
Ad  secundum  dicendum  quod  aliter  de  eo  est 
qui  habet  curam  alicuius  particularis,  et  de  pro- 
visore  universali.  Quia  provisor  p  particularis  ex-  p 

cludit  defectum  ab  eo  quod  eius  curae  subditur, 
quantum  potest  :■  sed  provisor  universalis  pefmit- 
tit  aliquem  defectum  in  aliquo  particulari  acci- 
dere,  ne  impediatur  bonum  totius.  Unde  corru- 
ptiones  et  defectus  in  rebus  naturalibus,  dicuntur 
esse  contra  naturam  particularem;  sed  tamen  sunt 
de  intentione  naturae  universalis,  inquantum  de- 
fectus  unius  cedit  '  in  bonum  alterius,  vel  et.iam  ' 

totius  universi;  nam  corruptio  unius  est  genera- 
tio  alterius,  per  quam  species  conservatur.  Cum 
igitur  Deus  sit  universalis  provisor  totius  entis, 
ad  ipsius  providentiam  pertinet  ut  permittat  quos- 
dam  defectus  esse  in  aliquibus  particularibus  re- 
bus,  ne  impediatur  bonum  universi  perfectum. 
Si  enim  omnia  mala  impedirentur,  multa  bona 
deessent  universo :  non  enim  esset  vita  leonis , 
si  non  esset  occisio  animalium ;  nec  esset  patien- 
tia  martyrum,  si  non  esset  persecufio  tyranno- 
rum.  Unde  dicit  Augustinus,  in  Enchirid.  *:  Deus  '  cap.  xi. 
omnipotens  nullo  modo  sineret  malum  aliquod 
esse  in  operibus  suis,  nisi  usque  adeo  esset  omni- 
potens  et  bonus,  ut  bene  faceret  etiam  de  malo. 

-  Ex  his   autem  duabus  '^  rationibus  quas  nunc  'f 
solvimus,  videntur  moti  fuisse,  qui  divinae  pro- 
videntiae  subtraxerunt  corruptibilia,  in  quibus  in- 
veniuntur  casualia  et  mala. 

Ad  tertium  dicendum  quod  homo  non  est  in- 
stitutor  naturae:  sed  utitur  in  operibus  artis  et 
virtutis,  ad  suum  usum,  rebus  naturalibus.  Unde 
providentia  humana  non  se  extendit  ad  necessa- 
ria,  quae  ex  natura  proveniunt.  Ad  quae  tamen  se 
extendit  providentia  Dei,  qui  est  Auctor  naturae. 

-  Et  ex  hac  ratione  videntur  moti  fuisse,  qui  cur- 
sum  rerum  naturalium  subtraxerunt  divinae  pro- 


e)  subsunt.  -  subduntur  ABCDEG. 

J)  subsunt.  -  subduntur  B. 

»))  Epicurei.  -  Epicuri  ACDEFafr,  Epicurius  B;  sicut  Democritus 
et  Epicurei  om.  G. 

9)  excepit.  -  excipit  ABCDEG. 

i)  non.  -  non  solum  BsAC.  -  tantum  om.  codd.  -  etiam  om.  CEFG. 

x)  operibus.  -  operationibus  FGa.  -  Pro  provenire  non,  non  per- 
venire  B. 

>.)  extendit.  -  extense  extendit  ed.  b.  -  usque  om.  G.  -  Pro  omnia 
entia,  alia  omnia  entia  FG,  entia  omnia  ed.  a. 

SuMMAE  Theol.  D.  Thomae  T.  I. 


[i)  esse.  -  de  esse  ABDEFGaft. 

v)  Similiter.  -  Simul  ABCDEa;  vel  similiter  margo  A. 

5)  quod  omnia  supponantur.  -  quod  omnia  supponant  D ,  quod 
omnia  supponat  ceteri. 

0)  ordinem.  -  Om.  ABCE. 

7t)  quantum.  —  inquantum  P.  -  sic  om.  ACDE. 

p)  Quia  provisor.  —  Provisor  enim  ABCDFG;  et  de...  particularis 
om.  E. 

a)  defectus  unius  cedit.  -  defectum  unius  dedit  F. 

t)  Ex  his  autem  duabus.  -  Ex  duabus  autem  Pi. 

34 


266 


QUAESTIO  XXII  ARTICULUS  II 


videntiae,  attribuentes  ipsum  necessitati  materiae; 
ut  Democritus,  et  alii  Naturales  antiqui. 

Ad  quartum  dicendum  quod  in  hoc  quod  dicitur 
Deum  hominem  sibi  reliquisse,  non  excluditur 
homo  a  divina  providentia :  sed  ostenditur  quod 
non  praefigitur  ei  virtus  operativa  determinata 
ad  unum,  sicut  rebus  naturalibus;  quae  aguntur 
tantum,  quasi  ab  altero  directae  in  finem ,  non 
autem  seipsa  agunt,  quasi  se  dirigentia  in  finem, 
ut  creaturae  rationales  per  liberum  arbitrium , 
quo  consiliantur  et  eligunt.  Unde  signanter  dicit, 
in  manu  consilii  sui.  Sed  quia  ipse  actus  liberi 
arbitrii  reducitur  in  Deum  sicut  in  causam,  ne- 
cesse  est  ut  ea  quae  ex  "  libero  arbitrio  fiunt,  di- 
vinae  providentiae  subdantur:  providentia  enim 
hominis  continetur  sub  providentia  Dei,  sicut 
causa  particularis  sub  causa  ?  universali.  -  Homi- 
num  autem  iustorum  quodam  excellentiori  modo 
Deus  habet  providentiam  quam  impiorum ,  in- 
quantum  non  permittit  contra  ^-  eos  evenire  ali- 


quid,  quod  finaliter  impediat  salutem  eorum:  nam 
diligentibus  Deum  omnia  cooperantur  in  bonum, 
ut  dicitur  Rom.  viii  *.  Sed  ex  hoc  ipso  quod  im- 
pios  non  retrahit  a  malo  culpae,  dicitur  eos  di- 
mittere.  Non  tamen  ita,  quod  totaliter  ab  eius 
providentia  excludantur:  alioquin  in  nihilum  deci- 
derent,  nisi  per  eius  providentiam  conservaren- 
tur.  -  Et  ex  hac  '''  ratione  videtur  motus  fuisse 
Tullius,  qui  res  humanas,  de  quibus  consiliamur, 
divinae  providentiae  subtraxit  *. 

Ad  quintum  dicendum  quod,  quia  creatura  ra- 
tionalis  habet  per  liberum  arbitrium  dominium 
sui  actus,  ut  dictum  est  *,  speciali  quodam  modo 
subditur  divinae  providentiae';  ut  scilicet  ei  "  im- 
putetur  aliquid  ad  culpam  vel  ad  meritum ,  et 
reddatur  ei  aliquid  ut  "*  poena  vel  praemium. 
Et  quantum  ad  hoc,  curam  Dei  Apostolus  a  bo- 
bus  removet  ^^.  Non  tamen  ita  quod  individua 
irrationalium  creaturarum  ad  Dei  providentiam 
non  pertineant,  ut  Rabbi  Moyses  existimavit  *. 


u)  ex.  -  Ora.  ACDEFGa. 

o)  causa.  -  Om.  codices. 

y)  contra.  -  circa  AEFab. 

iji)  Et  ex  hac.  -  Ex  hac  atitem  codices  et  ed.  a. 


o))  ei.  —  Otn.  ABD.  -  aliquid  om.  codices. 
aa)  ut.  -  vel  FGa. 

P3)  removet.  -  removit  codices  et  edd.  a  b. 
codices. 


Vers.  28. 


*   De  Divinal, 
lib.  II. 


*  Resp.  ad  arg. 
praec;  et  qu.xix, 
art.  10. 
to 


Loco  in  corp. 


Pro   tamen ,  autem 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTULUs    nulla  eget  expositione:    qui  enim  dicit   omnia, 
nihil  excludit. 

In  corpore  duo  facit.  Primo,  refert  tres  opiniones  circa 
quaesitum.  Prima  est  Democriti  et  Epicuri,  dicentium  nihil 
esse  subiectum  divinae  providentiae.  Secunda  est  Averrois, 
in  XII  Metaphys.,  comm.  xxxvii  et  lii,  dicentis  res  incorru- 
ptibiles  solas  subdi  divinae  providentiae.  Tertia  est  Rabbi 
Moysis,  dicentis  non  solum  incorruptibilia,  sed  etiam  sin- 
gularia ,  humanae  tamen  speciei  tantum ,  divinae  subiecta 
providentiae.  Rationes  autem  ex  quibus  emanarunt  opi- 
niones,  in  littera  arguendo  adducuntur. 

II.  Secundo ,   respondet  quaesito    secundum  veritatem , 
Cf.  num.  IV.       unica  conclusione,  quam  dupliciter  probat  *.  Est  ergo  con- 

clusio  responsiva  :    Omnia  divinae  providentiae  subiacent , 
non  tantum  in  universali,  sed  etiam  in  singulari.  -  Et  pro- 
batur  primo  sic.   Omne   agens   agit   propter  finem :   ergo 
'  ■         omnia  subiecta  causalitati  prirai  agentis,  sunt  etiam  subiecta 

ordinationi  eiusdem  in  finem :  ergo  omnia  quae  habent 
quocumque  modo  esse,  sunt  ordinata  a  Deo  in  finem :  ergo 
omnia,  inquantum  habent  quomodolibet  esse,  intantum  di- 
vinae  subiiciuntur  providentiae. 

Prima  consequentia  manifestatur  ab  opposito :  quia  sci- 
licet  propterea  in  operibus  alicuius  agentis  aliquid  inter- 
venit  non  subditum  illius  ordini,  quoniam  eifectus  ille  non 
subiicitur  causalitati  illius  causae,  sed  ex  aliqua  alia  causa, 
praeter  intentionem  ipsius,  provenit.  -  Secunda  vero  con- 
sequentia  probatur  ex  eo,  quod  causalitas  Dei  extendit  se 
usque  ad  omnia,  etiam  individualia ,  etc.  Et  confirmatur 
eius  consequens  auctoritate  Apostoli.  -  Tertia  autem  con- 
sequentia  probatur  ex  ipsa  definitione  providentiae :  quia 
scilicet  est  ratio  ordinis  rerum  in  finem. 

III.  Circa  hanc  rationem  nota  tria.  Primum  est,  quod 
prima  consequentia  propterea  probata  est  a  posteriori  , 
quoniam  per  se  ex  vi  antecedentis  tenet.  Cum  enim  dico, 
omne  agens  agit  propter  finem ,  causalitatem  agentis  si- 
gnifico  in  hoc  quod  dico,  agit;  ordinationem  vero  effectus 
in  finem  significat  ly  propter  finem.  Causalitas  ergo  am- 
plior  non  est  ordinatione ,  nisi  agat  non  propter  finem. 
Et  propterea  optime  sequitur ,  et  sine  alio  medio ,  quod 
si  actio  est  propter  finem,  tantum  se  extendit  ordinatio  in 
finem,  quantum  causalitas:  quia  ly  propter  adaequat  ly  agit. 

Secundum  est,  quod  causalitatis  nomen  in  littera  po- 
situm,  quoad  praesens  negotium  ponderandum  est,  et  satis 


proprie  accipiendum.  Quoniam  non  sumitur  pro  quocum- 
que  modo  aliquid  facere ;  sed  pro  facere  aliquid  sic,  quod 
per  ipsam  actionem  suam  faciat  id  quod  effectus  dicitur  per 
seipsum ;  ita  quod  illud  vere  illam  conditionem  quae  facta 
est,  ab  illa  causalitate  habeat.  In  cuius  signum,  in  littera 
effectus  per  accidens  alicuius  causae,  dicitur  esse  per  cau- 
salitatem  alterius  causae;  et  non  illius  causae  cuius  dicitur 
effectus  per  accidens.  Sic  autem  intellecta  causalitas  nihil 
aliud  est  quam  causalitas  per  se.  Nec  tamen  oportuit  in 
littera  exprimi  [y  per  se:  quoniam  in  sermonibus  scientificis 
omnia  interpretanda  sunt  per  se. 

Tertium  est  quod,  cum  dicitur  hic  quod  causalitas  Dei 
extendit  se  usque  ad  omnia,  etc,  intelligendum  est  prout 
dictum  et  expositum  fuit  in  quaestione  viii  *,  scilicet  per 
essentiam  et  potentiam.  Aliter,  processus  iste  nihil  valeret, 
ut  facile  patere  potest  consideranti. 

IV.  Secunda  ratio  *  ad  conclusionem  est:  Deus  omnia 
cognoscit,  etiam  in  particulari,  ut  artifex  eorum :  ergo  ne- 
cesse  est  quod  omnia  supponantur  suo  ordini.  -  Et  pro- 
batur  sequela:  quia  omnia  artificiata  subduntur  ordini  artis. 

Adverte  hic,  quod  non  est  intentio  litterae  ponere  iden- 
titatem  artis  et  providentiae :  quoniam  earum  differentia  est 
manifesta ,  dum  ars  respicit  ipsam  substantiam  artificiato- 
rum ,  providentia  autem  ordinem  in  finem.  Sed  intendit 
proportionaliter  se  habere  artem  et  providentiam ;  et  pro- 
pterea,  etc.  In  cuius  signum,  littera,  in  probatione  conse- 
quentiae,  utitur  ly  sicut,  quod  est  nota,  non  identitatis,  sed 
similitudinis,  proculdubio  proportionalis  hic. 

V.  In  responsione  ad  primum ,  adverte  quod  tamybr- 
tuitum  quam  casuale  relativum  est:  et  propterea  non  opor- 
tet  id  quod  in  se  et  simpliciter  est  fortuitum,  esse  for- 
tuitum  respectu  omnis  agentis.  Haec  est  enim  differentia 
inter  absoluta  et  respectiva,  quod  quando  est  aliquid  in  se 
simpliciter  tale  secundum  aliquod  praedicatum  absolutum, 
non  desinit  esse  aut  dici  tale,  ex  comparatione  ad  quod- 
cumque :  quando  vero  aliquid  est  tale  in  se  et  simpliciter 
secundum  aliquod  praedicatum  respectivum ,  non  solum 
non  habet  tale  praedicatum  in  ordine  ad  quodcumque, 
sed  ad  correlativum  tantum;  verum  etiam  oppositum  prae-> 
dicatum  respectivum ,  in  ordine  tamen  ad  aliud  correlati- 
vum,  sortiri  potest ;  ut  patet  de  albo,  quod,  cum  absolute 
sit  alteri  albo  simile,  ad  nigrum  tamen  comparatum,  est 
dissimile.  Sic  igitur,  quia  res  dicuntur  fortuitae  vel  casuales 


Art.  3. 


Cf.  num.  II. 


QUAESTIO  XXII,  ARTICULUS  III 


267 


*  II  Physic,  c.  V. 
**  Cap.  III.  -  Did. 
lib.  V,  cap.  111. 


Qu.  XIX,  art.  9. 


Vers.  31. 


•  Cap.  V , 
VII,  n.  15. 


n.  6 


in  ordine  ad  naturam  et  intentionem  creatam,  non  incon- 
venit  quod  in  ordine  ad  divinam  intentionem,  non  fortuitae, 
sed  per  se  intentae  sint  et  dicantur.  Ita  tamen  quod,  secun- 
dum  se  sumptae,  simpliciter  casuales  seu  fortuitae  et  sint 
et  dicantur:  ea  ratione,  quia  unaquaeque  res  est  et  iudi- 
catur  secundum  proprias  et  proximas  causas. 

Et  per  hoc  patet  non  contradicere  doctrinam  hanc  de 
providentia  divina,  doctrinae  traditae  in  philosophia  natu- 
rali  *,  et  VI  Metaphys.  **  Quoniam  utrobique  res  exami- 
natae  iudicataeque  sunt,  secundum  quod  pendent  ex  pro- 
ximis,  vel  saltem  particularibus  causis,  quales  sunt  omnes 
causae  creatae;  quarum  nec  intentionibus  nec  causalitatibus 
subest  modus  quo  effectus  causatur,  scilicet  necessario  vel 
contingenter.  Hoc  enim  proprium  est  primae  causae,  quae 
respicit  ens  in  eo  quod  ens. 

VI.  In  responsione  ad  secundum,  dubium  occurrit  quo 
pacto  mala  culpae  sint  permissa  a  Deo  propter  perfectionem 
universi.  Tum  quia,  si  Deus  cooperatus  fuisset  cum  gratia 
sua  tam  angelis  quam  hominibus  qui  lapsi  sunt,  ad  per- 
petuam  in  bono  perseverantiam,  ut  possibile  fuit,  universum 
multo  melius  esset :  eo  quod  nihil  ab  ordine  respiciente 
divinam  voluntatem  secundum  se,  qui  est  supremus  ordo 
in  universo,  defecisset;  quoniam  in  tali  defectu  malum  cul- 
pae  consistit,  ut  supra  *  dictum  fuit.  -  Tum  quia  virtutes 
quae  ex  malo  culpae  occasionantur,  ut  patientia  martyrum, 
et  poenitentia,  etc,  non  deessent  universo:  quoniam  inve- 
nirentur  secundum  praeparationem  animi. 

VII.  Ad  hoc  dicitur ,  quod  integritas  universi  maius 
bonum  est  quam  quodcumque  particulare  bonum  creatum, 
ut  patet  Genes.  i  *.  Exigit  autem  universi  integritas  virtu- 
tes,  et  si  qua  sunt  alia  ex  malo  occasionaliter  provenientia, 
non  solum  in  statu  imperfecto,  sed  in  statu  perfecto.  Con- 
stat  autem  perfectum  virtutis  statum  consistere  in  actu  se- 
cundo,  et  non  in  habitu,  ut  patet  I  Ethic.  *  et  XII  Meta- 


lib, 
n.  I. 


p.  VI 

XI, 


cap.  IX, 


'  In  benedict.  Ce- 
rei  Pasch. 


phys.  *  Deessent  ergo  multae  perfectiones  universo :  puta 
iustitia  punitiva,  patientia  martyrum,  et  similia.  -  Imo,  quod 
maxime  ponderandum  est,  deesset  universo  hostia  illa  di- 
vini  suppositi,  quam  in  cruce  obtulit;  quod  adeo  bonum 
fuit  et  est,  ut  excedat  in  bonitate  omne  malum  culpae,  non 
solum  hominum,  sed  daemonum.  Unde  et  ipse  ordo  in 
divinam  bonitatem  secundum  se,  quamvis  ex  malo  culpae 
sit  laesus;  tantum  tamen  boni  ad  eundem  ordinem  spe- 
ctantis,  ex  malo  culpae  Deus  effecit,  ut  feliciter  actum  cum 
universo  dicere  possimus,  cum  Deus  mala  culpae  permisit ; 
iuxta  illud  Gregorii  * :   0  felix  culpa,  etc. 

VIII.  Subest  etiam  naturalis  ratio  cur  malum  culpae 
permissum  fuerit,  scilicet  suavis  rerum  dispositio.  Potentia 
namque  peccandi  ab  universo  subtrahi  non  potuit  sine  illius 
maxima  iactura,  in  amissione  omnium  creaturarum  intelle- 
ctualium,  ut  alibi  *  patet.  Actus  autem  peccati,  ab  huiusmodi  '  Qu.  uuii,art.i 
potentia  progrediens,  quamvis  prohiberi,  idest  non  permitti, 
potuisset;  suavis  tamen  dispositio  liberi  arbitrii  creati  hoc 

non  exigit,  sed  magis  ut  sua  vi  seipsum  agat.  Et  quoniam 
ad  providentiam  divinam  spectat  disponere  omnia  suaviter, 
sapientissime  elegit  Deus  permissionem  malorum  culpae. 

IX.  Nec  fallaris,  cum  legis  in  littera,  mala  esse  de  inten- 
tione  naturae  universalis ;  ac  perinde  mala  culpae  esse  de 
intentione  primi  et  universalissimi  agentis.  Haec  enim  non 
ita  sunt  intelligenda,  ut  ipsa  mala  sint  volita  seu  intenta, 
sive  per  se  sive  per  accidens  (quoniam  hoc  esse  impossibile 
de  malo  culpae,  supra  *  manifestatum  est)  :  sed  quod  ipsa 
mala  non  sunt  nolita ,  seu  exclusa,  per  intentionem  seu 
volitionem  causae  primae ;  et  quod  permissio  malorum  cul- 
pae  est  intenta,  propter  integritatem  ac  perfectionem  uni- 
versi.  Et  secundum  permissionem  hanc,  tenet  similitudo 
proportionalis  inter  intentionem  naturae  universalis  respectu 
malorum  naturalium,  et  intentionem  Dei  gloriosi  respectu 
malorum  culpae. 


'  Qu.  XIX,  art.  9. 


ARTICULUS  TERTIUS 

UTRUM  DEUS  IMMEDIATE  OMNIBUS  PROVIDEAT 

Infra,  qu.  ciii,  art.  6;  III  Cont.  Gent.,  cap.  lxxvi,  lxxvii,  lxxxiii,  xciv;   Compend.  TTieol.,  cap.  cxxx,  cxxxi; 

Opusc.  XV,  De  Angelis,  cap.  xiv. 


D  TERTiUM  sic  PROCEDiTUR.  Vidctur  quod 

Deus  non  immediate  omnibusprovideat. 

Quidquid  enim  est   dignitatis,  Deo  est 

^attribuendum.  Sed  ad  dignitatem  alicuius 

regis  pertinet,  quod  habeat  ministros,  quibus  me- 

«  diantibus  subditis  "  provideat.  Ergo  multo  magis 

Deus  non  immediate  omnibus  providet. 

2.  Praeterea,  ad  providentiam  pertinet  res  in 

finem    ordinare.  Finis    autem    cuiuslibet   rei    est 

?  eius  ^  perfectio  et  bonum.   Ad  quamlibet  autem 

r  causam  pertinet   effectum   suum  perducere  "''  ad 

bonum.    Quaelibet  igitur    causa  agens   est   causa 

s  effectus  providentiae  *.  Si  igitur    Deus   omnibus 

immediate  providet,  subtrahuntur  omnes  causae 

secundae. 

■  cap.  xvii.  3.  Praeterea,  Augustinus  dicit,  in  Enchirid.  *, 

quod  melius  est  quaedam  nescire  quam  scire,  ut 

viiia:    et   idem   dicit  Philosophus,  in   XII  Meta- 

•  s.Th.  lect.  XI.-  vhys.  *  Sed  omne  quod   est  melius,  Deo  est  at- 

Did.lib.XI,  cap.    ^  .■:  .  t^  -r^  1      ,  •  i- 

IX,  n.  3.  tribuendum.   Ergo    Deus   non    habet    immediate 

£  providentiam  quorundam  '  vilium  et  malorum. 


Sed  contra  est  quod  dicitur  lob.  xxxiv  *:  Qiiem 
constituit  alium  siiper  terram?  aut  quem  posuit  sii- 
per  orbem  quem  fabricatus  est?  Super  quo  dicit 
Gregorius  *:  mundum  per  seipsum  regit,  quem 
per  seipsum  condidit. 

Respondeo  dicendum  quod  ad  providentiam  duo 
pertinent :  scilicet  ratio  ordinis  rerum  provisarum 
in  finem;  et  executio  huius  ordinis,  quae  giiber- 
natio  dicitur.  Quantum  igitur  ad  primum  horum, 
Deus  immediate  omnibus  providet.  Quia  ^  in  suo 
intellectu  habet  rationem  omnium ,  etiam  mini- 
morum:  et  quascumque  causas  aliquibus  effe- 
ctibus  praefecit,  dedit  eis  virtutem  ad  illos  effe- 
ctus  producendos.  Unde  "oportet  quod  ordinem  " 
illorum  effectuum  in  sua  ratione  praehabuerit. 
-  Quantum  autem  *  ad  secundum,  sunt  aliqua 
media  divinae  providentiae.  Quia  inferiora  gu- 
bernat  per  superiora;  non  propter  defectum  suae 
virtutis,  sed  propter  abundantiam  suae  bonitatis, 
ut  dignitatem  causalitatis  etiam  creaturis  com- 
municet. 


a)  subditis.  -  subiectis  A,  subiectis  suis  ceteri  et  ed.  a,  substaniiis 
suis  ed.  b. 

P)  eius.  -  Om.  ABCDEG. 

f)  perducere.  -  producere  ACDEFGa. 

3)  providentiae.  -  in  providendo  DsB. 


e)  quorundam.  -  quorumlibet  ABCDEF.  -  Pro  et  malorum,  mini 
morum  B,  et  minimorum  ceteri  et  a  b. 
X,)  Quia.  -  qui  Pab. 
rj)  ordinem.  -  omnem  ordinem  B. 
6)  autem.  -  vero  codices.  -  Pro  gubernat,  gubernantur  BD. 


Vers.  13. 


*  Moral.  XXIV, 
cap.  XX  |al.  XI). 


268 


QUAESTIO  XXII,  ARTICULUS  IV 


Et  secundum  hoc  excluditur  opinio  Platonis, 
•Nemesius,  de  quam  Darrat  Gregorius  Nyssenus  *  triplicem  pro- 
(deProvidentiai,  viuentiam    pouentis.    Quarum  pnma   est   summi 

CdD    III  ^~ 

Dei,    qui   primo   et  principaliter   providet   rebus 

spiritualibus ;  et  consequenter  toti  mundo,  quan- 

i  tum  ad  genera,  species  '  et  causas   universales. 

Secunda  vero  providentia  est,  qua  providetur  sin- 

gularibus  generabilium  et  corruptibilium  :  et  hanc 

attribuit  diis  qui    circumeunt    caelos,    idest   sub- 

stantiis  separatis,  quae  movent  corpora  caelestia 

X  circulariter.  Tertia  vero  providentia  est  "  rerum 

humanarum:  quam  attribuebat  daemonibus,  quos 

Platonici  ponebant  medios  inter  nos  et  deos,  ut 

•  cap.  I,  ii.-cf.  narrat  Augustinus  IX  de  Civ.Dei*. 

lib.VIIl,cap.xiv.  .  '^  j    i      i  •     • 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  habere  mmi- 
stros  executores  suae  providentiae,  pertinet  ad 
dignitatem  regis:  sed  quod  non  habeat  rationem 


eorum  quae  per  eos  agenda  sunt,  est  ex  defectu 
ipsius  \  Omnis  enim  scientia  operativa  tanto  per-  x 

fectior  est,  quanto  magis  particularia  considerat, 
in  quibus  est  actus. 

Ad    secundum   dicendum    quod   per   hoc    quod 
Deus    habet   immediate   providentiam    de    rebus 
omnibus,  non  excluduntur  causae  secundae,  quae 
sunt  executrices  huius  ordinis,  ut  ex  supra  *  di-  '  i"  corpore. 
ctis  patet. 

Ad  tertium  dicendum  quod  nobis  melius  est 
non  cognoscere  mala  et  vilia,  inquantum  per  ea 
impedimur  a  consideratione  meliorum  ■",  quia  non  i* 

possumus  simul  multa  intelligere:  et  inquantum 
cogitatio  malorum  pervertit  interdum  voluntatem 
in  malum  *.  Sed  hoc  non  habet  locum  in  Deo,  ♦  d.  029. 
qui  simul  omnia  uno  intuitu  videt,  et  cuius  vo- 
luntas  ad  malum  flecti  non  potest. 


i)  species.  ~  et  species  codices. 

x)  vero  providentia  est.  -  est  providentia  codices.  -  lidem  pro  at- 
tribuebat,  attribuebant. 


X)  ipsius.  —  ordinis  addit  B. 

\x)  consideratione  meliorum.  -  cognitione  meliorum  B,  considera- 
tione  aliquorum  meliorum  Pb. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


IN  titulo,  ly  immediate  significat  negationem  medii  provi- 
soris,  ad  providentiae  divinae  complementum.  Et  sensus 
est:  utrum  ad  actum  providendi  omnibus,  qui  Deo  con- 
venit,  requiratur,  aut  etiam  concurrat  aliquis  medius  pro- 
visor,  ut  sic. 

II.  In  corpore  tria  facit.  Primo,  distinguit  actus  provi- 
dentiae  in  duo:  scilicet  in  ordinare,  et  executionem  statuti 
ordinis.  Et  primus  proprie  dicitur  providere :  secundus  vero 
gubernare. 

III.  Secundo,  respondet  quaesito  duabus  conclusionibus, 
iuxta  hos  duos  actus.  Prima  est:  Deus  immediate  providet 
omnibus,  quoad  rationem  ordinis.  -  Secunda  vero  est:  Deus 
per  aliqua  media  providet,  quantum  ad  executionem. 

Probatur  prima.  Deus  habet  in  intellectu  suo  rationem 
omnium,  etiam  minimorum ;  et  dedit  causis  quas  effectibus 
praefecit,  virtutem  ad  illos  effectus  producendos:  ergo  in 
sua  ratione  praehabet  ordinem  iUorum  effectuum  in  finem: 
ergo  Deus  per  seipsum  providet  omnibus,  quoad  rationem 
ordinis. 

Secunda  vero  probatur:  quia  Deus  gubernat  inferiora 
per  superiora.  -  Et  excluditur  statim  tacita  obiectio  contra 
eam,  dum  dicitur  quod  gubernare  per  media  convenit  Deo, 
non  propter  defectum  virtutis,  etc;  ut  patet  in  littera. 


IV.  Attende,  novitie,  quod  inter  providere  et  gubernare 
hoc  interest,  quod  providere  est  operatio  immanens,  gu- 
bernare  vero  transiens.  Et  propterea  providere  non  per  se- 
ipsum,  ponit  imperfectionem  in  ipso  providente :  quoniam 
importat  ipsum  non  statuere  in  mente  sua  totum  omnium 
ordinem  in  omnem  finem,  sed  partem  tantum.  Gubernare 
vero  per  media,  non  ponit  imperfectionem  in  gubernante, 
nisi  ex  eius  defectu  procedat :  sed  ponit  actionem  eius 
transeuntem  multis  quasi  instrumentis  expleri;  quod  non 
inconvenire  Deo  patet. 

V.  Tertio  excluditur  ex  dictis  opinio  Platonis,  satis  clare. 
De  qua  tamen,  si  diffuse  videre  cupis  quomodo  impugne- 
tur,  lege  III  Cont.  Gent.  cap.  lxxvi.  Ibi  enim  advertes  etiam 
quod  non  est  intentionis  praesentis  excludere  medios  pro- 
visores,  ut  executores  divini  ordinis  pertingentis  usque  ad 
minima  (hoc  enim  esset  etiam  tollere  prudentiam  huma- 
nam) :  sed  excludere  medios  provisores  ut  provisores  tan- 
tum ;  idest  ita  provisores ,  quod  non  executores  praefati 
ordinis,  sed  alterius  in  divino  actu  aliter  non  comprehensi. 
Et  si  vis  perspicere  conclusiones  plenius  hic  positas,  lege 
III  Cont.  Gent.  cap.  xciv,  ubi  nunc  facta  distinctio ,  cum 
eisdem  conclusionibus,  diffusius  ponitur  et  manifestatur,  in 
principio  solutionis. 


*  S.Th.  lect.  in. 
-Did.  lib.V,  cap. 

lU. 


ARTICULUS  QUARTUS 

UTRUM  PROVIDENTIA  REBUS  PROVISIS  NECESSITATEM  IMPONAT 

I  Sent.,  dist.  xxxix,  qu.  ii,  art.  2;  III  Cont.  Gent.,  cap.  lxxii,  xciv;  De  Malo,  qu.  xvi,  art.  7,  ad  i5;  Opusc.  II,"  Contra  Graecos,  Armenos  etc, 
cap.  x;  Compend.  Theol.,  cap.  cxxxix,  cxl;  Opusc.  XV,  De  Angelis,  cap.  xv;  I  Periherm.,  lect.  xiv;  VI  Metaphys.,  lect.  iii. 


iD  QUARTUM  sic*PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
divina  providentia  necessitatem  rebus 
*provisis  imponat.  Omnis  enim  eflfectus 
s^qui  habet  aliquam  causam  per  se,  quae 
iam  est  vel  fuit,  ad  quam  de  necessitate  sequitur, 
provenit  ex  necessitate,  ut  Philosophus  probat  in 
VI  Metaphys.  *  Sed  providentia  Dei,  cum  sit  ae- 
terna,  praeexistit;  et  ad  eam  sequitur  effectus  de 
necessitate ;  non  enim  potest  divina  providentia 
frustrari.  Ergo  providontia  divina  necessitatem 
rebus  provisis  imponit. 


2.  Praeterea  ,  unusquisque  provisor  stabilit 
opus  suum  quantum  potest,  ne  deficiat.  Sed  Deus 
est  summe  potens.  Ergo  necessitatis  firmitatem 
rebus  a  se  provisis  tribuit. 

3.  Praeterea,  Boetius  dicit,  IV  de  Consol.*,  quod 
fatum ,  ab  immobilis  "  providentiae  projiciscens 
exordiis,  actus  fortiinasque  hominum  indissolubili 
causarum  connexione  constringit.  Videtur  ergo 
quod  providentia  necessitatem  rebus  provisis  ^  im- 
ponat. 

Sed  contra  est  quod  dicit  Dionysius,  iv  cap. 


Prosa  VI. 


«)  immobilis.  -  immobilibus  PDGa>.-Pro  constringit,  adstringit  Pab. 


p)  provisis.  -  provisivis  ed.  b,  om.  codices  et  ed,  a. 


QUAESTIO  XXII,  ARTICULUS  IV 


269 


•s.Th.iect.xxiii.  de  Div.  Nom.  *,  quod  corrumpere  naturam  non 

t  est  ^  providentiae.  Hoc  autem  habet  quarundam 

rerum  natura,  quod  sint  contingentia.  Non  igitur 

divina   providentia    necessitatem  rebus   imponit, 

s  contingentiam  "  excludens. 

Respondeo  dicendum  quod  providentia  divina 
quibusdam  rebus  necessitatem  imponit:  non  autem 
omnibus,  ut  quidam  crediderunt.  Ad  providen- 
tiam  enim  pertinet  ordinare  res  in  finem.  Post 
bonitatem  autem  divinam,  quae  est  finis  a  rebus 
separatus,  principale  bonum  in  ipsis  rebus  exi- 
stens,  est  perfectio  universi:  quae  quidem  non 
esset,  si  non  omnes  gradus  essendi  invenirentur 
in  rebus.  Unde  ad  divinam  providentiam  perti- 
net  omnes  gradus  entium  producere.  Et  ideo 
quibusdam  effectibus  praeparavit  causas  necessa- 
rias,  ut  necessario  evenirent;  quibusdam  vero 
causas  contingentes ,  ut  evenirent  contingenter , 
secundum  conditionem  proximarum   causarum. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  effectus  divi- 
nae  providentiae  non  solum  est  aliquid    evenire 


quocumque  modo;  sed  aliquid  evenire  vel  con- 
tingenter  vel  necessario.  Et  ideo  evenit  infallibi- 
liter  et  necessario,  quod  divina  providentia  dis- 
ponit  evenire  infallibiliter  et  necessario:  et  evenit 
contingenter  %  quod    divinae   providentiae   ratio  ' 

habet  ut  contingenter  eveniat. 

Ad  secundum  dicendum  quod  in  hoc  est  immobilis 
et  certus  divinae  providentiae  ordo,  quod  ea  quae 
ab  ipso  providentur,  cuncta  eveniunt  eo  modo  quo 
ipse  providet,  sive  necessario  sive  contingenter. 

Ad  tertium  dicendum  quod  indissolubilitas  illa 
et  immutabilitas  quam  Boetius  tangit,  pertinet 
ad  certitudinem  providentiae,  quae  non  deficit  a 
suo  effectu,  neque  a  modo  eveniendi  quem  pro- 
vidit:  non  autem  pertinet  ad  necessitatem  effe- 
ctuum  *.  Et  considerandum  est  quod  necessa-  *  d.  922. 
rium  et  contingens  proprie  consequuntur  ens,  in- 
quantum  huiusmodi.  Unde  modus  contingentiae 
et  necessitatis  cadit  sub  provisione  Dei,  qui  est 
universalis  provisor  totius  entis:  non  autem  sub 
provisione  aliquorum  particularium  provisorum. 


f)  non  est.  -  divinae  addit  P. 
3)  contingentiam.  -  contingentia  ABC. 

e)  Et  ideo  evenit  infallibiliter  et  necessario ...  et  evenit  contingen- 
ter.  -  Et  ideo  quod  divina  providentia  disponit  evenire  infallibiliter 


et  (etiam  addit  A)  necessario,  necessario  et  infallibiliter  evenit  [infal- 
libiliter  eveniet  et  necessario  B) ,  et  (om.  CDE)  contingenter  ABCDE ; 
Et  infallibiliter  evenit  contingenter  [vel  necessario  addit  et  expungit  G) 
FG;  Et  om.  ed.  a. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTULus  ex  dictis  in  qu.  xix,  art.  8  *,  clarus  est.  Est  enim 
( 


'  Comment.  n.  i. 

quaestio,  utrum  ex  positione  divinae  providentiae  modo 
•Articuiispraec.    declarato  *,  sequatur  quod  omnia  provisa  sunt  necessaria. 

II.  In  corpore  duo  facit:  primo,  proponit  conclusionem 
responsivam ,  annexa  recitatione  oppositae  opinionis ;  se- 
cundo ,  probat  conclusionem  ipsam.  -  Conclusio  est :  Di- 
vina  providentia  imponit  necessitatem  quibusdam,  et  non 
omnibus. 

Probatur  sic.  Ad  providentiam  divinam  pertinet  ordinare 
res  in  finem:  ergo  ad  perfectionem  universi :  ergo  omnes 
gradus  entium  producere :  ergo  quibusdam  effectibus  prae- 
parare  causas  necessarias,  et  quibusdam  contingentes.  Non 
igitur  ad  eam  spectat  omnibus  necessitatem  imponere. 

Prima  consequentia  probatur :  quia  perfectio  universi 
est  principale  bonum  existens  in  ipso.  Bonitas  enim  divina 
est  longe  maius  bonum,  sed  separatum  ab  universo,  et  finis 
*  Cap.  IX.  -  Did.  eius  separatus,  ut  patet  XII  Metaphys.  *  -  Secunda  autem 
n.  i.  '^^*''  ^'  probatur:  quia  perfectio  universi  non  esset,  si  non  omnes 
essendi  gradus  invenirentur  in  rebus.  -  Tertia  vero :  quia 
oportet  ad  hoc  ut  necessario  vel  contingenter  eveniant  effe- 
ctus,  causas  proximas  esse  huiusmodi. 

Hic  non  opus  est  amplius  repetere  disputationem  de  con- 
*Qu.  XIX,  art.  8.  tingentia  :  sufficiunt  siquidem  supra  *  dicta  etiam  huic  loco. 

Viae  Comment.  ,,.     ,  •  j         ■  j    i.-..   ..•  •..         ij 

III.  In  responsione  ad  pnmum,  dubitatio  ofcurrit  valde 
ardua,  et  forte  ab  humano  intellectu  insolubilis.  Ad  cuius 
evidentiam,  ut  melius  percipiatur  in  quo  consistit  dubitatio, 
advertendum  est  quod  aliud  est  A  contingenter  evenire,  et 
aliud  est  A  necessario  evenire,  et  aliud  est  A  infallibiliter 
seu  inevitabiliter  evenire.  Tam  primum  enim  quam  secun- 
dum  importat  ordinem  effectus  ad  causam  in  actu  positam ; 
illud  quidem,  quod  sua  causa  habet  potentiam  ad  utrum- 
libet ;  hoc  vero ,  quod  sua  non  potest  deficere  ab  ipsius 
causalitate.  Sed  tertium  communius  est  utroque :  quoniam 
et  contingentia  et  necessaria  sequuntur  divinam  providen- 
tiam  positam  in  actu,  infallibiliter  seu  inevitabiliter;  et  cum 
hoc,  illa  sequuntur  contingenter,  et  ista  necessario. 

IV.  Ex  his  enim  quamvis  quiescat  intellectus,  attendens 
ad  responsionem  in  littera  positam  circa  salvationem  con- 
tingentiae;  fluctuat  tamen  circa  connexionem  praedictae  in- 
fallibilitatis  cum  libero  arbitrio,  imo,  ut  rectius  loquar,  cum 
libero  eventu  ipsarum  operationum  quas  liberas  dlcimus ; 
et  similiter  cum  ambiguo  eventu    contingentium   aliorum. 


Cum  enim  in  operatione  libera  sit  considerare  ipsam  vo- 
luntatem,  illius  causam,  et  eventum,  seu  executionem  ipsius, 
nunc  ita  quod  non  opposite;  quamvis  difficile  non  sit  sal- 
vare  naturam  talis  causae,  scilicet  liberae,  cum  praedicta 
infallibilitate  (eo  quia  huiusmodi  infallibilitas  nihil  dat  vel 
aufert  causae  ad  utrumlibet;  sed  cum  ipsa  stat  quod  causa 
habeat  potentiam  indifferentem  ad  illud  infallibile  et  ad 
eius  oppositum;  et  propter  hoc  divina  providentia  non 
adimit  contingentiam  a  rebus);  verum  salvare  praedictam 
infallibilitatem  cum  indifferentia  seu  libertate  execiitionis 
seu  eventus,  hoc  opus,  hic  labor  est.  Si  enim  infallibile  est 
me  diluculo  primo  futuro  scribere,  quamvis  potentiam  ha- 
beam  ad  utrumlibet,  idest  ad  scribendum  tunc  vel  ad  non 
scribendum  tunc;  attamen  potentia  ista  atque  libertas  non 
exibit  in  actum  negationis  scribendi,  sed  affirmationis,  sic 
quod  inevitabile  est  quin  affirmatio  eveniat.  Et  si  sic  est, 
cum  iam  ab  aeterno  divina  providentia  sit  in  actu  deter- 
minata  respectu  omnium,  et  immutabilis,  et  infallibilis,  etc. ; 
sequitur  quod  de  facto  omnia  inevitabiliter  eveniant,  quam- 
vis  quaedam  contingenter,  et  quaedam  necessario. 

V.  Notanter  autem  dixi  de  facto :  quia,  de  possibili  abso- 
lute  loquendo,  potest  Deus  non  determinare  providentiam 
suam  ad  haec  vel  illa  futura.  Sed,  cum  iam  determinata 
est,  repugnat  immutabilitati,  efficaciae,  universalitati  atque 
certitudini  suae  evitabilitas  evenientium.  Et  si  omnia  inevi- 
tabiliter  eveniunt  de  facto,  ut  quid  consiliamur,  et  conamur 
ad  haec  magis  quam  illa  prosequenda  vel  vitanda  ?  Nihil 
enim  minus  videtur  ex  hoc  destrui  tota  pars  moralis,  omnis- 
que  conatus  Ecclesiae,  atque  exhortatio  ad  bonum,  quam 
ex  negatione  contingentiae.  Quamvis  enim  negatio  evitabi- 
litatis  et  negatio  contingentiae   non   aequivaleant ,   ut  iam 

patet  ex  dictis  *,  quoad  proposita  tamen  inconvenientia,  ae-  *  Num. ; 
quivalere  videntur.  Nullus  enim  consiliatur  de  inevitabili ; 
nec  aliquis  conatur  aut  hortatur  aut  orat  circa  inevitabilia. 

VI.  Ad  hanc  dubitationem  nihil  scriptum  reperi  in 
s.  Thoma:  quoniam  nuUibi  eum  movisse  hanc  recolo,  sed 
semper  studuit  ad  salvandam  contingentiam.  In  aliis  quo- 
que  doctoribus  nihil  hactenus  comperi  ad  quaestionem 
istam,  nisi  quae  communiter  dicuntur  de  sensu  composito 
et  diviso,  de  necessitate  consequentiae  et  consequentis ,  de 
libertate  electionis  divinae  in  aeternitate,  deque  natura  cau- 
sarum  ad  utrumlibet  in  universo  inventarum. 


270 


QUAESTIO  XXII,  ARTICULUS  IV 


VII.  Sed  haec  omnia,  ut  ex  dictis  patet,  intellectum  non 
Num.  IV,  V.       quietant :  quoniam,  ut  iam  *  dictum  est,  non  de  Deo  secun- 

dum  se  considerato,  sed  secundum  quod  de  facto  est;  et 
similiter  non  de  ipsis  naturis  causarum  aut  rerum,  nec  de 
necessitate  aut  contingentia ;  sed  de  cotnpossibilitate  inevi- 
tabilium  eventuum  cum  contingentia  et  libertate  eorundem, 
est  quaestio.  Non  enim  satisfit  quaesito,  dicendo  quod  actus 
eveniens  est  evitabilis  et  inevitabilis :  evitabilis  quidem  se- 
cundum  se;  inevitabilis  vero  secundum  quod  est  provisus. 
Licet  enim  iioc  sit  verum,  tamen  non  solvit  nodum.  Quo- 
niam  actus  eveniens  de  facto  est  iam  provisus  ab  aeterno, 
et  esse  provisum  vincit  conditiones  ipsius  secundum  se: 
et  consequenter  actus  eveniens  est  simpliciter,  idest  omni- 
bus  consideratis,  inevitabilis ;  et  secundum  quid,  idest  so- 
litarie  sumptus,  evitabilis.  Sicut  proiectio  mercis  tempore 
naufragii,  est  simpliciter  volita,  quia  omnibus  consideratis 
est  volita;  et  secundum  quid  est  nolita,  quia  secundum  se 
proiectio  ipsa  displicet. 

Nihil  quoque  ad  propositum  facit,  dicere  quod  esse  pro- 
visum  nihil  ponit  in  actu  eveniente.  In  hoc  enim  exemplo 
manifeste  apparet,  nihil  ad  rem  referre  an  ponat  vel  non 
ponat :  esse  namque  volitum  nihil  ponit  in  proiecta  merce, 
et  tamen,  etc. 

Nec  etiam  evaditur  dicendo  quod,  quia  actus  eveniens 
est  provisus  a  Deo,  et  inevitabilitas  eius  sequitur  esse  pro- 
visum  ut  res  respectiva  ad  Deum,  actus  eveniens  est  de 
facto  inevitabilis  respectu  Dei,  non  autem  respectu  nostri. 
Hoc  enim  aequivalet  nihilo.  Quoniam,  si  de  facto  inevita- 
bilis  est  a  Deo,  ergo  et  de  facto  inevitabilis  est  et  simpli- 
citer,  et  a  nobis:  quoniam  impossibile  est  a  quocumque 
vitari,  quod  a  Deo  de  facto  vitari  non  potest,  propter  ipsius 
summam  efficaciam. 

VIII.  Oportet  igitur,  si  quaestionis  huius  veritas  quietare 
debet  intellectum  nostrum ,  alterum  duorum  dicere :  aut 
quod  esse  provisura  non  sequatur  inevitabilitas ;  aut  quod 
inevitabilitas  eventus  provisi  non  deroget  evitabilitati  eo- 
rundem  eventuum.  Et  hoc  secundum  quidem,  propter  ra- 

*  Num.  praee.  tionem  supra  *  adductam,  non  capio  quomodo  possit  veri- 
ficari:  liquet  enim  quod  non  nisi  secundum  quid  evitabili- 
tas  salvari  apparet.  -  Primum  autem,  quamvis  communiter 
a  doctoribus  destruatur,  dicentibus  quod  esse  provisum , 
seu  volitum,  seu  praedestinatum  Tpro  eodera  enim,  quoad 
hanc  difficultatem  ,  omnia  accipio )  sequitur  inevitabilitas ; 
ego  tamen,  non  ut  opponam  me  contra  torrentem,  nec 
asserendo,  sed  stante.  semper  captivitate  intellectus  in  obse- 
quium  Christi,  suspicor  quod,  quemadmodum  esse  provi- 
sum  nec  contingentiam  nec  necessitatem  ponit  in  eventu 
proviso,  ut  in  littera  dicitur,  eo  quia  Deus  est  causa  su- 
perexcedens,  eminenter  praehabens  necessaria  et  contingen- 


tia  (per  hoc  enim  evadit  s.  Thomas  ab  illa  ratione  VI  Me- 

taphys.  hic  allata:  intendit  enim   quod  propositiones  Ari- 

stotelis  verificantur  in  causis  particularibus,  quarum  aliae 

sunt  necessariae,  aliae  contingentes,  aliae  per  se,  et  aliae  per 

accidens ;  non    autem  in   causa    universalissima    excedente 

necessarias    et  contingentes,  per  se  et  per   accidens;  quo- 

niam  ad  eam  spectat  producere ,  ut  effectus  electos ,   non 

solum  res,  sed  omnes  rerum  et  eventuum  modos);  ita,  ele- 

vando  altius  mentis  oculos,  ipse  Deus,  ex  sua  altiori  quam 

cogitare  possimus  excellentia,  sic  rebus  eventibusque  pro- 

videat,  ut  esse  provisum  ab  eo  sequatur  aliquid  altius  quam 

evitabilitas  vel  inevitabilitas ;   ut  sic  ex  passiva    provisione 

eventus,  neutrius  combinationis  alterum  membrum  oporteat 

sequi.  Et  si  sic  est,  quiescet  intellectus,  non  evidentia  veri- 

tatis  inspectae,  sed  altitudine  inaccessibili  veritatis  occultae, 

Et  hoc  ingeniolo  meo  satis  rationabile  videtur:  tum  pro- 

pter  rationem  praedictam;  tum  quoniam,  ut  ait  Gregorius  *,   rH^i^Yvrf"™''' 

minus  de  Deo  sentit,  qui  hoc  tantum  de  illo  credit,  quod   xxia  (ai.  %ui].  ^' 

suo  ingenio  metiri  potest.  1 

IX.  Nec  propterea  negandum  aliquid  eorura  quae  ad 
divinara  iramutabilitatem,  actualitatem,  certitudinem  atque 
universalitatem ,  et  similia ,  spectare  scimus  aut  ex  fide 
tenemus,  suspicor:  sed  aliquod  occultum  latere,  vel  ex 
parte  ordinis  qui  est  inter  Deum  et  eventura  provisura,  vel 
ex  glutino  inter  ipsum  eventura  et  esse  provisura,  arbitror. 
Et  sic,  intellectum  animae  nostrae  oculura  noctuae  esse  con- 
siderans,  in  ignorantia  sola  quietem  illius  invenio.  Melius 
est  enira  tara  fidei  catholicae  quam  philosophiae ,  fateri 
caecitatem  nostram,  quam  asserere  tanquam  evidentia,  quae 
intellectum  non  quietant :  evidentia  namque  quietativa  est. 
Nec  propterea  omnes  doctores  praesumptionis  accuso :  quo- 
niam  balbutiendo  ut  potuerunt,  iraraobilitatem  ac  effica- 
ciam  summara  et  aeternam  divini  intellectus,  voluntatis , 
potestatisque  insinuare  intenderunt  omnes  per  infaUibiUta- 
tem  ordinis  divinae  electionis  ad  eventus  omnes:  quorum 
nihil  praefatae  suspicioni  obstat,  quae  altius  quid  in  eis  la- 
tere  credit.  Et  vere,  si  sic  praedicaretur,  nullus  forte  circa 
praedestinationem  erraret  Christianus;  sicut  non  errat  in 
materia  Trinitatis ,  quia  dicitur,  et  scribitur,  et  ita  est,  quod 
occulta  est  humano  intellectui,  et  sola  fides  sufficit. 

Optimum  autera  atque  salubre  consUiura  est  in  hac  re, 
inchoare  ab  his  quae  certo  scimus,  et  experiraur  in  nobis, 
scilicet  quod  omnia  quae  sub  libero  arbitrio  nostro  conti- 
nentur,  evitabilia  a  nobis  sunt ;  et  propterea  digni  sumus 
poena  vel  praemio :  quomodo  autem,  hoc  salvo,  divina  sal- 
vetur  providentia  ac  praedestinatio,  etc,  credere  quod  san- 
cta  Mater  Ecclesia  credit.  Scriptum  est  enira*:  altiora  te  'EccU.in,22,2^ 
ne  quaesieris;  plurima  enim  sunt  tibi  supra  sensus  homi- 
num  revelata.  Et  hoc  est  unum  de  iUis. 


QUAESTIO  XXIII,  ARTICULUS  I 


271 


'^^'>^.. 


QUAESTIO  VIGESIMATERTIA 

DE  PRAEDESTINATIONE 


IN    OCTO    ARTICULOS    DIVISA 


•  Cf.   qu.  Mii, 
Imrod. 

*  Qu.  XXIV. 


PosT     considerationem     divinae    providentiae , 
agendum  est  de  praedestinatione  *,  et  de  li- 
bro  vitae  *. 

Et  circa  praedestinationem  quaeruntur  octo. 
Primo :  utrum  Deo  conveniat  praedestinatio. 
Secundo :  quid  sit  praedestinatio;  et  "  utrum 

ponat  aliquid  in  praedestinato. 
Tertio :  utrum   Deo   competat   reprobatio    ali- 

quorum  hominum. 
Quarto:  de  comparatione  praedestinationis  ad 


electionem;  utrum  sciiicet  praedestinati  eli- 

gantur. 
Quinto :  utrum  merita  sint  causa  vel  ratio  prae- 

destinationis,  vel  reprobationis,  aut  electionis  ^. 
Sexto:  de  certitudine  praedestinationis;  utrum 

scilicet  praedestinati  infallibiliter   salven;;ur. 
Septimo :  utrum  numerus  praedestinatorum  sit 

certus. 
Octavo:  utrum  praedestinatio  possit  iuvari  pre- 

cibus  sanctorum. 


»  De  Fide  Orth., 
lib.  11,  cap.  XXX. 

Y 


ARTICULUS  PRIMUS 

UTRUM  HOMINES  PRAEDESTINENTUR  A  DEO 

I  Sent.,  dist.  XL,  qu.  I,  art.  2;  III  Cont.  Gent.,  cap.  CLXin;  De  Verit.,  qu.  vi,  art.  i  ;  ad  Rom.,  cap.  i,  lect.  iii. 


*  Qu.  XXII,  art. 
I,  2. 


*  Vide  De  Di- 
versis  Quaest. 
ad  SimpUc.,  iib. 
n,  qu.  11:  Con- 
tra  Duas  Epist. 
Pelagian.  lib.  II, 
-cap.    IX  ,  x;  De 

Praedestinatio- 
neSanct.csip.jii, 

VI.    XVII. 

*  Vers.  12. 


•D  pRiMUM  sic  PROCEDITUR.  Videtur  quod 
homines  non  praedestinentur  a  Deo. 
'Dicit  enim  Damascenus,  in  II  libro  *: 
^Oportet  cognoscere  "^  quod  omnia  qui- 
dem  praecognoscit  Deus ,  non  autem  omnia  prae- 
determinat.  Praecognoscit  enim  ea  *  quae  in  nobis 
sunt;  non  autem  praedeterminat  ea.  Sed  merita 
et  demerita  humana  sunt  in  nobis,  inquantum 
sumus  nostrorum  actuum  domini  per  liberum 
arbitrium.  Ea  ergo  quae  pertinent  ad  meritum 
vel  demeritum,  non  praedestinantur  '  a  Deo.  Et 
sic  hominum  praedestinatio  tollitur. 

2.  Praeterea,  omnes  creaturae  ordinantur  ad 
suos  fines  per  divinam  providentiam,  ut  supra  * 
dictum  est.  Sed  aliae  creaturae  non  dicuntur  prae- 
destinari  a  Deo.  Ergo  nec  homines. 

3.  Praeterea,  angeli  sunt  capaces  beatitudinis, 
sicut  et  homines.  Sed  angelis  non  competit  prae- 
destinari,  [ut  videtur,  cum  in  eis  nunquam  fuerit 
miseria ;  praedestinatio  autem  est  propositum  mi- 
serendi,  ut  dicit  Augustinus  *.  Ergo  homines  non 
praedestinantur. 

4.  Praeterea,  beneficia  hominibus  a  Deo  col- 
lata,  per  Spiritum  Sanctum  viris  sanctis  revelan- 
tur,  secundum  illud  Apostoli,  I  Cor.  ii  *:  nos  au- 
tem  non  spiritum  huius  mundi  accepimus ,  sed 
Spiritum  qui  ex  Deo  est,  ut  sciamus  quae  a  Deo 
donata  sunt  nobis.  Si  ergo  homines  praedestina- 
rentur  a  Deo,  cum  praedestinatio  sit  Dei  bene- 
ficium  ^,  esset  praedestinatis  nota  sua  praedesti- 
natio.  Quod  patet  esse  falsum. 


Sed  contra  est  quod  dicitur  Rom.  viii  *:  quos  'Vers.  30. 
praedestinavit,  hos  et  vocavit. 

Respondeo  dicendum  quod  Deo  conveniens  est 
homines  praedestinare.  Omnia  enim  divinae  pro- 
videntiae  subiacent,  ut  supra  *  ostensum  est.  Ad  ■Q"-="".art-2- 
providentiam  autem    pertinet  res  in  finem  ordi- 
nare,  ut  dictum  est  *.  Finis  autem  ad  quem  res  *  iwd.,  art.  i. 
creatae  ordinantur  a  Deo,  est  duplex.  Unus,  qui 
excedit  proportionem  naturae  creatae  et  faculta- 
tem:  et  hic  finis  est  vita  aeterna,  quae  in  divina 
visione  consistit,  quae  est  supra  naturam  cuius- 
libet  creaturae ,  ut  supra  *  habitum  "  est.  Alius  "  'i"'  ^"'  *"•  ^' 
autem  finis  est  naturae  creatae  *  proportionatus,  e 

quem  scilicet  res  creata  potest  attingere  secun- 
dum  virtutem  suae  naturae.  Ad  illud  autem  ad 
quod  non   potest  aliquid   virtute  '  suae    naturae  ' 

pervenire,  oportet  quod  ab  alio  transmittatur;  si- 
cut  sagitta  a  sagittante  mittitur  ad  signum.  Unde, 
proprie  loquendo  ",  rationalis  creatura,  quae  est  " 

capax  vitae  aeternae,  perducitur  in  ipsam  quasi 
a  Deo  transmissa.  Cuius  quidem  transmissionis 
ratio  in  Deo  praeexistit;  sicut  et  in  eo  est  ratio 
ordinis  ^  omnium  in  finem,  quam  diximus  *  esse 
providenfiam.  Ratio  autem  alicuius  fiendi  in  mente 
actoris  existens ,  est  quaedam  praeexistentia  rei 
fiendae  in  eo.  Unde  ratio  praedictae  transmissio- 
nis  creaturae  rationalis  in  finem  vitae  aeternae, 
praedestinatio  nominatur:  nam  destinare  est  mit- 
tere.  Et  sic  patet  quod  praedestinatio,  quantum 
ad  obiecta,  est  quaedam  pars  providentiae. 

Ad  primum  ergo   dicendum   quod   Damascenus 


Qu.  XXII,  art.i. 


a)  qutd  sit  praedestinatio;  et.  —  Om.  ABCEF;  et  om.  DGa. 

P)  causa  vel ...  electionis.  —  ratio  vel  causa  praedestinationis  (et 
addit  D)  reprobationis  et  electionis  ACDE,  ratio  vel  causa  praedesti- 
nationis  reprobis  et  electis  B ;  alterum  vel  om.  FGa. 

Y)  co^noscere.  -  noscere  codices  et  ed.  a.  -  Pro  praedeterminat , 
praedestinat  BFG. 

6)  ea.  -  et  codd.  et  ed.  a.  -  Pro  praedeterminat,  praedestinat  BFG. 


e)  praedestinantur.  -  praedeterminantur  AE. 

X)  cum  praedestinatio  sit  Dei  beneficium.  -  Om.  ACEFGa. 

7))  habitum.  —  ostensum  ABCDE. 

6)  creatae.  —  Om.  codices  et  a  b. 

i)  virtute.  -  ex  virtute  ABCDEGat. 

x)  loquendo.  -  Om.  ACDEFGa. 

X)  ordinis.  —  ordinationis  FG. 


272 


QUAESTIO  XXIII,  ARTICULUS  II 


nominat  praedeterminationem  -"  impositionem  ne- 
cessitatis ;  sicut  est  in  rebus  naturalibus ,  quae 
sunt  praedeterminatae  ad  unum.  Quod  patet  ex 
eo  quod  subdit:  non  enim  viilt  malitiam,  neque 
compellit  pirtutem.  Unde  praedestinatio  non  ex- 
cluditur. 

Ad  secundum  dicendum  quod  creaturae  irratio- 
nales  non  sunt  capaces  illius  finis  qui  facultatem 
humanae  naturae  excedit.  Unde  non  proprie  di- 
cuntur  praedestinari:  etsi  aliquando  abusive  prae- 
destinatio  nominetur  respectu  cuiuscumque  alte- 
rius  finis. 

Ad  tertium  dicendum  quod  praedestinari  con- 
venit  angelis,  sicut  et  hominibus^  licet  nunquam 
fuerint  miseri.  Nam  motus   non  accipit  speciem 


a  termino  a  quo,  sed  a  termino  ad  quem:  nihil 
enim  refert,  quantum  ad  rationem  dealbationis, 
utrum  ille  qui  dealbatur,  fuerit  niger  aut  palli- 
dus  vel  rubeus.  Et  similiter  nihil  refert  ad  ratio- 
nem  praedestinationis,  utrum  aliquis  praedestine- 
tur  '  in  vitam  aeternam  a  statu  miseriae,  vel  non. 
-  Quamvis  dici  possit  quod  omnis  collatio  boni 
supra  debitum  eius  cui  confertur,  ad  misericor- 
diam  pertineat  ^,  ut  supra  *  dictum  est. 

Ad  quartum  dicendum  quod,  etiam  si  °  aliquibus  acTa";' an!  4! 
ex  speciali  privilegio  sua  praedestinatio  revele- 
tur,  non  tamen  convenit  ut  reveletur  omnibus: 
quia  sic  illi  qui  non  sunt  praedestinati,  despera- 
rent;  et  securitas  in  praedestinatis  negligentiam 
pareret. 


'  Qu.  XXI,  art.  3, 


[j.)  praedeterminationem.  -  praedestinationem  codices.  -  Pro  prae- 
determinatae  ad  unum,  determinata  ad  unum  codices,  praedetermi- 
nata  ad  unum  edd.  a  b. 


v)  praedestinetur.  -  destinetur  ACDEFG. 
5)  pertineat.  -  pertinet  codices. 
0)  etiam  si.  -  etsi  FG,  si  ceteri. 


Commentaria  Cardinalis  Caletani 


IN  titulo,  adverte  quod  hic  quaeritur  de  divina  praedesti- 
natione,  non  simpliciter,  ex  modo  quaerendi;  sed  respectu 
hominum.  Utrumque  tamen  est  intentum.  Et  propterea  in 
corpore  determinat  quaestionem  an  est  simpliciter:  in  re- 
sponsionibus  vero  argumentorum,  respectu  hominum. 

II.  In  corpore  ponitur  unica  conclusio,  responsiva  quae- 
sito  affirmative,  In  Deo  est  praedestinatio ;  cum  uno  co- 
rollario  in  calce.  -  Probatur  conclusio  sic.  Vita  aeterna,  in 
divina  visione  consistens,  est  finis  excedens  proportionem 
et  facultatem  naturae  creatae:  ergo  rationaHs  creatura  illius 
capax,  perducitur  in  ipsam  quasi  a  Deo  transmissa:  ergo 
huius  transmissionis  ratio  in  Deo  praeexistit :  ergo  in  Deo 
est  praedestinatio. 

Antecedens  et  declaratur,  distinguendo  duplicem  finem 
in  quem  a  divina  providentia  creatura  ordinatur,  scilicet 
proportionatum  et  superexcedentem :  et  probatur  ex  supra- 
dictis  in  qu.  xii.  -  Prima  consequentia  probatur:  quia  ad  id 
ad  quod  non  potest  aliquid  sua  virtute  pertingere,  oportet 
ab  alio  transmitti ,  sicut  sagitta  a  sagittante.  -  Secunda  vero 
probatur:  quia  in  eo  est  ratio  ordinis  omnium  in  finem, 
quae  vocatur  providentia.  -  Tertia  autem  probatur  sic.  Ratio 
rei  fiendae  in  mente  actoris  praeexistens,  est  quaedam  prae- 
existentia:  ergo  ratio  huiusmodi  transmissionis  fiendae,  est 
praeexistens  transmissio :  ergo  est  praedestinatio.  Probatur 
hoc  ultimum:  quia  destinare  est  mittere,  et  praedestinatio 
est  ratio  huiusmodi  transmissionis  in  vitam  aeternam. 

Corollarium  vero  est:  Praedestinatio,  quantum  ad  obie- 
cta,  est  pars  providentiae.  Et  probatur :  quia  providentiae 
divinae  subiacent  omnia,  quoad  ordinem  in  finem. 

III.  Adverte  hic,  quod  praedestinatio  ex  parte  actus,  non 


Cf. 


XXII, 

art.  I,  Comment. 
num.  I. 


t.  qu. 
I,  Con: 


ponitur  pars  providentiae:  quoniam  actus  divinus  nec  par- 
tis  nec  totius  rationem  in  se  habet.  Sed  quantum  ad  obie- 
cta,  pars  ponitur  providentiae.  Quoniam  quodlibet  trium 
subiectorum  praedestinationi ,  pars  est  subiectorum  provi- 
dentiae  *:  res  est  enim  creatura  rationalis,  ordo  vero  trans- 
missio,  finis  vita  aeterna;  constat  autem  quodlibet  horum 
partem  esse  totius  entis,  ordinis  et  finis  creati,  providentiae 
subiecti. 

IV.  Circa  hanc  partem,  nota  differentiam  inter  s.  Thomae 
doctrinam  et  alios,  de  quorum  numero  est  Scotus,  in  xl 
distinctione  Primi*.  Putant  enim  praedestinationem  proprie  •insolut.quaest. 
electionem,  et  consequenter  actum  divinae  voluntatis  signi- 
ficare.  Hic  autem  expresse  dicitur  quod  actum  intellectus 
importat,  sicut  et  providentia:  quoniam  pars  est  prudentiae. 

Ad  cuius  maiorem  claritatem,  recolito  quod  divinus 
intellectus,  nostro  more  loquendo,  primo  excogitavit  ordi- 
nem  eligendorum,  ac  mittendorum  in  vitam  aeternam,  eum- 
que  suae  voluntati  proposuit  acceptandum;  deinde  libere 
sua  voluntas  illum  ordinem  exequendum  elegit;  et  sic,  tertio, 
ordo  qui  prius,  idest  secundum  se,  rationem  excogitati  ha- 
bebat,  modo  habet  rationem  statuti.  Diversitas  igitur  opi- 
nionum  in  hoc  consistit,  quod  illi  ipsam  electionem,  quae 
ordinem  illum  excogitatum  ac  propositum  statuit,  praede- 
stinationis  nomine  intelligendam  dicunt:  nos  autem  non 
ordinem  excogitatum,  sed  ordinem  statutum  in  ipsa  aucto- 
ris  mente,  praedestinationis  nomine  significamus.  Et  quo- 
niam  diversitas  haec  de  vocabulis  est  potius  quam  rebus, 
eo  quod  haec  omnia  requiri  ad  praedestinationem  nullus 
ambigit ;  unusquisque  in  suo  sensu  abundet,  modo  nomi- 
nibus  utamur  ut  plures. 


ARTICULUS  SECUNDUS 

UTRUM  PRAEDESTINATIO  ALIQUID  PONAT  IN  PRAEDESTINATO 

I  Sent.,  dist.  xl,  qu.  i,  art.  i. 


»D  secundum  sic  proceditur.  Videtur  quod 

praedestinatio  ponat  aliquid  in  praede- 

*stinato.  Omnis  enim  actio  ex  se  passio- 

nnem  infert.  Si  ergo  praedestinatio  actio 

est  in  Deo,  oportet  quod   praedestinatio  passio 

sit  in  praedestinatis. 

2.  Praeterea,  Origenes  dicit,  super  illud  i?om.  i. 


Qui  praedestinatus  est  etc.  *  ":  praedestinatio  est 
eius  qui  non  est,  sed  destinatio  cius  est  qui  est. 
Sed  ^  Augustinus  dicit,  in  libro  de  Praedesti- 
natione  Sanctorum :  Quid  est  praedestinatio,  nisi 
destinatio  alicuius?  Ergo  praedestinatio  non  est 
nisi  alicuius  existentis  ''.  Et  ita  ponit  aliquid  in 
praedestinato. 


a)  etc.  -  Om.  codices  et  a  b.  —  Pro  praedestinatio . . .  qui  est , 
pracdestinatio  est  vel  quae  est  C,  praedestinatio  est  eius  (eius  est  ed.  b) 
qui  est  ceteri  et  ed.  b,  destinatio  eius  est  qui  est  ed.  a. 


p)  Sed.  -  Et  Vab.  -  Post  destinatio  alicuius  addunt  existentis  Pb. 
Ergo...  aticuius  om.  E. 

Y)  existentis.  -  praeexistentis  ABCDEsF. 


Vers.  4. 
a 


QUAESTIO  XXIII,  ARTICULUS  II 


273 


*  Loco  proxime 

citato. 

3 


3.  Praeterea,  praeparatio  est  aliquid  in  prae- 

parato.  Sed  praedestinatio  est  praeparatio  bene- 

ficiorum  Dei,  ut  dicit  Augustinus,  in  libro  de  Prae- 

*De  DonoPer-  (^est.  Sauct.  *.  Erso  praedestinatio   est  aliquid  in 

severantiae  |  al.  o       r  J. 

lib.  II  de  prae-  praedestinatis. 

dest.     Sanct.  ) ,    ^  .  .        .     _     . 

cap.  XIV.  ^^  Praeterea,  temporale  non  ponitur  in  defini- 

tione  aeterni.  Sed  gratia,  quae  est  aliquid  tempo- 
rale,  ponitur  in  definitione  praedestinationis  :  nam 

•i5enr.,dist.xL.  praedestiuatio  dicitur  *  esse  praeparatio  gratiae  in 
praesenti,  et  gloriae  in  fiituro.  Ergo  praedestina- 
tio  non  est  aliquid  aeternum.  Et  ita  oportet  quod 
non  sit  in  Deo,  sed  in  praedestinatis :  nam  quid- 
quid  est  in  Deo,  est  aeternum. 

Sed  contra  est  quod  Augustinus  dicit  *,  quod 
praedestinatio  est  praescientia  benejicioriim  Dei  *. 
Sed  praescientia  non  est  in  praescitis,  sed  in  prae- 
sciente.  Ergo  nec  praedestinatio  est  in  praedesti- 
natis,  sed  in  praedestinante. 

Respondeo  dicendum  quod  praedestinatio  non 
est  aliquid  in  praedestinatis,  sed  in  praedestinante 

•  Art.  praeced.    tantum.  Dictum  est  *  enim    quod  praedestinatio 

est  quaedam  pars  providentiae.  Providentia  autem 
non  est  in  rebus  provisis;  sed  est  quaedam  ratio 

•  Qu.  XXII,  art.  I.  in    intellectu   provisoris,  ut  supra  *  dictum    est. 

Sed  executio  providentiae,  quae  gubernatio  dici- 

tur,  passive  quidem  est  in  gubernatis;  active  au- 

«  tem  ^  est  in  gubernante.    Unde   manifestum    est 

quod   praedestinatio    est  quaedam   ratio    ordinis 

aliquorum  in  salutem  aeternam,  in  mente  divina 

existens.  Executio  autem    huius  ordinis   est  pas- 

?  sive  quidem  in  praedestinatis;  active  ^  autem  est 

1  in  Deo.  Est   autem    executio    praedestinationis  " 

vocatio  et  magtiificatio,  secundum  illud  Apostoli, 

•  vers.  30.        ad  Rom.  VIII  *:  quos  praedestinavit,  hos  et  vocavit; 

et  quos  vocavit,  hos  et  magnificavit. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  actiones  in  ex- 
teriorem  materiam   transeuntes ,  inferunt   ex    se 


qu.  XVIII,  art.  3 , 
0 


Vers.  20. 


passionem ,  ut  calefactio  et  secatio :  non  autem 
actiones  in  agente  manentes,  ut  sunt  intelligere 
et  velle,  ut  supra  *  dictum  est.  Et  talis  actio  est  'Qu^v, art.2; 

'  ^  qu.  XVIII.  art.  i . 

praedestinatio  '.  Unde   praedestinatio    non  ponit  ^^* 
aliquid  in  praedestinato.  Sed  executio  eius,  quae 
transit  in  exteriores  res,  ponit  in  eis  aliquem  ef- 
fectum. 

Ad  secundum  dicendum  quod  destinatio  '  ali- 
quando  sumitur  pro  reaii  missione  alicuius  ad 
aliquem  terminum :  et  sic  destinatio  '  non  est 
nisi  eius  quod  est.  Alio  modo  sumitur  destinatio  ^ 
pro  missione  quam  aliquis  mente  concipit,  se- 
cundum  quod  dicimur  destinare,  quod  mente  fir- 
miter  proponimus:  et  hoc  secundo  modo  dicitur 
II  Machab.  cap.  vi  *,  quod  Eleazarus  destinavit 
non  admittere  illicita  propter  vitae  amorem.  Et  sic 
destinatio  potest  esse  eius  quod  non  est.  Tamen 
praedesiinatio,  ratione  antecessionis  quam  impor- 
tat,  potest  esse  eius  quod  non  est,  quaiitercum- 
que  -"  destinatio  sumatur. 

Ad  tertium  dicendum  quod  duplex  est  praepa- 
ratio.  Quaedam  patientis,  ut  patiatur:  et  haec 
praeparatio  est  in  praeparato  '.  Quaedam  alia  est 
agentis,  ut  agat:  et  haec  est  in  agente.  Et  talis 
praeparatio  est  praedestinatio ;  prout  aliquod  agens 
per  intellectum  dicitur  se  praeparare  ad  agendum, 
inquantum  praeconcipit  rationem  operis  fiendi. 
Et  sic  Deus  ab  aeterno  praeparavit  praedesti- 
nando,  concipiens  rationem  ordinis  aliquorum  in 
salutem. 

Ad  quartum  dicendum  quod  gratia  non  poni- 
tur  in  definitione  praedestinationis,  quasi  aliquid 
existens  de  essentia  eius:  sed  inquantum  prae- 
destinatio  importat  respectum  ad  gratiam,  ut  cau- 
sae  ad  effectum,  et  actus  ad  obiectum.  Unde 
non  sequitur  quod  praedestinatio  sit  aliquid  tem- 
porale. 


3)  Dei.  -  Om.  ABCDEF. 

e)  autem.  —  quidem  FG.  -  est  om.  codices.  -  active  autem  est  in 
gubernante  om.  ed.  a. 

?)  active.  -  causative  B.  -  est  om.  ACDEF. 

»))  praedestinationis.  -  huius  praedestinationis  D.  -  Pro  vocatio, 
convocatio  BGa. 

6)  Et ...  praedestinatio.  -  Om.  G;  Et  talis  actio  est  om.  C;  post 
est  B  addit  hic. 


1)  destinatio.  -  praedestinatio  BG. 

x)  destinatio.  -  praedestinaiio  B,  determinatio  GpF.  -  Pro  quod 
est,  qui  est  B. 

X)  destinatio.  -  praedestinatio  B. 

(i)  qualitercumque.  -  eius  add.  Pb. 

v)  in  praeparato.  -  in  patiente  B,  om.  D.  -  Pro  Quaedam  alia  est, 
Alia  est  praeparatio  codices. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


IN  titulo,  utrum  ponat  aliquid :  idest,  cum  dicitur,  Socraies 
est  praedestinatus,  utrum  ly  praedestinatus  praedicet  ali- 
quod  ens  in  Socrate,  substantiale  aut  accidentale,  ut  cum 
dicitur,  Socrates  est  animal,  vel,  Socrates  est  albus:  aut 
nihil  ponat  in  eo ,  sed  denominet  tantum  denominatione 
extrinseca,  sicut  cum  dicitur,  album  videtur. 

II.  In  corpore  unica  est  conclusio,  responsiva  quaesito 
negative :  Praedestinatio  non  est  aliquid  in  praedestinato , 
sed  in  praedestinante  tantum.  -  Probatur  et  manifestatur 
conclusio.  Probatur  quidem  sic.  Providentia  nihil  ponit  in 
provisis,  sed  in  intellectu  tantum  provisoris  rationem  or- 
dinis  etc. :  ergo  praedestinatio  in  mente  tantum  divina  ponit 


rationem  ordinis  electorum,  etc.   Et  probatur  consequentia : 
quia  praedestinatio  pars  est  providentiae. 

Manifestatur  vero  ex  differentia  inter  ipsam  praedesti- 
nationem ,  et  Ulius  executionem.  Quoniam  haec ,  active 
sumpta,  ponit  aliquid  in  exequente  ipso ,  scilicet  Deo ;  et 
aliquid  in  praedestinatis.  Et  declaratur  hoc  ex  differentia 
simili  inter  providentiam  et  gubernationem ;  quae  active 
quidem  in  gubernante ,  passive  vero  in  gubernatis  ponit 
aliquid.  -  Et  quoniam  executio  praedestinationis  aliquo  uno 
proprio  caret  nomine,  idcirco  in  littera  duobus  exprimitur, 
dum  subditur  quod  est  vocatio  et  magnificatio ,  ex  testi- 
monio  Apostoli,  etc. 


SuMMAE  Theol.  D.  Thomae  T.  I. 


35 


274 


QUAESTIO  XXin,  ARTICULUS  III 


Vers.  25. 


P 


•  Vers.  9. 
3 


Vers.  14. 


Vers.  2,  3. 


Art.  I. 


2,  ad  2. 


ARTICULUS  TERTIUS 

UTRUM  DEUS  ALIQUEM  HOMINEM  REPROBET 
I  Sent.,  dist.  XL,  qu.  iv,  art.  i ;  III   Cont.  Gent.,  cap.  clxiii;  ad  Rom.,  cap.  ix,  lect.  11. 


Sap.  XI 


D  TERTiUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
Deus  nullum  hominem  reprobet.  Nullus 
enim  reprobat  quem  diligit.  Sed  Deus 
omnem  hominem  diligit,  secundum  illud 
Diligis  omnia  quae  sunt,  et  nihil  odisti 

eorum  quae  fecisti.   Ergo  Deus  nullum  hominem 

reprobat  *. 

2.  Praeterea,  si  Deus  aliquem  hominem  ^  re- 
probat,  oportet  quod  sic  se  habeat  reprobatio  ad 
reprobartos,  sicut  ''  praedestinatio  ad  praedestina- 
tos.  Sed  praedestinatio  est  causa  salutis  praede- 
stinatorum.  Ergo  reprobatio  erit  causa  perditionis 
reproborum.  Hoc  autem  est  falsum:  dicitur  enim 
Osee  xiii  * :  perditio  tua,  Israel,  ex  te  est  ^;  tantum- 
modo  ex  me  auxilium  tuum.  Non  ergo  Deus  ali- 
quem  reprobat. 

3.  Praeterea  ,  nuUi  debet  imputari  quod  vi- 
tare  non  potest.  Sed  si  Deus  aliquem  reprobat, 
non  potest  vitare  quin  ipse  pereat:  dicitur  enim 
Eccle.  VII  *:  considera  opera  Dei,  quod  nemo  possit 
corrigere  quem  ipse  despexerit.  Ergo  non  esset 
hominibus  imputandum  quod  pereunt.  Hoc  autem 
est  falsum.  Non  ergo  Deus  aliquem  reprobat. 

Sed  contra  est  quod  dicitur  Malach.  i  *:  lacob 
dilexi,  Esau  autem  odio  habui. 

Respondeo  digendum  quod  Deus  aliquos  repro- 
bat.  Dictum  enim  est  supra  *  quod  praedestina- 
tio  est  pars  providentiae.  Ad  providentiam  autem 
pertinet  permittere  aliquem  defectum  in  rebus 
-  Qu.  xxii,  art.  quac  providcntiae  subduntur,  ut  supra  *  dictum 
est.  Unde,  cum  per  divinam  providentiam  homi- 
nes  in  vitam  aeternam  ordinentur,  pertinet  etiam 
ad  divinam  providentiam,  ut  '  permittat  aliquos 
ab  isto  fine  deficere.  Et  hoc  dicitur  reprobare. 

Sic  igitur,  sicut  praedestinatio  est  pars  provi- 
dentiae  respectu  eorum  qui  divinitus  ordinantur 
in  aeternam  salutem;  ita  reprobatio  est  pars  pro- 
videntiae  respectu  iilorum  qui  ab  hoc  fine  deci- 
dunt  ^.  Unde  reprobatio  non  nominat  praescien- 


•  Qu.  XXII,  art, 
I,  ad  3. 


tiam  tantum:  sed  aliquid  addit  secundum  ratio- 
nem,  sicut  et  providentia,  ut  supra  *  dictum  est. 
Sicut  enim  praedestinatio  includit  voluntatem  con- 
ferendi  gratiam  et  gloriam,  ita  reprobatio  includit 
voluntatem  permittendi  aliquem  cadere  in  culpam, 
et  inferendi  damnationis  poenam  pro  culpa. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  Deus  omnes  ho- 
mines  diligit  *,  et  etiam  omnes  creaturas,  inquan-  '  d.  96. 
tum  omnibus  vult  aliquod  bonum:  non  tamen 
quodcumque  bonum  vult  omnibus.  Inquantum 
igitur  quibusdam  non  vult  hoc  bonum  quod  est 
vita  aeterna,  dicitur  eos  habere  odio,  vel  repro- 
bare, 

Ad  secundum  dicendum  quod  aliter  se  habet  re- 
probatio  in  causando,  quam  praedestinatio.  Nam 
praedestinatio  est  causa  et  eius  quod  expectatur 
in  futura  vita  a  praedestinatis,  scilicet  gloriae;  et 
eius  quod  percipitur  in  praesenti,  scilicet  gratiae  ".  1 

Reprobatio  vero  non  est  causa  eius  quod  est  in 
praesenti,  scilicet  culpae;  sed  est  causa  dereli- 
ctionis  *  a  Deo.  Est  tamen  causa  eius  quod  red-  9 

ditur  in  futuro,  scilicet  poenae  aeternae.  Sed  cuipa 
provenit  ex  libero  arbitrio  eius  qui  reprobatur 
et  a  gratia  deseritur.  Et  secundum  hoc  verificatur 
dictum  prophetae,  scilicet ':  perditio  tua,  Israel,  « 

ex  te. 

Ad   tertium  "  dicendum   quod   reprobafio   Dei  " 

non  subtrahit  aliquid  de  potentia  reprobati.  Unde, 
cum  dicitur  quod  reprobatus  non  potest  gratiam 
adipisci,  non  est  hoc  intelligendum  secundum  im- 
possibilitatem  absolutam,  sed  secundum  impossi- 
bilitatem  conditionatam :  sicut  supra  *  dictum  est 
quod  praedestinatum  necesse  est  salvari,  neces- 
sitate  conditionata,  quae  non  tollit  libertatem  ar- 
bitrii.  Unde,  licet  ^  aliquis  non  possit  gratiam  adi- 
pisci  qui  reprobatur  a  Deo,  tamen  quod  in  hoc 
peccatum  vel  illud  labatur,  ex  eius  libero  arbi- 
trio  contingit.  Unde  et  merito  sibi  imputatur  in 
culpam. 


*  Qu.  XIX,  art.  8 , 
ad  I. 


a)  Ergo  Deus  nullum  hominem  reprobat.  -  Ora.  ed.  a;  hominem 
om.  codices. 

P)  hominem.  -  Om.  ABCDEF. 

Y)  sicut.  -  se  habet  addit  B. 

8)  ex  te  est.  -  Om.  BDGa ;  est  om.  ACEF. 

s)  ut.  -  quod  ABCDEF.  -  Pro  Et  hoc,  Et  hos  ABCDFGa. 

X)  decidunt.  -  excidunt  codices. 

rj)  expectatur ...  gratiae.  -  expectatur  vel  participatur  infuturo,  et 
est  causa  eius  quod  percipitur  in  praesenti,  scilicet  gratiae,  praedesti- 


natis  scilicet  gloriae  ed.  a.  Ante  praedestinatis  codices  et  ed.  b  pro  a 
legunt  m. 

0)  sed  est  causa  derelictionis.  -  sed  {quae  sB)  est  causa  defectio- 
nis  B,  sed  est  scilicet  permissiva  causa  declinationis  D,  sed  est  causa 
derelictio  pF. 

i)  scilicet.  —  Om.  codices.  -  ex  te  om.  BCDEFGafr. 

x)  Ad  tertium.  -  Vel  aliter  G. 

>.)  Unde,  licet.  -  Ad  tertium  dicendum  quod  licet  G;  idera  pro 
qui  reprobatur,  reprobatus;  Unde,  licet...  culpam  om.  ADEpB, 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


IN  titulo,   reprobare  in  communi   significat  repulsionem 
alicuius  tanquam  indigni :  in  proposito  autem,  indignitas 
ista  attenditur  respectu  vitae  aeternae. 

II.  In  corpore  duo  facit:  primo,  respondet  quaesito  af- 

firmative,  determinando  quaestionem  an  est;  secundo,  ibi: 

•  Cf.  num.  VI.      Sic  igitur,  determinat  quaestionem  quid  est  *.  Et  quamvis 

hoc  non  fuerit  directe  quaesitum,  quia  tamen  propria  causa 

•Cap.ii,3;viii,2.  an  est  sst  quid  est,  ut  in  II  Poster.*  dicitur,  merito  utrum- 

que  simul  determinatur. 


III.  Quoad  primum,  est  haec  conclusio:  Deus  aliquos 
reprobat.  -  Probatur.  Ad  providentiam  pertinet  permittere 
aliquem  defectum  in  rebus  illi  subiectis  :  ergo  ad  provi- 
dentiam  divinam  pertinet  permittere  aliquos  a  vita  aeterna 
deficere:  ergo  aliquos  reprobare. 

Antecedens  patet  ex  dictis.  Prima  vero  consequentia  pro- 
batur:  quia  ad  divinam  providentiam  pertinet  ordinare  ho- 
mines  in  vitani  aeternam.  Secunda  autem:  quia  hoc  nihil 
aliud  est  quam  reprobare. 


QUAESTIO  XXIII,  ARTICULUS  IV 


275 


IV.  Circa  hanc  rationem  dubium  occurrit :  quoniam  tota 
vis  eius  non  infert  intentum.  Aut  enim  intendit  inferre 
quod  reprobatio  ,  seu  permissio  defectus  a  vita  aeterna , 
recte  infertur  ex  hoc,  quod  provisoris  est  permittere:  aut 
intendit  quod  ex  hoc  recte  infertur  quod  permissio,  si  est, 
pertinet  ad  providentiam.  Et  si  quidem  intendit  hoc  secun- 
dum,  non  respondet  quaesito:  quoniam  ex  hoc  non  habetur 
quod  Deus  aliquos  reprobat ;  sed  quod,  si  reprobat,  repro- 
bare  ad  providentiam  suam  spectat.  -  Si  autem  intendit  pri- 
mum ,  tunc  ratio  nihil  valet :  imo  committitur  sophisma 
Consequentis,  dum  arguitur  a  providentia  in  communi,  re- 
spectu  finis  in  communi,  ad  providentiam  respectu  huius 
finis ,  scilicet  vitae  aeternae.  Quamvis  enim  ad  providen- 
tiam  universi  exigatur  permissio  alicuius  defectus;  et  simi- 
liter  providentiae  in  coramuni  non  repugnet  permittere 
aliquos  defectus :  non  tamen  omnis  providentia  hoc  exigit, 
ut  patet  de  providentia  necessariorum ,  ut  sic.  Et  tamen 
littera  infert,  ac  si  Ula  propositio,  scilicet,  ad  providentiam 
pertinet  permittere,  esset  universalis. 

V.  Ad  hoc  breviter  respondetur,  quod  primus  sensus  est 
directe  de  intentione  litterae :  quoniam  sic  respondet  quae- 
sito.  Nec  oportet  propterea  sophisma  aliquod  admittere,  nec 


illa  propositione  ut  simpliciter  universali  uti :  sed  universali 
in  materia  defectibili  secundum  se.  Ita  quod  sensus  est: 
Ad  providentiam  rerum  secundum  se  defectibilium  a  fine, 
spectat  permittere,  etc.  Et  tunc  optime  sequitur:  Ergo  pro- 
videntia  divina  habet  hunc  actum,  scilicet  permittere  aliquos 
deficere  a  vita  aeterna;  quoniam  creaturae  rationales  sunt 
defectibiles  ab  hoc  fine.  -  Et  si  quaeras  fundamentum  illius 
praemissae,  scito  quod  est  suavis  dispositio  rerum  provi- 
sarura.  Ex  hoc  enim  quod  providentia  suaviter  disponit, 
defectibilia  suis  viribus  relinquit:  et  sic  eveniunt  defectus. 

VI.  Quoad  secundum  *,  tria  de  reprobatione  dicit.  Primo, 
quod  est  pars  providentiae.  Et  probat  hoc  ex  proportionali- 
tate  ad  praedestinationem.  -  Secundo,  quod  non  est  tantum 
praescientia.  Et  probat  hoc  ex  suo  toto ,  scilicet  ex  pro- 
videntia,  quae  manifeste  addit  supra  praescientiam.  -  Tertio, 
quod  includit  voluntatem  permittendi  casum,  et  puniendi 
culpam.  Et  probat  hoc  rursus  ex  proportionalitate  ad  prae- 
destinationem,  in  hoc  quod  illa  respicit  et  id  quod  est  prae- 
sentis  saeculi,  et  quod  futuri,  etc. 

Ex  his  autem  facile  colligitur  quid  est  reprobatio:  quod 
scilicet  est  praescientia,  cum  voluntate  permittendi  culpam, 
et  damnandi  propter  culpam. 


Cf.  num.  II. 


ARTICULUS  QUARTUS 

UTRUM  PRAEDESTINATI  ELIGANTUR  A  DEO 

I  Sent.,  dist.  xu,  art.  2 ;  De  Verit.,  qu.  vi,  art.  2 ;  ad  Rom.,  cap.  ix,  lect.  n. 


S.Th.  lect.  I. 


*  Vers.  4. 
"  Vers.  4. 


Art.  I. 


Qu.  xxti,  art.  1 


<D  QUARTUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 

I  praedestinati  non  eligantur  a  Deo.  Dicit 

'enim  Dionysius,  iv  cap.  de  Div.  Nom.  *, 

^quod,  sicut  sol  corporeus  non  eligendo 

omnibus  corporibus  lumen  immittit,  ita  et  Deus 

suam  bonitatem.  Sed  bonitas  divina  communica- 

tur  praecipue  aliquibus  secundum  participationem 

gratiae  et   gloriae.  Ergo   Deus   absque    electione 

gratiam  et  gloriam  communicat.  Quod  ad  prae- 

destinationem  pertinet. 

2.  Praeterea,  electio  est  eorum  quae  sunt.  Sed 
praedestinatio  ab  aeterno  est  etiam  eorum  quae  non 
sunt.  Ergo  praedestinantur  aliqui  absque  electione. 

3.  Praeterea,  electio  quandam  discretionem  " 
importat.  Sed  Deus  viilt  otnties  homines  salvosjieri, 
ut  dicitur  I  Tim.  ii  *.  Ergo  praedestinatio,  quae  prae- 
ordinat  homines  in  salutem,  est  ^  absque  electione. 

Sed  contra  est  quod  dicitur  Ephes.  i  *:  Elegit 
nos  in  ipso  ante  mundi  constitutionem. 

Respondeo  dicendum  quod  praedestinatio,  secun- 
dum  rationem,  praesupponit  eiectionem;  et  electio 
diiectionem.  Cuius  ratio  est,  quia  praedestinatio, 
ut  dictum  est  *,  est  pars  providentiae.  Providentia 
autem,  sicut  et  prudentia,  est  ratio  in  intellectu 
existens,  praeceptiva  ''  ordinationis  aliquorum  in 
finem,  ut  supra  *  dictum  est.  Non  autem  praecipi- 
tur  aliquid  ordinandum  in  finem,  nisi  praeexistente 
voluntate  finis.  Unde  praedestinatio  aliquorum 
^  in  salutem  aeternam  ^,  praesupponit,  secundum 

rationem,  quod  Deus  illorum  velit  salutem.  Ad 
quod  pertinet  electio  et  dilectio.  Dilectio  quidem, 
inquantum  vult  eis  hoc  bonum  salutis  aeternae: 
Qu.  XX,  art.2,  nam  diligere  est  velle  alicui  bonum,  ut  supra  * 
dictum  est.  Electio  autem,  inquantum  hoc  bonum 


Art.  praeced. 


aliquibus  prae  aliis  vult,  cum  quosdam  reprobet  % 
ut  supra  *  dictum  est. 

Electio  tamen  et  dilectio  aliter  ordinantur  in  no- 
bis  et  in  Deo :  eo  quod  in  nobis  voluntas  diligendo  ^  '^ 

non  causat  bonum;  sed  ex  bono  praeexistente  in- 
citamur  ad  diligendum.  Et  ideo  eligimus  aliquem, 
quem  diligamus:  et  sic  electio  dilectionem  prae- 
cedit  in  nobis.  In  Deo  autem  est  e  converso.  Nam 
voluntas  eius,  qua  vult  bonum  alicui  diiigendo,  est 
causa  quod  illud  bonum  ab  eo  prae  aliis  habeatur. 
Et  sic  patet  quod  dilectio  praesupponitur  electioni, 
secundum  rationem ;  et  electio  praedestinationi. 
Unde  omnes  praedestinati  sunt  electi  et  dilecti. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod,  si  consideretur 
communicatio  bonitatis  divinae  in  communi,  abs- 
que  electione  bonitatem  suam  communicat;  in- 
quantum  scilicet  nihil  est,  quod  non  participet 
aliquid  de  bonitate  eius,  ut  supra  *  dictum  est.  •  qu.  vi,  art. 
Sed  si  consideretur  communicatio  istius  vel  illius  " 
boni,  non  absque  electione  tribuit:  quia  quaedam 
bona  dat  aliquibus,  quae  non  dat  "  aliis.  Et  sic  »i 

in  collatione  gratiae  et  gloriae  attenditur  electio. 

Ad  secundum  dicendum  quod,  quando  voluntas 
eligentis  provocatur  ad  eligendum  a  bono  in  re 
praeexistente,  tunc  oportet  quod  electio  sit  eorum 
quae  sunt;  sicut  accidit  in  electione  nostra.  Sed 
in  Deo  est  aliter,  ut  dictum  est  *.  Et  ideo,  sicut 
dicit  Augustinus  *:  eliguntur  a  Deo  qui  non  sunt, 
neque  tamen  errat  qui  eligit. 

Ad  tertium  dicendum  quod,  sicut  supra  *  dictum 
est,  Deus  vult  omnes  homines  salvos  fieri  ante- 
cedenter,  quod  non  est  simpliciter  velle,  sed  se- 
cundum  quid :  non  autem  consequenter,  quod  est 
simpliciter  velle. 


•  In  corpore ;  et 
qu.  XX,  art.  2. 

•  Serm.  ad  Po- 
pul.  XXVI  (al,  de 

Verb.  Apost.  xi), 

cap.  IV, 

"  Qu.  XIX,  art.  6. 


a)  quaiidam  discretionem.  -  distinctionem  quandain  B,  discretio- 
nem  quandam  ceteri. 

P)  quae  ...  est.  -  omnes praeordinat  in  salutem  B;  quae  et  est  om.  G. 

■f)  praeceptiva.  ~  praeconceptiva  C.  -  Pro  ordinationis,  ordinis  B.  - 
Pro  praecipitur,  praeconcipitur  sC. 


3)  aeternam.  -  Ora.  codices. 
e)  reprobet.  -  reprobat  codices  et  a  b. 

'()  diligendo.  -  diligendi  B.  -  Idem  pro  quem  diligamus,  quem  di- 
ligimus. 

»))  dat.  —  communicat  B. 


276 


QUAESTIO  XXIII,  ARTICULUS  V 
Commentaria  Cardinalis  Caietani 


'  Qu.xxii,  art.  i. 


Art.  12. 


IN  titulo ,    electionis  vocabulum    proprie    sumitur ,    prout 
sonat  actum  voluntatis  ,  quo ,  optione  proposita ,  unum 
mavult  altero. 

II.  In  corpore  una  est  conclusio,  responsiva  affirmative : 
Omnes  praedestinati  sunt  electi  et  dilecti  a  Deo.  -  Probatur. 
Prudentia  est  ratio  in  intellectu  existens,  praeceptiva  ordina- 
tionis  aliquorum  in  finem :  ergo  providentia  est  ratio  prae- 
ceptiva,  etc. :  ergo  praedestinatio  est  ratio  praeceptiva  ordinis 
aliquorum  in  vitam  aeternam:  ergo  praedestinatio  aliquo- 
rum  praesupponit  quod  Deus  illorum  velit  salutem:  ergo 
praedestinatio  praesupponit  electionem,  et  electio  dilectio- 
nem :  ergo  omnes  praedestinati  sunt  electi  et  dilecti  a  Deo. 

Prima  consequentia  probatur :  quia  sicut  est  de  pru 
dentia,  ita  de  providentia.  Et  adverte,  quod  ly  sicut  potius 
expressive ,  quam  similitudinarie  tenetur :  quoniam  provi- 
dentia,  ut  superius  *  dictum  fuit,  principalis  prudentiae  pars 
est;  imo  est  ipse  praecipuus  actus  prudentiae  politicae.  - 
Secunda  vero  in  littera  explicite  non  habetur;  sed  ob  cla- 
riorem  contextum  apposita  est.  Et  patet  ex  eo,  quod  prae- 
destinatio  est  pars  providentiae.  -  Tertia  autem  probatur: 
quia  non  praecipitur  aliquid  ordinandum  in  finem ,  nisi 
praeexistente  voluntate  finis.  Et  hoc  intellige  de  vere  in- 
teriori  praecepto.  Quod  dico  propter  exterius  praeceptum, 
quod  signum  divinae  voluntatis  in  qu.  xix  *  positum  est: 
illo  enim  modo  praeceptum  sumendo,  multa  Deus  prae- 
cipit  quae  non  vult,  ut  patet  in  peccatoribus.  -  Quarta  au- 
tem  probatur:  quia  ad  tale  velle  divinum  pertinet  electio 
et  dilectio. 

Et  quoniam  in  hac  quarta  consequentia  tria  inferuntur, 
scilicet  electio,  et  dilectio ,  et  ordo  inter  electionem  et  di- 
lectionem  divinam;  ideo  singula  in  littera  manifestantur.  Et 
primo ,  quod  ex  tali  velle  sequatur  dilectio :  quia  eis  vult 


hoc  bonum ;  diligere  enim  est  velle  illi  bonum.  -  Secundo, 
quod  electio :  quia  hoc  bonum  vult  illis  prae  aliis ,  quos 
reprobat.  -  Tertio,  quod  electio  dilectionem  praesupponit : 
et  hoc  ex  differentia  inter  ordinem  horum  actuum  in  nobis 
et  in  Deo ;  quoniam  in  Deo  dilectio  electionem  praecedit,  in 
nobis  vero  e  contra.  Et  ratio  est,  quia  voluntas  sua  causat 
bonitatem  rerum ;  nostra  autem  a  bonitate  rerum  movetur. 
III.  Circa  differentiam  nunc  assignatam ,  adverte  quod 
praedicta  differentia  est  intelligenda  respectu  unius  et  eius- 
dem  obiecti;  et  rursus,  de  prima  ratione  electionis.  Aliter, 
non  apparet  vera  differentia  ista ,  universaliter  intellecta, 
Cum  enim  amor  sit  primus  actus  voluntatis,  non  possumus 
eligere,  nisi  praeamemus.  Sed  tamen  ex  amore  circumstan- 
tiarum  eligimus  hunc,  ut  ipsum  amemus;  ut  patet  in  ele- 
ctione  uxoris.  Et  sic,  respectu  huius,  et  non  simpliciter, 
in  nobis  electio  dilectionem  praecedit.  Manifeste  quoque  in 
dilectione  nostra  benefica  patet  quod,  quamvis  benefacere 
praecedat  electionem  eiusdem  cui  benefacit ,  dum  omnes 
aequo  amore  prosequeremur;  fieri  tamen  non  potest,  ut 
effectus  in  amato  ex  solo  nostro  amore  proveniens,  ad  ele- 
ctionem  eiusdem  nos  ducat;  quoniam,  stante  paritate  amoris, 
sequi  non  potest  electio.  Disparitas  autem  si  fiat  in  amando, 
ab  obiecti  circumstantiis  magis  amatis  movemur  ad  eligen- 
dum  hunc  prae  aliis,  ut  ametur.  Et  sic  dilectio  nostra  non 
potest  esse  prima  electionis  ratio  respectu  eiusdem;  quamvis 
possit  esse  secundaria;  ut  cum  ex  amore  alicuius  eligitur 
illemet,  ut  ametur  ad  ahquod  aliud  bonum  ,  ut  quotidie 
fit.  In  Deo  autem  oportet  dilectionem  huius  praecedere  ut 
primam  et  totam  causam,  ex  parte  amati,  electionis  iUius: 
quia  electio  disparitatem  unius  ab  altero  supponit;  et  tota 
disparitatis  ratio  in  creatura  est  bonum  illi  a  Deo  volitura. 
Et  sic  dilectio  electionis  est  ratio  apud  Deum. 


*  Vers.  29. 

*  Ordinaria,  ex 
Commcnt.  sup- 
posit, 

"  Vers.  15. 


♦  Vide  De  Di- 
vers.  Quaest.  ad 
Simplic,  lib.  I, 
qu.  II :  Contra 
Duas  Epist.  Pe- 
tagian.f  lib.  II , 
cap.  IX,  x;  De 
PraedestSanct., 
cap.  III,  VI,  XVII, 

•  Vers.  14. 


ARTICULUS  QUINTUS 

UTRUM  PRAESCIENTIA  MERITORUM  SIT  CAUSA  PRAEDESTINATIONIS  . 

I  Sent.,  dlst.  xli,  art.  3;  III  Cont.  Gent.,  cap.  clxiii;  De  Verit.,  qu.  vi,  art.  2;  in  loan.,  cap.  xv,  lect.  iii;  ad  Rom.,  cap.  i,  lect.  m; 

cap.  viu,  lect.  vi;  cap.  ix,  lect.  iii;  ad  Ephes.,  cap.  i,  lect.  i,  iv. 


iD  QuiNTUM  sic  PROCEDiTUR.  Vidctur  quod 
praescientia  meritorum  sit  causa  praede- 
*stinationis.  Dicit  enim  Apostolus,  Rom. 
)Vni  *:  quos  praescivit,  hos  et  praedesti- 
navit.  Et  Glossa  Ambrosii  *,  super  illud  Rom.  ix  **, 
miserebor  cui  miserebor  etc. ,  dicit  " :  misericor- 
diam  illi  dabo,  quem  praescio  toto  corde  reversu- 
rum  ad  me.  Ergo  videtur  quod  praescientia  me- 
ritorum  sit  causa  praedestinationis. 

2.  Praeterea  ,  praedestinatio  divina  includit 
divinam  z'  voluntatem,  quae  irrationabilis  esse  non 
potest:  cum  praedestinatio  sit  propositum  mise- 
rendi,  ut  Augustinus  dicit  *.  Sed  nulla  alia  ratio 
potest  esse  praedestinationis  nisi  praescientia  me- 
ritorum.  Ergo  praescientia  meritorum  est  causa 
vel  ratio  praedestinationis, 

3.  Praeterea,  non  est  iniquitas  apud  Deum, 
ut  dicitur  Rom.  ix  *.  Iniquum  autem  esse  videtur, 
ut  aequalibus  inaequalia  dentur.  Omnes  autem 
homines  sunt  aequales  et  secundum  naturam,  et 
secundum  peccatum  originale :  attenditur  autem 


in  eis  inaequalitas  secundum  merita  vel  demerita 
propriorum  actuum.  Non  igitur  inaequalia  prae- 
parat  Deus  hominibus,  praedestinando  et  repro- 
bando,  nisi  propter  differentium  meritorum  prae- 
scientiam  "^. 

Sed  contra  est  quod  dicit  Apostolus,  ad  Tit. 
III*:  non  ex  operibus  iustitiae,  quae  fecimus  nos , 
sed  secundum  suam  misericordiam  salvos  nos  fe- 
cit.  Sicut  autem  salvos  nos  fecit  °,  ita  et  praede- 
stinavit  nos  salvos  fieri.  Non  ergo  praescientia 
meritorum  est  causa  vel  ratio  ^  praedestinationis, 

Respondeo  dicendum  quod,  cum  praedestinatio 
includat  voluntatem  ^,  ut  supra  *  dictum  est, 
sic  inquirenda  est  ratio  praedestinationis ,  sicut 
inquiritur  ratio  divinae  voluntatis,  Dictum  est 
autem  supra  *  quod  non  est  assignare  causam 
divinae  voluntatis  ex  parte  actus  volendi;  sed 
potest  assignari  ratio  ex  parte  volitorum ,  in- 
quantum  sciiicet  Deus  vuh  esse  "  aliquid  propter 
aliud.  NuUus  ergo  fuit  ita  insanae  mentis,  qui  * 
diceret  merita  esse  causam  divinae  praedestina- 


a)  Et  Glossa ...  dicit.  -  Et  Rom.  ix  (super  illud  addunt  BFG)  mi- 
serebor  cui  miserebor  etc,  dicit  Glossa  Ambrosii  codices;  pro  etc.  dicit, 
et  Cryso.  dicit  ed.  a,  dicit  etc.  ed,  b. 

P)  divinam.  -  Om.  BD. 

Y)  nisi  propter  differentium  meritorum  praescientiam.  -  nisi  pro- 
pter  differentiam  meritorum  FG,  nisi  propter  praescientiam  differen- 
tium  meritorum  ceteri. 


3)  fecit.  -  facit  AEFGafc.  -  et  om.  codices. 

t)  causa  vel  ratio.  -  ratio  vel  causa  ABCDFG. 

^)  voluntatem.  -  divinam  addit  B.  —  Pro  inquiritur,  quaeritur  B, 
requiritur  G,  inquantum  ed.  a. 

ri)  esse.  -  Om.  AB,  post  aliquid  ponunt  CEFG. 

6)  qui.  -  quod  BD.  -  Pro  praedestinantis,  praedestinationis  B ;  ex 
parte  actus  praedestinantis  om.  G. 


Vers.  5. 


Art, 


3,  4- 


'  Qu.  XIX,  art.  5. 


QUAESTIO  XXIII,  ARTICULUS  V 


277 


•    Peri  Archon, 
lib.  II,  cap.  IX. 


*  Vers.  11-13. 


tionis,  ex  parte  actus  praedestinantis.  Sed  hoc  sub 
quaestione  vertitur,  utrum  ex  parte  effectus, 
praedestinatio  habeat  aliquam  causam.  Et  hoc 
est  quaerere ,  utrum  Deus  praeordinaverit  se  da- 
turum  elfectum  praedestinationis  alicui,  propter 
merita  aliqua. 

Fuerunt  igitur  quidam  ',  qui  dixerunt  quod  efFe- 
ctus  praedestinationis  praeordinatur  aUcui  propter 
merita  praeexistentia  in  alia  vita.  Et  haec  fuit 
positio  Origenis  *,  qui  posuit  animas  humanas 
ab  initio  creatas,  et  secundum  diversitatem  suo- 
rum  operum,  diversos  status  eas  sortiri  in  hoc 
mundo  corporibus  unitas.  -  Sed  hanc  opinionem 
excludit  Apostolus,  Rom.  ix*,  dicens:  cum  nondum 

x  7iati  fuissent,  aut  aliquid  egissent  boni  vel  tnali ", 

non  ex  operibus,  sed  ex  vocante  dictum  est,  quia 
maior  serviet  minori. 

>.  Fuerunt  ergo   aUi,  qui  dixerunt  ^  quod  merita 

praeexistentia  in  hac  vita  sunt  ratio  et  causa  efle- 
ctus  praedestinationis.  Posuerunt  enim  Pelagiani 
quod  initium  benefaciendi  sit  ex  nobis,  consum- 

V-  matio  autem  a  Deo  ''.  Et  sic ,  ex  hoc  contingit 

quod  aUcui  datur  praedestinationis  effectus  ,  et 
non  alteri ,  quia  unus   initium  dedit    se   praepa- 

V  rando,  et  non  aUus  '.  -  Sed  contra  hoc  est  quod 

*  vers.  5.  dicit  Apostolus ,  II   Cor.  III  * ,  quod   non  sumus 

sufjicientes  cogitare  aliquid  a  nobis,  quasi  ex  nobis. 

NuUum  autem  anterius  principium  inveniri  potest 

quam  cogitatio.  Unde  non  potest  dici  quod  aUquod 

5  in  nobis  initium  ^  existat,  quod  sit  ratio  etfectus 

praedestinationis. 

Unde  fuerunt  aUi ,  qui  dixerunt  quod  merita 
sequentia  praedestinationis  eff^ectum ,  sunt  ratio 
praedestinationis :  ut  inteUigatur  quod  ideo  Deus 

o  dat  gratiam  alicui ,  et  praeordinavit  se  ei  "  da- 

turum  ,  quia  praescivit  eum  bene  usurum  gra- 
tia;    sicut  si  rex   det  alicui  militi  equum,  quem 

t  scit  eo  bene  usurum.  -  Sed  ""  isti  videntur  distin- 

xisse  inter  id  quod  est  ex  gratia,  et  id  quod  est 
ex  libero  arbitrio,  quasi  non  possit  esse  idem  ex 

p  utroque.    Manifestum  est  autem  f  quod  id  quod 

est  gratiae,  est  praedestinationis  effectus:  et  hoc 
non  potest  poni  ut  ratio  praedestinationis ,  cum 
hoc   sub   praedestinatione  concludatur.    Si  igitur 

<j  aliquid  aUud  '  ex  parte    nostra  sit  ratio  praede- 

stinationis,  hoc  erit  praeter  effectum  praedestina- 
tionis.    Non   est    autem    distinctum    quod  est  ex 

f  libero  arbitrio,  et  *"  ex  praedestinatione;  sicut  nec 

est  distinctum  quod  est  ex  causa  secunda,  et  causa 

prima :  divina  enim  providentia  producit  effectus 

•Qu.xxii,art.3.  per  operatioues  causarum  secundarum,  ut  supra  * 


dictum  est.  Unde  et  id  quod  est  per  liberum  ar- 
bitrium ,  est  ex   praedestinatione. 

Dicendum  est  ergo  quod  effectum  praedesti- 
nationis  considerare  possumus  dupUciter.  Uno 
modo,  in  particulari  ".  Et  sic  nihil  prohibet  aU- 
quem  effectum  praedestinationis  esse  causam  et 
rationem  alterius:  posteriorem  quidem  prioris,  se- 
cundum  rationem  causae  finaUs;  priorem  vero  p 
posterioris,  secundum  rationem  causae  meritoriae, 
quae  reducitur  ad  dispositionem  materiae.  Sicut 
si  dicamus  quod  Deus  praeordinavit  se  daturum 
aUcui  gloriam  ex  meritis ;  et  quod  praeordinavit 
se  daturum  alicui  ^  gratiam,  ut  mereretur  gloriam. 
-  Alio  modo  potest  considerari  praedestinationis 
effectus  in  communi.  Et  sic  impossibile  est  quod 
totus  praedestinationis  effectus  in  communi  '''  ha- 
beat  aliquam  causam  ex  parte  nostra.  Quia  quid- 
quid  est  in  homine  ordinans  ipsum  in  salutem, 
comprehenditur  totum  sub  effectu  praedestinatio- 
nis,  etiam  ipsa  "  praeparatio  ad  gratiam:  neque 
enim  hoc  fit  "*  nisi  per  auxiUum  divinum,  secun- 
dum  illud  Thren.  ultimi  *:  converte  nos,  Domine, 
ad  te ,  et  convertemur.  Habet  tamen  hoc  modo 
praedestinatio,  ex  parte  effectus,  pro  ratione  divi- 
nam  bonitatem  '^'^;  ad  quam  totus  effectus  prae- 
destinationis  ordinatur  ut  in  finem  ,  et  ex  qua 
procedit  sicut  ex  principio  primo  movente. 

Ad  primum  ergo  digendum  quod  usus  gratiae 
praescitus,  non  est  ratio  collationis  gratiae,  nisi  se- 
cundum  rationem  causae  finaUs  '''',  ut  dictum  est  *. 

Ad  secundum  dicendum  quod  praedestinatio  ha- 
bet  rationem  ex  parte  effectus,  in  communi,  ipsam 
divinam  bonitatem.  In  particulari  autem,  unus 
effectus  est  ratio  alterius,  ut  dictum  est  *. 

Ad  tertium  dicendum  quod  ex  ipsa  bonitate  di- 
vina  ratio  sumi  potest  praedestinationis  aliquo- 
rum ,  et  reprobationis  aUorum.  Sic  enim  Deus 
dicitur  omnia  propter  suam  bonitatem  fecisse,  ut 
in  rebus  divina  bonitas  repraesentetur.  Necesse 
est  autem  quod  divina  bonitas ,  quae  in  se  est 
una  et  simplex ,  multiformiter  repraesentetur  in 
rebus;  propter  hoc  quod  res  .creatae  ad  simpli- 
citatem  divinam  attingere  non  possunt  ^*.  Et  inde 
est  quod  ad  completionem  universi  requiruntur 
diversi  gradus  rerum ,  quarum  quaedam  altum , 
et  quaedam  "  infimum  locum  teneant  iri  universo. 
Et  ut  multiformitas  graduum  conservetur  in  re- 
bus,  Deus  permittit  aUqua  mala  fieri,  ne  multa 
bona  impediantur,  ut  supra  *  dictum  est. 

Sic  *  igitur  consideremus  totum  genus  huma- 
num,    sicut  totam   rerum   universitatem.   Voluit 


aa 
Vers.  21. 


P? 


T  ^^ 

In  corpore. 


Ibid. 


•  Qu.  II,  art.  3 , 
ad  i;  qu.  xxii, 
art.  2. 

•  Cf.  Comment. , 
num.  X. 


i)  quidam.  -  aliqui  F,  om.  ceteri.  -  Pro  praeordinatur,  praeordi- 
nantur  G. 

x)  vel  mali.  -  aut  mali  ACDE;  aut  mali,  ut  secundum  electionem 
propositum  Dei  maneret  B. 

X)  dixerunt.  -  dicerent  ABE.  -  Pro  praeexistentia,  existentia  B. 

(1.)  a  Deo.  -  ex  Deo  DEFG,  sit  ex  Deo  ABC. 

v)  non  alius.  —  alius  non  codices. 

5)  iVi  nobis  initium.  -  initium  in  {a  A)  nobis  codices. 

o)  ei.  -  Ora.  codices.  -  Pro  eum,  se  FG. 

jc)  Sed.  -  Et  ABD. 

p)  autem.  -  enim  codices. 

<j)  aliud.  -  Om.  BD. 

t)  et.  -  et  quod  est  B.  -  Pro  nec,  non  codices.  -  Pro  et  causa 
prima,  et  quod  est  ex  causa  prima  B. 


u)  particulari,  -  idest  in  particit^  aliqua  sui  addit  D.     . 

cp)  vero.  -  Om.  B,  autem  ceteri. 

yi)  gloriam  ...  alicui.  -  Om.  CEFGsB  et  ed.  a;  pro  et  quod,  sed 
quod  pB.  -  Pro  gratiam,  gloriam  gratiam  A,  sed  gloriam  expungit; 
per  gratiam  E,  gratiam  et  ed.  a. 

ij/)  in  communi.  —  Om.  FG. 

(o)  ipsa.  —  prima  addunt  ACDEFGsB, 

aa)  hoc  fit.  -  est  hoc  ABCDE. 

P^)  bonitatem.  -  Om.  F,  voluntatem  P. 

Yf)  finalis.  —  non  efficientis  addit  D. 

00)  res  creatae  ...  possunt.  -  res  creata  ...  potest  ABCDE,  res  crea- 
tae ...  potest  F. 

£s)  altum,  et  quaedam.  -  Om.  BG;  et  om.  ceteri  et  ab.  -  Pro  te- 
neant,  tenent  BFG. 


278 


QUAESTIO  XXIII,  ARTICULUS  V 


X^ 


11 


igitur  Deus  in  hominibus ,  quantum  ad  aliquos , 
quos  praedestinat^^,  suam  repraesentare  bonitatem 
per  modum  misericordiae,  parcendo;  et  quantum 
ad  aliquos  '",  quos  reprobat,  per  modum  iustitiae, 
puniendo.  Et  haec  est  ratio  quare  Deus  quosdam 
"0  eligit  ^*,  et  quosdam  reprobat.   Et  hanc  causam 

»  vers.  22, 23.  assignat  Apostolus ,  ad  Rom.  ix  *,  dicens :  volens 
Deus  ostendere  iram  (idest  vindictam  iustitiae), 
et  notam  facere  potentiam  siiam,  sustinuit  (idest 
permisit)  in  multa  patientia,  vasa  irae  apta  in  in- 
teritum,  ut  ostenderet  divitias  gloriae  suae  in  vasa 
misericordiae ,   quae  praeparavit  in  gloriam.    Et 

*vers.2o.  II  Tim.u*  dicit:  in  magna  autem  "  domo  non 
solum  simt  vasa  aurea  et  argentea,  sed  etiam  li- 
gnea  et  Jictilia ;  et  quaedam  quidem  in  honorem, 
quaedam  in  contumeliam. 

Sed  quare  hos  elegit  in  gloriam,  et  illos  repro- 
bavit,   non  habet  rationem    nisi  divinam  volun- 

relloteTprinc."  tatcm.  Uudc  Augustinus  dicit,  super  loannem  * : 
quare  hunc  trahat,  et  illum  non  trahat,  noli  velle 
diiudicare,  si  non  vis  errare.  Sicut  etiam  in  rebus 


naturalibus  potest  assignari  ratio,  cum  prima  ma- 
teria  tota  sit  in  se  uniformis,  quare  una  pars  eius 
est  sub  forma  ignis,  et  alia  sub  forma  terrae,  a 
Deo  in  principio  condita :  ut  scilicet  sit  diversitas  '* 
specierum  in  rebus  naturalibus.  Sed  quare  ^*  haec 
pars  materiae  est  sub  ista  forma,  et  illa  sub  alia, 
dependet  ex  simplici  divina  voluntate.  Sicut  ex 
simplici  voluntate  artificis  dependet,  quod  ille 
lapis  est  ■"■"  in  ista  parte  parietis,  et  ille  in  alia: 
quamvis  ratio  artis  habeat  quod  aliqui  sint  in 
hac,  et  aliqui  sint  "'  in  illa. 

Neque  tamen  propter  hoc  est  iniquitas  apud 
Deum,  si  inaequalia  non  inaequalibus  ^^  praeparat. 
Hoc  enim  esset  contra  iustitiae  rationem,  si  prae- 
destinationis  effectus  ex  debito  redderetur,  et  non 
daretur  ex  gratia.  In  his  enim  quae  ex  gratia 
dantur,  potest  aliquis  pro  libito  suo  dare  cui  vult, 
plus  vel  minus,  dummodo  nuUi  subtrahat  debi- 
tum,  absque  praeiudicio  iustitiae.  Et  hoc  est  quod 
dicit  Paterfamilias ,  Matt.  xx  * :  tolle  quod  tuum  '  vers.  14, 15. 
est,  et  vade.  An  non  licet  mihi  quod  volo,  facere? 


XX)  praedestinat.  -  praedestinavit  BDE. 
TjT))  aliquos.  -  alios  B. 
88)  eligit.  -  elegit  ACDa. 
11)  magna  autein.  -  autem  omittunt  P6. 

xx)  ut  scilicet  sit  diversitas.  —  ut  sit  diversitas  Fa,  ut  sic  sit  di- 
versitas  PG  et  ed.  b. 

Xk)  Sed  quare.  -  Quare  autem  ABCDE. 


txix)  ille  lapis  est.  -  hic  lapis  sit  codices,  iste  lapis  est  edd.  ab.  — 
Mox  pro  ille,  hic  ABCDEF. 

vv)  sint.  -  Om.  codices.  -  Post  in  illa  G  addit:  Ad  hoc  reddit 
exemplum  Apostoli  dicentis  Rom.ix:  an  non  habet  potestatem  (seq. 
spatium  vacuum  quinque  Wneus)  ex  eadem  massa  facere  aliud  quidem 
vas  in  honorem,  aliud  vero  in  contumeliam. 

55)  inaequalia  non  inaequalibus.  -  aequalibus  inaequalia  B. 


XX 


V-V- 


55 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


t; 


^iTULUs  in  corpore   declaratur.  -  In    corpore   tria   facit: 
primo,  declarat  titulum;  secundo,  tractat  tres   opinio- 
•  Cf.  nnm.  111.     nes  circa  quaesitum  *;  tertio,  respondet  quaesito  **. 

**  Cf.  num.  VI.  ,1^1  .  1-     •  •  j  ]       •      ^- 

II.  Quoad  pnmum ,  distmguit  quod  praedestmationem 
causari  ex  praescitis  meritis ,  potest  intelligi  dupliciter. 
Primo,  ex  parte  actus :  et  sic  nulla  est  quaestio.  Secundo, 
ex  parte  effectus :  et  sic  vertitur  in  dubium.  Manifestatque 
hanc  distinctionem ,  cum  suis  membris,  ex  divina  volun- 
tate:  quoniam  ipsa  clauditur  in  praedestinatione.  Eadem 
siquidem  distinctione  uti  oportet,  cum  de  causa  quare  Deus 
velit  aliquid,  quaestio  est,  ut  ex  supradictis  patet.  Et  lit- 
tera  est  clara. 

III.  Quoad  secundum,  prima  opinio  est  Origenis,  dicentis 
praeterita  ante  hanc  vitam  merita  animarum,  causam  esse 
praedestinationis.  -  Et  confutatur  auctoritate  Apostoli:  cum 
nondum  boni  aliquid  egissent  etc. 

Secunda  est  Pelagianorum,  dicentium  quod  merita  prae- 
existentia  in  hac  vita,  sunt  ratio  praedestinationis ,  quia 
initium  benefaciendi  ex  nobis  est.  -  Sed  haec  confutatur 
auctoritate  Apostoli,  quod  non  sumus  sufficientes  cogi- 
tare  etc. :  constat  enim  quod  cogitatio  est  primum  ex  nobis 
initium  cooperandi  bene. 

Tertia  opinio  est,  quod  merita  futura,  in  hac  tamen 
vita,  sunt  causa  praedestinationis.  Et  ad  hanc  opinionem 
'  Retractat.,\ib.  reducitur  opinio  retractata  ab  Augustino*,  scilicet  quod 
,cap.  xxiii.  fi^Q^  futura  fuit  ratio  praedestinationis  lacob,  magis  quam 
Esau.  -  Sed  hanc  opinionem  confutat  Auctor  in  littera  sic. 
Si  aliquid  ex  parte  nostra  esset  causa  praedestinationis,  illud 
non  clauderetur  sub  praedestinationis  etfectu :  sed  totum 
quod  invenitur  in  bono  usu  gratiae,  est  effectus  praedesti- 
nationis :  ergo  nihil  quod  est  in  bono  usu  gratiae,  est  causa 
praedestinandi.  -  Probatur  destructio  consequentis  sic.  Non 
est  distinctum  id  quod  est  a  causa  secunda ,  et  a  causa 
prima:  ergo  non  est  distinctum  quod  est  ex  libero  arbitrio, 
et  praedestinatione :  ergo  id  quod  est  per  liberum  arbi- 
trium,  est  ex  praedestinatione.  Prima  consequentia  nunc 
facta  probatur :  quia  divina  providentia  producit  effectus 
per  operationes  causarum  secundarum. 

IV.  Circa  hanc  partem  adverte,  quod  Henricus  de  Gan- 


davo,  Quodl.  IV,  art.  19,  et  QMO<i/.  VIII,  art.  5,  tenet  opinio- 

nem  satis  propinquam  huic  modo  confutatae,  dicens  quod 

bonus  usus,  non  gratiae,    ut  praecedens  dixit  opinio,  sed 

liberi  arbitrii,  est  causa  praedestinationis.  Et  quoniam  ratio 

facta  in  littera  directe  militat  contra  talem  opinionem,  id- 

circo  conatur   solvere   eam,  et  probare   suam  opinionem. 

Et  suam  quidem  probat  auctoritate  Augustini :  venit  de  oc- 

cultissimis   meritis  etc.  *,  ut  habes  a  Magistro,  xli  dist.  **  ^  V^  '"^ol&'"T 

Deinde  ratione,  tripliciter.    Tum  quia  electio  praesupponit   qu.  lxvih. 

disparitatem  eligendi  a  reprobando.  Tum  quia  iustitia  sem-         '  '  ' 

per  est  comes  misericordiae :  et  sic  aliquam  congruentiam 

ex  parte  praedestinandi  oportet  inveniri,  ad  misericordem 

praedestinationem.  Tum  quia  reprobationis  est  aliqua  causa 

ex  parte  nostri :  ergo  et  praedestinationis. 

Rationem  autem  praesentem  arguit ,  negando  quod  ex 
indistinctione  eius  quod  est  ex  libero  arbitrio  et  divina  gratia, 
sequatur  quod  id  quod  est  ex  parte  liberi  arbitrii,  totaliter 
claudatur  sub  praedestinatione ,  seu  eius  effectu.  Quoniam 
stat  indistinctum  esse  bonum  usum  liberi  arbitrii  qui  est 
a  gratia  et  libero  arbitrio ,  et  tamen  ipsum  esse  quodam 
modo  a  libero  arbitrio,  quo  non  est  a  gratia.  Et  sic,  eo 
modo  quo  est  noster  et  non  gratiae,  potest  esse '  causa 
praedestinationis.  Quod  autem  bonus  usus  liberi  arbitrii 
aliquo  modo  sit  ipsius,  quo  non  est  gratiae,  patet  aucto- 
ritate  Augustini,  super  illud:  Adiuva  nos,  Deus,  salutaris 
noster  *,  ubi  vult  nos  cooperari  gratiae.  '  ''*■  ""ni ,  9. 

V.  Ad  haec,  quoniam  manifeste  eiusdem  est  diflicultatis 

haec  opinio  cum  recitata  in  littera,  breviter  nunc  est  dicen- 

dum.   Et  ad  auctoritatem  Augustini  Magister  respondet  *,   *  Loco  citaio. 

dicens  eam  retractatam  in  simili.  Et  bene  dicit:  quoniam 

expresse  ipse  Augustinus  hanc   retractationum   siiarum  re- 

gulam  tradidit  *,  ut  sententia  alicubi  retractata,  ubique  in   !.y'^«  Retract., 
"...  '  T  ijb.  I,  cap.  rv. 

operibus  suis  retractata  censeatur. 

Ad  rationes  autem  dicitur,  quod  electio  supponit  dile- 

ctionem,  ex  qua  est  disparitas.  Sed  dilectio  non   est  extra 

praedestinationem.  -  lustitia    quoque  in  primis  effectibus, 

non  in  ordine  ad  creaturas,  sed  bonitatem    et  sapientiam 

divinam,  comcs  est   requirenda.  -  Nec  est  idem  iudiciura 

de  reprobatione  et  praedestinatione.  Quoniam  in  reproba- 


QUAESTIO  XXIII,  ARTICULUS  V 


279 


*  Cf.  num.  I. 


tione  est  aliquid  extra  totum  reprobationis  effectum,  scilicet 
culpa:  non  sic  autem  est  in  praedestinato ,  in  quo  totum 
ordinans  ipsum  in  vitam  aeternam ,  est  praedestinationis 
effectus. 

Et  ex  hoc  apparet  error  solutionis  allatae.  Videtur  enim 
quod  iste  idem  fecit  iudicium  de  gratia  gratum  faciente,  de 
qua  loquitur  Augustinus,  et  de  qua  verificatur  quod  bonus 
usus  liberi  arbitrii  aliquo  modo  est  a  nobis,  quo  non  est 
a  gratia;  et  de  gratia  praedestinationis,  idest  gratuita  prae- 
destinatione;  cum  tamen  distent  plus  quam  caelum  et  terra. 
Quoniam  sub  ista  cadunt  non  solum  actus  caritatis ,  sed 
omnes  eorum  modi,  et  gratuita  auxilia,  et  breviter,  ut  in 
littera  dicitur,  omne  ordinans  praedestinatum  in  vitam  ae- 
ternam.  Et  sic,  cum  bonus  usus  liberi  arbitrii,  prout  est 
a  nobis,  sit  unum  de  his  quibus  ordinamur  in  vitam  ae- 
ternam  (quia  ordinamur  ut,  libere  cooperando  bene ,  illam 
consequamur) ;  sequitur  quod  non  solum  ipse  bonus  usus 
liberi  arbitrii,  sed  etiam  modus  quo  est  a  nobis,  cadat  sub 
praedestinatione ;  quamvis  non  cadat  sub  gratia  gratum 
faciente.  Et  sic,  cum  in  littera  dicitur  non  esse  distinctum 
quod  est  a  libero  arbitrio  et  praedestinatione,  intelligendum 
est  non  solum  quoad  ipsum  actum,  sed  etiam  quoad  omnem 
modum  eius:  ac  per  hoc,  de  omnimoda  distinctione  in- 
terpretandum  est.  -  Et  sic  sit  finis  opinionum. 

VI.  Quoad  tertium  *,  respondet  quaesito  cum  distin- 
ctione,  tribus  condusionibus.  Distinctio  est:  Effectus  prae- 
destinationis  potest  sumi  dupliciter:  scilicet  in  communi, 
vel  in  particulari.  Et  non  intendit  de  communitate  et  sin- 
gularitate  secundum  praedicationem,  sed  secundum  totali- 
tatem  et  partitionem :  ita  quod  per  commune  intendit  prae- 
destinationis  totum  effectum,  sive  in  omnibus,  sive  in  aliquo 
uno  praedestinato  ;  per  particulare  vero  intendit  partem 
aliquam  totius  effectus  praedestinationis,  in  aliquo  uno  prae- 
destinato  particulari,  sive  etiam  in  omnibus  in  communi ; 
hoc  enim  nihiL  refert  ad  propositum. 

Prima  ergo  conclusio  est:  Effectus  particulares  praede- 
stinationis  nihil  prohibet  habere  causam,  sic  quod  alter  al- 
terius  sit  causa,  et  e  converso.  -  Declaratur:  quia  posterior 
est  finis  prioris ;  et  prior  velut  materia  posterioris,  ut  me- 
ritum  praemii,  etc. 

Secunda  vero  conclusio  est :  Totus  effectus  praedesti- 
nationis  nullam  habet  causam  ex  parte  nostra.  -  Probatur : 
quia  totum  in  nobis  nos  ordinans  in  vitam  aeternam,  est 
praedestinationis  effectus;  quia  etiam  ipsa  praeparatio,  iuxta 
illud:  converte  nos,  Domine,  ad  te,  et  convertemur. 

Tertia  autem  conclusio  est:  Totus  effectus  praedestina- 
tionis  habet  pro  causa  divinam  bonitatem.  -  Probatur :  quia 
ipsa  est  et  ultimus  illius  finis,  et  eiusdem  prima  ratio ,  tan- 
quam  primum  movens  voluntatem  divinam  ad  praedesti- 
nandum. 

VII.  Responsio  ad  tertium,   quoniam    multa    continet, 

*  Qtiodi.  vin,  et  singula  fere  verba  impugnata  sunt  ab  Henrico  *  et 
^T^en/.,  dist.  Aureolo  *,  distincte  tractanda  ac  examinanda  est.  Tria  igitur 
xLi,  qu.  I,  art.  I.     \^  j^^c   responsione  facit:  primo,  causam  reprobationis  et 

praedestinationis   in    communi  assignat ;  secundo ,  causam 
'  Cf.  num.  XIII.     earundem  in  singulari,  ibi :  Sed  quare  hos  elegit  *;  tertio, 

•  Cf.  num.  XVII.    directe  respondet  argumento,  ibi :  Neqiie  tamen  etc.  *. 

VIII.  Qvioa^d  primum,  intendit  hanc  conclusionem:  Deus 
homines  quosdam  reprobat ,  et  quosdam  praedestinat ,  ut 
bonitas  sua  repraesentetur  et  per  modum  misericordiae 
parcitivae ,  et  per  modum  iustitiae  punitivae.  Probatque 
hanc  dupliciter:  primo,  ratione;  secundo,  auctoritate  Apo- 
stoli,  ad  Rom.  ix,  et  ad  Tim.  II. 

Ratio  sumitur  ex  proportionali  similitudine  universi,  et 
generis  humani  in  ordine  ad  vitam  aeternam.  Et  consistit 
in  hoc,  quod,  quemadmodum  bonitas  divina  est  causa  fi- 
nalis  perfectionis  universi,  et  sic  ex  ea  habetur  ratio  diver- 
sitatis  graduum  rerum  secundum  summum  et  infimum,  et 
permissionis  malorum;  ita  ex  eadem  habetur  ratio  diverso- 
rum  graduum  in  genere  humano,  secundum  misericordiam 
parcendo,  et  secundum  iustitiam  puniendo.  -  Et  declaratur 
assumptum.  Quia  bonitas  divina  est  finis  omnium  ut  re- 
praesentabilis  per  ea;  et  cum  sit  una  et  simplex,  nec  aliqua 
creatura  ad  eius  simplicitatem  pertingere  possit,  oportet  ut 
diversis  rebus  repraesentetur.  Et  consequenter,  si  universum 


perfecte,  infra  latitudinem  tamen  creaturae,  debet  illam  re- 
praesentare,  oportet  ex  omnibus  constare  gradibus  ab  imo  • 

usque  ad  summum.    Et  si  haec  debent   conservari,  multa 
oportet  mala  permittere,  ut  superius  declaratum  fuit. 

IX.  Circa  hanc  rationem,  quatuor  occurrunt  impugnata. 
Primum  est  proportio  inter  genus  humanum  et  universum. 
Arguit  enim  hoc  Henricus,  dicens  debuisse  fieri  proportio- 
nem  inter  universam  creaturam  rationalem  et  universum. 
Salvatur  namque  repraesentatio  divinae  bonitatis  in  iustitia 
punitiva  respectu  daemonum :  et  sic  ratio  in  hominibus 
nihil  valet. 

Secundum  est  proportio  inter  gradus  universi  et  gradus 
hominum.  Non  est,  inquit  Henricus,  par  de  eis  ratio :  quo- 
niam  omnes  species  universi  sunt  de  perfectione  per  se  uni- 
versi ;  non  autem  omnes  species  actuum  moralium.  -  Quod 
probatur  :  quia  nullus  defectus  sive  culpae  sive  poenae , 
pertinet  per  se  ad  perfectionem  universi ;  constat  autem 
multos  actus  morales,  ut  mendacium,  furtum,  et  his  similia, 
mali  culpae  esse  species. 

Tertium    est  applicatio   iustitiae  ad  reprobos.    Salvatur 
enim  iustitia,  inquit  Aureolus,  in  praedestinatis;  iuxta  illud 
Apostoli*:  quam  reddet  mihi  Dominus  in  illa  die ,  iustus  •iirm.,cap.iv, 
iudex.  **• 

Quartum  est  causalitas  finalis  attributa  iustitiae  puniti- 
vae,  respectu  reprobationis  in  communi.  Contra  hoc  enim 
arguit  uterque.  Henricus  quidem,  quia  non  videtur  ratio- 
nabile  ut  Deus  fieri  peccata  permittat,  ut  ea  postmodum 
puniat.  Imo  in  hominibus  videmus  quod  qui  permittit  ali- 
quem  peccare,  si  posset  eum  prohibere  vel  impedire,  peccat. 
Non  igitur  hoc  attribuendum  est  Deo.  -  Et  confirmat  hoc 
Aureolus.  Quia  non  sunt  facienda  mala,  ut  veniant  bona: 
sed  reprobatio  absque  omni  demerito,  est  mala :  ergo  non 
est  a  Deo  facienda  propter  hoc  solum,  ut  appareat  in  sua 
iustitia  bonitas.  -  Praeterea,  inquit  Aureolus,  iustitia  pu- 
nitiva  non  est  per  se  intenta,  sed  tantum  ex  suppositione 
culpae  punibilis.  Ergo  ipsa  non  est  principalis  causa  repro- 
bationis ,  sed  peccatum  prius  ipsa.  Et  rursus :  ergo  nuUa 
necessitas  est  ut  aliquid  fiat  in  universo,  ad  hoc  ut  iustitia 
punitiva  elucescat. 

X.  Ad  primum  horum  dicendum  est  quod,  licet  potuisset 
tota  creatura  rationalis  poni  ut  universum,  rationabiliter 
tamen  Auctor  genus  humanum  posuit:  non  quia  duo  uni- 
versa  constituant  homines  et  angeli ;  sed  quoniam  de  facto 
constat  quosdam  hominum  reprobari  et  quosdam  praede- 
stinari,  tanquam  ipsum  genus  humanum  cuiusdam  universi 
ex  tot  gradibus  constantis  rationem  habeat.  Et  quod  haec 
sit  mens  litterae,  insinuant  illa  verba :  Si  igitur  considere- 
mus  totum  genus  humanum,  ut  totam  rerum  universita- 
tem.  Ex  nota  siquidem  conditionali  innuit  quod  non  tam  ex 
vi  rationis,  quam  ex  facto  poportionalitatem  hanc  exercebat. 

Ad  secundum  dicitur,  quod  arguens  forte  somnians  hoc 
obiecit  huic  litterae :  nusquam  enim  reperitur  talis  pro- 
portio  facta.  , 

Ad  tertium  vero  dicitur  dupliciter.  Primo,  quod  non  ex 
relucentia  iustitiae,  sed  iustitiae  talis,  reprobationeni  littera 
infert.  Talis  autem  non  salvatur  in  praedestinatis.  -  Secundo 
dicitur,  quod  etiam  ex  ratione  iustitiae  potest  inferri  re- 
probatio.  Quoniam  iustitia  proprie  dicitur  opus  in  quo 
maxime  ipsa  relucet,  et  minus  misericordia :  sicut  e  con- 
verso  misericordia  absolute  dicitur,  ubi  quasi  totum  ipsius 
est,  parvum  relinquens  locum  iustitiae.  Et  sic,  licet  in  prae- 
destinatis  aliquid  iustitiae  salvetur ,  ut  abundantia  tamen 
eius  reluceat,  reprobatio  fit. 

XI.  Ad  quartum ,  ut  bene  intelligatur  responsio ,  et 
s.  Thomae  doctrina,  praelibare  oportet  quod  in  reproba- 
tione  sunt  tria :  permissio  peccati,  ipsum  peccatum,  et 
aeterna  punitio.  Nec  haec  tria  sunt  effectus  reprobationis 
divinae,  quemadmodum  omne  ordinans  in  vitam  aeternam 

erat  effectus  praedestinationis  *.  Propter  quod  non  possumus  '  cf.  num.  v. 

hic  recte  dicere,  totum  effectum  reprobationis  vel  partem, 

ut  distinximus  *  de  effectu  praedestinationis :  sed  debemus,  •  cf.  num.  vi. 

cautius  loquendo,  dicere,  totum  quod  est  in  reprobatione , 

vel,  id  quod  est  in  ea  ex  virtute  reprobantis.  Et  tunc  scito 

quod,  apud  divum  Thomam,  ut  patet  super  ix  cap.  Episto- 

lae  ad  Rom.  *,  diversa  est  sententia  de  causa  praedestina-  *  Lect.  n. 


286 


QUAESTIO  XXIII,  ARTICULUS  V 


*  Cf.  nnm.  ix, 
Quartum. 


'  Num.  praec. 


tionis,  et  reprobationis.  Quoniam  ultimus  effectus  reproba- 
tionis,  scilicet  punitio,  habet  causam  ex  parte  reprobati, 
scilicet  culpam,  cuius  nullo  modo  Deus  est  actor :  praede- 
stinationis  autem  ultimi  etfectus,  scilicet  beatitudinis,  licet 
sit  aliqua  causa  in  nobis,  scilicet  meritum,  id  tamen  totum 
est  a  praedestinante.  Et  sic,  si  de  effectu  toto  utriusque, 
scilicet  reprobationis  et  praedestinationis ,  est  sermo,  nulla 
de  peccato  quaestio  inseri  debet:  sed  de  his  tantum  quae 
a  reprobante  et  praedestinante  sunt,  quae  bona  oportet 
esse.  Et  de  his  dicitur,  quod  divina  bonitas  eorum  causa 
est.  Si  autem  est  sermo  de  toto  eo  quod  in  reprobo  in- 
venitur,  sic  aliquid  est  a  Deo  atquedivina  bonitate;  aliquid 
vero  nec  a  Deo,  nec  propter  divinam  bonitatem,  imo  aversio 
est  ab  illa,  ut  patet  de  peccato  mortali.  Et  ideo,  licet  prae- 
scientia  meritorum  non  concedatur  causa  praedestinationis, 
praescientia  tamen  demeritorum  causa  quodam  speciali 
modo  est  reprobationis.  Quia  propter  demerita  praescita, 
nec  a  se  praeparata,  statuit  Deus  a  se  quosdam  perpetuo 
puniendos;  ut  sua  bonitas  etiam  in  tali  iustitia  participetur, 
atque  sic  modi  illam  participandi,  a  sua  sapientia  statuti, 
impleantur. 

Cum  igitur  relucentia  divinae  bonitatis  in  iustitia  puni- 
tiva,  finis  et  ratio  reprobationis  in  littera  dicitur,  referen- 
dum  est  ad  ipsos  effectus  reprobationis,  scilicet  permissio- 
nem  peccatorum,  et  poenas  culpae  praeparatas  vel  reddi- 
tas;  et  non  quoad  peccatum.  Non  enim  finis  eius  est  bonum 
aliquod ,  ut  ex  supradictis  patet.  Nec  ad  ipsos  effectus  sic 
referendum  est,  ut  aliae  causae  singulorum  excludantur;  ut 
adversarii  intellexisse  videntur,  et  ideo  decepti  sunt.  Quo- 
niam,  ut  in  littera  expresse  dicitur,  permissionis  malorum, 
conservatio  diversorum  est  causa.  Et,  ad  mala  culpae  ap- 
plicando,  suavis  dispositio  creaturarum  rationalium  et  ho- 
minum,  manifeste  est  causa  permissionis  peccatorum,  dum 
homines  quidam  relinquuntur  in  manu  proprii  consilii. 
Punitionis  quoque  culpa,  quae  nullo  modo  est  a  Deo,  est 
causa  demeritoria.  Unde  omnia  argumenta  tam  Henrici 
quam  Aureoli,  a  falsa  interpretatione  huius  litterae  proce- 
dunt;  dum  relucentiam  divinae  iustitiae  finem  reprobationis 
effectuum,  excludendo  alias  causas  et  praecipue  culpam, 
intellexerunt  a  s.  Thoma  poni.  Cuius  oppositum  iam  ma- 
nifestavimus. 

XII.  Singillatim  igitur  respondendo,  ad  primum*  dicitur, 
quod  alius  est  ordo  inter  effectus  praedestinationis,  et  effectus 
reprobationis.  Non  enim  posterior  est  finis  prioris,  quem- 
admodum  ibi  praemium  est  finis  meriti:  non  enim  dicimus 
quod  ideo  Deus  permittit  peccata,  ut  puniat;  sed  dicimus 
quod  permittit  et  punit  propter  relucentiam  iustitiae  suae. 
Et  quia  hoc  est  totus  reprobationis  effectus,  idcirco  repro- 
bationis  ratio  divina  iustitia  merito  dicitur.  -  Nec  est  verum 
quod  quicumque  potens  impedire  peccatum  alterius,  peccat 
si  permittit.  Hoc  enim  non  habet  locum  nisi  in  eo  qui 
tenetur  ad  impediendum ;  ut  in  regimine  etiam  humano 
experientia  docet:  multa  enim  suavitas  regiminis  deperiret, 
si  permissio  non  esset  licita. 

Ad  confirmationem  vero  Aureoli  dicitur ,  quod  repro- 
batio  quoad  ultimum  effectum,  idest  punitionem,  dato  quod 
esset  mala  sine  omni  demerito ;  quoad  primum  tamen , 
scilicet  permissionem  demeriti,  etiam  si  nulla  alia  subesset 
causa  nisi  relucentia  iustitiae  divinae,  mala  non  est.  Quo- 
niam  permissio  ipsa  nihil  adimit  cadenti  de  his  quae  sibi 
debentur ;  sed  tantum  gratuitum  negat  amorem  Dei ,  ad 
tenendum  ne  cadat.  Unde,  cum  permissio  secundum  se 
non  sit  mala,  et  relucentia  divinae  bonitatis  in  iustitia  pu- 
nitiva  sit  magnum  bonum,  si  ad  nihil  aliud  permissio  or- 
dinaretur,  adhuc  bona  esset.  Negandum  est  ergo  et  quod 
reprobatio,  quoad  primum  eius  effectum,  seclusa  omni  alia 
causa,  esset  mala;  et  quod  reprobatio,  quoad  omnes  eius 
effectus,  ponatur  a  nobis  sine  omni  alia  causa,  ut  iam  patet 
ex  dictis  *. 

Ad  ultimum  dicitur,  negando  assumptum :  scilicet,  iustitia 
punitiva  non  est  per  se  intenta.  Non  enim  uno  modo  di- 
citur  per  se  intentum:  aliquid  est  enim  per  se  primo  in- 
tentum;  et  aliquid  per  se  non  primo.  Id  enim  est  per  se 
primo  intentum,  quod,  bonum  cum  sit,  in  se  intentionem 
omniumad  ipsum  quomodolibet  facientiumadaequat:  idest. 


quod  tam  ipsum,  quam  omnia  ad  ipsum  quomodolibet 
concurrentia,  intenduntur  ab  eo  respectu  cuius  est  per  se 
primo  intentura.  Id  autem  dicitur  per  se  non  primo  inten- 
tum,  quod  in  se  quidem  bonum  est  ac  intentum,  sed  ex 
aliquo  nullo  modo  intento  occasionatur.  Et  de  horura  nu- 
mero  est  iustitia  punitiva,  quae  ex  peccatis  puniendis  occa- 
sionem  habet.  -  Quod  autera  huiusmodi  perfectiones  ma- 
lum  culpae  praesupponentes,  per  se  intentae  sint  et  dicendae 
sint,  relucentia  divinae  bonitatis  in  passione  Christi  testatur. 
Constat  enira  eam  per  se  intentam  esse  a  Deo,  dum  per 
ipsam  intenta  fuerit  tota  latitudo  felicitatis  omnium  pure 
horainum  praedestinatorura,  et  gloria  sui  corporis,  cum  ce- 
teris  quae  sibi  et  aliis  meruit.  Et  tamen  ex  nialo  culpae 
occidentiura  ipsura,  occasionari  oportuit. 

Unde  neutra  consequentia  aliquid  valet.  Et  de  prima 
quidem  satis  patet.  De  secunda  quoque  sollicitari  non  opor- 
tet :  quoniam  manifeste  liquet  quod  propter  haec  bona  ex 
malo  culpae  occasionata,  multa  in  universo  rationabiliter 
fieri  expedit ,  ut  patet  in  exemplis  adductis. 

XIII.  Quoad  secundum*,  intendit  hanc  conclusionem:    *Cf.  num. vn. 
Causa  quare  Deus  istos  praedestinat ,  illos  reprobat,  est 

sola  Dei  voluntas.  Et  probat  eara  auctoritate  Augustini ; 
atque  proportionali  sirailitudine  ad  partes  ac  situs  mate- 
riae,  tam  in  naturalibus  quam  artificialibus,  ut  clare  patet 
in  littera. 

XIV.  Circa  hanc  partem,  tria   occurrunt    impugnata  *.   '  Lods  num.  vii 
Priraum  est  ipsa  conclusio;  secundum  est  exeraplum  na- 

turale;  tertium,  exemplum  artificiale. 

Contra  exemplum  quidera  utrumque  obiicit  Henricus 
primo,  quia  in  partibus  materiae,  sive  arti  sive  actori  na- 
turae  subiectis,  aequa  est  ratio:  in  hominibus  autem  istis 
et  illis  est  dispar  ratio,  aliter  disposito  hoc  quam  illo.  -  Au- 
reolus  deinde,  quia  huiusmodi  partes  materiae  carent  sensu, 
ac  experientia  boni  et  mali :  homines  autem  isti  et  illi 
experiuntur  et  bona,  et  mala  poenae.  Et  propterea  non 
est  par  ratio:  quoniam  in  exemplis  sola  voluntas  sufficit, 
quia  nuUi  fit  iniuria;  in  proposito  autem  non  sufficit,  quia 
fit  iniuria  patientibus  et  afflictis. 

XV.  Contra  conclusionera  quaravis  arguat  Aureolus  ac 
Henricus,  quia  tamen  non  alia  tangitur  difficultas  quam  du- 

dum  discussa  et  manifestata  *,  pertransire  expedit.  Non  enira   •  Num.  ix  sqq. 

haec  conclusio  aliud  intendit   nisi  quod,   stantibus   supra- 

dictis ,    scilicet  causis  reprobationis   et   praedestinationis  in 

communi,  nuUa  est  causa  quare  illae   causae  cum  suis  ef- 

fectibus   magis-  applicentur   ad   hunc   hominem    quam   ad 

illura,    nisi  divina   voluntas.    Quare  enira    hunc   permittat 

cadere,  illum  vero  teneat  ne  cadat,  ex  sola  eius  voluntate 

dependet.   Quare  vero  hunc  puniat,  non  ex  sofa  Dei  vo- 

luntate  dependet,    sed  ex   demerito  huius,  ut    diximus  de 

punitione  reprobatorum  in   communi.   Unde,  concludendo 

quare  in  hoc  reprobationis  effectus  primus,  et  non  in  illo, 

sola  Dei  voluntas  est  causa.  Non  enim  ex  divina  bonitate, 

aut  ex  inaequali  dispositione  (quoniara  nulla  est  ante  pri- 

mum  effectum,  ut  in  corpore  articuli  probatum  fuit,  contra 

Henrici  positionem  *),  ratio  habetur  quare  in  hoc  magis   *  Cf.  num.  iv. 

quara  in  illo,  hic  ponatur  etfectus. 

XVI.  Ex  his   autem   patet  prirao   solutio    obiectionum 

Aureoli  *.  Quoniam   impugnat  quod  nunquam   somniavi-  *  Cf.  num.  xiv. 

mus,  scilicet  quod  Deus,  pro  libito  voluntatis  suae,  magis 

hunc    quara  illum  punit  et  affligit;  putans  hoc  intendisse 

litteram  hanc,  et  exempla  adducta;  cum  tamen  ad  primos 

effectus,  scilicet  permissionem  et  dilectionem,  orania  respi- 

ciant.  -  Patet    quoque  responsio  ad  Henricum.  Quoniara 

ante  priraos  effectus  praedictos,  aeque  sunt  dispositi  isti  et 

illi ;  sicut  partes   materiae  primae,  et  lapides  respectu  do- 

mus,  etc. 

XVII.  Quoad  tertium  *,  respondetur  argumento,  non  esse  '  Cf.  num.  vii. 
iniquitatis   aequalibus    inaequalia   praeparare    in    gratuitis , 

sed  in  debitis.  Et  confirmatur  auctoritate  Patrisfamilias , 
Matt.  XX. 

XVIII.  Adverte  hic,  quod  tam  Henricus  quam  Aureolus  *   •  Locia  num.  vii 
hunc  passum  reprehendere  conantur ,  quia  reprobatio  non 

est  de  numero  gratuitorum.  Punire  enim  non  est  gratiae, 
sed  iustitiae :  in  iustis  autem  locum  non  habet  verbum 
Patrisfamilias. 


QUAESTIO  XXIII,  ARTICULUS  VI 


281 


Sed  ad  hoc  facillima  est  responsio.  Reprobatio  enim,  ut 
Num.  XI,  XII.  iam  *  dictum  fuit,  quoad  ultimum  effectum,  idest  punire, 
iustitiae  actum  exercet;  in  qua,  ut  expresse  littera  dicit, 
non  licet  unicuique  facere  quod  vult.  Quoad  primum  au- 
tem  effectum,  idest  permissionem  peccati,  etc,  negationem 
actus  misericordiae  seu  gratiae  exercet.  Et  quia  non  solum 


gratuitum  est  dare  maiorem  vel  minorem  gratiam,  sed  sim- 
pliciter  dare  et  non  dare  illam  infra  latitudinem  gratuitorum 
comprehenduntur ;  idcirco  reprobare  et  praedestinare  inter 
gratuita  merito  connumerantur ,  quamvis  diversimode ,  ut 
patet  ex  dictis  *.  Et  propterea  optime  ad  ea  sententia  Patris- 
familias  est  applicata. 


Ibid. 


ARTICULUS  SEXTUS 

UTRUM  PRAEDESTINATIO  SIT  CERTA 
I  Sent.,  dist.  xl,  qu.  iii ;  De   Verit.,  qu.  vi,  art.  3 ;  QUodl.  XI,  qu.  in ;  XII,  qu.  m. 


'  Vers.  II. 


D  SEXTUM  sic  PROCEDiTUR.  Vidctur  quod 

praedestinatio  non  sit  certa.  Quia  super 

illud  Apoc.  iii  *,  tene  qiiod  habes,  ne  alins 

accipiat  coronam  tuam,  dicit  Augusti- 

Grarta^cTpfxinf  ^^^  *?  quod  dUus  non  est  accepturus,  nisi  iste  per- 

diderit.   Potest   ergo  et   acquiri  et  perdi  corona, 

quae  est  praedestinationis  effectus.  Non  est  igitur 

praedestinatio  certa. 

2.  Praeterea,  posito  possibili,  nullum  sequitur 
impossibile.  Possibile  est  autem  aliquem  praede- 
stinatum,  ut  Petrum,  peccare,  et  tunc  occidi.  Hoc 
autem  posito,  sequitur  praedestinationis  effectum 
frustrari.  Hoc  igitur  non  est  impossibile.  Non 
ergo  est  praedestinatio  certa. 

3.  Praeterea,  quidquid  Deus  potuit,  potest. 
Sed  potuit  non  praedestinare  quem  praedestina- 
vit.  Ergo  nunc  potest  non  praedestinare.  Ergo 
praedestinatio  non  est  certa. 

Sed  contra  est  quod  "  super  illud  Rom.  viii  *, 
quos  praescivit,  et  praedestinavit  etc,  dicit  Glos- 
sa*:  Praedestinatio  est  praescientia  et  praeparatio 
beneficiorum  Dei ,  qua  certissime  liberantur  qui- 
cumque  liberantur. 

Respondeo  dicendum  quod  praedestinatio  certis- 
sime  et  infallibiliter  consequitur  suum  effectum: 
nec  tamen  imponit  necessitatem,  ut  scilicet  effe- 
ctus  eius  ex  necessitate  proveniat.  Dictum  est 
enim  supra  *  quod  praedestinatio    est  pars  pro- 

P  videntiae.    Sed    non  ^   omnia  quae  providentiae 

subduntur,  necessaria  sunt:  sed  quaedam  contin- 
genter  eveniunt,  secundum  conditionem  causarum 

Y  proximarum  ^,  quas  ad  tales  effectus  divina  pro- 

videntia  ordinavit.  Et  tamen  providentiae  ordo 
•Qu.xxii,art.4.  est  infalUbilis,  ut  supra  *  ostensum  est.  Sic  igitur 
et  ordo  praedestinationis  est  certus;  et  tamen  li- 
bertas  arbitrii  non  tollitur,  ex  qua  contingenter 
provenit  praedestinationis  effectus. 

*  Ou.  XIV  flrt<  i"?  *  t  • 

qu.  XIX,  art.  8.  '       Ad  hoc  ctiam  consideranda  sunt  quae  supra  * 


*  Vers.  29. 

*Ordin.,  exAug., 
de  Dono  Perse- 
ver.,  c.  XIV. 


•  Art.  I. 


dicta  sunt  de  divina  scientia  et  °  de  divina  vo- 
luntate,  quae  contingentiam  a  rebus  non  tollunt,- 
licet  certissima  et  infallibilia  sint. 

ks)  PRiMUM  ergo  dicendum  quod  corona  dicitur 
esse  alicuius,  dupliciter.  Uno  modo,  ex  praedestina^- 
tione  divina:  et  sic  nullus  coronam  suam  amittit. 
Alio  modo,  ex  merito  gratiae:  quod  enim  mere- 
mur,  quodammodo  nostrum  est.  Et  sic  suam 
coronam  aliquis  amittere  potest  per  peccatum 
mortale  sequens.  Alius  autem  illam  coronam 
amissam  accipit,  inquantum  loco  =  eius  subrcjga- 
tur.  Non  enim  permittit  Deus  aliquos  cadere , 
quin  alios  erigat,  secundum  illud  lob  xxxiv  *:  con- 
teret  multos  et  innumerabiles,  et  stare  faciet  alios 
pro  eis.  Sic  enim  in  locum  ^  angelorum  caden- 
tium  substituti  sunt  homines;  et  in  locum  ludaeo- 
rum,  Gentiles.  Substitutus  autem  in  statum  "  gra- 
tiae,  etiam  quantum  ad  hoc  coronam  cadentis 
accipit,  quod  de  bonis  quae  alius  fecit,  in  aeterna 
vita  gaudebit,  in  qua  unusquisque  gaudebit  de 
bonis  tam  a  se  quam  ab  aliis  factis. 

Ad  secundum  dicendum  quod,  licet  sit  possibile 
eum  qui  est  praedestinatus,  mori  in  peccato  mor- 
tali,  secundum  se  consideratum ;  tamen  hoc  est 
impossibile  ",  posito  (prout  scilicet  ponitur)  eum 
esse  praedestinatum.  Unde  non  sequitur  quod 
praedestinatio  falli  possit. 

Ad  tertium  dicendum  quod,  cum  praedestinatio 
includat  divinam  voluntatem,  sicut  supra  *  dietum 
est  quod  '  Deum  velle  aliquid  creatum  est  ne- 
cessarium  ex  suppositione,  propter  immutabilita- 
tem  "  divinae  voluntatis,  non  tamen  absolute;  ita 
dicendum  est  hic  de  praedestinatione.  Unde  non 
oportet  dicere  quod  Deus  possit  non  praedesti- 
nare  quem  praedestinavit,  in  sensu  composito  ac- 
cipiendo;  licet,  absolute  considerando,  Deus  possit 
praedestinare  vel  non  praedestinare.  Sed  ex  hoc 
non  toUitur  praedestinationis  certitudo. 


a)  quod.  -  quod  dicitur  codices  et  a  i.  —  In  textu  Apost.  post  prae- 
scivit  addunt  hos  PC  et  ed.  b.  -  Pro  dicit  Glossa,  ut  dicit  Glossa  B. 

p)  Sed  noit.  -~  Non  autem  codices. 

Y)  proximarum.  -  Om.  D. 

3)  et.  -  et  etiam  codices.  -  Pro  quae,  quomodo  ABDEG,  om.  C; 
pro  contingentiam,  contingentia  ABCEFG. 


e)  loco.  -  in  locum  ACE,  1«  loco  D. 

X)  locum.  -  loco  ACDE;  et  ita  BDpC  ante  ludaeorum. 

r,)  in  statum.  -  in  statu  BFG,  in  stdt  ed.  a,  instantium  ed.  b. 

0)  impossibile.  -  incompossibile  Gab,  incomponibile  F. 

i)  quod.  —  Om.  B,  et  post  creatum  addit  esse. 

x)  immutabilitatem.  —  immobilitatem  codices. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


IN  titulo,  adverte,  ex  Qu.  de  Veritate,  qu.  vi,  art.  3,  quod 
ly  certa  potest  dupliciter  intelligi :  scilicet  certitudine  co- 
gnitionis,  vel  certitudine  ordinis.  Cum  enim  praedestinatio 
duo  in  se  claudat,  scilicet  praecognitionem  et  praecausa- 
litatem,  potest  attendi  certitudo  eius  et  quoad  cognitio- 
nem,  ut  scilicet  habeat  certam   cognitionem  de  praedesti- 

SuMMAE  Theol.  D.  TnOMAE  T.  I. 


natis  effectibus  et  eventibus:  et  potest  rursus  attendi  eius 
certitudo  quoad  causalitatem,  ut  scilicet  habeat  infallibilem 
ordinem  in  attingendo  ac  perducendo  ad  praedestinatos  effe- 
ctus.  Et  quoniam  prima  certitudo  non  exit  limites  scien- 
tiae  divinae,  de  qua  satis  abunde  tractatum  est  *,  certitudo 
vero    ordinis   proprias   habet   diificultates   in   hac  materia; 

36 


Vers.  24. 


Qu.  XIX,  art.  3. 


Qu.  XIV. 


282 


QUAESTIO  XXIII,  ARTICULUS  VII 


propterea  hic  titulus  de  certitudine  ordinis  est  intelligen- 
dus.  Ita  quod  sensus  est :  An  praedestinatio ,  inquantum 
causa,  habeat  infallibilem  ordinem  ad  effectus  intentos. 

II.  In  corpore  una  est  conclusio  responsiva,  habens 
tamen  duas  partes :  Praedestinatio  est  certa ;  non  tamen 
necessitatem  imponit.  -  Probatur,  quoad  utramque  partem 
simul,  dupliciter.  Primo,  ex  parte  providentiae,  sic.  Provi- 
dentiae  ordo  est  infallibilis,  et  tamen  quaedam  providentiae 
subiecta  contingenter  eveniunt,  secundum  conditiones  causa- 
rum  proximarum :  ergo  et  praedestinationis  ordo  est  certus, 
et  tamen  praedestinationis  effectus  contingenter  eveniunt, 
iuxta  libertatem  arbitrii.  -  Antecedens  patet  in  quaestione 
praecedente.  Consequentia  autem  probatur :  quia  praede- 
stinatio  est  pars  providentiae 

Secundo,  manifestabilis  dicitur  conclusio  ex  supradictis 
similibus  conditionibus  scientiae  et  voluntatis  divinae,  re- 
spectu  contingentium. 

III.  Adverte  hic,  quod  manifeste  littera  adaequat  certi- 
tudinem  providentiae  certitudini  praedestinationis;  imo  ex 
certitudine  ordinis  illius ,  probat  a  priori  certum  ordinem 
istius ;  ita  quod ,  sicut  omne  praedestinatum ,  ita  omne 
provisum  infallibiliter  evenit.  Verba  autem  s.  Thomae  in 
Qu.  de  Veritate,  qu.  vi,  art.  3,  cum  ponitur  differentia  inter 
praedestinationem  et  providentiam  in  hoc,  quod  providentia 
non  est  certa  respectu  eventus  finis  particularis  in  materia 

Comment'  num'   contingenti,  praedestinatio  autem  est  certa,  non  sunt  inter- 
n,  III.  pretanda  ut  sonant,  ut  ex  hac  littera  et  supradictis  *  patet. 


Non  enim  intendit  quod  providentiae  divinae  non  subiacent 
tales  eventus,  nec  quod  oppositum  eveniat  provisi  eventus : 
sed  quod  multi  ordines  huiusmodi  causarum  contingentium 
ad  aliqua  futura,  sub  divina  providentia  cadunt,  et  tamen 
illa  futura  nunquam  erunt;  ut  patet  de  multis  praeparatio- 
nibus  huiusmodi  causarum ,  quibus  tamen  non  eveniunt 
intenta.  Sub  praedestinatione  autem  nullus  cadit  ordo  par- 
ticularis  alicuius  ad  aliquod  futurum,  quin  etiam  sub  eadem 
cadat  eventus  ilHus  futuri.  Et  nascitur  haec  differentia  ex 
amplitudine  ambitus  providentiae ,  quia  scilicet  sub  ipsa 
omnis  ordo  clauditur,  sive  cum  eventu  futuri,  sive  non; 
sub  praedestinatione  autem  soli  ordines  habentes  eventum 
ad  intentum  finem  etiam  in  particulari;  nuUus  enim  ordo 
deficiens  a  proprio  intento,  ut  sic,  sub  ipsa  cadit. 

IV.  Veruntamen  non  sunt  extendenda,  nec  usitanda  verba 
illa :  quoniam  ordo  deficiens  a  proprio  eventu ,  non  est 
provisus  a  Deo  quoad  eventum,  sed  quoad  ipsum  ordinem, 
et  non  eventum  proprium;  et  propterea  nihil  certitudinis 
adimit  providentiae  huiusmodi  non  eventus.  Propter  quod 
diximus  *,  et  dicimus,  quod  in  melius  verba  mutavit  Auctor, 
simpliciter  de  providentiae  certitudine  tractans  hic,  adae- 
quando  eam  praedestinationi.  Nec  illorum  meminit,  quo- 
niam  nunc  dicta  pia  interpretatione,  ex  parte  rerum,  susti- 
neri  utcumque  possunt. 

Cetera  autem  quae  circa  certitudinem  praedestinationis 
disputanda  essent,  iam  discussa  sunt  in  praecedenti  quaestio- 
ne  de  Providentia.  Unde  non  oportet  ea  amplius  repetere. 


Loco  cit. 


ARTICULUS  SEPTIMUS 

UTRUM  NUMERUS  PRAEDESTINATORUM  SIT  CERTUS 

I  Sent.,  dist.  xl,  qu.  m;  De   Verit.,  qu.  vi,  art.  4. 


»D  SEPTiMUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 

numerus  praedestinatorum  non  sit  cer- 

*tus.    Numerus    enim    cui    potest    fieri 

i^additio ,  non    est    certus.   Sed  numero 

praedestinatorum  potest  fieri  addifio,  ut  videtur : 

•  vers.  11.         dicitur  enim  Deut.  i  * :  Dominus  Deus  noster  ad- 

•  ordinaria.       ddt   cd  hunc   numerum  multa  millia;  Glossa  *: 

idest  definitum  apud  Deum ,  qui  novit  qui  sunt 
eius.  Ergo  numerus  praedestinatorum  non  est 
certus. 

2.  Praeterea,  non  potest  assignari  ratio  quare 
magis  in  hoc  numero  quam  in  alio,  Deus  ho- 
mines  praeordinet  ad  salutem.  Sed  nihil  a  Deo 
sine  ratione  disponitur.  Ergo  non  est  certus  nu- 
merus  salvandorum  praeordinatus  a  Deo. 

3.  Praeterea,  operatio  Dei  est  perfectior  quam 
operatio  naturae.  Sed  in  operibus  naturae  bonum 
invenitur  ut  in  pluribus,  defectus  autem  et  malum 

a  ut  in  paucioribus.  Si  igitur  a  Deo  institueretur  " 

numerus  salvandorum ,  plures  essent  salvandi 
quam    damnandi.    Cuius    contrarium    ostenditur 

•  vers.  13, 14.     Matt.  VII  *,   ubi   dicitur:  lata  et  spatiosa  est  via 

quae  ducit  ad  perditionem,  et  multi  sunt  qui  in- 
trant  per  eam:  angusta  est  porta,  et  arcta  via, 
quae  ducit  ad  vitam,  et  pauci  sunt  qui  inveniunt 
eam.  Non  ergo  est  praeordinatus  a  Deo  numerus 
salvandorum. 

Sed  contra  est  quod  Augustinus  dicit,  in  libro 
•cap.  XIII.        de  Correptione  et  Gratia*:   Certus  est  praedesti- 


natorum  numerus,  qui  neque  augeri  potest,  neqtte 
minui. 

Respondeo  dicendum  quod  numerus  praedesti- 
natorum  est  certus.  Sed  quidam  dixerunt  eum 
esse  certum  formaliter,  sed  non  materialiter:  ut 
puta  si  diceremus  certum  esse  quod  centum  vel 
mille  salventur,  non  autem  quod  hi  vel  illi.  Sed 
hoc  tollit  certitudinem  praedestinafionis,  de  qua 
iam  *  diximus.  Et  ideo  oportet  dicere  quod  nu- 
merus  praedestinatorum  sit  certus  Deo  ^  non  so- 
lum  formaliter,  sed  etiam  materialiter. 

Sed  advertendum  est  quod  numerus  praede- 
stinatorum  certus  Deo  dicitur,  non  solum  ratione 
cognitionis,  quia  scilicet  scit  quot  sunt  salvandi 
(sic  enim  Deo  ^"  certus  est  etiam  numerus  gutta- 
rum  pluviae,  et  arenae  maris);  sed  ratione  ele- 
ctionis  et  definitionis  ^  cuiusdam. 

Ad  cuius  evidenfiam,  est  sciendum  quod  omne 
agens  intendit  facere  ^  aliquid  finitum,  ut  ex  su- 
pradictis  de  infinito  *  apparet.  Quicumque  autem 
intendit  aliquam  determinatam  mensuram  in  suo 
effectu,  excogitat  aliquem  numerum  in  partibus 
essenfialibus  eius,  quae  per  se  requiruntur  ad 
perfectionem  totius.  Non  enim  per  se  eligit  ali- 
quem  numerum  in  his  quae  non  principaliter  re- 
quiruntur,  sed  solum  propter  aliud :  sed  in  tanto 
numero  accipit  huiusmodi ,  inquantum  sunt  ne- 
cessaria  propter  aliud.  Sicut  aedificator  excogitat 
determinatam  mensuram  domus,  et  etiam  deter- 


Art.  praeced. 


Qu.  vn,  art.  4. 


o)  institueretur.  -  substitueretur  codices  et  a  b. 
P)  sit  certus  Deo.  —  Om.  codices,  et  post  materialiter  addunt  Deo 
certus  est. 


7)  Deo.  -  Ora.  FG.  -  etiam  om.  ABCDE. 

5)  electionis  et  definitionis.  -  distinctionis  et  elcctionis  ABCDE. 

e)  facere.  -  Om.  ABCDE.  -  Pro  atiquid,  aliquod  ABCDEFa*. 


QUAESTIO  XXIII,  ARTICULUS  VII 


283 


minatum  numerum  mansionum  quas  vult  facere  in 
domo,  et  determinatum  numerum  mensurarum 
parietis  vel  tecti :  non  autem  eligit  determinatum 
numerum    lapidum ,   sed    accipit  tot ,  quot  suffi- 

^  ciunt  ^  ad  explendam  tantam  mensuram  parietis. 

Sic  igitur  considerandum  est  in  Deo,  respectu 
totius  universitatis,  quae  est  eius  effectus.  Prae- 
ordinavit  enim  in  qua  mensura  deberet  esse  totum 
universum,  et  quis  numerus  esset  conveniens  es- 
sentialibus  partibus  universi,  quae  scilicet  habent 
aliquo    modo    ordinem    ad   perpetuitatem ;    quot 

1  scilicet  "^  sphaerae,  quot  stellae,  quot  elementa, 

quot  species  rerum.  Individua  vero  corruptibilia 

"  non  ordinantur  ad  bonum  universi  quasi  '  prin- 

cipaliter,  sed  quasi  secundario,  inquantum  in  eis 
salvatur  bonum  speciei.  Unde ,  licet  Deus  sciat 
numerum  omnium  individuorum,  non  tamen  nu- 
merus  vel  boum  vel  culicum,  vel  aliorum  huius- 

t  modi,  est  per  se  '  praeordinatus  a  Deo :  sed  tot 

X  ex  huiusmodi  '  divina  providentia  produxit,  quot 

sufficiunt  ad  specierum  conservationem. 

Inter  omnes  autem  creaturas,  principalius  or- 
dinantur  ad  bonum  universi  creaturae  rationales, 
quae,  inquantum  huiusmodi,  incorruptibiles  sunt; 
et  potissime  illae  quae  beatitudinem  consequun- 
tur  *,  quae  immediatius  attingunt  ultimum  finem. 
Unde  certus  est  Deo  numerus  praedestinatorum, 
non  solum  per  modum  cognitionis,  sed  etiam  per 
modum  cuiusdam  principalis  praefinitionis.  -  Non 
sic  autem  omnino  est  de  numero  reproborum ; 
qui  videntur  esse  praeordinati  a  Deo  in  bonum 
electorum,  quibus  omnia  cooperantur  in  bonum. 
De  numero  autem  omnium  praedestinatorum 

X  hominum,  quis  ^  sit,  dicunt  quidam   quod  tot  ex 

/(«.  hominibus  salvabuntur,  quot  angeli  •"  ceciderunt. 

Quidam  vero,  quod  tot  salvabuntur,  quot  angeli 


D.  805. 


remanserunt.  Quidam  vero,  quod  tot  ex  homi- 
nibus  salvabuntur,  quot  angeli  ceciderunt,  et  in- 
super  tot,  quot  fuerunt  angeli  creati.  Sed  melius 
dicitur  quod  soli  Deo  est  cognitus  numerus  ele- 
ctorum  in  superna  felicitate  locandus  *. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  verbum  illud 
Deuteronomii  est  intelligendum  de  illis  qui  sunt 
praenotati  '  a  Deo  respecm  praesentis  iustitiae. 
Horum  enim  numerus  et  augetur  et  minuitur: 
et  non  numerus  praedestinatorum. 

Ad  secundum  dicendum  quod  ratio  quantitatis 
alicuius  partis,  accipienda  est  ex  proportione  illius 
partis  ad  totum.  Sic  enim  est  apud  Deum  ratio 
quare  tot  stellas  fecerit,  vel  tot  rerum  species,  et 
quare  tot  praedestinavit,  ex  proportione  partium 
principalium  ad  bonum  universi. 

Ad  tertium  dicendum  quod  bonum  proportiona- 
mm  communi  statui  naturae,  accidit  ut  in  pluri- 
bus ;  et  defectus  ^  ab  hoc  bono,  ut  in  paucioribus. 
Sed  bonum  quod  excedit  communem  statum  na- 
turae,  invenitur  ut  in  paucioribus ;  et  defectus  "  ab 
hoc  bono,  ut  in  pluribus.  Sicut  patet  quod  plures 
homines  "  sunt  qui  habent  sufficientem  scientiam 
ad  regimen  vitae  suae,  pauciores  autem  qui  hac 
scientia  carent,  qui  moriones  p  vel  stulti  dicuntur : 
sed  paucissimi  sunt,  respectu  aliorum,  qui  attin- 
gunt  ad  habendam  profundam  '  scientiam  intel- 
ligibilium  rerum.  Cum  igitur  beatitudo  aeterna , 
in  visione  Dei  consistens,  excedat  communem 
statum  naturae,  et  praecipue  secundum  quod  est 
gratia  destituta  '^  per  corruptionem  originalis  pec- 
cati ,  pauciores  sunt  qui  salvantur.  Et  in  hoc 
etiam  "  maxime  misericordia  Dei  apparet,  quod 
aliquos  in  illam  salutem  erigit,  a  qua  plurimi  de- 
ficiunt  secundum  communem  cursum  et  inclina- 
tionem  naturae. 


!^)  sufficiunt.  -  sufficiant  ABCDE.  -  tantam  om.  Ga. 

T|)  quot  scilicet.  -  quot  B,  scilicet  quot  ceteri  et  ed.  a. 

9)  quasi.  —  Om.  codices. 

i)  per  se.  —  propter  se  ACDEGpB. 

x)  ex  huiusmodi.  -  huiusmodi  P,  ex  eius  BF. 

X)  quis.  -  quid  FGa. 

^)  angeli.  -  ex  angelis  codices;  et  ita  primo  loco  infra. 

v)  praenotati.  -  praenoti  ABDE. 


'  Ex  collecta  Pro 
Vivis  et  Defun- 
ctis. 


?)  defectus.-  deficere  GpF,  deficit  PABCDEsF  et  ed.  b;  cf.notam  seq. 
0)  defectus.  -  deficit  PB  et  ed.  b,  om.  pC. 
n)  homines.  -  hominum  ACDEFG. 
p)  moriones.  -  minores  ed.  a. 
a)  profundam.  —  Om.  BD. 

t)  gratia  destituta.  -  a  gratia  destituta  B,  a  gratia  destitutum  G, 
gratiae  destitutae  F. 

u)  etiam.  -  Om.  BDGa.  -  maxime  om.  F. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTULUs  clarus  est.  -  In  corpore  tria  facit:  primo,  de  cer- 
titudine  numeri  praedestinatorum  absolute ;  secundo , 
de  numero  reproborum  *;  tertio,  de  certitudine  quoad  nos 
numeri  praedestinatorum  *,  tractat. 

II.  Quoad  primiim,  est  haec  conclusio,  responsiva  quae- 
Cf.  num.  VI.  sito  affirmative  :  Numerus  praedestinatorum  est  Deo  certus ; 
Cf.  num.  vn.  non  solum  formaliter,  sed  materialiter ;  non  solum  ut  co- 
gnitus,  sed  ut  electus  et  praedefinitus. 

Conclusio  haec  habet  tres  partes  principales.  Et  prima  qui- 
dem,  scilicet  quod  sit  Deo  certus,  pro  constanti  relinquitur. 

Secunda  autem,  scilicet,  non  solum  formaliter,  sed  ma- 
terialiter,  et  declaratur  quoad  terminos,  dum  quidam  hoc 
negantes  afferuntur:  et  probatur,  ducendo  ad  inconveniens, 
sic.  Si  numerus  praedestinatorum  esset  Deo  certus  forma- 
liter  tantum ,  tolleretur  certitudo  ordinis  praedestinationi 
attributa  in  praecedenti  articulo :  hoc  est  inconveniens : 
ergo.  -  Patet  consequentia :  quia  staret  Petrum  esse  prae- 
destinatum,  et  tamen  non  salvari;  et  sic  praedestinatio  non 
infallibiliter  suum  sortiretur  effectum. 

Tertia  autem ,  scilicet,  non  solum  ut  cognitus,  sed  ut 
praedefinitus,  et  declaratur  quoad  terminos,  exemplo  nu- 


meri  guttarum  pluviae  et  arenae  maris,  quoad  ly  cognitus; 
et  differentia  inter  numerum  mansionum  domus  et  men- 
surarum  parietis,  etc,  et  numerum  lapidum,  respectu  aedi- 
ficatoris ,  quoad  ly  praedefinitus :  et  probatur  sic.  Omne 
agens  intendit  facere  aliquod  finitum:  ergo  intendit  aliquara 
determinatam  mensuram  in  suo  effectu :  ergo  excogitat  ali- 
quem  numerum  in  partibus  principalibus  per  se  requisitis 
ad  totum :  ergo  Deus  praeordinavit  in  qua  mensura  debet 
esse  totum  universum:  ergo  praedefinivit  quis  esset  con- 
veniens  numerus  universi  essentialibus  partibus,  idest  perpe- 
tuis:  ergo  praedefinivit  certum  numerum  praedestinatorum. 
Antecedens  ex  qu.  vii  supponitur.  -  Secunda  autem  con- 
sequentia  declaratur  ex  differentia  inter  numerum  principa- 
liter  requisitorum  ad  opus ,  et  numerum  eorum  quae  re- 
quiruntur  solum  propter  aliud.  lUorum  namque  numerus 
praedcfinitur:  istorum  autem  tantus  praecipitur,  quanto 
opus  erit  ad  constructionem  priorum.  -  Tertia  autem  pro- 
batur:  quia  totum  universum  est  proprius  effectus  Dei.  - 
Quarta  vero,  quoad  illum  terminum,  sciYiceX  partes  universi, 
declaratur  ex  differentia  inter  corruptibUia  et  incorruptibilia, 
ut  sic ;  in  hoc  quod  illa  propter  se ,   haec  autem  propter 


284 


QUAESTIO  XXIII,  ARTICULUS  VIII 


*Cap.ir.-S.Th. 
lect.  III  sqq. 


speciei  salutem,  ad  universum  spectant.  Et  ex  hoc  inseritur 
coroUarium  pertinens  ad  providentiam  Dei:  scilicet  quod 
numerus  individuorum  corruptibilium  extra  speciem  hu- 
manam,  est  Deo  certus,  non  praedefinitive,  sed  praecogno- 
scitive;  numerus  autem  specierum  utroque  modo  est  Deo 
certus ,  et  similiter  numerus  elementorum ,  astrorum  et 
sphaerarum.  -  Quinta  demum  probatur :  quia  creaturae  ra- 
tionales  beatitudinem  consequentes,  ordinantur  ad  bonum 
universi  prae  ceteris  creaturis.  Quod  probatur:  quia  ex  eo 
quod  rationales,  sunt  simpliciter  incorruptibiles  ut  sic ;  ex  eo 
autem  quod  beatitudinem  consequuntur,  immediatius  attin- 
gunt  ipsum  ultimum  finem  totius  universi,  scilicet  Deum. 

III.  Circa  antecedens ,  dubium  occurrit  propter  infini- 
tatem  motus.  Constat  enim  quod,  apud  philosophos,  mo- 
tores  orbium  intendunt  semper  movere ;  et  consequenter 
intendunt  facere  effectum  infinitum.  Et  tamen  in  littera  as- 
sumitur  quod  omne  agens  intendit  facere  finitum. 

Ad  hoc  dupliciter  respondetur.  Primo ,  quod  hoc  as- 
sumptum  intelligitur  de  etfectu  in  actu:  de  tali  enim  pro- 
batum  est  in  qu.  vii,  quod  non  potest  intendi  ab  aliquo 
agente.  Motus  autem  caeli,  constat  quod  non  est  infinitus 
in  actu :  et  propterea  non  obstat  proposito. 

Dicerent  secundo  philosophi,  quod  motores  orbium  non 
intendunt  per  se  primo  circulationes  infinitas,  sed  assimi- 
lationem  ad  Deum  in  causando  alia;  quae  quia  raovendo 
conservatur,  ideo  quasi  per  accidens  intendunt  semper  mo- 
vere;  tanquam  infinitae  circulationes  non  sint  propter  se, 
sed  quia  tot  requiruntur  ad  motorum  perfectionem  conser- 
vandam,  seu  diffundendam,  quoad  Deum  gloriosum. 

IV.  Circa  declarationem  partium  universi,  dubium  oc- 
currit.  Quoniam  in  I  Caeli  *,  Aristoteles  et  s.  Thomas  cor- 
pora  tantura  simplicia  partes  secundura  speciem  universi 
ponunt :  hic  autem  adiunguntur  species  mixtorum,  et  ve- 
getabiliuni  et  animalium. 

Ad  hoc  dupliciter  dici  potest.  Primo,  quod  in  I  Caeli 
est  sermo  de  perfectione  substantiali  universi :  hic  autera 
de  perfectione  quasi  per  modum  passionis.  Habent  enim 
se  omnes  corporales  species  ad  simplicia  corpora,  ut  pas- 
siones  ad  subiectum,  dura  ex  eis  et  active  et  raaterialiter 
fiunt  et  constant. 

Secundo  dicitur,  quod  universura  potest  surai  duplici- 
ter.  Uno  raodo,  pro  universo  corporeo  ut  sic:  et  hoc 
raodo  tractatur  in  I  Caeli.  Et  constituitur  ex  solis  simpli- 
cibus  corporibus :  quoniam  nulla  corpulentia  est  in  uni- 
verso  nisi  simplicium  corporum ;  oranis  enim  mixtorum 
corporalis  materia  ex  elementis  est.  Alio  raodo,  pro  uni- 
verso  perfectionis :  et  sic  tractatur  hic.  Et  ad  eius  integri- 
tatera  exiguntur  omnes  species,  ut  in  littera  dicitur:  non 
enim  perfectiones  specificae   corporum  istorum  ex  simpli- 


cibus  corporibus  ut  sic  sunt,  sed  ex  altiori  quadam  natura, 
ut  patet  de  perfectione  vitali. 

V.  Circa  conclusionem  ipsam,  adverte  quod  Aureolus, 
apud  Capreolum,  in  xl  distinctione  Primi  *,  eam  nititur 
impugnare.  Sed  quoniam  non  arguit  ex  propriis  certi  nu- 
meri ,  sed  ex  communibus  pertinentibus  ad  discretionem 
praedestinatorum  a  reprobis,  et  aequivocat  de  fine  universi, 
et  haec  superius  *  patent,  idcirco  pertranseundum  censui: 
ex  his  enira  facile  patet  oranium  solutio. 

VI.  Quoad  secundum  *,  est  haec  conclusio :  Nuraerus  re- 
proborura  non  est  oranino  sic  certus.  -  Et  probatur.  Electis 
omnia  cooperantur  in  bonum :  ergo  reprobi  praeordinati 
sunt  a  Deo  in  bonura  electorura:  ergo  numerus  reprobo- 
rum  non  est  sic  omnino  certus. 

Adverte  hic  ly  sic  omnino.  In  reprobis  enim  sunt  duo: 
scilicet  ipsa  natura,  et  id  quod  pertinet  ad  esse  reprobura. 
Quoad  naturara,  eodem  modo  praedefinitus  est  numerus 
electorum  et  reproborura :  quoniam  utrique  eiusdem  na- 
turae  sunt  incorruptibilis ,  rationalis,  etc.  Quoad  gratuita 
vero,  sicut  electi  praedefiniti  sunt  propter  seipsos,  ut  scilicet 
propriis  actibus  atque  felicibus  ultiraura  finem  sirapliciter 
attingant ;  reprobi  vero,  quasi  irrationales  creaturae,  provisi 
sunt,  non  ad  bonum  propriura  (quoniara  felicitate  privati 
sunt),  sed  alienum,  scilicet  Dei  et  electorum :  ita  nuraerus 
electorum  est  certus  propter  se,  numerus  autera  reprobo- 
rum  propter  aliud ,  idest  electos.  Unde,  considerando  re- 
probos  ratione  subiecti ,  dicimus  quod  est  certus  eorum 
numerus  etiam  praedefinitive.  Considerando  autem  eos  qua- 
tenus  reprobi  sunt,  dicimus  quod  non  sunt  in  certo  nu- 
mero  praedefinitive;  sed  quasi  tot  divina  providentia  repro- 
bis  utitur,  quot  ad  electorum  bonum  conferre  conspicit. 
Et  hanc  distinctionem  per  illa  verba,  non  sic  autem  omnino 
est,  intendit  littera.  Dicens  enim  non  sic,  exclusit  reprobos 
a  principalibus  et  per  se  primo  partibus  universi;  apponens 
autera  ly  omnino,  exemit  eos  a  partibus  pure  propter  aliud ; 
et  sic  quasi  medios  locavit,  propter  incorruptibilitatem  subie- 
cti,  etc. ,  ut  diximus. 

VII.  Quoad  tertium*,  tractatur  nuraerus  praedestinatorura 
horainura,  an  nobis  sit  certus.  Referunturque  tres  opiniones: 
et  nulla  earura  approbatur,  sed  quarta  apponitur  melior. 

Adverte  hic,  quod  opiniones  istae  non  reprehenduntur. 
Tura  quia  in  raateria  valde  dubia,  et  per  certitudinem  occulta 
nobis,  opinative  locuti  sunt  auctores.  Tum  quia  auctores 
opinionura  harum  illustres,  ac  etiam  sancti  videntur  fuisse: 
secundam  namque  opinionera  Gregorii  *  esse  constat.  Me- 
lior  autera  oranibus  quarta  dicitur,  quia  auctoritati  Ecclesiae 
innititur,  dicentis  in  collecta  secreta:  Deus,  cui  soli  cognitus 
est  numerus  electorum  in  superna  felicitate  locandus.  Et 
ad  hoc  innuendura,  eisdera  verbis  Auctor  usus  est  in  littera. 


*  Art.  3  ,  contra 
conclus.  8. 


*  Art.  3, 
qu.  XIX, 
ad  I. 


4.  -  Cf. 
art.  6, 


Cf.  Dum.  I. 


Cf.  ibid. 


'Hora.inEvang. 
XXXIV,  II. 


ARTICULUS  OCTAVUS 

UTRUM  PRAEDESTINATIO  POSSIT  lUVARI  PRECIBUS  SANCTORUM 

I  Sent.,  dist.  xLi,  art.  4;  III,  dist.  xvii,  art.  3,  qu'   i,  ad  3;  IV,  dist.  xlv,  qu.  ni,  art.  3,  ad  5;  De   Verit.,  qu.  vi,  art.  6. 


rD  ocTAVUM  sic  PROCEDITUR.  VidetuF  quod 
praedestinatio  non  possit  iuvari  preci- 
'bus  sanctorum.  Nullum  enim  aeternum 
sjpraeceditur  "  ab  aliquo  temporali:  et  per 
consequens  non  potest  temporale  iuvare  ad  hoc 
quod  aliquod  aeternum  sit.  Sed  praedestinatio  est 
aeterna.  Cum  igitur  preces  sanctorum  sint  tem- 
porales,  non  possunt  iuvare  ad  hoc  quod  aliquis 
praedestinetur.  Non  ergo  praedestinatio  iuvatur 
precibus  sanctorum. 

2.  Praeterea,  sicut  nihil  indiget   consilio  nisi 
propter   defectum    cognitionis ,    ita   nihil   indiget 


auxilio  nisi  propter  defectum  virtutis.  Sed  neu- 
trum  horum  competit  Deo  praedestinanti:  unde 
dicitur  Rom.  xi  *:  Quis  adiupit  Spiritiim  Domini? 
aut  quis  consiliarius  eiusfuit?  Ergo  praedestinatio 
non  iuvatur  precibus  sanctorum. 

3.  Praeterea,  eiusdem  est  adiuvari  et  impe- 
diri.  Sed  praedestinatio  non  potest  aliquo  ^  im- 
pediri.  Ergo  non  potest  aliquo  iuvari. 

Sed  contra  est  quod  dicitur  Genes.  xxv  *,  quod 
Isaac  rogavit  Deum  pro  Rebecca  uxore  sua,  et 
dedit  conceptum  Rebeccae.  Ex  illo  autem  conce- 
ptu  natus  est  lacob,  qui  praedestinatus  fuit.   Non 


a)  praeceditur.  -  procedit  ed.  a,  impeditur  P. 
temporale,  nullum  temporale  potest  BD. 


Pro   non  potest  1         P)  aliquo.  -  aliquo  modo  D,  et  ita  mox. 
nec  FG. 


Pro  Ergo  non ,  Ergo 


Vers.  34. 


•  Vers.  21. 


QUAESTIO  XXIII,  ARTICULUS  VIII 


285 


Vers.  29. 


Vers.  29. 
1 


autem  fuisset  impleta  praedestinatio,  si  natus  non 
fuisset.  Ergo  praedestinatio  iuvatur  precibus  san- 
ctorum. 

Respondeo  dicendum  quod  circa  hanc  quaestio- 
nem  diversi  errores  fuerunt.  Quidam  enim,  at- 
tendentes  certitudinem  divinae  praedestinationis, 
dixerunt  superfluas  esse  orationes ,  vel  quidquid 
aliud  fiat  "^  ad  salutem  aeternam  consequendam : 
quia  his  factis  vel  non  factis,  praedestinati  con- 
sequuntur,  reprobati  non  consequuntur.  -  Sed 
contra  hoc  sunt  omnes  admonitiones  sacrae  ^ 
Scripturae,  exhortantes  ad  orationem,  et  ad  alia 
bona  opera. 

Alii  vero  dixerunt  quod  per  orationes  ^  mu- 
tatur  divina  praedestinatio.  Et  haec  dicitur  fuisse 
opinio  Aegyptiorum,  qui  ponebant  ordinationem 
divinam,  quam  fatiim  appellabant,  aliquibus  sa- 
crificiis  et  orationibus  impediri  posse.  -  Sed  con- 
tra  hoc  etiam  est  auctoritas  sacrae  ?  Scripturae. 
Dicitur  enim  I  Reg.  xv  *:  Porro  triumphator  in 
Israel  non  parcet,  neque  poenitudine  flectetur.  Et 
Rom.  XI  *  dicitur  "^'  quod  sine  poenitentia  sunt  dona 
Dei  et  pocatio. 

Et  ideo  aliter  dicendum,  quod  in  praedestina- 
tione  duo  sunt  consideranda  *:  scilicet  ipsa  prae- 
ordinatio  divina,  et  eflfectus  eius.  Quantum  igitur 
ad  primum,  nullo  modo  praedestinatio  iuvatur 
precibus  sanctorum :  non  enim  precibus  sancto- 
rum  fit,  quod  aliquis  praedestinetur  a  Deo.  Quan- 
tum  vero  ad  secundum,  dicitur  praedestinatio 
iuvari  '  precibus  sanctorum,  et  aliis  bonis  ope- 
ribus:  quia  providentia,  cuius  praedestinatio  est 
pars ,  non  subtrahit  causas  secundas ,  sed  sic 
providet  efFectus ,  ut  etiam  ordo  causarum  se- 
cundarum  subiaceat  providentiae.  Sicut  igitur  sic 


providentur  "  naturales  eflfectus,  ut  etiam  causae 
naturales  ad  illos  ^  naturales  eflfectus  ordinentur, 
sine  quibus  illi  eflfectus  non  provenirent;  ita  prae- 
destinatur  a  Deo  salus  alicuius ,  ut  etiam  sub 
ordine  praedestinationis  cadat  quidquid  hominem 
promovet  in  salutem,  vel  orationes  propriae,  vel 
aliorum,  vel  alia  bona,  vel  quidquid  huiusmodi, 
sine  quibus  aliquis  salutem  non  consequitur.  Unde 
praedestinatis  conandum  est  ad  bene  operandum 
et  orandum ,  quia  per  huiusmodi  praedestinatio- 
nis  eflfectus  certitudinaliter  impletur.  Propter  quod 
dicitur  II  Petr.  i  *:  satagite ,  ut  per  bona  apera 
certam  vestram  vocationem  et  electionem  faciatis. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  ratio  illa  osten- 
dit  quod  praedestinatio  non  iuvatur  precibus  san- 
ctorum,  quantum  ad  ipsam  praeordinationem. 

Ad  secundum  dicendum  quod  aliquis  dicitur  adiu- 
vari  per  alium,  dupliciter.  Uno  modo,  inquantum 
ab  eo  accipit  virtutem :  et  sic  adiuvari  infirmi 
est,  unde  Deo  non  competit.  Et  sic  intelligitur 
illud  '':  Quis  adiuvit  spiritum  Domini?  Alio  modo 
dicitur  quis  adiuvari  per  aliquem,  per  quem  exe- 
quitur  suam  operationem,  sicut  dominus  per  mi- 
nistrum.  Et  hoc  modo  Deus  adiuvatur  per  nos, 
inquantum  exequimur  suam  ordinationem ,  se- 
cundum  illud  I  ad  Cor.  iii  * :  Dei  enim  adiutores 
sumus.  Neque  hoc  est  propter  defectum  divinae 
virtutis  :  sed  quia  *  utitur  causis  mediis,  ut  ordinis 
pulchritudo  servetur  in  rebus,  et  ut  etiam  crea- 
turis  dignitatem  causalitatis  communicet. 

Ad  tertium  dicendum  quod  secundae  causae 
non  possunt  egredi  ordinem  causae  primae  uni- 
versalis,  ut  supra  *  dictum  est;  sed  ipsum  exe- 
quuntur  ^.  Et  ideo  praedestinatio  per  creaturas 
potest  adiuvari,  sed  non  impediri. 


Y)  fiat.  -  est  B,  faciat  G.  -  Pro  quia,  quam  ACDE. 

3)  sacrae.  -  Om.  codices. 

e)  orationes.  -  orationem  codices. 

C)  sacrae.  -  Om.  ACDEFG.  -  In  textu  cit.  Porro  om.  codices  et 
ed.  a;  in  ante  Israel  om.  Pab. 

r,)  dicitur.  -  Om.  ABCDE. 

6)  consideranda.  -  Omittit  A.  -  Idera  pro  praeordinatio,  praede- 
stinatio. 


*  Vers.  10. 


Vers. 


•  Qu.xix,art.  6; 
XXII,  art.  2,  ad  i. 


t)  dicitur  praedestinatio  iuvari,  -  dicitur  {dicendum  F)  quod  prae- 
destinatio  possit  iuvari  FG. 

x)  sic  providentur.  -  providetur  ad  F,  nunc  providentur  edd.  ab. 

X)  iltos.  -  alios  ed.  b.  -  Sequens  naturales  om.  codices. 

\j.)  illud.  -  Om.  codices. 

v)  quia.  -  Om.  codices. 

5)  exequuntur.  -  ut  ex  supradictis  patet  addit  G.  -  Pro  adiuvari, 
iuvari  ACDEFG. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


Cf.  num.  III. 


*  Vide  Meta- 
phys.,  lib.  X, 
cap.  I. 


TiTULUs  clarus  est.  -  In  corpore  duo  facit :  primo,   duas 
opiniones  tractat ;  secundo,  respondet  quaesito  *. 

II.  Quoad  primum,  opiniones,  et  earum  improbationes, 
satis  in  littera  patent.  Et  scias  quod,  ut  in  art.  6  Qu.  vi 
de  Veritate  habetur ,  prima  opinio  ex  Epicureis ,  secunda 
ex  Stoicis  orta  vddetur,  aut  potius  ex  Aegyptiis  in  Stoicos 
derivata.  Et  in  eam  Avicenna  *  quoque  incidisse  videtur. 
Et  quoniam  extremae  sunt,  prima  credente  quod  nostra 
nihil  conferunt,  secunda  vero  quod  totum  faciunt,  dum 
etiam  ipsum  praedestinantem  mutant;  rationabiliter  media 
sententia  vera  comprobatur,  scilicet  quod  aliquo  modo  sic, 
et  aliquo  modo  non,  ut   in  littera  subiungitur. 

III.  Quoad  secundum  ergo,  respondet  quaesito  duabus 
conclusionibus,  iuxta  duo  distinctionis  membra.  Distinctio 
est:  In  praedestinatione  sunt  duo,  scilicet  praeordinatio,  et 
effectus. 

Prima  conclusio  est:  Praedestinatio,  quoad  praeordina- 
tionem,  nullo  modo  iuvatur  precibus  sanctorum.  -  Et  pro- 


batur:  quia  non  fit  sanctorum  precibus,  quod  aliquis  prae- 
ordinetur  a  Deo  in  vitam  aeternara. 

Secunda  est:  Praedestinatio,  quoad  effectum,  iuvatur  pre- 
cibus  sanctorum,  et  aliis  bonis  operibus.  -  Et  probatur.  Pro- 
videntia  non  subtrahit  causas  secundas,  sed  eis  utitur  sic, 
ut  sine  illis  provisi  effectus  non  provenirent :  ergo  praede- 
stinatio  salutis  alicuius  continet  sub  suo  ordine  quidquid 
illum  promovet  in  salutem,  quaecumque  sint  illa,  ita  quod 
sine  eis  salutem  ille  non  consequeretur:  ergo  praedestinatio- 
nis  effectus  per  huiusmodi  orationes  et  opera  certitudina- 
liter  impletur:  quod  erat  intentum.  -  Antecedens  patet  ex 
dictis  *;  et  manifestatur  in  naturalibus.  Prima  vero  conse- 
quentia,  quae  sola  explicite  habetur  in  littera,  probatur :  quia 
praedestinatio  est  pars  providentiae.  Reliqua  ex  se  patent. 
Annectitur  quoque  corollarium  in  littera,  imo  inseritur 
per  modum  exhortationis :  quia  ad  mores  plurimum  res 
haec  prodest.  Confirmaturque  auctoritate  Petri  Apostoli, 
ut  satis  clare  patet  in  littera. 


'  Qu.  XXII,  art.3. 


=--®^' 


286 


QUAESTIO  XXIV,  ARTICULUS  I 


QUAESTIO  VIGESIMAQUARTA 

DE  LIBRO  VITAE 


IN     TRES    ARTICULOS     DIVISA 


trod, 


u.  XXIII,  In- 


DEiNDE  considerandum  est  de  libro  vitae 
Et  circa  hoc  quaeruntur  tria. 
Primo:  quid  jgit  liber  vitae. 


*  Vers.  32 

*  Interlin. 


Cap.  XIV. 


•  Nomine 
siodori.  - 
etiam  Auj 
per  hunc  I 

S 

•  Vers.  29 


Cas- 

Vide 


•Qu.xxiii, 


Vers.  I. 


Secundo :  cuius  vitae  sit  liber. 
Tertio :    utrum  aliquis   possit   deleri   de   libro 
vitae. 


ARTICULUS  PRIMUS 

UTRUM  LIBER  VITAE  SIT  IDEM  QUOD  PRAEDESTINATIO 

I  Sent.,  dist.  xl,  qu.  i,  art.  2,  ad  5 ;  III,  dist.  xxxi,  qu.  i,  art.  2,  qu'  2;  De  Verit,,  qu.  vii ,  art.  i,  4; 
ad  Philipp.,  cap.  iv,  lect.  i ;  ad  Hebr.,  cap.  xii,  lect.  iv. 


D  PRiMUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 

liber  vitae  non  sit  idem  quod  praedesti- 

natio.  Dicitur  enim  Eccli.  xxiv  *:  Haec 

omnia  liber  vitae;  Glossa*:  idest  novum 

et  vetus  Testamentum.  Hoc  autem  non  est  prae- 

destinatio.  Ergo  liber  vitae  non  est  idem  quod  " 

praedestinatio. 

2.  Praeterea,  Augustinus,  in  libro  XX  de  Civ. 
Dei  *,  ait  ^  quod  liber  vitae  est  quaedam  vis  di- 
vina,  qua  fiet  ut  cuiqite  opera  sua  bona  vel  mala 
in  memoriam  reducantur.  Sed  vis  divina  non  vi- 
detur  pertinere  ad  praedestinationem,  sed  magis 
ad  attributum  "''  potentiae.  Ergo  liber  vitae  non 
est  idem  quod  praedestinatio. 

3.  Praeterea,  praedestinationi  opponitur  repro- 
batio.  Si  igitur  liber  vitae  esset  praedestinatio , 
inveniretur  liber  mortis,  sicut  liber  vitae. 

Sed  contra  est  quod  dicitur  in  Glossa  *  *,  super 
.'^su-  illud  Psalmi  lxviii  *,  deleantur  de  libro  viventium : 
Liber  iste  est  notitia  Dei,  qua  praedestinavit  ad 
vitam,  quos  praescivit. 

Respondeo  dicendum  quod  liber  vitae  in  Deo 
dicitur  metaphorice ,  secundum  similitudinem  a 
rebus  humanis  acceptam.  Est  enim  consuetum 
apud  homines,  quod  illi  qui  ad  aliquid  eliguntur, 
conscribuntur  in  libro;  utpote  milites  vel  consi- 
liarii ',  qui  olim  dicebantur  Patres  conscripti.  Patet 
art.4.  autem  ex  praemissis  *  quod  omnes  praedestinati 
eliguntur  a  Deo  ad  habendum  vitam  aeternam. 
Ipsa  ergo  praedestinatorum  conscriptio  dicitur 
liber  vitae. 

Dicitur  autem  metaphorice  aliquid  conscriptum 
in  intellectu  alicuius,  quod  firmiter  in  memoria 
tenet,  secundum  illud  Prov.  iii*:  Ne  obliviscaris 


legis  meae,  et  praecepta  mea  cor  tuum  custodiat; 
et  post  pauca  sequitur  * :  describe  illa  in  tabulis 
cordis  tui.  Nam  et  in  libris  materialibus  aliquid 
conscribitur  ad  succurrendum  memoriae.  Unde 
ipsa  Dei  notitia,  qua  firmiter  retinet  ^  se  aliquos 
praedestinasse  ad  vitam  aeternam,  dicitur  liber 
vitae.  Nam  sicut  scriptura  libri  est  signum  eorum 
quae  fienda  sunt,  ita  Dei  notitia  est  quoddam  si- 
gnum  apud  ipsum,  eorum  qui  sunt  perducendi 
ad  vitam  aeternam;  secundum  illud  II  Tim.  ii*: 
firmum  fundamentum  Dei  stat,  habens  signaculum 
hoc:  novit  Dominus  qui  sunt  eius. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  liber  vitae  potest 
dici  dupliciter.  Uno  modo,  conscriptio  eorum  qui 
sunt  electi  ad  vitam:  et  sic  loquimur  nunc  de 
libro  vitae.  Alio  modo  potest  dici  liber  vitae,  con- 
scriptio  "  eorum  quae  ducunt  in  vitam.  Et  hoc 
dupliciter.  Vel  sicut  *  agendorum :  et  sic  novum 
et  vetus  Testamentum  dicitur  liber  vitae.  Vel  sicut 
iam  factorum :  et  sic  illa  vis  divina,  qua  fiet  ut 
cuilibet  in  memoriam  reducantur  facta  sua,  di- 
citur  liber  vitae.  Sicut  etiam  libcr  militiae  potest 
dici,  vel  in  quo  scribuntur  electi  ad  militiam,  vel 
in  quo  traditur  ars  militaris,  vel  in  quo  recitantur 
facta  militum. 

Unde  patet  solutio  ad  secundum. 

Ad  tertium  dicendum  quod  non  est  consuetum 
conscribi '  eos  qui  repudiantur,  sed  eos  qui  eli- 
guntur.  Unde  reprobationi  non  respondet  liber 
mortis,  sicut  praedestinationi  liber  vitae. 

Ad  quartum  dicendum  quod  secundum  rationem 
differt  liber  vitae  a  praedestinatione.  Importat 
enim  notitiam  praedcstinationis ,  sicut  etiam  ex 
Glossa  inducta  apparet. 


a)  idem  quod.  -  Om.  ABCEFG;  Ergo  ...  praedestinatio  om.  D. 

P)  ait.  -  dicit  codices.  -  In  textu  cit.  pro  cuique,  unicuique  D,  cui- 
cumque  Vab ;  ante  bona  codices  addunt  vel;  pro  reducantur,  reducen- 
tur  codices  et  a  b. 

f)  ad  attributum.  -  attribuitur  B. 

3)  in  Glossa.  -  Om.  codices ;  post  viventium  addunt  ubi  dicit 
Glossa  B,  dicit  Glossa  ceteri.  -  Liber  om.  codices. 


e)  milites  vel  consiliarii.  -  milites  qui  ad  aliquid  eliguntur,  vel  con- 
siliarii,  et  scribuntur  in  libro  B. 

l^)  qua  firmiter  retinet.  -  quae  firmiter  retinet  FG.  -  aeternam 
om.  codices. 

r))  conscriptio.  -  Om.  BCEFGa*. 

0)  sicut.  -  sicut  signum  BsA,  om.  G. 

i)  conscribi.  -  ascribi  ABCDE. 


Commentaria  Oardinalis  Caietani 


IN  titulo,  adverte  quod  non  incipit  a  quaestione  an  est, 
sed  a  quaestione  qitid  est,  supponcns  ex  auctoritate  Scri- 
pturae,  librum  vitae  esse.  Et  propter  affinitatem  cum  prae- 


destinatione,  quaerit  quid  sit,  quaerendo  an  sit  idem  quod 

praedestinatio;  quatenus  ex  diversitate  illa  habeatur  quid  est. 

II.  In  corpore  duo  facit :  primo,  dicit  quid  nominis;  se- 


Vers.  3. 


Vers.  19. 


QUAESTIO  XXIV,  ARTICULUS  II 


287 


cundo,  quid  rei.  -  Quoad  primum,  tria  dicit.  Primo,  quod 
liber  vitae  non  proprie,  sed  metaphorice  dicitur  in  Deo.  Se- 
cundo,  quod  significat  scriptionem  praedestinatorum.  Tertio, 
originem  huius  metaphorae,  quod  scilicet  ex  humanis  libris, 
in  quibus  scribuntur  consiliarii  seu  milites,  sumpta  est. 

III.  Quoad  secundum ,  est  haec  conclusio:  Liber  vitae 
in  Deo  est  notitia  firma  ac  significativa  praedestinatorum.  - 
Haec  conclusio ,  quoad  duas  partes,  manifestatur.  Primo, 
quoad  ly  firma,  auctoritate  Prov.  iii.  Deinde  ratione :  quia 


conscriptio  in  libris  materialibus  fit  ad  succurrendum  me- 
moriae.  -  Secundo ,  quoad  ly  significativa.  Et  hoc  ex  ra- 
tione  metaphorae :  quia  sicut  scriptura  libri  est  signum 
agendorum ,  ita  notitia  Dei  est  signum  repraesentans  ipsi 
perducendos  in  vitam  aeternam.  Et  confirmatur  II  ad 
Tim.  II. 

Ex  his  autem  facile  patet  quaesitum,  quod  in  respon- 
sione  ad  quartum  exprimitur:  quoniam  principaliter  quae- 
rebatur  quid  est  liber  vitae,  quod  in  corpore  decisum  est. 


Vers.  71. 


Art.  praeccd. 


Ibid. 


Ibid. 


ARTICULUS  SECUNDUS 

UTRUM  LIBER  VITAE  SIT  SOLUM  RESPECTU  VITAE  GLORIAE  PRAEDESTINATORUM 
III  Sent.,  dist.  xxxi,  qu.  i,  art.  2,  qu"  2;  De   Verit.,  qu.  vii,  art.  5,  6,  7. 


iD  SECUNDUM  sic  PROCEDiTUR.  VidetuF  quod 
liber  vitae  non  sit  solum  respectu  "  vitae 
'gloriae  praedestinatorum.  Liber  enim 
^vitae  est  notitia  vitae.  Sed  Deus  per 
vitam  suam  cognoscit  omnem  aliam  vitam.  Ergo 
liber  vitae  praecipue  dicitur  respectu  vitae  divi- 
nae ;  et  non  solum  respectu  vitae  praedestina- 
torum. 

2.  Praeterea,  sicut  vita  gloriae  est  a  Deo,  ita 
vita  naturae.  Si  igitur  notitia  vitae  gloriae  dicitur 
liber  vitae,  etiam  ^  notitia  vitae  naturae  dicetur 
liber  vitae. 

3.  Praeterea,  aliqui  eliguntur  ad  gratiam,  qui 
non  eliguntur  ad  vitam  gloriae;  ut  patet  per  id 
quod  dicitur  loan.  vi  *:  Nonne  diiodecim  vos  elegi, 
et  iimts  ex  vobis  diabolus  est?  Sed  liber  vitae  est 
conscriptio  electionis  divinae ,  ut  dictum  est  *. 
Ergo  etiam  est  respectu  vitae  gratiae. 

Sed  contra  est  quod  liber  vitae  est  notitia 
praedestinationis,  ut  dictum  est  *.  Sed  praedesti- 
natio  non  respicit  vitam  gratiae ,  nisi  secundum 
quod  ordinatur  ad  gloriam:  non  enim  sunt  prae- 
destinati,  qui  habent  gr-atiam  et  deficiunt  a  glo- 
ria.  Liber  igitur  vitae  non  dicitur  nisi  respectu 
gloriae. 

Respondeo  digendum  quod  liber  vitae,  ut  di- 
ctum  est  *,  importat  conscriptionem  quandam  ''' 
sive  notitiam  electorum  ad  vitam.  Eligitur  autem 
aliquis  ad  id   quod  non  competit  sibi  secundum 


suam  naturam.  Et  iterum,  id  ad  quod  eligitur  ali- 
quis,  habet  rationem  finis :  non  enim  miles  eligi- 
tur  aut  conscribitur  ad  hoc  quod  armetur,  sed 
ad  hoc  quod  pugnet;  hoc  enim  *  est  proprium 
officium  ad  quod  militia  ordinatur.  Finis  autem 
supra  naturam  existens,  est  vita  gloriae,  ut  supra  * 
dictum  est.  Unde  proprie  liber  vitae  respicit  vi- 
tam  gloriae. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  vita  divina, 
etiam  prout  est  vita  '  gloriosa,  est  Deo  naturalis. 
Unde  respectu  eius  non  est  electio,  et  per  con- 
sequens  neque  liber  vitae.  Non  enim  dicimus  quod 
aliquis  homo  eligatur  ad  habendum  sensum,  vel 
aliquid  eorum  quae  consequuntur  naturam. 

iJnde  per  hoc  etiam  patet  solutio  ^  ad  secun- 
dum.  Respectu  enim  vitae  naturalis  non  est  ele- 
ctio,   neque  liber  vitae. 

Ad  tertium  dicendum  quod  vita  gratiae  non 
habet  rationem  finis,  sed  rationem  eius  quod  est 
ad  finem.  Unde  ad  vitam  gratiae  non  dicitur  ali- 
quis  eligi,  nisi  inquantum  vita  gratiae  ordinatur 
ad  gloriam.  Et  propter  hoc,  ilU  qui  habent  gra- 
tiam  et  excidunt  "  a  gloria,  non  dicuntur  esse 
electi  simpliciter,  sed  secundum  quid.  Et  similiter 
non  dicuntur  esse  scripti  simpliciter  in  libro  vitae, 
sed  secundum  quid;  prout  scilicet  de  eis  in  or- 
dinatione  et  notitia  divina  existit,  quod  sint  ha- 
bituri  aliquem  ordinem  ad  vitam  aeternam ,  se- 
cundum  participationem  gratiae. 


a)  respectu.  —  Ora.  codices  et  ed.  a. 
P)  etiam.  -  ergo  et  BG.  -  Pro  dicetur,  dicitur  codices. 
f)  quandam.  —  Ora.  ACE,  ante  notitiam  ponunt  BD. 
3)  iioc  enim.  -  quod  codices.  -  Pro  ad  quod  militia  ordinatur,  quod 
in  militia  intenditur  BCDE;  ante  militia  A  addit  etiam. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTULus  clarus  est.  -  In  corpore  est  una  conclusio  ,  re- 
sponsiva  quaesito  affirmative :  Liber  vitae  proprie  re- 
spicit  vitam  gloriae.  -  Probatur  sic.  Liber  vitae  est  notitia 
electorum  ad  vitam :  ergo  ad  vitam  supra  naturam,  et  fina- 
lem :  ergo  proprie  ad  vitam  gloriae.  -  Prima  consequentia 
probatur :  quia  id  ad  quod  aliqui  eliguntur ,  habet  duas 
conditiones,  scilicet  et  quod  non  conveniat  eis  secundum 
suas  naturas,  et  quod  habeat  rationem  finis.  Et  declaratur 
hoc  secundum  exemplo  militis.  Secunda  vero  consequentia 
probatur:  quia  vita  gloriae  est  finis  supernaturalis. 


•  Qu.  xii, 
qu.  XXIII, 


art.4; 
art. I. 


£)  vita.  -  Om.  codices. 

?)  solutio.  -  responsio  codices. 

T))  excidunt.  -  decidunt  ABCDEG.  -  Mox  electi  simpliciter ...  non 
dicuntur  esse  om.  B;  Et  similiter  non  dicuntur ...  sed  secundum  quid 
om.  ACE. 


Adverte  hic,  quod  littera,  assignans  primam  conditionem 
eius  ad  quod  aliquid  eligitur,  non  dixit  quod  est  supra 
facultatem  naturae:  quia  hoc  falsum  fuisset,  cum  pugnare 
ac  consulere  vires  naturae  non  excedant.  Sed  dixit  nega- 
tivam,  scilicet,  non  convenit  ex  natura:  non  enim  ex  na- 
tura  sortitur  aliquis,  quod  ad  hanc  rempublicam  tutandam 
pugnet  aut  consulat;  sed  ex  alio  principio,  gubernante  sci- 
licet  rempublicam.  Et  ex  hac  accommodatione  extulit  li- 
brum  vitae  ad  vitam,  non  solum  non  ex  natura,  sed  supra 
omnem  facultatem  cuiuscumque  naturae  creatae. 


288 


QUAESTIO  XXIV,  ARTICULUS  III 


ARTICULUS  TERTIUS 

UTRUM  ALIQUIS  DELEATUR  DE  LIBRO  VITAE 

I  Sent.,  dist.  xl,  qu.  i,  art.  2,  ad  5;  qu.  iii,  ad  3;  III,  dist.  xxxi,  qu.  i,  art.  2,  qu'  3; 

ad  Philipp.,  cap.  iv,  lect.  i. 


*  Cap.  XV. 


'  Vers.  29. 


»D  TERTiUM  sic  PROCEDiTUR.  Vidctur  quod 

nullus  deleatur  de  libro  vitae.  Dicit  enim 

'Augustinus,  in  XX  de  Civ.  Dei.  *,  quod 

kpraescienlta  Dei,  quae  non  potest  falli, 

liber  vitae  est.  Sed  a  praescientia  Dei  non  potest 

aliquid    subtrahi:    similiter  neque   a  praedestina- 

tione.  Ergo  nec  de  libro  vitae  potest  aliquis  deleri. 

2.  Praeterea,  quidquid  est  in  aliquo,  est  in  eo 
per  modum  eius  in  quo  est.  Sed  liber  vitae  est 
quid  aeternum  et  immutabile.  Ergo  quidquid  est 
in  eo,  est  ibi  non  temporaliter,  sed  immobiliter 
et  indelebiliter. 

3.  Praeterea,  deletio  scripturae  opponitur.  Sed 
aliquis  non  potest  de  novo  scribi  in  libro  vitae. 
Ergo  neque  inde  deleri  potest. 

Sed  Contra  est  quod  dicitur  in  Psalmo  lxviii  * : 
deleantur  de  libro  viventium. 

Respondeo  dicendum  quod  quidam  dicunt  quod 
de  libro  vitae  nullus  potest  deleri  secundum  rei 
veritatem:  potest.  tamen  aliquis  deleri  secundum 
opinionem  hominum.  Est  enim  consuetum  in  Scri- 
pturis  ut  aliquid  dicatur  fieri,  quando  innotescit. 
»  Et  secundum  hoc,  aliqui  dicuntur  esse  scripti  " 

in  libro  vitae,  inquantum  homines  opinantur  eos 
ibi  scriptos ,  propter  praesentem  iustitiam  quam 
in  eis  vident.  Sed  quando  apparet,  vel  in  hoc  se- 
culo  vel  in  futuro,  quod  ab  hac  iustitia  excide- 
runt,  dicuntur  inde  deleri.  Et  sic  etiam  exponitur 
•  ordin.  cassio-  in  Glossa  *  dclctio  talis,  super  illud  Psalmi  lxviii  : 

dori    et    Augu-  ,        7.1  •  ■ 

stini.  deleantur  de  Itbro  viventium. 

Sed  quia  non  deleri  de  libro  vitae  ponitur  in- 
ter  praemia  iustorum,  secundum  illud  Apoc.  iii  *, 
qui  vicerit,  sic  vestietur  vestimentis  albis,  et  non 
delebo  nomen  eius  de  libro  vitae;  quod  autem 
sanctis  repromittitur,  non  est  solum  ^  in  hominum 
opinione ;  potest  dici  quod  deleri  vel  non  deleri 
de  libro  vitae,  non  solum  ad  opinionem  homi- 
num  referendum  est,  sed  etiam  quantum  "^  ad 
rem.   Est  enim   liber  vitae  conscriptio  ordinato- 


♦  Vers.  5. 


rum  in  vitam  aeternam.  Ad  quam  ordinatur  ali- 
quis  ex  duobus:  sciiicet  ex  praedestinatione  di- 
vina,  et  haec  ordinatio  nunquam  deficit;  et  ex 
gratia.  Quicumque  enim  gratiam  habet,  ex  hoc 
ipso  est  dignus  ^  vita  aeterna.  Et  haec  ordinatio 
deficit  interdum :  quia  aUqui  ordinati  sunt  ex  gra- 
tia  habita  ad  habendum  vitam  aeternam,  a  qua 
tamen  deficiunt  per  peccatum  mortale.  liii  igitur 
qui  sunt  ordinati  ad  habendum  vitam  aeternam 
ex  praedestinatione  divina,  sunt  simpliciter  scri- 
pti  in  libro  vitae:  quia  sunt  ibi  scripti  ut  habituri 
vitam  aeternam  in  seipsa.  Et  isti  nunquam  de- 
lentur  de  libro  vitae.  Sed  illi  qui  sunt  ordinati 
ad  habendum  vitam  aeternam,  non  ex  praede- 
stinatione  divina,  sed  solum  ex  gratia,  dicuntur 
esse  scripti  in  libro  vitae,  non  simpliciter,  sed 
secundum  quid:  quia  sunt  ibi  scripti  ut  habituri 
vitam  aeternam,  non  in  seipsa,  sed  in  sua  causa. 
Et  tales  possunt  deleri  de  libro  vitae:  ut  deletio 
non  referatur  ad  notitiam  Dei,  quasi  Deus  ali- 
quid  praesciat,  et  postea  '  nesciat;  sed  ad  rem  sci- 
tam,  quia  scilicet  Deus  scit  aliquem  prius  ordi- 
nari  in  vitam  aeternam,  et  postea  non  ordinari, 
cum  deficit  a  gratia. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  deletio,  ut  di- 
ctum  est  *,  non  refertur  ad  librum  vitae  ex  parte 
praescientiae,  quasi  in  Deo  ^  sit  aliqua  mutabili- 
tas:  sed  ex  parte  praescitorum,  quae  sunt  mu- 
tabiha. 

Ad  secundum  dicendum  quod,  licet  res  in  Deo 
sint  immutabiUter  ",  tamen  in  seipsis  mutabiles 
sunt.  Et  ad  hoc  pertinet  deletio  libri  vitae. 

Ad  tertium  dicendum  quod  eo  modo  quo  ali- 
quis  dicitur  deleri  de  libro  vitae,  potest  dici  quod 
ibi  scribatur  de  novo;  vel  secundum  opinionem 
hominum,  vel  secundum  quod  de  novo  incipit 
habere  ordinem  ad  vitam  aeternam  per  gratiam. 
Quod  etiam  sub  divina  notitia  comprehenditur , 
licet  non  de  novo. 


In  corpore. 


a)  aliqui  dicuntur   esse  scripti.  -  aliqui  dicuntur  scripti  ACDE, 
aliqui  dicuntur  scribi  B. 
p)  solum.  -  Om.  B. 
Y)  quantum.  -  Om.  ABCDE. 


S)  habet ...  dignus.  -  habent,  ex  hoc  ipso  {ipsi  FG)  digni  sunt  FGa. 

e)  et  postea.  -  postea  P. 

^)  in  Deo.  -  m  eo  codices. 

r,)  immutabiliter.  -  immutabiles  B. 


Commentaria  Oardinalis  Caietani 


TiTULUs  clarus.  -  In   corpore   duo   facit:    primo,   tractat 
quandam  opinionem;  secundo,  respondet   quaesito  se- 
Cf.  num.  II.       cundum  propriam  sententiam  *. 

Quoad  primum,  primo  refert  duas  propositiones  quo- 
rundam  opinantium.  Prima  est :  NuUus  deletur  de  libro 
vitae  secundum  rei  veritatem.  Secunda  est:  Aliqui  delentur 
de  libro  vitae  secundum  opinionem  hominum.  -  Et  decla- 
ratur  secundae  propositionis  consonantia  cum  sacra  Scri- 
ptura:  quia  apud  ipsam,  quandoque  dicitur  res  fieri,  quando 
innotescit ;  et  consequenter  deleri ,  quando  apparet  deleri, 
propter  privationem  gratiae. 


Deinde  arguit  primam  propositionem,  cum  summa  mo- 
destia,  falsitatis:  quia  praemium  repromissum  sanctis,  se- 
cundum  rem,  et  non  solum  secundum  opinionem  intelli- 
gendum  est,  etc. 

II.  Quoad  secundum,  duo  facit.  Primo  respondet  quae- 
sito,  sic :  Deleri  vel  non  deleri  de  libro  vitae,  non  solum 
ad  opinionem  hominum  referendum  est,  sed  etiam  quan- 
tum  ad  rem.  -  Et  probatur  haec  conclusio,  quoad  partem 
ultimam,  quam  intendit,  sic.  Liber  vitae  est  conscriptio  or- 
dinatorum  in  vitam  aetemam:  ergo  ordinatorum  ex  prae- 
destinatione ,  et  praesenti   gratia :  ergo  ordinatorum  inde- 


QUAESTIO  XXIV,  ARTICULUS  III 


289 


Cap.  V. 


fectibiliter,  et  defectibiliter:  ergo  scriptorum  sirapliciter,  et 
secundum  quid:  ergo  indelebilium,  et  delebilium  secundum 
veritatem  rei:  quod  erat  intentum. 

Prima  consequentia  probatur:  quia  ad  vitam  aeternam 
ex  his  duobus  aliquis  ordinatur.  Et  de  praedestinatione 
quidem,  patet.  De  praesenti  autem  gratia,  probatur:  quia 
quicumque  habet  gratiam,  ex  hoc  ipso  dignus  est  vita  ae- 
terna.  -  Secunda  autem  probatur:  quia  ordo  gratiae  est  de- 
fectibilis,  praedestinationis  vero  indefectibilis.  -  Tertia  vero : 
quia  indefectibiles  sunt  scripti  ad  vitara  aeternam  in  seipsa; 
defectibiles  vero  sunt  scripti  ad  vitara  aeternam  in  sua  causa, 
scilicet  raeritoria.  -  Ultiraa  autem  patet  ex  terminis. 

Secundo,  explanatur  sensus  in  quo  intelligenda  est  dicta 
conclusio,  ibi:  ut  deletio  non  referatur  etc.  Potest  enim  du- 
pliciter  interpretari :  uno  modo,  ex  parte  intellectus  divini; 
secundo  raodo,  ex  parte  rei  scriptae,  ut  clare  patet  in  littera. 

III.  Circa  antecedens,  super  quo  fundatur  totus  discursus, 
dubiura  occurrit.  Quoniam,  cum  definitura  non  se  extendat 
ultra  suam  definitionem,  aut  liber  vitae  male  definitus  est 
in  primo  articulo  ,  dicendo  quod  est  conscriptio  praede- 
stinatorum :  aut  male  extenditur  hic  liber  vitae  ad  ordi- 
natos  in  vitam  aeternam,  sive  praedestinatos  sive  non. 

Et  augetur  dubitatio.  Quia,  si  liber  vitae  extenditur  ad 
oranes  ordinatos  in  vitam  aeternam,  non  solura  constituti 
in  praesenti  gratia ,  sed  omnes  Christiani,  irao  et  oranes 
horaines  essent  scripti  in  libro  vitae :  quoniara  omnes  or- 
dinati  sunt  in  vitara  aeternam,  ex  hoc  ipso  quod  rationales 
sunt,  iuxta  illud  Augustini:  de  Praed.  Sanct.  *:  posse  ha- 
bere  caritatem,  naturae  est  hominum. 

IV.  Ad  hoc  respondetur ,  quod  definitio  superius  data 
fuit  perfecta,  utpote  explicans  substantialia  libri  vitae :  con- 


scriptio  enim  praedestinatorura  ad  substantiara  pertinet  libri 
vitae.  Conscriptio  autem  ordinatorum  secundum  praesentera 
iustitiam,  habet  se  ad  librum  vitae  ut  accidens,  quia  ut 
consequens  substantiale.  Non  enim  ad  librura  vitae  spectat 
taliura  conscriptio,  nisi  ex  hoc  ipso  quod  est  liber  vitae 
gloriae,  ad  quara  soli  praedestinati  conscribuntur.  Nara,  ut 
in  responsione  ad  tertium  praecedentis  articuli  dicitur,  con- 
stituti  in  praesenti  gratia,  pro  tanto  ad  conscriptionem  libri 
vitae  spectant,  pro  quanto  vitam  illam  gloriosam  pro  nunc 
aliquo  raodo  participant.  Et  hic  dicitur  (et  in  idem  redit) 
quod  propterea  conscribuntur,  quia  vitara  aeternam  in  sua 
causa  habituri  sunt.  Ex  his  enim  patet  quod  ad  librum 
vitae  pertinet  conscriptio  habentiuni  praesentem  gratiam,  ex 
consequenti:  et  sic  talis  conscriptio  est  extra  substantiam 
libri  vitae.  Nec  in  definitione  debuit  exprimi:  sed,  ut  in 
littera  fit,  postmodum  deduci. 

Ad  aliam  autem  obiectionem  facile  ex  littera  respon- 
detur,  quod  non  quomodolibet  ordinati  in  vitara  aeternam, 
sed  ordinati  sic  quod  sunt  digni  vita  aeterna,  conscribuntur 
in  libro  vitae.  Et  propterea  neque  omnes  Christiani  (si 
aliquis  est  qui  nunquam  fuit  in  gratia;  quod  posset  acci- 
dere  in  ficte  accedente  ad  baptismum),  neque  omnes  ho- 
mines  sunt  aliquo  modo  scripti  in  libro  vitae :  quamvis 
potentiam  quandam  valde  remotara  ad  illara  vitara  habeant. 
V.  Circa  ea  quae  in  calce  litterae  posita  sunt,  scito  quod 
deleri  ex  parte  deletorum,  non  importat  scripturae  cassa- 
tionem;  sed  mutationem  de  scriptis  in  non  scriptos.  Qui 
enim  heri  fuit  in  gratia ,  et  consequenter  inter  scriptos, 
lapsus  hodie,  mutatus  est  per  peccati  maculam,  desiitque 
inter  scriptos  esse.  Et  hoc  vocatur  deleri  ex  parte  rei  scitae, 
ut  patet  in  littera. 


SUMMAE  Theol.  D.  Thomae  T.  I 


37 


290 


QUAESTIO  XXV,  ARTICULUS  I 


QUAESTIO  VIGESIMAQUINTA 

DE  DIVINA  POTENTIA 


IN    SEX    ARTICULOS    DIVISA 


*  Cf.  qu.  xrv,  In- 
trod. 


PosT    considerationem    divinae    scientiae    *   el 
voluntatis,   et  eorum  quae  ad  hoc  pertinent, 
restat   considerandum  de  divina    potentia  *. 
Et  circa  hoc  quaeruntur  sex. 

Primo :  utrum  in  Deo  sit  potentia. 
Secundo :  utrum  eius  potentia   sit  infinita. 


Tertio:  utrum  sit  omnipotens. 

Quarto :  Utrum  possit  facere  quod  ea  quae  sunt 

praeterita,  non  fuerint. 
Quinto:  utrum  Deus    possit  facere   quae   non 

facit,  vel  praetermittere  quae  facit. 
Sexto :  utrum  quae  facit,  possit  facere  meliora. 


•  S.  Th.  lect.  X. 
-  Did.  lib.  VIII, 
cap.  IX,  n.i,2. 


'  Qu.  III,  art.  3. 


*  Qu.  iiv,  art.  8; 
qu.  XIX,  art.  4. 


*  Vers.  9. 


•  Qu.  111,  art.  I ; 
<)U.  IV,  art.  I,  2. 


ARTICULUS  PRIMUS 

UTRUM    IN    DEO    SIT   POTENTIA 

I  Sent.,  dist.  xLii,  qu.  i,  art.  i;  I  Cont.  Gent.,  cap,  xvi;  II,  cap.  vii;  De  Pot.,  qu.  i,  art.  i;  qu.  vii,  art.  i. 


(D  PRiMUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod  in 
Deo  non  sit  potentia.  Sicut  enim  prima 
'materia  se  habet  ad  potentiam,  ita  Deus, 
,qui  est  agens  primum,  se  habet  ad  actum. 
Sed  prima  materia,  secundum  se  considerata  '^, 
est  absque  omni  actu.  Ergo  agens  primum,  quod 
est  Deus,  est  absque  potentia. 

2.  Praeterea,  secundum  Philosophum,  in  IX 
Metaphys.  * , .  qualibet  potentia  melior  est  eius 
actus:  nam  forma  est  melior  quam  materia,  et 
actio  quam  potentia  activa ;  est  enim  finis  eius. 
Sed  nihil  est  melius  eo  quod  est  in  Deo :  quia 
quidquid  est  in  Deo,  est  Deus,  ut  supra  *  ostensum 
est.  Ergo  nulla  potentia  est  in  Deo. 

3.  Praeterea,  potentia  est  principium  operatio- 
nis.  Sed  operatio  divina  est  eius  essentia :  cum 
in  Deo  nuUum  sit  accidens.  Essentiae  autem  di- 
vinae  non  est  aliquod  principium.  Ergo  ratio  po- 
tentiae  Deo  non  convenit  ''. 

4.  Praeterea,  supra  *  ostensum  est  quod  scien- 
tia  Dei  et  voluntas  eius  *  sunt  causa  rerum.  Causa 
autem  et  principium  idem  sunt.  Ergo  non  opor- 
tet  in  Deo  assignare  potentiam,  sed  solum  scien- 
tiam  et  voluntatem. 

Sed  contra  ESTquod  dicitur  inPsalmoLxxxviii*: 
Potens  es,  Domine,  et  veritas  tua  in  circuitu  tuo. 

Respondeo  dicendum  quod  duplex  est  potentia : 
scilicet  passiva,  quae  nullo  modo  est  in  Deo;  et 
activa,  quam  oportet  in  Deo  summe  ponere.  Ma- 
nifestum  est  enim  quod  unumquodque,  secundum 
quod  est  actu  '  et  perfectum,  secundum  hoc  est 
principium  activum  alicuius:  patitur  autem  unum- 
quodque,  secundum  quod  est  deficiens  et  imper- 
fectum.  Ostensum  est  autem  supra  *  quod  Deus 
est  purus  actus,  et  simpliciter  ^  et  universaliter 
perfectus;  neque   in  eo  aliqua  imperfectio  locum 


D.  494. 
1 


habet.  Unde  sibi  maxime  competit  esse  princi- 
pium  activum,  et  nullo  modo  pati  *.  Ratio  autem 
activi  principii  convenit  "^  potentiae  activae.  Nam 
potentia  activa  est  principium  agendi  in  aliud: 
potentia  vero  passiva  est  principium  patiendi  ab 
alio,  ut  Philosophus  dicit,  V  Metaphys  *.  Relin- 
quitur  ergo  quod  in  Deo  maxime  sit  potentia 
activa. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  potentia  activa 
non  dividitur  contra  actum,  sed  fundatur  in  eo*: 
nam  unumquodque  agit  secundum  quod  est  actu. 
Potentia  vero  passiva  dividitur  contra  actum: 
nam  *  unumquodque  patitur  secundum  quod  est 
in  potentia.  Unde  haec  potentia  excluditur  a  Deo, 
non  autem  activa. 

Ad  secundum  dicendum  quod,  quandocumque  ' 
actus  est  aliud  a  potentia,  oportet  quod  actus  sit 
nobilior  potentia  *.  Sed  actio  Dei  non  est  aliud  ab 
eius  potentia,  sed  utrumque  est  essentia  divina: 
quia  nec  esse  eius  est  aliud  ab  eius  essentia. 
Unde  non  oportet  quod  aliquid  sit  nobilius  quam 
potentia  Dei. 

Ad  tertium  dicendum  quod  potentia  in  rebus 
creatis  non  solum  est  principium  actionis,  sed 
etiam  effectus.  Sic  igitur  in  Deo  salvatur  ratio 
potentiae  quantum  ad  hoc,  quod  est  principium 
effectus :  non  autem  quantum  ad  hoc,  quod  est 
principium  actionis,  quae  est  divina  essentia.  Nisi 
forte  secundum  modum  intelligendi,  prout  divina 
essentia,  quae  in  se  simpliciter  praehabet  quid- 
quid  perfectionis  est  in  rebus  creatis,  potest  intel- 
ligi  et  sub  ratione  actionis,  et  sub  ratione  poten- 
tiae ;  sicut  etiam  intelligitur  et  sub  ratione  suppositi 
habentis  naturam,  et  sub  ratione  naturae  *. 

Ad  quartum  dicendum  quod  potentia  non  po- 
nitur   in   Deo   ut  aliquid   differens  a  scientia  et 


o)  scientiae.  -  praescientiae  Vab. 
p)  secundum  se  considerata.  -  Om.  FGtf. 
Y)  Ergo  ratio  potentiae  Deo  non  convenit. 
est  in  Deo  P. 

3)  eius.  —  Dei  D,  om.  ceteri  et  ed.  a. 

i)  actu.  -  in  actu  ABCFG,  et  in  actu  DE. 


Ergo  nulla  potentia 


^)  simpliciter.  —  simplex  ABEG. 
»))  convenit.  —  competit  codices. 
0)  nam.  —  quia  codices. 
i)  quandocumque.  -  secundum  quod  D. 

x)  ratione  naturae.  -  P  addit  Sic  igitur  in  Deo  salvatur  ratio  po- 
tentiae  quantum  ad  hoc,  quod  est  principium  effectus. 


D.  5V 


voluntate  secundum  rem ,  sed  solum  secundum 
rationem ;  inquantum  scilicet  potentia  importat 
rationem  principii  exequentis  id  quod  voluntas 
imperat,  et  ad  quod  scientia  dirigit;  quae  tria 
Deo  secundum  idem  conveniunt.  -  Vel  dicendum 


QUAESTIO  XXV,  ARTICULUS  I  291 

quod  ipsa  scientia  vel  voluntas  divina,  secundum 
quod  est  principium  effectivum,  habet  rationem 
potentiae.  Unde  consideratio  scientiae  et  volun- 
tatis  praecedit  in  Deo  considerationem  potentiae, 
sicut  causa  praecedit  operationem  et  effectum  ^. 


X)   Vel  dicendum  ...  effectum.  -  Om.  codices  (cf.  Observationes  Recentium,  apud  Nicolaium,  in  calce  Primae  Partis,  Lugd.  1686);  pro  opera- 
tionem,  ordinem  edd.  ab. 

Commentaria  Oardinalis  Caietani 


is 


rN  tAxAo,  potentia  significat  principium  operationis  ad  extra, 
Lseu  transeuntis;  extenso  operationis  nomine  tam  ad  actio- 
nem  quam  ad  passionem. 

II.  In  corpore  respondetur  quaesito  unica  distinctione,  et 
duabus  conclusionibus  mixtis,  iuxta  duo  distinctionis  mem- 
bra.  Distinctio  est:  Potentia  est  duplex,  activa  scilicet  et 
passiva.  Conclusio  prima  est :  Potentia  passiva  nullo  niodo 
est  in  Deo.  Secunda  est :  Potentia  activa  maxime  est  in  Deo. 

Probatur  haec  secunda.  Unumquodque,  secundum  quod 
est  in  actu  et  perfectum,  est  principium  activum:  ergo  Deo 
maxime  competit  esse  principium  activum:  ergo  in  eo  ma- 
xime  est  potentia  activa.  -  Prima  consequentia  probatur  ex 
eo,  quod  Deus  est  actus  purus,  et  universaliter  perfectus. 
Secunda  vero,  quia  ratio  principii  activi  convenit  potentiae 
activae,  ut  patet  ex  definitione  eius  V  et  IX  Metaphys.,  etc. 

Priraa  autem   eodem   modo  ex   negatione   oppositorum 

probatur.  Unumquodque  patitur  secundum  quod  est  defi- 

ciens  et  imperfectum :  ergo  Deo  nullo  modo  convenit  pati : 

ergo  nec  potentia  passiva.  -  Consequentia  eodem  modo  pro- 

.     batur:  quia  scilicet  in  Deo  nulla  est  imperfectio,  etc. 

III.  In  responsione  ad  secundum  et  tertium ,  difficilia 
valde  verba  discutienda  occurrunt.  Tria  namque  de  actione, 
ut  distinguitur  contra  effectum,  dicuntur.  Primum  est,  quod 
actio,  si  est  distincta  a  potentia  activa,  est  nobilior  ipsa  po- 
tentia.  Secundum  est,  quod  actio  in  creaturis  principiatur 
a  potentia.  Tertium  est ,  quod  actio  sic  se  habet  ad  po- 
tentiam  activam ,  quod  si  transferatur  in  Deum ,  oportet 
actionem  ipsam  esse  essentiam  divinam.  Haec  enim  omnia 
liquido  habentur  in  littera. 

Est  autem  ratio  arduae  dubitationis  haec.  Actio  transiens, 
puta  movere,  ut  distinguitur  contra  effectum,  aut  solum 
dicit  tnotitm  ab  hoc,  aut  aliquid  aliud.  Si  tantum  significat 
motum  ab  hoc,  oportet  ea  quae  hic  dicuntur  verificari  aut 
de  sola  relatione  ab  hoc,  aut  de  solo  motu ,  aut  de  toto 
composito,  scilicet  motu  ab  hoc.  Sed  de  nullo  horum  ve- 
rificantur  primum  et  tertium  dictum.  Nihil  enim  horum  est 
nobilius  potentia  activa  motoris  Saturni.  Et,  quod  magis 
urget,  nihil  horum  est  quod  oporteat  identificari  divinae 
substantiae,  si  ponamus  Deum  sine  omni  medio  movere 
corpus  aliquod  (quod  constat  non  esse  impossibile).  Tunc 
enim  manifeste  videre  quisque  potest  motum  non  opor- 
tere  identificari  substantiae  divinae;  et  similiter  relationem 
'  qmniam?        non  oportere  identificari  eidem,  quamvis  *  oporteret  ipsam 

■  Qu.  XIII,  art.y.   non  esse  realem  ex   parte  Dei ,  ut  ex  supradictis  *  patet; 

et  consequenter   nec  motum  ab  hoc  identificari    eidem  di- 

vinae  essentiae  oportere.  -  Si  vero  significat  aliquid  aliud, 
'  Cap.  III.  ruunt   omnia   in    III  Physic.  *  tradita.    Ruere   quoque  vi- 

detur  opinio  dicens  actionem  esse  subiective  in  passo;  quae 
'  Cap.  II,  n.  5.     tamen  ex  Aristotele,  ibidem,  et  in  III  de  Anima  *,  sumpta 

videtur. 

IV.  Ad  hoc  dicendum  mihi  videtur  quod,  apud  s.  Tho- 
mam,  actio  transiens,  praeter  motum  et  relationem,  dicit 

'  Cf.  num.  VI.      aliquid  subiective  in  agente.  Probatur  hoc,  et  manifestatur  *. 

■  Num.  praec.      Probatur  quidem  ratione  unica  iam  tacta  *,  convincente  in- 

tellectum  meum ,  sustinendo  utramque  viam  positam  in 
responsione  ad  quartum.  Actio  transiens  significat  aliquid 
subiective  existens  in  agente  creato ,  identificatum  autem 
realiter  substantiae  in  agente  increato :  sed  motus  ab  hoc, 
ut  importat  tantum  motum  et  relationem,  non  significat 
aliquid  huiusmodi :  ergo  motus  ab  hoc ,  modo  exposito , 
non  est  totum  actionis  transeuntis.  -  Maior  habetur  et  in 
II   Contra  Gent.,  cap.  ix,  ratione  ultima:  et,  quoad  secun- 


dam  partem,  habetur  in  mille  locis,  ubi  de  creatione,  gu- 
bernatione,  et  quibusvis  aliis  actionibus  et  potentiis  divinis 
ad  extra,  est  sermo,  ut  hic  etiam  patet.  -  Minor  autem  patet 
resolutive.  Constat  enim  quod,  Deo  movente  vel  angelo, 
in  neutro  motus  esset.  Relatio  autejn,  quamvis  in  angelo 
esset,  in  Deo  tamen  nullo  reali  modo  esset :  quia  nec  per 
inhaesionem,  ut  patet;  nec  per  identitatem,  ut  in  II  Contra 
Gent.,  cap.  xu,  in  principio,  probatur  manifeste. 

V.  Et  si  diceretur  ad  hanc  rationem,  quod  maior  est 
vera,  non  ex  una,  sed  ex  diversis  radicibus;  quia,  quoad 
agentia  creata ,  est  vera  ratione  relationis ,  quam  oportet 
subiective  existere  in  agente;  quoad  agens  vero  increatum, 
est  vera  ratione  actionis  immanentis,  quam  solam  in  Deo 
ponit  actio  transiens,  praeter  factum  et  relationem :  si  sic, 
inquam,  diceretur  (praecipue  propter  auctoritatem  s.  Tho- 
mae  in  II  Contra  Gent.,  cap.  xxni,  ratione  quarta),  subtiliter 
quidem  evaderetur,  non  tamen  sufficienter, 

Ad  cuius  evidentiam,  scito  quod,  ut  in  hoc  articulo,  in 
responsione  ad  quartum,  littera  dicit,  duobus  modis  susti- 
netur  potentia  activa  in  Deo:  uno  modo,  ut  sit  velut  po- 
tentia  executiva  intellectus  et  voluntatis ;  alio  modo,  ut  sit 
ipsa  voluntas  consulta  etc,  ut  efficax  respectu  eflfectuum. 
Et  si  hic  secundus  modus  (qui  forte  verior  est)  ponatur, 
nuUa  in  hac  materia  ex  actionis  transeuntis  natura  angustia 
esset :  quoniam,  in  rei  veritate,  nuUa  in  Deo  poneretur  tunc 
actio  transiens,  sed  immanens  tantum,  habens  efficaciam 
transeuntium ,  iuxta  illud  *:  Dixit,  et  facta  sunt.  Et  hanc  *  Psaim.  cxlviii, 
viam  secutus  videtur  s.  Thomas  in  auctoritate  allegata,  et 
in  cap.  XXXV ,  ubi  expresse  negat  mediam  actionem.  -  Si 
autem  primus  modus  teneatur,  tunc  mota  difficultas  vim 
habet.  Nec  satisfit  ex  responsione  data,  quae  ad  actiones 
immanentes,  iuxta  alterum  modum  dicendi,  recurrit.  Opor- 
tet  enim,  si  potentia  quasi  media  in  Deo  ponitur,  quod 
actio  transiens  in  eo  quoque  ponatur;  et  consequenter  iden- 
tificata  substantiae  suae,  ut  hic  patet,  et  expresse  in  II 
Contra  Gent.,  cap.  ix,  dicitur,  dum  eadem  asseritur  ratio  de 
identificatione  intellectualium  operationum  et  aliarum  cum 
substantia  divina.  Et  quoniam,  ut  in  littera  patet,  s.  Thomas 
utramque  viam  sustinet ,  consequens  est  quod  non  suffi- 
cienter  salvatur  mens  atque  doctrina  eius,  recurrendo  ad 
actiones  immanentes.  Et  sic  relinquitur  quod  maior  as- 
sumpta,  ex  una  et  eadem  radice  in  otnni  agente  cui  vere 
convenit  actio  transiens,  sit  vera:  alioquin  non  esset  for- 
malis.  Et  cum  nec  ratione  relationis,  nec  ratione  motus 
verificetur  universaliter,  relinquitur  quod  aliquid  aliud  actio 
transiens  significat  in  agente.  -  Verba  autem  in  oppositum 
adducta  ex  xxiii  cap. ,  et  ex  xxxv,  et  similia,  possunt  inter- 
pretari  quod  procedunt  iuxta  Ulam  viam:  namque  illud 
Opus  omnibus  viis  uti  videtur  ad  intentum. 

VI.  Declaratur  autem  occultum  hoc  latuisse  etiam  in 
III  Phjrsic.  et  similibus  locis,  ex  ,suo  compari,  scilicet  pas- 
sione ,  de  qua  proportionaliter  dicitur  quod  est  motus  in 
hoc;  sicut  de  actione,  quod  est  motus  ab  hoc.  Quemad- 
modum  enim  constat  quod  in  passione  sunt  tria,  scilicet 
motus,  relatio  inhaerentiae  ipsius  motus  ad  subiectum,  et 
fundamentum  illius  relationis,  quod  est  essentialiter  passio 
(sive  illud  sit  passiva  actuatio  subiecti ,  sive  esse  formae 
fluentis  ut  actuans  subiectum,  sive  quodcumque  aliud);  ita 
ex  parte  actionis,  non  solum  motus  et  relatio  significatur, 
sed  ly  ab  significat  prius  ipsam  essentiam  actionis,  opera- 
tionem  scilicet  in  agente  propter  perficiendum  aliud.  Sed 
quoniam  propriis  vocabulis  caremus,  nominibus  relationum, 


292 


QUAESTIO  XXV,  ARTICULUS  II 


scilicet  praepositionibus  ab  et  in,  utimur  ad  occulta  signi- 
ficanda,  ut  saepe  contingit. 

Et  sic  omnes  textus  consonant.   Cum  his  enim  stat  actio- 
nis  transeuntis  et  passionis  eundem  esse  actum :  quoniam 


actio  huiusmodi,  ut  sic,  propter  perficiendum  passum  est. 
Et   propterea,  ratione  ilHus  actus,  perfectio  passi,  et  esse 
in  passo,  etc,  dicitur  ipsa  actio.  -  Nec  plura  hic  dicenda  , 
videntur,  quoniam  praesenti  proposito  sat  sunt. 


ARTICULUS  SECUNDUS 

UTRUM  POTENTIA   DEI    SIT   INFINITA 

I  Sent;  dist.  xliu,  qu.  i,  art.  i ;  I  Cont.  Gent.,  cap.  xLiii;  De  Pot.,  qu.  i,  art.  2;   Compend.  TlieoU,  cap.  xix; 
VIII  Physic,  lect.  xxiii;  XII  Metaphys,,  lect.  viii. 


?. 


Cap.  VI,  n.  8, 
,  10.  -   S.  Th. 


'  Cap.  X,  n.  2. 
S.Th.  lect.xxi. 


D  SECUNDUM  sic  PROCEDiTUR.  Vidctur  quod 
potentia  Dei  non  sit  infinita.  Omne  enim 
infinitum  est  imperfectum ,  secundum 
Philosophum,  in  III  Physic.  *  Sed  po- 

tentia  Dei  non  est  imperfecta.  Ergo  non  est  in- 

finita. 

2.  Praeterea,  omnis  potentia  manifestatur  per 
effectum:  alias  frustra  esset.  Si  igitur  potentia  Dei 
esset  infinita,  posset  facere  effectum  infinitum. 
Quod  est  impossibile. 

3.  Praeterea,  Philosophus  probat  in  VIII  Phy- 
sic.  *,  quod  si  potentia  alicuius  corporis  esset  in- 
finita,  moveret  in  instanti.  Deus  autem  non  movet 
in  instanti:  sed  mopet  creaturam  spiritiialem  per 

«  tempus,  creaturam  vero  "  corporalem  per  locum 

et  tempiis,  secundum  Augustinum,  VIII  super  Ge- 
cap.  XX,  xxn.    ncsim  ad  litteram  *.  Non  ergo  est  eius  potentia 
infinita. 

Sed  contra  est  quod  dicit  Hilarius,  VIII  de 
Trin.  *,  quod  Deus  est  immensae  virtutis,  vivens, 
potens  ^.  Omne  autem  immensum  est  infinitum. 
Ergo  virtus  divina  est  infinita. 

Respondeo  dicendum  quod,  sicut  iam  *  dictum 

est,  secundum   hoc  potentia  activa  invenitur  in 

T  Deo,  secundum  quod  ipse  actu  est  ''.  Esse  autem 

eius  est  infinitum,  inquantum  non  est  limitatum 

^  per  aliquid  recipiens;  ut  patet  per  ea  *  quae  su- 

•  Qu.vii,  art.  I.  pra  *  dicta  sunt,  cum  de  infinitate   divinae   es- 

sentiae  ageretur.  Unde   necesse  est  quod  activa 
E  potentia  Dei  sit  infinita  '.  In  omnibus  enim  agen- 

tibus  hoc  invenitur,  quod  quanto  aliquod  agens 
perfectius  habet  formam  qua  agit,  tanto  est  maior 
eius  potentia  in  agendo.  Sicut  quanto  est  aliquid 
magis  calidum ,  tanto  habet  maiorem  potentiam 
ad  calefaciendum :  et  haberet  utique  potentiam 
infinitam  ad  calefaciendum,  si  eius  calor  esset 
^  infinitus  ^.  Unde,  cum  ipsa  essentia  divina,  per' 

•  Loc.  proxime  quam  Dcus  agit,  sit  infinita,  sicut  supra  *  osten- 

sum  est;  sequitur  quod  eius  potentia  sit  infinita, 
Ad  primum  ergo  dicendum  quod  Philosophus 
loquitur  de  infinito  quod  est  ex  parte  materiae 
non  terminatae  per  formam;  cuiusmodi  est  infi- 
nitum   quod  congruit  quantitati,   Sic  autem  non 


•»Num.  24. 
"  Art.  praeced. 


Ibid. 


Qu.  III,  art.  5. 


est  infinita  divina  essentia,  ut  supra  *  ostensum 
est;  et  per  consequens  nec  eius  potenfia.  Unde 
non  sequitur  quod  sit  imperfecta. 

Ad  secundum  dicendum  quod  potentia  agentis 
univoci  tota  manifestatur  in  suo  effectu:  potentia 
enim  generativa  hominis  nihil  potest  plus  quam  " 
generare  hominem.  Sed  potentia  agenfis  non  uni- 
voci  non  tota  "  manifestatur  in  sui  effectus  pro- 
ductione :  sicut  potenfia  solis  non  tota  manifesta- 
tur  in  productione  alicuius  animalis  ex  putrefa- 
ctione  generati.  Manifestum  est  autem  quod  Deus 
non  est  agens  univocum:  nihil  enim  aliud  potest 
cum  eo  convenire  neque  in  specie,  neque  in  ge- 
nere,  ut  supra  *  ostensum  est,  Unde  relinquitur 
quod  effectus  eius  semper  est  minor  quam  po- 
tentia  eius.  Non  ergo  oportet  quod  manifestetur 
infinita  potentia  Dei  in  hoc,  quod  producat  effe-  ' 
ctum  infinitum.  -  Et  tamen,  etiam  si  nullum  effe- 
ctum  produceret,  non  esset  Dei  potentia  '  frustra.  ' 

Quia  frustra  est  quod  ordinatur  ad  finem,  quem 
non  attingit:  potentia  autem  Dei  non  ordinatur 
ad  effectum  sicut  ad  finem ,  sed  magis  ipsa  est 
finis  sui  effectus. 

Ad  tertium  dicendum  quod  Philosophus  in  VIII 
Physic.  *,  probat,  quod  si  aliquod  corpus  haberet  •Locodt.inarg. 
potentiam  infinitam,  quod  moveret  in  non  tem- 
pore.  Et  tamen  ostendit  *,  quod  potentia  motoris  *  ibid.  cap.  x, 

^       ,.  ■     /•     •  ■  ^  ^  num.  g. -S.Th. 

caeli  est  mfinita :  quia  movere  potest  tempore  lect.  xxm. 
infinito.  Relinquitur  ergo  secundum  eius  inten- 
tionem,  quod  potentia  infinita  corporis  si  esset, 
moveret  in  non  tempore :  non  autem  potentia 
incorporei  motoris.  Cuius  ratio  est,  quia  corpus 
movens  aliud  corpus,  est  agens  univocum.  Unde 
oportet  quod  tota  potentia  agenfis  manifestetur 
in  motu.  Quia  igitur  quanto  movenfis  corporis 
potentia  est  maior,  tanto  velocius  movet:  necesse 
est  quod  si  fuerit  infinita,  moveat  improportiona- 
biliter  citius,  quod  est  movere  in  non  tempore. 
Sed  movens  incorporeum  est  agens  non  univo- 
cum.  Unde  non  oportet ,  quod  tota  virtus  eius 
manifestetur  in  motu  ita,  quod  moveat  in  non 
tempore.  Et  praesertim,  quia  movet  secundum 
disposifionem  suae  voluntatis. 


a)  vero.  -  Om.  ABCDE. 

p)  potens.  -  potestas  BD,  et  potens  C. 

f)  actu  est.  -  est  actu  A,  est  actus  purus  sB;  cf.  notam  t. 

3)  ea.  -  haec  Vab;  cf.  notam  seq. 

e)  Respondeo  ...  infinita.  -  Respondeo  dicendum  quod  potentia 
activa  Dei  sit  infinita  CDEpB;  Respondeo  dicendum  quod  FG,  qui 
statim  omittunt  enim. 


X,)  si  eius  calor  esset  infinitus.  -  J"onit  D  supra  ante  haberet;  pro 
si  eius,  id  cuius  ACEFG(pB  ? )  et  ab. 

ri)  nihil  potest  plus  quam.  -  nihil  plus  potest  quam  ABCDE. 

6)  tota.  -  totaliter  B.  -  sui  om.  ABDFG;  1«  sui  effectus  produ- 
ctione  om.  C;  in  sui...  tota  manifestatur  om.  E 

i)  non  esset  Dei  potentia.  -  non  esset  potentia  Dei  AG,  non  esset 
potentia  BCE,  non  esset  potentia  eius  D. 


QUAESTIO  XXV,  ARTICULUS  III 
Commentaria  Cardinalis  Caietani 


293 


IN  titulo,  ly  infinita  significat  infinitatem  intensivam.  -  In 
corpore  unica  est  conclusio,  responsiva  ad  quaesitum  affir- 
mative :  Potentia  Dei  est  infinita.  -  Probatur.  Esse  Dei  est 
infinitum:  ergo  activa  potentia  Dei  est  infinita.  -  Antecedens 
patet  ex  qu.  vn.  -  Consequentia  probatur :  quia  potentia 
activa  Deo  convenit  secundum  quod  est  in  actu,  idest,  funda- 
tur  super  eius  actu;  et  quantitas  potentiae  consequicur  quan- 


titatem  actus.  Quod  probatur  ex  illa  universali:  Quanto  ali- 
quod  agens  est  perfectius  in  forma  qua  agit,  tanto  maior  est 
potentia  eius,  ut  patet  in  calefactivo,  etc.  -  Littera  est  clara. 
II.  In  responsione  ad  tertium,  multa  dicenda  essent  de 
infinitate  potentiae  motivae,  quae  prolixa  valde  sunt,  et  in 
speciali,  quam  de  hoc  fecimus,  quaestione  *  discussa  sunt. 
Quare  pro  nunc  transeundum  puto. 


•  De  Dei  Infi- 
nitate  intenstva 
(Opusc.  Caiet. , 
Vol.  UI,  Tract. 
U). 


ARTICULUS  TERTIUS 

UTRUM   DEUS    SIT    OMNIPOTENS 

Parte  III,  qu,  xiii,  art.  i  ;  I  Sent.,  dist.  xlii,  qu.  11,  art.  2 ;  III,  dist.  i,  qu.  11,  art.  3;  II  Cont.  Gent.,  cap.  xxii,  xxv;  De  Pot.,  qu.  i,  art.  7;- 
qu.  V,  art.  3 ;  Quodl.  III,  qu.  i,  art.  1 ;  V,  qu.  11,  art.  i ;  XII,  qu.  11,  art.  i  ;  VI  Ethic,  lect.  11. 


*  Qu.  II,  art.  3: 
qu.  IX,  art.  i. 


*  Vers.  13. 


'  In  collecta  Do- 
min.XpostPen- 
tecost. 


*  Vers.  20. 

•  Ex  Commento 
supposit.  subno- 
rame  Ambrosii. 


7 

Vers.  37. 


•S.TIi.  lect.xiv. 
-  Did.  lib.  IV, 
cap.  XII,  n.  9, 10, 


D  TERTiUM  sic  PROCEDiTUR.  Vidctur  quod 
Deus  non  sit  omnipotens.  Moveri  enim 
et   pati  aliquid    omnium   est.  Sed  hoc 
^Deus  non  potest:  est  enim  immobilis, 
ut  supra  *  dictum  est.  Non  igitur  est  omnipotens. 

2.  Praeterea,  peccare  aliquid  agere  est.  Sed 
Deus  non  potest  peccare,  neque  seipsum  negare, 
ut  dicitur  II  Tim.  ii  *.  Ergo  Deus  non  est  omni- 
potens. 

3.  Praeterea,  de  Deo  dicitur  *  quod  omnipo- 
tentiam  suam  parcendo  maxime  et  miserando  ma- 
nifestat.  Ultimum  igitur  quod  potest  divina  po- 
tentia,  est  parcere  et  misereri.  Aliquid  autem  est 
multo  maius  quam  parcere  et  misereri ;  sicut 
creare  alium  mundum,  vel  aliquid  huiusmodi. 
Ergo   Deus  non  est  omnipotens. 

4.  Praeterea  ,  super  illud  I  ■  Cor.  i  * ,  stultam 
fecit  Deus  sapientiam  huius  mundi,  dicit  Glossa  *: 
sapientiam  huius  mundi  fecit  Deus  stultam,  osten- 
dendo  possibile,  quod  illa  "  impossibile  iudicabat. 
Unde  videtur  quod  non  sit  aliquid  iudicandum 
possibile  vel  impossibile  secundum  inferiores  cau- 
sas,  prout  sapientia  huius  ^  mundi  iudicat;  sed 
secundum  potentiam  divinam.  Si  igitur  Deus  sit 
omnipotens,  omnia  erunt  possibiiia.  Nihil  ergo 
impossibile.  Sublato  autem  impossibili,  toUitur 
necessarium:  nam  quod  necesse  est  esse,  impos- 
sibile  est  non  esse.  Nihil  ergo  erit  necessarium 
in  rebus,  si  Deus  est  omnipotens.  Hoc  autem  est 
impossibile.  Ergo  Deus  non  est  omnipotens  "*. 

Sed  contra  est  quod  dicitur  Luc.  i  *:  non  erit 
impossibile  apud  Deum  omne  verbum. 

Respondeo  dicendum  quod  communiter  confi- 
tentur  omnes  Deum  esse  omnipotentem.  Sed  ra- 
tionem  omnipotentiae  assignare  videtur  difficile. 
Dubium  enim  potest  esse  quid  comprehendatur 
sub  ista  distributione ,  cum  dicitur  omnia  posse 
Deum.  Sed  si  quis  recte  consideret,  cum  poten- 
tia  dicatur  ad  possibilia,  cum  Deus  omnia  posse 
dicitur,  nihil  rectius  intelligitur  quam  quod  possit 
omnia  possibilia,  et  ob  hoc  omnipotens   dicatur. 

Possibile  autem  dicitur  dupliciter,  secundum 
Philosophum,   in  V  Metaphys.  *  Uno  modo,  per 


respectum  ad  aliquam  potentiam:  sicut  quod  sub- 
ditur  humanae  potentiae,  dicitur  esse  possibile  ho- 
mini.  Non  autem  potest  dici  quod  Deus  dicatur 
omnipotens,  quia  potest  ^  omnia  quae  sunt  pos-. 
sibilia  naturae  creatae:  quia  divina  potentia  '  in 
plura  extenditur.  Si  autem  dicatur  quod  Deus  sit  ^ 
omnipotens,  quia  potest  omnia  quae  sunt  possi- 
bilia  suae  potentiae,  erit  circulatio  in  manifesta- 
tione  omnipotentiae :  hoc  enim  non  erit  aliud 
quam  dicere  quod  Deus  est  omnipotens ,  quia 
potest  omnia  quae  potest.  Relinquitur  igitur  quod 
Deus  dicatur  omnipotens,  quia  potest  omnia  pos- 
sibilia  absolute ,  quod  est  alter  modus  dicendi 
possibile.  Dicitur  autem  aliquid  possibile  vel  im- 
possibiie  ''>  absolute,  ex  habitudine  terminorum: 
possibile  quidem  ",  quia  praedicatum  non  repu- 
gnat  subiecto,  ut  Socratem  sedere;  impossibile 
vero  absolute,  quia  praedicatum  repugnat  subie- 
cto,  ut  hominem  esse  asinum. 

Est  autem  considerandum  quod,  cum  unum- 
quodque  agens  agat  sibi  simiie,  unicuique  poten- 
tiae  activae  correspondet  possibile  ut  obiectum 
proprium,  secundum  rationem  illius  actus  in  quo 
fundatur  potentia  activa :  sicut  potentia  calefactiva 
refertur,  ut  ad  proprium  obiectum,  ad  esse  '  ca- 
lefactibile.  Esse  autem  divinum,  super  quod  ratio 
divinae  potentiae  fundatur,  est  esse  infinitum,  non 
limitatum  ad  aliquod  genus  entis,  sed  praehabens 
in  se  totius  esse  perfectionem.  Unde  quidquid 
potest  habere  rationem  entis,  continetur  sub  pos- 
sibilibus  absolutis,  respectu  quorum  Deus  dicitur 
omnipotens. 

Nihil  autem  opponitur  rationi  entis ,  nisi  non 
ens.  Hoc  igitur  repugnat  rationi  possibilis  abso- 
luti,  quod  subditur  divinae  omnipotentiae ,  quod 
implicat  in  se  esse  et  non  esse  simul.  Hoc  enim 
omnipotentiae  non  subditur,  non  propter  defe- 
ctum  divinae  potentiae;  sed  quia  non  potest  ha- 
bere  rationem  factibilis  neque  possibilis.  Quae- 
cumque  igitur  contradictionem  non  implicant,  sub 
illis  possibilibus  continentur,  respectu  quorum  di- 
citur  Deus  omnipotens.  Ea  vero  quae  contradi- 
ctionem  "  implicant,  sub  divina  omnipotentia  non 


a)  illa.  -  ille  ABDEFGpC. 

P)  huius.  -  Om.  ABCDE. 

y)  Hoc  autem...  omnipotens.  -  Om.  ABCDE. 

8)  potest.  -  possit  PsB  et  edd.  a  b. 

e)  potentia.  -  omnipotentia  codices  et  a  b. 


?)  sit.  —  dicitur  codices. 

7))  vel  impossibile.  -  Om.  sA. 

8)  possibile  quidem.  -  Om.  codices  et  ed.  b,  possibile  absolute  ed.  a. 

i)  esse.  -  omne  codices  et  a  b. 

x)  non  implicant ...   contradictionem.  -  Om.  codices. 


294 


QUAESTIO  XXV,  ARTICULUS  III 


*Loc.cit.  in  arg. 
Sed  contra. 


D.  494- 
*  In  corpore. 


,Cap.  V,  n.  7. 


continentur:  quia  non  possunt  habere  possibilium 
rationem.  Unde  convenientius  dicitur  quod  non  ^ 
possiint  fieri,  quam  quod  Deus  non  potest  ea  fa- 
cere.  -  Neque  hoc  est  contra  verbum  Angeli  di- 
centis  *:  non  erit  impossibile  apud  Deum  omne 
verbum.  Id  enim  quod  contradictionem  implicat, 
verbum  esse  non  potest:  quia  nullus  intellectus 
potest  illud  concipere. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  Deus  dicitur 
omnipotens  secundum  potentiam  activam,  non  •" 
secundum  potentiam  passivam  *,  ut  dictum  est  **. 
Unde,  quod  non  potest  moveri  et  pati,  non  re- 
pugnat  omnipotentiae. 

Ad  secundum  dicendum  quod  peccare  est  defi- 
cere  a  perfecta  actione:  unde  posse  peccare  est 
posse  deficere  in  agendo,  quod  repugnat  omnipo- 
tentiae.  Et  propter  hoc,  Deus  peccare  non  potest, 
qui  est  omnipotens.  Quamvis  Philosophus  dicat, 
in  IV  Topic.  *,  quod  potest  Deus  et  studiosus 
prava  agere.  Sed  hoc  intelligitur  vel  sub  condi- 
tione  cuius  antecedens  sit  impossibile,  ut  puta  si 
dicamus  quod  potest  Deus  prava  agere  si  velit: 
nihil  enim  prohibet  conditionalem  esse  veram , 
cuius  antecedens  et  consequens  est  impossibile ; 
sicut  si  dicatur  ',  si  homo  est  asinus,  habet  qua- 
tuor  pedes.  Vel  ut  intelligalur  quod  Deus  potest 
aliqua  agere ,  quae  nunc  prava  videntur;  quae 
tamen  si  ageret,  bona  essent.  Vel  loquitur  secun- 
dum  communem  opinionem  gentilium ,  qui  ho- 
mines  dicebant  transferri  in  Deos,  ut  lovem  vel 
Mercurium. 

Ad  tertium  dicendum  quod    Dei    omnipotentia 


ostenditur  ^  maxime  in  parcendo  et  miserando, 
quia  per  hoc  ostenditur  Deum  habere  summam 
potestatem,  quod  libere  peccata  dimittit:  eius 
enim  qui  superioris  legi  astringitur,  non  est  libere 
peccata  condonare.  -  Vel  quia,  parcendo  homi- 
nibus  et  miserando,  perducit  eos  ad  participatio- 
nem  infiniti  boni,  qui  est  ultimus  effectus  divinae 
virtutis.  -  Vel  quia,  ut  supra  *  dictum  est,  effectus 
divinae  misericordiae  est  fundamantum  omnium 
divinorum  operum:  nihil  enim  debetur  alicui  nisi 
propter  id  "  quod  est  datum  ei  a  Deo  non  debi- 
tum.  In  hoc  autem  maxime  divina  omnipotentia 
manifestatur,  quod  ad  ipsam  "  perfinet  prima  in- 
stitutio  omnium  bonorum. 

Ad  quartum  dicendum  quod  possibile  absolutum 
non  dicitur  neque  secundum  causas  superiores, 
neque  secundum  causas  inferiores;  sed  secundum 
seipsum.  Possibile  vero  quod  dicitur  secundum 
aliquam  potentiam,  nominatur  possibile  secundum 
proximam  causam.  Unde  ea  quae  immediate  nata 
sunt  fieri  a  Deo  solo,  ut  creare,  iustificare,  et  hu- 
iusmodi,  dicuntur  possibilia  secundum  causam 
superiorem:  quae  autem  nata  sunt  fieri  a  causis 
inferioribus,  dicuntur  possibilia  secundum  causas 
inferiores.  Nam  secundum  conditionem  causae 
proximae,  effectus  habet  contingentiam  vel  neces- 
sitatem  *,  ut  supra  **  dictum  est.  In  hoc  autem 
reputatur  stulta  mundi  sapientia,  quod  f  ea  quae  '3.  «^^ 
sunt  impossibilia  naturae,  etiam  Deo  impossibilia 
iudicabat.  Et  sic  patet  quod  omnipotentia  Dei 
impossibilitatem  et  necessitatem  a  rebus  non  ex- 
cludit. 


X)  quod  non.  -  quod  ea  non  Pab.  -  Pro  non  potest  ea,  non  possit 
ea  FG ,  ea  non  possit  edii.  a  b,  non  possit  P. 
[x)  non:  -  non  tamen  codices. 
v)  dicatur.  -  dicamus  BD,  dicam  ceteri. 


5)  ostenditur.  -  dicitur  codices  et  a  b. 
0)  propter  id.  -  per  id  codices. 
j:)  ipsam  -  ipsum  Pafr. 
p)  quod  -  quia  Pab. 


? 


Qu.  XXI,  art.  4. 


D.  324. 
Qu.  XIV,  art. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


IN  titulo,  ly  omnipotens  dupliciter  distribui  potest:  scilicet 
pro  omni  potentia;  et  pro  omni  possibili.  Non  quaeritur 
hic  utrum  sit  omnipotens,  idest  habeat  omnem  potentiam : 
quoniam  iam  in  primo  articulo  determinatum  est  quod  in 
Deo  nuUa  est  potentia  passiva.  Sed  quaeritur  utrum  sit 
omnipotens,  idest  possit  omnia. 

II.  In  corpore,  duo  principaliter  facit :  primo,  quid  hic 
certum  et  ambiguum  sit,  dicit;  secundo,  ambiguitatem  sol- 

♦  Cf.  num.  IV.      vit ,  ibi :  Sed  si  quis  etc.  * 

III.  Quoad  primum,  duo  dicit.  Primo,  quod  pars  affirma- 
tiva  quaestionis  est  ab  omnibus  confessa.  Secundo,  quod  de- 
finitio  omnipotentiae,  quae  deberet  esse  proprium  medium 
ad  inferendam  confessam  conclusionem,  difficilis  est:  quia 
dubitatur  pro  quibus  distribuit  ly  omnia,  cum  dicitur  Deum 
posse  omnia. 

IV.  Quoad  secundum,  tria  dicit.  Primum,  quod  ly  omnia 
distribuit  possibile  absolute.  Secundo,  quod  ly  possibile  ab- 
solute  denominat  quidquid  habet  rationem  entis,  actu  vel 
potentia ,  ibi :  Est  autem  considerandum.  Tertio,  excludit 
ab  huiusmodi  distributione  et  denominatione ,  sola  impli- 
cantia  contradictionem,  ibi :  Nihil  autem  opponitur  etc. 

Primum  horum ,  scilicet,  ly  omnia  distribuit  possibile 
absolute,  probatur,  distinguendo  possibile  dupliciter,  scilicet 
secundum  aliquam  potentiam,  vel  absolute,  ex  V  Metaphys.; 
et  destruendo,  quod  non  potest  intelligi  de  possibili  primo 
modo.  Quia  nec  respectu  potentiae  crcatae,  quoniam  divina 
potentia  excederet  datum  obiectum:  nec  respectu  potentiae 
increatae,  quoniara  esset  circulus  in  huiusmodi  explanatione. 
Et  infert,  per  locum  a  divisione,  quod  intelligitur  de  pos- 


sibili  secundo  modo:  explanans  quid  significat  huiusmodi 
possibile ,  quod  scilicet  consistit  in  habitudine  termino- 
rum,  etc. 

Secundum  autem,  scilicet  quod  possibile  absolute  de- 
nominat  quidquid  potest  esse ,  probatur  sic.  Omne  agens 
agit  sibi  simile :  ergo  unicuique  potentiae  activae  respondet, 
ut  proprium  obiectum ,  possibile  secundum  illum  actum 
qui  est  ratio  agendi :  ergo  potentiae  activae  Dei  respondet 
possibile  secundum  rationem  entis.  -  Prima  consequentia 
manifestatur  in  potentia  calefactiva  et  eius  obiecto.  Secunda 
autem  probatur :  quia  esse  Dei,  quod  est  ei  ratio  agendi, 
est  esse  praehabens  quidem  in  se  totius  esse  perfectionem, 
non  tamen  esse  tale  vel  tale,  secundum  quodcumque  genus. 

Tertium  vero  praedictorum  duo  claudit.  Primum  est: 
Omnia  quae  contradictionem  non  implicant,  clauduntur  sub 
oranipotentia.  Secundum  est:  Omnia  quae  contradictionem 
iraplicant ,  non  clauduntur  sub  omnipotentia.  -  Et  primo 
probatur  utrumque  simul,  sic.  Nihil  opponitur  rationi  entis 
nisi  non  ens:  ergo  nihil  repugnat  possibili  absolute,  nisi 
implicans  in  se  esse  et  non  esse  simul:  ergo  sola  impli- 
cantia  contradictionem,  non  habent  rationem  possibilium : 
ergo  ea  quae  implicant,  non  clauduntur;  et  ea  quae  non 
iraplicant ,  clauduntur  sub  oranipotentia.  -  Deinde  docet 
raodura  loquendi  honestum  in  exclusis  ab  oranipotentia 
Et  demum  ostendit  hanc  exclusionera  non  esse  contra  an-" 
gelicam  auctoritatem,  ut  clare  patet  in  littera, 

V.  Circa  praedictara  assignationera  obiecti  divinae  po- 
tentiae,  dubiura  occurrit.  Quia  si  omne  possibile  absolute, 
oraneque  ens  ac  non  iraplicans  contradictionem,  sub  omni- 


QUAESTIO  XXV,  ARTICULUS  IV 


295 


•  Cf.  num. 


In  resp.  ad : 


Cf.  num.  IV. 


potentia  clauditur,  Deus  ipse  continebitur  sub  sua  omni- 
potentia:  quoniam  Deum  esse  de  numero  horum  est,  ut 
patet. 

Ad  hoc,  et  similia,  dicendum  est  quod,  cum  sermo  prae- 
sens  sit  de  omnipotentia  factiva ,  cum  dicimus  omrte  pos- 
sibile ,  omne  ens ,  omne  non  implicans  contradictionem , 
semper  subintelligitur  causabile  effective.  Sic  enim  exclu- 
duntur  et  divina,  et  peccata,  et  quaecumque  sunt  poten- 
tiarum  passivarum  et  imperfectarum,  ut  sic. 

VI.  Circa  probationem  secundi  *,  dubium  occurrit:  quo- 
niam  non  videtur  sufficienter  inferre  intentum.  Ex  hoc 
enim  quod  potentia  activa  Dei  fundatur  super  esse  infinito 
et  universaliter  perfecto ,  debuisset  inferri ,  ergo  obiectum 
potentiae  activae  Dei  est  possibile  esse  injinite  et  universa- 
liter  perfecte;  sicut  de  potentia  calefactiva  infertur,  quod 
est  calefactibile.  Quod  in  littera  non  fit:  sed  infertur,  ergo 
obiectum  eius  est  possibile  esse,  absque  alia  probatione. 

Ad  hoc  dicitur  quod,  ut  ex  praecedenti  patet  articulo  *, 
haec  est  differentia  inter  causam  univocam  et  aequivocam, 
quod  causae  univocae  respondet  aliquod  adaequatum  obie- 
ctum  in  effectu,  aequivocae  vero  non.  Et  propterea,  cum 
esse  Dei  duas  habeat  conditiones  ad  propositum,  scilicet 
elevationem  supra  genera ,  et  universalitatem  perfectionis , 
nec  possit  fingi  aliquod  causabile  cum  his  conditionibus  in 
singulari ,  consequens  est  ut  sumatur  in  universali.  Tale 
autem  est  esse:  quoniam  ad  nullum  determinatum  est  ge- 
nus,  et  ad  omnes  se  perfectionum  modos  extendit.  Et  pro- 
pterea  satis  subtiliter  in  littera  proportionale  obiectum,  sicut 
potentiis  univocis,  assignatum  est  quidquid  potest  entis  ra- 
tionem  habere. 

VII.  Circa  probationem  tertii  dicti  *,  dubium  occurrit: 
quoniam  praetermissum  videtur  non  ens.  Ex  eo  namque 
quod  nihil  opponitur  enti  nisi  non  ens,  inferendum  erat, 
ergo  non  ens  opponitur  possibili  absolute,  quia  opponitur 
enti :  et  non  debebat  tantum  inferri,  ergo  quaecumque  im- 
plicant  simul  ens  et  non  ens,  repugnant  possibili.  -  Nec 
potest  ad  hoc  dici  quod  implicite  utrumque  illatum  est. 
Quoniam,  ut  patet  in  littera,  illatum  est  quod  sola  impli- 
cantia    contradictionem    repugnant   possibili:  constat  enim 


quod  non  entia  absque  implicatione  contradictionis  inve- 
niuntur.  Unde  ambiguitas  relinquitur,  quomodo,  eo  prae- 
termisso,  saltatum  sit  ad  ens  et  non  ens  simul. 

Ad  hoc  dicitur  quod ,  ut  patet  V  Metaphys.  *  et  II 
Physic.  *,  eadem  est  causa  activa  obiecti  et  sui  oppositi; 
diversimode  tamen,  quia  faciendo,  causat  obiectum  pro- 
prium,  non  faciendo  autem,  oppositum ;  ut  patet  de  nauta 
ibidem.  Et  sic  in  dubio  non  erat,  non  ens  cadere  sub  activa 
potentia  Dei,  cuius  proprium  obiectum  assignatum  est  ens: 
oportet  enim  illam,  faciendo,  ens,  non  faciendo,  non  ens  re- 
spicere.  Et  cum  multa  non  entia  absque  implicatione  con- 
tradictionis  sint  non  entia,  ut  patet  in  materia  contingente, 
consequens  est  quod  non  ens  praetermissum  non  fuit,  sed 
clauditur  sub  non  implicantibus  contradictionem.  Propter 
quod,  saltus  nullus  in  littera  factus  est:  sed  ex  eo  quod 
solum  non  ens  opponitur  enti ,  et  constat  quod  non  op- 
ponitur  ei  divisum,  sed  coniunctum  in  eodem,  de  eodem, 
ad  idem,  etc,  optime  illatum  est,  ergo  continens  ens  et 
non  ens  simul,  solum  repugnat  possibili.  Et  non  debuit, 
nec  potuit  inferri,  ergo  non  ens  repugnat  possibili:  quia 
nec  repugnat  enti ,  nisi  cum  illis  conditionibus  constituen- 
tibus  contradictionem,  ut  de  se  patet. 

VIII.  Circa  hanc  positionem  adverte ,  quod  praesenti 
proposito  sufficit,  quod  quidquid  implicat  contradictionem, 
inquantum  huiusmodi ,  excludatur  ab  omnipotentia :  nec 
hoc  vertendum  est  in  dubium.  Utrum  autem  hoc  vel  illud 
implicet  contradictionem ,  alterius  negotii  est.  Et  similiter 
utrum  uno  vel  pluribus  modis  contingat  implicari  contra- 
dictionem,  nihil  refert.  Omnia  enim  quae  secundum  se  im- 
plicant  contradictionem ,  vere  irapossibilia  sunt  ut  fiant 
etiam  a  Deo.  Et  per  hoc  patet  responsio  ad  argumenta 
Aureoli,  apud  Capreolum,  in  I,  dist.  xlii,  qu.  i  *. 

IX.  In  responsione  ad  quartum,  adverte  quod  per  sa- 
pientiam  huius  mundi  non  intelligimus  philosophiam  se- 
cundum  se,  quoniam  illa  non  iudicat  falsum:  sed  intelli- 
gitur  philosophia ,  secundum  quod  utuntur  ea  homines 
huius  mundi;  ex  quorum  defectivo  lumine  temerarium 
prodiit  iudicium,  quo  impossibilia  causis  secundis,  impos- 
sibilia  absolute  iudicata  sunt,  ut  Incarnatio  Dei,  etc. 


•  Cap.  II. 
lib.  IV ,  cap. 

Cap.  III,  n. 


•Contraconclus. 

5,6. 


ARTICULUS  QUARTUS 

UTRUM  DEUS  POSSIT  FACERE  QUOD  PRAETERITA  NON  FUERINT 

ir  11",  qu.  CLii,  art.  3,  ad  3;  I  Sent.,  dist.  xlii,  qu.  n,  art.  2;  II  Cont.  Gent.,  cap.  xxv;  De  Pot.,  qu.  i,  art.  3,  ad  9; 

Quodl.  V,  qu.  II,  art.  i ;  VI  Ethic,  lect.  11. 


>D  QUARTUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
Deus  possit  facere  quod  praeterita  non 
*fuerint.  Quod  enim  est  impossibile  per 
^se,  magis  est  impossibile  quam  quod 
est  impossibile  per  accidens.  Sed  Deus  potest  fa- 
cere  id  quod  est  impossibile  per  se,  ut  caecum 
illuminare  ",  vel  mortuum  resuscitare.  Ergo  multo 
magis  potest  Deus  facere  illud  quod  est  impos- 
sibile  per  accidens.  Sed  praeterita  non  fuisse,  est 
impossibile  per  accidens:  accidit  enim  Socratem 
non  currere  esse  impossibile,  ex  hoc  quod  prae- 
teriit.  Ergo  Deus  potest  facere  quod  praeterita 
non  fuerint. 

2.  Praeterea,  quidquid  Deus  facere  potuit,  po- 
test:  cum  eius  potentia  non  minuatur.  Sed  Deus 
potuit  facere,  antequam  Socrates  curreret,  quod 
non  curreret.  Ergo ,  postquam  cucurrit,  potest 
Deus  ^  facere  quod  non  cucurrerit. 

3.  Praeterea,  caritas  est  maior  virtus  quam 
virginitas.  Sed    Deus   potest    reparare    caritatem 


■  De  Custodia 
Virginit.,  adEu- 
stoch.,  ep.  XXII, 

5. 


amissam.  Ergo  et  virginitatem.  Ergo  potest  fa- 
cere  quod  illa  quae  corrupta  fuit,  non  fuerit  cor- 
rupta. 

Sed  contra  est  quod  Hieronymus  dicit*:  cum 
Deus  omnia  possit,  non  potest  de  corrupta  facere 
incorruptam.  Ergo  eadem  ratione  non  potest  fa- 
cere  de  quocumque  alio  praeterito,  quod  non 
fuerit. 

ReSPONDEO  DICENDUM  qUOd,  sicut  SUpra*  dictum    •Art.praeced;et 

est,  sub  omnipotenUa  Dei  non  cadit  ahquid  quod  ad  i. 
contradictionem  implicat.  Praeterita  autem  non 
fuisse,  contradictionem  impHcat.  Sicut  enim  con- 
tradictionem  imphcat  dicere  quod  Socrates  sedet 
et  non  sedet,  ita,  quod  sederit  et  non  sederit.  Di- 
cere  autem  quod  sederit,  est  dicere  quod  sit  prae- 
teritum:  dicere  autem  quod  non  sederit,  est  di- 
cere  quod  non  fuerit.  Unde  praeterita  non  fuisse, 
non  subiacet  divinae  potentiae.  Et  hoc  est  quod 
Augustinus  dicit,  contra  Faustum  *:  Quisquis  ita  *  ub.  xxvi, 
dicit:  «  Si  Deiis  omnipotens  est,faciat  ut  quae  fa-  '^*'''  ^' 


a)  illuminare. 
codices. 


illuminari  ABCDE.  -  Pro  resuscitare,  resurgere 


fl)  Deus.   -  Omittunt  codices.  -  Pro   cucurrerit ,  cucurrit  DEFG 
pAC. 


296 


QUAESTIO  XXV,  ARTICULUS  V 


cta  sunt,  facta  non  fuerint  »,  non  videt  hoc  se  di- 

cere:  «  Si  Deus  omnipotens  est,  faciat  ut  ea  quae 

vera  sunt,  eo  ipso  quod  vera  sunt,falsa  sint  ».  Et 

s.^T?!  fict.'n."  Philosophus  dicit,  in  VI  Ethic.  *,  quod  hoc  solo 

•  D.  499.         privatur  Deus,  ingenita  facere  quae  sunt  facta  *. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod,  licet  praeterita 

non  fuisse  sit  impossibile  per  accidens,  si  consi- 

T  deretur  id   quod  est   praeteritum,  idest  ''  cursus 

Socratis ;  tamen,  si  consideretur  praeteritum  sub 

ratione  praeteriti,  ipsum  non   fuisse  est  impossi- 

8  bile  non  solum  per  se  *,  sed  absolute,  contradi- 

ctionem  implicans.  Et  sic  est  magis   impossibile 

quam  mortuum  resurgere,  quod  non  implicat  con- 

tradictionem:  quod  dicitur  impossibile  secundum 

aliquam  potentiam,  scilicet  naturalem.  Talia  enim 

impossibilia  divinae  potentiae  subduntur. 


Ad  secundum  dicendum  quod  sicut  Deus,  quan- 
tum  est  ad  perfectionem  divinae  potentiae,  omnia 
potest,  sed  quaedam  non  subiacent  eius  poten- 
tiae,  quia  deficiunt  a  ratione  possibilium;  ita,  si 
attendatur  immutabilitas  divinae  potentiae,  quid- 
quid  Deus  potuit,  potest;  aliqua  tamen  olim  ha- 
buerunt  rationem  possibilium,  dum  erant  fienda, 
quae  iam  deficiunt  a  ratione  possibilium,  dum 
sunt  facta.  Et  sic  dicitur  Deus  ea  non  posse,  quia 
ea  non  possunt  fieri. 

Ad  tertium  dicendum  quod  omnem  corruptio- 
nem  mentis  et  corporis  Deus  auferre  potest  a  mu- 
liere  corrupta  *:  hoc  tamen  ab  ea  removeri  non 
poterit,  quod  corrupta  non  fuerit  *.  Sicut  efiam  * 
ab  aliquo  peccatore  auferre  non  potest  quod  non 
peccaverit,  et  quod  caritatem  non   amiserit. 


D.  499. 
D.  1169. 


f)  idest.  —  scilicet  codices. 

3)  per  se.  —  per  accidens  F.  -  Pro  absolute,  per  absolutam  G, 
absolutam  ed.  a. 


e)  Slcut  ctiam.  -  Sicut  nec  codices,  sed  B  om.  non  ante  potest.  - 
Pro  ab  aliquo  peccatore,  ab  alio  peccante  codices  et  ed.  a,  ab  aliquo 
peccante  ed.  b. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


IN  titulo,  adverte  quod  praeteritum  sumitur  dupliciter, 
scilicet  formaliter,  et  denominative;  idest  pro  ipsa'prae- 
teritione,  et  pro  re  quae  praeteriit.  In  proposito,  quamvis 
utroque  modo  surai  possit,  directe  tamen,  et  per  se  primo, 
sumitur  pro  re  quae  praeteriit.  Ita  quod  sensus  quaestionis 
est :  An  Deus  possit  exspoliare  rem  quae  praeteriit,  a  prae- 
teritione;  iioc  enim  est  facere  eam  non  fuisse.  Sicut  quae- 
rimus,  an  Deus  possit  exspoliare  substantiam  a  quantitate; 
et  facere  iioc,  esset  facere  substantiam  quae  est  quanta, 
non  quantam. 

II.  In  corpore  unica  est  condusio,  responsiva  quaesito 
negative:  Praeterita  non  fuisse,  non  subiacet  divinae  po- 
tentiae.  -  Probatur  primo ,  ratione.  Sub  omnipotentia  Dei 
non  cadit  implicans  contradictionem :  praeterita  non  fuisse, 
implicat  contradictionem :  ergo.  Probatur  minor.  Dicere  quod 
Socrates  sederit  et  non  sederit,  implicat,  sicut  quod  sedet  et 
non  sedet:  sed  hoc  est  dicere  praeteritum  non  fuisse:  ergo. 
-  Deinde  confirmatur  auctoritate  Augustini  et  Aristotelis. 

III.  Adverte  hic,  quod  praeteritum  significatur  in  actu 
signato  per  ly  praeteritum ;  et  in  actu  exercito,  per  verba 
praeteriti  temporis,  ut  fuit,  cucurrit,  sedit,  etc.  Et  propterea 


in  littera  per   actum    exercitum   declaratur   actus  signatus. 

Et  si  diligenter  perspecta  fuerit  haec  ratio,  cessant  omnia 

argumenta  ex  Gregorio  allata  apud  Capreolum,  xlii  distin- 

ctione  Primi  *.  Ex  hac  enim  liquet  ratio  quare  Deus  non  *Contra  concius. 

potest  exspoliare  Adam  a  praeteritione.  Hoc  enim  esset  ex-   ^' 

spoliare  ipsum  afuisse:  et  cum  alterum  contradictoriorum 

oporteat  de  quocumque  semper  verificari,  si  Adam  exspo- 

liaretur  nunc  a  fuisse,  verificaretur  de  ipso  non  fuisse.  Et 

sic  fuisset,  et  non  fuisset:    fuisset   quidem,    quia  ex  quo 

semel  vestitus  est  fuisse,  vere  fuit ;  non  fuisset  autem,  quia 

exspoliatus  esset  ipso  fuisse.  Et  sic  duo  contradictoria  essent 

simul  vera:  quod  non  est  intelligibile, 

IV.  Ex  hoc  etiam  patet  quod  nihil  officit  proposito  quod 
fuisse  acciderit  Adae,  sicut  et  esse  et  fore.  Non  enim  magis 
contradicunt  Socrates  est  homo  et  non  est  homo,  quam 
Socrates  currit  et  non  currit,  et  quam  curret  et  non  cur- 
ret,  et  quam  cucurrit  et  non  cucurrit:  nihil  enim  refert 
ad  contradictionem  materia  necessaria  vel  contingens.  Et 
propterea  in  responsione  ad  primum,  utrumque  tangitur ; 
scilicet  accidentalitas ,  et  impossibilitas  absoluta  concomi- 
tans  implicationem  contradictionis. 


ARTICULUS  QUINTUS 

UTRUM  DEUS  POSSIT  FACERE  QUAE  NON  FACIT 

I  Sent.,  dist.  XLiii,  qu.  11;  II  Cont.  Gent.,  cap.  xxiii,  xxvi,  xxvii;  III,  cap.  xcviii;  De  Pot.,  qu.  J,  art.  5. 


►D  QUiNTUM  sic  PROCEDiTUR.  Vidctur  quod 
Deus  non  possit  facere  nisi  ea  quae 
*facit.  Deus  enim  non  potest  facere  quae 
sjnon  praescivit  et  praeordinavit  se  fa- 
cturum.  Sed  non  praescivit  neque  praeordinavit 
se  facturum,  nisi  ea  quae  facit.  Ergo  non  potest 
facere  nisi  ea  quae  facit. 

2.  Praeterea,  Deus  non  potest  facere  nisi  quod 
debet,  et  quod  iustum  est  fieri.  Sed  Deus  non 
debet  facere  quae  non  facit:  nec  iustum  est  ut 
faciat  quae  non  facit.  Ergo  Deus  non  potest  fa- 
cere  nisi  quae  facit.  - 

3.  Praeterea,  Deus  non  potest  facere  nisi  quod 
bonum  est,  et  conveniens  rebus  factis.  Sed  rebus 
factis  a  Deo  non  est  bonum  nec  conveniens  aliter 


esse  quam  sint.  Ergo  Deus  non  potest  facere  nisi 
quae  facit. 

Sed  contra  est  quod  dicitur  Matt.  xxvi  *:  An 
non  possum  rogare  Patrem  meum,  ei  exhibebit 
mihi  modo  plus  quam  duodecim  legiones  angelo- 
rum?  Neque  autem  ipse  rogabat,  neque  Pater 
exhibebat  ad  repugnandum  ludaeis.  Ergo  Deus 
potest  facere  quod  non  facit. 

Respondeo  dicendum  quod  circa  hoc  quidam 
dupliciter  erraverunt.  Quidam  enim  posuerunt 
Deum  agere  quasi  ex  necessitate  naturae;  ut  sicut 
ex  acfione  rerum  naturalium  non  possunt  alia 
provenire  nisi  quae  eveniunt,  utpote  ex  semine 
hominis  homo,  ex  "  semine  olivae  oliva;  ita  ex 
operatione  divina  non  possint  aliae  res,  vel  alius 


Vers.  53. 


a)  ex.  -  et  ex  CDFG,  et  edd.  a  b. 


QUAESTIO  XXV,  ARTICULUS  V 


'  Qu.  XIX,  art.  3, 


ordo  rerum  effluere,  nisi  sicut  nunc  est.  -  Sed 
supra  *  ostendimus  Deum  non  agere  quasi  ^  ex 
necessitate    naturae ,   sed    voluntatem    eius    esse 


omnium  rerum  causam;  neque  etiam  ipsam  vo- 
luntatem  naturaliter  et  ex  necessitate  determinari 
ad  has  res,  Unde  nullo  modo  iste  cursus  rerum 
sic  ex  necessitate  a  Deo  provenit,  quod  alia  pro- 
venire  non  possent. 

Alii  vero  dixerunt  quod  potentia  divina  deter- 
minatur  ad  hunc  cursum  rerum,  propter  ordinem 
sapientiae  et  iustitiae  divinae,  sine  quo  Deus  nihil 
operatur.  -  Cum  autem  potentia  Dei,  quae  est  eius 
essentia,  non  sit  aliud  quam  Dei  sapientia,  conve- 
nienter  quidem  dici  potest  quod  nihil  sit  in  Dei 
potentia,  quod  non  sit  in  ordine  divinae  sapientiae: 
nam  divina  sapientia  totum  posse  potentiae  com- 
prehendit.  Sed  tamen  ordo  a  divina  sapientia  rebus 

•  Qu.  XXI,  art.  4.  inditus,  in  quo  ratio  iustitiae  consistit,  ut  supra  * 

dictum  est,  non  adaequat  divinam  sapientiam,  sic 
ut  divina  sapientia  limitetur  ad  hunc  ordinem.  Ma- 

T  nifestum  est  enim  "''  quod  tota  ratio  ordinis,  quam 

sapiens  rebus  a  se  factis  imponit,  a  fine  sumitur. 
Quando  igitur  finis  est  proportionatus  rebus  pro- 
pter  finem  factis,  sapientia  facientis  limitatur  ad  ali- 
quem  determinatum  ordinem.  Sed  divina  bonitas 
est  finis  improportionabiliter  excedens  res  creatas. 
Unde  divina  sapientia  non  determinatur  ad  aliquem 

8  certum  ordinem  *  rerum,  ut  non  possit  alius  cursus 

8  rerum  ab  ipsa '  effluere.  Unde  dicendum  est  simpli- 
citer  quod  Deus  potest  alia  facere  quam  quae  facit. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  in  nobis ,  in 
quibus  est  aliud  potentia  et  essentia  a  voluntate 

C  et  intellectu,  et  iterum  intellectus  aliud  ^  a  sapien- 

tia,  et  voluntas  aliud  a  iustitia,  potest  esse  aliquid 
in  potentia,  quod  non  potest  esse  in  voluntate 
iusta,  vel  in  intellectu  sapiente.  Sed  in  Deo  est 

1  idem  potentia  et  essentia  'i  et  voluntas  et  intelle- 

ctus  et  sapientia  et  iustitia.  Unde  nihil  potest  esse 
in  potentia  divina,  quod  non  possit  esse  in  volun- 

9  tate  iusta  ipsius,  et  in  "  intellectu  sapiente  eius. 
i  Tamen  ',  quia  voluntas  non  determinatur  ex  ne- 

cessitate  ad  haec  vel  illa,  nisi  forte  ex  supposi- 

•  Qu.  XIX,  art.  3.  tionc,  ut  supra  *  dictum  est;  neque  sapientia  Dei 

et  iustitia  determinantur  ad  hunc  ordinem,  ut  su- 

•  in  corpore.      pra  *  dictum  est;  nihil  prohibet  esse  aliquid  in  po- 

"  tentia  Dei  ",  quod  non  vult,  et  quod  non  conti- 


297 

netur  sub  ordine  quem  statuit  rebus  *.  Et  quia  ^ 
potentia  intelligitur  ut  exequens,  voluntas  autem 
ut  imperans,  et  intellectus  et  sapientia  ut  dirigens, 
quod  attribuitur  potentiae  secundum  se  conside- 
ratae ,  dicitur  Deus  posse  secimdiim  potentiam 
absolutam.  Et  huiusmodi  est  omne  illud  in  quo 
potest  salvari  ratio  entis,  ut  supra  *  dictum  est. 
Quod  autem  attribuitur  potentiae  divinae  secun- 
dum  quod  exequitur  imperium  voluntatis  iustae, 
hoc  dicitur  Deus  posse  facere  -"  de  potentia  or- 
dinata.  Secundum  hoc  ergo  ',  dicendum  est  quod 
Deus  potest  alia  facere,  de  potentia  absoluta,  quam 
quae  praescivit  et  praeordinavit  se  facturum:  non 
tamen  potest  esse  quod  aliqua  faciat,  quae  non 
praesciverit  et  praeordinaverit  se  facturum.  Quia 
ipsum  facere  subiacet  praescientiae  et  praeordi- 
nationi:  non  autem  ipsum  posse,  quod  est  natu- 
rale.  Ideo  enim  Deus  aliquid  facit,  quia  vult:  non 
tamen  ideo  potest,  quia  vult,  sed  quia  talis  est 
in  sua  natura. 

Ad  secundum  dicendum  quod  Deus  non  debet 
aliquid  alicui  nisi  sibi.  Unde,  cum  dicitur  quod 
Deus  non  potest  facere  nisi  quod  debet ,  nihil 
aliud  significatur  nisi  quod  Deus  non  potest  fa- 
cere  nisi  quod  ei  est  conveniens  et  iustum.  Sed 
hoc  quod  dico  conveniens  et  iustum,  potest  in- 
telligi  dupliciter.  Uno  modo,  sic  quod  hoc  quod 
dico  conveniens  et '  iustum,  prius  intelligatur  con- 
iungi  cum  hoc  verbo  est,  ita  quod  "  restringatur 
ad  standum  pro  praesentibus ;  et  sic  referatur 
ad  potentiam.  Et  sic  falsum  est  quod  dicitur:  est 
enim  sensus:  Deus  non  potest  facere  nisi  quod 
modo  conveniens  est  et  iustum.  Si  vero  prius  " 
coniungatur  cum  hoc  verbo  potest,  quod  habet 
vim  ampliandi,  et  postmodum  cum  hoc  verbo 
est,  significabitur  p  quoddam  praesens  confusum: 
et  erit  locutio  vera ,  sub  hoc  sensu :  Deus  non 
potest  facere  nisi  id  quod,  si  faceret,  esset  con- 
veniens  et  iustum. 

Ad  tertium  dicendum  quod,  licet  iste  cursus  re- 
rum  sit  determinatus  istis  rebus  quae  nunc  sunt, 
non  tamen  ad  hunc  cursum  limitatur  divina  sa- 
pientia  et  potestas.  Unde,  licet  istis  rebus  quae 
nunc  sunt  " ,  nuUus  alius  cursus  esset  bonus  et 
conveniens,  tamen  Deus  posset  alias  res  facere, 
et  alium  eis  imponere  ordinem. 


D.  501. 


p)  quasi.  -  Om.  FGa. 
f)  enim.  -  autem  Vab. 

3)  certum  ordinem.  —  determinatum  ordinem  B,  ordinem  Vab. 
£)  ab  ipsa.  -  Om.  Pab. 
r^)  aliud.  -  alius  ACDFG. 
T))  et  essentia.  —  Om.  codices  et  ed.  a. 
0)  et  in.  -  et  PBafr.  -  Pro  sapiente,  sapientiae  FG. 
i)  Tamen.  -  Tunc  P.  -  Pro  ad  haec  vel   illa,  ab  hoc  vel  ab  illo 
codices. 

x)  Dei.  -  divina  Pab. 

X)  quia.  -  Ora.  BCDEFG.  -  Ante  attribuitur  BD  addunt  autem. 


(i)  hoc  dicitur  Deus  posse  facere.  -  dicitur  posse  codices ;  facere 
om.  ab. 

v)  ergo.  -  Om.  codices.  -  quae  ante  praescivit  om.  codd.  et  ed.  a. 

5)  et.  -  vel  codices  et  a  &.  -  Pro  prius  intelligatur ,  primum  in- 
telligatur  F,  praeintelligatur  edd.  a  b. 

0)  ita  quod.  -  quam  ACEGpF  et  ed.  a,  quo  B,  quod  DsF  et  ed.  b. 

r)  Si  vero  prius.  -  Si  vero  primum  FG.  -  Pro  quod  habet,  cutn 
hoc  habet  F. 

p)  significabitur.  -  significatur  codices.  -  Pro  praesens  confusum, 
verbum  praesens  confusum  B,  praesens  et  confusum  P. 

a)  sunt.  -  fiunt  Pab  et  codices,  excepto  B. 


Art.  3. 


Commentaina  Cardiiialis  Caietani 


TiTULUS  clarus  est.  -  In  corpore  tria  facit:  primo,  tractat 
quandam  opinionem;  secundo,  tractat  aliam  *;  tertio, 
»  Cf.  num.  IV.      respondet  quaesito  *. 

II.  Quoad  primum,  opinio  quaedam  erronea  tenet  par- 
tem  negativam:  quia  tenet  Deum  agere  ex  necessitate  na- 
turae.  Et  dedaratur  ex  actione  naturalium,  proportionaliter. 

SinaMAE  Theol.  D.  Thomae  T.  I. 


Et  tandem  reprehenditur:  quia  falso  innititur  fundamento, 
ut  patet  ex  dictis  in  qu.  xix,  ubi  uterque  modus  naturalis 
necessitatis ,  scilicet  spectans  ad  naturam ,  et  spectans  ad 
voluntatem,  a  divina  actione  remotus  est. 

III.  Quoad  secundum  *,  tria  ordinate  facit.  Primo,  ponit 
ipsam  opinionem,  tenentem  quoque  partem  negativam:  sed 

38 


Cf.  num.  I. 


298 


QUAESTIO  XXV,  ARTICULUS  VI 


alia  ratione,  quae  est  talis.  Deus  nihil  potest  operari  abs- 
que  ordine  sapientiae  et  iustitiae  suae :  ordo  autem  sapien- 
tiae  et  iustitiae  suae  non  extendit  se  ultra  ea  quae  quan- 
doque  fiunt:  ergo. 

Secundo,  examinatur  haec  ratio  quoad  primam  proposi- 
tionem,  approbando  eam:  quia  divina  potentia  aequalis  est 
suae  sapientiae,  et  e  converso,  propter  identitatem  mutuam, 

Tertio,  examinatur  et  reprehenditur  quoad  secundam 
propositionem  ,  probando  suam  contradictoriam ,  scilicet , 
Divina  sapientia  non  arctatur  ad  ordinem  stabilitum  qui 
nunc  est ,  tali  ratione.  Tota  ratio  ordinis  quam  sapiens 
rebus  a  se  factis  imponit,  sumitur  a  fine :  ergo  a  fine  pro- 
portionato  rebus  propter  finem,  sapientia  facientis  limi- 
tatur  ad  certum  ordinem;et  a  fine  improportionabiliter 
excedente  non  limitatur:  ergo  divina  sapientia  non  deter- 
minatur  ad  aliquem  rerum  ordinem,  sic  ut  non  possit 
alius  effluere.  -  Antecedens  patet,  cum  prima  consequentia : 
cuius  consequentis  secundam  partem  apposui,  quoniam 
implicite  tantum  in  littera  habetur,  et  tamen  ex  illa  pen- 
det  vis  rationis.  Constat  autem  eam  subinteUigendam  fuisse, 
ex  posterioristica  regula,  si  a^ffirmatio  est  causa  affirma- 


tionis  etc.  *  Si  enim  commensuratio  finis  ratio  est  Iimita- 
tionis  ad  certum  ordinem,  quia  tota  ratio  ordinis  est  a 
fine;  oportet  quod  incommensuratio  finis  per  excessum,  sit 
ratio  non  limitationis,  ex  eadem  causa.  -  Secunda  vero  con- 
sequentia  probatur:  quia  divina  bonitas ,  quae  finis  est 
omnium,  improportionabiliter  excedit  omnem  stabilitum 
ordinem  rerum. 

IV.  Quoad  tertium  *,  conclusio  responsiva  quaesito  est: 
Deus  potest  alia  facere  quam  quae  facit.  Nec  aliter  haec 
conclusio  probatur:  quia,  examinando  propositas  opiniones, 
exclusae  sunt  omnes  causae  restrictivae  divinae  potentiae 
ad  ea  quae  facit.  Cum  enim  obiectum  eius,  ut  dictum  est  *, 
sit  possibile  absolute,  si  restringeretur  ad  possibile  quod 
facit,  aut  hoc  esset  ratione  naturae  agentis,  aut  ratione  quasi 
potentiarum,  aut  ratione  quasi  habituum;  cum  in  Deo  non 
cadant  impedimenta  et  indispositiones ,  etc.  Haec  autem 
omnia  sunt  exclusa  in  littera:  in  prima  quidem  opinione, 
natura  et  voluntas,  ac  per  hoc  intellectus  implicite ;  in  se- 
cunda  vero  habitus,  scilicet  sapientia  et  iustitia.  Unde,  omni- 
bus  restrictivis  exclusis,  restat  ambitus  divinae  potentiae  in 
sua  latitudine  ad  possibile  absolute. 


•  I  Poster.,  cap 
XIII,  n.  8. 


Cf.  nam,  J. 


Art.  3- 


ARTICULUS  SEXTUS. 

UTRUM  DEUS  POSSIT  MELIORA  FACERE  EA  QUAE  FACIT 

I  Sent.,  dist.  xliv,  art.  i,  2,  3. 


♦  Lib.  II  (al.  ni), 
cap.  VIII. 


Cap.  X. 


*  Vcrs.  20. 


iD  SEXTUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
Deus  non  possit  meliora  facere  ea  quae 
'facit.  Quidquid  enim  Deus  facit,  poten- 
jtissime  et  sapientissime  facit.  Sed  tanto 
fit  aliquid  melius,  quanto  fit  potentius  et  sapien- 
tius.  Ergo  Deus  non  potest  aliquid  "  facere  me- 
lius  quam  facit. 

2.  Praeterea,  Augustinus,  contra Maximinum*, 
sic  argumentatur:  si  Deus  potuit,  et  <*  noluit,  gi- 
gnere  Jilium  sibi  aequalem ,  invidus  fuit.  Eadem 
ratione,  si  Deus  ">  potuit  res  meliores  facere  quam 
fecerit,  et  noluit,  invidus  fuit.  Sed  invidia  est  omni- 
no  relegata  a  Deo.  Ergo  Deus  unumquodque  fe- 
cit  optimum.  Non  ergo  Deus  potest  aliquid  facere 
melius  quam  fecit  *. 

3.  Praeterea,  id  quod  est  maxime  et  valde  bo- 
num,  non  potest  melius  fieriiquia  maximo  nihil  est 
maius.  Sed,  sicut  Augustinus  dicit  in  Enchirid.  *, 
bona  sunt  singula  quae  Deus  fecit ,  sed  simul 
universa  valde  bona:  quia  ex  omnibus  consistit 
universitatis  admirabilis  pulchritudo.  Ergo  bonum 
universi  non  potest  melius  fieri  a  Deo. 

4.  Praeterea,  homo  Christus  est  plenus  gratia 
et  veritate,  et  Spiritum  habet  non  ad  mensuram : 
et  sic  non  potest  esse  melior.  Beatitudo  etiam 
creata  dicitur  esse  summum  bonum :  et  sic  non 
potest  esse  melius.  Beata  etiam  virgo  Maria  est 
super  omnes  choros  angelorum  exaltata:  et  sic 
non  potest  esse  melior.  Non  igitur  omnia  quae 
fecit  •  Deus,  potest  facere  meliora. 

Sed  contra  est  quod  dicitur  ad  Ephes.  iii  *, 


quod  Deus  potens  est  ^  omnia  facere  abundantius 
quam  petimus  aut  intelligimus. 

Respondeo  dicendum  quod  bonitas  alicuius  rei 
est  duplex.  Una  quidem,  quae  est  de  essentia  rei; 
sicut  esse  rationale  est  de  essentia  hominis.  Et 
quantum  ad  hoc  bonum,  Deus  non  potest  facere 
aliquam  rem  meliorem  quam  ipsa  sit,  Hcet  possit 
facere  aliquam  aliam  ea  meliorem  ".  Sicut  etiam 
non  potest  facere  quaternarium  maiorem:  quia, 
si  esset  maior,  iam  non  esset  quaternarius,  sed 
alius  numerus.  Sic  enim  '  se  habet  additio  diffe- 
rentiae  substantialis  in  definitionibus,  sicut  addi- 
tio  unitatis  in  numeris,  ut  dicitur  in  VIII  Meta- 
phys.  *  Alia  bonitas  est,  quae  est  extra  essentiam 
rei;  sicut  bonum  hominis  est  esse  virtuosum  vel 
sapientem,  Et  secundum  tale  bonum,  potest  Deus 
res  a  se  factas  facere  meliores  *.  Simpliciter  autem 
loquendo ,  qualibet  re  a  se  facta  potest  Deus  ' 
facere  aliam  meliorem  *. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod,  cum  dicitur 
Deum  posse  aliquid  faqere  melius  quam  facit,  si 
ly  melius  sit  nomen ,  verum  est :  qualibet  enim 
re  potest  facere  aliam  meliorem.  Eandem  vero 
potest  facere  meliorem  quodammodo,  et  quodam- 
modo  non,  sicut  dictum  est  *.  Si  vero  ly  melius 
sit  adverbium,  et  importet  modum  ex  parte  fa- 
cientis,  sic  Deus  non  potest  facere  melius  '•  quam 
sicut  facit :  quia  non  potest  facere  ex  maiori  sa- 
pientia  et  bonitate.  Si  autem  importet  modum 
ex  parte  facti,  sic  potest  facere  melius :  quia  po- 
test  dare  rebus  a  se  factis  meliorem  modum  es- 


•  S.  Th.  lect.  III. 
-  Did.  lib.  VII, 
cap.  3,  n.  8. 


a)  aliquid.  -  Om.  codices  et  a  b. 

P)  potuit,  et.  -  Om.  codices;  post  aequalem  BCEFG  addunt  cum 
potuerit. 

■[•)  Deus.  -  Om.  codices.  -  Item  raox  et  noluit, 

3)  fecit.  -  facit  AEafc,  faciat  F. 

e)  fecit.  -  facit  ABCDEF. 

!^)  potens  est.  -  potest  P. 

r))  aliquam  rem  meliorem ...  ea  meliorem.  -  rem  aliquam  esse  me- 


liorem  quam  ipsa  sit,  sed  potest  aliquam  aliam  ea  meliorem  G,  rem 
aliquam  meliorem  quam  sit  A,  rem  aliquam  esse  meliorem  B,  rem 
aliquam  aliam  esse  metiorem  C,  rem  aliquam  aliam  ea  meliorem  DE, 
rem  aliquam  ea  meliorem  F;  pro  licet,  sed  ed.  a. 

6)  enim.  -  autem  codices. 

i)  Deus.  -  Om.  codices. 

x)  non  potest  facere  melius.  -  non  potest  facere  melius  aliqua  B, 
)io>i  potest  facere  melius  aliquid  ceteri. 


•  D.   202  , 
502. 

i 

•  D.  115. 


294, 


In  corpore. 


QUAESTIO  XXV,  ARTICULUS  VI 


D.  502. 


sendi  quantum  ad  accidentalia,  licet  non  quantum 
ad  essentialia. 

Ad  secundum  niCENDUM  quod  de  ratione  filii  est 
quod  aequetur  ^  patri,  cum  ad  perfectum  vene- 
rit :  non  est  autem  de  ratione  creaturae  alicuius, 
quod  sit  melior  quam  a  Deo  facta  est.  Unde  non 
est  similis  ratio. 

Ad  tertium  dicendum  quod  universum,  suppo- 
sitis  istis  rebus,  non  potest  esse  melius  * ;  propter 
decentissimum  ordinem  his  rebus  attributum  a 
Deo,  in  quo  bonum  universi  consistit.  Quorum 
si  unum  aliquod  esset  melius,  corrumperetur  pro- 


299 

portio  ordinis:  sicut,  si  una  chorda  plus  debito 
intenderetur,  corrumperetur  citharae  melodia.  Pos- 
set  tamen  Deus  alias  res  facere,  vel  alias  "  ad- 
dere  istis  rebus  factis :  et  sic  esset  illud  univer- 
sum  melius. 

Ad  quartum  dicendum  quod  humanitas  Christi 
ex  hoc  quod  est  unita  Deo,  et  beatitudo  creata 
ex-  hoc  quod  est  fruitio  Dei,  et  Beata  Virgo  ex 
hoc  quod  est  Mater  Dei,  habent  quandam  digni- 
tatem  infinitam,  ex  bono  infinito  quod  est  Deus. 
Et  ex  hac  parte  non  potest  aliquid  fieri  melius 
eis,  sicut  non  potest  aliquid  melius  esse  Deo. 


X)  aequetur,  -  aequatur  ABCDE,  exequetur  edd.  ab.  —  Post  ve- 
nerit  F  addit:  et  ideo  non  {non  expungitur)  est  invidiae  si  non  datur 
ei  quod  non  debetur;  creaturae  autem  non  debetur  amplior  perfectio 
quam  illud  quod  sequitur  principia  naturae;  unde  si  aliquid  naturae 


rationali  superadditur ,  gratiae  imputatur,  et  sine  invidia  subt  (seq. 
spatium  quatuor  litt.).  -  Pro  alicuius,  ullius  B. 

(j.)  alias.  -  aliquas  ACDEFG.  -  Pro  illud,  aliquid  A ;  alia  littera, 
aliud  margo  A;  illud  aliud  C,  sed  illud  expungit;  aliud  DEFGpB. 


Commeiitaria  Cardinalis  Caletani 


IN  titulo  continentur  duae  quaestiones :  altera  formaliter, 
scilicet,  utrum  Deus  possit  meliorare  facta ;  altera  vir- 
tualiter ,  scilicet ,  utrum  Deus  possit  facere  alia ,  meliora 
factis.  Clauditur  enim  liaec  secunda  in  prima,  ratione  primi 
facti,  quod  est  universum :  quoniam  raelioratio  universi  ex 
aliis  rebus  pendet,  ut  in  responsione  ad  tertium  dicitur. 

II.  In  corpore  utrique  quaesito  respondetur,  duabus  dis- 
tinctionibus,  et  tribus  conclusionibus.  Prima  distinctio  ex- 
plicita  est  de  bonitate :  scilicet,  substantiali  vel  accidentali. 
-  Secunda  est  implicite  de  re  eadem,  vel  diversa.  -  Prima 
conclusio  est:  Res  eadem  non  potest  fieri  melior  substan- 
tialiter.  Et  probatur:  quia  differentia  substantialis  se  habet 
ut  unitas  in  numeris,  etc.  —  Secunda  est :  Res  eadem  potest 
fieri  melior  accidentaliter.  -  Tertia  est:  Deus  qualibet  re  a 
se  facta,  potest  facere  aliam  meliorem. 

Nec  aliter  hic  probantur  hae  conclusiones:  quoniam  ex 

Art.  3.  praedictis  *  sequuntur.  Si  enim  obiectum  divinae  potentiae 

est  possibile  absolute,  et  haec  sunt  de  numero  possibilium 

(quod  ex  eo  percipi  potest,  quod  nulla  apparet  contradi- 

ctio  in  his);  consequens  est  quod  haec  possit  Deus  facere. 

III.  Circa  tertiam  conclusionem  dubitatur,  ex  Scoto  et 
ex  Aureolo.  Scotus  siquidem  implicite,  in  III  Sent.,  dist.  xm, 
qu.  I,  tenet  oppositum,  tali  ratione.  Accepta  aliqua  deter- 
minata  creatura  ex  parte  inferiori ,  quae  sit  A ,  quaeritur 
ascendendo :  aut  est  status  ad  aliquam  supremam,  et  ha- 
betur  oppositum;  aut  non,  sed  potest  procedi  in  infinitum. 
Et  tunc  sic.  Quanto  aliqua  creatura  magis  excedit  A,  tanto 
est  perfectior ;  et  per  consequens,  creatura  quae  in  infini- 
tum  excedit ,  est  in  infinitum  perfectior ;  et  ita  erit  in  se 
intensive  infinita,  quod  est  impossibile. 

IV.  Aureolus  vero,  apud  Capreolum,  in  XLra  distinctione 
Primi  *,  sex  mediis  contra  hanc  conclusionem  invehit  valde 
prolixis,  quorum  vim  tantum  afferam. 

Primo  ergo  arguit.  Si  procederetur  in  infinitum  in  per- 
fectionibus  specificis,  superior  esset  quoddam  totale  perfe- 
ctionale  respectu  inferioris;  et  consequenter  esset  continens 
perfectiones  omnium  aliarum  creaturarum;  et  consequenter 
infinitae  perfectionis:  quod  est  impossibile.  -  Prima  conse- 
quentia  tenet :  quia  superior  continet  perfectionem  inferio- 
ris,  et  adhuc  plus.  Ultima  autem  tenet:  quia  huiusmodi 
perfectiones,  apud  te,  sunt  infinitae. 

Secundo  sic.  Processus  ad  mensuram  est  finitus :  ergo 
processus  ad  superius  in  specificis  perfectionibus,  est  fini- 
tus.  -  Consequentia  patet  ex  X  Metaphys.  * 
8;  cap.  li,  Tertio  sic.  Universitas  specierum  creabilium  distat  a  di- 
vina  perfectione,  sicut  finitum  ab  infinito:  ergo  est  finitae 
perfectionis :  ergo  impossibile  est  in  ipsa  in  infinitum  pro- 
cedere  ascendendo.  -  Patet  sequela:  quia  processus  in  infi- 
nitum  secundum  perfectionem,  excedit  omnem  finitam  per- 
fectionem. 

Quarto.  Processus  ad  unitatem  et  totalitatem  est  finitus : 


■  Art.  2, 
conclus. 


*  Cap.  II,  III.  - 
Did.  Iib.IX,cap. 
I.  n.  " 
n.  4. 


■  De  Div.  Nom., 
cap.  VII. 


Cf.  num.  III. 


ergo  processus  iste  est  finitus.  -  Probatur  sequela:  quia  est 
ad  unitatem  et  totalitatem  universi. 

Quinto  sic.  Id  in  quod  primo,  a  Deo  incipiendo,  descen- 
ditur,  oportet  dari:  ergo  non  proceditur  in  infinitum  ascen- 
dendo.  -  Consequentia  nota.  Et  antecedens  probatur  ex  illa 
maxima  Dionysii  *,  infima  iunguntur  supremis  per  media, 
ita  quod  supremum  infimi  attingit  infimum  supremi  etc. 

Sexto  sic.  Deus  et  infima  creatura  sunt  duo  extrema, 
non  distantia  in  infinitum  per  modum  intercidentis  medii, 
sed  per  infinitatem  alterius  extremi :  ergo  inter  ea  non  pos- 
sunt  esse  infinita  media. 

V.  Ad  evidentiam  horum,  scito  quod,  cum  hic  non  sit 
sermo  nisi  de  potentia  Dei  et  possibili  absolute,  cum  di- 
cimus  quod  quacumque  creatura  facta  potest  fieri  alia  per- 
fectior,  non  denotatur  aliqua  potentia  in  creatura  ad  aliara 
ulteriorera  creaturam,  sicut  in  numeris  accidit.  Sed  denota- 
tur  inconsummabilitas  possibilis  absolute:  est  enim  infini- 
tum  sicut  infinitum  raateriale,  quod,  quocuraque  posito  vel 
accepto,  semper  restat  aliud  accipiendum.  Denotatur  quo- 
que  inexhauribilitas  divinae  potentiae  :  quoniam  est  infinitae 
actualitatis  simpliciter,  ita  quod  nullo  participato  actu  ex- 
hauritur,  sed  seraper  restat  ulterior  exhauriendus  actus. 

VI.  Unde  ad  rationem  Scoti  *  facUe  respondetur,  con- 
cesso  processu  in  infinitura,  negando  quod  sequeretur  aliqua 
creatura  in  infinitum  excedens  infimam:  quoniam  inter  infi- 
mam  et  quamcumque  aliam  signabilem,  semper  est  finita 
distantia,  ut  patet  in  numeris.  Omnes  enim  hae  obiectiones 
adductae,  aut  raultae  earum,  in  hoc  falluntur,  quod  non 
discernunt  inter  processum  in  infinitura ,  idest  in  aliquod 
unum  numero  infinitum;  et  inter  processum  in  infinitum, 
idest  nunquam  in  ultimum,  sed  semper  in  aliquod  sic  quod 
restet  aliud  ulterius.  Et  si  bene  advertiraus,  iuxta  priraum 
sensura,  ly  infinitum  est  terminus  ad  quem  processus,  et 
habet  vira  nominis :  in  secundo  autem  habet  vim  adverbii, 
et  est  modus  ipsius  processus.  Nos  enim  utimur  processu 
in  infinitum  iuxta  secundum  sensura:  quoniara  nominibus 
est  utendum  ut  plures  utuntur,  et  raanifeste  patet  ex  III 
Pliysic.*sic  accipi.  Arguentes  autera  accipiunt,  implicite  '  Cap.vi,  n.7,8. 
vel  explicite,  procedi  in  infinitum  iuxta  primura  sensura: 

quod  nec  soraniavimus,  nec  ex  processu  in  infinitum  quem 
ponimus,  sequitur. 

VII.  Ad  priraam  autem  Aureoli  obiectionem  *  dicitur, 
quod  ratio  illa  peccat  tripliciter.  Primo,  in  hoc  quod  modo  * 
dixiraus.  -  Secundo  in  hoc,  quod  raale  interpretatur  illam 
propositionem ,  perfectio  siiperior  includit  inferiorem ,  et 
aliquid  ultra.  Ista  enira  non  est  vera  de  perfectionibus  ul- 
timarura  differentiarura :  in  nulla  siquidem  intelligentia  clau- 
ditur  virtualiter  quidquid  positivae  perfectionis  ponit  ultiraa 
differentia  bovis;  hoc  enim  est  Dei  proprium,  ut  alibi  *  vi- 
dendum  est.  -  Tertio  in  hoc,  quod  non  distinguit  inter  esse 
infinitae  perfectionis  simpliciter,  et  esse  infinitae  perfectionis 


Cf.  num.  IV. 
Num.  praec. 


*  Vide  qu.  lv  , 
art.  I,  cum  Com- 
ment. 


3oo 


QUAESTIO  XXV,  ARTICULUS  VI 


in  genere:  in  quo  etiam  erravit  tertia  ratio.  Quoniam,  si 
tota  universitas  creabilium  esset,  essent  quidem  infinitae 
perfectiones  specifice,  non  tamen  essent  infinitum  ens :  quo- 
niam  et  singula,  et  omnia  simul,  essent  entia  per  participa- 
tionem.  Et  similiter,  si  esset  aliqua  una  creatura  aequiva- 
lens  omnibus  illis,  non  esset  infinitae  perfectionis  simpli- 
citer,  sed  in  genere.  Sicut,  si  essent  infinita  animalia,  aut 
unum  animal  eis  aequivalens,  non  sequeretur  nisi  infinita 
perfectio  in  genere  animalis:  et  sic  minima  intelligentiarum, 
cum  sit  altioris  ordinis  forma,  esset  perfectior  omnibus  eis, 
utpote  sub  genere  animalis. 

Ad  secundam  obiectionem  dicitur,  quod  peccat  tripliciter. 
Primo,  quia  processus  iste  non  est  ad  mensuram:  cum  non 
sit  ad  terminum  aliquem,  -  Secundo,  quia  non  distinguit 
inter  totalem  processum,  de  quo  tamen  est  tota  quaestio ; 
et  singulos  partiales  processus,  de  quibus  non  est  quaestio ; 
quoniam  constat  quemlibet  esse  finitum,  et  ad  mensuram 
materialiter,  idest  ad  rem  quae,  si  esset,  esset  mensura.  -  Et 
hic  est  tertius  error,  quod  scilicet  non  distinguit  inter  pro- 
cessum  ad  mensuram  materialiter  et  in  potentia,  non  na- 
turali,  sed  logica  et  diviria;  et  mensuram  in  actu,  et  ut  sic. 

Tertia  quoque  ratio  tripliciter  errat.  Primo,  quia  putat 
universitatem  creabilium  plus  posse  actu  accipi,  quam  uni- 
versitatem  numerorum.  -  Secundo,  in  hoc  quod  diximus, 
quod  aequivocat  de  infinita  perfectione.  -  Tertio  in  hoc , 
quod   non  videt  quod  infra   infinitum  in  genere,   finitum 


autem  simpliciter,  potest  in  infinitum  procedi  simpliciter. 
Quod  est  intentum. 

Quarta  autem  peccat,  sicut  secunda.  Tum  quia  proces- 
sus  iste  totalis  non  est  ad  unitatem  et  totalitatem  universi : 
quia  nullum  habet  terminum,  ut  iam  dictum  est.  -  Tum 
quia  singuh  partiaies  processus  sunt  ad  unitatem  et  tota- 
litatem  universi  nonnisi  in  potentia  logica  et  divina.  -  Tum 
quia  sunt  ad  huiusmodi  unitatem  et  totalitatem  materia- 
hter,  et  non  formaliter :  non  enim  implicat  contradictionem 
quod  fierent  plures  creaturae,  absque  aliquo  universo  per 
se  ex  eis  resultante. 

Ad  quintam  autem  patet  responsio,  quod  illud  dictum 
Dionysii  intelligitur  de  creaturis  inter  se,  et  non  de  con- 
nexione  inter  creaturam  et  Deum.  Unde  non  datur  primum 
possibile,  descendendo  a  Deo;  nec  uhimum,  ascendendo  ad 
eundem.  Et  sic  vana  est  quaestio ,  utrum  sit  finitum  vel 
infinitum.  De  facto  autem  semper  datur  primum  factum, 
quod  est  perfectionis  finitae. 

Sexta  demum  obiectio  seipsam  interimit.  Quoniam  infi- 
nita  distantia  ex  infinitate  alterius  extremi,  infert  necessario 
infinita  intercidentia  media,  si  non  actu,  tamen  in  potentia; 
ut  manifeste  patet  in  quantitate  continua ;  non  enim  potest 
intelligi  quod  inter  lineam  infinitam  et  lineam  pedalem 
non  possint  intercidere  infinitae  lineae  mediae,  scilicet  bi- 
pedalis,  tripedalis,  et  sic  in  infinitum.  Unde  consequentia 
allata  nihil  valet. 


QUAESTIO  XXVI,  ARTICULUS  I 


3oi 


QUAESTIO  VIGESIMASEXTA 

DE  DIVINA  BEATITUDINE 

IN    QUATUOR   ARTICULOS    DIVISA 


ULTiMO  autem,  post  considerationem  eorum  " 
quae  ad  divinae  essentiae  unitatem  pertinent, 
considerandum  est  de  divina  beatitudine. 
Et  circa  hoc  quaeruntur  quatuor. 

Primo :  utrum  beatitudo  Deo  competat. 


Secundo :  secundum  quid  dicitur  Deus  esse  ^ 
beatus,  utrum  secundum  actum  intellectus. 

Tertio :  utrum  sit  ">  essentialiter  beatitudo  cu- 
iuslibet  beati. 

Quarto:  utrum  in  eius  beatitudine  omnis  bea- 
titudo  includatur. 


Prosa  II. 


'  Cap.  IX,  n.  3. 
■S.Th.  lect.  XIV. 


Vers.  15. 


ARTICULUS  PRIMUS 

UTRUM  BEATITUDO  DEO  COMPETAT 

II  Sent.,  dist.  i,  qu.  11,  art.  2,  ad  4;  I  Cont.  Gent.,  cap.  c. 


(D  PRiMUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
beatitudo  Deo  non  conveniat.  Beati- 
*tudo  enim,  secundum  Boetium,  in  III  de 
\Consol.  *,  est  status  omnium  bonorum 
aggregatione  *  perfectus.  Sed  aggregatio  bonorum 
non  habet  locum  in  Deo,  sicut  nec  compositio. 
Ergo  Deo  non  convenit  beatitudo  '. 

2.  Praeterea,  beatitudo,  sive  felicitas,  est  prae- 
mium  virtutis,  secundum  Philosophum,  in  I  Ethic* 
Sed  Deo  non  convenit  praemium,  sicut  nec  me- 
ritum.  Ergo  nec  beatitudo. 

Sed  contra  est  quod  dicit  Apostolus,  I  ad  Tim. 
ultimo  * :  Quem  suis  temporibus  ostendet  Deus  ^ 
beatiis  et  solus  potens ,  Rex  regum  et  Dominus 
dominantium. 

Respondeo  dicendum  quod  beatitudo  maxime  Deo 
competit.  Nihil  enim  aliud  sub  nomine  beatitudinis 
intelligitur,  nisi  bonum  perfectum  intellectualis  na- 


turae;  cuius  est  suam  sufficientiam  cognoscere  in 
bono  quod  habet;  et  cui  competit  ut  ei  contingat 
aliquid  vel  "^  bene  vel  male,  et  sit  suarum  operatio- 
num  domina.  Utrumque  autem  istorum  excellentis- 
sime  Deo  convenit,  scilicet  perfectum  esse,  et  intel- 
ligentem  *.  Unde  beatitudo  maxime  convenit  Deo. 
Ad  primum  ergo  dicendum  quod  aggregatio  ' 
bonorum  est  in  Deo  non  per  modum  composi- 
tionis ,  sed  per  modum  simplicitatis :  quia  quae 
in  creaturis  multiplicia  sunt,  in  Deo  praeexistunt 
simpliciter  et  unite,  ut  supra  *  dictum  est.  '  Qu- 

A  j  .  ad  i; 

Ad  secundum  dicendum  quod  esse  praemium  art.  4. 
virtutis  accidit  beatitudini  vel  felicitati,  inquantum 
aliquis  beatitudinem  acquirit:  sicut  esse  terminum 
generationis  accidit  enti,  inquantum  exit  de  po- 
tentia  in  actum.  Sicut  igitur  Deus  habet  esse, 
quamvis  non  generetur ;  ita  habet  beatitudinem, 
quamvis  non  mereatur. 


a)  eorum,  -  divinae  essentiae  et  eorum  B. 
P)  dicitur  Deus  esse.  -  Deus  dicatur  codices. 
f )  sit.  -  ipse  sit  codices  et  ed.  a. 

3)    bonorum    aggregatione.  -  bonorum    congregatione    codices. 
lidem  mox  congregatio. 


s)  Deo  non  convenit  beatitudo.  -  Deus  non  est  beatus  codices. 

Z)  Deus.  -  Om.  codices  et  ed.  a. 

T])  vel.  -  Om.  codices.  -  Pro  domina,  dominus  codices  et  ed.  a. 

6)  intelligentem.  -  intelligere  B. 

i)  aggregatio.  -  congregatio  ABE. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTULus  clarus.  -  In  corpore  una  est  conclusio,  respon- 
siva  quaesito  affirmative :  Beatitudo  maxime  convenit 
Deo.  -  Probatur.  Beatitudo  est  bonum  perfectum  intelle- 
ctualis  naturae:  ergo  maxime  convenit  Deo. 

Antecedens  habet  duas  partes :  scilicet  quod  sit  bonum 
perfectum;  et  quod  sit  intellectualis  naturae.  Prima  quasi 


IV,  art.  2, 
qn.  XIII , 


per  se  nota  relinquitur.  Secunda  autem  probatur  ratione 
trium  conditionum  intellectualis  naturae,  scilicet  cognitionis 
sufficientiae,  capacitatis  boni  vel  mali,  et  dominii  opera- 
tionum:  et  secunda  quidem  respondet  bono,  pnmsL  perfecto, 
tertia  autem  utrique.  -  Consequentia  vero  probatur :  quia 
utraque  pars  antecedentis  raaxime  invenitur  in  Deo. 


3o2 


QUAESTIO  XXVI,  ARTICULUS  II 


ARTICULUS  SECUNDUS 

UTRUM  DEUS  DICATUR  BEATUS  SECUNDUM  INTELLECTUM 

II  Sent.,  dist.  xvi,  art.  2 ;  I   Tim.,  cap.  vi,  lect.  iii. 


S.  Th.  lect.  IV. 
T 


hb  SECUNDUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
Deus  non  dicatur  beatus  secundum  in- 
'tellectum.  Beatitudo  enim  est  summum 
^bonum.  Sed    bonum  "  dicitur   in  Deo 
secundum  essentiam:  quia  bonum  respicit  esse, 
quod  est  secundum  essentiam  ^,  secundum  Boe- 
tium,  in  libro  de  Hebdomad.  *  Ergo  et ''  beatitudo 
dicitur  in  Deo  secundum  essentiam,  et  non  secun- 
dum  intellectum. 

2.  Praeterea,  beatitudo  habet  rationem  finis. 
Finis  autem  est  obiectum  voluntatis,  sicut  et  bo- 
num.  Ergo  beatitudo  dicitur  in  Deo  secundum 
voluntatem,  et  non  secundum  intellectum. 

Sed  contra  est  quod  Gregorius  dicit,  XXXII 
cap.vi(ai.vii).  Moralhim  *:  Ipse  gloriosus  est,  qui,  dum  seipso 
perfruitur,  accedentis  laudis  indigens  non  est.  Esse 
autem  gloriosum  significat  esse  beatum.  Cum  igi- 
tur  Deo  fruamur  secundum  intellectum,  quia  pi- 
*  sermone  ii  in  sio  cst  tota  mcrces,  ut  dicit  Augustinus  * ;  videtur 
quod  beatitudo  dicatur  in  Deo  ^  secundum  in- 
tellectum. 

Respondeo  dicendum  quod  beatitudo,  sicut  di- 
ctum  est  *,  significat  bonum  perfectum  intellectua- 
lis  naturae.  Et  inde  est  quod,  sicut  unaquaeque 


Cf.  lib.  I  de  fi 
nit.,  cap.  IX. 
3 


Art.  praeced. 


res  appetit  suam  perfectionem,  ita  et  '  intellectua- 
lis  natura  naturaliter  appetit  esse  beata.  Id  autem 
quod  est  perfectissimum  in  qualibet  intellectuali 
natura,  est  intellectualis  operatio,  secundum  quam 
capit  quodammodo  omnia.  Unde  cuiuslibet  intel- 
lectualis  naturae  creatae  beatitudo  consistit  in  in- 
telligendo  *.  In  Deo  autem  non  est  aliud  esse  et 
intelligere  secundum  rem,  sed  tantum  ^  secundum 
intelligentiae  rationem.  Attribuenda  ergo  est  Deo 
beatitudo  secundum  intellectum,  sicut  et  aliis  bea- 
tis,  qui  per  assimilationem  ad  beatitudinem  ipsius, 
beati  dicuntur. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  ex  illa  ratione 
probatur  quod  Deus  sit  beatus  secundum  suam 
essentiam :  non  autem  quod  beatitudo  ei  conve- 
niat  secundum  rationem  essentiae,  sed  magis  se- 
cundum  rationem  intellectus. 

Ad  secundum  dicendum  quod  beatitudo,  cum  sit 
bonum,  est  obiectum  voluntatis.  Obiectum  autem 
praeintelligitur  actui  potentiae.  Unde,  secundum 
modum  intelligendi,  prius  est  beatitudo  divina, 
quam  actus  voluntatis  in  ea  requiescentis  *.  Et 
hoc  non  potest  esse  nisi  actus  intellectus.  Unde  in 
actu  intellectus  attenditur  beatitudo. 


a)  bonum.  —  summum  bonum  B.  -  Pro  m  Deo,  de  Deo  codices. 

P)  quia  bonum  respicit  esse...  essentiam.  -  bonum  (et  bonum  sB) 
respicit  esse  quod  est  secundum  essentiam  et  non  secundum  intelle- 
ctum  B,  et  (sed  EG)  bonum  respicit  esse  secundum  essentiam  PCDEFG 
et  edd.  a  b. 


f)  et.  -  Om.  BDG.  -  Pro  i«  Deo,  de  Deo  B. 
3)  beatitudo  dicatur  in  Deo.  -  Deus  dicatur  beatus  codices. 
e)  et.  -  Om.  codices  et  ed.  a. 

?)  tantum.  -  tamen  ABCDEFafr.  -  ergo  post  Attribuenda  om.  co- 
I   dices  et  cd.  b. 


'    D.   271 ,   308 , 
656. 


D.  631. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTULUs  formaliter  intelligendus  est;  ita  quod  est  sermo 
de  intellectu,  ut  intelligitur  formaliter  distinctus  a  sub- 
stantia  et  voluntate  divina.  Et  quoniam  eadem  est  ratio, 
ut  in  corpore  dicitur,  de  beatitudine  sanctorum,  idcirco  ad 
hunc  articulum  spectat  quaestio  illa  communis  ac  trita: 
utrum  beatitudo  consistat  in  actu  intellectus,  aut  volun- 
tatis.  Reliquorum  enim  beatitudo  similitudo  quaedam  di- 
vinae  est  beatitudinis. 

II.  In  corpore  unica  est  conclusio,  responsiva  quaesito 
affirmative:  Beatitudo  attribuenda  est  Deo,  et  aliis  beatis, 
secundum  intellectum.  -  Haec  conclusio  et  probatur,  et  de- 
claratur.  Probatur  quidem  sic.  Beatitudo  est  bonum  perfe- 
ctum  intellectualis  naturae:  ergo  est  pcrfectissimum  in  in- 
tellectuali  natura:  ergo  consistit  in  intelligendo :  ergo  tam 
Deus  quam  alii,  beati  sunt  secundum  intellectum.  -  Ante- 
cedens  et  patet  ex  dictis,  et  manifestatur  ab  effectu :  quia 
scilicet  intellectualis  natura  naturaliter  appetit  esse  beata, 
sicut  unaquaeque  res  suam  perfectionem.  -  Prima  vero  con- 
sequentia  in  littera  non  habetur  explicite :  sed  apposuimus 
eam  ad_  claritatem  doctrinae,  et  ex  se  patet.  -  Secunda 
autem  probatur :  quia  perfectissimum  in  qualibet  intelle- 
ctuali  natura  est  intellectualis  operatio.  Quod  probatur: 
quia  secundum  eam  capit  quodammodo  omnia.  -  Ultima 
autem  et  patet  ex  se,  et  quoad  alios  probatur:  quia  alii 
dicuntur    beati   per   assimilationem    ad    beatitudinem    Dei. 

Manifestatur  autem  quoad  ly  intellectum  m  Deo,  ex  hoc 
quod ,  licet  esse  et  velle  et  intelligere  in  Deo  sint  idem , 
quia  tamen  differunt  ratione,  ideo  convenienter,  secundum 
rationem  formalem  loquendo,  intellectui  Dei  specialiter  at- 
tribuitur  beatitudo. 


III.  Circa  haec  dicta,  triplex  est  quaestio.  Prima:  utrum 
beatitudo  naturaliter  appetatur.  Secunda:  utrum  operatio 
intellectus  sit  omnium  perfectissima ;  et  quantum  valeat 
ratio  hic  assignata  ad  hoc.  Tertia :  utrum  ipsa  conclusio 
vera  sit.  Haec  enim  omnia  dicuntur  in  littera,  et  habent 
diversos  opinantes. 

IV.  Et  quoniam  prima  quaestio  in  qu.  lxxxii  *  tracta-  •  Art. 
bitur,  sufficiat  hic  scire  quod  natura  intellectualis  tripliciter 
naturaliter  appetit  beatitudinem.  Primo,  appetitu,  idest  in- 
clinatione,  naturali:  et  sic  verificatur  universaliter.  Secundo, 
appetitu,  idest  actu  appetendi,  naturali  simpliciter:  et  sic 
verificatur  de  Deo  et  beatis.  Tertio,  appetitu,  idest  actu 
appetendi,  naturali  quoad  specificationem  actus,  libero  au- 

tem  quoad  exercitium  eiusdem:  et  sic  verificatur  quoad 
homines.  Experimur  enim  quod  respectu  beatitudinis  non 
possumus  habere  noUe,  quamvis  in  potestate  nostra  sit  li- 
bere  velle  vel  non  velle  illam  actualiter.  Sed  de  his  erit 
tunc  sermo  latior. 

V.  Secunda  quoque  quaestio  *  ibidem  **  ex  proposito 
tractabitur:  et  propterea  pertranseundum  nunc  est.  Circa 
tamen  rationem  hic  allatam,  adverte  quod  nobilitatem  actus 
intelligendi  supra  ceteros,  non  ex  obiecto,  ut  tunc  fiet,  sed 
ex  modo  probat.  Intellectio  enim  fit  capiendo  intellectum, 
quod  constat  esse  omnia :  amatio  autem ,  et  universaliter 
volitio,  non  fit  capiendo  rem  amatam,  sed  potius  e  con- 
verso.  Intellectus  enim,  intelligendo,  habet  intellectum  in 
se:  voluntas  autem,  amando,  quasi  exit  ad  amatum.  Et 
cum  nobilius  sit,  ceteris  paribus,  habere  aliquid,  quam 
tendere  in  illud;  ideo  intellectio,  ex  modo  proprio  sui  ge- 
neris,  nobilior  est  omni  alia  operatione.  Unde,  cum  Deus 


Cf.  num.  III. 
•Art.  3;4,  ad  I. 


QUAESTIO  XXVI,  ARTICULUS  III 


3o3 


Cf.  num.  III. 


♦  Art, 
cond 


essentiam  propriani  habeat  pro  obiecto  tam  intellectus  quam 
voluntatis,  et  actus  intellectus  ex  modo  sui  generis  sit  no- 
bilior,  merito  secundum  intellectum  beatus  dicitur.  Et  idem 
est  iudicium  de  aliis  beatis:  quoniam  ex  parte  obiecti,  ae- 
qualitas  est. 

VI.  Unde,  ad  tertiam  quaestionem  *  descendendo,  scito 
quod  Scotus,  in  IV,  dist.  xlix,  qu.  iv,  tenet  oppositum,  volens 
beatitudinem  consistere  principaliter  in  actu  voluntatis  qui 
est,  non  delectatio,  sed  amor.  Probatque  intentum  tripli- 
citer.  Primo  sic.  Velle  tendit  immediate  in  Deum ,  ut  in 
finem  ultimum:  ergo  immediatius  est  ultimo  fini,  et  con- 
sequenter  primo  appetibili,  quam  intelligere.  -  Sm<«rfo.  Aut 
velle  est  propter  intelligere;  vel  e  converso;  aut  neutrum 
propter  alterum.  Sed  primum  est  perversum,  secundum 
Anselmum,  libro  II  Cur  Deus  homo,  cap.  i :  tertium  autem 
est  impossibile,  ut  patet :  ergo  relinquitur  secundum.  Ergo 
amare  est  finis  intellectionis ;  et  consequenter  nobilius.  - 
Tertio  sic.  Inter  intrinseca,  summe  volendum  est  aliquod 
velle:  ergo  in  eo  consistit  beatitudo.  Antecedens  probatur 
et  de  appetitu  naturali,  qui  est  inclinatio,  et  de  appetitu 
libero  recto :  quoniam  voluntas  plus  appetit  perfectionem 
sui  in  ultimo  fine,  quam  perfectionem  intellectus. 

Fiunt  et  multa  alia  argumenta   contra  hanc   conclusio- 
.  2,  contra   nem,  recitata  a  Capreolo,  xlix  distinctione  Quarti,  qu.  ii  *, 
'   ■       quae  brevitatis  causa  omitto :  praesertim  quia,  ex  dicendis 
in  qu.  Lxxxii,  et  in  solutione  horum,  omnia  quodammodo 
patebunt. 

VII.  Scito  igitur  quod  valde  differt  comparare  intelle- 
ctionem  et  amorem  beati  inter  se ,  et  viatoris :  et  rursus , 


simpliciter,  aut  secundum  quid,  idest  secundum  hoc  genus, 
Tam  simpliciter  enim,  quam  in  beato,  intellectio  melior  esf, 
et  finis  volitionis.  In  viatore  autem  dilectio  praestat:  quia 
tendit  in  Deum  secundum  seipsum.  Et  similiter  secundum 
quid,  idest  in  ratione  agentis  seu  moventis,  primum  tenet 
locum.  Et  inde  provenit  quod  secundum  voluntatem  di- 
camur  simpliciter  boni  ac  mali;  et  consequenter  quod  actus 
eius  dicatur  pessimus  et  optimus ;  et  quod  tendat  in  Deum 
secundum  genus  nobilissimum  causae ,  scilicet  ut  finem 
(eius  enim  est  movere  agens) ;  et  quod  sit  domina,  et  for- 
maliter  libera,  etc.  Haec  enim  omnia  ad  nobilitatem  secun- 
dum  quid  spectant. 

VIII.  Unde  ad  primum  Scoti*  patet  responsio:  quoniam 
peccat  secundum  non  causam  ut  causam.  Oportet  enim 
immediatius  coniunctum  esse  optimo  absolute,  et  non  ut 
fini,  si  beatitudo  concludenda  est,  quae  consistit  in  perfectis- 
simo  simpliciter. 

Ad  secundum  quoque  ,  iam  patet  quod  Anselmus  de 
amore  viatoris  interpretandus  est. 

Ad  tertium  autem,  nihil  omnino  valet.  Tum  quia,  sicut 
voluntas  naturali  appetitu  magis  vult  volitionem,  ita  intel- 
lectus  intellectionem :  omnis  enim  potentia  tali  appetitu 
tendit  in  sua  primo.  -  Tum  quia  falsum  est  quod ,  vo- 
luntate  libera ,  voluntas  sibi  magis  quam  intellectui  velit. 
Quoniam  actus  elicitus  ad  hoc  ab  institutore  naturae  datus 
est  appetitui  animali,  ut  primo  appetat  supposito.  Et  pro- 
pterea ,  si  intellectio  est  maior  perfectio  suppositi .  quam 
volitio ,  recta  voluntas  mavult  intellectionem  quam  voli- 
tionem. 


Cf.  num.  VI. 


ARTICULUS  TERTIUS 

UTRUM  DEUS  SIT  BEATITUDO  CUIUSLIBET  BEATI 

r  II",  qu.  III,  art.  i  ;  IV  Sent ,  dist.  xux,  qu.  i,  art.  2,  q'  i. 


Qu.  VI,  art.  2. 


>D  TERTiuM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 

Deus  sit  beatitudo  cuiuslibet  beati.  Deus 

'enim  est  summum  bonum,  ut  supra  * 

^ostensum  est.  Impossibile  est  autem  esse 

Qu.  XI,  art.  3.  plura  summa  bona ,  ut  etiam   ex  superioribus  * 

patet.  Cum  igitur  de  ratione  beatitudinis  sit,  quod 

sit  summum  bonum,  videtur  quod  beatitudo  non 

sit  aliud  quam  Deus. 

2.  Praeterea,  beatitudo  est  finis  rationalis  na- 
«  turae  "  ultimus.    Sed  esse  ultimum  finem  ratio- 

nalis  naturae,  soli  Deo  convenit.  Ergo  beatitudo 
cuiuslibet  beati  est  solus  Deus. 

Sed  contra,  beatitudo  unius  est  maior  beatitu- 
dine  alterius,  secundum  illud  I  Cor.  xv*:  stella 
differt  a  stella  in  claritate.  Sed  Deo  nihil  est  maius. 
Ergo  beatitudo  est  aliquid  aliud  quam  Deus. 

Respondeo  dicendum  quod  beatitudo  intellectua- 
lis  naturae  consistit  in  actu  intellectus  *.  In  quo 
duo  possunt  considerari:  scilicet  obiectum  actus, 
quod  est  intelligibile ;  et  ipse  actus,  qui  est  intel- 


Vers.  41. 


D.  271,  308. 


ligere.  Si  igitur  beatitudo  consideretur  ex  parte 
ipsius  obiecti,  sic  solus  Deus  est  beatitudo :  quia 
ex  hoc  solo  est  aliquis  beatus ,  quod  Deum  in- 
telligit;  secundum  illud  Augustini,  in  V  libro  Con- 
fess.  *:  Beatus  est  qiii  te  Jiopit,  etiam  si  alia  igno- 
ret.  Sed  ex  parte  actus  intelligentis  ^,  beatitudo 
est  quid  creatum  in  creaturis  beatis:  in  Deo  au- 
tem  est  etiam  secundum  hoc,  aliquid  increatum. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  beatitudo,  quan- 
tum  ad  obiectum,  est  summum  bonum  simplici- 
ter  *:  sed  quantum  ad  actum,  in  creaturis  beatis, 
est  summum  bonum,  non  simpliciter,  sed  in  ge- 
nere  bonorum  participabilium  a  creatura. 

Ad  secundum  dicendum  quod  finis  est  duplex, 
scilicet  ■'  cuius  et  quo,  ut  Philosophus  dicit  *,  sci- 
licet  ipsa  res,    et  usus  rei : 

pecunia,  et  acquisitio  pecuniae.  Creaturae  igitur 
rationalis  est  quidem  Deus  finis  ultimus  ut  res; 
beatitudo  autem  creata  ut  usus,  vel  magis  *  frui- 
tio,  rei. 


Cap.  IV. 


D.  1176,  I182. 


11  de  Anima, 


sicut  avaro  est  finis  g^R^ '"',"•  s- 

S.  Th.  lect.  VII. 


o)  naturae.  -  creaturae  B;  et  ita  mox. 

P)  actus  intelligentis.  -  intellectus  B,  intelligentis  ceteri,  actus  in- 
telligendi  ed.  a. 


f)  scilicet.  —  Om.  codices. 
de  Anima. 

0)  ntagis.  -  Om.  FG. 


Post  ut  Philosophus  dicit  B  addit  // 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


IN  titulo,  ly  beatitudo  non  est  arctandum  ad  beatitudinem 
Dei:  sed  simpliciter  et  absolute,  respectu  omnis  beati,  in- 
terpretandum  est. 

II.  In  corpore  duae  sunt  distinctiones  bimembres,  cum 
tribus  conclusionibus.  Prima  distinctio  est :  Beatitudo  est 
duplex:  scilicet  obiectiva;  et  formalis,  quae  est  ipse  actus. 
Secunda  est  beatorum:  scilicet  Dei,   et  creaturarum  beata- 


rum.  -  Prima  conclusio  est :  Deus  est  beatitudo  obiectiva 
omnium  beatorum.  Et  ad  hoc  affertur  auctoritas  Augustini. 
-  Secunda  est:  Deus  non  est  beatitudo  formalis  creatura- 
rum  beatarum.  Tertia  est:  Deus  est  beatitudo  formalis  sui 
ipsius.  Nec  alia  ratione  probantur,  nisi  quia  actus  intelli- 
gendi  creaturae  est  quid  creatum,  in  Deo  autem  increatus. 
III.  Circa  secundam  conclusionem,  scito  quod  quidam, 


3o4 


QUAESTIO  XXVI,  ARTICULUS  IV 


*  Art.  2,  contra   apud  Capreolum,  in  II,  dist.  iii,  qu.  ii  *,  impuenant  illam, 

conclus,  I.  .  .  .    ^    .-^  .  .       .      , 

moti  tum  ex  perpetuitate  et  intinitate  visionis  beatae :  tum 
ex  impossibilitate  naturali  infinitarum  intensissimarum  spe- 
cierum  in  eodem  intellectu  creato:  tum  ex  possibilitate 
partis  affirmativae,  scilicet  quod  ipsa  intellectio  divina  potest 
esse  aeque  praesens  et  intlma  cuilibet  intellectui  creato , 
sicut  intellectio  creata :  tum  auctoritate  Augustini,  et  phi- 
losophorum. 

IV.  Sed  haec  parum  valent.  Visio  namque  beata  sancto- 
rum  creatum  quid  est,  finitae  perfectionis  simpllciter,  infini- 
tae  vero  secundum  quid,  idest  obiective.  Incorruptibilis  quo- 
que  est  undique,  secundum  potentiam  naturalem  loquendo: 
quoniam  et  ex  parte  subiecti,  et  obiecti ,  et  coniunctionis 
utriusque,  nulla  ad  corruptionem  potentia  est.  -  Nec  ex  hoc 


sequitur  animam  non  tot  posse  recipere  species  intensas 
simul ,  quin  plures.  Visio  in  primis  beata  non  ponit  in 
numerum  cum  aliis  intellectionibus :  quoniam  communis- 
simi ,  altiorisque  ordinis  est.  Datur  deinde  status  in  spe- 
ciebus  ad  quas  est  naturalis  potentia,  et  praecipue  simul 
in  actu ,  ut  in  tractatu  de  Angelis  *  clarius  patebit.  -  Im- 
possibile  quoque  est  operationem  vitalem  meam  non  ab 
intrinseco  meo  esse,  cum  in  hoc  ratio  meae  vitae  consistat: 
esset  enim  vitalis  et  non  vitalis.  Et  propterea,  cum  beati- 
tudo  sit  operatio  vitalis  beatorum ,  implicat  divinam  es- 
sentiam  esse  illam.  Et  aut  antecedens  est  falsum:  aut  est 
sophisma  Figurae  Dictionis,  ab  aequali  praesentia  ad  mo- 
dum.  -  Auctoritates  quoque  obiective  intelligendae  sunt,  si 
vere  adducuntur. 


'  Qu.LTin,  art.s 
■  Cf.  Commenl 


ARTICULUS  QUARTUS 

UTRUM  IN  DEI  BEATITUDINE  OMNIS  BEATITUDO  INCLUDATUR 

I  Cont.  Gent.,  cap.  cii. 


ro  QUARTUM  sic  PROCEDiTUR.  Vidctur  quod 

beatitudo  divina  non  complectatur  om- 

*nes   beatitudines.    Sunt  enim  quaedam 

^beatitudines   falsae.    Sed   in   Deo   nihil 

potest  esse   falsum.    Ergo    divina   beatitudo  non 

«  complectitur  omnem  beatitudinem  '^. 

2.  Praeterea,  quaedam  beatitudo,  secundum 
quosdam,  consistit  in  rebus  corporalibus,  sicut  in 
P  voluptatibus  ^,  divitiis,  et  huiusmodi:  quae  quidem 

Deo  convenire  non  possunt,  cum  sit  incorporeus. 
Ergo  beatitudo  eius  non  complectitur  omnem 
beatitudinem. 

Sed  contra  est  quod   beatitudo   est  perfectio 

quaedam.    Divina   autem    perfectio    complectitur 

Qu.  IV,  art.  2.  omncm   perfectionem ,  ut  supra  *  ostensum  est. 

Ergo  divina  beatitudo  complectitur  omnem  bea- 

titudinem. 

Respondeo  dicendum  quod  quidquid  est  deside- 
rabile  in  quacumque  beatitudine,  vel  vera  vel 
falsa ,  totum  eminentius  In  divina  beatitudine 
praeexistit.  De  contemplativa  enim  felicitate,  habet 


continuam  et  certissimam  contemplationem  sui  et 
omnium  aliorum:  de  activa  vero,  gubernationem 
totius  universi.  De  terrena  vero  felicitate,  quae 
consistit  in  voluptate,  divitiis,  potestate,  dignitate 
et  fama  *,  secundum  Boetium,  in  III  de  Consol.  **, 
habet  gaudium  de  se  et  de  omnibus  aliis,  pro  de- 
lectatione :  pro  divitiis,  habet  "^  omnimodam  suffi- 
cientiam,  quam  divitiae  promittunt:  pro  potestate, 
omnipotentiam:  pro  dignitate,  omnium  regimen: 
pro  fama  vero  *,  admirationem  totius  creaturae. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  beatitudo  aliqua 
secundum  hoc  est  falsa,  secundum  quod  deficit 
a  ratione  verae  beatitudinis  ':  et  sic  non  est  in 
Deo.  Sed  quidquid  habet  de  similitudine,  quan- 
tumcumque  tenui  ^,  beatitudinis,  totum  praeexistit 
in  divina  beatitudine. 

Ad  secundum  dicendum  quod  bona  quae  sunt 
in  corporalibus  i  corporaliter,  in  Deo  sunt  spiri- 
tualiter,  secundum  modum  suum. 

Et  haec  dicta  sufficiant  de  his  quae  pertinent 
ad  divinae  essentiae  unitatem  *. 


a)  omnem  beatitudinem.  -  omnes  beatitudines  BD. 

P)  in  voluptatibus.  -  voluptatibus  P. 

Y)  habet.  -  Om.  codices. 

3)  vero.  -  Om.  codices.-Pro  admirationem,  administrationem  ed.  a. 


Comtnentai'ia  CaiHiinalis  Caietani 


•  D.  710. 
"  Prosa  II. 


*  Cf.  qu.  II ,  In 
trod. 


e)  a  ratione  verae  beatitudinis.  -  a  ratione  vera  beatitudinis  AC 
DEG,  a  ratione  naturae  beatitudinis  F. 
!^)  tenui.  -  tenuis  P,  tenue  ed.  b. 
rj)  corporalibus.  -  corporibus  DFab. 


Cap.  IX,  n.  7. 


Cap.  VII,  n.  3. 


IN  titulo,  omnis  beatitudo  distribuit  pro  omni  specie  fe- 
licitatis.  Ly  vero  in  eius  beatitudine  non  significat  sub- 
stantialem,  seu  primam  simpliciter  beatitudinem ,  de  qua 
in  praecedentibus  duobus  articulis  habitus  est  sermo :  sed 
statum  potius  beatificum,  de  quo  primo  articulo  tractatum 
est.  Ita  quod  sensus  quaestionis  est:  Utrum  Deus  sit  in 
tali  statu  beatitudinis,  quod  omnem  habeat  felicitatis  spe- 
ciem  ac  perfectionem. 

II.  In  corpore  unica  est  conclusio  responsiva  quaesito : 
In  divina  beatitudine  eminentius  praeexistit  quidquid  est  de- 
siderabile  in  quacumque  beatitudine,  tam  vera  quam  falsa. 
-  Et  probatur  inductive  in  triplici  genere  felicitatis,  scilicet 
contemplativae,  activae,  et  terrenae,  consistentis  in  quinque; 
ut  omnia  clare  patent  in  littera, 

III.  Circa  contemplativam  felicitatem,  adverte  quod  qui- 
dam,  ex  verbis  Aristotelis,  III  de  Anima  *,  dicentis  quod 
intellectus  speculativus  nihil  dicit  de  fugiendo  aut  prose- 
quendo,  resecant  a  contemplativa  felicitate  omnem  delecta- 
tionem  et  amorem ,  glossantes  ut  potuerunt  admirabiles 
delectationes  Decimi  Ethic.  * 


Sed  re  vera  errasse  videntur.  In  communi  siquidem 
loquendo ,  contemplationem  rerum  excellentium  sequitur 
delectatio  intellectualis  per  modum  naturalis  resultantiae : 
quoniam  operationem  optimam,  coniungentem  naturalis- 
simo  obiecto ,  necessario  sequitur  delectatio ,  ut  patet  ex 
delectationis  definitione  I  Rhetor.  *  Nec  contra  hoc  militat  *  Cap.  xi,  n.  i. 
auctoritas  III  de  Anima,  quae  de  prosecutione  animaliter, 
non  naturaliter,  loquitur :  idest  de  actu  appetitus  tanquam 
eligibili,  non  tanquam  naturaliter  concomitante,  ut  hic  ac- 
cidit.  -  Ad  propositum  autem  descendendo ,  ambiguitas 
haec  non  habet  locum:  quoniam  visio  beata  nec  practica, 
nec  speculativa  est,  sed  altioris  ordinis,  eminenter  utramque 
praehabens. 

IV.  Circa  activam  felicitatem,  adverte  hic  quod  quidam, 
minus  penetrantes  perfectiones  rerum,  ac  per  hoc  non  ad- 
vertentes  quod  perfectio  activae  partis  consistit  in  agere, 
dixerunt  quod  felicitas  practica  consistit  in  actu  voluntatis. 
Littera  autem,  propter  dictam  rationem,  ponit  eam  in  actione 
executiva,  universaii  tamen,  scilicet  gubernatione  universi. 
Et  merito:  quoniam  finis  practicae  est  operari. 


QUAESTIO  XXVII,  ARTICULUS  I 


3o5 


QUAESTIO  VIGESIMASEPTIMA 

DE   PROCESSIONE   DIVINARUxM   PERSONARUM 


IN    QUINQUE    ARTICULOS    DIVISA 


*  Cf.  qu.  II,  In- 
trod. 


"  Qu. 
"  Qu. 


.    XXVIII. 
XXIX. 


CONSiDERATis  autem  his  quae  ad  divinae  essen- 
tiae  unitatem  pertinent,  restat  considerare  " 
de  his  quae  pertinent  ad  trinitatem  Personarum 
in  divinis  *.  Et  quia  Personae  divinae  secundum 
relationes  originis  distinguuntur,  secundum  ordi- 
nem  doctrinae  prius  considerandum  ^  est  de  ori- 
gine,  sive  de  processione:  secundo,  de  relationi- 
bus  originis  *;  tertio,  de  Personis  **. 
Circa  processionem  quaeruntur  quinque. 


Primo:  utrum  processio  sit  in  divinis. 
Secundo:  utrum  aliqua  processio  in  divinis  ge- 

neratio  dici  possit. 
Tertio :  utrum  praeter  generationem  aliqua  alia 

processio  possit  esse  in  divinis. 
Quarto :  utrum   illa   alia   processio   possit  dici 

generatio. 
Quinto :  utrum   in  divinis   sint  plures  proces- 

siones  quam  duae  ''. 


ARTICULUS  PRIMUS 

UTRUM  PROCESSIO  SIT  IN  DIVINIS 

I  Sent.,  dist.  xiii,  art.  i;  IV  Cont.  Gent.,  cap.  xi;  De  Pol.,  qu.  x,  art.  i. 


'  Vers.  42. 


>D  PRiMUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 

in  Deo  non  possit  esse  ^  aliqua  proces- 

'sio.    Processio   enim   significat    motum 

j^ad  extra.   Sed  in  divinis  nihil  est  mo- 

bile,  neque  extraneum.  Ergo  neque  processio. 

2.  Praeterea,  omne  procedens  est  diversum 
ab  eo  a  quo  procedit.  Sed  in  Deo  non  est  aliqua 
diversitas,  sed  summa  simplicitas.  Ergo  in  Deo 

E  non  est  processio  aliqua  ^ 

3.  Praeterea,  procedere  ab  alio  videtur  ra- 
tioni  primi  principii  repugnare.  Sed  Deus  est  pri- 

Qu.  II,  art.  3.  mum  priucipium,  ut  supra  *  ostensum  est.  Ergo 
in  Deo  processio  locum  non  habet. 

Sed  contra  est  quod  dicit  Dominus,  loan.  viii  *: 
Ego  ex  Deo  processi. 

Respondeo  dicendum  quod  divina  Scriptura,  in 
rebus  divinis,  nominibus  ad  processionem  perti- 
nentibus  utitur.  Hanc  autem  ^  processionem  di- 
versi  diversimode  acceperunt.  Quidam  enim  ac- 
ceperunt  hanc  processionem  secundum  quod  effe- 
ctus  procedit  a  causa.  Et  sic  accepit  Arius,  dicens 
Filium  procedere  a  Patre  sicut  primam  eius 
creaturam ,  et  Spiritum  '^  Sanctum  procedere  a 
Patre  et  Filio  sicut  creaturam  utriusque.  -  Et  se- 
cundum  hoc,  neque  Fiiius  neque  Spiritus  Sanctus 
esset  verus  Deus.  Quod  est  contra  id  quod  di- 
citur  de  Filio,  I  loan.  ult.  *:  iit  simiis  in  vero  Filio 
eiiis ,  hic  est  verus  Deiis.  Et  de  Spiritu  Sancto 
dicitur,  I  Cor.  vi*:  Nescitis  quia  membra  vestra 
templum  sunt  Spiritus  Sancti?  Templum  autem 
habere  solius  Dei  est. 


Vers.  20. 


Vers.  19. 


Alii  vero  hanc  processionem  acceperunt  secun- 
dum  quod  causa  dicitur  procedere  in  effectum, 
inquantum  vel  movet  ipsum ,  vel  similitudinem 
suam  ipsi  imprimit.  Et  sic  accepit  Sabellius,  di- 
cens  ipsum  Deum  Patrem  Filium  dici,  secundum 
quod  carnem  assumpsit  ex  Virgine.  Et  eundem 
dicit  Spiritum  Sanctum,  secundum  quod  creatu- 
ram  rationalem  sanctificat,  et  ad  vitam  movet.  - 
Huic  autem  acceptioni  repugnant  verba  Domini 
de  se  dicentis,  loan.  v  *:  non  potest  facere  a  se 
Filius  quidquam;  et  multa  alia,  per  quae  osten- 
ditur  quod  non  est  ipse  Pater  qui  Filius. 

Si  quis  autem  diligenter  consideret,  uterque 
accepit  processionem  secundum  quod  est  ad  ali- 
quid  extra:  unde  neuter  posuit  processionem  in 
ipso  Deo.  Sed,  cum  omnis  processio  sit  secun- 
dum  aliquam  actionem ,  sicut  secundum  actio- 
nem  quae  tendit  in  exteriorem  materiam ,  est 
aliqua  processio  ad  extra;  ita  secundum  actio- 
nem  quae  manet  in  ipso  agente,  attenditur  pro- 
cessio  quaedam  ad  intra.  Et  hoc  maxime  patet 
in  intellectu,  cuius  actio,  scilicet  intelligere,  manet 
in  intelligente.  Quicumque  enim  *  intelligit,  ex 
hoc  ipso  quod  intelligit,  procedit '  aliquid  intra 
ipsum,  quod  est  conceptio  rei  intellectae,  ex  vi 
intellectiva  proveniens ,  et  "  ex  eius  notifia  pro- 
cedens.  Quam  quidem  conceptionem  vox  signi- 
ficat:  et  dicitur  verbum  cordis,  significatum  verbo 
vocis. 

Cum  autem  Deus  sit  super  omnia,  ea  quae  in 
Deo  dicuntur,  non  sunt  intelligenda  ^  secundum 


a)  considerare.  —  consideratio  codices  et  ed.   a. 

P)  prius  considerandum.  -  pritno  considerandum  BDFG.  -  de  ante 
processione  omittunt  codices. 

Y)  Quinto ...  duae.  -  Quinto,  utrum  sint  tantum  duae  processiones 
{generationes  ACE)  in  divinis  codices. 

3)  possit  esse.  -  sit  codices. 

e)  aliqua.  —  Om.  codices  et  ab. 

SuMMAE  Theol.  D.  Thomae  T.  I. 


X)  dicendum  quod...  utitur.  Hanc  autem.  -  dicendum  quod,  cum... 
utatur,  hanc  Fa. 

7))  et  Spiritum.  —  Spiritum  autem  codices. 

8)  enim.  —  autem  PFab. 

i)  procedit.  -  in  eo  procedit  ABC,  in  Deo  procedit  E. 

x)  ex  VI  intellectiva  proveniens,  et.  —  Om.  codices;  pro  et,  vel  ed.  a. 

X)  sunt  intelligenda.  -  est  intelligendum  BDF. 

39 


Vers.  ig. 


In  corpore. 


3o6  QUAESTIO  XXVII 

modum  infimarum  creaturarum,  quae  sunt  cor- 
pora;  sed  secundum  similitudinem  supremarum 
creaturarum,  quae  sunt  intellectuales  substantiae ; 
a  quibus  etiam  similitudo  accepta  deficit  a  re- 
praesentatione  divinorum.  Non  ergo  accipienda 
est  processio  secundum  quod  est  in  corporalibus, 
vel  per  motum  localem,  vel  per  actionem  alicuius 
causae  in  exteriorem  effectum ,  ut  calor  a  cale- 
faciente  in  calefactum ;  sed  secundum  emanatio- 
nem  intelligibilem,  utpote  verbi  intelligibilis  a  di- 
cente,  quod  manet  in  ipso.  Et  sic  fides  catholica 
processionem  ponit  in  divinis. 

;  Ad  primum  ergo  dicendum  quod  obiectio  illa 
procedit  de  processione  quae  est  motus  localis, 
vel  quae  est  secundum  actionem  tendentem  in 
exteriorem  materiam,  vel  in  exteriorem  eflfectum: 
talis  autem  proces^o  non  est  in  divinis ,  ut  di- 
ctum  est  *. 

Ad  secundum  dicendum  quod  id  quod  procedit 
secundum  processionem  quae  est  ad  extra,  opor- 
tet  esse  diversum  ab  eo  a  quo  procedit.  Sed  id 
quod  procedit  -"  ad  intra  processu  intelligibili,  non 


ARTICULUS  I' 

oportet  esse  diversum :  imo ,  quanto  perfectius 
procedit,  tanto  magis  est  unum  cum  eo  a  quo 
procedit.  Manifestum  est  enim  quod  quanto  ali- 
quid  magis  intelligitur,  tanto  conceptio  intelle- 
ctualis  est  magis  intima  intelligenti ,  et  magis 
unum :  nam  intellectus  secundum  hoc  quod  actu 
intelligit,  secundum  hoc  fit  unum  '  cum  intelle-  " 

cto,    Unde,   cum   divinum   intelligere   sit  in  fine 
perfectionis,  ut  supra  *  dictum  est,  necesse  est  'Qu-wT.art.. 
quod  verbum  divinum  sit  perfecte  unum  cum  eo 
a  quo  procedit,  absque  omni  diversitate. 

Ad  tertium  dicendum  quod  procedere  a  prin- 
cipio  ut  extraneum  et  diversum ,  repugnat  ra- 
tioni  primi  principii:  sed  procedere  ut  intimum 
et  absque  diversitate,  per  modum  intelligibilem  ^,  5 

includitur  in  ratione  primi  principii.  Cum  enim 
dicimus  aedificatorem  principium  domus,  in  ra- 
tione  huius  principii  includitur  conceptio  suae 
artis:  et  includeretur  in  ratione  primi  principii, 
si  aedificator  esset  primum  principium.  Deus  au- 
tem,  qui  est  primum  principium  rerum,  compa- 
ratur  ad  res  creatas  ut  artifex  ad  artificiata. 


[i)  secundum  processionem  ...  procedit.  -  Om.  FG.  -  Sequens   ad 
om.  codices. 

v)  nam   intellectus ...  fit  unum.  -  nam  intellectus  secundum   hoc 


actu   intelligit  secundum  quod  fit  unum  ed.  a;  ante  unum  Pi  addunt 
magis. 

5)  intelligibilem.  -  intellectualem  BD. 


Commentaria  Carciinalis  Caietani 


ORDo  praesentis  tractatus  satis  patet  in  littera.  Unde,  ad 
articulum  primum  descendendo,  adverte  in  titulo  illius, 
primo ,  quod  ly  processio  sumitur  communiter ,  non  de- 
scendendo  ad  talem  vel  talem  processionem.  Secundo,  quod 
ly  sit  sumitur  proprie,  ut  distinguitur  esse  contra  intelligi, 
idest  esse  secundum  rem  contra  esse  secundum  rationem. 
Tertio  ,  quod  ly  in  sumitur  proprie ,  ut  denotat  modum 
essendi  in  aliquo  formaliter.  Quarto,  quod  ly  divinis  su- 
mitur  strictissime,  pro  his  quae  sunt  vere  Deus.  Ita  quod 
sensus  quaestionis  est:  An  in  ipso  Deo  formaliter  inve- 
niatur,  secundum  rem,  processio  aliqua. 

II.  In  corpore  tria  facit:  primo,  respondet  quaesito  quoad 
id  quod  liquet;  secundo,  duos  errores  circa  id  quod  latet, 

*  Cf.  num.  IV.      tractat*;  tertio,  respondet  quaesito,  determinando  et  ape- 

*  Cf.  num.  V.       riendo  occultum  *. 

III.  Quoad  primum,  unum  dicit  de  quo  non  est  du- 
bium,  scilicet:  Divina  Scriptura  utitur  nominibus  proces- 
sionem  significantibus,  cum  de  Deo  loquitur.  Ex  hoc  enim, 
subintellecto  quod  Scriptura  non  dicit  falsum,  nec  loquitur 
in  hac  parte  metaphorice,  manifeste  habetur  quod  oportet 
in  divinis  aliquam  processionem  esse  ac  salvari.  Sed  am- 
biguura  restat  qualis  sit  illa  processio.  Unde  circa  hoc 
ambiguum,  reliquum  huius  litterae  occupatur. 

'^  IV.  Quoad  secundum,  ponitur  primo  error  Arii,  dicentis 

hanc  processionem  esse  effectus  a  causa.  Et  reprehenditur 
auctoritatibus  Scripturae.  -  Ponitur  deinde  error  Sabellii , 
exponentis  hanc  processionem  esse  causae  in  effectum.  Et 
similiter  reprehenditur.  Et  quidem  hic  breviter  errores  hi 
tanguntur,  quoniam  diffusius  sunt  alibi  confutati  et  tractati, 

*  Cap.  V  sqq.      ut  patet  in  IV  Contra  Gentiles  *. 

V.  Quoad  tertium,  tria  dicit.  Primo,  iter  parans  ad  duo 
processionum  genera,  utriusque  erroris  caecitatem  aperit, 
ex  eo  quod,  diligenter  intuenti,  dum  uterque  studet  salvare 
processionem  in  Deo ,  neuter  in  eo  ,  sed  extra  eum  pro- 
cessionem  ponit.  Et  causa  fuit,  quia  uterque  processionem 
ad  extra  tantura  posuit. 

Secundo,  duplex  processionis  genus  inveniri  dicit,  scilicet 
ad  extra,  et  ad  intra.  Manifestatur  hoc  sic.  Sicut  actio  est 
duplex,  scilicet  transiens  et  immanens,  ita  processio  quaedam 
est  secundum  actionem  transeuntera,  et  quaedara  secundum 
immanentem ;  cum  omnis  processio  actionera  sequatur.  Ergo 


quaedam  est  processio  secundum  hanc  actionem  quae  est 
intelligere.  -  Et  probatur  haec  sequela :  quia  processio  ad 
intra,  idest  secundum  actionem  imraanentem,  maxime  patet 
in  intellectu.  Quod  probatur:  quia  in  quocumque  intelli- 
gente,  ex  hoc  ipso  quod  intelligit,  procedit  conceptio  rei 
intellectae,  ex  vi  intellectiva  et  eius  notitia  proveniens,  nun- 
cupata  verbum  cordis,  et  significata  verbo  vocali  apud  nos. 
Tertio,  et  ultimo,  ponit  conclusionem  responsivam :  In 
Deo  est  processio  secundum  emanationem  intelligibilem.  - 
Et  probatur  sic.  Deus  est  super  omnia:  ergo  ea  quae  in 
Deo  dicuntur,  sunt  intelligenda  secundum  similitudinem , 
non  corporum,  sed  intellectualium  substantiarum:  ergo  pro- 
cessio  non  est  in  eo  secundum  actionem  in  exteriorem  effe- 
ctum,  sed  secundum  emanationem  intelligibilem.  Et  confir- 
raatur:  quiasicfides  catholica  ponit  processionem  in  divinis. 
-  Prima  consequentia  probatur  ex  eo  quod  corpora  sunt 
infimae  creaturae,  intellectus  vero  supremae:  quamvis  etiam 
ipsae  deficiant  a  divina  similitudine.  Secunda  vero  ut  nota 
inductive  in  raotu  locali  et  alteratione,  relinquitur. 

VI.  Circa  praedicta  plura  occurrunt  dubia.  Primo,  circa 
illam  propositionem :  secundum  actionem  immanentem  est 
processio  quaedam  ad  intra  *.  Ut  enim  apud  Capreolum, 
XXVII  distinctione  Primi,  qu.  ii  *,  patet,  arguunt  contra  hoc 
Scotus,  Aureolus,  Durandus,  Petrus  de  Palude,  et  Gerardus 
de  Carmelo.  Et  consistit  vis  arguendi  in  hoc.  Inter  actionem 
immanentem  et  transeuntem  hoc  interest,  quod  per  istam 
est  aliquid  operatum,  per  illam  nihil:  ergo  ruit  propositio 
fundamentalis  in  materia  de  processione  divina.  Antecedens 
patet  ex  IX  Metaphys.  *,  et  I  Ethic.  **  Consequentia  vero 
est  per  se  nota.  -  Et  confirmatur,  inquit  Durandus,  quia  ex 
sentire  et  velle  nihil  producitur:  ergo  nec  ex  intellectione.  — 
Et  confirmatur,  addit  Gerardus,  quia  cuiuscumque  opera- 
tionis  est  aliquid  operatum ,  illud  est  ea  nobilius :  actu 
autem  secundo  immanente  nihil  est  nobilius :  ergo. 

VII.  Circa  eandem  propositionem  aliud  occurrit  dubium*: 
an  ipsa  actio  immanens  sit  ipsa  productio  activa  eius 
quod  procedere  dicitur  secundum  ipsam.  Scotus  siquidera, 
in  xxvii  distinctione  Primi,  qu.  i,  tenens  partem  negativara, 
arguit  contra  hoc  tripliciter.  Primo,  ex  ratione  iam  dicta*: 
quia  operatio  iramanens  est  actus  ultimus.  -  Secundo,  quia 
si  intellectio  esset  actio  productiva  termini,  impossibile  esset 


•  Cf.  num.  XI. 

•  Art.  2,  contri 
concl.  I. 


Cap.  VIII. -Did. 
b.VIII.cap.viii, 


Cap. 


Cf.  num.  XII. 


Num.  pnec. 


QUAESTIO  XXVII,  ARTICULUS  I 


307 


•  De  Trin.,  lib, 
IX,  cap.  X. 


Cf.  num.  XV. 


•  Art.  2. 


•  Qu.  I. 

•  Loco  supra  ci- 
tato. 


*  Num.  vn. 

•  ^n.  II. 


intelligere  eam  esse,  et  non  esse  illius  terminum,  ut  patet 
de  calefactione  et  calore :  sed  non  est  impossibile  intelligere 
intellectionem  esse  absque  termino :  ergo.  -  Tertio,  quia  sic 
intelligentia  gigneret  verbum ,  et  non  memoria :  quod  est 
contra  Augustinum  *. 

VIII.  Circa  illam  propositionem,  scilicet:  quicumque  in- 
telligit,  ex  hoc  ipso  quod  intelligit,  procedit  aliquid  intra 
ipsum,  dubium  occurrit  *.  Tum  quia  beati,  utsic,  intelligunt 
Deum,  et  tamen  non  formant  verbum  de  eo:  ergo  falsa 
est  dicta  propositio.  Antecedens  patet:  quia  aiiter  Deus,  ut 
obiectum  beatitudinis,  posset  aliqua  specie  creata  repraesen- 
tari;  quod  in  xii  qu.  *  reprehensum  est.  -  Tum  quia,  seclusa 
fide,  scimus  quod  Deus  intelligit:  et  tamen  non  possumus 
ex  hoc  probare  processionem  esse  in  eo.  Ergo  ista  pro- 
positio  est  credita,  et  non  scita  aut  intellecta:  vel  est  falsa. 
Cf.  num.  XVI.  IX.  Circa  eandem  propositionem  dubium  occurrit*:  an 

conceptus  intellectus  sit  aliud  ab  ipsa  actuali  intellectione 
(ut  littera  vult),  an  sit  idem  quod  ipsa.  Scotus  enim,  in  xxvii 
distinctione  Primi  *,  oppositum  tenet,  cum  multis  aliis  a 
Capreolo  recitatis  ibidem,  qu.  11  *.  Quadrifariam  autem  divisi 
sunt  impugnatores.  Quidam  namque  ipsam  distinctionem 
ab  actu  intelligendi,  impugnant:  quidam  vero  causam  distin- 
ctionis  veram:  alii  autem  causam  eiusdem  non  veram,  sed 
impositam,  scilicet,  ad  perfectius  repraesentandum  vel  co- 
gnoscendum:  alii  demum  ducendo  ad  impossibile. 

Et  distinctionem  ipsam  quidem  Scotus  et  Durandus  co- 
nantur  infringere  ratione  et  auctoritate.  Ratio  quidem  Scoti, 
in  xxvn  distinctione  Primi,  per  viam  divisionis  infert  verbum 
esse  actualem  intellectionem.  Et  quoniam  exclusio  viae  no- 
strae  in  secundo  dubio  adducta  fuit  *,  nunc  pertranseamus. 

Durandus  autem  ibidem  *  arguit  sic.  Verbum,  seu  con- 
ceptus,  consistit  in  ratione  manifestativi  sibi  vel  alteri:  ergo, 
ne  detur  processus  in  infinitum,  primum  verbum,  quod  est 
verbum  cordis,  est  ipsa  manifestatio  per  essentiam:  haec 
autem  est  ipsa  actualis  intellectio :  ergo.  -  Et  confirmatur. 
Quia  tale  per  denominationem  extrinsecam,  reducitur  ad 
tale  intrinsece :  ergo,  cum  ratio  manifestativi  non  conveniat 
nisi  extrinsece  verbo  exteriori,  oportet  fieri  reductionem  ad 
aliquid  quod  intrinsece  per  essentiam  manifestet:  hoc  autem 
est  actualis  intellectio:  ergo  ut  prius.  -  Secundo,  sic.  Quan- 
documque  aliqua  virtus  eget  duabus  formis  ad  operandum, 
habita  una,  adhuc  est  in  potentia  essentiali:  quia  est  in  po- 
tentia  non  solum  ad  operationem,  sed  formam.  Ergo,  si 
ponitur  verbum ,  intellectus  in  actu  primo  erit  adhuc  in 
potentia  essentiali.  -  Tertio  arguit  in  vi  distinctione  Primi  * : 
quia  duae  formae  eiusdem  speciei  essent  in  eodem  subiecto. 

Cetera  autem,  quae  contra  causam  distinctionis,  aut  con- 
tra  possibilitatera  eius  adducuntur,  vide,  si  vis,  singillatim 
in  Capreolo :  ex  dicendis  namque  omnium  solutio  faciie 
exercitatis  patebit. 

X.  Circa  aliam  propositionem,  scilicet:  conceptio  rei  in- 
tellectae  ex  vi  intellectiva  et  eius  notitia  procedit,  dubium 
est  de  quali  notitia  intelligatur,  scilicet  habituali,  an  actuali  *. 
Quod  enim  non  verificetur  de  habituali,  probat  Durandus, 
in  xxvii  distinctione  Primi  *:  quia  perfectius  non  procedit  a 
minus  perfecto ;  intellectus  autem  cum  sola  specie,  imperfe- 
ctior  est  verbo,  seu  conceptu.  -  Nec  valet,  si  dicatur  quod, 
iicet  species  sit  imperfectior  conceptu,  tamen  inteilectus  cum 
specie  est  perfectior  conceptu.  Hoc,  inquam,  nihil  est.  Tura 
quia,  sicut  producens  est  intellectus  cura  specie,  ita  produ- 
ctum  est  intellectus  cum  verbo.  Tum  quia  de  quasi  for- 
mali  principio  et  termino  processionis  est  quaestio ,  quid 
eorura  sit  perfectius ;  et  non  de  compositis,  ut  patet  indu- 
ctive  in  omnibus.  Hic  autem  constat  terrainum,  idest  con- 
ceptum,  esse  nobiliorem  specie :  igitur  species  non  est  illa 
notitia  a  qua  procedit. 

Quod  autem  non  sit  actualis  notitia,  multipliciter  probat 
Scotus,  in  I,  dist.  11  *.  Cuius  argumenta  omitto,  quia,  ut  pa- 


Qu.  u. 


Cf.  num.  XIX. 


Qu.  II 


'  Qu.  VII. 

*  Num.  XIX. 

*  Cf.  num.  VI. 


tebit 


non  sunt  contra  nos. 


XI.  Ad  primum  dubiura  *  dicitur,  quod  differentia  iila 
inter  actionera  immanentera  et  transeuntem  non  est  sic 
ample  intelligenda  ut  sonat;  sed  vel  qiioad  necessitatem, 
vel  quoad  ordinem.  Et  iuxta  priraam  glossam,  sensus  est : 
operatio  transiens  habet  necessario  operatum,  imraanens 
autem  non  necessario  infert  aliquod  operatura.  Et  sic  ces- 


Cf.  num.  Tii. 


Qu.  II. 


Qu.  I. 

Art.  3. 


sant  obiectiones  omnes,  ut  patet.  Et  absque  dubio  haec 
fuit  mens  Philosophi;  et  manifeste  continet  veritatem.  Ex 
eo  enim  quod  habitus  ex  frequentatis  actibus  immanenti- 
bus  generantur,  manifeste  patet  non  repugnare  actioni  im- 
raanenti  habere  opus  praeter  se.  -  luxta  secundam  vero  glos- 
sam,  sensus  est  quod  actio  transiens  habet  opus,  sic  quod 
ordinatur  ad  ipsura  opus:  actio  vero  imraanens  non  habet 
opus,  quia  non  per  se  ordinatur  ad  opus  aliquod,  sed  si 
quando  habet  opus,  illud  ordinatur  ad  ipsam. 

Et  utrumque  horura  accidit  in  proposito.  Quia  nec  in- 
telligere  necessario  producit  conceptura:  nec,  quando  for- 
mat  ipsum,  ordinatur  ad  conceptura,  sed  e  converso  con- 
ceptus  ordinatur  potius  ad  perfectionera  ipsius  intelligere. 
-  Unde  patet  responsio  ad  omnia  obiecta.  Et  etiara  ad  ad- 
ditionem  Gerardi:  quoniam  operatum  est  nobilius,  quando 
operatio  per  se  ordinatur  ad  ipsum ;  non  autem  quando 
est  potius  e  converso,  ut  raanifeste  patet  in  actu  et  habitu. 

XII.  Ad  secundam  dubitationem  *  dicendura,  quod  omnes 
videntur  in  hoc  convenire,  quod  productio  intellectualis 
verbi  est  dicere  intellectualiter,  excepto  Durando,  in  xxvii 
distinctione  Primi  *.  Sed  diflerentia  opinionum  est  in  hoc, 
an  dicere  in  ratione  sua  claudat  actum  intelligendi,  an  so- 
lam  productionem :  sive  illa  sit  aliquis  alius  actus  secundus, 
sive  relatio  significata  per  modum  actus  secundi.  Scotus 
enim,  ut  patet  in  I,  dist.  11,  qu.  ult.,  et  dist.  xxvii  *,  et  in 
Quodlibetis,  qu.  i  *,  distinguit  in  intellectu  duplicem  actura 
secundum,  alterum  qui  est  operatio,  et  alterum  qui  est  pro- 
ductio:  et  vult  quod  intelligere  sit  actus  secundus  qui  est 
operatio,  dicere  vero  sit  actus  secundus  qui  est  productio. 
Ordinatque  istos  duos  actus  inter  se,  respectu  eiusdem  prin- 
cipii,  scilicet  intellectus  in  actu  prirao,  sic  quod  intellectus 
prius  naturaliter  est  operans,  quara  producens  seu  dicens. 
Et  sic,  apud  ipsum,  dicere,  seu  producere  verbum,  non  est 
actus  intelligendi ;  quamvis  sit  actus  intellectus. 

Sed  quod  haec  positio  non  sit  conveniens,  unica  tantum 
ratione  ad  hominem  suadetur,  sic.  Causa  habens  duos  effe- 
ctus  inter  se  ordinatos  ita  quod  neuter  est  alterius  causa, 
sic  se  habet  quod  essentialior  est  comparatio  utriusque  ad 
causam,  quam  inter  se:  ita  quod  si,  per  impossihile,  adinie- 
retur  primus,  non  propter  hoc  neganda  est  habitudo  se- 
cundi  ad  causam.  Sed  intellectus  in  actu  primo  est  ut 
causa  habens  hos  duos  effectus,  scilicet  intelligere  et  dicere, 
ordinatos  inter  se  ita  quod  neutrum  est  causa  alterius.  Ergo 
si,  per  impossibile ,  subtraheretur  intelligere ,  non  propter 
hoc  sequitur  quod  subtrahatur  dicere.  Et  sic  ista  conditio- 
nalis  est  possibilis,  si  intellectus  non  intelligeret,  diceret: 
quod  raanifeste  iraplicat  contradictionem.  Quid  enim  diceret, 
si  nihil  consideraret?  -  Maior  est  ipsius  Scoti  in  II,  dist.  i, 
qu.  I,  art.  3.  Minor  autem  est  eiusdera  in  locis  praedictis. 
Impossibilitas  autem  conclusionis  est  evidens. 

XIII.  S.  Thomas  autera  ubique  *  tenet  quod  dicere  est 
intelligere  exprimendo,  vel  exprimere  intelligendo,  ita  quod 
utrumque  horura  est  de  eius  ratione.  Et  si  diligentius  verba 
huius  articuli  considerentur,  intellectio  ipsa  est  productio 
conceptus;  non  curando  pro  nunc,  an  omnis  intellectio  sit 
productio  verbi,  an  non.  Dicit  enim  expresse  littera  quod 
per  actionera  immanentera  quae  est  intelligere,  conceptus 
seu  verbum  procedit:  nulla  ergo  reraanet  apud  ipsum  actio 
alia  ab  intelligere,  quae  sit  actio  seu  productio  conceptus: 
si  enim  tertium  actionis  genus  intenderet,  processus  hic 
totus  rueret. 

Fiunt  autem  contra  hanc  positionem  obiectiones  bifa- 
riam.  Aliae  enim  intendunt  quod  intelligere  non  est  actio 
productiva :  aliae  vero  quod  dicere  non  est  intelligere.  Et 
primae  quidem  allatae  sunt  movendo  dubitationera :  reli- 
quae  autera,  quoniam  notionalia  imraiscentur,  in  qu.  xxxiv  *, 
ubi  de  Verbo  specialiter  tractabitur,  solventur.  Hic  enira  in 
communi  est  sermo.  Et  quoniam  principium  est,  prolixum 
esse  decet,  secundum  Platonispraecepta  *:  quatenus  ex  prin- 
cipiis  bene  discussis  facilior  sit  ad  reliqua  aditus. 

XIV.  Ad  primam    ergo    obiectionem  Scoti ,    ex  dictis  *  ♦  Num.  xi, 
iam  patet  responsio.  Quia  ideo  operatio  iramanens  dicitur 

et  est  actus  ultimus,  et  quia  non  necessario  producit  opus; 
et  quia,  si  producit  illud,  magis  est  propter  ipsam  quam 
e  converso. 


•  Vide  infra,  qu. 
XXXIV,  art.  i ,  ad 
2,3;  I  Sent.,  dist, 
xxvii,  qu.  II,  art. 
2,  qu"  I. 


Art.  I,  3. 


•  Vide  Politic, 
cap.  XXVI. 


3o8 


QUAESTIO  XXVII,  ARTICULUS  I 


Ad  secundam  vero  dicitur,  quod  aliquam  operationem 
esse  actionem  productivam  termini,  contingit  dupliciter: 
uno  modo  necessario,  alio  modo  permissive.  Et  quod  con- 
ditionalis  assumpta  a  Scoto  non  est  vera  in  actione  pro- 
ductiva  permissive ,  qualis  est  intellectio ,  ut  in  solutione 
'  Num.  XI.  primi  dubii  dictum  est  *. 

Ad  tertium  autem  dicitur,  quod  aequivocatur.  Intelligen- 
tia  enim,  apud  Augustinum,  non  gignit  verbum  ut  princi- 
pium  formale  seu  activum  ut  quo,  sed  memoria:  cum  hoc 
tamen  stat  quod  aliqua  intelligentia  sit  ipsa  gignitio  verbi, 
ut  nos  dicimus. 
'  ^^-  ""■"•  ■""•  XV.  Ad  tertium  dubium  *  dicitur,   quod  ly  quicumque 

distribuit  tantum  pro  hominibus  viatoribus:  intendit  enim 
ex  his  quae  in  nobis  videntur,  elevare  ad  invisibilia  et  in- 
comprehensibilia  Dei.  Nos  enim,  intelligendo,  semper  con- 
ceptum  aliquem  formamus,  adaequatum  vel  inadaequatum 
actui  primo,  perfectum  vel  imperfectum,  etc.  Unde  ad  obie- 
ctiones  non  est  aliter  respondendum  ;  sed  concedenda  est 
earum  conclusio,  scilicet  quod  non  oportet  omnem  intel- 
lectum  in  actu  proferre  verbum.  Et  non  solum  in  Deo  et 
beatis,  sed  etiam  in  intelligentiis,  quoad  intellectionem  sui 
ipsius,  hoc  verum  videtur.  Beatus  enim  verbum  partiale, 
non  autem  adaequatum  visioni,  proferre  potest:  plus  enim 
videt  quam  dicere  possit  quocumque  creato  verbo.  Ange- 
lus  autem,  seipsum  per  seipsum  etiam  obiective  praesen- 
tiaUter  habens,  vane  verbum  formaret  de  se  sibi.  Unde 
universaliter  de  omni  intellectu  loquendo,  illa  propositio, 
quicumque  intelligit  etc,  credita  est,  non  scita. 
Cf.  num.  IX.  XVI.  Ad  quartam  dubitationem  *,  licet  multi,  cum  Scoto, 

in  xxvii  distinctione  Primi,  respondeant  affirmando  identi- 
tatem  conceptus  et  actualis  intellectionis  cuiusdam ,  idest 
genitae,  etc,  s.  Thomas  tamen,  ut  expresse  habetur  infe- 
■  rius,  qu.  XXXIV,  art.  i,  ad  2,  tenet  conceptum  esse  aliud  ab 
actu  intelligendi,    ut   terminum  ab  eo  cuius   est  terminus. 

Ad  cuius  evidentiam,  sciendum  est  quod  in  parte  intel- 
lectiva,  praeter  potentias,  actus  et  habitus,  posuit  terminum 
actus,  ea  necessitate,  ut  obiectum  actus  secundi  haberetur 
praesens  ipsi  actui  obiective.  Obiectum  enim  intellectus  du- 
pliciter  potest  esse  praesens  intellectui.  Primo,  ut  comprin- 
cipium  actus  intelligendi :  et  hoc  fit  per  speciem  intelligi- 
bilem.  Secundo,  ut  obiectum:  obiectum  enim,  ut  obiectum, 
non  significat  causam  vel  principium  actus,  sed  terminum 
actus.  Et  hoc  oportet  fieri  per  conceptum,  qui  verbum,  spe- 
ciesque  expressa  quandoque  dicitur:  alioquin  obiectum  in- 
tellectus  non  esset  intra  actualiter,  actualitate  actus  secundi. 
Quod  enim  ad  hoc  officium  non  sufficiat  species  intelligi- 
bilis,  ex  eo  patet,  quia  hoc  est  officium  termini,  illi  autera 
competit  ratio  principii.  Quod  etiam  non  sufficiat  ipse  actus 
intelligendi,  ex  eo  probatur,  quod  oflRcium  obiecti  non  est 
officium  ipsius  actus  secundi,  nisi  intellectione  reflexa.  Unde 
conceptus  seu  verbum,  apud  nos,  est  res,  non  intelligibilis, 
sed  intellecta  actu ,  in  esse  intentionali :  et  ea  necessitate 
ponitur,  qua  ponitur  obiectum  intellectus  in  actu  intus. 

Hanc  autem    esse   mentem  s.  Thomae  si  quis  dubitat, 
legat  ipsum  in  I  Cont.,  Gent.,  cap.  Lm,  et  in  IV,  cap.  xi,  et 
in  Qq.  de  Potentia,  qu.  vm,  art.  i,  et  qu.  ix,  art.  5.  Unde 
patet  eos  (de  quorum  numero  videtur  Durandus,  in  xxvii 
Q"- 1-  distinctione  Primi  *)  qui  imponunt  nobis  verbum  poni  pro- 

pter  notitiam  perfectiorem ,  aut  expressiorem  repraesenta- 
tionem,  minus  bene  dixisse. 

XVII.  Adverte  tamen,  et  diligenter,  quod  conceptum  seu 
verbum  esse  obiectum  et  terminum  actus  intelligendi,  po- 
test  intelligi  dupliciter.  Uno  modo,  inquantum  imago  alte- 
rius,  idest  secundum  rem  repraesentatam :  idest,  quod  ipsa 
res  concepta  terminat  actum  intelligendi ;  modus  vero  es- 
sendi  sic  spiritualiter  intus,  est  conditio  rei  obiectae  et  in- 
tellectae.  Alio  modo,  inquantum  res  talis  est,  puta  qualitas 
spiritualis,  etc.  Et  primo  quidem  modo  intendimus  nos  con- 
ceptum  esse  obiectum  intellectus  in  actu;  et  non  secundo, 
nisi  respectu  actus  reflexi.  Unde  patet  ruina  omnium  ar- 
gumentorum  contra  hanc  viam  procedentium,  et  ex  eo  quod 
res  ipsae,  puta  leo,  bos,  etc,  intelliguntur  actu  recto,  et  non 
species  in  anima ;  et  ex  eo  quod  idem  quod  quid  est  obie- 
ctum  est  omnium  intellectuum ;  et  ex  aliis  huiusmodi.  Non 
discernere  enim  inter  obiectum  ut  rem,  et  obiectum  ut  rei 


imaginem,  ut  sic,  causa  erroris  est.  Discernentes  autem  haec, 
et  attendentes  duabus  praefatis  conditionibus  conceptus, 
scilicet  quod  est  res  et  quod  est  imago,  utendo  illa  propo- 
sitione  Aristotelis,  in  de  Memoria  et  Reminiscentia* :  idem  '  Cap-  i. 
est  motus  in  imaginem ,  et  rem  cuius  est  imago ,  facile 
omnia  solvunt,  et  interpretantur  qua  ratione  dicitur  quod 
verbum  est  obiectum,  etc  Et  quoniam  actus  intelligendi 
et  conceptus  simul  sunt  et  non  sunt,  simul  quoque  sunt 
et  non  sunt  principium  alicuius:  ita  quod,  sicut  contingit 
actum  intelligendi  esse  causam  alterius  actus  intelligendi 
vel  volendi,  ita  et  conceptum :  pro  uno  enim  computantur 
quoad  agere. 

XVIII.  Ad  rationem  autem  Scoti  in  oppositum,  non 
oportet  aliter  respondere :  satisfactum    est  enim  illi  in  se- 

cundo  dubio  *.  '  Cf.  num.  xn. 

Ad  Durandum  autem  dicitur,  quod  prima  ratio  sua  pec- 
cat  quadrupliciter.  Primo,  in  fundamento.  Quia  esse  mani- 
nifestativum,  quamvis  sit  de  ratione  verbi,  non  tamen  ut 
differentia  eius  constitutiva,  cum  conveniat  etiam  non  verbo; 
ut  patet  si  intelligamus  Deum  quoad  absoluta  tantum,  ut 
philosophi  faciunt;  omnia  siquidem  manifestari  intelligere- 
mus  simplici  intellectione,  absque  conceptu.  -  Secundo,  quia 
ratio  manifestativi ,  cum  ad  manifestatum  sit ,  relationem 
tantum  rationis  dicit.  Unde  inferius  *  dicetur  quod  Pater  '  Q"-  ""'^.  »■•'• 
manifestat  se,  et  Spiritum  Sanctum,  et  omnia,  suo  verbo.  - 
Tertio,  quia  esse  manifestativum  non  qualitercumque  con- 
venit  verbo ;  sed  esse  manifestativum  expressum  ab  alio, 
ut  inferius  *  patebit.  Unde  non  oportet  fieri  reductionem  *  Ibid-  art.  i. 
ad  manifestationem  simpliciter  per  essentiam,  sed  ab  alio 
expressam.  Tale  autem  non  est  intellectio,  quam,  ut  in  xxxrv 
quaestione  *  manifestatur,  constat  non  includere  esse  ab  alio.  *  Art.  i,  ad  2. 
-  Quarto,  quia,  nisi  abutamur  vocabulis,  si  verbum  est  ma- 
nifestativum  rei  dictae,  manifestatio  consequenter  nihil  aliud 
est  quam  ipsa  prolatio  verbi.  Constat  autem  quod  verbum 
non  debet  reduci  ad  prolationem  eo  ordine  reducendi  quo 
participans  reducitur  ad  per  essentiam ,  de  quo  loquitur 
arguens.  Reducendum  est  igitur  verbum  extra  ad  interius, 
tanquam  dependens  ad  id  a  quo  dependet:  et  inter  ipsa 
verba  cordis,  quodlibet  creatum  reducitur  ad  divinum,  quod 
solum  est  per  essentiam,  iuxta  illud:  et  Deus  erat  verbum*.   *  loan.,  cap.  i, 

Ad  secundam  respondetur ,  quod  maior  non  est  vera , 
nisi  ut  aque  forma  sit  praevia  actui :  conceptus  autem  est 
forma,  non  praevia,  sed  terminans  actum,  ut  patet  ex  dictis*.   *  Num.  xvi,  xvn. 

Ad  tertiam  vero  dicitur,  quod  conceptus  et  actus  et 
species  non  sunt  formae  eiusdem  speciei  in  essendo;  sed 
species  est  completivum  subiecti,  actus  est  esse,  conceptus 
obiectum:  licet  in  repraesentando  seu  attingendo ,  idest 
obiective,  omnia  sint  eiusdem  rationis ,  tanquam  partialia 
concurrentia  ad  unum  completum  esse  in  actu  tale,  etc. 

XIX.  Ad   quintam   dubitationem  *   dicendum  est,   tres    -Cf.  num.  x. 
esse  hic  opiniones.  Prima  est,  quod  notitia  quae  concur- 

rit  ad   productionem   conceptus  seu   verbi,  ut    forma  qua 

agens  agit,  est  actus  secundus,  scilicet  intelligere.  Et  hanc 

viam  videtur  sequi  Henricus  *.  -  Secunda  est,  quod  talis   •Qi<oi//.Vi,qu.i. 

notitia  est  velut  actus  primus  tantum.  Et  hanc  viam  videtur 

sequi  Scotus,  in  I,  dist.  11,  qu.  vn.  -  Tertia  est,  quod  ne- 

cessario  est   notitia  per  modum   actus  primi,  contingenter 

tamen  est  quandoque  actualis  intellectio.    Et  haec  est  via 

s.  Thomae. 

Ad  cuius  evidentiam,  scito  ex  Qq.  de  Ver.,  qu.  iv,  art.  2, 
quod  notitia  a  qua  procedit  conceptus,  potest  esse  triplex, 
iuxta  triplicem  modum  quo  causatur  in  nobis  actualis  no- 
titia.  Prima  est  quasi  habitualis,  idest  per  modum  actus 
primi :  fit  enim  intelligere  ex  actu  primo.  Secunda  est  no- 
titia  complexa  principiorum:  fit  enim  ex  ipsa  scire.  Tertia 
est  simplex  intelligentia  prioris  quidditatis:  fit  enim  ex 
ipsa  notitia  posterioris.  Et  quoniam  hi  ultimi  modi  talem 
conceptum  respiciunt ,  et  non  conceptum  absolute ,  ideo, 
absolute  loquendo  et  per  se,  conceptus  a  notitia  per  mo- 
dum  primi  actus  procedit  tantum.  Talis  tamen  conceptus 
potest  aliunde  procedere.  Unde  non  oportet  hic  multum 
sollicitum  esse. 

XX.  Ad  rationem  tamen  Durandi  dicendum  est,  quod 
species  seu  habitus,  et  actus,  dupliciter  comparari  possunt: 
uno  modo,  quoad  modum  essendi;  et  alio  modo,   quoad 


QUAESTIO  XXVII,  ARTICULUS  II 


3o9 


specificationem.  Invenitur  enim  utrumque  horum  in  eorum 
quolibet.  Si  comparentur  primo  modo ,  sic  actus  est  no- 
►  Cap.  VIII,  n.  9,  bilior  habitu  seu  specie,  ut  dicitur  lEthic*  Et  ratio  est, 
quia  actus  est  simpliciter  actus;  illa  vero  habent  esse  me- 
dium  inter  actum  et  potentiam.  Et  hoc  nihil  aliud  est  quam 
dicere  quod  et  res  cognita  nobiliori  modo  adest  animae 
cum  adest  actu  secundo,  quam  cum  adest  habitu  seu  actu 
primo :  et  anima  nobiliori  modo  se  habet  cum  actu  attingit 
res,  quam  cum  habitu.  Nec  actus,  quoad  modum  essendi 
praedictum,  producitur  a  specie,  sed  ab  intellectu.  -  Si  autem 
comparentur  secundo  modo,  sic,  respectu  eiusdem  obiecti 
loquendo ,  paris  nobihtatis  sunt.  Et  sic  actus  adaequatus 
speciei,  manat  ab  ea  quasi  etfectus  a  causa  univoca:  habet 
enim  actus  quod  sit  talis,  a  principio  formah,  quod  est  spe- 
cies,  ut  accidit  etiam  in  aliis.  -  Et  sic  patet  solutio  rationis 
Durandi :  quae  non  solum  contra  nos,  sed  et  contra  ipsum 
Aristotelem  militabat. 

XXI.   Circa  secundam  consequentiam  ad  conclusionem 

Cf.  num.  V.       principalem*,  dubium  occurrit:  eo  quod  falsum  est  quod 

processio  secundum  actionem  ad  extra,  sit  propria  infimis 


creaturis ,  scilicet  corporibus.  Manifestum  est  enim  quod 
ipsae  intellectuales  substantiae  procedunt  a  Deo  secundum 
actionem  ad  extra.  Et  sic  processus  litterae  falso  videtur 
inniti  fundamento. 

Ad  hanc  dubitationem  breviter  dicitur,  quod  procedere 
secundum  acttonem  ad  extra,  computari  videtur  in  littera 
inter  processiones  corporales ,  non  ea  ratione  quod  ipsa 
in  corporaUbus  tantum  inveniatur;  sed  quia  est  adeo  com- 
munis,  ut  etiam  in  corporibus  inveniatur,  et  in  ipsis  cor- 
poralibus  manifestius  relucet.  Valde  enim  vilem  oportet 
esse  processionem,  quae  rei  omni,  quantumcumque  infimae, 
convenit.  Propter  quod  in  proposito,  ubi  graduantur  pro- 
cessiones,  inter  corporales,  tanquam  infimas,  merito  compu- 
tata  est;  et  exclusa  a  proprio  processionis  modo  invento  in 
substantiis  intellectualibus ,  quae  supremum  tenent  locum 
in  universo. 

XXII.  In  responsione  ad  tertium,  cave  ne  sis  praeceps, 
colligendo  ex  verbis  istis  in  ratione  primi  principii  claudi 
realem  processionem :  quam  ponit  fides  absolute.  Sed  quo- 
modo  hoc  intelligatur,  inferius,  qu.  xlv,  art.  6,  patebit. 


ARTICULUS  SECUNDUS 

UTRUM  ALIQUA  PROCESSIO  IN  DIVINIS  GENERATIO  DICI  POSSIT 

IV  Cont.  Gent.,  cap.  x,  xi;  De  Pot.y  qu.  u,  art.  i;  Opusc.  II,  Contra  Graecos,  Armenos,  etc,  cap.  iii;  Compend.  Theol., 

cap.  XL,  xLiii;  ad  Coloss.,  cap.  1,  lect.  iv. 


>D  SECUNDUM  sic  PROCEDiTUR.  Vidctur  quod 
processio  quae  est  in  divinis,  non  possit 
'dici  generatio.  Generatio  enim  est  mu- 
^tatio  de    non  esse  in  esse,  corruptioni 
opposita;  et  utriusque  subiectum  est  materia.  Sed 
nihil  horum  competit  divinis.    Ergo    non   potest 
generatio  esse  in  divinis. 

2.  Praeterea,  in  Deo  est  processio  secundum 

•  Art.  praeced.    modum    intclligibilem ,    ut    dictum   est  *.  Sed  in 

nobis  talis  processio  non  dicitur  generatio.  Ergo 
neque  in  Deo. 

3.  Praeterea,  omne  genitum  accipit  esse  a  ge- 
«           nerante.  Esse  ergo  cuiuslibet  geniti  est  esse  "  re- 

ceptum.  Sed  nullum  esse  receptum  est  per  se 
subsistens.  Cum  igitur  esse  divinum  sit  esse  per 

•  Qu.  III,  art.  4.  se  subsistcns,  ut  supra  *  probatum  est,  sequitur 

quod  nullius  geniti  esse  sit  esse  divinum.  Non 
est  ergo  generatio  in  divinis. 

•  vers.  7.  Sed  contra  est    quod    dicitur  in  Psalmo  11  * : 

Ego  hodie  genui  te. 
P  Respondeo  dicendum  quod  processio  verbi  ^  in 

divinis  dicitur  generatio.  Ad  cuius  evidentiam, 
sciendum  est  quod  nomine  generationis  dupliciter 
utimur.  Uno  modo,  communiter  ad  omnia  gene- 
rabilia  et  corruptibilia:  et  sic  generatio  nihil  aliud 
est  quam  mutatio  de  non  esse  ad  esse.  Alio  modo, 
proprie  in  viventibus:  et  sic  generatio  significat 
originem  alicuius  viventis  a  principio  vivente 
coniuncto.  Et  haec  proprie  dicitur  nativitas.  Non 
tamen  omne  huiusmodi  dicitur  genitum,  sed  pro- 
prie  quod  procedit  secundum  rationem  similitu- 
dinis.  Unde  pilus  vel  capillus  non  habet  rationem 
geniti  et  filii,  sed  solum  quod  procedit  secundum 
rationem  similitudinis :  non  cuiuscumque,  nam 
vermes  qui  generantur  in  animaiibus,  non  habent 


rationem  generationis  et  filiationis,  licet  sit  simi- 
litudo  secundum  genus:  sed  requiritur  ad  ratio- 
nem  talis  generationis,  quod  procedat  secundum 
rationem  similitudinis  in  natura  eiusdem  speciei, 
sicut  homo  procedit  ab  homine,  et  equus  ab 
equo. 

In  viventibus  autem  ">  quae  de  potentia  in 
actum  vitae  procedunt,  sicut  sunt  homines  et 
animalia,  generatio  utramque  generationem  *  in- 
cludit.  Si  autem  sit  aliquod  vivens  cuius  vita  non 
exeat  de  potentia  in  actum,  processio,  si  qua  in 
tali  vivente  invenitur,  excludit  omnino  primam 
rationem  generationis;  sed  potest  habere  rationem 
generationis  quae  est  propria  viventium. 

Sic  igitur  processio  verbi  in  divinis  habet  ra- 
tionem  generationis.  Procedit  enim  per  modum 
intelligibilis  actionis,  quae  est  operatio  vitae:  et 
a  principio  coniuncto,  ut  supra  *  iam  dictum  est: 
et  secundum  rationem  similitudinis,  quia  conce- 
ptio  intellectus  est  similitudo  rei  intellectae:  et 
in  eadem  natura  existens,  quia  in  Deo  idem  est 
intelligere  et  esse,  ut  supra  *  ostensum  est.  Unde  •Qu.*iv,art.4. 
processio  verbi  in  divinis  dicitur  generatio,  et 
ipsum  verbum  procedens  dicitur  Filius. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  obiectio  illa  pro- 
cedit  de  generatione  secundum  rationem  primam, 
prout  importat  exitum  de  potentia  in  actum.  Et  sic 
non  invenitur  in  divinis,  ut  supra  *  dictum  est. 

Ad  secundum  dicendum  quod  intelligere  in  nobis 
non  est  ipsa  substantia  intellectus:  unde  verbum 
quod  secundum  intelligibilem  operationem  pro- 
cedit  in  nobis,  non  est  eiusdem  naturae  cum  eo 
a  quo  procedit.  Unde  non  proprie  et  complete 
competit  sibi  '  ratio  generationis.  Sed  intelligere 
divinum  est  ipsa  substantia  intelligentis,  ut  supra  * 


Art.  praeced. 


In  corpore. 


'  Qu.  XIV,  art.4. 


a)  esse.  -  Om.  codices. 

P)  verbi.  -  Om.  B. 

Y)  autem.  -  igitur  ACDEFG. 


3)  generationem. 
e)  sibi.  -  ibi  FG. 


ratlonem  BsF. 


3io 


QUAESTIO  XXVII,  ARTICULUS  II 


Vers.  24. 


ostensum  est:  unde  verbum  procedens  procedit 

ut  eiusdem    naturae    subsistens.    Et   propter  hoc 

proprie  dicitur    genitum  et    Filius.    Unde    et   his 

quae  pertinent  ad  generationem  viventium,  utitur 

Scriptura  ad  significandam  processionem  divinae 

sapientiae ,  scilicet  conceptione  et  partu :   dicitur 

enim  ex  persona  divinae  sapientiae,  Proverb.viu  *: 

nondum  erant  abyssi,  et  ego  iam  concepta  eram ; 

ante  colles  ego  parturiebar.  Sed  in  intellectu  no- 

stro  utimur  nomine  conceptionis,  secundum  quod 

in  verbo    nostri    intellectus    invenitur    similitudo 

rei  intellectae,  licet  non  inveniatur  naturae  iden- 
titas  ^     '"''  '•'""''"{"'■  ^'"'i-'  .  ^•'■■1'."''- j'jji"' 

Ad  tertium  dicendum  quod  non  omne  acceptum 


est  receptum  in  aliquo  subiecto :  alioquin  non 
posset  dici  quod  tota  substantia  rei  creatae  sit 
accepta  a  Deo ,  cum  totius  substantiae  non  sit 
aliquod  subiectum  receptivum.  Sic  igitur  id  quod 
est  genitum  in  divinis,  accipit  esse  a  generante, 
non  tanquam  illud  esse  sit  receptum  in  aliqua 
materia  vel  subiecto  (quod  repugnat  subsistentiae 
divini  esse);  sed  secundum  hoc  dicitur  esse  ac- 
ceptum,  inquantum  procedens  1  ab  alio  habet  esse 
divinum,  non  quasi  aliud  ab  esse  divino  existens. 
In  ipsa  enim  perfectione  divini  esse  continetur 
et  verbum  intelligibiliter  procedens,  et  principium 
verbi;  sicut  et  quaecumque  ad  eius  perfectionem 
pertinent,  ut  supra  *  dictum  est. 


Qu.  IV,  art.  2. 


X,)  licet ...  identitas.  -  et  non  naturae  identitas  CDE,  licet  non  na- 
turae  identitas  inveniatur  FGsA,  licet  et  non  naturae  identitatis  pA, 
et  {licet  sB)  non  naturae  identitatis  B. 


»l)  procedens.  -  Om.  C.  —  Pro  non  quasi  aliud  ab  esse  divino  exi- 
stens,  non  quasi  aliud  ab  esse  divino  existeret  G. 


Cominentaria  Oardinalis  Caietani 


t: 


■iiTULUs    de    generatione    formaliter    intendit :    et    clarior 

erit  in  corpore. 

In  corpore  duo  facit:  primo,  distinguit  praedicatum  quae- 
siti,  idest  generationem ;  secundo,  respondet  quaesito  affir- 
Cf.  num.  III.     mative  *. 

II.  Quoad  primum ,  distinguit ,  describit  et  comparat 
generationem.  Distinctio  est:  generatio  dupliciter,  scilicet 
communiter,  et  propria  viventibus.  -  Descriptio  vero  mem- 
brorum  est :  Generatio  communis  omnibus,  est  mutatio  de 
Cap.  1,11.7.  non  esse  ad  esse,  ut  patet  V  Physic.*:  generatio  propria 
viventibus,  quae  nativitas  proprie  dicitur,  est  origo  viventis 
a  vivente  coniuncto,  secundum  similitudinem  eiusdem  na- 
V  turae.  -  Comparatio   demum   est  quoad  separabilitatem  et 

coniunctionem  utriusque.  Cum  enim  constet  quod  prima 
separatur  a  secunda;  et  rursus  quod  in  viventibus  quae 
apud  nos  sunt,  utraque  simul  concurrit,  ea  ratione  quia 
exeunt  de  potentia  ad  actum ;  de  necessitate  sequitur  quod, 
si  aliquod  vivens  nascitur  absque  exitu  de  potentia  ad  actum, 
quod  ibi  generatio  secunda  separatur  a  prima. 

Circa  definitionem  nativitatis,  sola  illa  particula  coniun- 
cto  obscura  aliqualiter  est:  eius  tamen  expositionem  pro- 
lixam  habes  in  IV   Contra  Gent.,  cap.  xi. 
'  Cf.  num.  I.  III.  Quoad  secundum  *,  conclusio  responsiva  est:  Pro- 

cessio  verbi  in  divinis  habet  rationem  generationis,  secundo 
modo.  -  Et  probatur,  singillatim  probando  tali  processioni 
convenire  quatuor  conditiones  integrantes  rationem  nati- 
vitatis.  Quod  enim  sit  operatio  vitalis ,  patet  ex  actione 
intelligibili.  Quod  vero  a  principio  coniuncto ,  patet  ex 
articulo  praecedente ,  et  praecipue  in  responsione  ad  2. 
Quod  autem  sit  secundum  rationem  similitudinis,  proba- 
.;. .;  tur:  quia   conceptio    intellectus    similitudo    est  rei  intelle- 

ctae.  Quod  demum  sit  in  eadem  natura ,  probatur :  quia 
in  Deo  idem  est  intelligere  et  esse.  -  Et  sic  non  solum 
infertur  conclusio ,  sed  etiam  ipsius  corollarium :  scilicet 
quod  verbum  procedens  in  divinis  est  Filius. 

IV.  Circa  rationem  ultimi  dicti  in  littera,  scilicet  quod 
ideo  verbum  divinum  procedit  ut  res  eiusdem  naturae  cum 
Deo,  quia  ibi  intelligere  est  esse,  adverte  quod  haec  ratio, 
pluries  in  hoc  opere  repetita,  in  IV  Contra  Gentiles,  cap.  xi, 
exponitur.  Et  dicitur  quod  tenet  pro  tanto,  quia,  in  com- 
muni  loquendo,  esse  conceptus,  seu  verbi,  est  intelligi :  et 
propterea  ubicumque  intelligere,  quod  identificatur  ipsi  in- 
telligi,  est  accidens,  ipsum  quoque  verbum  est  accidens ; 
ubi  autem  intelligere  est  esse  substantiale,  ibi  quoque  ver- 
bum  est  substantia.  Et  quia  sic  est  in  divinis,  ideo  verbum 
divinum  est  substantia    divina:   conceptus  autem  omnium 

•*■•''"  ■"'"^•"''     creaturarum  intellectualium  sunt  accidentia. 

V.  Sed  circa  hanc  rationem  dubium  occurrit  ex  duplici 
capite.  Primo ,  ex  eo  quod  intelligi  nihil  ponit  in  re  in- 
tellccta:  et  consequenter  non  potest  esse  reale  esse  ipsius 
conceptus.  -  Secundo,  quia    actus    intelligendi  distinguitur 


realiter  a  conceptu ;  et  secundum  hanc  viam,  est  ipsum  esse 
intellectus  in  actu  perfecto.  Igitur  non  potest  esse  ipsum 
esse  conceptus. 

VI.  Ad  evidentiam  horum ,  sciendum  est  quod ,  quia 
verbum,  ut  verbum,  est  ipsum  intellectum  in  actu  interius, 
habet  tria.  Ex  eo  enim  quod  est  intellectum  in  actu,  sequi- 
tur :  ergo  esse  eius,  ut  sic,  est  intelligi ;  ut  patet  inductive 
de  viso  in  actu,  et  reliquis.  -  Ex  eo  vero  quod  est  interius 
intellectum ,  idest  in  quo  res  intellecta  actu  intelligendi 
exprimitur,  sequitur:  ergo  esse  eius  est  sic  intelligi ,  ut 
scilicet  interius  in  quo,  etc.  Sic  autem  intelligi  est  aliquod 
esse  reale :  quoniam  est  esse  expressam  actu  similitudinem 
obiecti.  -  Ex  eo  vero  quod  est  sic  obiectum  in  actu,  habet 
quod  sit  unum  de  concurrentibus  ad  perfectionem  actus 
intelHgendi :  et  consequenter  quod  intellectio ,  quae  est 
ipsum  esse  intellectus  in  actu,  ac  per  hoc  est  esse  omnium 
concurrentium  ad  perfectionem  intellectus  in  actu,  sit  esse 
ipsius  verbi. 

VII.  Unde  ad  primam  obiectionem  *  dicitur  quod,  licet  •  Cf.  num.  v. 
intelligi  nihil   ponat   in  re   intellecta ,    intelligi   tamen  sic , 

idest  ut  proprium  interius  intellectum,  aliquid  reale  ponit, 
non  in  re  intellecta  universaliter ,  sed  in  re  intellecta  sic, 
idest  secundum  esse  quod  habet  interius  in  conceptu. 

Ad  secundam  vero  dicitur,  quod  intellectio  est  esse  et 
intellectus  et  speciei  intelligibilis  et  verbi,  diversimode 
tamen :  quia  intellectus  et  speciei  est  esse  ut  intelligere , 
verbi  autem  in  *  intelligi;  illorum  quasi  principiorum,  istius  •  ui? 
ut  termini ;  illorum  quasi  unius  completi  subiecti ,  istius 
ut  obiecti.  Unde  nullum  inconveniens  sequitur,  nisi  quis 
putet  eodem  esse  non  posse  distincta  realiter  existere:  quod 
falsum  esse  patet  in  materia,  forma  et  composito. 

VIII.  Circa  rationem  generationis  applicatae  ad  divinam 
processionem  *,  dubium  occurrit  ex  Aureolo,  apud  Capreo-   •  Cf.  num.  m. 
lum,  in  IX  distinctione  Primi  *.  Arguit  enim  sic.  Si  divina   •  Art.  i,  contr» 
processio  praedicta  ratione  diceretur  generatio,  sequerentur  '^°"'''' '' 

duo  impossibilia.  Primum  est,  quod  Filius  non  esset  eo 
Verbum  quo  Filius,  et  e  contra;  contra  Augustinum,  VII 
de  Trin.,  cap.  11.  Et  tenet  sequela:  quia  nec  generatio  verbi 
in  nobis  est  generatio  substantiae  vivae,  nec  generatio  fiHi 
apud  nos  est  generatio  verbi.  -  Secundum  est,  quod  pro- 
cessio  Spiritus  Sancti  esset  generatio.  Et  probatur  sequela: 
quia  sibi  competit  tota  illa  definitio. 

Sed  ad  haec  facilis  est  responsio  ,  negando  utramque 
consequentiam.  Nec  probatio  primae  aliquid  valet :  quia  in 
nobis  filius  procedit  per  actionem  transeuntem,  et  verbum 
per  operationem  quae  est  accidens ;  in  Deo  autem  nihil 
horum  locum  habet.  Quare  autem  proprietas  Filii  expri- 
matur  etiam  Verbi  nomine,  in  xxxiv  qu.,  art.  2,  ad  3,  patet.  - 
Probatio  quoque  secundae  consequentiae  falsum  assumit: 
quoniam,  ut  in  art.  4  ex  proposito  tractabitur,  deficit  illa 
conditio  per  modum  similis. 


QUAESTIO  XXVII,  ARTICULUS  III 


3ii 


IX.  In  responsione  ad  tertium,  notato  aurea  verba  in 
calce  illius,  scilicet:  in  ipsa  perfectione  divini  esse  conti- 
netur  et  verbum  etc.  Perspicue  enim  apparet  hic  quod 
nulla  est  distinctio  formalis  actu  inter  essentiam  divinam  et 
proprietates  personales  et  attributa  et  reliqua  quae  in  Deo 


formaliter  salvantur:  ipsa  enim  perfectio  divini  esse,  si  se- 
cundum  se,  ut  sic  liceat  loqui,  definiretur,  haec  omnia  in 
se  concluderet.  Et  propterea  omnem  huiusmodi  distinctio- 
nem  in  Deo  non  nisi  virtualiter;  in  intellectu  vero  secun- 
dum  rationem  ponito. 


Qu.  XI,  art.  3. 
T 


Qu.  XIX,  art.  I. 


Vers.  26. 
Vers.  16. 


ARTICULUS  TERTIUS 

UTRUM  SIT  IN  DIVINIS  ALIA  PROCESSIO  A  GENERATIONE  VERBI 

I  Sent.,  dist.  xni,  art.  2;  IV  Cont.  Gent.,  cap.  xix;  De  Pot„  qu.  x,  art.   i,  2;  Opusc.  II,  Contra  Graecos,  Armenos,  etc,  cap.  iii. 


»D  TERTiUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
non  sit  in  divinis  alia  processio  a  ge- 
neratione  verbi.  Eadem  enim  ratione 
^erit  aliqua  alia  processio  ab  illa  alia  " 
processione ,  et  sic  procederetur  in  infinitum : 
quod  est  inconveniens.  Standum  est  igitur  in 
primo  ^,  ut  sit  una  tantum  processio  in  divinis. 

2.  Praeterea,  in  omni  natura  invenitur  tantum 
unus  modus  communicationis  illius  naturae :  et 
hoc  ideo  est,  quia  operationes  secundum  terminos 
habent  unitatem  et  diversitatem.  Sed  processio  in 
divinis  non  est  nisi  secundum  communicationem 
divinae  naturae.  Cum  igitur  sit  una  tantum  na- 
tura  divina,  ut  supra  *  ostensum  est,  relinquitur 
quod  una  sit  tantum  processio  in  divinis  ''. 

3.  Praeterea,  si  sit  in  divinis  alia  processio 
ab  intelligibili  processione  verbi ,  non  erit  nisi 
processio  amoris ,  quae  est  secundum  voluntatis 
operationem.  Sed  talis  processio  non  potest  esse 
alia  a  processione  intellectus  intelligibili :  quia  vo- 
luntas  in  Deo  non  est  aliud  *  ab  intellectu,  ut 
supra  *  ostensum  est.  Ergo  in  Deo  non  est  alia 
processio  praeter  processionem  verbi. 

Sed  contra  est  quod  Spiritus  Sanctus  procedit 
a  Patre,  ut  dicitur  loan.  xv  *.  Ipse  autem  est 
alius  a  Filio,  secundum  illud  loan.  xiv  * :  Rogabo 
Patrem  meiim  ',  et  alium  Paracletum  dabit  vobis. 
Ergo  in  divinis  est  alia  processio  praeter  proces- 
sionem  verbi. 

Respondeo  dicendum  quod  in  divinis  sunt  duae 
processiones,  scilicet  processio  verbi,  et  quaedam 
alia.  Ad  cuius  evidentiam,  considerandum  est  quod 
in  divinis  non  est  processio  nisi  secundum  actio- 
nem  quae  non  tendit  in  aliquid  extrinsecum,  sed 
manet    in    ipso   agente.   Huiusmodi  autem    actio 


in  intellectuali  natura  est  actio  intellectus  et  actio 
voluntatis.  Processio  autem  verbi  attenditur  se- 
cundum  actionem  intelligibilem.  Secundum  autem 
operationem  voluntatis  invenitur  in  nobis  quae- 
dam  alia  processio ,  scilicet   processio  ?  amoris ,  ^* 

secundum  quam  amatum  est  in  amante,  sicut  per 
conceptionem  verbi  res  dicta  vel  intellecta,  est  in 
intelligente.  Unde  et  praeter  processionem  verbi, 
ponitur  alia  processio  in  divinis,  quae  est  pro- 
cessio  amoris. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  non  est  neces- 
sarium  procedere  in  divinis  processionibus  in  in- 
finitum.    Processio    enim  "  quae   est  ad  intra  in  '' 

intellectuali  natura,  terminatur  in  processione  vo- 
luntatis. 

Ad  secundum  dicendum    quod    quidquid   est  in 
Deo,  est  Deus,  ut  supra  *  ostensum  est:  quod  *Qu"«,art.3,4. 
non  contingit  in  aliis  rebus.  Et  ideo  per  quam- 
libet  processionem  quae  non  est  ad  extra,  com- 
municatur  divina  natura:  non  autem  aliae  naturae. 

Ad  tertium  dicendum  quod,  licet  in  Deo  non 
sit  aliud  voluntas  et  intellectus,  tamen  de  ratione 
voluntatis  et  intellectus  est,  quod  processiones 
quae  sunt  secundum  actionem  utriusque,  se  ha- 
beant  secundum  quendam  ordinem.  Non  enim 
est  processio  amoris  nisi  in  ordine  ad  processio- 
nem  verbi :  nihil  enim  potest  voluntate  amari , 
nisi  sit  in  intellectu  conceptum.  Sicut  igitur  at- 
tenditur  quidam  ordo  verbi  ad  principium  a  quo 
procedit,  licet  in  divinis  sit  eadem  substantia  in- 
tellectus  et  conceptio  intellectus  *;  ita,  licet  in  Deo  * 

sit  idem  voluntas  et  intellectus,  tamen,  quia  de 
ratione  amoris  est  quod  non  procedat  nisi  a  con- 
ceptione  intellectus ,  habet  ordinis  distinctionem 
processio  amoris  a  processione  verbi  in  divinis. 


a)  alia.  -  Om.  FGsB.  -  Pro  procederetur ,  proceditur  ABCDEft , 
procedetur  FGa. 

P)  primo.  —  prima  Vab. 

Y)  relinquitur ...  divinis.  -  in  Deo  non  est  alia  processio  nisi  una 
tantum  B. 


3)  aliud.  -  alia  ABCDE. 

£)  meum.  -  Om.  ABCDE. 

?)  scilicet  processio.  —  Om.  ed.  a;  processio  om.  FG. 

r))  Processio  enim.  -  quia  processio  B.  -  ad  ante  intra  om.  codices. 

6)  conceptio  intellectus.  -  conceptio  intelligens  FG,  intellectum  ed.  a. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


1N  titulo,  ly  alia  significat  veram  alietatem;  et  propter  ly 
sit,  oportet  quod  significet  alietatem  realem:  non  enim 
est  vera  alietas  processionum   realium,    nisi  sit  realis.  Ly 
'  Comment.  n.  i.   in  divinis  sumitur  sicut  in  i  art.  *  declaratum  est.  Et  eodem 
modo  est  intelligendum   in   singulis   istius   quaestionis  ar- 
ticulis,  ne  oporteat  idem  pluries  repetere. 

II.  In  corpore  una  est  conclusio,  responsiva  quaesito 
affirmative:  In  divinis,  praeter  processionem  verbi,  est  alia 
processio,  quae  est  processio  amoris.  -  Et  probatur  sic.  In 
natura  intellectuali  apud  nos,  praeter  prdcessionem  verbi 
secundum  actionem  intelligibilem,  est  alia  processio,  scilicet 


amoris,  secundum  operationem  voluntatis:  ergo  in  divinis, 
praeter  processionem  verbi,  est  alia  processio,  etc. 

Antecedens  probatur  ex  proportionali:  quia  sicut  per 
conceptionem  verbi  intellectum  est  in  intelligente,  ita  per 
processionem  amoris  amatum  est  in  amante.  -  Consequentia 
vero  probatur:  quia  in  divinis  non  est  processio  nisi  se- 
cundum  actionem  immanentem  naturae  intellectualis,  quara 
constat  esse  hanc  dupHcem  intellectus  et  voluntatis. 

III.  Circa  hoc  occurrit  primo  dubium  simile  dubio  moto 
circa  processionem  verbi  * :  an  scilicet  per  actum  volun- 
tatis  procedat   aliquid  in  ea    tanquam  terminus  eiusdem. 


♦  Art.  I,    Com- 
ment.  n.  vi  sqq. 


3l2 


QUAESTIO  XXVII,  ARTICULUS  III 


Et  praeter  communes  rationes  ex  parte  actionis  immanentis, 
sunt  aliae  ex  propriis  voluntatis.  Videtur  enim  primo  con- 
tradicere  hoc  ipsimet  s.  Tliomae  in  Qq.  de  Ver.,  qu.  iv , 
art.  2,  ad  7,  ubi  dicit  quod  in  voluntate  nihil  procedit  nisi 
per  modum  operationis,  et  quod  secus  est  in  intellectu.  - 

*  1 5«i/v  dist.  X.   Secundo,  contra  hoc  arguunt  tam  Scotus  *  quam  alii,  tenen- 

tes  amorem  productum  esse  actum  amandi  ut  spiratum  ; 
quemadmodum  verbum  tenent  esse  actum  intelligendi  ge- 
nitum.  Magisque  auctoritatibus  arguunt  quam  rationibus. 
Omnes  autem  auctoritates  et  rationes  huc  tendunt,  quod 
Spiritus  Sanctus  est  amor,  amor  autem  actus  est  amandi. 

IV.  Circa  illa  verba,  secundum  quam  amatum  est  in 
amante ,  dubium  occurrit  ex  Aureolo,    apud  Capreolum  , 

•  Art.  2,  contra  x  distinctione  Primi  *.  Is  enim  multis  argumentis  nititur  hoc 

impugnare ,  et  simpliciter ,  et  ad  hominem.  Veruntamen 
omnia  eius  motiva  in  hoc  consistunt.  Amor,  seu  impulsus 
voluntatis,  consistit  in  tendentia  ad  rem  amatam,  et  non  in 
similitudine  illius:  ergo  per  processionem  amoris  non  fit 
amatum  in  amante,  sed  e  converso  amans  trahitur,  trans- 

*  Vers.  21.  formatur   et  est  in  re  amata ,   iuxta   illud  Matth.  vi  * :  ubi 

est  thesaurus  tuus,  ibi  est  cor  tuum. 

V.  Ad  evidentiam  horum,  sciendum  est  quod,  quia  ea 
quae  sunt  voluntatis  minus  nota  minusque  nominata  sunt, 
ex  his  quae  in  intellectu  apparent,  proportionaliter  ea  quae 
in  voluntate  surit  Auctor  definivit:  ita  quod,  quemadmo- 
dum  intelligendo  formamus  conceptum,  ita  amando  incli- 
nationem  quandam  in  amatum  facimus  intus:  quae  quia 
nomine  caret,  amor,  impulsus,  inclinatio,  affectioque  vo- 
catur.  Verum  inter  intellectum  et  voluntatem  non  solum 
differentia  est  in  hoc,  quod  terminus  illius  est  similitudo, 
istius  autem  afifectio;  sed  etiam  in  hoc,  quod  res  quae  in 
intellectu  est  terminus,  habet  modum  et  nomen  termini, 
ut  patet  de  verbo  et  conceptu;  res  vero  terminans  in  vo- 
luntate ,  licet  secundum  rem  sit  terminus ,  nec  modum 
tamen  nec  nomen  habet  termini.  Quoniam  et  est,  et  signi- 
ficatur  ut  in  aliud  tendens:  constat  autem  quod  in  aliud 
tendere  conditio  est,  non  termini,  sed  viae. 

Et  propter  hanc  rationem  scripta  sunt  verba  illa  in  Qq. 

*  Cf.  rum.  111.     de  Ver.  *,  ut  patet  diligenter  totam  responsionem  conferenti 

ac  penetranti.  Unde  nihil  officiunt  proposito.  -  Et  ex  eadem 
radice  patet  responsio  ad  reliqua  obiecta  in  primo  dubio : 
penuria  siquidem  vocabulorum  amoris  nomen  ad  eius  ter- 
minum  extendit. 

•  Cf.  num.  IV.  VI.  Ad  secundam  autem  dubitationem  *  dicitur ,  quod 

argumenta  in  duobus  peccant.  Primo  in  hoc,  quod  non 
vident  tertium  modum  essendi  in,  praeter  per  essentiam 
et  similitudinem,  sciHcet  per  inclinationem  seu  affectionem, 
quo  modo  esse  deorsum  est  in  gravi,  et  esse  sursum  in  levi. 
Hic  enim,  ut  in  IV  Contra  Gent.,  cap.  xix,  explanatur,  tertius 
0  est  modus:  et  iuxta  hunc,  amatum  est  in  amante,  ut  de  se 

patet.  -  Secundo  in  hoc  quod,  non  librando  quid  sit  amatum 
esse  in  amante,  putant  hanc  consequentiam  valere:  ama- 
tum  fit  a  voluntate  in  amante,  ergo  amatum  trahitur  ad 
amantem;  cum  tamen  nihil  valeat.  Quia  amatum  non  aliter 
fit  in  amante,  nisi  secundum  affectionem  amantis  in  ama- 
tum :  et  consequenter  ex  hoc  ipso  quod  sic  fit,  trahitur, 
transformatur ,  impellitur  amans  in  amatum  obiective;  et 
sic  in  eo  est.  Patereque  facile  poterat  hoc  ex  ipsa  amati 
ratione.  Amari  enim  non  est  trahi,  sed  trahere  amantem : 
et  consequenter  fieri  ut  amatum,  non  est  fieri  ut  tractum, 
sed  ut  trahens :  ac  per  hoc,  si  aliquid  fit  in  voluntate  ut 
amatum,  non  fit  ut  tractum  ad  ipsam,  sed  e  contrario  ut 
trahens  ipsam.  Et  hoc  modo  fatemur  similitudinem  pro- 
portionalem  litterae  inter  intellectum  et  voluntatem  cur- 
rere ,  scilicet  quoad  hoc  quod,  sicut  ibi  fit  res  intellecta, 
ita  hic  res  amata :  sed  diversimode,  ut  dictum  est,  et  am- 
*Qu.xxxvii,art.  plius  dicetur  inferius  *. 

Vn.  In  responsione  ad  secundum,  adverte  quod  respon- 
sio  consistit  in  hoc,  quod  maior  illa  non  tenet  in  natura 
infinita  identificante  sibi  omnia :  quamvis  inveniatur  vera 
in  aUis ,  quia  finitae  sunt ,  et  propterea  ex  eis  assumpta 
est  velut  maxima. 

VIII.  In  responsione  ad  tertium,  nota  duo.  Primum  est, 

•  ■'>r,3   .1  .  quod  tertium  argumentum  intendebat  concludere  non  esse 

maiorem  distinctionem   inter   has   processiones,    quam  sit 


inter  intellectum  et  voluntatem :  et  consequenter,  sicut  inter 
intellectum  et  voluntatem  in  Deo  non  est  vera  alietas,  ita 
nec  inter  processiones.  Responsio  autem  intendit  ostendere 
quod  distinctio  inter  processiones  est  maior:  imo  quod 
inter  eas  est  alietas,  stante  identitate  intellectus  et  volun- 
tatis;  et  hoc  propter  ordinem  originis  inter  eas;  qui  tamen 
oritur  ex  rationibus  principiorum,  scilicet  intellectus  et  vo- 
luntatis,  inter  quae  non  est  talis  ordo.  Ita  quod  est  distin- 
ctio  in  principiatis,  et  non  est  in  principiis ;  et  ex  ratione 
ipsorum  principiorum  est  ordo  originis,  non  in  seipsis,  sed 
in  processionibus  secundum  ipsa.  Et  sic  alietas  processio- 
num  quaesita,  in  corpore  articuli  implicite  tantum  deter- 
minata,  hic  explicite  manifestatur  ex  ordine  originis. 

Secundum  advertendum  hic  est  quod  in  littera  dicitur, 
quod  de  ratione  amoris  est  quod  procedat  a  conceptione 
intellectus;  et  consequenter  in  divinis,  quod  processio  sit 
a  processione.  Est  enim  primo  hic  dubium,  an  sit  de  ra- 
tione  processionis  amoris  in  primo  modo  dicendi  per  se, 
an  in  secundo.  Est  et  rursus  dubium,  an  de  ratione  amoris 
sit  procedere  a  verbo  inquantum  verbum,  an  solum  in- 
quantum  verbum  est  res  intellecta.  Est  et  tertio  dubium, 
an  praefatus  ordo  originis  sit  praecise  id  quo  realiter  dis- 
tinguuntur  ipsae  processiones,  ita  quod  secluso  ipso  non 
esset  realis  inter  eas  distinctio.  Sed  quoniam  in  qu.  xxxvi, 
art.  2  *,  discutienda  haec  sunt,  ubi  melius  quoque  intelli-  *  i"  Commento. 
gentur,  post  tractatum  Personarum  divinarum,  idcirco  hic 
pertranseamus. 

IX.  Quinque  tamen  nullo  pacto  praetereunda  censui. 
Primum  est ,  quod  constat  quod,  accipiendo  conceptum 
pro  re  concepta  seu  cognita  ut  sic,  processionem  amoris 
oportet  esse  a  conceptu :  incognita  enim  nequaquam  dili- 
gere  possumus.  Et  propterea  in  littera  quasi  per  se  notum 
dicitur,  quod  de  ratione  amoris  est  oriri  a  conceptu. 

X.  Secundum  est,  quod  res  cognita  est  causa  amoris 
in  genere  causae  efficientis.  Quod  ex  eo  patet  quod  in  littera 
dicitur,  quod  amor  habet  ordinem  originis  ad  conceptum. 
Constat  enim  ordinem  originis,  in  proposito,  ordinem  esse 
secundum  modum  efficientiae.  Consonatque  huic  senten- 
tiae  illud  Averrois  in  XII  Metaphys.,  comm.  xxxvi :  bal- 
neum  in  anima  est  agens  desiderium,  etc. 

XI.  Tertium  est  quod,  quamvis  amor  oriatur  effective 
a  duobus,  scilicet  a  voluntate  et  a  re  amabili  cognita,  sicut 
et  verbum  ab  intellectu  et  intelligibili  una  cum  intellectu ; 
magna  tamen  differentia  percipienda  hic  est.  Conceptus 
enim  producitur  ab  utroque  in  vi  unius  efficientis  com- 
pleti ,  et  in  ratione  rei :  amor  autem  producitur  a  volun- 
tate  et  re  amabili  cognita ,  non  ut  integrantibus  unum 
agens,  sed  ut  e  diverso,  ac  diversis  rationibus  concurren- 
tibus.  A  voluntate  enim  oritur  in  ratione  rei,  ab  amabili 
autem  in  ratione  cogniti :  amabile  enim  ut  cognitum  amo- 
rem  parit,  voluntas  autem  ut  talis  res.  Et  haec  pro  nunc 
sufficiant  pro  fundamentis  dicendorum  de  amore  et  Spi- 
ritu  Sancto. 

XII.  Quartum  est,  quod  Scotus,  in  I,  dist.  xiii,  ex  illo 
verbo  ordinis,  intellexit  hunc  locum  de  distinctione  pro- 
cessionum  secundum  prius  et  posterius :  et  impugnavit 
tripliciter.  Primo,  quia  ista  non  est  prima  distinctio  pro- 
cessionum:  nam  ideo  illa  prior,  haec  posterior,  quia  illa 
est  talis,  et  ista  talis.  -  Secundo,  quia  processiones  divinae 
sunt  relationes :  relationes  autem  non  distinguuntur  primo 
per  alias  relationes.  -  Tertio,  quia  istae  relationes  ordinis 
sunt  aliae  a  relationibus  originis.  Quod  probatur:  quia 
sunt  inter  alia  extrema ;  nam  relatio  originis  est  inter  pro- 
ductum  et  producens,  relatio  vero  ordinis  est  inter  origi- 
nem  et  originem,  Male  ergo  exposita  est  littera. 

Sed  ad  haec  facilis  est  responsio.  Ex  ipso  enim  pro- 
gressu  istius  tractatus  apparet  sensus  litterae,  simul  cum 
ratione  quare  sic  quasi  diminute  locutus  sit  hoc  in  loco 
Auctor.  Manifestabitur  enim  inferius  *  quod  in  divinis  non  '  Qu.  xui,  art. 3. 
est  ordo  nisi  originis,  et  quod  ille  non  includit  relationes 
prioris  et  posterioris.  Et  propterea  distinctio  ordinis  hic 
posita,  male  exposita  est  pro  distinctione  secundum  prius 
et  posterius:  quoniam  est  distinctio  ordinis  originis.  -  Et  si 
contra  hoc  dicatur,  quod  ista  distinctio  non  est  prima,  de 
distinctione  reali  loquendo,  negatur  assumptura :  nam,  ut 


QUAESTIO  XXVII,  ARTICULUS  IV 


3i3 


'  Qu.  XXVIII,  art. 
3- 


Qu.  XLii,  art.  3. 


inferius  *  patebit,  solae  relationes  originis  realiter  distin- 
guunt  in  divinis.  -  De  formali  autem  distinctione,  iam  patet 
responsio  ex  corpore  articuli,  et  ex  articulo  sequenti :  quod 
scilicet  distinguuntur  una  per  intellectum,  alia  per  volunta- 
tem.  Unde  iste  ordo  non  addit  super  ipsas  origines  alias 
relationes,  ut  secunda  obiectio  vult.  -  Nec  est  verum  quod 
alia  sunt,  secundum  rem,  extrema  relationum  originis  et 
ordinis.  Quoniam  productum  et  eius  passiva  origo  in  divinis 
sunt  unamet  relatio:  eodemque  ordine  quo  productum,  sci- 
licet  Spiritus  Sanctus,  est  a  producto,  scilicet  Filio,  pro- 
cessio  illius  est  a  processione  istius;  quod  est  oriri  ab  illa.  - 
Tacuit  autem  Auctor  hic  haec,  quoniam  more  suo  a  raagis 
universalibus  ad  minus  universalia  suo  loco  tractanda  pro- 
cedit:  ordinem  hic,  ordinem  deinde  *  specificabit    originis. 


XIII.  Quintum  est,  quod  argumenta  Scoti,  ibidem,  con- 
tra  tenentes  processiones  istas  distingui  penes  principia 
distincta  secundum  rationem ,  puta  intellectum  et  volun- 
tatem,  non  sunt  contra  viam  nostram.  Quoniam  non  mi- 
litant  nisi  contra  tenentes  quod  distinctio  realis  proces- 
sionum  pendet  ex  distinctione  rationis  principiorum;  quod 
aiienum  est  a  doctrina  s.  Thomae.  Quamvis  enim,  ut  in 
littera  dicitur,  ex  ratione  intellectus  et  voluntatis  nasca- 
tur  harum  distinctio ,  non  tamen  distinctio  harum  oritur 
ex  distinctione  illorum.  Aliud  est  enim  dicere  ex  intel- 
lectu  et  voluntate ,  seu  ex  rationibus  eorum,  et  aliud  est 
dicere  ex  distinctione  ipsorum :  primum  enim  significat 
ipsum  Deum ,  seu  rem  realem ,  secundum  vero  ens  ra- 
tionis. 


ARTICULUS  QUARTUS 

UTRUM  PROCESSIO  AMORIS  IN  DIVINIS  SIT  GENERATIO 

Infra,  qu.  xxx,  art.  2,  ad  2;  I  Sent.,  dist.  xm,  art.  3,  ad  3,  4;  III,  dist.  viii,  art.  i,  ad  8;  IV  Cont.  Gent.,  cap.  xix; 
De  Pot.,  qu.  11,  art.  4,  ad  7;  qu.  x,  art.  2,  ad  22;  Compend.  Theol.,  cap.  xi.vi. 


Vers.  19. 


*  In  Symbolo. 


iD  QUARTUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
I  processio  amoris  in  divinis  sit  genera- 
^do.  Quod  enim  procedit  in  similitudine 
jnaturae  in  viventibus,  dicitur  genera- 
tum  et  nascens.  Sed  id  quod  procedit  in  divinis 
per  modum  amoris,  procedit  in  similitudine  na- 
turae :  alias  esset  extraneum  a  natura  "  divina , 
et  sic  esset  processio  ad  extra.  Ergo  quod  pro- 
cedit  in  divinis  per  modum  amoris,  procedit  ut 
genitum  et  nascens. 

2.  Praeterea,  sicut  similitudo  est  de  ratione 
verbi,  ita  est  etiam  de  ratione  amoris:  unde  di- 
citur  Eccli.  xiii  *,  quod  omne  aninial  diligit  simile 
sibi.  Si  igitur  ratione  similitudinis  verbo  proce- 
denti  convenit  generari  et  nasci,  videtur  etiam 
quod  amori  procedenti  convenit  generari  ^. 

3.  Praeterea,  non  est  in  genere  quod  non 
est  ^'  in  aliqua  eius  specie.  Si  igitur  in  divinis  sit 
quaedam  processio  amoris  °,  oportet  quod,  praeter 
hoc  nomen  commune ,  habeat  aliquod  '  nomen 
speciale.  Sed  non  est  aliud  nomen  dare  nisi  ge- 
neratio.  Ergo  videtur  quod  processio  amoris  in 
divinis  sit  generatio. 

Sed  contra  est  quia  ^  secundum  hoc  sequere- 
tur  quod  Spiritus  Sanctus,  qui  procedit  ut  amor, 
procederet  ut  genitus.  Quod  est  contra  illud  Atha- 
nasii  *:  Spiritus  Sanctus  a  Patre  et  Filio,  non  fa- 
ctus  nec  creatus  nec  genitus,  sed  procedens. 

Respondeo  dicendum  quod  processio  amoris  in 
divinis  non  debet  dici  generatio.  Ad  cuius  evi- 
dentiam,  sciendum  '■  est  quod  haec  est  diflferentia 
inter  intellectum  et  voluntatem,  quod  intellectus 
fit  in  actu  per  hoc  quod  res  intellecta  est  in  in- 
tellectu  secundum  suam  similitudinem :  voluntas 
autem  fit  in  actu,  non  per  hoc  quod  aliqua  si- 
militudo  voliti  sit  in  voluntate  *,  sed  ex  hoc  quod 
voluntas   habet   quandam    inclinationem  in  rem 


volitam  *.  Processio  igitur  quae  attenditur  se- 
cundum  rationem  intellectus,  est  secundum  ra- 
tionem  similitudinis :  et  intantum  potest  habere 
rationem  generationis ,  quia  omne  generans  ge- 
nerat  sibi  simile.  Processio  autem  quae  attenditur 
secundum  rationem  '  voluntatis,  non  consideratur 
secundum  rationem  similitudinis ,  sed  magis  se- 
cundum  rationem  impelientis  et  moventis  in  aii- 
quid.  Et  ideo  quod  procedit  in  divinis  per  modum 
amoris,  non  procedit  ut  genitum  vel  ut  filius, 
sed  magis  procedit  ut  spiritus :  quo  nomine  quae- 
dam  vitalis  motio  et  impulsio  designatur,  prout 
aliquis  ex  amore  dicitur  moveri  vel  impelli  ad 
aliquid  faciendum. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  quidquid  est  in 
divinis ,  est  unum  cum  divina  natura.  Unde  ex 
parte  huius  unitatis  non  potest  accipi  propria  ratio 
huius  processionis  vel  illius,  secundum  quam  una 
distinguatur  "  ab  alia :  sed  oportet  quod  propria 
ratio  huius  vel  illius  processionis  accipiatur  se- 
cundum  ordinem  unius  processionis  ad  aliam. 
Huiusmodi  autem  ordo  attenditur  secundum  ra- 
tionem  voluntatis  et  intellectus.  Unde  secundum 
horum  propriam  rationem  sortitur  in  divinis  no- 
men  utraque  processio,  quod  imponitur  ad  pro- 
priam  rationem  rei  significandam.  Et  inde  est 
quod  procedens  *  per  modum  amoris  et  divinam 
naturam  accipit,  et  tamen  non  dicitur  natum. 

Ad  secundum  dicendum  quod  similitudo  aliter 
pertinet  ad  verbum,  et  aliter  ■"  ad  amorem  *.  Nam 
ad  verbum  pertinet  inquantum  ipsum  est  quae- 
dam  similitudo  rei  intellectae,  sicut  genitum  est 
similitudo  generantis:  sed  ad  amorem  pertinet, 
non  quod  ipse  amor  sit  similitudo,  sed  inquan- 
tum  similitudo  est  principium  amandi.  Unde  non 
sequitur  quod  amor  sit  genitus:  sed  quod  geni- 
tum  '  sit  principium  amoris. 


D.  773- 


a)  a  natura.  -  in  natura   ABCDEafr.  -  et  sic  esset  processio   ad 
extra  otn.  FG. 

P)  convenit  generari.  -  Om.  codices  et  ed.  a. 

f)  est.  —  sit  codices. 

3)  amoris.  —  Om.  codices. 

e)  aliquod.  -  aliud  codices.  -  nomen  om.  B. 

"Cj  quia.  -  quod  ABCDE. 

SuMMAE  Theol.  D.  Thomae  T.  I. 


7))  sciendum.  -  considerandum  codices. 
8)  voluntate.  -  volente  ABCDEGad. 
t)  rationem.  -  actionem  codices  et  a  b. 
x)  distinguatur.  —  distinguitur  ABCDE. 
X)  procedens.  —  processus  ACE. 
[i)  aliter.  -  Om.  ACDEFGai. 
v)  genitum.  -  genitus  codices. 


D.  1126. 


40 


3i4 


QUAESTIO  XXVII,  ARTICULUS  IV 


Ad  tertium   dicendum   quod    Deum   nominare 

non  possumus  nisi  ex  creaturis ,    ut   dictum    est 

■  Qu.  XIII,  art.  I.  supra  *.  Et  quia  in  creaturis  ^  communicatio  na- 

turae  non  est  nisi  per  generationem,  processio  in 


divinis  non  habet  proprium  vel "  speciale  nomen 
nisi  generationis.  Unde  processio  quae  non  est  ge- 
neratio,  remansit  sine  speciali  nomine.  Sed  potest 
nominari  spiratio,  quia  est  processio  spiritus. 


5)  creaturis.  —  creatura  ABCDE. 


I  o)  proprium  vel.  -  Om.  codices. 

Commentaria  Cai'dina]is  Caietani 


i; 


rN  titulo,  adverte  diligenter  ly  generatio.  Cum  enim  in 
Ipraecedenti  articulo  determinatum  sit  quod  processio 
amoris  non  est  processio  verbi,  et  in  secundo  articulo  de- 
terminatum  fuit  quod  processio  verbi  est  generatio,  absque 
quaestione  liquet  quod  process  o  amoris  non  est  illa  ge- 
neratio  quae  est  processio  verbi :  et  consequenter  constat 
quod  processio  amoris  realiter  distinguitur  a  generatione 
illa  in  divinis.  Et  de  his  non  hic  est  quaestio.  Unde  nil 
aliud  hic  quaeritur  nisi,  utrum  amoris  processioni  in  di- 
vinis  conveniat  ratio  formalis  generationis.  Et  sic  diligenter 
perscrutanti  apparet  quod,  sicut  praecedens  titulus  quaesivit 
distinctionem  realem  processionis  a  processione ,  ita  hic 
quaerit  formalem,  non  secundum  quamcumque  rationem, 
sed  secundum  rationem  generationis.  Et  vere  restabat  hoc 
quaerendum:  quoniam,  stabilitis  processionibus  verbi  et 
amoris  in  divinis,  et  quod  illa  est  generatio  et  illud  filius, 
oportebat  inquirere  ac  decidere  an  ista  quoque  sit  gene- 
ratio ,  et  consequenter  iste  quoque  filius,  an  non.  Et  hoc 
est  quod  quaeritur. 

II.  In  corpore  duae  sunt  conclusiones.  Prima  est  directe 
responsiva  quaesito :  Processio  amoris  in  divinis  non  est 
generatio.  -  Secunda  est  responsiva  intento :  Procedens  in 
divinis  per  modum  amoris,  procedit  ut  spiritus. 

Antequam  tamen  probentur  conclusiones,  adverte  quod, 
licet  quaesitum  unum  fuerit,  ad  perfectionem  tamen  d'o- 
ctrinae,  probatio  non  solum  quaesito  simplici ,  sed  etiam 
intentae  differentiae  quasi  constitutivae  ipsius  processionis 
satisfacit.  Ita  quod  simul  manifestatur  in  littera  et  quod 
et  quare  processio  amoris  non  est  generatio ,  et  quae  sit 
differentia  eius  constitutiva ,  qua  differt  a  generatione  et 
est  spiratio. 

III.  Probatur  ergo  directe  primo  prima  conclusio ,  ex 
differentia  inter  intellectum  et  voluntatem,  sic.  Intellectus 
habet  haec  tria  ordinate:  primo,  quod  fit  in  actu  per  simi- 
litudinem  rei  intellectae;  secundo,  quod  ex  hoc  processio  in 
intellectu  est  secundum  rationem  similitudinis;  tertio,  quod 
haec  ex  hoc  habet  rationem  generationis,  quia  omne  gene- 
rans  generat  sibi  simile.  Voluntas  autem,  totaliter  ex  op- 
posito,  primo,  fit  in  actu  non  secundum  similitudinem  voliti, 
sed  secundum  inclinationem  in  illud  ;  secundo,  ex  hoc  pro- 
cessio  in  voluntate  non  est  secundum  rationeni  similitu- 
dinis,  sed  impellentis:  tertio,  ex  hoc  processio  ista  non  est 
generatio,  nec  procedens  est  genitus  aut  filius. 

Et  tunc  subiungitur  probatio  secundae  conclusionis , 
quod  scilicet  procedat  ut  spiritus,  per  modum  subsequentis 
consequentiae,  sic.  Spiritus  importat  vitalem  quandam  mo- 
tionem  cum  impulsu,  non  qualemcumque,  sed  eam  qua 
ex  amore  dicimur  moveri  vel  impelli :  ergo  procedens  in 
voluntate  per  modum  impulsus,  procedit  ut  spiritus:  quod 
erat  intentum.   Et  sic  utraque  conclusio  simul  est  probata. 

Et  fundatur  processus  vis  super  iila  particula  posita  in 

definitione   generationis ,    scilicet  secundum  similitudinem : 

ita  quod,  quia  processio  aliqua  ex  propria  ratione  formali 

est  vel  non  est  secundum  similitudinem,  est  aut  non  est 

generatio.    Sane  tamen  intelligendo    quoad  constructivam : 

quia  intelligitur,  concurrentibus  ceteris  particulis  quae  sunt 

de  ratione  generationis.  Ad  destructivam  enim  sufficit  istius 

tantum  particulae  negatio,  eo  quod  rationes  formales  sunt 

,'-5*,?;."'' '  ^^^'   sicut  numeri,  ut  dicitur  VIII  Metaphys.  * 

hb.  VII,  cap.iii,  ^.         i-rr         ■  •  t  •'     .      ,. 

n.  8  sqq.  IV.  Circa  dmerentiam  primam  mter  intellectum  et  vo- 

•  Num.  praec.      luntatem  assignatam  *,  dubium  occurrit  de  quo  actu  inter- 

pretanda  sit,  an  de  primo,  an  de  secundo.   Et  si  quidem 

interpretatur  de  actu  primo,  falsa  videtur  ex  parte  volun- 

tatis:  quoniam  fictio  videtur  quod,  ad  hoc  quod  voluntas 


velit  aliquid ,  praeexigatur  in  ea  aliqua  inclinatio  faciens 
ipsam  formaliter  in  actu  primo,  sicut  species  intelligibilis 
se  habet  ad  intellectuni  proportionaliter.  -  Si  vero  intelli- 
gitur  de  actu  secundo,  oportet  assignare  quomodo  oriatur 
ex  hac  dififerentia  secunda:  cum  hac  enim  stat  quod  utro- 
bique  sit  processio  secundum  similitudinem,  ut  patebit  in 
sequenti  dubio. 

V.  Circa  secundam  differentiam  dubium  occurrit:  quia 
falsa  quoque  videtur  ex  parte  voluntatis,  nec  sequi  ex  prima, 
imo  potius  contradicere  primae.  Quod  sic  manifestatur.  ' 
Procedere  secundum  similitudinem,  in  proposito,  est  termi- 
num  processionis,  ex  vi  processionis,  esse  similem  produ- 
centi  in  actu;  ut  patet  de  verbo  respectu  intellectus  in  actu 
primo.  Sed  amor  procedit  ut  similis  voluntati  in  actu  primo : 
quia  impulsus  procedit  ab  impulsu,  sicut  in  intellectu  si- 
militudo  expressa  a  similitudine  impressa.  Ergo  et  falsum 
est  quod  in  voluntate  non  sit  processio  secundum  simili- 
tudinem:  et  ex  hoc  ipso  quod  voluntas  fit  in  actu  per  in- 
clinationem,  sequitur  quod  producat  inclinationem,  et  con- 
sequenter  sibi  simiie  agat ,  non  minus  quam  intellectus , 
proportionalitate  servata.  Nec  refert,  quoad  propositum  , 
utrum  voluntas  sit  in  actu  primo  per  seipsam  ,  aut  per 
inclinationem  superadditam :  ipsa  namque  secundum  se  est 
inclinatio  quaedam. 

VI.  Circa  tertiam  differentiam ,  imo  potius  circa  ipsius 
radicem  in  littera  allatam,  scilicet  quod  omne  generans  ge- 
nerat  sibi  simile,  dubium  occurrit:  quoniam  affertur  non 
causa  ut  causa.  Facere  enim  sibi  simile  non  est  proprium 
generanti,  sed  commune  est  omni  agenti:  omne  enim  agens 
producit  sibi  simile  secundum  formam  qua  agit.  Et  con- 
sequenter,  cum  voluntas  sit  agens,  non  minus  ista  causa 
concludet  de  processione  voluntatis,  quam  de  processione 
intellectus.  Et  sic  non  solum  est  hic  peccatum  secundum 
non  causam  diflerentiae  ut  causam,  sed,  quod  peius  est, 
infertur  oppositum  intenti. 

VII.  Circa  totum  hunc  processum  dubium  occurrit  ad 
hominem:  quoniam  contradicere  videtur  doctrina  haec  di- 
ctis  in  Qq.  de  Potentia  Dei,  qu.  x,  art.  2.  Ibi  namque  ne- 
gatur  processiones  has  distingui  seipsis:  hic  vero  determi^ 
natur  eas  distingui  propriis  earum  rationibus ,  hoc  autem 
ideni  est  quod  seipsis  formaliter. 

VIII.  Ad  evidentiam  horum,  praelibanda  sunt  duo.  Pri- 
mo,  quod  illa  maxima,  omne  agens  agit  sibi  simile  secun- 
dum  formam  qua  agit ,  est  vera,  quando  forma  est  ratio 
agendi  in  ratione  rei :  non  oportet  autem  veram  esse, 
quando  forma  est  quasi  ratio  agendi  ut  cognita.  Et  est 
ratio  diversitatis,  quia  agere  ut  res,  est  agere  quia  talis  est : 
ac  per  hoc  oportet  agere  tale,  quale  ipsum  est.  Agere  vero 
ut  cognitum,  non  est  agere  quia  est  tale,  sed  quia  cogno- 
scitur  tale:  ex  hoc  autem  quod  aliquid  cognoscitur  tale, 
non  oportet  sequi  simile  illi,  sed  stat  sequi  solum  inclina- 
tionem  in  illud,  ut  in  nobis  experirhur. 

Secundo,  quod  pars  appetitiva,  quoniam  necessario  rao- 
vetur  a  cognito,  hoc  habet  singulare,  et  quod  aliquo  modo 
agat  in  ratione  rei ,  et  aliquo  modo  ratione  cogniti.  Cum 
enim  amor,  primum  locum  tenens  in  appetitu,  ab  appetitu 
et  appetibili  cognito  necessario  oriatur;  si  consideremus 
amorem  ut  procedit  ab  appetitu ,  sic  procedit  ut  a  re;  si 
autem  ab  appetibili,  sic  ut  a  cognito;  et  si  ut  ab  utroque 
simul,  quasi  ab  agente  et  quasi  ratione  agendi  (diversa  ta- 
men  ratione,  ut  praediximus  *),  sic  meliori  vocabulo  mixtum  •  cf.  art.  praec, 
hoc  fiendi  procedendique  raodum  exprimere  non  occurrit,  Comment.,n.xi. 
quara  per  modum  appetitus  vitalis.  -  Et  secundum  hoc  fa- 
cilis  est  responsio  ad  tria  dubia  primo  mota. 


QUAESTIO  XXVII,  ARTICULUS  V 


3i5 


IX.  Et  ut  ordine  retrogrado  respondeatur  singillatim,  a 
Cf.  num.  VI.  radice  incipiendo,  ad  tertium  dubium  *  dicitur  quod,  licet 
non  sit  proprium  generantis,  ut  distinguitur  contra  agens, 
agere  sibi  simile ;  est  tamen  proprium  ei,  ut  distinguitur 
contra  agens  per  modum  impulsus  seu  vitalis  appetitus 
intus,  ut  in  littera  accipitur.  Quia  hic  distinguitur  contra 
agens  in  se  ratione  cogniti,  quale  est  appetitivum  ;  et  sic 
est  sibi  proprium.  Et  sic  assignata  causa  et  est  vere  causa 
seu  differentia,  et  infert  intentum. 
Cf.  num.  V.  X.   Ad  secundum  *  autem    dicitur  quod ,    comparando 

amorem  ad  quasi  partiales  causas,  sic  invenitur  oriri  a  si- 
mili  et  a  non  simili:  a  simili  quidem,  pro  quanto  oritur 
ab  appetitu;  a  non  simili  vero,  pro  quanto  ab  appetibili. 
Sed  comparando  ipsum  ad  totale  suum  productivum,  sci- 
licet  voluntatem  quasi  agentem,  et  volibile  cognitum  quasi 
rationem  agendi,  sic  procedit  a  non  simili :  non  enim  amor 
est  similitudo  rei  amatae,  sed  inclinatio  in  illam.  Et  sic 
manifeste  tractatur  in  littera.  Ponit  namque  differentiam  in 
hoc,  quod  conceptus  est  similitudo  rei  intellectae:  amor 
autem,  ut  sic  ,  non  est  similitudo  eiusdem,  quae  res  est 
amata.  Unde  patet  responsio  ad  obiecta. 

XI.  Ad  primum  autem  dubium  *  dicitur,  quod  littera 

'  Cf.  num.  IV.  potest  de  utroque  actu  intelligi.  Et  de  primo  quidem,  non 
sic  intelligenda  est  ut  argumentum  fingit :  sed  quod  vo- 
luntas  in  actu  primo  in  se  fit  actu  per  inclinationem,  non 
curando  utrum  illa  inclinatio  sit  res  superaddita  voluntati, 
aut  sit  idem  quod  ipsa.  Utrumque  namque  videtur  verum, 
respectu  diversorum  in  voluntate  nostra :  inclinatur  namque 
naturaliter  voluntas  in  beatitudinem ;  et  inclinatur  rursus 
affectione  superaddita  in  haec  vel  illa  bona,  quibus  affici- 
tur  ex  consuetudine,  passione  aut  ratione.  -  De  actu  vero 
secundo  non  est  dubium. 

Quoad  illationem  vero  consequentium  ditferentiarum,  et 
litterae  contextum,  de  actu  secundo  interpretanda  est.  Ex 
hoc  enim  ipso  quod  terminus  intellectus  in  actu  est  simili- 
tudo  rei  intellectae,  terminus  autem  voluntatis  in  actu  non 
est  similitudo  rei  volitae ,  sed  impulsus  potius  in  illam ; 
manifeste  sequitur  quod  totale  productivum  conceptus  facit 
sibi  simile  secundum  formam  quae  est  ei  ratio  agendi ;  to- 
tale  vero  productivum  amoris  non  facit  sibi  simile  secun- 
dum  illam  formam  quae  est  ei  quasi  ratio  agendi ,  idest 
rem  volitam.  Et   sic   satisfit  obicctis. 

'  Cf.  num.  VII.  XII.  Ad  quarti  dubii  *  evidentiam,  sciendura  est  primo, 

quod  aliud  est  aliqua  distingui  seipsis  formaliter,  et  aliud 
est  aliqua  formaliter  distingui  seipsis  primo.  Ad  primum 
enim  sufficit  quod  per  aUquid  sibi  essentiale  fiat  distinctio, 
sive  illud  sit  pars  definitionis,  sive  tota  definitio :  ad  secun- 
dum  autem  non  sufficit  hoc,  sed  exigitur  quod  sint  primo 
diversa,  ita  quod  distinguantur  non  per  aliud  distinctivum. 


Secundo  scito  quod,  quemadmodum  diversorum  ordi- 
num  entia  sunt ,  ita  et  rationes  formales  eorum.  Et  pro- 
pterea  oportet  quorundam  entium  definitiones  includere 
aliquid  extra  essentiam  definitam,  non  propter  melius,  sed 
ex  necessicate  absoluta ,  ut  patet  de  relationibus.  Propter 
quod ,  cum  de  huiusmodi  entibus  sermo  est ,  et  dicimus 
quod  seipsis  distinguuntur  aut  non  distinguuntur,  aut  ali- 
quid  aliud  habent,  attendere  oportet  quod  dupliciter  potest 
intelligi.  Uno  modo,  ut  ly  seipsis  ostendat  proprias  essen- 
tias:  alio  modo,  Ut  ostendat  proprias  essentias  cum  praeci- 
sione,  non  solum  eorum  quae  sunt  in  suis  definitionibus 
per  additamentum  clausa,  sed  etiam  transcendencis  ordinis 
ad  illa.  Et  si  quidem  hoc  secundo  modo  intelligatur ,  ut 
plurimum  propriae  vocis  ignorantia  est :  quoniam  huius- 
raodi  essentiae  intrinsece  claudunt  talem  ordinem  in  seipsis, 
nec  ab  eo  abstrahi  possunt.  Primo  autem  modo,  optiraa 
est  interpretado  :  quoniam  unaquaeque  res  intrinsecum  con- 
stitutivum,  et  consequenter  distinctivum,  oportet  quod  ha- 
beat.  Et  quoniam  huiusmodi  intrinseca  ordinem  quendam 
ad  extrinseca  habent,  ideo  et  a  philosophis  et  a  s.  Thoma 
frequenter  dicuntur  haec  convenire  per  extrinseca,  puta  ter- 
minum,  obiectum,  subiectum,  etc. :  idem  enim  est  sensus 
horum  cum  primo,  apud  sane  intelligentes.  -  Ec  haec  opor- 
tet  valde  notare  in  maceria  de  potentiis ,  operationibus , 
motibus,  et  aliis  huiusmodi :  ex  his  namque  omnium  ve- 
ritas  facile  apparet. 

XIII.  His  praelibatis,  ad  dubium  dicendum  est  quod, 
apud  s.  Thomam,  processiones  istae  non  distinguuntur  se- 
ipsis  primo.  Imo,  exponendo  Iv  seipsis  cura  praecisione  or- 
dinis  transcendentis  ad  principia,  terminos,  et  cetera  huius- 
raodi ,  dicere  quod  distinguantur  seipsis  primo,  est  nihil 
dicere.  Et  haec  duo  intendebat  in  loco  adducto,  ut  ibidem 
patet:  quoniam  de  ultimate  distinctivis  loquitur,  et  prin- 
cipia  terminosque  examinat.  Sed  distinguuntur  apud  ipsura 
forraaliter  per  illas  particulas ,  seu  ditferentias ,  in  earum 
definitionibus  clausas  intrinsece,  scilicet  per  modum  similis, 
et  per  modum  impulsus ,  ut  expresse  patet  in  littera.  Et 
hunc  sensum  servando,  potest  concedi  quod  distinguuntur 
seipsis ;  sicut  etiara  potest  eodera  raodo  concedi  de  bove  et 
horaine.  Non  taraen  consueviraus  huiusmodi  sermone  uti, 
nisi  in  ultimate  distinctivis  et  distinctis.  Sed  non  est  quae- 
stio  facienda  de  verbis. 

Hinc  autem  patet  in  hoc  Scotura ,  in  xrii  distinctione 
Prirai  *,  dissentire  a  s.  Thoma :  quoniam  tenet  istas  proces- 
siones  distingui  seipsis  primo,  ita  quod  in  nuUo  conveniunt. 
Nec  tamen  aliqua  hoc  ratione  probat.  Ec  in  promptu  erat 
et  est  contra  eum  obiectio,  quod  istae  processiones  conve- 
niunt  in  multis  praedicatis  quidditativis ;  ut  puta  quod  pro- 
cessio  divinae  personae,  quod  immaterialis. 


*  In  resp.  ad 
quaest. 


ARTICULUS  QUINTUS 

UTRUM  SINT  PLURES  PROCESSIONES  IN  DIVINIS  QUAM  DUAE 
IV  Cont.  Gent.,  cap.  xxvi;  De  Pot.,  qu.  ix,  art.  9;  qu.  x,  art.  2,  ad  argumenta  Sed  contra. 


♦  De  Div.  Nom., 
cap.  IV;  S.  Th. 
lccl.  III.  -  Cf.  su- 
pra,  qu.  v,  art.  4, 
arg.  2. 


»D  QUiNTUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
sint  plures  processiones  in  divinis  quam 
'duae.  Sicut  enim  scientia  "  et  voluntas 
^attribuitur  Deo,  ita  et  potentia.  Si  igitur 
secundum  intellectum  et  voluntatem  accipiuntur 
in  Deo  duae  processiones,  videtur  quod  tertia  sit 
accipienda  secundum  potentiam. 

2.  Praeterea,  bonitas  maxime  videtur  esse 
principium  processionis,  cum  bonum  dicatur  *  dif- 
fusivum  sui  esse  ^.  Videtur  igitur  quod  secundum 
bonitatem  aliqua  processio  in  divinis  accipi  debeat. 


a)  scientia.  -  sapientia  BD. 

P)  sui  esse.  -  sui  et  esse  ACEFGpD  et  a  b. 


3.  Praeterea,  maior  est  fecunditatis  virtus  in 
Deo  quam  in  nobis.  Sed  in  nobis  non  est  tan- 
tum  una  processio  verbi ,  sed  multae :  quia  ex 
uno  verbo  in  nobis  procedit  aliud  verbum ;  et 
similiter  ex  uno  amore  alius  amor.  Ergo  et  in 
Deo  sunt  plures  processiones  quam  duae. 

Sed  contra  est  quod  in  Deo  non  sunt  nisi 
duo  procedentes  '',  scilicet  Filius  et  Spiritus  San- 
ctus.  Ergo  sunt  ibi  tantum  duae  processiones. 

Respondeo  dicendum  quod  processiones  in  di- 
vinis  accipi  non  possunt  nisi  secundum  actiones 


Y)  duo  procedentes.  —  duae  personae  procedentes  AE,  duae  proce- 
dentes  C,  duae  processiones  procedentes  F. 


3i6 


QUAESTIO  XXVII,  ARTICULUS  V 


•"D.   II22. 


quae  in  agente  manent.  Huiusmodi  autem  actio- 
nes  in  natura  intellectuali  et  divina  non  sunt  nisi 
duae ,  scilicet  intelligere  et  velle.  Nam  sentire , 
quod  *  etiam  videtur  esse  operatio  in  sentiente, 
est  extra  naturam  intellectualem :  neque  totaliter 
est  remotum  a  genere  actionum  quae  sunt  ad 
extra  *;  nam  sentire  perficitur  per  actionem  sen- 
sibilis  in  sensum.  Relinquitur  igitur  quod  nulla 
alia  processio  possit  esse  in  Deo  ',  nisi  verbi  et 
amoris. 

Ad  pri.mum  ergo  dicendum  quod  potentia  est 
principium  agendi  in  aliud :  unde  secundum  po- 
tentiam  accipitur  actio  ad  extra.  Et  sic  ^  secun- 
dum  attributum  potentiae  non  accipitur  processio 
divinae  personae ,  sed  solum  processio  creatu- 
rarum. 


Ad  secundum  dicendum  quod  bonum,  sicut  dicit 
Boetius  in  libro  de  Hebd.  * ,  pertinet  ad  essen-  '  s.  Th.  lect.  iv. 
tiam ,  et  non  ad  operationem ,  nisi  forte  sicut 
obiectum  voluntatis.  Unde,  cum  processiones  di- 
vinas  secundum  aliquas  actiones  necesse  sit  ac- 
cipere,  secundum  bonitatem  et  huiusmodi  alia  i  i 

attributa  non  accipiuntur  aliae  processiones  nisi 
verbi  et  amoris,  secundum  quod  Deus  suam  es- 
sentiam,  veritatem  et  bonitatem  intelligit  et  amat. 

Ad  tertium  dicendum  quod,  sicut  supra  *  ha-  'Qi-xiv.art.y; 
bitum  est,  Deus  uno  simplici  actu  omnia  intel- 
ligit ,  et  similiter  omnia  vult ".    Unde  in  eo  non  o 

potest  esse  processio  verbi  ex  verbo,  neque  amo- 
ris  ex  amore:  sed  est  in  eo  solum  unum  verbum 
perfectum ,  et  unus  amor  perfectus.  Et  in  hoc 
eius  perfecta  fecunditas  manifestatur. 


3)  Nam  sentire,  quod.  -  Haec  et  sequentia  usque  ad  sensibilis  in 
sensum  inclusive,  om.  codices  ;  in  B  annotator  ea  margine  addit ,  sed 
dein  tollit  per  vacat. 

e)  Deo.  -  divinis  codices. 


X,)  sic.  -  similiter  ACE. 
7))  alia.  —  Om.  codices. 

6)  et  similiter  omnia   vult.  -  et  supra  omnia  vult  ACE,  et  vult 
BDFG. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTULus  ex  praedictis  est  clarus.  -  In  corpore  unica  est 
conclusio  responsiva  quaesito :  Nulla  processio  potest 
esse  in  divinis,  nisi  verbi  et  amoris. 

Probatur  sic.  Processiones  divinae  non  possunt  accipi 
nisi  secundum  actiones  immanentes :  ergo  non  nisi  secun- 
dum  intelligere  et  velle:  ergo  non  nisi  verbi  et  amoris. 

Prima  consequentia  probatur  dupliciter.  Primo,  quia  in 
natura  intellectuali  non  est  aliud  genus  actionis  immanentis  : 
constat  enim  Deum  naturae  esse  pure  intellectualis.  -  Se- 
cundo,  quia  sentire,  quod  tertium  est  genus  immanentium, 
non  est  omnino  extra  operationes  transeuntes,  pro  quanto 
fit  ab  obiecto  extrinseco. 

II.  Circa  antecedens,  quod  est  fundamentum  dictorum 
et  dicendorum  in  materia  de  Trinitate,  adverte  quod  du- 
pliciter  impugnari  potest.  Primo,  a  negantibus  productiones 
in  divinis  esse  ipsas  actiones  immanentes.  In  hac  enim  ne- 

•  Art.  I,  Com-  gativa  conveniunt  Scotus  et  Durandus,  ut  superius  *  alle- 
men  .  num.  xii.     g^^j^jj^  f^jj^  g^  contra  Scotum  quidem  argutum  est,  recitata 

•  Ibid.  eius  opinione  *.  Unde  nunc  restat  Durandi  dicta  refellere. 

•  Qu.ii.  III.  Ipse  namque  in  x  distinctione  Primi  *,  non  annuens 
'  Q"  "•             huic  rationi,  ad  vi  distinctionem  *  se  remittit,  in  qua  et  hanc 

litteram  impugnavit,  et  suam  fundavit  opinionem.  Arguit 
ergo  quod  processiones  divinae  non  attenduntur  penes  in- 
teliigere  et  velle :  quia  haec  sunt  essentialia  communia  omni- 
bus  Personis,  et  idem  reaHter;  productiones  autem  sunt, 
secundum  omnes ,  actus  notionales  ,  nec  omnibus  conve- 
niunt,  et  distinguuntur  realiter. 

IV.  Opinatur  autem  ipse  processiones  divinas  attendi  se- 
cundum  actus  naturae,  praecisis  intellectu  et  voluntate  et 
omnibus  actibus  eorum.  Et  in  hoc  etiam  a  Scoto  dissentit, 

•  1 5(?«/.,  dist.  II,   ponente  *  eas  attendi  secundum  actus  intellectus  et  volun- 
?,"art.™     ""       tatis,  quamvis  illos  actus  distinguat  ab  intelligere  et  velle. 

Fundatque  Durandus  opinionem  suam  sic.  Communicatio 
naturae  provenit  ex  fecunditate  ipsius  naturae ,  ergo  non 
provenit  ex  intellectu  etvoluntate:  seclusis  igitur  his,  sicut 
remanet  natura ,  ita  remanet  et  fecunditas,  et  actus  com- 
municativus  naturae :  ergo,  etc.  -  Antecedens  et  patet  indu- 
'De Synodis, su-  ctive ;  et  est  per  se  notum;  et  firmatur  auctoritate  Hilarii  *, 

per  canon.xxiv.  '  '        .  ,  .  ,  ,.  ^ 

omnibus  creatuns  substantiam  i'oluntas  attulit,  etc.  -  Con- 
sequentia  vero  probatur  ex  eo  quod,  qualis  est  ordo  inter 
aliqua  cum  distinguuntur  realiter,  similis  est  ordo  inter 
illa  cum  distinguuntur  ratione:  patet  autem  quod  natura 
prior  est  intellectu  et  voluntate ,  et  similiter  actus  naturae 
actibus  eorum.  -  Et  confirmatur :  quia  si  calor  esset  intel- 
ligens  et  volens,  non  calefaceret  inquantum  intelligens  aut 
volens,  sed  ex  natura ,  sicut  nunc.  Per  se  igitur  et  primo, 
communicare  naturam  est  actus  naturae,  omni  alio  secluso. 
Haec  est  vis  positionis  Durandi, 


V.  Ad  evidentiam  huius  difficultatis,  nota  primo  quod 
natura  nullum  actum  habere  potest,  nisi  ille  sit  actio  im- 
manens  aut  transiens.  Impossibile  namque  est  tertium  genus 
operationis ,  seu  productionis ,  invenire ,  etiam  si  fingendi 
detur  licentia:  eo  quod  oportet  omnem  actum  secundum 

esse  perfectivum  csse  *  agentis  aut  acti.  Et  inducendo  sin-   *,  '"^""«  secun- 

,     ^       .  .  JJ.    .  ,      .  .  .  aum  actum  esse 

gulas  universi  naturas,  sumciens  huic  propositioni  testimo-   ed.  1514. 
nium  perhibetur,  etiam  si  adducta  ratio  deesset. 

Nota  secundo,  quod  fecunditas  non  est  conditio  omnis 
naturae:  non  enim  omnis  natura  potest  communicare  se- 
ipsam  secundum  eandem  rationem,  seu  univoce;  sic  enim 
modo  loquimur.  Constat  namque  solem  non  posse  gene- 
rare  alium  solem:  et  similiter  procul  est  ab  intelligentiis 
actus  communicativus  propriae  naturae  ( cuius  ratio  red- 
ditur  inferius,  qu.  xlv,  art.  5,  ad  i). 

Nota  tertio,  quod  in  illa  natura  cui  convenit  fecunditas, 
eo  modo  invenitur  communicare  se,  quo  invenitur  agere 
ad  communicationem  sui.  Cum  autem  in  definitione  na- 
turae,  II  Physic.  *,  ponatur  primum,  non  proximum  prin-  *  Cap.  i,  num.  2. 
cipium,  non  est  in  quacumque  natura  requirendum  quod 
sit ,  seclusa  qualibet  potentia ,  proximum  et  immediatum 
principium  operationis:  sed  sat  est  quod  sit  primum  illius 
principium  mediante  potentia  eius  naturali,  ut  in  elementis 
et  animalibus  patet. 

VI.  Ex  his  autem ,  inductive  manifestis  atque  rationi 
consonis,  deducitur  primo  quod,  si  qua  est  natura  fecunda 
communicabilis  per  suam  actionem  transeuntem,  illa  non 
inquantum  intelligens ,  volens  aut  sentiens ,  sed  seclusis 
omnibus  his ,  habet  actum  sui  communicativum  per  po- 
tentiam  suam,  qui  est  actio  transiens.  Si  qua  autem  natura 
est  fecunda,  cui  repugnet  communicari  per  actionem  trans- 
euntem ,  qualis  est  omnis  natura  pure  intellectualis ,  illa 
habet,  per  potentiam  vel  potentias  suas,  actum  communi- 
cativum  sui  de  genere  actionum  immanentium.  Et  cum 
huiusmodi  actiones  in  natura  intellectuali  non  sint  nisi 
actus  intellectus  et  voluntatis  (solae  namque  istae  sunt  na- 
turales  potentiae  propriae  naturae  pure  intellectualis),  se- 
quitur  quod,  si  qua  natura  pure  intellectualis  est  fecunda, 
actus  communicativus  ipsius  est  actus  intellectus  aut  vo- 
luntatis,  vel  uterque.  Et  haec  est  ratio  litterae  huius,  in- 
choata  iam  a  primo  articulo  huius  quaestionis ,  contra 
Arium,  etc. 

VII.  Ad    obiectiones  igitur    in    oppositum    dicitur ,    et 

primo  ad  primam  *,  quod  ex  omnibus  illis  nihil  aliud  ha-   '  Cf.  num.  m. 

betur,    nisi  quod  processiones  seu  productiones  non  sunt 

actiones  immanentes  praecise:  quod  nos  docemus,  tenentes 

quod  sunt  intelligere  exprimendo  verbum,  et  similiter  velle   ad^"' "u^xxxvlil 

spirando,  et  sic  de  aliis,  ut  inferius  *  latius  patebit.  «rt-  '• 


QUAESTIO  XXVII,  ARTICULUS  V 


3i7 


*  Cf.  nam.  iv.  VIIT.  Ad  radicem  autem  opinionis  * ,  concessa  antece- 

dente  propositione,  neganda  est  sequela.  Quoniam  stat  quod 
actus  communicativus  naturae  sit  ex  fecunditate  eius ,  et 
tamen  non  praeveniat  quocumque  ordine  actum  intellectus 
aut  voluntatis,  eo  quod  naturae  illi  repugnat  communicari 
per  alium  actum  quam  intellectus  aut  voluntatis.  -  Ad  pro- 
bationem  vero  sequelae,  cum  dicitur  qualis  est  ordo  etc, 
concessa  maiore,  negatur  minor,  quoad  id  quod  supponit, 
scilicet  quod  naturae  fecundae  debeatur  actus  sui  commu- 
nicativus  seclusis  ceteris :  hoc  enim  est  falsum ,  ut  decla- 

♦  Num.  VI.  raviraus  *. 

Et  si  instetur ,  quia  intellectus  praesupponit  naturam 
fecundam ,  ergo  actus  intellectus  praesupponit  actum  na- 
turae  fecundae :  neganda  est  causalis  et  sequela ,  quamvis 
praeiacens  illius  causalis  sit  vera.  Et  ratio  negationis  est, 
quoniam  huiusmodi  argumentationes  non  tenent  in  subor- 
dinatis  quorum  eadem  est  operatio,  ita  quod  primum  non 
nisi  per  secundum  operari  potest,  ut  contingit  in  propo- 
sito.  -  Et  si  quaeratur  causa  quare  natura  non  potest  se- 
clusa  potentia  operari :  nulla  est  alia  ratio ,  nisi  quia  est 
natura.  Debetur  enim  sibi  ex  hoc  esse  primum,  non  proxi- 


mum  opens  prmcipium:  repugnat  enim  naturae  commu- 
nicari  per  talem  priorem  actum,  ut  diximus. 

Falli  autem  videtur  imaginatio  ex  hoc,  quod  imagina- 
tur  quis  naturam  et  intellectum  se  habere  quasi  duas  na- 
turas:  cum  tamen,ad  propositum,  oporteat  imaginari  quod 
intellectualitas  sit  differentia  constitutiva  naturae  in  tali 
ordine  seu  genere  rerum,  quod  aut  sit  infecunda,  aut  fe- 
cunditas  eius  sit  per  actus  intelligibiles.  Et  sic  est  in  rei 
veritate. 

Et  ex  hoc  patet  nihil  officere  proposito  veritatem  illius 
conditionalis  de  calore,  et  similibus.  Quoniam  verae  sunt 
de  formis  communicabilibus  per  actionem  ad  extra;  et  quas 
fingimus  habere  se  ut  sic  ad  intellectualitatem,  ut  proprie- 
tatem;  et  non  ut  determinativam  differentiam  ad  modum 
communicationis  sui,  ut  in  proposito  accidit. 

Unde  processiones  divinae,  putandum  est  quod  omnium 
processionum  in  se  perfectiones  praehabeant  eminenter: 
et  quia  sunt  ex  fecunditate  naturae,  ideo  sunt  ipsius  com- 
municativae ;  et  quia  sunt  in  natura  pure  intellectuali,  ideo 
sunt  actus  intellectus  et  voluntatis ;  et  quia  sunt  perfectae 
simpliciter,  ideo  neutra  multiplicatur,  etc. 


i 


3i8 


QUAESTIO  XXVIII,  ARTICULUS  I 


QUAESTIO  VIGESIMAOCTAVA 

DE  RELATIONIBUS  DIVINIS 


IN    QUATUOR    ARTICULOS    DIVISA 


•  Cf.  qa.  XXVII , 
Introd. 


D 


EiNDE   considerandum  est  de  relationibus  di- 


vinis  ^. 
Et  circa  hoc  quaeruntur  quatuor. 

Primo:  utrum   in  Deo   sint  aliquae   relationes 
reales. 


Secundo:  utrum  illae-relationes  sint  ipsa  essen- 
tia  divina  ",  vel  sint  extrinsecus  affixae, 

Tertio:  utrum  possint  esse  in  Deo  plures  re- 
lationes  realiter  distinctae  ab  invicem. 

Quarto:  de  numero  harum  relationum. 


Cap.  IV. 


*   Cap.  VI. 


ARTICULUS  PRIMUS 

UTRUM  IN  DEO  SINT  ALIQUAE  RELATIONES  REALES 

I  Sent.,  dist.  xxvi,  qu.  n,  art.  i;  IV  Cont.  Gent.,  cap.  xiv;  De  Pot.,  qu.  viii,  art.  i;  Compend.   TTieo!.,  cap.  liii; 

In  loan.,  cap.  xvi,  lect.  iv. 


»D  PRiMUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
in  Deo  non  sint  aliquae  relationes  reales. 
Dicit  enim  Boetius,  in  libro  de  Trin.  *, 
i^quod  cum  qiiis  praedicamenta  in  divi- 
nam  vertit  praedicationem ,  cuncta  mutantur  in 
substantiam  quae  praedicari  possunt;  ad  aliquid 
vero  omnino  non  potest  praedicari.  Sed  quidquid 
est  realiter  in  Deo ,  de  ipso  praedicari  potest. 
Ergo  relatio  non  est  realiter  in  Deo. 

2.  Praeterea,  dicit  Boetius  in  eodem  libro  *, 
quod  similis  est  relatio  in  Trinitate  Patris  ad 
Filium,  et  utriusque  ad  Spiritum  Sanctum,  ut  eius 
quod  est  idem,  ad  id  quod  est  idem.  Sed  huius- 
modi  relatio  est  rationis  tantum:  quia  omnis  re- 
latio  realis  exigit  duo  extrema  realiter.  Ergo  rela- 
tiones  quae  ponuntur  in  divinis,  non  sunt  reales 
relationes  ^,  sed  rationis  tantum. 

3.  Praeterea,  relatio  paternitatis  est  relatio 
principii.  Sed  cum  dicitur,  Deus  est  "^  principium 
creaturarum,  non  importatur  aliqua  relatio  realis, 
sed  rationis  tantum.  Ergo  nec  paternitas  in  divinis 
est  relatio  realis.  Et  eadem  ratione  nec  aliae  re- 
lationes  quae  ponuntur  ibi. 

4.  Praeterea,  generatio  °'  in  divinis  est  secun- 
dum  intelligibilis  verbi  processionem.  Sed  rela- 
tiones  quae  consequuntur  operationem  intellectus, 
sunt  relationes  rationis  '.  Ergo  paternitas  et  filiatio, 
quae  dicuntur  in  divinis  secundum  generationem, 
sunt  relationes  rationis  tantum. 

Sed  contra  est  quod  pater  non  dicitur  nisi 
a  paternitate,  et  filius  a  filiatione.  Si  igitur  pater- 
nitas  et  filiatio  non  sunt  in  Deo  realiter,  sequitur 
quod  Deus  non  sit  realiter  Pater  aut  Filius,  sed 
secundum  rationem  intelligenfiae  ^  tantum:  quod 
est  haeresis  Sabelliana, 


Respondeo  dicendum  quod  relationes  quaedam 
sunt  in  divinis  realiter.  Ad  cuius  evidentiam,  con- 
siderandum  est  quod  solum  in  his  quae  dicuntur 
ad  aliquid,  inveniuntur  aliqua  secundum  radonem 
tantum,  et  non  secundum  rem.  Quod  non  est  in 
aliis  generibus:  quia  alia  genera,  ut  quantitas  et 
qualitas,  secundum  propriam  rationem  significant 
aliquid  alicui  "  inhaerens.  Ea  vero  quae  dicuntur 
ad  aliquid,  significant  secundum  propriam  ratio- 
nem  solum  respectum  ad  aliud  *.  Qui  quidem  re- 
spectus  aliquando  est  in  ipsa^natura  rerum;  utpote 
quando  aliquae  res  secundum  suam  naturam  ad 
invicem  ordinatae  sunt,  et  invicem  inclinationem 
habent.  Et  huiusmodi  relationes  oportet  esse  rea- 
les.  Sicut  in  corpore  gravi  est  inclinafio  et  ordo  ad 
locum  medium:  unde  respectus  quidam  est  in  ipso 
gravi  respectu  loci  medii,  Et  similiter  est  de  aliis 
huiusmodi.  Aliquando  vero  respectus  significatus 
per  ea  quae  dicuntur  ad  aliquid,  est  tantum  in  ipsa 
apprehensione  rationis  conferenfis  unum  alteri:  et 
tunc  est  relatio  rationis  '  tantum;  sicut  cum  com- 
parat  rafio  hominem  animali,  ut  speciem  ad  genus. 

Cum  autem  aliquid  procedit  a  principio  eius- 
dem  naturae ,  necesse  est  quod  ambo,  scilicet  * 
procedens  et  id  a  quo  procedit,  in  eodem  ordine 
conveniant:  et  sic  oportet  quod  habeant  reales 
respectus  ad  invicem.  Cum  igitur  processiones  in 
divinis  sint  in  identitate  naturae,  ut  ostensum  est*, 
necesse  estquod  relationes  quae  secundum  proces- 
siones  divinas  ^  accipiuntur,  sint  relationes  reales. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  ad  aliquid  di- 
citur  omnino  non  praedicari  in  Deo,  secundum 
propriam  rafionem  eius  quod  dicitur  ad  aliquid; 
inquantum  scilicet  propria  ratio  eius  quod  ad  ali- 
quid  dicitur,  non  accipitur  per  comparationem  ad 


a)  divina,  -  Om.  codices. 

P)  non  sunt  reales  relationes.  -  non  sunt  relationes  pD,  non  sunt 
relationes  reales  ceteri. 

Y)  est.  -  esse  ACFab. 

3)  generatio.  -  relatio  codices. 

£)  rationis.-  ut  genus  et  species  addunt  ABDG. -  Ergo...  relationes 
rationis  om.  F. 


!^)  intelligentiae. 
ACDEFG(pB?). 

ri)  alicui.  —  Om.  FG. 

6)  ipsa.  —  propria  BD. 

i)  rationis.  —  ad  rationem  B. 

x)  scilicet.  -  scilicet  et  BGDFG. 

X)  divinas.  -  diversas  B. 


intellectus   B.  -  Pro   Sabelliana ,    Sabellianae 


•  D.  1086. 


'  Qu.  xxvii,  art. 
3,  ad  2. 


*  Qu.  xm,  art. ', 


*  Cf.  num.  seq. 

*  Cf.  num.  XIV. 


Cf.  num.  X. 


QUAESTIO  XXVIII, 

illud  cui  inest  relatio,  sed  per  respectum  ad  al- 
terum.  Non  ergo  ^"  per  hoc  excludere  voluit  quod 
relatio  non  esset  in  Deo :  sed  quod  non  praedi- 
caretur  per  modum  inhaerentis  secundum  pro- 
priam  relationis  rationem,  sed  magis  per  modum 
ad  aliud  se  habentis. 

Ad  secundum  dicendum  quod  relatio  quae  im- 
portatur  per  hoc  nomen  idem,  est  relatio  ratio- 
nis  tantum,  si  accipiatur  simpliciter  idem :  quia 
huiusmodi  relatio  non  potest  consistere  nisi  in 
quodam  ordine  quem  ratio  adinvenit  alicuius  ad 
seipsum,  secundum  aliquas  eius  duas  considera- 
tiones.  Secus  autem  est,  cum  dicuntur  aliqua  ea- 
dem  esse,  non  in  numero  ',  sed  in  natura  generis 
sive  speciei.  Boetius  igitur  relationes  quae  sunt 
in  divinis,  assimilat  relationi  identitatis,  non  quan- 
tum  ad  omnia,  sed  quantum  ad  hoc  solum,  quod 
per  huiusmodi  relationes  non  diversificatur  sub- 
stantia,  sicut  nec  per  relationem  identitatis. 

Ad  tertium  dicendum  quod,  cum  creatura  pro- 
cedat  a  Deo  in  diversitate  naturae,  Deus  est  extra 
qrdinem  totius  creaturae :  nec  ex  eius  natura  est 


ARTICULUS  I 


3ig 

eius  ^  habitudo  ad  creaturas,  Non  enim  producit 
creaturas  ex  necessitate  suae  naturae,  sed  per  in- 
tellectum  et  per "  voluntatem,  ut  supra  *  dictum 
est.  Et  ideo  in  Deo  non  est  realis  relatio  ad  crea- 
turas  *.  Sed  in  creaturis  est  realis  relatio  ad 
Deum :  quia  creaturae  continentur  sub  ordine  di- 
vino,  et  in  earum  natura  "  est  quod  dependeant 
a  Deo.  Sed  processiones  divinae  sunt  in  eadem 
natura.  Unde  non  est  similis  ratio. 

Ad  quartum  dicendum  quod  relationes  quae  con- 
sequuntur  solam  operationem  intellectus  in  ipsis 
rebus  intellectis,  sunt  relationes  rationis  tantum: 
quia  scilicet  eas  ratio  adinvenit  inter  duas  res 
intellectas.  Sed  relationes  quae  consequuntur  ope- 
rationem  ''  intellectus,  quae  sunt  inter  verbum 
intellectualiter  procedens  et  iliud  a  quo  procedit, 
non  sunt  relationes  rationis  tantum,  sed  rei:  quia 
et  ipse  intellectus  et  ratio  est  quaedam  res,  et 
comparatur  realiter  ad  id  quod  procedit  intelli- 
gibiliter,  sicut  res  corporalis  ad  id  quod  procedit 
corporaliter.  Et  sic  paternitas  et  filiatio  sunt  re- 
lationes  reales  in  divinis. 


'  Qu.  XIV,  art.  8 
qu.  XIX,  art.  4. 

•  D.  1089. 


p.)  ergo.  —  autem  Vab. 

v)  in  numero.  -  numero  codices. 

?)  eius.  —  Om.  codices. 

0)  per.  —  Om.  codices. 


Pro  quod  de- 


r.)  et  in  earum  natura.  -  et  ita  earum  natura  B. 
pendeant,  ut  dependeant  codices. 

p)  operationem.  -  operationes  codices.  -  Pro  quae  sunt,   et  quae 
sunt  FG,  om.  ed.  a. 


Oommentaria  Cardinalis  Caietani 


IN  titulo,  ly  reales  quid  significet,  patet.  Quare  autem 
addatur,  in  corpore  littera  dicet :  quia  scilicet  non  omnes 
relationes  sunt  reales.  Ly  sint  in  Deo  significat  modum 
essendi  in  Deo  formaliter.  Et  quoniam  in  numero  plurali 
quaeritur,  insinuatur  et  quod  intendit  an  in  Deo  sint  plures 
relationes  reales,  et  quod  de  relationibus  ad  intra  est  quae- 
stio :  relationes  enim  ad  extra  et  superius  *  tractatae  sunt, 
et  magis  essent  Dei  ad  alia,  quam  in  ipso  Deo  secundum 
seipsum,  quo  modo  de  eo  loquimur. 

II.  In  corpore  tria  facit :  primo,  proponit  conclusionem 
responsivam;  secundo,  tractat  illum  terminum  reales*; 
tertio,  probat  conclusionem  *. 

Quoad  primum,  conclusio  responsiva  quaesito  affirma- 
tive  est :  Relationes  quaedam  sunt  in  divinis  realiter. 

III.  Quoad  secundum,  et  redditur  ratio  quare  apponatur 
supra  relationem  realitas ;  et  quis  sit  respectus  realis,  et  quis 
rationis  *.  Ratio  primi  est  differentia  inter  ad  aliquid  et  alia 
genera :  quoniam  ceterorum  generum  omnia  sunt  secun- 
dum  rem;  ad  aliquid  vero  aliqua  sunt  secundum  ratio- 
nem  tantum,  et  aliqua  secundum  rem.  -  Et  nascitur  haec 
differentia  ex  una  alia,  scilicet  quod  cetera  secundum  pro- 
priam  rationem  significant  aliquid  alicui  inhaerere;  ad  ali- 
quid  vero  secundum  propriam  rationem  significat  tantum 
respectum  ad  aliud. 

IV.  Circa  haec  dicta,  multa  sunt  dubia.  Primo  circa  pri- 
mam  differentiam ,  ex  parte  utriusque  extremi.  Ex  parte 
quidem  ad  aliquid ,  sic.  Ad  aliquid,  ut  est  unum  genus 
distinctum  contra  alia  genera,  secundum  propriam  rationem 
suam  formalem ,  est  ens  reale :  quoniam  est  pars ,  mem- 
brum,  seu  modus  entis  realis  divisi  in  decem  genera.  Ergo 
falsum  est  quod  hoc  sit  singulare  in  genere  ad  aliquid, 
quod  aliqua  inveniantur  secundum  rationem.  -  Et  si  dice- 
retur  quod  hic  non  est  sermo  de  ad  aliquid  ut  est  unum 
genus,  sed  ut  est  analogum  quoddam  ad  omnia  relativa: 
repellitur  haec  responsio  ex  littera,  distinguente  ad  aliquid 
contra  alia  genera.  Constat  enim  distinctum  contra  genera, 
unum  ex  generibus  esse. 

Ex  parte  autem  reliquorum  generum,  dubitatur:  quo- 
niam  in  omnibus  videtur  inveniri  aliquid  secundum  rem, 
et  aliquid  secundum  rationem.  Rosa  enim  intellecta,  sub- 
stantia  est  secundum  rationem ;  et  similiter  triangulus  abs- 
tractus;    et  sic  de  aliis.    Ergo    non  est  proprium  relationi 


'  I  Sent.,  dist. 
XIX,  qu.ii,  art.  i; 
qu.  V,  art.  i;  IV 
Phys.,  lect.xxiii, 
n.  5. 
"  ISum.  praec. 


habere  aUquid  secundum  rem,  et  aliquid  secundum  ratio- 
nem.  -  In  genere  quoque  quantitatis  inveniuntur  utroque 
modo  species :  reales  quidem ,  ut  corpus ;  rationis  autem 
formaliter,  ut  tempus,  saltem  apud  s.  Thomam  *.  Ergo. 

V.  Circa  secundam  differentiam  dubium  quoque  utrin- 
que  occurrit.  Ex  parte  quidem  ad  aliquid ,  simile  prae- 
misso  * :  quoniam  genus  ad  aliquid  non  significat  ex  pro- 
pria  ratione  solum  ad,  sed  ad  reale;  alioquin  pars  entis 
realis  non  esset  formahter. 

Ex  parte  vero  ahorum  generum:  quoniam  actio  secun- 
dum  propriam  rationem  non  significat  aliquid  alicui  in- 
haerens,  ut  etiam  s.  Thomas  testatur  alibi,  idest  in  Qq.  de 
Potentia,  qu.  viii,  art.  2.  Non  ergo  omne  aliud  genus  ac- 
cidentJs  secundum  propriam  rationem  significat  aliquid  in- 
haerens  alicui. 

VI.  Ad  has  dubitationes,  ordine  retrogrado  respondendo, 
ut  a  radice  inchoemus,  dicendum  est  quod  ad  aliquid , 
seu  relatio ,  secundum  propriam  rationem  nihil  aliud  est 
quam  id  quo  primo  a  ceteris  diversum  est.  Hoc  autera 
neque  est  esse  ens ,  neque  esse  accidens  seu  inhaerens , 
neque  esse  quid  reale,  quoniam  haec  omnia  communia 
sunt:  sed  est  ad  aliud  se  habere,  quod  dictione  simplici 
optime  significatur  per  ly  ad.  Et  propterea,  quandocumque 
de  ad  aliquid,  seu  relatione,  secundum  propriam  rationerri 
loquimur,  de  ad  est  sermo.  Et  quoniam  multae  relationes 
sunt  reales  ,  multae  rationis  tantum ,  et  quaelibet  habet 
suum  ad;  consequens  est  quod  ad,  inquantum  ad,  neque 
reale  neque  rationis  ens  necessario  sit,  sed  utrumque  per- 
missive.  Nec  inconvenit  aliquod  sic  abstrahens  a  reali,  esse 
secundum  quandam  sui  partem  modificatum  ad  differentiam 
entis  realis.  Et  quoniam  in  illa  parte  includitur  formaliter 
ly  ad  tanquam  proprium  distinctivum ,  hcet  modificatum, 
idcirco  etiam  de  relationibus  realibus  loquendo  formaliter 
secundum  id  quod  est  eis  proprium,  quo  distinguuntur  a 
reliquo  rerum  genere,  intelligi  potest  de  ad  inquantum  ad. 
Et  sic  patet  quod  non  refert  quandoque  loqui  de  ad  ali- 
quid,  et  de  ad  aliquid  reali,  cum  scilicet  loquimur  de  eis 
secundum  eam  conditionem  simplicem  quae  est  eis  pro- 
pria:  quia  interpretandum  est  utrobique  de  ad ;  hoc  enim 
solum  est  inter  simplicia  proprium,  ut  de  se  patet. 

VII.  Et  per  haec  patet  responsio  tam  ad  primum  quam 

ad  secundum  dubium  ex  parte  ad  aliquid  *.  Et  patet  ratio  '  Cf.  num.  iv,  v, 


320 


QUAESTIO  XXVIII,  ARTICULUS  I 


quare  dicatur  quod  relationes  secundum  propriam  ratio- 
nem  nihil  ponunt  in  relativo,  etc.  Haec  enim  omnia  quan- 
tum  est  ex  ratione  ad  ut  sic,  vera  sunt;  quamvis  ex  tali 
ad,  puta  reali,  falsa  essent.  Et  propterea  caute  loqui  oportet. 
Nam  aliter  loquendum  est  de  speciebus,  et  universaliter  re- 
lationibus  necessario  realibus  ex  propriis  rationibus ,  ut 
paternitas  et  filiatio,  et  alia  huiusmodi;  et  aliter  de  rela- 
tionibus  absolute :  istae  enim  significant  tantum  ad  aliquid, 
illae  vero  ad  aliquid  reale. 

VIII.  Ad  obiectionem  vero   ex  parte   aliorum  generum 
Cf.  num.  V.       in  secundo  dubio  *,  dicitur  quod  littera  non  comparat  ad 

aliquid  ad  cetera  omnia  genera  in  secunda  differentia,  sed 
ad  genera  absoluta,  ut  scilicet  quantitatem  et  qualitatem, 
quae  tantum  in  littera  exprimuntur.  Et  hanc  esse  s.  Tho- 
mae  mentem,  testantur  verba  eiusdem  in  I,  dist.  xxvi,  qu.  ii, 
art.  I  ,  expresse  in  hac  differentia  explicantis  omnes  alias 
formas  absolutas.  Et  propterea,  si  actio  est  forma  absoluta 
(quidquid  sit  de  modo  significandi,  de  quo  loquitur  Auctor 
in  Qq.  de  Potentia) ,  ex  parte  rei  et  est ,  et  habet  quod 
significetur  ut  inhaerens.  Si  autem  est  forma  respectiva , 
nihil  obstat  proposito. 

Posset  tamen,  concessa  extensione  ad  alia  genera,  dici 
quod  per  ly  inhaerens  intelligitur,  non  hoc  quod  significat 
formaliter  hoc  vocabulum  inhaerens ,  sed  omnis  modus 
essendi  ex  sua  ratione  formali  significans  esse  in  rerum 
natura.  Et  hoc  modo  clauduntur  omnia  genera  alia  ab  ad 
aliquid,  etiam  substantia:  imo  et  reliqua  entia,  sive  in  ge- 
nere  sive  extra  genus.  Et  hanc  esse  mentem  litterae,  sumi 
potest  ex  eo  quod  nec  propria  ratio  qualitatis  nec  quan- 
titatis  consistit  in  inesse,  cum  inesse  commune  sit  omnibus 
generibus  accidentis:  sed  consistit  in  quodam  modo  ines- 
sendi,  tali  tamen  quod  ex  proprio  sibi  soli  formali  ponit 
aliquid  in  rerum  natura;  cuius  oppositum  in  relatione  in- 
tendebat  littera  ostendere. 

IX.  Ad  primum  vero   dubium   ex  parte  aliorum  gene- 
Cf.  num.  IV.      rum  *,  dicitur  quod  procedit  ex  malo  intellectu  assignatae 

differentiae.  Relatio  enim  est,  ut  sic  loquar,  essentia  quae- 
dam,  cuius  quibusdam  subiectivis  partibus  repugnat  esse  in 
rerum  natura,  et  vendicant  sibi  esse  rationis  tantum ;  qui- 
busdam  autem  convenit  esse  in  rerum  natura.  Et  rursus, 
relatio  est  tale  ens ,  cui  additum  esse  in  ratione  non  est 
conditio  diminuens ,  sicut  in  aliis.  Rosa  enim  secundum 
rationem,  non  est  rosa ;  neque  Homerus  in  opinione,  est 
Homerus ;  relatio  autem  in  ratione ,  est  vera  relatio.  Et 
iterum,  relatio  non  secundum  aliquid  est  ens  naturae ,  et 
secundum  aliquid  rationis ,  puta  completive :  sed  simpli- 
citer  quandoque  est  ens  rationis. 

Et  per  hoc  patet  responsio  ad  obiecta.  Tempus  enim, 
et  similia,  completive  tantum  pendent  a  ratione.  Nec  rosa 
aut  triangulus  secundum  esse  rationis,  est  vera  rosa,  aut 
triangulus  verus.  Nec  distinctio  rosae  in  esse  naturae  et 
esse  rationis,  est  distinctio  diversarum  quidditatum,  quarum 
una  sit  ens  reale,  et  altera  sit  ens  rationis,  ut  in  relatione 
contingere  diximus:  sed  est  distinctio  unius  et  eiusdem  se 
cundum  diversos  modos  essendi,  scilicet  simpliciter  vel  se- 
cundum  quid. 
a.  num.  m.  X.   Quis  autem  sit  respectus  realis ,  et  quis  rationis  * , 

explanatur  distinguendo  quod  respectus  quandoque  est  in 
ipsis  naturis  rerum,  quandoque  in  apprehensione  rationis 
tantum.  Et  ille  quidem  est,  cum  duae  aliquae  res  incli- 
nationem  seu  ordinem  ad  invicem  habent,  ut  patet  de  gravi 
et  loco  deorsum;  iste  autem  est,  cum  ratio  confert  unum 
alteri,  ut  ostenditur  in  specie  et  genere. 

XI.  Adverte  hic  duo.  Primum  est,  quod  Httera  inter- 
pretanda  est  de  relationibus  realibus  mutuis  (quoniam  de 
his  intendimus),  et  de  ordine  seu  inclinatione  fundamentali 
ut  qu.  xiii  *  expositum  est.  -  Secundum  est,  quod  nomine 
rationis  conferentis  intelligendus  est  intellectus  quovis  modo 
intelligens  unum  in  comparatione  ad  alterum,  ut  universalis 
sit  doctrina.  Quot  autem  modis  hoc  contingat,  in  I  Sent., 
dist.  XXVI,  qu.  n,  art.  i ,  et  Qq.  de  Potentia,  qu.  vii,  art.  1 1 ,  habes. 

XII.  Circa  hanc  partem  dubium  occurrit  ex  xlv  distin- 
In  resp.  ad  arg.   ctione  Primi  *,  ipsius  Scoti,  putantis  quod  non  omnis  relatio 

rationis  fit  ab  intellectu,  sed  aliqua  a  voluntate,  et  aliqua 
ab  imaginativa.  Probatque  hoc  tali  ratione.  Omnis  poten- 


*  Art.  7,   Com- 
ment.  num.  xvi. 


tia  potens  habere  actum  circa  obiectum  existens  non  ut 
existens,  et  illud  obiectum  comparare  ad  aliud,  ad  quod  ex 
natura  rei  non  comparatur,  potest  in  obiecto,  ut  obiectum 
est,  causare  relationem  ipsius  ad  aliud:  sed  voluntas  est 
huiusmodi,  quoniam  potest  uti  Deo  ad  creaturam,  et  aliis 
similiter :  ergo  potest  causare  huiusmodi  relationem.  Tunc 
ultra  :  talis  relatio,  constat  quod  non  est  realis ;  ergo  ratio- 
nis,  non  per  opus  intellectus. 

XIII.  Ad  hoc,  ex  V  et  VI  Metaphys.,  dicendum  est  quod, 
cum  ens  non  inveniatur  distinctum  ac  tractatum  nisi  in  ens 
per  se,  divisum  in  decem  genera,  et  ens  per  accidens,  dis- 
cussum  in  VI  Metaphys.  *,  et  ens  verum,  in  V  **  inchoatum 
et  in  VI  *  determinatum;  fictio  videtur  ponere  alium  modum 
essendi.  Ipse  namque  Aristoteles  ens  in  anima  sufficienter 
se  determinasse  putavit,  determinando  de  ente  vero.  Unde 
huiusmodi  relationes  nullum  aliud  habent  actuale  esse,  nisi 
quoniam  propositio  de  ipsis  est  vera. 

Distinguendum  tamen  est,  quod  relatio  rationis  potest 
considerari  dupliciter.  Uno  modo,  secundum  suum  esse : 
et  sic  non  habet  esse  nisi  in  intelligi.  Alio  modo,  secun- 
dum  suam  quasi  proximam  causam,  scufundamentum:  et 
sic  causatur  et  a  voluntate  et  ab  imaginativa.  Imo  etiam  a 
visu  exteriori :  visus  namque,  attingendo  colorem ,  causat 
in  eo  relationem  visi  ad  videntem.  Et  similiter  dextrum 
animalis  causat  relationem  dextreitatis  in  columna.  Et  ta- 
men  hae  relationes  non  sunt  actu  nisi  cum  intelliguntur. 
Unde,  cum  voluntas  ex  se,  distincta  contra  rationem,  et 
similiter  quaelibet  alia  potentia,  sic  causent  relationem  in 
obiecto ;  quia  non  alio  modo  causant  quam  si  essent  causae 
naturales,  in  patiente  disposito,  etc,  efficerent  ut  resultaret 
relatio  realis.  Faciunt  enim  et  hoc  modo  ut  resultet  relatio 
rationis,  quando  ens  rationis  esse  potest.  Hoc  autem,  cum 
consistat  in  intelligi,  nunquam  est  actualiter  nisi  intelliga- 
tur :  praeexistentibus  namque  praedictis  fundamentis,  quasi 
habitualiter  est.  Unde  maior  Scoti  intellecta  de  causaUtate 
et  relatione  rationis  secundum  esse  actuale,  falsa  est :  vera 
autem  secundum  esse  fundamentale.  Et  propterea  in  littera 
dicitur  quod  huiusmodi  respectus  est  in  sola  apprehensione 
rationis. 

XIV.  Quoad  tertium  *,  probatur  proposita  conclusio  sic. 
Quandocumque  aliquid  procedit  a  principio  eiusdem  na- 
turae,  ambo  sunt  eiusdem  ordinis,  et  consequenter  habent 
reales  respectus  ad  invicem :  sed  processiones  in  divinis  sunt 
in  identitate  naturae:  ergo  relationes  secundum  processio- 
nes  divinas  sunt  reales ,  quod  erat  intentum.  -  Qmnia  ex 
dictis  clara  sunt. 

XV.  In  responsione  ad  primum,  nota,  novitie,  quod,  quia 
praedicari  fundatur  super  inesse,  eadem  ratione  qua  relatio 
ex  propria  ratione  non  inest,  et  tamen  secundum  rem  quan- 
doque  inest,  dicitur  etiam  quod  non  praedicatur,  et  tamen 
praedicatur  sic,  scilicet  per  modum  ad  aliud. 

XVI.  In  responsione  ad  secundum ,  habes  quod  relatio 
identitatis  specificae  seu  genericae,  est  relatio  realis  mutua, 
ex  illo  verbo,  Secus  autem  est  etc.  Quamvis  etiam  si  hoc 
non  diceretur,  posset  ratione  convinci.  Quia  non  minus 
duae  humanitates  similes  sunt  in  natura,  quam  duae  albe- 
dines :  sed  relatio  similitudinis  specificae  inter  duo  alba , 
est  realis:  ergo  et  inter  duos  homines,  etc.  Et  est  hoc  valde 
notandum  et  advertendum,  cum  tractatur  de  fundamento  re- 
lationis,  aut  de  distinctione  relationis  a  fundamento.  Habes 
enim  hinc  et  quod  relatio  immediate  fundatur  in  sub- 
stantia ,  et  quod  distinguitur  realiter  a  fundamento :  quo- 
niam  constat,  apud  s.  Thomam  *,  huiusmodi  relationes  esse 
accidentia,  in  praedicamento  Relationis  posita. 

Nec  obstat  primo  dicto,  quod  alibi  *  dicatur  relationem 
oportere  fundari  in  substantia  mediantibus  aliis  generibus, 
propter  sui  debilitatem.  Hoc  enim  intelligitur,  non  realiter, 
sed  formaliter.  Similitudo  enim  est  relatio  quae  dicitur  fun- 
dari  supra  quantitatem,  quia  unum  fundat  illam,  ut  patet 
V  Metaphys.  *:  et  tamen  constat  quod ,  secundum  rera  , 
qualitates,  et  universaliter  formae  eiusdem  rationis,  fundant 
illam ;  sub  ratione  tamen  unius,  prout  unum  in  substantia 
facit  idem,  in  quantitate  aequale,  in  qualitate  simile.  -  Se- 
cundo  autem  dicto  quomodo  reliqua  qonsonent,  posterius  * 
perscrutandum  est. 


•Cap.ii,iii.-Did. 
lib.  V,  cap.n.iii. 
"Cap.viii.-Did. 
lib.  IV,  cap.  VII, 

■  Cap.  IV.  -  Did. 
lib.  V,  cap.  IV. 


*  Conf.  num.  ii. 


•  V  Metaphys. , 
lect.  XI. 

"  UI  Physic,  lect 
I,  n.  6. 


•  Cap.  XV.  -  Did. 
lib.  IV,  cap.  XV, 
n.  4. 


*  Art.  seq.  Com- 
ment.  n.  v  sqq. 


QUAESTIO  XXVIII,  ARTICULUS  II 


321 


ARTICULUS  SECUNDUS 

UTRUM  RELATIO  IN  DEO  SIT  IDEM  QUOD  SUA  ESSENTIA 

I  Sent.,  dist.  xxxiii,  art.  i;  IV  Cont.  Gent.,  cap.  xiv;  De  Pot.,  qu.  viii,  art.  2;  Quodl.Yl,  qu.  i; 

Compend.   Tlieol.,  cap.  liv,  lxvi,  lxvii. 


Cap.  V. 


Cap.  I. 


Cap.  V,  n.24. 


iD  SECUNDUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 

relatio  in  Deo  non  sit  idem  quod  sua 

'essentia.  Dicit    enim  Augustinus,  in  V 

^de  Trin.  *,  quod  non  omne  qiiod  dicitur 

dicitur   secundum   substantiam.    Dicitur 

enim  ad  aliquid,  sicut  Pater  ad  Filium :  sed  haec 

non  secundum  substantiam  dicuntur.  Ergo  relatio 

non  est  divina  essentia  ". 

2.  Praeterea,  Augustinus  dicit,  VII  de  Trin.  *: 
Omnis  res  quae  relative  dicitur,  est  etiam  aliquid 
excepto  relativo;  sicut  homo  dominus  ^^  et  homo 
servus.  Si  igitur  relationes  aliquae  sunt  in  Deo, 
oportet  esse  in  Deo  aliquid  aliud  praeter  relatio- 
nes.  Sed  hoc  aliud  non  potest  esse  nisi  essentia. 
Ergo  essentia  est  aliud  a  relationibus. 

3.  Praeterea,  esse  relativi  est  ad  aliud  se  ha- 
bere,  ut  dicitur  in  Praedicamentis  *.  Si  igitur  re- 
latio  sit  ipsa  divina  essentia,  sequitur  quod  esse 
divinae  essentiae  sit  ad  aliud  se  habere :  quod 
repugnat  perfectioni  divini  esse,  quod  est  maxime 

•  Qu.  m,  art.  4.  absoiutum  ct  pcr  se  subsistens,  ut  supra  *  osten- 
sum  est.  Non  igitur  relatio  est  ipsa  essentia  divina. 

Sed  contra,  omnis  res  quae  non  est  divina 
essentia,  est  creatura.  Sed  reiatio  realiter  compe- 
tit  Deo.  Si  ergo  non  est  divina  essentia,  erit  crea- 
tura:  et  ita  ei  non  erit  adoratio  latriae  exhibenda: 
contra  quod  in  Praefatione  *  cantatur :  ut  in  Per- 
sonis  proprietas,  et  in  maiestate  adoretur  aequa- 
litas. 

Respondeo  dicendum  quod  circa  hoc  dicitur 
Gilbertus  Porretanus  errasse,  sed  errorem  suum 
postmodum  in  Remensi  Concilio  revocasse.  Dixit 
enim  quod  relationes  in  divinis  sunt  assistentes, 
sive  extrinsecus  affixae. 

Ad  cuius  evidentiam,  considerandum  est  quod 
in  quolibet  novem  generum  accidentis  est  duo 
considerare.  Quorum  unum  est  esse  quod  com- 
petit  unicuique  ipsorum  secundum  quod  est  ac- 
cidens.  Et  hoc  communiter  in  omnibus  est  inesse 
subiecto :  accidentis  enim  esse  est  inesse.  Aliud 
quod  potest  considerari  in  unoquoque,  est  pro- 
pria  ratio  uniuscuiusque  illorum  generum.  Et  in 
aliis  quidem  generibus  a  relatione  "^,  utpote  quan- 
titate  et  qualitate,  etiam  propria  ratio  generis  ac- 
cipitur  secundum  comparationem  ad  subiectum  *: 
nam  quantitas  dicitur  mensura  substantiae,  qua- 
litas  vero  dispositio  substantiae.  Sed  ratio  propria 
relationis  non  accipitur  secundum  comparationem 
ad  iilud  in  quo  est  *,  sed  secundum  comparatio- 
nem  ad  aliquid  extra. 


De  Trinitale. 


'  D.  1086. 


Si  igitur  consideremus,  etiam  in  rebus  creatis, 
relationes  secundum  id  quod  relationes  sunt,  sic 
inveniuntur  esse  assistentes,  non  intrinsecus  '  af- 
fixae ;  quasi  significantes  respectum  quodammodo 
contingentem  ipsam  rem  relatam,  prout  ab  ea 
tendit  in  alterum.  Si  vero  consideretur  relatio 
secundum  quod  est  accidens,  sic  est  inhaerens 
subiecto,  et  habens  esse  accidentale  in  ipso.  Sed 
Gilbertus  ^  Porretanus  consideravit  relationem 
primo  modo  tantum. 

Quidquid  autem  in  rebus  creatis  habet  esse  ac- 
cidentale,  secundum  quod  transfertur  in  Deum , 
habet  esse  substantiale:  nihil  enim  est  in  Deo  ut 
accidens  in  subiecto  ,  sed  quidquid  est  in  Deo, 
est  eius  essentia.  Sic  igitur  ex  ea  parte  qua  re- 
latio  in  rebus  creatis  habet  esse  accidentale  in 
subiecto ,  relatio  realiter  existens  in  Deo  habet 
esse  essentiae  divinae,  idem  omnino  "^  ei  existens. 
In  hoc  vero  quod  ad  aliquid  dicitur,  non  signi- 
ficatur  aliqua  habitudo  ad  essentiam,  sed  magis 
ad  suum  oppositum.  Et  sic  manifestum  est  quod 
relatio  realiter  existens  in  Deo,  est  idem  essen- 
tiae  secundum  rem ;  et  non  differt  nisi  secundum 
intelligentiae  rationem,  prout  in  relatione  impor- 
tatur  respectus  ad  suum  oppositum,  qui  ®  non 
importatur  in  nomine  essentiae.  Patet  ergo  '  quod 
in  Deo  non  est  aliud  esse  relationis  et  esse  es- 
sentiae,  sed  unum  et  idem. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  verba  illa  Au- 
gustini  non  pertinent  ad  hoc,  quod  paternitas,  vel 
alia  reiatio  quae  est  in  Deo,  secundum  esse  suum 
non  sit  idem  quod  divina  essentia;  sed  quod  * 
non  praedicatur  secundum  modum  substantiae, 
ut  existens  in  eo  de  quo  dicitur,  sed  ut  ad  alte- 
rum  se  habens.  -  Et  propter  hoc  dicuntur  duo 
tantum  esse  praedicamenta  in  divinis.  Quia  alia 
praedicamenta  important  habitudinem  ad  id  de 
quo  dicuntur,  tam  secundum  suum  ^  esse,  quam 
secundum  proprii  generis  rationem :  nihil  autem 
quod  est  in  Deo,  potest  habere  habitudinem  ad 
id  in  quo  est,  vel  de  quo  dicitur,  nisi  habitudi- 
nem  identitatis ,  propter  summam  Dei  simplici- 
tatem. 

Ad  secundum  dicendum  quod,  sicut  in  rebus 
creatis,  in  illo  quod  dicitur  relative ,  non  solum 
est  invenire  respectum  ad  alterum,  sed  etiam  ali- 
quid  absolutum ,  ita  et  in  Deo :  sed  tamen  aliter 
et  aliter.  Nam  id  quod  invenitur  in  creatura  '' 
praeter  id  quod  continetur  sub  significatione  no- 
minis  relativi,  est  alia  res :  in  Deo  autem  non  est 


a)  divina  essentia.-  ipsa  {in  ipsa  F)  essentia  divina  codices,  ipsa 
divina  essentia  ed.  a. 

P)  dominus.  -  Deus  ACE. 

f)  a  relatione.  -  Om.  codices. 

3)  ad  subiectum.  -  ad  id  in  quo  est,  scilicet  secundum  comparatio- 
nem  ad  subicctum  BD;  ad  substantiam  F;  ad  subiectum  in  quo  est  G. 

e)  intrinsecus.  -  sed  extrinsecus  addunt  AsD. 

SuMMAE  Theol.  D.  Thomae  T.  I. 


^)   Gilbertus.  —  Om.  codices. 

7))  omnino.  —  Om.  codices  et  ed.  a. 

6)  qui.  -  quod  CDEFG. 

i)  ergo.  ~  etiam  ABCDE 

x)  quod.  -  quia  codices. 

X)  suum.  -  sui  FG. 

[j.)  creatura.  -  creaturis  FG. 


4' 


322 


QUAESTIO  XXVIII,  ARTICULUS  II 


? 


alia  res ,  sed  una  et  eadem ,  quae   non  perfecte 
*  exprimitur  relationis  nomine  ',  quasi  sub  signi- 

ficatione  talis  nominis  comprehensa.  Dictum  est 
Qu.  xm,  art.  2.  enim  supra  *,  cum  de  divinis  nominibus  ageba- 
tur,  quod  plus  continetur  in  perfectione  divinae 
essentiae,  quam  aliquo  nomine  significari  possit  ^ 
Unde  non  sequitur  quod  in  Deo,  praeter  relatio- 
nem,  sit  aliquid  aliud  secundum  rem ;  sed  solum 
considerata  nominum  ratione. 

Ad  tertium  dicendum  quod,  si  in  perfectione 
divina  nihil  plus  contineretur  quam  quod  signi- 
ficat  nomen  relativum,  sequeretur  quod  esse  eius 


esset  imperfectum ,  utpote  ad  aliquid  '  aliud  se 
habens:  sicut  si  non  contineretur  ibi  plus  quam 
quod  nomine  sapientiae  significatur ,  non  esset 
aliquid  subsistens.  Sed  quia  divinae  cssentiae  per- 
fectio  est  maior  quam  quod  "  significatione  ali- 
cuius  nominis  comprehendi  possit,  non  sequitur, 
si  nomen  relativum,  vel  quodcumque  aliud  no- 
men  dictum  de  Deo,  non  significat  aliquid  perfe- 
ctum,  quod  divina  essentia  habeat  esse  imperfe- 
ctum:  quia  divina  essentia  comprehendit  in  se 
omnium  generum  perfectionem ,  ut  supra  *  di- 
ctum  est. 


v)  relationis  nomine.—  nomine  relationis  AB;  relationis  om.  ceteri. 
5)  possit.  -  posset  codices. 


o)  aliquid.  -  Om.  codices  et  edd.  a  b. 
7t)  quod.  -  Om.  DFG. 


Qu.  IT,  art.  2. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


Art.  I. 


TiTULus  in  corpore  articuli  clarificatur.  -  In  corpore  tria 
facit:  primo,  refert  errorem  quendam;  secundo,  tractat 
Cf.  num.  seq.  radicem  recitati  erroris,  et  eliciendae  veritatis*;  tertio,  ibi, 
Cf.  num.  III.      Quidquid  autem,  respondet  quaesito  secundum  veritatem  *. 

Quoad  primum,  tria  dicit.  Primum,  errorem  circa  quae- 
situm,  scilicet:  Relationes  in  divinis  sunt  assistentes,  seu  ex- 
trinsecus  affixae.  Secundum  est,  quod  hic  error  dicitur  quod 
fuit  Gilberti  Porretani.  Tertium  est,  quod  dicitur  errorem 
suum  postmodum  revocasse. 

II.  Quoad  secundum,  tria  dicuntur.  Primo,  distinguitur 
tam  relatio  quam  quodcumque  aliud  genus  accidentis ,  in 
duas  rationes  formales.  Quarum  altera  communis  est  omni- 
bus  huiusmodi  generibus :  et  haec  est  ratio  accidentis,  idest 
inesse  subiecto,  quoniam  accidentis  esse  est  inesse.  Altera 
est  propria  ratio  uniuscuiusque  eorum.  Et  penes  hanc,  re- 
lationis  genus  differt  ab  aliis  absolutis ,  quod  aliorum  pro- 
^  priae  rationes  significant  rem  in  ordine  ad  subiectum;  re- 

lationis  autem,  non  in  ordine  ad  subiectum,  sed  terminum. 
Idest,  differunt  quoad  afl^irmationem  et  negationem  huius 
causalis,  A  ex  propria  ratione  ponit  aliquid  in  subiecto: 
affirmativa  enim  est  vera  in  aliis  generibus,  negativa  autem 
in  relatione,  ut  ex  supradictis  *  patet. 

Secundo,  quod  relationes,  etiam  in  rebus  creatis,  si  su- 

mantur  secundum  id  quod  habent  ex  propria  ratione  rela- 

>:  tionis  tantum,  sic  sunt  assistentes :  si  autem  secundum  id 

quod  habent  inquantum   sunt   accidentia ,   sic  sunt  inhae- 

rentes. 

Tertio,  quod  ratio  erroris  Gilberti  fuit,  quia  consideravit 
relationes  secundum  id  tantum  quod  ex  propria  ratione 
habent :  propterea  enim  dixit  eas  extrinsecus  affixas.  Si  enim 
inhaesionem  considerasset,  ut  littera  subsequenter  facit,  aliter 
dixisset. 
Cf.  num.  I.  III.  Quoad  tertium  *  ergo,  unica  ponitur  conclusio  re- 

sponsiva,  cum  uno  coroUario.  Conclusio  est:  Relatio  rea- 
liter  existens  in  Deo,  est  idem  essentiae  secundum  rem,  et 
non  differt  nisi  secundum  rationem. 

Et  probatur  quoad  primam  partem ,  sic.  Quidquid  in 
rebus  creatis  habet  esse  accidentale,  translatum  in  Deum 
habet  esse  substantiale:  ergo  relatio  in  Deo  existens,  habet 
esse  essentiae.  Antecedens  probatur:  quia  in  Deo  nihil  est 
ut  accidens  in  subiecto,  sed  quidquid  est,  est  eius  substan- 
tia.  Consequentia  vero:  quia  relatio  in  creaturis,  ex  parte  in, 
habet  esse  accidentale.  -  Quoad  secundam  autem  partem , 
sic.  In  relatione  importatur  respectus  ad  suum  oppositum, 
in  essentiae  vero  nomine,  non :  ergo,  etc. 

IV.  Corollarium  est:  Esse  relationis,  et  csse  essentiae, 
in  Deo  est  omnino  unum  et  idem.  Ubi  diligenter  adverte 
quod,  quia  esse  in  significat  esse  actualis  existentiae  acci- 
dentis  in  proposito,  actualis  autem  existentia  etiam  relatio- 
nis  non  est  ad  aliquid,  ut  expresse  docet  s.  Thomas  in  I, 
dist.  XXXIII,  qu.  i,  art.  i ,  ad  i ;  ideo  actualis  existentia  rela- 
tionis  divinae  est  omnino  idem  cum  actuali  existentia  ipsius 
divinae  cssentiae  :  quia  non  differt  ab  illa  etiam  ratione , 
sicut   quod  quid   est  relationis   inteUigitur    differre  a  quod 


quid  est  essentiae,  ut  respectivum  ab  absoluto.  Et  hoc  est 
quod  Augustinus  dixit  * ,  quod  idem  est  quo  Pater  est 
Deus,  et  quo  est:  non  autem  eo  Pater,  quo  Deus.  Et  sic 
habemus  non  solum  realem  identitatem  relationis  cum  es- 
sentia,  sed  omnimodam  identitatem  existentiae  utriusque. 
Et  propterea  una  est  actualis  existentia  omnium  divinarura 
relationum:  quamvis  inter  se  distinguantur  realiter  ipsae 
relationes. 

V.  In  responsione  ad  secundum,  circa  illa  verba,  id  quod 
invenitur  in  creatura  praeter  id  quod  continetur  sub  si- 
gnificatione  nominis  relativi,  est  alia  res:  in  Deo  autem 
non  est  alia  res,  etc. ,  dubium  magnum  est  de  relationis 
distinctione  a  fundamento ,  et  simpliciter,  et  in  doctrina 
s.  Thomae.  Quidam  enim,  etiam  Thomistae,  tenent  relatio- 
nem  esse  eandem  rem  cum  fundamento.  Quidam  autem 
tenent  quod  distinguitur  realiter  a  fundamento.  Alii  autem 
tenent  quasdam  relationes  identificari  fundamentis,  quasdam 
vero  distingui  realiter  ab  eis.  -  Quid  autem  horum  verius 
sit,  aut  secundum  mentem  s.  Thomae,  ex  rationibus  et  pro- 
positionibus  suis  discutere  oportet. 

VI.  Opinio  ergo  prima  consona  videtur  s.  Thomae,  ex 
quatuor  propositionibus  eius.  Prima  est  communis  omni- 
bus,  scilicet :  Esse  proprium  uniuscuiusque  formae  simpli- 
cis  incipit  et  desinit  cum  illa  *.  -  Secunda  etiam  communis 
est,  ex  V  Physic.  * :  Relatio  generatur  in  aliquo,  nulla  mu- 
tatione  in  eo  facta.  -  Tertia  propria  s.  Thomae:  Inesse 
cuiusque  formae  accidentalis  distinguitur  realiter  ab  essen- 
tia  accidentis,  et  ab  esse  subiecti  *.  -  Quarta  etiam  propria 
s.  Thomae :   Inesse  relationis  non  est  ad  aliud  se  habere  *. 

Ex  his  enim  sequitur  quod,  Socrate  solo  existente  albo, 
similitudo  coalborum  non  est ;  genito  autem  Platone  albo, 
in  Socrate  est  similitudo;  et  nullum  absolutum  de  novo 
acquisivit  (alioquin  vere  mutatus  esset) ;  ergo  aut  inesse 
similitudinis  est  idem  quod  inesse  albedinis,  et  consequen- 
ter  similitudo  est  idem  quod  albedo  secundum  rem ;  aut 
praeerat  inesse  similitudinis  absque  similitudine ,  quod  est 
contra  primam  propositionem. 

Simpliciter  autem  et  ad  hominem,  fundatur  haec  opinio 
super  tacto  fundamento,  scilicet  generationis  absque  muta- 
tione:  -  super  compositione,  quia  scilicet  non  est  compo- 
sitius  album  simile  quam  album;  et  expresse  in  qu.  vii  de 
Potentia  Dei ,  art.  8 ,  dicitur  quod  relatio  non  componit 
cum  eo  cuius  est :  -  et  super  minima  sua  entitate  inter  ce- 
tera  praedicamenta ,  ut  dicit  Averroes  in  XII  Metaphys. , 
comment.  xix ;  per  hoc  enim  oportet  quod  sit  minoris  en- 
titatis  quam  tempus,  quod  est  utcumque  ens  sine  anima , 
ut  dicitur  \W  Physic.  * 

VII.  Opinio  vero  distinguens  quasdam  relationes  a  fun- 
damentis  et  quasdam  non  *,  est  Scoti,  in  II,  dist.  i,  qu.  v,  et 
in  III,  dist.  viii,  et  in  Quodlibetis,  qu.  in  *,  tenentis  has  duas 
universales:  Relatio  cuius  fundamentum  potest  remanere 
sine  termino,  distinguitur  realiter  a  fundamento.  Altera  est : 
Relatio  cuius  fundamentum  non  potest  esse  sine  termino, 
est  eadem  realiter  fundamento.  -  Probatque  utramque  pro- 


*  De  Trin.,  lib. 
VII,  cap.  IV;  in 
Psalm.  LXVm  , 
Serm.  i,  num.  5. 


*  Qu.De/4niin3, 
art.  14. 

'  Cap.  II,  n.  I.  - 
S.  Tn.  lect.  m, 
n.  7. 

•  IV  Sent.,  dist. 
XII,  qu.  I,  art.  i, 
qu-.  i;  IV  Cont. 
Gent. ,  cap.  xiv. 
'  DePot.,  qu.  vn, 
art.  9,  ad  7. 


'  Cap.xiv,  n.3.  - 
S.  Tn.  lect.  xxiii. 

*  Cf.  num.  V. 

•  Arl.  3. 


QUAESTIO  XXVUI,  ARTICULUS  II 


323 


Cf.  num.  V. 


*  Ad  2.  Cf.  Com- 
ment.  num.  xvi. 

*  Qu.  xLv,  art.3. 


'De  Pot.,  loc.  cit. 


"  sed  edd.  1508, 
1514. 


'  Cap.  iri.  -  Did. 
lib.  XI,  cap.  V, 
n.  7. 

*  Num.  praec. 


Cf.  num.  VII. 


•  II  Senl.j  dist.  i, 
qu.  V. 


positionem  ex  eadem  radice.  Primam  quidem,  quia  ex  quo 
non  implicat  contradictionem  fundamentum  remanere  abs- 
que  relatione,  sequitur  quod  sunt  duae  res:  implicat  enim 
unam  et  eandem  rem  simul  esse  et  non  esse.  Secundam 
vero,  ex  opposito:  quia  ex  quo  implicat  contradictionem 
fundamentum  esse  sine  relatione,  sequitur  quod  sunt  una  res. 

VIII.  Opinio  vero  dicens  relationem  omnem  realem  di- 
stingui  realiter  a  fundamento  *,  est  sine  dubio  s.  Thomae, 
quamvis  multi  Thomistae  ipsum  non  intellexerint :  habe- 
turque  manifeste  et  ex  auctoritatibus  eius ,  et  sequitur  ex 
propositionibus  suis.  Manifeste  siquidem  in  hac  littera  ponit 
differentiam  inter  relationem  in  creaturis  et  in  divinis  quoad 
hoc,  quod  in  creaturis  id  quod  invenitur  praeter  contentum 
sub  significatione  nominis  relativi ,  est  alia  res,  in  divinis 
autem  est  eadem:  constat  autem  quod  fundamentum  non 
continetur  sub  significatione  nominis  relativi. 

Habentur  quoque  propositiones  indubitatae  apud  eum 
tres.  Prima  est,  quod  nulla  substantia  in  genere  potest 
idem  esse  realiter  quod  relatio,  ut  patet  in  Qq.  de  Potentia, 
qu.  vm,  art.  2,  ad  i.  -  Secunda  est :  Aliqua  relatio  realis 
fundatur  immediate  in  re  quae  est  substantia;  ut  patet  in 
articulo  praecedente  *  de  relationibus  similitudinis  seu  iden- 
titatis  specificae ;  ita  quod  inficiari  non  potest.  Patet  quoque 
ex  relatione  creationis  passivae,  de  qua  in  suo  loco  *  erit 
sermo :  constat  enim  eam  supra  substantiam  fundari.  -  Tertia 
autem,  quae  ex  istis  manifeste  sequitur,  est  quod  in  reali- 
bus  relationibus  creaturarum,  relationes  insunt  substantiis, 
et  compositionem  faciunt  accidentis  ad  subiectum;  ut  patet 
in  I  Sent.,  dist.  xxxiii,  qu.  i,  art.  i ,  in  calce  corporis.  -  Ex 
his  enim  manifeste  sequitur  quod  omnis  relatio  realis  fun- 
data  immediate  in  substantia,  distinguitur  realiter  a  fun- 
damento,  apud  s.  Thomam. 

IX.  Ex  his  autem,  et  radice  primae  propositionis,  dedu- 
citur  alia  universalis  simpliciter :  scihcet  quod  omnis  relatio 
realis  in  creaturis  distinguitur  reaUter  a  fundamento.  Habe- 
tur  enim  ex  his,  quod  relatio  realis  fundata  in  substantia, 
habet  proprium  esse  in  et  proprium  esse  ad:  et  cum  con- 
stet  quod  esse  in  est  eius  actualis  existentia,  sequitur  quod 
genus  generalissimum  relationis  est  forma  habens  propriam 
existentiam :  et  cum  non  per  accidens  sit  res  cui  debeatur 
inesse  (quoniam  ly  accidens  essentialiter  praedicatur  de  eo), 
consequens  est  quod  cuilibet  suo  inferiori  hoc  convenit.  - 
Et  confirmatur:  quia  alioquin  non  praedicaretur  accidens 
in  primo  modo  dicendi  per  se  de  qualibet  relatione  con- 
tenta  sub  genere  ad  aliquid.  Et  tenet  sequela:  quia  non 
seipsa  formaliter  esset  res  ex  qua  flueret  inesse ,  sed  ex 
forma  fundamenti  tantum. 

Radix  autem  primae  propositionis  est,  quia  est  definita 
ad  unum  genus,  et  per  consequens  excludiiur  ab  alio  ge- 
nere,  ut  ibi  *  dicitur.  Haec  enim  ratio,  si  bona  est  ac  suffi- 
ciens,  infert  distinctionem  quoque  realem  relationis  a  quan- 
titate  et  qualitate.  Oportet  enim  maiorem  seu  antecedens 
sic  formare :  Res  definita  ad  unum  genus,  realiter  excludi- 
tur  ab  alio  genere;  sed  substantia  creata  etc.  Et  similiter 
aeque  vera  est  subsumptio ,  sed  quantitas  et  *  qualitas  est 
definita  ad  unum  genus:  ergo.  -  Est  igitur  mens  s.  Tho- 
mae,  quod  omnis  relatio  realis  praedicamenti  ad  aliquid, 
distinguitur  realiter  a  fundamento. 

X.  Quod  autem  positio  haec  magis  consonet  veritati, 
ex  doctrina  Aristotelis,  XII  Metaphys.  *,  ponentis  alia  esse 
principia  relationis,  et  alia  qualitatis  et  aliorum  generum, 
percipi  potest :  et  ex  ratione  adducta  *,  scilicet  quod  relatio 
est  essentialiter  accidens,  et  consequenter  habet  proprium 
in,  utpote  secundum  propriam  essentiam:  et  ex  solutione 
obiectionum  ad  oppositum. 

XI.  Ad  rationem  igitur  Scoti  *  dicitur,  quod  falso  inni- 
titur  fundamento.  Multa  enim  sunt  distincta  reahter,  quo- 
rum  unum  impUcat  contradictionem  esse  sine  altero ;  ut 
patet  apud  ipsum  *  de  partibus  essentialibus  simul  sumptis, 
et  tertia  entitate,  et  universaliter  de  illis  inter  quae  est  essen- 
tialis  dependentia.  Nec  prodest  dicere  quod  ipsemet  Scotus 
fecit  hanc  exceptionem.  Satis  est  enim  proposito ,  quod 
non  posse  esse  sine  altero  non  infert  indistinctionem  rea- 
lem :  et  sicut  tu  de  essentiali  dependentia  excipis ,  ita  et 
aliis  licebit  excipere  de  necessaria   connexione,  -  etc.   Nec 


etiam  est  verum  universaliter  quod  remanens  distinguatur 

realiter  a  corrupto;  ut  manifeste  patet  in  calore  remisso; 

non  enim  distinguitur  realiter  a  seipso  prius  intenso.  Unde 

radix  illa  sic  absolute  neque  distinctionem    realem  probat 

universaliter ,  quamvis  suadeat.  -  Quomodo  autem  utatur 

illa  Aristoteles  in  Topic.  *,  et  uti  iUa  possumus,  alterius  est  ■Lib.vii,cap.iv. 

negotii :  haec  enim  sufficiunt  proposito. 

XII.  Ad   rationes  vero    primae    opinionis  *   dicitur,    et  *  Cf.  nnm.  vi. 
primo  ad  primam  (quae  maximam  vim  habet),  quod  inesse 
similitudinis,  Socrate  tantum  existente  albo,  neque  omnino 

est,  neque  omnino  non  est;  sed  quodammodo  est,  et  quo- 
dammodo  non  est;  est  enim  incomplete ,  non  est  autem 
complete.  Et  quoniam  esse  actuaUter  sonat  esse  complete, 
ideo  ista  negativa  est  vera,  inesse  relationis  non  est:  cum 
qua  tamen  stat  veritas  affirmativae  cum  conditione  secun- 
dum  quid,  scilicet,  inesse  relationis  est  quodammodo,  idest 
incomplete.  Et  propter  debilitatem  sui  esse,  ex  sola  appo- 
sitione  termini  completur:  resultante  siquidem  ad,  resultat 
et  complementum  ipsius  in.  Quoniam  non  ex  defectu  fun- 
damenti  similitudo  incompletum  esse  habebat,  sed  ex  de- 
fectu  termini :  et  propterea  consequens  est  quod ,  posito 
termino  qui  deficiebat,  compleat  fundamentum  quasi  pro- 
lem  aut  fructum  seu  effectum  suum.  Cuius  exemplum  si- 
mile,  et  ad  hoc  propositum,  affert  s.  Thomas  in  qu.  vii  de 
Potentia  Dei,  art.  9,  ad  7,  de  esse  actionis.  Subtracto  namque 
calefactibiU,  si  esset  calor  calefactivus,  calefactio  activa  non 
esset  actualiter,  nec  inesset  agenti  ut  accidens  in  subiecto ; 
et  tamen,  apposito  calefactibili,  statim  esset  et  inesset  actio 
in  agente,  propter  eandem  causam ;  quia  scilicet  tam  relatio 
quam  actio  tollitur  actu,  subtracto  extrinseco  termino  vel 
passo,  et  remanet  radicaliter  seu  causaUter. 

Et  ex  hoc,  ut  ibidem  dicitur,  solvitur  ratio  de  muta- 
tione.  Quod  enim  sic  remanet ,  non  oportet  nova  muta- 
tione  generari :  quoniam  ex  parte  causarum  sufficientia  iam 
est  in  actu,  sed  quasi  impediuntur  ex  subtractione  extrin- 
seci.  Et  similiter  in  corruptione  non  proprie  est  mutatio, 
ex  quo  remanet  actu  illa  causarum  sufficientia.  Mutatio 
enim  proprie  dicta  terminus  est  alterationis :  hic  autem 
intervenit  tantum  naturalis  quaedam  resolutio  ,  aut  illius 
desitio. 

Componere  autem  relationem  cum  fundamento ,  com- 
positiusque  esse  album  simile  quam  album,  non  solum  non 
inconvenit,  imo  est  necessarium :  quia  similitudo  realis  est 
essentialiter  accidens.  Sed  fallitur  imaginatio  quandoque , 
quoniam  relationum  nomina  non  explicite  offerunt  sua  si- 
gnificatione  inesse.  -  Nec  obstant  Auctoris  verba  in  loco 
obiecto :  quoniam  causa  ibidem  assignata  ostendit  quod  de 
relatione  formaliter,  idest  de  ad,  loquitur,  dum  dicit,  quia 
non  significat  aliquid  in  subiecto  etc,  ut  expresse  in  se- 
quenti  articulo,  ad  7,  aperuit. 

Minimae  demum  entitatis  relatio  inter  cetera  praedica- 
menta  et  est  et  dicitur,  quia  ex  proprio  sibi,  idest  ad,  non 
habet  quod  sit  reale :  imo,  quantum  est  ex  hoc,  potest  in 
ratione  solum  inveniri.  Et  ideo  quidam  putaverunt  esse  de 
secundis  intellectis.  Tempus  autem  et  reUqua  oportet,  ut 
dictum  est  *,  esse  entia  reaUa  aliquo  modo. 

XIII.  Circa  praedicta,  adverte  quod,  licet  quibusdam  re- 
lationibus  assentiat  Scotus  s.  Thomae  quod  distinguantur 
realiter  a  fundamentis,  ut  patet  ex  dictis  *;  non  tamen  con- 
veniunt  in  hoc  quod  inesse  relationis  distinguatur  reaUter 
ab  eius  essentia ;  sicut  nec  universaliter  quod  esse  et  es- 
sentia  distinguantur  in  creaturis  reaUter  *.  Nec  tamen  intel- 
Ugas  inesse  relationis  distingui  ab  ipsa  sicut  alia  relatio, 
aut  sicut  res  omnino  absoluta.  Utrumque  enim  horum  est 
falsum:  esse  namque  relationis  in  genere  est  relationis,  re- 
ductive  tamen,  ut  eius  actualitas ;  sicut  esse  substantiae  in 
genere  substantiae,  et  esse  qualitatis  in  genere  qualitatis,  etc. 

Scotus  autem  non  potest  vitare  unum  impossibile:  sci- 
Ucet  quod  idem  relativum  dicatur  bis,  idest  ad  terminos  ex 
duabus  partibus.  Si  enim,  verbi  gratia,  similitudo  realiter 
refertur  ad  terminum  et  fundamentum  seipsa,  manifestum 
est  quod  simile  bis  dicitur.  Sed  actuaUs  inhaerentia  simi- 
Utudinis  in  fundamento,  apud  Scotum  *,  est  ipsa  relatio  si-  'Qaorf/.iii,art.3 
militudinis  :  quia  ipsa  relatio  similitudinis ,  quasi  fundans 
relationem  inhaesionis ,   non  potest   absque   contradictione 


*  Art.  I,    Com- 
ment.  num.  ix. 


Num.  VII. 


•  Vide  Scot.,  III 
Sent. ,  dist.  vi , 
qu.  I. 


324 


QUAESTIO  XXVIII,  ARTICULUS  III 


Ibid.  esse  sine   fundamento,  ut  ipsemet  dicit  *.  Ergo  similitudo 

bis  dicitur. 

XIV.  In  responsione  ad  tertium,  dubium  occurrit  circa 
illa  verba :  sequeretur  quod  eius  esse  esset  imperfectum , 
utpote  ad  aliquid  aliud  se  habens.  Ex  hoc  enim  videtur 
quod  relatio  dicat  imperfectionem :  quod  tamen  constat 
esse  falsum,  quia  nec  perfectionem  nec  imperfectionem 
dicit;  alioquin  vel  imperfectio  esset  in  Deo,  vel  una  Per- 
sona  haberet  aliquam  perfectionem  quam  non  haberet  alia. 
-  Quod  autem  hoc  sequatur  ex  his  verbis,  manifestatur  sic. 
Si  esse  ad  aliquid  non  diceret  imperfectionem,  ex  hoc  quod 
alicuius  esse  esset  ad  aliud  se  habere,  non  sequeretur  quod 
esset  imperfectum,  ut  patet :  sed  secundum  litteram  sequi- 


tur  illud  esse  esse  imperfectum :  ergo  esse  ad  aliquid  dicit 
imperfectionem. 

XV.  Ad  hoc  dicitur,  quod  littera  non  assumpsit  pro  an- 
tecedente  esse  ad  aliquid,  sed  esse  solum  ad  aliquid,  ex- 
cludendo  omne  absolutum ,  non  tantum  formaliter ,  sed 
realiter,  ut  patet  ex  illo  verbo,  in  perfectione  divina,  non 
solum  in  abstractione  conceptus,  sed  in  rerum  natura,  ut 
patet  in  littera.  Ex  hoc  autem  antecedente  liquido  sequitur, 
ergo  esset  imperfectum :  quia  omne  quod  nihil  aliud  est 
secundum  rem,  in  rerum  ordine,  quam  relatio,  aut  est  ens 
rationis,  aut  accidens  ;  quorum  utrumque  est  imperfectum. 
Non  obstant  ergo  verba  litterae  veritati  illi ,  quod  relatio 
formaliter  nec  imperfectionem  nec  perfectionem  dicit. 


*  Cap.  VI. 


ARTICULUS  TERTIUS 

UTRUM  RELATIONES  QUAE  SUNT  IN  DEO,  REALITER  AB  INVICEM  DISTINGUANTUR 

I  Sent.,  dist.  xxvi,  qu.  ii,  art.  2 ;  De  Pot.,  qu.  11 ,  art.  5,  6. 


>D  TERTiUM  sic  PROCEDiTUR.  Vidctur  quod 
relationes  quae  sunt  "  in  Deo,  realiter  ab 
'invicem  non  distinguantur.  Quaecum- 
i^que  enim  uni  et  eidem  sunt  eadem,  sibi 
invicem  sunt  eadem.  Sed  omnis  relatio  in  Deo 
existens  est  idem  secundum  rem  cum  divina  es- 
sentia.  Ergo  relationes  secundum  rem  ab  invicem 
non  distinguuntur. 

2.  Praeterea,  sicut  paternitas  et  ^  filiatio  secun- 
dum  nominis  rationem  distinguuntur  ab  essentia 
divina ,  ita  et  bonitas  et  potentia.  Sed  propter 
huiusmodi  rationis  "^  distinctionem  non  est  aliqua 
realis  distinctio  bonitatis  et  potentiae  divinae.  Ergo 
neque  paternitatis  et  filiationis. 

3.  Praeterea,  in  divinis  non  est  distinctio  rea- 
lis  nisi  secundum  originem.  Sed  una  relatio  non 
videtur  oriri  ex  alia.  Ergo  relationes  non  distin- 
guuntur  realiter  ab  invicem. 

Sed  contra  est  quod  dicit  Boetius,  in  libro  de 
Trin.  *,  quod  siibstantia  in  divinis  continet  uni- 
tatem,  relatio  multiplicat  trinitatem.  Si  ergo  re- 
lationes  non  distinguuntur  ab  invicem  realiter , 
non  erit  in  divinis  trinitas  realis,  sed  rafionis  tan- 
tum :  quod  est  Sabelliani  erroris. 

Respondeo  dicendum  quod  ex  eo  quod  aliquid 
alicui  attribuitur,  oportet  quod  attribuantur  ei 
omnia  °  quae  sunt  de  ratione  illius :  sicut  cui- 
cumque  attribuitur  homo,  oportet  quod  attribua- 
tur  ei  esse  ^  rationale.  De  ratione  autem  relationis 
est  respectus  ^  unius  ad  alterum,  secundum  quem 


Art.  I 


D.  955. 


*  Cap.  m,  n.  4. 
S.  Th.  lect.  V. 


Num.  5. 


aliquid  alteri  opponitur  relative.  Cum  igitur  in 
Deo  realiter  sit  relatio ,  ut  dictum  est  *,  oportet 
quod  realiter  sit  ibi  oppositio.  Relativa  autem 
oppositio  in  sui  ratione  includit  distinctionem  *. 
Unde  oportet  quod  in  Deo  sit  realis  distinctio , 
non  quidem  secundum  rem  absolutam,  quae  est 
essentia,  in  qua  est  summa  unitas  et  simplicitas ; 
sed  secundum  rem  relativam. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod,  secundum  Phi- 
losophum  in  III  Physic.  i  * ,  argumentum  illud 
tenet,  quod  quaecumque  uni  et  eidem  sunt  ea- 
dem,  sibi  invicem  sunt  eadem,  in  his  quae  sunt 
idem  re  et  ratione,  sicut  tunica  et  indumentum : 
non  autem  in  his  quae  diflferunt  ratione.  Unde 
ibidem  *  dicit  quod ,  licet  actio  sit  idem  motui , 
similiter  et  passio,  non  tamen  sequitur  quod  actio 
et  passio  sint  idem:  quia  in  actione  importatur 
respectus  ut  a  quo  est  motus  in  mobili,  in  pas- 
sione  vero  ut  qui  est  ab  alio  *.  Et  similiter,  licet  ■  d.  34. 
paternitas  sit  idem  secundum  rem  cum  essentia 
divina,  et  similiter  filiatio,  tamen  haec  duo  in 
suis  propriis  rationibus  important  oppositos  re- 
spectus.   Unde  distinguuntur  ab  invicem. 

Ad  secundum  dicendum  quod  potentia  et  bonitas 
non  important  in  suis  rationibus  aliquam  opposi- 
tionem :  unde  non  est  similis  ratio. 

Ad  tertium  dicendum  quod,  quamvis  relatio- 
nes,  proprie  loquendo,  non  oriantur  vel  procedant 
ab  invicem,  tamen  accipiuntur  per  oppositum  se- 
cundum  processionem  alicuius  ab  alio. 


a)  sunt.  -  ponuntur  codices. 

P)  et.  -  vel  ABCEFGijfr.  -  Pro  distinguuntur,  distinguitur  DFG. 

y)  rationis  -  nominis  A,  rationis  et  nominis  sD. 

0)  omnia,  -  illa  addunt  codices. 


t)  esse.  -  Om.  ABCDE. 
C)  respectus.  -  quod  respectum  habeat  B. 
ed.  a.  -  Pro  quem,  quod  FGsB. 

Tj)  1«  ///  Physic.  -  Om.  AEpCD. 


unius  om.  codices   et 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


IN  titulo,  ly  relationes  indefinite,  non  universaliter  tenetur : 
quoniam  non  est  praesentis  intentionis  discutere  an  omnes 
relationes  divinae  distinguantur  realiter  ab  invicem,  ut  patet 
de  paternitate  et  spiratione  activa;  sed  an  sint  aliquae  in 
Deo  relationes  reales,  quae  distinguantur  realiter  ab  in- 
vicem. 

II.  In  corpore  una  est  conclusio ,  responsiva  quaesito 
affirmative:  In  Deo  est  realis  distinctio  secundum  rem,  non 
absolutam,  sed  relativam.  -  Probatur  sic.  In  Deo  est  realiter 
relatio :  ergo  in  eo  est  respectus  relative  oppositus  alteri : 


ergo  relativa  oppositio  :  ergo  realis  distinctio :  ergo  non 
secundum  rem  absolutam,  quia  in  ea  est  summa  unitas  et 
simplicitas:  ergo  secundum  rem  relativam. 

Prima  consequentia,  cum  ceteris,  probatur  ex  illa  ma- 
xima :  quando  aliquid  attribiiitur  alicui,  oportet  attribui 
etiam  omnia  quae  sunt  de  ratione  illius  (haec  enim  patet 
inductive  in  homine  et  reliquis) ;  subsumendo  sub  ista 
quod  respectus  oppositus  est  de  ratione  relationis ,  et  op- 
positio  de  ratione  respectus  huiusmodi,  et  distinctio  de  ra- 
tione  oppositionis,  etc,  ut  clare  patet  in  littera. 


QUAESTIO  XXVIII,  ARTICULUS  IV 


325 


•  Qa.  XIII,  art.  5, 
Comment.  num. 
VII  sqq. 


*  Cf.  num.  II. 

'Qu.  XXVIII, art.i, 
Comment.  n.  i. 


III.  Circa  praedicta,  duplex  occurrere  potest  novitio  du- 
bium.  Pritno,  circa  illam  maximam.  Quia  non  videtur  vera : 
quoniam  multa  attribuuntur  Deo,  absque  his  quae  sunt  de 
definitione  eorum,  ut  patet  de  sapientia  et  iustitia,  et  aliis 
huiusmodi. 

Secundo,  circa  illam  consequentiam :  ergo  in  eo  est  op- 
positio  relativa.  Quoniam  non  valet,  in  Socrate  albo  est 
respectus  realis  similitudinis  relative  oppositus ,  ergo  in 
eo  est  oppositio  relativa:  sed,  ergo  in  eo  est  alterum  ex- 
tremum  oppositionis  relativae.  Et  consequenter  non  valet 
ulterior  illatio  litterae ,  ergo  in  eo  est  distinctio  relativa : 
sed,  ergo  in  eo  est  unum  extremum  distinctionis  relativae. 
Et  sic  ruit  totus  processus  litterae. 

IV.  Ad  primum  horum  facillime  ex  supradictis  *  patet 
responsio:  quod  scilicet  illa  maxima  intelligitur  de  ratione 
formali  quoad  id  quod  est  illi  proprium,  non  excludendo 
communia  transcendentia :  quidquid  enim  clauditur  in  hu- 
iusmodi  ratione  formali  rei  attributae  Deo,  salvatur  in  Deo. 
Obiectiones  auteni  in  oppositum  semper  assumunt  falsum : 
puta  quod  de  tali  ratione  iustitiae  seu  sapientiae  sit  qua- 
litas  aut  habitus,  etc. 

Ad  secundum  vero  dicitur,  quod  in  primo  antecedente  *, 
ex  supra  *  dictis  ac  manifestatis,  includitur  ly  ad  intra;  ita 
quod  antecedens  totum  est :  in  Deo  est  realiter  relatio  ad 
intra.  Et  tunc  optime  valent  consequentiae :  quoniam  se- 
quitur  utrumque  extremum  oportere  esse  in  ipso  Deo.  Et 
per  hoc  cessant  obiectiones  ad  oppositum  tactae  :  quoniam 
procedunt  de  relativis  ad  extra. 


V.  In  responsione  ad  primum ,  adverte  Aureoli  obie- 
ctionem,  apud  Capreolum,  in  I,  dist.  11,  qu.  iir,  art.  i. 
Talis  est  identitas  extremorum  inter  se,  qualis  est  eorum 
in  tertio :  sed  ista  in  proposito  est  realis :  ergo  et  illa. 
Maior  probatur:  quia  aliter  rueret  fundamentum  syUogis- 
morum ,  ex  unitate  medii  inferens  extrema  coniuncta  vel 
divisa. 

VI.  Ad  hoc ,  breviter ,  negatur  simpliciter  maior.  Nec 
super  illa  fundantur  syllogismi  in  I  Priorum ,  sed  super 
ista ,  eadem  medio  sunt  eadem  inter  se :  aliud  est  enim 
loqui  de  identitate,  et  aliud  de  qualitate  identitatis.  Haec 
autem  propositio  dupliciter,  quantum  ad  propositum  spe- 
ctat ,  glossatur.  Primo ,  ut  littera  dicit ,  quod  est  absolute 
vera ,  quando  sunt  omnino  eadem  tertio  ,  idest  realiter  et 
formaliter:  alioquin  sophisma  Accidentis  non  committere- 
tur  in  syllogismis  ex  huiusmodi  variatione.  -  Secundo,  quod 
est  vera  quoad  id  secundum  quod  identificantur  medio , 
seu  quoad  rationem  identificationis  in  medio  :  secundum  id 
enim,  eadem  medio,  sunt  etiam  eadem  inter  se.  Et  haec 
est  directe  mens  Aristotelis,  ut  puto ;  et  comprehendit  sub 
se  primam  glossam  ;  et  sic  universaliter  videtur  vera.  Non 
autem  oportet  eadem  medio  identificari  inter  se  secundum 
id  in  quo  non  identificantur  medio,  idest  quod  non  est 
ratio  identificationis  ipsi  medio.  Et  propter  hoc  multa  ac- 
cidunt  sophismata  in  his  quae  aliquo  modo  uniuntur  et 
aliquo  modo  non.  Et  sic  est  in  proposito,  ut  ex  praecedenti 
patet  articulo. 


ARTICULUS  QUARTUS 

UTRUM   IN   DEO    SINT   TANTUM   QUATUOR   RELATIONES   REALES, 
SCILICET  PATERNITAS,  FILIATIO,  SPIRATIO  ET  PROCESSIO 


•  D  QUARTUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 

in  Deo  non  sint  tantum  quatuor  rela- 

tiones  reales,  scilicet  paternitas,  filiatio, 

jspiratio  et  processio.  Est  enim  conside- 

rare  in   Deo   relationes  "  intelligentis   ad  intelle- 

ctum,  et  volentis  ad  volitum:  quae  videntur  esse 

relationes  reales,  neque  sub  praedictis   continen- 

tur.  Non  ergo  sunt  solum  quatuor  relationes  rea- 

les  ^  in  Deo. 

2.  Praeterea,  relationes  reales  accipiuntur  in 
Deo  secundum  processionem  intelligibilem  verbi. 
Sed  relationes  intelligibiles  ">  multiplicantur  in  in- 
finitum,  ut  Avicenna  dicit  *.  Ergo  in  Deo  sunt 
infinitae  relationes  reales  °\ 

3.  Praeterea,  ideae  sunt  in  Deo  ab  aeterno, 

•  Qu.  XV,  art.  2.  ut  supra  *  dictum  est.  Non  autem  distinguuntur 

E  ab  invicem  nisi  secundum  =  respectum    ad    res , 

*  ibid.  ut  supra  *  dictum  est.  Ergo  in  Deo  sunt  multo 

plures  relationes  aeterfiae. 

4.  Praeterea,  aequalitas  et  similitudo  et  iden- 
iJ           titas  sunt  relationes  quaedam ;  et  sunt  ^  in  Deo 

ab    aeterno.  Ergo   plures  relationes  sunt  ab  ae- 
terno  in  Deo,  quam  quae  dictae  sunt. 

Sed  contra,  videtur  quod  sint  pauciores.  Quia 

-s'Th"i'ectv'^'  secundum  Philosophum,  in  III  Physic.  *,  eadem 

via   est  de  Athenis  ad  Thebas ,    et  dd  Thebis  ad 

Athenas.  Ergo  videtur  quod  pari  ratione  eadem 


'  Vide  Metaph. , 

tract.  III,  cap.  x. 

3 


sit  relatio  de  patre  ad  filium,  quae  dicitur  pater- 
nitas,  et  de  fiiio  ad  patrem,  quae  dicitur  filiatio. 
Et  sic  non  sunt  quatuor  relationes  in  Deo. 

Respondeo  dicendum  quod,  secundum  Philoso- 
phum,  in  V  Metaphrs.  *,  relatio  omnis  fundatur  *s.Th.iect.xvn. 
vei  supra  quantitatem,  ut  duplum  et  dimidium ;  cap.  xv,  n.  i. 
vel  supra  actionem  et  passionem ,  ut  faciens  et 
factum,  pater  et  filius,  dominus  et  servus,  et  hu- 
iusmodi.  Cum  autem  quantitas  non  sit  in  Deo  * 
(est  enim  sine  quantitate  magnus,  ut  dicit  Augu- 
stinus  *),  relinquitur  ergo  quod  realis  reiatio  in 
Deo  esse  non  possit,  nisi  super  actionem  fundata.  ll'^'"'^^  ^""^' 
Non  autem  super  actiones  secundum  quas  pro- 
cedit  aliquid  extrinsecum  a  Deo :  quia  relationes 
Dei  ad  creaturas  non  sunt  realiter  in  ipso,  ut 
supra  *  dictum  est.  Unde  relinquitur  quod  rela- 
tiones  reales  'i  in  Deo  non  possunt  accipi,  nisi 
secundum  actiones  secundum  quas  est  processio 
in  Deo,  non  extra,  sed  intra  *.  ' 

Huiusmodi  autem  processiones  sunt  duae  tan- 
tum,  ut  supra  *  dictum  est:  quarum  una  accipitur  "Qu.xxvn,  art.  5. 
secundum  actionem  inteliectus,  quae  est  proces-  > 
sio  verbi;  alia  secundum  actionem  voluntatis, 
quae  est  processio  amoris.  Secundum  quamlibet 
autem  processionem  oportet  duas  accipere  rela- 
tiones  oppositas ,  quarum  una  sit  procedentis  a 
principio,  et  alia  ipsius  principii.  Processio  autem 


D.  555,  1080. 


Contra  Epist. 
Manichaei  quam 


*  Art.  1 ,  ad  3 ; 
qu.  XIII,  art.  7. 

1 


a)  relationes.  -  relationem  BDFGafe. 

P)  reales.  -  Om.  AC. 

Y)  intelligibiles.  -  Om.  CEFG. 

3)  reales.  -  Om.  ACDEFGpB. 

£)  secundum.  -  per  codices.  -  Pro  multo,  multae  FG. 


C)  sunt.  -  dicuntur  codices. 
»])  reales.  -  tales  A,  om.  DFG. 

6)  non  extra,  sed  intra.  —  intra  sed  non  extra  P,  ad  intra  sed 
non  extra  ed.  b. 


326 


QUAESTIO  XXVIII,  ARTICULUS  IV 


verbi  dicitur  generatio,  secundum  propriam  ra- 
tionem  qua  competit  rebus  viventibus.  Relatio 
autem  principii  generationis  in  viventibus  perfe- 
ctis  dicitur  paternitas:  relatio  vero  procedentis  a 

'  principio  dicitur  filiatio.  Processio  vero  '  amoris 

•Qu.xxvii,art.4.  non  habct  nomen  proprium ,  ut  supra  *  dictum 

est :  unde  neque  relationes  quae  secundum  ipsam 

*  accipiuntur.  Sed  vocatur  "  relatio  principii  huius 

processionis  spiratio ;  relatio  autem  procedentis, 
processio;  quamvis  haec  duo  nomina  ad  ipsas 
processiones  vel  origines  pertineant,  et  non  ad 
relationes. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  in  his  in  quibus 
differt  ^  intellectus  et  intellectum,  volens  et  vo- 
litum,  potest  esse  realis  ■"  relatio  et  scientiae  ad 
rem  scitam,  et  volentis  ad  rem  volitam.  Sed  in 
Deo  est  idem  omnino  intellectus  et  intellectum, 
quia  intelligendo  se  intelligit  omnia  alia:  et  eadem 
ratione  voluntas  et  "  volitum.  Unde  in  Deo  hu- 
iusmodi  relationes  non  sunt  reales,  sicut  neque 
relatio  eiusdem  ad  idem.  Sed  tamen  relatio  ad 
verbum  est  realis:  quia  verbum  intelligitur  ut 
procedens  per  actionem  intelligibilem,  non  autem 
ut   res   intellecta  ^.  Cum  enim   intelligimus  lapi- 


dem,  id  quod  ex  re  intellecta  "  concipit  intelle- 
ctus,  vocatur  verbum. 

Ad  secundum  dicendum  quod  in  nobis  relationes 
intelligibiles  in  infinitum  multiplicantur,  quia  alio 
actu  intelligit  homo  lapidem,  et  alio  actu  intelligit 
se  intelligere  lapidem,  et  alio  "  etiam  intelligit 
hoc  intelligere:  et  sic  in  infinitum  multiplicantur 
actus  inteliigendi,  et  per  consequens  relationes  f 
intellectae.  Sed  hoc  in  Deo  non  habet  locum , 
quia  "  uno  actu  tantum  omnia  intelligit. 

Ad  tertium  dicendum  quod  respectus  ideales 
sunt  ut  intellecti  ^"  a  Deo.  Unde  ex  eorum  plu- 
ralitate  non  sequitur  quod  sint  "  plures  relationes 
in  Deo,  sed  quod  Deus  cognoscat  plures  rela- 
tiones. 

Ad  quartum  dicendum  quod  aequalitas  et  simi- 
litudo  in  Deo  non  sunt  relationes  reales,  sed  ra- 
tionis  tantum,  ut  infra  *  patebit. 

Ad  quintum  dicendum  quod  via  est  eadem  ab 
uno  termino  ad  alterum,  et  e  converso;  sed  ta- 
men  respectus  sunt  diversi.  Unde  ex  hoc  non 
potest  concludi  quod  eadem  sit  relatio  patris  ad 
filium,  et  ?  e  converso :  sed  posset  hoc  concludi 
de  aliquo  absoluto,  si  esset  medium  inter  ea. 


*  Qu.  xui,  art.  i, 
ad  4. 


•  Cf.  art.  I,  Com- 
ment.  num.  xvi. 


t)  vero.  —  autem  codices. 

x)  vocatur.  —  vocetur  codices. 

\)  differt.  -  dicitur  P. 

[ji)  realis.  -  talis  B.  -  Pro  et  scientiae,  ut  scientiae  Bafr,  scien- 
tiae  ceteri. 

v)  voluntas  et.  -  voluntatis  et  ACE,  voluntatis  ad  B,  volentis  ad 
DFat. 

5)  intellecta.  -  est  addunt  ABCE. 


0)  intellecta.  -  intellectuali  FG. 
Tz)  alio.  -  actu  addunt  BFG. 

p)  relationes.  -  vel  rationes  vel  relationes  B,  rationes  margo  D. 
Pro  intellectae,  intellectivae  pD. 
<j)  quia.  -  qui  CDEFG. 

t)  ut  intellecti.  -  intellecti  Pb,  non  intetlecti  ed.  a. 
u)  sint.  -  sunt  P. 
<p)  et.  -  vel  codices. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTULUs  clarus.  -  In  corpore  unica  conclusio,  responsiva 
quaesito  affirmative:  In  Deo  sunt  tantum  quatuor  re- 
lationes  reales,  scilicet  paternitas,  filiatio,  spiratio  et  pro- 
cessio.  -  Probatur  sic.  In  Deo  sunt  relationes  reales,  et  non 
consequentes  quantitatem,  nec  actionem  ad  extra:  ergo  sunt 
consequentes  actiones  ad  intra :  ergo  in  eo  sunt  tantum 
relationes  consequentes  duas  processiones  ad  intra:  ergo 
sunt  quatuor  tantum  relationes  reales :  ergo  sunt  istae,  pa- 
ternitas,  filiatio,  spiratio  et  processio. 

Antecedens,  quoad  quantitatem,  probatur:  quia  in  eo 
non  est  quantitas,  ut  patet  ex  Augustino.  Quoad  actionem 
ad  extra,  probatur  ex  supra  dictis  in  qu.  xni.  -  Prima  vero 
consequentia  probatur  ex  V  Metaphys.:  quia  scilicet  re- 
latio  omnis  fundatur  super  quantitatem ,  aut  actionem  et 
passionem.  -  Secunda  autem  probatur  ex  dictis :  quia  sci- 
licet  secundum  actiones  immanentes  duae  tantum  sunt  pro- 
cessiones,  altera  secundum  intellectura,  et  altera  secundum 
voluntatem;  illa  verbi,  haec  amoris.  -  Tertia  autem :  quia 
secundum  quamlibet  processionem  oportet  duas  oppositas 
relationes  esse,  procedentis,  et  a  quo  procedit.  -  Quarta  de- 
mum  probatur,  quoad  nomina  primarum  duarum,  sic.  Pro- 
cessio  verbi  dicitur  generatio,  secundum  propriam  rationem 
nativitatis  viventium :  et  relatio  principii  huius  nativitatis 
dicitur  paternitas,  nati  vero  dicitur  Jiliatio :  ergo.  Quoad 
duas  vero  reliquas,  manifestatur  sic.  Processio  amoris  caret 
nomine  proprio:  ergo  et  relationes  secundum  ipsam.  Et 
rursus,  vocatur  processio  seu  spiratio:  ideo  convenienter 
relatio  principii  hic  vocatur  spiratio ;  relatio  vero  spirati 
vocatur,  usurpato  nomine,  processio.  Et  sic  patet  totum. 

II.  Circa  propositionem  illam  ex  V  Metaphys.,  iterum 
adverte*,  ex  Qq.  de  Potentia  Dei,  qu.vii,  art.  9,  quod  intel- 
ligitur  secundum  modum,  non  secundum  rem:  idest,  omnis 
relatio  realis  fundatur  super  quantitatem  etc,  idest  super 
re  quae  est  quantitas,  aut  alia  re  ut  induit  rationem  quan- 


titatis:  unde  unum  in  substantia  facit  idem,  et  unum  in 
qualitate  facit  simile.  Unum  enira  ad  quantitatem  pertinet 
modaliter. 

Sed  tunc  duplex  occurrit  hic  dubium.  Primo,  quantum 
valeat  ratio  litterae,  procedens  ex  eo  quod  in  Deo  non  est 
quantitas  secundum  rem,  ut  patet  ex  inducta  auctoritate 
Augustini.  -  Secundo,  quia  falso  adduci  videtur  auctoritas 
ex  V  Metaphys.:  quoniam  ibi  ponitur  tertius  modus  rela- 
tivorura,  ut  etiam  ibi  s.  Thomas  exponit,  scilicet  mensurae 
et  raensurabilis  non  quantitative. 

III.  Ad  priraum  horura  dicitur  quod ,  quia  secundum 
veritatem  Auctor  tenet  nullam  relationera  realem  in  Deo 
consequi  quantitatem,  tam  secundum  rem  quam  secundura 
modum;  et  inferius  tractaturura  se  promittit ,  in  respon- 
sione  ad  quartum ,  de  huiusmodi  relationibus  consequen- 
tibus  quantitatem  secundum  modum,  puta  aequalitate  et 
simiiitudine;  ideo  hic  suramarie  pertransivit,  contentus  ra- 
tione  de  quantitate  secundum  rera.  -  Et  si  instes,  Ergo  ex 
hoc  articulo  non  sufficienter  concluditur  intentum :  respon- 
detur  quod  sufficienter  quantum  praesentis  loci  erat,  quo- 
niam  ab  hoc  loco  illae  relationes  relegantur  inferius  tr*- 
ctandae ;  quamvis  non  sufficienter  absolute ,  si  omnia  hic 
fuissent  perlustranda.  Propter  quod ,  ne  limitatus  hic  tra- 
ctatus  errandi  occasio  alicui  foret,  protestatur  in  responsione 
ad  quartura,  se  inferius  hoc  corapleturura  in  loco  proprio, 
ubi  de  comraunibus  relationibus  divinis  Personis  agetur : 
sic  enim  institutus  ordo  exigebat. 

Ad  secundum  vero  dubiura  dicitur  quod,  quia  hic  est 
serrao  de  realibus  relationibus  inter  res  eiusdem  ordinis, 
imo  eiusdem  naturae,  seu  saltem  mutuis;  relativa  autem 
tertii  modi,  ut  ibidem  *  patet,  in  hoc  differunt  ab  aliis,  quia  •  Num.  8_ 
non  sunt  mutua ;  ideo  nuUa  coramissa  est  in  allegando 
falsitas.  Est  enim  vera  illa  universalis  in  realibus  relatio- 
nibus  mutuis,  de  quibus  est  sermo. 


QUAESTIO  XXIX,  ARTICULUS  I 


327 


QUAESTIO  VIGESIMANONA 

DE    PERSONIS    DIVINIS 


IN     QUATUOR    ARTICULOS     DIVISA 


*  Cf.   qu.  XXVII, 
Introd. 

? 

'  Qu.    xxxix. 


Qu.  XXXIII. 


*  Qu.  XXX. 


PRAEMissis  autem  his  quae  de  processionibus 
et  relationibus  praecognoscenda  "  videbantur, 
necessarium  est  aggredi  de  Personis  *.  Et  primo, 
secundum  considerationem  absolutam ;  et  ^  de- 
inde  secundum  comparativam  considerationem  *. 
Oportet  autem  absolute  de  Personis,  primo  qui- 
dem  in  communi  considerare;  deinde  de  singulis 
Personis  *.  Ad  communem  autem  consideratio- 
nem  Personarum  quatuor  pertinere  videntur: 
primo  quidem  ,  significatio  huius  nominis  per- 
sona ;    secundo    vero ,    numerus    Personarum  * ; 


tertio,  ea  quae  consequuntur  ">  numerum  Perso- 
narum,  vel  ei  opponuntur,  ut  diversitas  et  simi- 
litudo ,   et   huiusmodi  * ;  quarto  vero ,    ea   quae 
pertinent  ad  notitiam  Personarum  *. 
Circa  primum  quaeruntur  quatuor. 

Primo :  de  definitione  personae. 

Secundo :  de  comparatione  personae  ad  essen- 
tiam,  subsistentiam  et  hypostasim. 

Tertio :   utrum    nomen   personae  competat  in 
divinis. 

Quarto:  quid  ibi  significet. 


Qu.  XXXI. 
Qu.  xxxu. 


•  Cap.  III. 


ARTICULUS  PRIMUS 

DE   DEFINITIONE    PERSONAE 

Infra,  art.  3,  ad  2,  4;  III,  qu.  11,  art.  2;  I  Sent.,  dist.  xxv,  art.  i;  De  Pot.,  qu.  ix,  art.  2;  De   Unione  Verbi,  art.  i. 


»D  PRiMUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
incompetens  sit  definitio  personae  quam 
'Boetius  assignat  in  libro  de  Duabus 
\Naturis  * ,  quae  talis  est :  Persona  est 
rationalis  naturae  individua  substantia.  Nullum 
enim  singulare  definitur.  Sed  persona  significat 
quoddam  singulare.  Ergo  persona  inconvenienter 
definitur. 

2.  Praeterea,  substantia.  prout  ponitur  in  de- 
finitione  personae,  aut  sumitur  pro  substantia 
prima,  aut  pro  substantia  secunda.  Si  pro  sub- 
stantia  prima,  superflue  additur  individua:  quia 
substantia  prima  est  substantia  individua.  Si  vero 
stat  pro  substantia  secunda,  falso  additur,  et  est 

^  oppositio  in  adiecto  *:  nam  secundae  substantiae 

dicuntur  genera  vel  species.  Ergo  definitio  est 
male  assignata. 

3.  Praeterea  ,  nomen  intentionis  non  debet 
poni  in  definitione  rei.  Non  enim  esset  bona  as- 
signatio,   si  quis   diceret,   homo    est  species  ani- 

^  malis:  homo  enim  est  nomen  rei,  et '  species  est 

nomen  intentionis.  Cum  igitur  persona  sit  nomen 
rei  (significat  enim  substantiam   quandam  ratio- 

?  nalis  naturae  ^),  inconvenienter  individuum,  quod 

est  nomen  intentionis,  in  eius  definitione  ponitur. 

4.  Praeterea,  natura  est  principium  motus  et 
1           quietis  in  eo  in  quo  est  per  se  et  "  non  per  ac- 

s  T*i?'iect°'^ '  ^^^^"-^?  ^^  dicitur  in  II  Physic*  Sed  persona  est 
in  rebus  immobilibus,'  sicut  in  Deo  et  in  angelis. 
*>  Non  ergo    in  definitione  personae  debuit  poni  ' 

natura ,  sed  magis  essentia. 


5.  Praeterea,  anima  separata  est  rationalis  na- 
turae  individua  substantia.  Non  autem  est  per- 
sona.  Inconvenienter  ergo  persona  sic  definitur. 

Respondeo  dicendum  quod,  licet  universale  et 
particulare  inveniantur  in  omnibus  generibus , 
tamen  speciali  quodam  modo  individuum  '  inve- 
nitur  in  genere  substantiae.  Substantia  enim  in- 
dividuatur  per  seipsam,  sed  accidentia  individuan- 
tur  per  subiectum  *,  quod  est  substantia :  dicitur 
enim  haec  albedo,  inquantum  est  in  hoc  subiecto. 
Unde  etiam  "  convenienter  individua  substantiae 
habent  aliquod  speciale  nomen  prae  aliis :  dicun- 
tur  enim  hypostases,  vel  primae  substantiae. 

Sed  adhuc  quodam  specialiori  et  perfectiori 
modo  invenitur  particulare  et  individuum  in  subr 
stantiis  rationalibus ,  quae  habent  dominium  sui 
actus,  et  non  solum  aguntur,  sicut  alia,  sed  per  se 
agunt:  actiones  autem  in  singularibus  sunt.  Et  ideo 
etiam  inter  ceteras  substantias  quoddam  *  speciale 
nomen  habent  singularia  rationalis  naturae.  Et 
hoc  nomen  est  persona.  Et  ideo  in  praedicta  de- 
finitione  personae  ponitur  substantia  individua , 
inquantum  significat  singulare  in  genere  substan- 
tiae:  additur  autem  rationalis  naturae,  inquantum 
significat  singulare  in  rationalibus  substantiis. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod,  licet  hoc  sin- 
gulare  vel  illud  definiri  non  possit,  tamen  id  quod 
pertinet  ad  communem  rationem  singularitatis  , 
definiri  potest :  et  sic  Philosophus  definit  *  sub- 
stantiam  primam.  Et  hoc  modo  definit  Boetius 
personam. 


a)  praecognoscenda.  -  cognoscenda  ABCDE. 
P)  et.  -  Om.  BFG. 

■f)  consequuntur.  —  sequuntur  ACDEFG. 
3)  adiecto.  -  obiecto  BCFGpAD,  obiecto  vel  adiecto  E. 
£)  et.  -  sed  ABDFGa*. 

^)  naturae.  -  creaturae  naturae  ed.  a.  -  Ante  inconvenienter  ad- 
dunt  ergo  Vab. 


D.  17. 


*  Categor.,  cap. 
III,  n.  I. 


r))  et.  -  sed  edd.  a  b,  om.  FG. 
6)  debuit  poni.  —  ponitur  B. 

i)  individuum.  -  particulare  sD,  om.  ceteri  et  a  b.  -  Pro  invenitur, 
inveniuntur  B. 

x)  etiam.  -  Om.  codices    et  a  b. 

V)  quoddam.  -  etiam  quoddam  Pab. 


328 


QUAESTIO  XXIX,  ARTICULUS  I 


'    *  D.  729. 


D.  1026. 


Ad  secundum  dicendum  quod,  secundum  quos- 
darn,  substantia  in  definitione  personae  ponitur 
pro  substantia  prima,  quae  est  hypostasis.  Neque 
tamen  superflue  additur  individua.  Quia  nomine 
hypostasis  vel  substantiae  primae,  excluditur  ratio 
universalis  et  partis  (non  enim  dicimus  quod 
homo  communis  sit  hypostasis,  neque  etiam  ma- 
nus,  cum  sit  pars  *) :  sed  per  hoc  quod  additur 
individuum,  excluditur  a  persona  ratio  assum- 
ptibilis ;  humana  enim  natura  in  Christo  non  est 
persona,  quia  est  assumpta  a  digniori,  scilicet  a 
Verbo  Dei.  -  Sed  melius  dicendum  est  quod  sub- 
stantia  accipitur  communiter,  prout  dividitur  per 
primam  et  secundam  *:  et  per  hoc  quod  additur 
individua  ■",  trahitur  ad  standum  pro  substantia 
prima. 

Ad  tertium  dicendum  quod,  quia  substantiales 
differentiae  non  sunt  nobis  notae,  vel  etiam  no- 
minatae  non  sunt  ',  oportet  interdum  uti  diffe- 
rentiis  accidentalibus  loco  substantialium,  puta  si 
quis  diceret:  ignis  est  corpus  simplex ,  calidum 
et  siccum:  accidentia  enim  propria  sunt  elfectus 
formarum  substantialium,  et  manifestant  eas.  Et 
similiter  nomina  intentionum  possunt  accipi  ad 
definiendum  res,  secundum  quod  accipiuntur  pro 
aliquibus  nominibus  rerum  ^  quae  non  sunt  posita. 
Et  sic  hoc  nomen  individuum  ponitur  in  defini- 
tione  personae,  ad  designandum  modum  subsi- 
stendi  qui  competit  substantiis  particularibus. 


De  Duab.  Na- 


Ad  quartum  dicendum  quod,  secundum  Philo- 
sophum,  in  V  Metaphrs.  *,  nomen  naturae  primo  '  s-jh.  lect.  y. 

.  .  .       r       .^  ,  .  ^  -  Did.    lib.    IV, 

impositum  est  ad  significandam  generationem  vi-  "p-  ".  "•  '• 
ventium ,  quae  dicitur  nativitas.  Et  quia  huius- 
modi  generatio  est  a  principio  intrinseco,  exten- 
sum  est  hoc  nomen  ad  significandum  principium 
intrinsecum  cuiuscumque  motus.  Et  sic  definitur 
natura  °  in  II  Physic.  Et  quia   huiusmodi   prin-  » 

cipium  est  formale  vel  materiale,  communiter 
tam  materia  quam  forma  dicitur  natura.  Et  quia 
per  formam  completur  essentia  uniuscuiusque  rei, 
communiter  essentia  uniuscuiusque  rei  ",  quam  si-  '^ 

gnificat  eius  definitio,  vocatur  natura.  Et  sic  acci- 
pitur  hic  natura  p.  Unde  Boetius  in  eodem  libro  *  _ 
dicit  quod  natura  est  unumquodque  informans  ""'■'  '='"'• 
specifica  differentia:  specifica  enim  differentia  est 
quae  complet  definitionem,  et  sumitur  a  propria 
forma  rei.  Et  ideo  convenientius  fuit  quod  in 
definitione  personae,  quae  est  singulare  alicuius 
generis  determinati ,  uteretur  nomine  natwae , 
quam  essentiae,  quae  sumitur  ab  esse,  quod  est 
communissimum. 

Ad  quintum  dicendum  quod  anima  est  pars 
humanae  speciei :  et  ideo,  licet  sit  separata,  quia 
tamen  retinet  naturam  unibilitatis ,  non  potest 
dici  substantia  individua  quae  est  hypostasis  vel 
substantia  prima;  sicut  nec  manus,  nec  quaecum- 
que  alia  partium  hominis.  Et  sic  non  competit  ei 
neque  definitio  personae,  neque  nomen. 


|a)  individua.  -  scilicet  individuum  ABCDE,  om.  G. 
v)  non  sunt.  —  Om.  B.  -  Idem  ante  oportet  addit  ideo. 
5)  nominibus  rerum.—  nominibus  vel  rebus  B,  nominibus  et  rebus  F, 
nominibus  rerum  vel  etiam  rebus  pD. 


q)  natura.  -  Om.  codices  et  a  b. 

k)  communiter  essentia  uniuscuiusque  rei.  -  Om.  BD;  post  quam 
BsD  addunt  communiter. 

p)  natura.  -  scilicet  forma  completa  addit  D. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


liguet  p. 


•  Cf.  num.  XI. 
"  Cf.  num.  XII. 


•  IV  Cont.  Gent., 
cap.  Lxv. 


IN  titulo,  adverte  quod,  cum  unaquaeque  ars  terminis  uta- 
tur  prout  in  illa  arte  consueverunt  accipi :  quod  ex  eo 
licet  *,  quia  significatio  nominum  est  ad  placitum,  et  tanto 
magis  translatio  ex  una  significatione  in  aliam :  cum,  in- 
quam,  sic  sit,  rationabile  est  ut  princeps  omnium  scientia- 
pum,  sacra  Theologia,  propriis  quoque  gaudeat  vocabulis. 
Et  propterea  non  quaeritur  hic  de  personae  nomine  ut- 
cumque,  sed  ut  est  in  usu  theologorum :  constat  enim  aliter 
personam  accipi  apud  canonistas ,  et  aliter  apud  alios.  Et 
propterea  Laurentius  Valla  inerudite  Boetium  arguit  ma- 
lae  definitionis  personae:  est  enim  ea  optima,  ut  in  hoc 
patebit  articulo,  si  de  persona  hoc  modo  intelligatur,  ut 
etiam  ipse  intendebat. 

II.  In  corpore  tria  facit:  primo,  ostenditur  dignitas  indi- 
vidui  substantiae;  secundo,  dignitas  individui  rationalis  na- 
turae  *;  tertio,  respondetur  quaesito  **. 

Quoad  primum,  intendit  quod  individuum  substantiae 
convenit  quidem  cum  individuis  omnium  generum  in  hoc, 
quod  unumquodque  est  particulare  seu  individuum :  differt 
tamen  ab  aliis  quoad  duo,  scilicet  quoad  causam  indivi- 
duationis,  et  quoad  nominis  specialitatem.  Substantia  enim 
individuatur  per  seipsam ,  accidens  autem  per  subiectum , 
quod  est  substantia:  quod  manifestatur  in  hac  albedine. 
Et  propterea  individuum  substantiae  speciale  sortitum  est 
nomen,  et  vocatur  hypostasis,  seu  prima  sitbstantia:  quod 
non  invenitur  in  generibus  accidentium. 

III.  Circa  haec  dicta  multiplex  occurrit  dubium.  Primo, 
ex  parte  substantiae :  quomodo  sit  verum,  in  doctrina  s.Tho- 
mae,  quod  substantia  individuatur  per  seipsam;  cum  apud 
ipsum  *  distinctio  numeralis  primo  conveniat  quantitati,  et 
per  illam  substantiis  materialibus  ac  ceteris.  Et  sic,  de  ra- 
tione  individui  substantiae   cum  sit  distinctio  ab  aliis,  se- 


quitur  quod  substantia  individuetur,  quoad  intrinsecum 
distinctivum,  per  quantitatem;  et  non  per  seipsam,  ut  in 
littera  dicitur. 

IV.  Secundo,  dubium  est  ex  parte  accidentium.  Quoniam 
quantitas  per  seipsam  individuatur,  ut  patet  ex  definitione 
V  Metaphys.  * :  Qiiantum  est  quod  dividitur  in  ea  quae  in- 
sunt,  quortim  singulum  natum  est  esse  hoc.  Et  in  mathe- 
maticis  abstractionibus  manifestepatet  dari  hanc  lineam,  etc, 
nuUo  imaginato  subiecto. 

Dubium  quoque  nonnullum  parit  littera  in  eo ,  quod 
exprimit  subiectum  individuans  accidens  esse  substantiam; 
cum  manifeste  pateat  hanc  conditionalem  esse  veram :  si 
albedo  esset  in  hac  quantitate  sine  substantia,  esset  haec. 
Et  consequenter  illa  categorica  est  falsa. 

V.  Tertio,  dubium  est,  ex  parte  quoque  accidentis,  quo- 
modo  intelligitur  quia  individuatur  per  subiectum:  an  sci- 
licet  intrinsece,  an  extrinsece.  Idest,  an,  cum  dicitur  haec 
albedo,  in  ly  haec  claudatur  intrinsece  subiectum :  an  ex- 
trinsece,  eo  modo  quo  nasus  cadit  in  significatione  simi- 
tatis  vel  simi.  Si  enim  clauditur  extrinsece  tantum,  sequi- 
tur  quod  accidens  individuatur  per  seipsum  intrinsece.  Si 
autem  clauditur  intrinsece,  sequitur  quod  haec  albedo  non 
est  ens  nec  unum  per  se,  et  consequenter  in  nullo  genere. 
Ac  per  hoc ,  male  dicitur  in  littera  quod  in  quolibet  ge- 
nere  invenitur  universale  et  particulare. 

VI.  Ad  primum  *  horum,  quantum  spectat  ad  hanc  lit- 
teram,  facile  dici  potest,  quod  hic  non  est  sermo  de  sub- 
stantia  tali,  puta  materiali,  sed  de  substantia  absolute:  ac 
per  hoc,  de  universis  substantiae  individuis,  non  quatenus 
individua  sunt  talis  vel  talis  substantiae,  sed  quatenus  in- 
dividua  sunt  substantiae.  Tum  quia  sic  tantum  est  sermo 
formalis.  Tum  quia  sic  proprie  interpretatur  intenta  diffe- 


•  Cap.xiii.-Did. 
lib.IV,  cap.xiii. 


Cf.  num.  III. 


QUAESTIO  XXIX,  ARTICULUS  I 


329 


'  Cf.  num.  IV. 


Cf.  num.  V. 


'  Qu. 


♦  Caj 
lib.  i 

V. 


).  m.  -  Did. 
J,  cap.  IV, 


•  Lib 

n.7. 


. I.  cap.  V, 
S.Th.  lect. 


rentia  inter  individuum  substantiae  et  individuum  acciden- 
tis.  Haec  enim  differunt  primo ,  inquantum  individuum 
substantiae  et  inquantum  individuum  accidentis,  per  com- 
munia  omnibus  substantiae  individuis  ex  una  parte,  et  per 
communia  omnibus  accidentibus  individuis  ex  alia  parte : 
talia  enim  sunt  quae  conveniunt  his,  inquantum  huiusmodi 
sunt  individua. 

VII.  Et  per  hoc  patet  responsio  ad  reliqua  dubia  *. 
Quoniam  instantias  afferunt  de  individuis  accidentium,  non 
quatenus  accidentium  sunt  individua ,  sed  quatenus  sunt 
talitim  accidentium  individua,  puta  quantitatis  ,  vel  quali- 
tatis  mediate  afficientis  substantiam ,  ut  albedo  est ,  quae 
exempli  causa  in  littera  est  adducta ,  ut  addiscentes  intel- 
ligant.  Stat  ergo  litterae  veritas  inconcussa,  quod  individuum 
substantiae,  ut  sic,  per  seipsum  est  individuum ,  quoniam 
constat,  ut  sic,  nuilam  habere  dependentiam  ab  accidente : 
et  quod  individuum  accidentis,  ut  sic,  quoniam  a  nullo  alio 
oportet  dependere  subiecto  nisi  substantia,  per  substantiam 
subiectam  individuatur. 

VIII.  Ad  ultimum  autem  dubium  *  dicendum  est,  pro- 
pter  rationem  in  obiiciendo  tactam,  quod  hoc  accidens  non 
includit  subiectum  intrinsece ,  sed  per  additamentum:  ita 
quod,  sicut  in  definitione  accidentis  clauditur  subiectum, 
non  ut  essentiae  intrinsecum,  sed  per  additamentum ,  ita 
in  definitione  huius  accidentis,  si  definiretur,  clauderetur 
hoc  subiectum  per  additamentum ,  et  non  intrinsece.  Nec 
hoc  repugnat  litterae  in  differentia  assignata.  Quoniam  sicut 
accidens  non  potest  intelligi  absque  dependentia  a  subie- 
cto,  ita  nec  hoc  absque  dependentia  ab  hoc  subiecto.  Haec 
autem  substantia,  ut  sic,  nuUam  includit  dependentiam  ad 
aliquid  extrinsecum.  Et  ideo  per  seipsam  substantia  indivi- 
duatur:  accidens  autem  per  substantiam. 

IX.  De  substantia  autem  materiali,  et  de  talibus  acciden- 
tibus,  quomodo  individuentur,  alterius  negotii  est:  eritque 
de  hoc  quaestio  specialis.  Nunc  autem  scito  quod,  apud 
me,  substantia  materialis  individuatur  per  materiam  sub 
certis  dimensionibus,  tanquam  per  proprium  et  intrinse- 
cum,  non  solum  constitutivum,  sed  distinctivum :  chimaeri- 
cum  est  enim  hos  actus  separare  secundum  rem.  Per  ma- 
teriam  autem  sub  certis  dimensionibus,  non  intelligo,  ut 
olim  exposui  in  commentariis  de  Ente  et  Essentia  *,  mate- 
riam  cum  potentia  ad  quantitatem :  quoniam  potentia  illa, 
ut  patet  in  XII  Metaphys.  *,  in  tractatu  de  principiis  Prae- 
dicamentorum ,  est  in  genere  quantitatis ;  et  sic  Socrates 
non  esset  unum  per  se.  Sed  intelligo  materiam  distinctam 
numero,  non  ut  subiectum  quantitatis,  sed  ut  prius  natura 
ipsiits  fundamentum ,  radix  et  caitsa;  ita  quod  ipsa  ma- 
teria  in  se  est  prius  sic  distincta  quam  quanta;  ut  sic  effe- 
ctus  proportionetur  causae.  Distinctio  enim  numeralis  qua 
Socrates  distinguitur  a  Platone,  inquantum  sunt  isti  homi- 
nes,  non  est  distinctio  quantitativa,  sed  fundamentum  quan- 
titativae  distinctionis.  Et  similiter  principium  distinctivum 
huius  hominis  ab  illo,  ut  sic,  est  radix  et  fundamentum 
quantitatis  ,  et  consequenter  distinctionis  sequentis  ipsam. 
Hoc  autem  est  materia,  quae  est  altera  pars  compositi 
primo  terminantis  generationem  substantialem  in  rerum 
natura,  in  primo  instanti  naturae,  ante  adhaesionem  acci- 
dentium.  Oportet  enim  pro  tunc  esse  singulare  distinctum 
ab  universali,  et  per  se  ens  ac  unum ,  quod  absque  con- 
stitutivo  in  esse  hoc  intelligi  nequit:  per  idem  autem  unum- 
quodque  est  hoc,  et  a  ceteris  distinguitur. 

X.  Nec  propterea  nego  illam  maximam,  ex  sensibus  Ari- 
stotelis  ac  s.  Thomae  liabitam,  scilicet  quod  distinctio  nu- 
meralis  materialis  primo  convenit  quantitati,  et  consequenter 
per  illam  ceteris,  secundum  doctrinam  Posteriorum  *.  Quo- 
niam  participare  naturam  eius  cui  primo  convenit  aliquid, 


pluribus  modis  contingit :  nec  oportet  illam  formaliter  sal- 
vari  in  omnibus  ipsam  participantibus ,  ut  in  I  Poster.  * 
ostendimus.  Materia  autem,  quae  radix  fundamentumque 
est  quantitatis,  non  est,  etiam  in  illo  priori,  extra  parti- 
cipantia  quantitatis  naturam :  imo,  ut  melius  loquamur,  est 
quasi  praehabens  quantitatis  naturam.  Et  quoniam  magis 
est  praehabere  quam  participare,  si  participantia  naturam 
aliquam  quoquomodo  possunt  in  effectum  illius ,  quanto 
magis  praehabentia  naturam  illam  hoc  poterunt?  Oportet 
enim  omnem  effectum  primo  alicui  convenientem,  ab  illo 
in  se,  vel  suis  JDarticipantibus,  aut  a  praehabentibus  fieri; 
ut  inductive  patet  etiam  in  effectibus  formalibus,  in  vege- 
tativo  et  sensitivo  et  similibus.  Quamvis  distinctio  de  qua 
loquimur,  non  sit  formalis  effectus  quantitatis,  nec  materia 
huiusmodi  sic  contineat  quantitatem:  sed  haec  dicta  sunt, 
ut  legentes  intelligant.  Reliqua  autem  huius  materiae  ibi- 
dem  tractata  sunt. 

XI.  Quoad  secundum  *,  ostenditur  dignitas  individuo- 
rum  rationalis  naturae  inter  omnia  individua  substantiae, 
similiter  quoad  duo.  Primo,  quoad  modum  essendi  prin- 
cipium  operationum :  quia  scilicet  individuum  rationalis 
naturae  solum  habet  dominium  sui  actus.  Et  quod  hoc 
spectet  ad  dignitatem  individui,  probat  littera  ex  hoc,  quod 
actiones  sunt  singularium,  I  Metaphys.  *  -  Secundo,  quoad 
specialitatem  nominis:  quia  reliqua,  ut  individua  sunt  talis 
naturae,  puta  irrationalis,  nomen  proprium  non  meruerunt; 
hoc  autem  sortitum  est  speciale  nomen,  quod  tsx.  persona, 
propter  praedictam  dignitatem.  -  Et  sic  habemus  et  propo- 
sitas  dignitates ,  et  quid  nominis  personae ,  in  hoc  quod 
dicitur,  quod  est  nomen  individui  rationalis  naturae.  Re- 
stat  ergo  tertium. 

XII.  Quoad  tertium  *  igitur,  respondetur  quaesito  unica 
conclusione  responsiva  affirmative,  implicite  tamen :  Defi- 
nitio  personae  est  competens.  -  Et  manifestatur  sic.  Prae- 
fata  definitio  explanat  ambas  proprietates  individui  ratio- 
nalis  naturae :  ergo  est  competens. 

Antecedens  declaratur.  Quia  eam  quae  convenit  sibi  in- 
quantum  est  singulare  substantiae,  explanat  per  ly  sub- 
stantia  individua :  eam  vero  quae  convenit  sibi  inquantum 
singulare  rationalis  naturae,  explanat  per  ly  rationalis  natu- 
rae.  Cum  enim  individuum  inferioris  sit  etiam  individuum 
superioris,  utriusque  conditiones  habere  oportet.  Et  rursus, 
cum  individuo  duo  attribuantur,  scilicet  esse  et  operari 
(universalia  enim  neutrum  habent);  per  utrumque,  primo 
scilicet  per  esse,  secundo  per  operari,  individua  dignificavit. 

XIII.  In  responsione  ad  primum  et  tertium,  habes  quod 
aliquid  reale,  scilicet  modus  subsistendi,  ultra  naturam  spe- 
cificam,  convenit  individuis  substantiae,  ut  latius  declara- 
vimus  in  Praedicamentis  *. 

Ex  responsione  vero  ad  secundum,  habes  quod  sub- 
stantia  individua  non  sumitur  hic ,  ut  distinguitur  contra 
substantiam  universalem:  sed  ut  distinguitur  contra  essen- 
tiam  substantiae,  tam  universalem  quam  particularem.  Haec 
enim  tantum  vocatur  substantia  prima,  suppositum ,  per- 
sona,  etc.  -  Quid  autem  addat  supra  hanc  humanitatem 
substantia  prima  seu  suppositum,  cum  tractabitur  de  unione 
Verbi  cum  natura  humana ,  discutietur  *.  Ad  propositum 
autem  sufficit  scire,  quod  addit  omnimodam  incommunica- 
bilitatem,  ita  quod  nec  communis  esse  potest,  nec  assumi : 
ratione  enim  primi  deitas,  ratione  vero  secundi  haec  hu- 
manitas,  suppositum  non  est. 

XIV.  In  responsione  ad  quintum  ,  adverte  quod  hinc 
habes  quod  ex  hac  Boetii  definitione  non  sequitur  animam 
esse  personam;  ut  Scotus ,  in  I,  dist.  xxiii  *,  voluit,  non 
penetrans  quid  importat  substantia  prima,  quae  hic  dicitur 
individua. 


Cap.  T. 


Cf.  num.  II. 


Cap.  I,  n.  6. 


Cf.  ibid. 


*  Cap.  de  Sub- 
stantia ,  quaest. 
Quidnam  defi- 
niatur  cum  dejfi- 
nitur  substantia. 


*in  Part.,  qu.n, 
art.2,  Comment. 


"   In   resp.   ad 
quaest. 


StmMAE  Theol.  D.  Thomae  T. 


42 


33o 


QUAESTIO  XXIX,  ARTICULUS  II 


ARTICULUS  SECUNDUS 

UTRUM  PERSONA  SIT  IDEM  QUOD  HYPOSTASIS,  SUBSISTENTIA  ET  ESSENTIA 

I  Sent.,  dist.  xxiii,  art.  i;  De  Pot.,  qu.  ix,  art.  i. 


>D  SECUNDUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 

persona  sit  idem  quod  hypostasis,  sub- 

^sistentia   et  essentia.  Dicit  enim  Boetius, 

•  cap.  m.         i^^:^g^>^in  libro  de  Duab.  Natur.  *,  quod  Graeci 

naturae  rationalis   individuam  substantiam  hypo- 
«  staseos  nomine  vocaverunt ".  Sed  hoc  etiam,  apud 

nos ,  significat  nomen  personae.  Ergo  persona 
omnino  idem  est  quod  hypostasis. 

2.  Praeterea,  sicut  in  divinis  dicimus  tres  per- 
sonas ,    ita   in  divinis  dicimus  tres  subsistentias : 

P  quod  non  esset,  nisi  persona  et  subsistentia  idem'^ 

significarent.  Ergo  idem  significant  persona  et 
subsistentia. 

3.  Praeterea,  Boetius  dicit,  in  Commento  Prae- 

•  vide  cap.  de  dicamentorum  *,  quod  usia,  quod  est  idem  quod  "> 

■X  essentia,  significat  compositum  ex  materia  et  for- 

ma.  Id  autem  quod  est  compositum  ex  materia 

s  et  forma,  est  individuum  substantiae,  quod  et  * 

hypostasis  et  persona  dicitur.  Ergo  omnia  prae- 

dicta  nomina  idem  significare  videntur. 

Sed  contra  est  quod  Boetius  dicit,  in  libro  de 
'  Loc.  cit.         Buab.  Natur.  *,  quod  genera  et  species  subsistunt 
£  tantum;  individua  vero  non  modo  subsistunt ',  ve- 

rum  etiam  substant.  Sed  a  subsistendo  dicuntur 
subsistentiae ,  sicut  a  substando  substantiae  vel 
hypostases.  Cum  igitur  esse  hypostases  vel  per- 
sonas  non  conveniat  generibus  vel  speciebus, 
hypostases  vel  personae  non  sunt  idem  quod 
subsistentiae. 

Praeterea,  Boetius  dicit,  in  Commento  Prae- 

dicamentorum ,  quod  hypostasis  dicitur  materia, 

usiosis  autem,   idest  subsistentia ,   dicitur  forma. 

K  Sed  neque  ^  forma  neque  materia  potest  dici  per- 

sona.  Ergo  persona  differt  a  praedictis. 

Respondeo  dicendum  quod,  secundum  Philoso- 

•  s.  Th.  lect.  X.  phum,  in  V  Metaphys.  *,  substantia  dicitur  dupli- 

-  Did.  lib.   IV,    ^.  '  .  j    ^  /.    .^      '  ......  -JJ-/  • 

eap.  Tiii,  n.  5.  citcr.  Uno  modo  dicitur  substantia  quidditas  rei, 
quam  significat  definitio ,  secundum  quod  dici- 
mus  quod  dejinitio  significat  substantiam  rei: 
quam  quidem  substantiam  Graeci  usiam  vocant, 
quod  nos  essentiam  dicere  possumus.  -  Alio  modo 
dicitur  substantia  subiectum  vel  suppositum  quod 
subsistit  in  genere  substantiae.  Et  hoc  quidem, 
communiter  accipiendo ,  nominari  potest  et  no- 
mine  significante  intenfionem :  et  sic  dicitur  sup- 
positum.  Nominatur  etiam  tribus  nominibus  si- 
gnificantibus  rem,  quae  quidem  sunt  res  naturae, 
subsistentia  et  hypostasis,  secundum  triplicem  con- 
siderationem  substantiae  sic  dictae.  Secundum 
enim  quod  per  se  existit  et  non  in  alio,  vocatur 
subsistentia :   illa  enim  subsistere  dicimus,  quae 


non  in  alio,  sed  in  se  "  existunt.  Secundum  vero 
quod  supponitur  alicui  naturae  communi,  sic  di- 
citur  res  naturae;  sicut  hic  homo  est  res  naturae 
humanae.  Secundum  vero  quod  supponitur  acci- 
dentibus,  dicitur  hypostasis  vei  substantia.  -  Quod 
autem  haec  tria  nomina  significant  communiter 
in  toto  genere  substantiarum ,  hoc  nomen  per- 
sona  significat  in  genere  rationalium  substan- 
tiarum. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  hypostasis,  apud 
Graecos,  ex  propria  significatione  nominis  habet 
quod  significet  quodcumque  individuum  substan- 
tiae:  sed  ex  usu  loquendi  habet  quod  sumatur 
pro  individuo  rationalis  naturae ,  ratione  suae 
excellentiae. 

Ad  secundum  dicendum  quod,  sicut  nos  dicimus 
in  divinis  pluraliter  tres  personas  et  tres  subsi- 
stentias,  ita  Graeci  dicunt  *  tres  hypostases.  Sed 
quia  nomen  substantiae,  quod  secundum  proprie- 
tatem  significationis  respondet  hypostasi,  aequi- 
vocatur  apud  nos,  cum  quandoque  significet  es- 
sentiam,  quandoque  hypostasim;  ne  possit  esse 
erroris  occasio ,  maluerunt  pro  hypostasi  trans- 
ferre  '  subsistentiam,  quam  substantiam. 

Ad  tertium  dicendum  quod  essentia  proprie  est 
id  quod  significatur  per  definitionem.  Definitio 
autem  complectitur  principia  speciei,  non  autem 
principia  individualia.  Unde  in  rebus  compositis 
ex  materia  et  forma,  essentia  significat  non  so- 
lum  formam ,  nec  solum  materiam,  sed  compo- 
situm  ex  materia  et  forma  communi,  prout  sunt 
principia  speciei.  Sed  compositum  ex  hac  ma- 
teria  et  ex  hac  forma,  habet  rationem  hypostasis 
et  personae :  anima  enim  et  caro  et  os  sunt  de 
ratione  hominis ,  sed  haec  anima  et  haec  caro 
et  hoc  os  sunt  de  ratione  huius  hominis.  Et  ideo 
hypostasis  et  persona  addunt  supra  rationem  es- 
sentiae  principia  individualia ;  neque  sunt  idem 
cum  essentia  in  compositis  ex  materia  et  forma  *, 
ut  supra  *  dictum  est,  cum  de  simplicitate  divina 
ageretur. 

Ad  quartum  dicendum  quod  Boetius  dicit  ge- 
nera  et  species  "  subsistere,  inquantum  individuis  * 

aliquibus  competit  subsistere ,  ex  eo  quod  sunt 
sub  generibus  et  speciebus  in  praedicamento  Sub- 
stantiae  comprehensis  *:  non  quod  ipsae  species  '0.1137. 
vel  genera  subsislant,  nisi  secundum  opinionem 
Platonis,  qui  posuit  *  species  rerum  separatim 
subsistere  a  singularibus.  Substare  vcro  competit 
eisdem  ^  individuis  in  ordine  ad  accidentia,  quae 
sunt  praeter  rationem  generum  et  specierum. 


D.  1147. 

Qu.  III,  art..  3. 


•  Phaedonis  cap. 
XLVHi.xux;P<2r- 
menidis  cap.  vi. 

X 


a)  vocaverutit.  -  vocant  G. 
P)  nisi...  idem.  -  si ...  idem  non  ABCDE. 

f)  idem  quod.  —  Om.  codices  et  ed.  a.  -  Pro  essentia,  esse  ACE. 
3)  et  -  etiam  D,  om.  BFGa. 

£)  non  modo  subsistunt.  —  non  tantummodo   (solummodo  E,   hoc 
modo  pA)  subsistunt  ABEG,  non  subsistunt  tantum  Pb. 


Xi)  Sed  neque.  -  Neque  autem  codices, 

7))  in  se.  -  in  seipsis  codices. 

0)  Graeci  dicunt.  -  et  Graeci  A. 

t)  transferre.  -  ponere  quam  transferre  B. 

x)  et  species.  -  Om.  ABCDEF. 

X)  eisdem.  -  Om.  B. 


•  Cap.  II. 


QUAESTIO  XXIX,  ARTICULUS  III 


33i 


Ad  quintum  dicendum  quod  individuum  com- 
positum  ex  materia  et  forma,  habet  quod  substet 
accidenti,  ex  proprietate  materiae.  Unde  et  Boetius 
dicit,  in  iibro  de  Trin.  *:  forma  simplex  subie- 
ctum  esse  non  potest.  Sed  quod  per  se  subsistat, 
habet  ex  proprietate  suae  formae,  quae  non  ad- 


venit  rei  subsistenti,  sed  dat  esse  actuale  materiae, 
ut  sic  individuum  subsistere  possit.  Propter  hoc 
ergo  hypostasim  attribuit  materiae,  et  usiosim , 
sive  subsistentiam,  formae,  quia  materia  est  prin- 
cipium  substandi ,  et  forma  est  principium  sub- 
sistendi. 


Coramentaria  Cardinalis  Caietani 


IK  titulo,  ly  sit  ostendit  quod  de  vera  identitate  est  quaestio. 
In  corpore  una  est  conclusio  responsiva :  Persona  si- 
gnificat  in  genere  rationalium  substantiarum ,  quod  haec 
tria  nomina,  scilicet  subsistentia,  res  naturae  et  substantia 
seu  hypostasis,  significant  communiter  in  toto  genere  sub- 
stantiarum. 


Et  manifestatur  duabus  distinctionibus.  Prima  est  sub- 
stantiae  in  essentiam  et  substantiam  primam.  Secunda  est 
ipsius  primae  substantiae  in  nomina  tria  quidem  rei ,  et 
unum  intentionis,  ut  clare  patet  in  littera.  Ex  his  namque 
manifestatur  et  quomodo  persona  non  est  idem  quod  es- 
sentia,  et  quomodo  est  idem  quod  hypostasis  et  subsistentia. 


ARTICULUS  TERTIUS 

UTRUM  NOMEN  PERSONAE  SIT  PONENDUM  IN  DIVINIS 
I  Sent.,  dist.  xxiu,  art.  2;  De  Pot. ,  qu.  ix,  art.  3. 


*Cap.  I. -S.Th. 
lect.  I. 


*  Cap.  III. 


? 


D  TERTiUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 

nomen  personae  non  sit  ponendum  "■  in 

divinis.  Dicit  enim  Dionysius,  in  prin- 

cipio  de  Div.  Nom.  *:   Universaliter  non 

est  audendum  aliquid  dicere  nec  cogitare  de  su- 

persubstantiali  occulta  divinitate,  praeter  ea  quae 

divinitus  nobis  ex  sanctis   eloquiis  sunt  expressa. 

Sed   nomen  personae   non    exprimitur   nobis    in 

sacra  Scriptura  novi  vel  veteris  Testamenti.  Ergo 

non  est  nomine  personae  utendum  in  divinis. 

2.  Praeterea,  Boetius  dicit,  in  libro  de  Duab. 
Natur.  *:  Nomen  personae  videtur  traductum  ex 
his  personis  quae  in  comoediis  tragoediisque  ho- 
mines  repraesentabant ;  persona  enim  dicta  est  a 
personando ,  quia  concavitate  ipsa  maior  necesse 
est  ut  volvatur  ^  sonus.  Graeci  vero  has  personas 
prosopa  vocant ,  ab  eo  qiiod  pottantur  in  facie , 
atque  ante  oculos  obtegant  vultiim.  Sed  hoc  non 
potest  competere  in  divinis,  nisi  forte  secundum 
metaphoram.  Ergo  nomen  personae  non  dicitur 
de  Deo  nisi  metaphorice. 

3.  Praeterea,  omnis  persona  est  hypostasis. 
Sed  nomen  hypostasis  non  videtur  Deo  compe- 
tere:  cum,  secundum  Boetium  *,  significet  id  quod 
subiicitur  accidentibus ,    quae  in  Deo   non  sunt. 

•  Ad  Damasum,  Hicrouymus    ctiam  dicit  *  quod  in  hoc   nomine 

Epist.xv,  al.Lvii.  -'.  ,  ^,  ,,„  1., 

f  hypostasis,  venenum  latet  sub  melle.  Ergo  hoc  ^ 

nomen  persona  non  est  dicendum  de  Deo. 

4.  Praeterea,  a  quocumque   removetur  defi- 

•  Art.  I.  nitio,  et  definitum.  Sed  definitio  personae  supra  * 

posita  non  videtur  Deo  competere.  Tum  quia 
ratio  importat  discursivam  cognitionem,  quae  non 

•  Qu.  XIV,  art.  7.  compctit   Dco ,  ut  supra  *  ostensum  est:    et  sic 

Deus  non  potest  dici  rationalis  naturae.  Tum 
etiam  quia  Deus  dici  non  potest  individua  sub- 
stantia:  cum  principium  individuationis  sit  ma- 
teria,  Deus  autem  immateriaiis  est;  neque  etiam 


Ibid. 


accidentibus  substat,  ut  substantia  dici  possit.  No- 
men  ergo  personae  Deo  attribui  non  debet. 

Sed  contra  est  quod  dicitur  in  symbolo  Atha- 
nasii :  Alia  est  persona  Patris,  alia  Filii,  alia  Spi- 
rittis  Sancti. 

Respondeo  dicendum  quod  persona  significat  id 
quod  est  perfectissimum  in  tota  natura,  scilicet 
subsistens  in  rafionali  natura.  Unde,  cum  omne 
illud  quod  est  perfectionis,  Deo  sit  attribuendum, 
eo  quod  eius  essentia  continet  in  se  omnem  per- 
fectionem  ;  conveniens  est  ut  hoc  nomen  persona 
de  Deo  dicatur.  Non  tamen  eodem  °  modo  quo  ° 

dicitur  de  creaturis, -sed  excellentiori  modo  ;  sicut 
et  alia  nomina  quae,  creaturis  a  nobis  imposita  ',  ^ 

Deo   attribuuntur ;    sicut   supra  *  ostensum    est ,  *Qu.  im,  art.3. 
cum  de  divinis  nominibus  ageretur. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod,  licet  nomen 
personae  in  Scriptura  veteris  vel  novi  Testa- 
menti  non  inveniatur  dictum  de  Deo,  tamen  id 
quod  nomen  significat,  multipliciter  in  sacra  Scri- 
ptura  invenitur  assertum  de  Deo;  scilicet  quod 
est  maxime  per  se  ens,  et  perfectissime  intelli- 
gens.  Si  autem  oporteret  de  Deo  dici  solum  ilia, 
secundum  vocem,  quae  sacra  Scriptura  de  Deo 
tradit,  sequeretur  quod  nunquam  in  alia  lingua 
posset  aliquis  loqui  de  Deo ,  nisi  in  illa  in  qua 
primo  tradita  est  Scriptura  veteris  vel  novi  Te- 
stamenti.  Ad  inveniendum  autem  nova  nomina, 
antiquam  fidem  de  Deo  significantia,  coegit  ne- 
cessitas  disputandi  cum  haereticis.  Nec  haec  no- 
vitas  vitanda  est,  cum  non  sit  profana,  utpote  ^  ^ 

a  Scripturarum  sensu  non  discordans :  docet  au- 
tem  Apostolus  profanas  vocum  novitates  "  vitare, 
I  ad  Tim.  ult.  * 

Ad  secundum  dicendum  quod,  quamvis  hoc  no- 
men  persona  non  conveniat  Deo  quantum  ad  id 
a  quo  impositum  est  nomen  *,  tamen  quantum 


1 

Vers.  20. 


a)  ponendum.  -  Om.  ACDEFGpB,  dicendum  ed.  a. 

P)  volvatur.  -  solvatur  ABCE. 

f)  hoc.  -  nec  hoc,  omisso  statim  non,  ACDE. 

8)  eodem.  -  eo  codices. 

e)  imposita.  -  sunt  addunt  BD. 


C)  utpote.  -  Om.  ACE. 

7))  novitates.  -  vanitates  ABDad,  vanitates  vel  novitates  D,  vel 
novitates  E. 

9)  impositum  est  nomen. - primo  impositum  est  ABCDEF;  a  quo.„ 
ad  id  om.  G. 


332 


QUAESTIO  XXIX,  ARTICULUS  III 


•  Art. 


ad  id  ad  quod  significandum  imponitur,  maxime 
Deo  convenit.  Quia  enim  in  comoediis  et  tra- 
goediis  repraesentabantur  aliqui  homines  famosi, 
impositum  est  hoc  nomen  persona  ad  significan- 
dum  aliquos '  dignitatem  habentes.  Unde  consue- 
verunt  dici  personae  in  ecclesiis,  quae  habent  ali- 
quam  dignitatem.  Propter  quod  quidam  definiunt 
personam,  dicentes  quod  persona  est  hypostasis 
proprietate  distincta  ad  dignitatem  pertinente.  Et 
quia  magnae  dignitatis  est  in  rationali  natura  sub- 
sistere,  ideo  "■  omne  individuum  rationalis  naturae 
dicitur  persona,  ut  dictum  est  *.  Sed  dignitas  divi- 
nae  naturae  excedit  omnem  dignitatem:  et  secun- 
dum  hoc  maxime  competit  Deo  nomen  personae. 
Ad  tertium  dicendum  quod  nomen  hypostasis 
non  competit  Deo  quantum  ad  id  a  quo  est  im- 
positum  nomen,  cum  non  substet  accidentibus : 
competit  autem  ei  ^  quantum  ad  id,  quod  est 
impositum  ad  significandum  rem  subsistentem.  - 
Hieronymus  autem  dicit  sub  hoc  nomine  vene- 
num  latere,  quia  antequam  significatio  huius  no- 


minis  esset  plene  nota  apud  Lafinos,  haeretici 
per  hoc  nomen  simplices  decipiebant,  ut  confi- 
terentur  plures  essentias,  sicut  confitentur  ^"  plures 
hypostases;  propter  hoc  quod  nomen  substantiae, 
cui  respondet  in  graeco  nomen  hypostasis,  com- 
muniter  accipitur  apud  nos  pro  essentia. 

Ad  quartum  dicendum  quod  Deus  potest  dici 
rationalis  naturae,  secundum  quod  ratio  non  im- 
portat  discursum,  sed  communiter  intellectualem  ' 
naturam.  Individuum  autem  Deo  competere  non 
potest  quantum  ad  hoc  quod  individuationis  prin- 
cipium  est  materia:  sed  solum  secundum  quod 
importat  incommunicabilitatem.  Substantia  vero 
convenit  Deo,  secundum  quod  significat  existere 
per  se.  -  Quidam  tamen  dicunt  quod  definitio  su- 
perius  a  Boetio  data,  non  est  definitio  personae 
secundum  quod  personas  in  Deo  dicimus.  Pro- 
pter  quod  Ricardus  de  Sancto  Victore,  corrigere 
volens  hanc  definitionem,  dixit  *  quod  persona, 
secundum  quod  de  Deo  dicitur,  est  divinae  na- 
turae  incommunicabilis  existentia. 


t)  aliquos.  -  homines  addunt  ABD. 
x)  ideo.  -  Om.  codices  et  ed.  a. 

X)  autem  ei.  -  ei  omittit  P.  -  ante  quod  add.  ad  PBDEsC ;  post  im- 
positum  BsC  addunt  scilicet. 


•  De  Trin.,  lib. 
IV,  cap.  XXII. 


(x)  sicut  confitentur.  —  sicut  confitemur  EFGa.  -  Pro  plures,  plure^ 
esse  B. 

v)  intellectualem.  -  intelligibilem  Vab. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


IN  titulo,  quaeritur  utrum  sit  formaliter.  -  In  corpore  unica 
est  conclusio,  habens  duas  partes:  Persona  de  Deo  di- 
citur  excellentiori  modo  quam  de  creaturis. 

Probatur  quoad  primam  partem.  Essentia  Dei  continet 
in  se  omnem  perfectionem :  ergo  omne  quod  est  perfe- 
ctionis,  est  Deo  attribuendum :  ergo  id  quod  est  perfectis- 
simum  in  tota  natura:  ergo  persona.  Et  declaratur  haec 
ultima  consequentia :  quia  significat  subsistens  in  rationali 
natura.  -  Quoad  secundam  vero  partem :  quia  alia  nomina 
communia  Deo  et  creaturis,  excellentiori  modo  dicuntur,  ut 
Qu.  XIII,  art.5.  patet  ex  supradictis  *. 

II.  Circa  hunc  processum,  dubium  est  quomodo  sit  ve- 
rum  quod  persona  significet  perfectissimura  in  tota  natura. 
Tum  quia  natura  specifica  perfectior  videtur  individuo. 
Tum  quia  sequeretur  quod  in  divinis  esset  distinctio  im- 
perfectissima  *. 

III.  Ad  horum  evidentiam,  sciendum  est  quod  persona, 
in  communi  loquendo ,  significat  perfectissimum  in  tota 
natura,  non  quia  personalitas  sit  perfectissimum  omnium; 
sed  quia  natura  intellectualis,  quae  est  omnium  perfectis- 
sima,  in  suo  completo  esse  est  ens  perfectissimum  omnium. 
Constat  autem  quod  nisi  per  seipsam  in  rerum  natura 
subsistat  (quomodocumque  hoc  sit) ,  perfecta  non  est.  Et 
propterea,  quia  persona  significat  dignitatem  talis  naturae 
subsistentis,  ideo  perfectissimum  in  tota  natura  merito  si- 
gnificat.  -  Unde  non  obstat  si  individua  materialia  sint  pro- 
pter  naturam.  Tum  quia  non  fit  hic  comparatio  personae 


*  in  perfectissi 
mo? 


ad  naturam:  imo  natura  clauditur  in  persona.  Tum  quia 
sermo  praesens  de  persona  in  communi,  et  non  in  naturis 
materialibus,  est. 

Secunda  vero  obiectio  solvitur  per  hoc,  quod  in  ratione 
personae  in  communi,  etsi  claudatur  aliquid  perfectissimum 
in  tota  natura,  clauditur  tamen  aliquid  abstrahens  a  per- 
fectione  et  imperfectione.  Significat  enini  rem  naturae  in- 
lellectualis  subsistentem  incommunicabiliter :  incommuni- 
cabilitas  enim  nec  perfectionem  nec  imperfectionem  dicit. 
Et  quoad  hoc  distinguuntur  personae  divinae,  non  autem 
quoad  ea  quae  perfectionis  sunt.  Et  sic  neganda  est  se- 
quela :  vel  distinguendum  est,  ut  diximus. 

IV.  Sed  adhuc  restat  dubium.  Quoniam ,  si  persona 
quoad  aliquid  abstrahit  a  perfectione,  sequeretur  quod  ex 
vi  processus  facti  in  littera ,  integra  ratio  personae  non 
concluderetur  in  Deo :  quoniam  ex  perfectione  essentiae 
divinae,  littera  infert  rationem  personae,  tanquam  rem  per- 
fectissimam,  in  Deo  reperiri. 

Ad  hoc  dicitur,  quod  ex  perfectione  divinae  essentiae 
provenit,  non  solum  quod  sit  omnis  perfectio,  sed  quid- 
quid  necessario  inest  his  quae  perfectionem  dicunt;  de 
quorum  numero  est  incommunicabilitas.  Et  propterea  ex 
perfectione  essentiae  divinae  est,  quod  sit  persona  quoad 
omnia  quae  clauduntur  in  ratione  personae.  Imo ,  ut  su- 
perius  *  habitum  est,  de  ratione  perfectionis  divinae  est,  •  Qu.  xxvn,  art. 
quod  Deus  ipse  sit  trinus  secundum  huiusmodi  res  in-  m^nt.^num. ix?" 
communicabiles  quas  personas  dicimus. 


QUAESTIO  XXIX,  ARTICULUS  IV 


333 


ARTICULUS  QUARTUS 

UTRUM  HOC  NOMEN  PERSONA  SIGNIFICET  RELATIONEM 

I  Sent.,  dist.  xxiii ,  art.  3 ;  dist.  xxvi.  qu.  i,  art.  i ;  De  Pot.,  qu.  ix ,  art.  4. 


lib. 


\ 


cap. 


*  S.Th.  lect.  XVI. 
-  Did.  lib.  III, 
cap.  VII,  n.  9. 

*  Art.  I. 


iD  QUARTUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 

hoc  nomen  persona  non  significet  re- 

'lationem,  sed    substantiam,  in  divinis. 

^^P-  "•         t^^^^X^Dicit  enim  Augustinus,  in  VII  de  Trin.*: 

Cum  dicimus  personam  Patris,  non  aliiid  dicimus 

«  quam  substantiam  Patris  " ;  ad  se  quippe  dicitur 

persona,  non  ad  Filium. 

2.  Praeterea,  quid  quaerit  de  essentia.    Sed, 
♦cap,iv,vi.-cf.  sicut   dicit  Augustinus  in    eodem    loco*'^,  cum 

dicitur,  Tres  sunt  qui  testimonium  dant  in  caelo, 
Pater,  Verbum  et  Spiritus  Sanctus;  et  quaeritur, 
Quid  tres?  respondetur,  Tres  Personae.  Ergo  hoc 
nomen  persona  significat  essentiam. 

3.  Praeterea,  secundum  Philosophum,  IV  Me- 
taphys.  *,  id  quod  significatur  per  nomen,  est 
eius  definitio.  Sed  definitio  personae  est  ratio- 
nalis  naturae  individua  substantia,  ut  dictum  est  *. 
Ergo  hoc  nomen  persona  significat  substantiam. 

4.  Praeterea,  persona  in  hominibus  et  angelis 
non  significat  relationem,  sed  aliquid  absolutum. 
Si  igitur  in  Deo  significaret  reiationem,  diceretur 
aequivoce  de  Deo  et  hominibus  et  angelis. 

Sed  contra  est  quod  dicit  Boetius,  in  libro  de 

cap.  VI.  Trin.*,  quod   omne   nomen  ad  personas   perfi- 

nens  ^  relationem   significat.    Sed  nulium  nomen 

T  magis  pertinet  ad  personas  '',  quam  hoc  nomen 

persona.    Ergo    hoc    nomen  persona   relationem 

significat. 

Respondeo  dicendum  quod  circa  significationem 
3  huius  nominis  persona  °  in  divinis,  difficultatem 

ingerit  quod  pluraliter  de  tribus  praedicatur , 
praeter  naturam  essentialium  nominum;  neque 
etiam  ad  aliquid  dicitur,  sicut  nomina  quae  re- 
lationem  significant.  Unde  quibusdam  visum  est 
quod  hoc  nomen  persona  simpliciter,  ex  virtute 
vocabuli,  essentiam  significet  in  divinis,  sicut  hoc 
nomen  Deus,  et  hoc  nomen  sapiens :  sed  propter 
instantiam  haereticorum,-est  accommodatum,  ex 
ordinatione  Concilii,  ut  possit  poni  pro  relativis ; 
et  praecipue  in  plurali,  vel  cum  nomine  parti- 
tivo,  ut  cum  dicimus  tres  personas,  vel  alia  est 
persona  Patris,  alia  Filii.  In  singulari  vero  potest 
sumi  pro  absoluto,  et  pro  relativo.  -  Sed  haec  non 
videtur  sufficiens  ratio.  Quia  si  hoc  nomen  per- 
sona,  ex  vi  suae  significationis,  non  habet  quod 
s  significet  nisi  '  essentiam  in  divinis ;  ex  hoc  quod 

dictum  est  tres  personas,  non  fuisset  haereticorum 
quietata  calumnia,  sed  maioris  calumniae  data 
esset  eis  occasio. 

Et  ideo  alii  dixerunt  quod  hoc  nomen  persona 
in  divinis  significat  simul  essentiam  et  relationem. 


Quorum  quidam  dixerunt  quod  significat  essen- 
tiam  in  recto,  et  relafionem  in  obliquo.  Quia  per- 
sona  dicitur  quasi  per  se  una :  iinitas  autem  per- 
tinet  ad  essentiam.  Quod  autem  dicitur  per  se, 
implicat  relationem  oblique :  intelligitur  enim  Pa- 
ter  per  se  esse,  quasi  relafione  distinctus  a  Filio. 
-  Quidam  vero  dixerunt  e  converso,  quod  signi- 
ficat  relationem  in  recto,  et  essentiam  in  obliquo : 
quia  in  definitione  personae,  natura  ponitur  in 
obliquo.  Et  isti  propinquius  ad  veritatem  acces- 
serunt. 

Ad  evidentiam  igitur  huius  quaestionis,  consi- 
derandum  est  quod  aliquid  est  de  significafione 
minus  communis,  quod  tamen  non  est  de  signi- 
ficatione  magis  communis :  rationale  enim  inclu- 
ditur  in  significatione  hominis ,  quod  tamen  non 
est  de  significatione  animalis.  Unde  aliud  est 
quaerere  de  significatione  animalis ,  et  aliud  est 
quaerere  de  significatione  animalis  quod  est  homo. 
Similiter  ^  aliud    est    quaerere    de    significatione  i; 

huius  nominis  persona  in  communi,  et  aliud  de 
significatione  personae  divinae.  Persona  enim  in 
communi  significat  substantiam  individuam  ra- 
tionalis  naturae,  ut  dictum  est  *.  Individuum  au-  '  Art.  i. 
tem  est  quod  est  in  se  indisfinctum,  ab  aliis  vero 
distinctum  *.  Persona  igitur,  in  quacumque  natura,  '  d-  728- 
significat  id  quod  est  distinctum  in  natura  illa: 
sicut  in  humana  natura  significat  has  carnes  et 
haec  ossa  et  hanc  animam ,  quae  sunt  principia 
individuantia  hominem ;  quae  quidem,  licet  non 
sint  de  significatione  personae ,  sunt  tamen  de 
significatione  personae  humanae.  Distinctio  autem 
in  divinis  non  fit "  nisi  per  relationes  originis,  ut  1 

dictum  est  supra  *.  Relatio  autem  in  divinis  non  *Qu.xxvm,  art. 
est  sicut  accidens  inhaerens  subiecto  ",  sed  est 
ipsa  divina  essentia:  unde  est  subsistens,  sicut  ' 
essentia  divina  subsistit.  Sicut  ergo  deitas  est 
Deus,  ita  paternitas  divina  est  Deus  Pater,  qui 
est  persona  divina.  Persona  igitur  "  divina  signi- 
ficat  relationem  ut  subsistentem.  Et  hoc  est  signi- 
ficare  relationem  per  modum  substantiae  quae 
est  hypostasis  subsistens  in  natura  divina;  licet 
subsistens  in  natura  divina  non  sit  aliud  quam 
natura  divina. 

Et  secundum  hoc,  verum  est  quod  hoc  nomen 
persona  significat  relationem  in  recto ,  et  essen- 
tiam  in  obliquo:  non  tamen  relationem  inquan- 
tum  est  relatio,  sed  inquantum  significatur  per 
modum  hypostasis.  -  Similiter  etiam  significat 
essentiam  in  recto ,  et  relationem  in  obliquo : 
inquantum    essentia   idem  est  quod  hypostasis; 


3- 


a)  Patris.  -  Om.  Vab. 

P)  loco.  —  Om.  codices  et  ed.  a. 

Y)  personas.  —  personam  Pfr. 

3)  persona.  -  Om.  codices  et  a  b. 

e)  quod  significet  nisi.  -  nisi  quod  significet  codices. 


IJ)  Similiter.-  igitur  addunt  codices. -  Pro  persona,  personae  ABDEF. 

7i)  fit.  -  est  ABD. 

6)  subiecto.  -  alicui  A,  alicui  subiecto  ceteri. 

i)  sicut.  —  et  addunt  ACEFG. 

x)  igitur.  -  enim  ABDEGpC,  autem  F. 


334 


QUAESTIO  XXIX,  ARTICULUS  IV 


D.  1081. 


hypostasis  autem  significatur  in  divinis  ut  rela- 
tione  distincta;  et  sic  ^  relatio,  per  modum  re- 
lationis  significata,  cadit  in  ratione  personae  in 
obliquo. 

Et  secundum  hoc  etiam  dici  potest,  quod  haec 
significatio  huius  nominis  persona  non  erat  per- 
cepta  ante  haereticorum  calumniam :  unde  non 
erat  in  usu  hoc  nomen  persona,  nisi  sicut  unum 
aliorum  absolutorum.  Sed  postmodum  •"  accom- 
modatum  est  hoc  nomen  persona  ad  standum 
pro  relativo,  ex  congruentia  suae  significationis : 
ut  scilicet  hoc  quod  stat  pro  relativo,  non  solum 
habeat  ex  usu,  ut  prima  opinio  dicebat,  sed  etiam 
ex  significatione  '  sua. 

Ad  PRiMUM  ERGO  DiCENDUM  quod  hoc  nomen 
persona  dicitur  ad  se,  non  ad  alterum,  quia  si- 
gnificat  relationem ,  non  per  modum  relationis , 
sed  per  modum  substantiae  quae  est  hypostasis. 
Et  secundum  hoc  Augustinus  dicit  quod  signifi- 
cat  essentiam,  prout  in  Deo  essentia  est  idem 
cum  hypostasi:  quia  in  Deo  non  differt  quod  est 
et  quo  est  *. 


Ad  secundum  dicendum  quod  quid  quandoque 
quaerit  de  natura  quam  significat  definitio ;  ut 
cum  quaeritur,  Quid  est  homo?  et  respondetur, 
Animal  rationale  mortale.  Quandoque  vero  quae- 
rit  suppositum;  ut  cum  quaeritur,  Quid  tiatat  in 
mari?  et  respondetur,  Piscts.  Et  sic  quaerentibus 
Quid  tres?  responsum  ^  est,   Tres  Personae. 

Ad  tertium  dicendum  quod  in  intellectu  substan- 
tiae  individuae,  idest  distinctae  vel  incommunica- 
bilis,  intelligitur  in  divinis  relatio,  ut  dictum  est  *. 

Ad  quartum  dicendum  quod  diversa  ratio  minus 
communium  non  facit  aequivocationem  in  magis 
communi.  Licet  enim  sit  alia  propria  definitio 
equi  et  asini  °,  tamen  univocantur  in  nomine 
animalis:  quia  communis  definitio  animalis  con- 
venit  utrique.  Unde  non  sequitur  quod,  licet  in 
significatione  personae  divinae  contineatur  relatio, 
non  autem  in  significatione  angelicae  personae 
vel  humanae ,  quod  nomen  personae  aequivoce 
dicatur.  Licet  nec  etiam  dicatur  "  univoce:  cum 
nihil  univoce  de  Deo  dici  possit  et  de  creaturis, 
ut  supra  *  ostensum  est. 


X)  et  sic.  -  et  similiter  PACEFt. 
(ji)  postmodum.  -  postea  ABCDE. 
v)  ex  significatione.  -  significatione  P. 


I)  responsum.  -  respondendum  G. 

0)  equi  et  asini.  -  Post  enim  ponunt  ABCDE ;  pro  alia,  alia  et  alia  B. 

jc)  dicatur.  —  Om.  codices. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTULUs  clarus  est,  et  in  corpore    magis   explanabitur.  - 
In  corpore  quatuor  facit:  primo,   rationem   difficultatis 

*  Cf.  num.  III.     insinuat;  secundo,  refert  quasdam  opiniones  *;  tertio,  re- 

*  cf.  num.  IV.      spondet   quaesito  * ;  quarto  ,    ex  determinatione   praemissa 

*  Cf.  num.  X.      salvat  quodammodo  praerecitatas  opiniones  *. 

II.  Quoad  primum ,  duas  conditiones  oppositas  in  hoc 
nomine  inventas,  causas  assignat  difficultatis :  non  significat 
enim  ad  aliquid ,  et  pluraliter  tamen  in  divinis  ponitur, 
Haec  enim  est  conditio  relativorum,  repugnans  absolutis : 
illa  ad  absoluta  spectai. 

III.  Quoad  secundum,  tres  affert  opiniones.  Prima|7er- 
sonae  nomen  aequivocat.  Et  videtur  Magistri,  xxv  distin- 
ctione  Primi.  Sed  haec  refellitur  quoad  causam  et  rem : 
quia  maior  data  fuisset  occasio  calumniae,  etc.  -  Secunda 
essentiam  in  recto,  relationem  vero  in  obliquo ,  tertia  vero 
e  converso,  personam  significare  dicit,  ut  satis  clare  habetur 
in  littera. 

IV.  Quoad  tertium,  conclusio  responsiva  quaesito  est: 
Persona  divina  significat  relationem  per  modum  substan- 
tiae,  idest  hypostasis,  in  natura  divina.  -  Haec  conclusio  ex 
parte  subiecti  includit  duos  terminos,  scilicet  persona,  di- 
vina:  ex  parte  vero  praedicati,  includit  tres  terminos,  sci- 
licet  ly  relationem ,  ly  per  modum  hypostasis ,  et  ly  in 
natura  divina :  et  quoad  singulos  declaratur  in  littera. 

Quoad  subiectum  quidem,  dicitur  primo  quod  aliud  est 
quaerere  et  loqui  de  significatione  personae,  et  aliud  de 
significatione  personae  divinae.  -  Secundo ,  quod  persona 
et  persona  divina  se  habent  sicut  animal  et  homo.  -  Et  ex 
hoc  sequitur  tertium,  quod  ly  persona  divina  ponitur  ad 
circumloquendum  incomplexum  nomen,  sicut  si  animal  ra- 
tionale  poneremus  loco  hominis.  -  Et  sic  titulus  quaestionis 
clarior  apparet.  Quoniam  quaestio  est  de  significatione,  non 
ly  personae ,  cum  praedicatur  de  Deo  (quoniam  sic  di- 
♦Articalis  praec.  scussa  est  *  eius  distinctio:  praedicatur  enim /»er5ona  com- 
muniter  dicta),  sed  personae  divinae :  an  scilicet  totum  hoc 
significet  relationem  aut  essentiam. 

Ex  parte  autem  praedicati,  singillatim  manifestatur  con- 

clusio.    Et  primo  quidem  quod  significet  relationem,  sic. 

Persona  in  communi  significat  substantiam  individuam  ra- 

tionahs  naturae:  ergo  persona  talis  naturae  significat  dis- 

^      tinctum  in  illa   natura:  ergo  persona   divina  significat  re- 


lationem  originis.  Prima  consequentia  probatur :  quia  de 
ratione  individui  est  indistinctio  in  se  et  distinctio  ab  aliis; 
et  explanatur  in  persona  huraana.  Secunda  autem  conse- 
quentia  probatur :  quia  distinctio  in  divinis  non  est  nisi 
per  relationes  originis.  -  Deinde  probatur  quod  per  modum 
substantiae ,  idest  hypostasis ,  sic.  Relatio  in  divinis  non 
est  accidens,  sed  divina  essentia:  ergo  est  subsistens,  sicut 
illa:  ergo  paternitas  divina  est  Deus  Pater,  sicut  deitas  est 
Deus:  ergo  persona  divina  significat  relationem  subsisten- 
tem :  ergo  per  modum  hypostasis.  -  Demum,  quoad  ly  in 
natura  divina,  declaratur  excludendo  tacitam  obiectionem 
de  identitate  naturae  et  hypostasis  in  divinis.  Et  intendit 
quod,  licet  subsistens  in  divina  natura  sit  idem  quod  ipsa, 
cum  hoc  tamen  stat  quod  persona  significat  rem  subsi- 
stentem,  non  per  modum  naturae,  sed  per  modum  sub- 
stantiae  quae  est  hypostasis  in  illa  natura :  quia  ratione 
distinguuntur. 

V.  Circa  illam  particulam ,  relationem ,  adverte  quod , 
ut  s.  Thomas  in  Qq.  de  Potentia,  qu.  ix,  art.  4,  exponit, 
personam  divinam  significare  relationem  potest  intelligi 
dupliciter:  uno  modo  formaliter,  alio  modo  materialiter. 
Et  vult  ibidem  quod  materialiter  tantum  significet  relatio- 
nem  originis  ;  formaiiter  vero,  hypostasim  divinae  naturae. 
Et  per  hanc  distinctionem  multae  solvuntur  obiectiones. 

Videtur  tamen  mihi  quod  hoc  in  loco,  altius  perscru- 
tatus  propriam  rationem  subiecti ,  idest  personae  divinae, 
intendat  quod  non  solum  materialiter  (idest  tanquam  id 
in  quo  necessario  salvatur),  sed  etiam  formaliter  relationem 
divina  persona  includat,  non  taraen  deterrainate  paterni- 
tatem  aut  filiationem :  de  ratione  enim  formali  divinae 
hypostasis,  secundura  veritatem,  est  relatio  originis,  quamvis 
non  ista  vel  illa.  In  cuius  signum ,  nihil  hic  solvitur  ex 
illa  distinctione:  sed  oraniura  difficultatura  ratio  redditur 
diversitas  inter  raodum  significandi  et  rem  significatam ; 
quia  scilicet  res  significata  est  relativa,  significatur  autem 
absolute,  per  raodum  hypostasis. 

VI.  Circa  probationem  illius  particulae,  per  modum  hy- 
postasis  *,  adverte  quod,  licet  non  valeat,  A  significat  rela- 
tionem  subsistentem,  ergo  significat  eam  ut  subsistentem, 
ut  in  littera  fieri  videtur;  valeret  tamen,  si  A  ex  propria 
ratione  significaret  per  modum  subsistentis  id  quod  signi- 


In  corpore. 


Qu.  xiii,  art.  5. 


Cf.  num.  IV. 


QUAESTIO  XXIX,  ARTICULUS  IV 


335 


ficat.  Et  quoniam  persona  manifeste  significat  per  modum 
subsistentis ,  ad  probandum  quod  significaret  relationem 
per  modum  subsistentis,  non  erat  opus  nisi  probare  quod 
significaretur  relatio ,  et  quod  ipsa  subsisteret:  et  hoc  fit 
perspicue  in  littera. 

VII.  Circa  praedicta  simul,  occurrunt  obiectiones  Scoti, 
ex  I,  dist.  XXIII  et  xxv.  Arguit  enim  quod  nec  relatio,  nec 
substantia  prima  aut  secunda,  nec  aliquid  positivum  quid- 
ditativum  divinis  personis ,  significatur  nomine  personae  in 
divinis. 

Et  quod  non  relatio  quidem ,  probat :  quia  ad  quod- 
cumque  dicitur  relativum  inferius,  ad  idem  dicitur  relati- 
vum  superius ,  licet  non  prinio ;  ergo ,  si  persona  dicit 
relationem,  sicut  Pater  est  pater  Filii  primo,  ita  esset  per- 
sona  Filii  non  primo,  quod  est  falsum. 

Quod  vero  nihil  positivum  quidditativum  personis,  pro- 
bat :  quia  ab  ultimis  distinctivis  et  constitutivis  personarum 
nihil  potest  abstrahi  commune  dictum  de  eis  in  quid,  quia 
sunt  primo  diversa;  alioquin  posset  de  eis  quaeri  in  quo 
conveniunt ,  et  in  quo  differunt. 

Quod  autem  nec  substantia  prima,  probat:  quia  sub- 
sistens  indifferens  est  ad  absolutum  et  relativum. 

VIII.  Ad  has  obiectiones,  loquendo  de  persona  divina, 
de  qua  videtur  etiam  Scotus  loqui ,  ut  patet  ex  secundo 
motivo  adducto,  breviter  dicendum  est ,  propter  rationem 
adductam  in  littera,  quod  ipsa  significat  relationem  originis 
in  communi ,  non  per  modum  relationis ,  sed  hypostasis. 
Et  quia  relatio  originis  constitutiva  divinae  personae,  non 
solum  in  speciali,  ut  paternitas,  sed  etiam  secundum  ra- 
tionem  relationis  hypostaticae ,  clauditur  quidditative  in 
ratione  divinae  personae ,  puta  Patris ,  eo  modo  quo  su- 
perius  clauditur  in  ratione  inferioris ;  et  ipsa  eadem  relatio 
est  substantia  prima ,  seu  hypostasis  divinae  naturae ;  id- 
circo  oppositum  omnium  trium  illatorum  a  Scoto,  tenemus. 

IX.  Et  ad  primam  obiectionem  patet  responsio  ex  lit- 
tera.  Quoniam  illa  maior  non  est  vera,  quando  relativum 
significatur  per  modum  absoluti,  ut  contingit  in  proposito  : 
et  idcirco  sequela  est  nulla. 

Ad  secundam  vero  obiectionem  dicitur,  quod  aliud  est 
loqui  de  rebus,  et  aliud  de  conceptibus.  Quamvis  enim  a 
rebus  sub  conceptibus  ultimate  distinctivis,  non  possit  ab- 
strahi  commune  aliquid    dictum  in  quid  de  illis  concepti- 


bus,  praeter  transcendentia ;  a  rebus  tamen  ipsis  absolute, 
quantumcumque  simplicibus,  potest  abstrahi  praedicatum 
aliquod  commune  univocum  quasi  generis  vel  speciei,  et 
non  solum  quasi  proprium.  Modo,  nulla  causa  est  in  pro- 
posito  quod,  si  persona  divina  significat  aliquod  commune 
praedicatum  in  quid  de  divinis  personis,  quod  illud  oportet 
esse  commune  constitutivis  personarum  quoad  ultimos  suos 
conceptus,  abstracte  et  praecise  sumptis.  Hanc  enim  con- 
ditionalem  supponit  illud  motivum :  quam  non  oportet 
esse  veram,  nec  ab  ipso  est  probata. 

Ad  tertiam  autem  obiectionem,  negatur  quod  ratio  sub- 
sistentis  (accipiendo  subsistens  per  modum  hypostasis,  ut 
tam  in  definitione  Boetii  quam  in  definitione  Ricardi  ex- 
primitur),  applicando  ad  divina,  abstrahat  ab  absoluto  et 
rcspectivo.  Imo  est  respectiva ;  quamvis  possit  a  nobis  ab- 
solute  concipi ,  ut  de  facto  significatur  personae  divinae 
nomine.  Et  quoniam  nihil  aliud  est  prima  substantia  in 
divinis  quam  huiusmodi  res  respectiva  subsistens,  etc,  ideo 
persona  divina ,  significando  rem  respectivam  huiusmodi, 
significat  substantiam  primam  divinae  naturae;  et  signifi- 
cando  substantiam  primam  divinae  naturae,  significat  rela- 
tionem  originis  subsistentem,  etc. 

X.  Quoad  quartum  *,  redit  ad  opiniones  praerecitatas  **. 
Et  primo  ad  tertiam ,  de  relatione  in  recto  et  natura  in 
obliquo.  Dicitque  hoc  verificari  de  relatione,  non  ut  relatio, 
sed  ut  subsistens.  Relatio  enim  dupliciter  sumi  potest:  sci- 
licet  ut  relatio,  puta  paternitas,  seu  qua  aliquid  ad  aliud 
refertur ;  et  ut  hypostasis,  seu  quod  *  quasi  denominari  in- 
telligitur  relativum,  ut  ly  Pater  substantive  sumptum. 

Deinde  ad  secundam  opinionem,  de  essentia  in  recto 
et  relatione  in  obliquo.  Et  dicit  hoc  verificari  de  essentia, 
non  formaliter,  sed  identice ,  idest  ut  identificatur  hypo- 
stasi;  et  de  relatione  ut  relatio  est. 

Demum  ad  primam  opinionem,  de  aequivocatione  et  ac- 
commodatione.  Et  dicit  tria :  primo,  significationem  fuisse 
olim  occultam;  secundo,  affirmat  accommodationem ;  tertio, 
quod  causa  accommodationis  non  est  usus,  ut  prima  di- 
cebat  opinio,  sed  ipsa  vera  et  propria  significatio  nominis. 

Et  sic  patet  solutio  nodi  propositi  in  principio  corpo- 
ris  * :  nam  personae  nomen ,  ratione  rei  significatae ,  plu- 
rificatur  realiter  in  divinis ;  ratione  vero  modi  significandi, 
non  dicitur  ad  aliquid. 


•  Cf.  num.  I. 
•*  Cf.  num.  m. 


quo  P. 


Cf.  num.  II. 


336 


QUAESTIO  XXX,  ARTICULUS  I 


9UAESTIO  TRIGESIMA 

DE  PLURALITATE  PERSONARUM  IN  DIVINIS 


IN    QUATUOR   ARTICULOS    DIVISA 


*  Cf.  qu.  XXIX  , 
Iiitrod. 


DEiNDE  quaerimr  de  pluralitate  Personarum  *. 
Et  circa  hoc  quaeruntur  quatuor. 
Primo:  utrum  sint  plures  personae  in  divinis. 
Secundo:  quot  sunt. 


Tertio:  quid  significent  termini    numerales  in 

divinis. 
Quarto :  de  communitate  "  huius  nominis  per- 

sona. 


ARTICULUS  PRIMUS 

UTRUM  SIT  PONERE  PLURES  PERSONAS  IN  DIVINIS 

I  Sent.,  dist.  11,  art.  4;  dist.  xxiii,  art.  4;  De  Pot.,  qu.  ix,  art.  5;   Compend.  TTieol.,  cap.  l,  lv; 

Quodl.  VIl,  qu.  III,  art.  i. 


*  Qu.    xxviii, 

art.  3. 

•  De  Trin.,  cap. 


D  PRiMUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
non  sit  ponere  plures  personas  in  di- 
vinis.  Persona  enim  est  rationalis  natu- 
rae  individua  substantia,  Si  ergo  sunt 
plures  personae  in  divinis ,  sequitur  quod  sint 
plures  substantiae:  quod  videtur  haereticum. 

2.  Praeterea,  pluralitas  proprietatum  absoluta- 
rum  non  facit  distinctionem  personarum,  neque 
in  Deo  neque  in  nobis:  multo  igitur  minus  plu- 
ralitas  relationum.  Sed  in  Deo  non  est  alia  plu- 
ralitas  nisi  relationum,  ut  supra  *  dictum  est.  Ergo 
non  potest  dici  quod  in  Deo  sint  plures  personae. 

3.  Praeterea,  Boetius  dicit  *,  de  Deo  loquens, 
quod  hoc  vere  unum  est,  in  quo  nullus  est  nu- 
merus.  Sed  pluralitas  importat  numerum.  Ergo 
non  sunt  plures  personae  in  divinis. 

4.  Praeterea,  ubicumque  est  numerus,  ibi  est 
totum  et  pars.  Si  igitur  in  Deo  sit  numerus  per- 
sonarum,  erit  in  Deo  ponere  totum  et  partem : 
quod  simplicitati  divinae  repugnat. 

Sed  contra  est  quod  dicit  Athanasius  * :  Alia  est 
persona  Patris,  alia  Filii,  alia  Spiritus  Sancti.  Ergo 
Pater  et  Filius  et  Spiritus  Sanctus  sunt  plures 
personae. 

Respondeo  dicendum  quod  plures  esse  perso- 
nas  in  divinis,  sequitur  ex  praemissis,  Ostensum 
•  Qu.  XXIX,  art.  est  cnim  supra  *  quod  hoc  nomen  persona  si- 
gnificat  in  divinis  relationem,  ut  rem  subsisten- 
tem  in  natura  divina.  Supra  *  autem  habitum  est 
quod  sunt  plures  relationes  reales  in  divinis.  Unde 
sequitur  quod  sint  plures  res  subsistentes  in  di- 
vina  natura.  Et  hoc  est  esse  plures  personas  in 
divinis. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  substantia  non 
ponitur  ^  in  definitione  personae  secundum  quod 
significat  essentiam,  sed  secundum  quod  signifi- 
D.  1026.  cat  suppositum  *:  quod  patet  ex  hoc  quod  additur 
individua.  Ad   significandum  autem   substantiam 


*  In  Symbolo. 


•  Qu.  xxviii,  art 
'.  3.  4. 


P 


sic  dictam,  habent  Graeci  nomen  hypostasis:  unde 
sicut  nos  dicimus  tres  personas,  ita  ipsi  dicunt 
tres  hypostases.  Nos  autem  non  consuevimus  di- 
cere  tres  substantias,  ne  intelligerentur  tres  essen- 
tiae,  propter  nominis  aequivocationem. 

Ad  secundum  dicendum  quod  proprietates  abso- 
lutae  in  divinis,  ut  bonitas  et  sapientia,  non  op- 
ponuntur  ad  invicem  :  unde  neque  realiter  distin- 
guuntur.  Quamvis  ergo  eis  conveniat  subsistere, 
non  tamen  sunt  plures  res  subsistentes,  quod  est 
esse  plures  personas.  Proprietates  autem  absolu- 
tae  in  rebus  creatis  non  subsistunt,  licet  realiter 
ab  invicem  "*  distinguantur,  ut  albedo  et  dulcedo. 
Sed  proprietates  relativae  in  Deo  et  subsistunt, 
et  realiter  ab  invicem  distinguuntur,  ut  supra  * 
dictum  est.  Unde  pluralitas  talium  proprietatum 
sufficit  ad  pluralitatem  °"  personarum  in  divinis. 

Ad  tertium  dicendum  quod  a  Deo,  propter  sum- 
mam  unitatem  et  simplicitatem,  excluditur  omnis 
pluralitas  absolute  dictorum  ' ;  non  autem  plura- 
litas  relationum.  Quia  ^  relationes  praedicantur  de 
aliquo  ut  ad  alterum;  et  sic  compositionem  in 
ipso  de  quo  dicuntur,  non  important,  ut  Boetius 
in  eodem  libro  *  docet. 

Ad  quartum  dicendum  quod  numerus  est  du- 
plex:  scilicet  numerus  simplex  vel  absolutus,  ut 
duo  et  tria  et  quatuor;  et  "  numerus  qui  est  in 
rebus  numeratis,  ut  duo  homines  et  duo  equi, 
Si  igitur  in  divinis  accipiatur  numerus  '  absolute 
sive  abstracte ,  nihil  prohibet  in  eo  esse  totum 
et  partem  *:  et  sic  '  non  est  nisi  in  acceptione 
intellectus  nostri;  non  enim  numerus  absolutus 
a  rebus  numeratis  est  nisi  in  intellectu.  Si  autem 
accipiamus  numerum  prout  est  in  rebus  nume- 
ratis,  sic  in  rebus  quidem  creatis,  unum  est  pars 
duorum,  et  duo  trium,  ut  unus  homo  duorum , 
et  duo  trium :  sed  non  est  sic  *  in  Deo,  quia  tan- 
tus  est  Pater  quanta  tota  Trinitas,  ut  infra  *  patebit. 


•  Qu.  XXVIII,  art. 
3 ;  qu.  XXIX,  art. 
4- 


Cap.  VI. 


974. 


'  Qa.  xi.n,  art.  4, 
ad  3. 


a.)  communitate.  -  communicatione  ABCDE. 

p)  ponitur.  -  potest  esse  FG. 

f)  ab  invicem.  -  Om.  codices. 

3)  pluralitatem.  —  proprietates  GpF. 

£)  dictorum.  -  Ora.  B. 


^)  Quia.  -  Quod  ed.  a,  Quae  Pb.  -  ut  ante  ad  alterum  om,  ACEsB. 
T))  et.  -  et  est  P.  • 

6)  accipiatur  numerus.  -  accipiamus  numerum  codices. 
i)  et  sic.  -  quia  sic  edd.  ab.  -  numeratis  om.  FG. 
x)  sed  non  est  sic.  -  et  sic  non  est  PFGab. 


QUAESTIO  XXX,  ARTICULUS  II 


337 


Commeii.taria  Cardinalis  Caietani 


TiTULUS  manifeste  quaerit   de  reali  pluralitate.  -  In  cor- 
pore  unica  est  conclusio ,    responsiva  quaesito  affirma- 
tive:  In  divinis  sunt  plures  personae. 

Et  probatur  sic  ex  dictis.  In  divinis  sunt  plures  re- 
lationes  reales :  ergo  sunt  plures  res  subsistentes  in  di- 
vina  natura :  ergo  plures  personae.  -  Et  tenet  sequela: 
quia  persona  divina  significat  relationem  ut  rem  subsi- 
stentem. 


II.  In  responsione  ad  secundum,  ubi  ex  eo  quod  non 
opponuntur  in  divinis  sapientia  et  bonitas ,  infertur  quod 
non  distinguuntur  realiter ,  non  oportet  aliud  huius  con- 
sequentiae  fundamentum  iacere ,  quam  quod  sola  oppo- 
sitio  relativa  res  divinas  distinguit.  Non  enim  absolute 
intulit  ex  negatione  oppositionis,  negationem  distinctionis : 
sed  explicite  apposuit  ly  in  divinis.  Et  propterea  hoc  suf- 
ficit  ad  propositum. 


ARTICULUS  SECUNDUS 

UTRUM  IN  DEO  SINT  PLURES  PERSONAE  QUAM  TRES 

I  Sent.,  dist.  x,  art,  5;  dist.  xxxiii,  art.  2,  ad  i ;  IV  Cont.  Gent.,  cap.  xxvi;  De  Pot.,  qu.  ix,  art.  9; 

Compend.   TTieol.,  cap.  lvi,  lx. 


»D  SECUNDUM  sic  PROCEDITUR.  Videtur  quod 
I  in  Deo  sint  plures  personae  quam  tres. 
'Pluralitas  enim  personarum  in  divinis 
^est  secundum  pluralitatem  proprietatum 

■  Art.  praeced.    relativarum,  ut  dictum  est  *.  Sed    quatuor  sunt 

■  Qn.  Kvin,  art.  relationcs  in  divinis,  ut  supra  *  dictum  est:  sci- 

licet  paternitas,  fiiiatio,  communis  spiratio  et  pro- 
cessio.  Ergo  quatuor  personae  sunt  in  divinis. 

2.  Praeterea,  non  plus  differt  natura  a  volun- 
"          tate  in  Deo  ",  quam  natura  ab  intellectu.  Sed  in 

divinis  est  alia  persona  quae  procedit  per  mo- 
dum  voluntatis,  ut  amor;  et  alia  quae  procedit 
per  modum  naturae,  ut  filius.  Ergo  est  etiam 
alia  quae  procedit  per  modum  intellectus,  ut  ver- 
bum;  et  alia  quae  procedit  per  modum  naturae, 
ut  fiiius.  Et  sic  iterum  sequitur  quod  non  sunt 
tantum  tres  personae  in  divinis. 

3.  Praeterea,  in  rebus  creatis  quod  excellen- 
tius  est,  plures  habet  operationes  intrinsecas:  sicut 
homo  supra  alia  animalia  habet  intelligere  et 
velle.  Sed  Deus  in  infinitum  excedit  omnem  crea- 
turam.  Ergo  non  solum  est  ibi  persona  procedens 
per  modum  voluntatis  et  per  modum  inteilectus, 
sed  infinitis  aliis  modis.  Ergo  sunt  infinitae  per- 
sonae  in  divinis. 

4.  Praeterea,  ex  infinita  bonitate  Patris  est,  quod 
infinite  seipsum  communicet,  producendo  perso- 
nam  divinam.  Sed  etiam  in  Spiritu  Sancto  est  in- 
finita  bonitas.  Ergo  Spiritus  Sanctus  producit  di- 
vinam  personam,  et  illa  aliam,  et  sic  in  infinitum. 

5.  Praeterea,  omne  quod  continetur  sub  deter- 
minato  numero,  est  mensuratum:  numerus  enim 
mensura  quaedam  est.  Sed  personae  divinae  sunt 
immensae,  ut  patet  per  Athanasium  *:  Immensus 
Pater,  immensiis  Filius,  immensus  Spiritus  Sanctus. 
Non  ergo  sub  numero  ternario  continentur. 

Sed   contra   est  quod   dicitur  I  loan.  ult.  *: 

Tres  sunt  qui  testimonium  dant  in  caelo,  Pater , 

Verbum  et  Spiritus  Sanctus.  Quaerentibus  autem, 

Quid  tres?  respondetur,  Tres  personae,  ut  Augu- 

'Cao.iy,wi.ci.  stinus  dicit ,   in  VII  de  Trin.  *  Sunt  igitur  tres 

hb.  V,  cap.  IX.  ^  c 

P  personae  tantum  "  in  divinis. 


'  In  Symbolo. 


•  Vers.  7. 


Respondeo  dicendum  quod,  secundum  praemis- 
sa,  necesse  est  ponere  tantum  tres  personas  in 
divinis.  Ostensum  est  *  enim  quod  plures  perso-  *  Art.  praeced. 
nae  sunt  plures  relationes  subsistentes,  ab  invicem 
realiter  distinctae.  Realis  autem  distinctio  inter 
relafiones  divinas  non  est  nisi  in  ratione  oppo- 
sitionis  relativae.  Ergo  oportet  duas  relafiones 
oppositas  ad  duas  personas  pertinere :  si  quae 
autem  relationes  oppositae  non  sunt,  ad  eandem 
personam  necesse  est  eas  pertinere.  Paternitas 
ergo  et  filiatio,  cum  sint  oppositae  relationes,  ad 
duas  personas  ex  necessitate  pertinent.  Paternitas 
igitur  subsistens  est  persona  Patris,  et  filiatio  sub- 
sistens  est  persona  Filii.  Aliae  autem  duae  rela- 
tiones  ad  neutram  harum  oppositionem  habent, 
sed  sibi  invicem  opponuntur.  Impossibile  est  igitur 
quod  ambae  uni  personae  conveniant.  Oportet 
ergo  quod  vel  una  earum  conveniat  utrique  di- 
ctarum  personarum:  aut  quod  una  uni,  et  alia 
alii.  Non  autem  potest  esse  quod  processio  con- 
veniat  Patri  et  Filio,  vel  alteri  eomm:  quia  sic 
sequeretur  quod  processio  intellectus,  quae  est 
generatio  in  divinis,  secundum  quam  accipitur 
paternitas  et  filiatio,  prodiret  ex  processione  amo- 
ris,  secundum  quam  accipitur  spiratio  et  proces- 
sio,  si  persona  generans  et  genita  procederent  a 
spirante:  quod  est  contra  praemissa  *.  Relinqui- 
tur  ergo  quod  spiratio  conveniat  et  personae 
Patris  et  personae  Filii,  utpote  nullam  habens 
oppositionem  relativam  nec  ad  paternitatem  nec 
ad  filiationem.  Et  per  consequens  oportet  quod 
conveniat  processio  alteri  personae,  quae  dicitur 
persona  Spiritus  Sancti,  quae  per  modum  amoris 
procedit,  ut  supra  *  habitum  est.  Relinquitur  ergo 
tantum  tres  personas  esse  in  divinis,  scilicet  Pa- 
trem  et  Filium  et  Spiritum  Sanctum. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod,  licet  sint  qua- 
tuor  relationes  in  divinis,  tamen  una  earum,  sci- 
Hcet  spiratio,  non  separatur  a  persona  Patris  et 
Filii,  sed  convenit  utrique.  Et  sic,  licet  sit  relatio, 
non  tamen  ">  dicitur  proprietas,  quia  non  convenit 
uni  tantum  personae :  neque  est  °  relatio  perso- 


'  Qu.  xxvii,  art. 
3 ,  ad  3. 


Ibid.,  art.  4. 


a)  in  Deo.  -  Om 
P)  tantum.  -  Om, 

SCMMAE    ThEOL 


FG. 
ABCDEaft. 


f)  tamen.  -  Om.  FGii. 

3)  neque  est.  -  est  om.  Pb. 


D.  Thomae  T.  I. 


43 


338 


QUAESTIO  XXX,  ARTICULUS  II 


•  Qu.  XXVII,  art. 
2  ;qu.  XXVIII,  art. 
4- 


nalis,  idest  constituens  personam.  Sed  hae  tres 
relationes,  paternitas.  filiatio  et  processio,  dicuntur 
proprietates  personales  ',  quasi  personas  consti- 
tuentes:  nam  paternitas  est  persona  Patris,  filiatio 
persona  Filii ,  processio  persona  Spiritus  Sancti 
procedentis. 

Ad  secundum  dicendum  quod  id  quod  procedit 
per  modum  intellectus,  ut  verbum,  procedit  se- 
cundum  rationem  similitudinis ,  sicut  etiam  id 
quod  procedit  per  modum  naturae :  et  ideo  su- 
pra  *  dictum  est  quod  processio  verbi  divini  est 
ipsa  generatio  per  modum  naturae.  Amor  aut*em, 
inquantum  huiusmodi,  non  procedit  ut  similitudo 
illius  a  quo  procedit  (Ucet  in  divinis  amor  sit 
coessentiaUs  ^  inquantum  est  divinus):  et  ideo  pro- 
cessio  amoris  non  dicitur  generatio  in  divinis. 

Ad  tertium  dicendum  quod  homo,  cum  sit  per- 
fectior  aliis  animalibus,  habet  plures  operationes 
intrinsecas  quam  alia  animalia,  quia  eius  perfe- 
ctio  est  per  modum  compositionis.  Unde  in  an- 
gelis,  qui  sunt  perfectiores  et  simpliciores,  sunt 
pauciores  operationes  intrinsecae  quam  in  ho- 
mine :  quia  in  eis  non  est  imaginari,  sentire,  et 
huiusmodi.  Sed  in  Deo,  secundum  rem,  non  est 


nisi  una  operatio ,  quae  est  sua  essentia.  Sed 
quomodo  sunt  duae  processiones,  supra  *  osten- 
sum  est. 

Ad  quartum  dicendum  quod  ratio  illa  proce- 
deret,  si  Spiritus  Sanctus  haberet  aliam  numero 
bonitatem  a  bonitate  Patris:  oporteret  enim  quod, 
sicut  Pater  per  suam  bonitatem  producit  perso- 
nam  divinam,  ita  et  Spiritus  Sanctus.  Sed  una 
et  eadem  bonitas  Patris  "  est  et  Spiritus  Sancti. 
Neque  etiam  est  distinctio  nisi  per  relationes  per- 
sonarum.  Unde  bonitas  convenit  Spiritui  Sancto 
quasi  habita  ab  alio  * :  Patri  autem,  sicut  a  quo 
communicamr  alteri.  Oppositio  autem  relationis 
non  permittit  ut  cum  relatione  Spiritus  Sancti 
sit  relatio  principii  respectu  divinae  personae : 
quia  ipse  procedit  ab  aliis  personis  quae  in  di- 
vinis  '  esse  possunt. 

Ad  quintum  dicendum  quod  numerus  determina- 
tus,  si  accipiatur  numerus  simplex,  qui  est  tantum 
in  acceptione  intellectus,  per  unum  mensuratur. 
Si  vero  accipiatur  numerus  rerum  in  divinis  per- 
sonis,  sic  non  competit  ibi  ratio  mensurati:  quia 
eadem  est  magnitudo  trium  personarum,  ut  infra  * 
patebit;  idem  autem  non  mensuratur  per  idem. 


e)  personales.  -  Om.  ABCE. 

!^)  coessentialis.  -  essentialis  BE,  coequalis  ed.  a. 

r,)  Patris.  —  quae  Patris  est  B.  -  etiam  om.  codices. 


0)  alio.  -  scilicet  a  Patre  addit  B. 

i)  in  divinis.  -  in  Deo  codices.  -  Pro  esse  possunt,  esse  non  pos- 
sunt  BD. 


■  Qu.  XXVII,  art. 

3.  5- 


*  Qu.  XLii,   art. 
",  4- 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


IN  titulo ,  adverte  quod  intentio  litterae  est  non  solum 
discutere  an  sint  plures  personae  quam  tres :  sed  etiam 
an  sint  pauciores ,  puta  duae  tantum.  Et  hoc  patet  tum 
ex  propositione  quaesitorum  in  principio  huius  quaestionis; 
dicit  enim  littera  ibi  quod  secundo  quaerendum  est  quot 
sunt:  tum  ex  conclusione  responsiva  in  corpore  articuli 
proposita  et  illata;  est  enim  una  exclusiva,  scilicet,  Personae 
divinae  sunt  tantum  tres;  ad  cuius  veritatem  patet  opor- 
tere  verificari  quod  nec  sunt  plures  nec  pauciores. 

II.  In  corpore  unica  conclusione  exclusiva  respondet 
quaesito:  Necesse  est  ponere  personas  in  divinis  tres  tan- 
tum. 

Et  probatur  simul  quoad  utramque  exponentem,  sic. 
Plures  personae  divinae  sunt  plures  relationes  subsisten- 
tes,  ab  invicem  realiter  distinctae  sbla  oppositione  relativa : 
ergo  omnes  relationes  oppositae  ad  distinctas  personas,  non 
oppositae  ad  eandem  pertinent :  ergo  paternitas  et  filiatio  ad 
duas  spectant  personas,  sicque  paternitas  est  persona  Patris, 
et  filiatio  est  persona  Filii.  -  Tunc  ultra:  ergo  aliae  duae 
relationes,  scilicet  spiratio  et  processio,  neutri  praemissa- 
rum  sed  sibi  invicem  oppositae,  ad  unam  personam  non 
spectant  ambae :  ergo  vel  una  earum  convenit  utrique  di- 
ctarum  personarum,  vel  una  uni  et  alia  alii.  Sed  processio 
non  potest  convenire  utrique :  quia  processio  intellectus 
prodiret  ex  processione  amoris.  Ergo  spiratio  convenit  utri- 
que,  utpote  nulli  earum  opposita.  Ergo  processio  convenit 
alii  personae.  Ergo  sunt  tantum  tres  personae ,  scilicet 
Pater  et  Filius  et  Spiritus  Sanctus. 

III.  Circa  hunc  processum,  dubium  occurrit  non  par- 
vum  de  modo  procedendi:  diminutus  enim  manifeste  vi- 
detur  et  truncus.  Tum  quia  proponit  disiunctivam,  scilicet 
quod  spiratio  et  processio  sic  se  habent  quod  vel  una 
earum  convenit  Patri  et  Filio,  vel  una  Patri  et  alia  Filio: 
et  tamen  non  discutit  secundam  partem  disiunctivae ,  ex 
cuius  discussione  pendet  an  personae  sint  pauciores  quam 
tres.  Tum  quia  proponit  etiam  negativam  habentem  duas 
partes ,  scilicet,  processio  non  convenit  Patri  et  Filio,  vel 
alteri  eorum:  et  tamen  non  probat  eam  nisi  quoad  primam 
partem,  ut  manifeste  convincit  ratio  litterae,  et  subiuncta 


verba  testantur,  scilicet,  si  persona  generans  et  genita  pro- 
cederent  a  spirante. 

IV.  Circa  eundem  quoque  processum  dubium  est,  quo- 
niam  implicare  videtur  contradictoria.  Ex  una  enim  parte, 
dicitur  quod  sola  relativa  oppositio  distinguit  realiter  in 
divinis,  et  quod  relationes  secundae  combinationis,  scilicet 
spiratio  et  processio,  non  opponuntur  relationibus  primae, 
scilicet  paternitati  et  filiationi :  et  ex  alia  parte ,  probatur 
realis  distinctio  processionis  a  paternitate  et  fiHatione.  Ex 
his  enim  arguo  sic.  Ex  primo  dicto,  sola  oppositio  relativa 
distinguit  realiter :  sed  processio  non  opponitur  relative 
paternitati  aut  filiationi,  ex  secundo  dicto :  ergo  non  di- 
stinguitur  realiter.  Et  e  converso ,  processio  distinguitur 
realiter  a  paternitate  et  filiatione:  ergo  opponitur  iUi  rela- 
tive.  Vel,  ergo  non  sola  oppositio  relativa  distinguit  realiter 
in  divinis.  Omnia  sunt  contra  litteram.  Ergo. 

V.  Ad  primani  dubitationem  *  dicendum  est,  quod  decuit 
omnia  membra  discutienda  proponere  explicite,  ne  aliquid 
eorum  videretur  oblivioni  traditum;  et  ut  ostenderetur  ex 
conclusione  processus,  proposita  omnia  implicite  fuisse  dis- 
cussa.  Modus  autem  quo,  absque  defectu,  omnia  discussa 
intelliguntur  in  hac  brevi  littera,  est  hic.  Illato  in  communi 
quod  altera  earum  (scilicet  spirationis  et  processionis)  inest 
utrique  (scilicet  Patri  et  Filio),  aut  una  uni  et  altera  alteri; 
et  subiuncto  in  speciali  quod  processio  nec  utrique  nec 
alteri  inest;  incoepit  prosequi  primam  partem  tam  primae 
quam  secundae  propositionis :  an  scilicet  una  utrique  (idest 
Patri  et  Filio)  insit.  Et  hoc  examinando,  inchoavit  a  proces- 
sione;  intulitque  partem  negativam,  scilicet  quod  ipsa  non 
convenit  utrique.  Et  eadem  via  gradiendo,  consequenter 
reliquam,  scilicet  spirationem,  conclusit  convenire  utrique. 
Et  sic  absoluto  prius  membro  prius  proposito,  ut  rectus 
ordo  poscebat,  reliqua  membra  proposita  non  fuit  opus 
amplius  discutere :  quoniam  ex  affirmatione  primi,  et  prae- 
missis  huius  processus,  manifeste  inveniuntur  exclusa.  Di- 
ctum  est  enim  quod  spiratio  et  processio  ad  eandem  non 
possunt  pertinere  personam;  et  nunc  illatum  est  quod 
spiratio  convenit  Patri  et  Filio;  ergo  manifeste  sequitur 
quod  processio  nec  utrique    nec  alteri  convenit ,   et  quod 


Cf.  num.  III. 


QUAESTIO  XXX,  ARTICULUS  III 


339 


non  potest  esse  quod  una  uni  et  altera  alteri  conveniat, 
quae  proposlta  fuerant. 

Nec  obstat  processui  huic  sic  exposito,  quod  cum  nota 
illationis  littera  inferat,  dicens :  Relinquitur  ergo  quod  spi- 
ratio.  Illatio  enim  illa  non  respicit  omnia  antedicta,  sed 
communes  canones  hic  praemissos,  et  vim  dualitatis  rela- 
tionum,  scilicet  processionis  et  spirationis.  Et  intendebat 
quod,  quia,  si  non  obviat  oppositio,  altera  harum  identifi- 
catur  utrique  (scilicet  Patri  et  Filio)  et  processio  non  potest 
identificari  utrique,  relinquitur  quod  spiratio  identificetur 
utrique,  utpote  nuUam  habens  ad  utramque  oppositionem. 
Sic  enim  infert  littera,  et  non  absolute,  sine  additione  prae- 
fati  medii,  ut  patet  intuenti. 
Cf.  num.  IV.  VI.  Ad  secundam  vero   dubitationem  *  breviter  dicitur 

quod,  cum  oppositio  relativa  distinguens  divina  sit  secun- 
dum  ordinem  originis,  duphciter  possunt  dici  aliqua  ibi- 
dem  relative  opposita:  scilicet  ratione  relationis,  vel  ratione 
originis.  Opposita  ratione  relationis  sunt  tantum  correlativa, 
ut  Pater  et  Filius  ad  invicem,  et  spirans  et  procedens  ad 


mvicem :  ratione  autem  onginis  opposita  sunt  quaecumque 
sic  se  habent ,  quod  unum  oportet  esse  ab  alio ,  et  non 
e  contra.  Dico  ergo  primo,  quod  secunda  combinatio  non 
opponitur  primae  ratione  relationis :  et  hoc  intendit  littera, 
dicens  neutram  harum  oppositionem  habere  ad  aliquam 
illarum.  Secundo,  quod  processio  opponitur  utrique  ra- 
tione  originis:  quia  origo  amoris  est'ab  intellectu,  et  non 
e  contra.  Et  hoc  intendebat  littera,  excludens  processionem 
a  Patre  et  Filio :  est  enim  oppositio  haec  oppositio  relativa 
originis.  Spiratio  autem  nec  ratione  relationis,  nec  ratione 
ordinis  originis,  aliquam  habet  ad  paternitatem  et  filiationem 
oppositionem:  et  propterea  merito  coincidit  cum  utraque. 
Et  sic  diversis  rationibus  interpretando  oppositionem  relati- 
vam,  nuUa  est  implicatio  in  hoc  processu,  ut  patet  ex  dictis: 
et  efficaciter  probatum  est  personas  divinas  esse  tres  tantum. 
VII.  In  responsione  ad  secundum,  adverte,  si  vis  com- 
plete  videre  quare  processio  intellectus  et  naturae  coin- 
cidit,  non  autem  voluntatis,  tres  differentias  positas  in  Qq. 
de  Potentia  qu.  x,  art.  2,  ad  11. 


'  Num.  17. 


ARTICULUS  TERTIUS 

UTRUM  TERMINI  NUMERALES  PONANT  ALIQUID  IN  DIVINIS 

I  Sent.,  dist.  xxiv,  art.  3;  De  Pot.,  qu.  ix,  art.  7;  Quodl.  X,  qu.  i,  art.  i. 


»D  TERTiUM  sic  PROCEDiTUR.  VidetuF  quod 
i  termini  numerales  ponant  aliquid  in  di- 
Vinis.  Unitas  enim  divina  est  eius  essen- 
^tia.  Sed  omnis  numerus  est  unitas  re- 
petita.  Ergo  omnis  terminus  numeralis  in  divinis 
significat  essentiam.  Ergo  ponit  aliquid  in  Deo. 

2.  Praeterea,  quidquid  dicitur  de  Deo  et  crea- 
turis ,  eminentius  convenit  Deo  quam  creaturis. 
Sed  termini  numerales  in  creaturis  aliquid  po- 
nunt.  Ergo  muito  magis  in  Deo. 

3.  Praeterea,  si  termini  numerales  non  ponunt 
aliquid  in  divinis,  sed  inducuntur  ad  rerhoven- 
dum  tanmm,  ut  per  pluralitatem  removeatur  uni- 
tas,  et  per  unitatem  pluralitas;  sequitur  quod  sit 
circulatio  in  ratione,  confundens  intellectum  et 
nihil  certificans;  quod  est  inconveniens.  Relin- 
quitur  ergo  quod  termini  numerales  aliquid  po- 
nunt  in   divinis. 

Sed  contra  est  quod  Hilarius  dicit,  in  IV  de 
Trin.  *:  Siistulit  singidaritatis  ac  solitudinis  intel- 
ligeniiatn  professio  consortii ,  quod  est  professio 
•  Lib.  I,  cap.  11.  pluralitatis.  Et  Ambrosius  dicit,  in  libro  de  Fide  *: 
Ciim  unum  Deum  dicimus ,  unitas  pluralitatem 
excludit  deorum ,  non  quantitatem  in  Deo  poni- 
mus.  Ex  quibus  videtur  quod  huiusmodi  nomina 
sunt  inducta  in  divinis  ad  removendum,  non  ad 
ponendum  aliquid. 

Respondeo  dicendum  quod  Magister,  in  Sen- 
tentiis  *,  ponit "  quod  termini  numerales  non  po- 
nunt  aliquid  in  divinis,  sed  removent  tantum. 
Alii  vero  dicunt  contrarium. 

Ad  evidentiam  igitur  huius,  considerandum  est 
quod  omnis  pluralitas  consequitur  aliquam  divi- 
sionem.  Est  autem  duplex  divisio.  Una  materialis, 
quae  fit  secundum  divisionem  continui :  et  hanc 
consequitur  ^  numerus  qui  est  species  quantitatis  *. 
Unde  talis  numerus  non  est  nisi  in  rebus  mate- 


•Lib.I,  dist.xxiv. 


*  D.  1079. 


rialibus  habentibus  quantitatem.  Alia  est  divisio 
formalis,  quae  fit  per  oppositas  vel  diversas  for- 
mas :  et  hanc  divisionem  sequitur  multitudo  quae 
non  est  in  aliquo  genere ,  sed  est  de  transcen- 
dentibus,  secundum  quod  ens  dividitur  per  unum 
et  multa.  Et  talem  multitudinem  solam  contingit 
esse  in  rebus  immaterialibus. 

Quidam  igitur,  non  considerantes  nisi  multitu- 
dinem  ">  quae  est  species  quantitatis  discretae,  quia 
videbant  quod  quantitas  discreta  non  habet  locum 
in  divinis,  posuerunt  quod  termini  numerales  non 
ponunt  aliquid  in  Deo,  sed  removent  tantum.  - 
Alii  vero ,  eandem  multitudinem  considerantes , 
dixerunt  quod,  sicut  scientia  ponitur  in  Deo  se- 
cundum  rationem  propriam  scientiae,  non  autem 
secundum  rationem  sui  generis,  quia  in  Deo  nulla 
est  qualitas;  ita  numerus  in  Deo  ponitur  secun- 
dum  propriam  rationem  numeri,  non  autem  se- 
cundum  rationem  sui  generis,  quod  est  quantitas. 

Nos  autem  dicimus  quod  termini  numerales, 
secundum  quod  veniunt  in  praedicationem  di- 
vinam,  non  sumuntur  a  numero  qui  est  species 
quantitatis;  quia  sic  de  Deo  non  dicerentur  nisi 
metaphorice,  sicut  et  aliae  proprietates  corpora- 
lium,  sicut  latitudo,  longitudo,  et  similia:  sed  su- 
muntur  a  multitudine  secundum  quod  est  trans- 
cendens.  Multitudo  autem  sic  accepta  hoc  modo 
se  habet  ad  multa  de  quibus  praedicatur,  sicut 
unum  quod  convertitur  cum  ente  ad  ens.  Huius- 
modi  autem  unum,  sicut  supra  *  dictum  est,  cum  •  Qi 
de  Dei  unitate  ageretur,  non  addit  aliquid  supra 
ens  nisi  negationem  divisionis  tantum  :  unum 
enim  significat  ens  indivisum.  Et  ideo  de  quo- 
cumque  dicatur  unum,  significatur  illa  res  indi- 
visa:  sicut  unum  dictum  de  homine,  significat 
naturam  vel  substantiam  *  hominis  non  divisam. 
Et  eadem  ratione,   cum   dicuntur  '  res  multae , 


u.  XI,  art.  I. 


a)  ponit.  -  posuit  codices. 

P)  consequitur.  —  sequitur  codices  et  a  b. 

f)  multitudinem.  -  solam  addunt  Pfr. 


S)  vel  substantiam. 
divisam,  indivisam. 

e)  dicuntur,  -  dicantur  codices, 


Omittunt  codices.  -  lidem   statim   pro   non 


340 


QUAESTIO  XXX,  ARTICULUS  III 


multitudo  sic  accepta  significat  res  illas  cum  indi- 
visione  ^  circa  unamquamque  earum.  -  Numerus 
autem  qui  est  species  quantitatis,  ponit  quoddam 
accidens  additum  supra  ens  ''^ :  et  similiter  unum 
quod  est  principium  numeri. 

Termini  ergo  humerales  significant  in  divinis 
illa  de  quibus  dicuntur,  et  super  hoc  nihil  addunt 
nisi  negationem,  ut  dictum  est:  et  quantum  ad 
hoc,  veritatem  dixit  Magister  in  Sententiis.  Ut  *, 
cum  dicimus,  essentia  est  una ,  unum  significat 
essentiam  indivisam :  cum  dicimus ,  persona  est 
iina,  significat  personam  indivisam:  cum  dicimus, 
personae  sunt  plures ,  significantur  illae  perso- 
nae,  et  indivisio  circa  unamquamque  earum;  quia 
de  ratione  multitudinis  est,  quod  ex  unitatibus 
constet. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  unum,  cum  sit 
de  transcendentibus,  est  communius  quam  sub- 
stantia  et  quam  relatio :  et  similiter  multitudo. 
Unde  potest  '  stare  in  divinis  et  pro  substantia 
et  pro  relatione ,  secundum  quod  competit  his 
quibus  adiungitur.  Et  tamen  per  huiusmodi  no- 
mina ,  supra  essentiam  vel  relationem ,  additur , 


In  corpore. 


ex  eorum  significatione  propria,  negafio  quaedam 
divisionis  ' ,  ut  dictum  est  *. 

Ad  secundum  dicendum  quod  muUitudo  quae 
ponit  aliquid  in  rebus  creatis,  est  species  quan- 
titatis;  quae  non  transumitur  in  divinam  prae- 
dicationem;  sed  tantum  multitudo  transcendens, 
quae  non  addit  supra  ea  de  quibus  dicitur,  nisi 
indivisionem  circa  singula.  Et  talis  multitudo  di- 
citur  de  Deo. 

Ad  tertium  dicendum  quod  unum  non  est  re- 
motivum  multitudinis ,  sed  divisionis,  quae  est 
prior,  secundum  rationem,  quam  unum  vel  mul- 
fitudo.  Multitudo  autem  non  removet  unitatem : 
sed  removet  divisionem  circa  unumquodque  eo- 
rum  ex  quibus  constat  multitudo.  Et  haec  supra* 
exposita  sunt,  cum  de  divina  unitate  ageretur. 

Sciendum  tamen  est*  quod  auctoritates  in  oppo-  >■ 

situm  inductae  *,  non  probant  sufficienter  proposi-  '^^^^^s-sedcoH- 
tum.  Licet  enim  pluralitate  excludatur  solitudo  '',  i^ 

et  unitate  deorum  pluralitas,  non  tamen  sequitur 
quod  his  nominibus  hoc  solum  significetur.  Albe- 
dine  enim  excluditur  nigredo :  non  tamen  nomine 
albedinis  significatur  sola  nigredinis  exclusio. 


*  tju.  XI,  art.  2, 
ad  4. 


^)  cum  indivisione.  -  cum  divisione  ABDG. 
T))  ens.  —  res  codices  &.  ab.  -  Pro  similiter ,  supra  B. 
6)   Ut.  -  Unde  BpD.  -  Pro  cum  dicimus  tribus  locis  cum  dico  co- 
dices  et  editio  a. 


i)  potest.  -  possunt  B.  -  Idem  pro  adiungitur,  coniunguntur. 
x)  divisionis.  -  1«  divinis  G,  indivisionis  ceteri  et  ed.  a. 
X)  tamen  est.  -  est  autem  codices,  autem  est  edd.  a  b. 
(i)  solitudo.  -  sollicitudo  FG. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


*  Cf.  num.  seq. 

*  Cf.  num.  IV. 
**  Cf.  num.  V. 


Cf.  num.  II. 


Cf.  ibid. 


IN  titulo,  termini  numerales  sunt  unus ,  duo,  tres ,  etc. 
Ponere  aliquid,  est  significare  aliquid  positivum.  Ita  quod 
sensus  est:  Cum  dicimus  quod  Pater  et  Filius  sunt  duo, 
an  ly  duo  praedicet  aliquid  positive,  ut  sapiens  aut  Pater ; 
an  solam  negationem,  ut  ly  incorporeus. 

II.  In  corpore  quatuor  facit.  Primo,  refert  duas  extremas 
opiniones :  alteram  Magistri,  in  xxiv  distinctione  Primi,  te- 
nentis  solam  negationem  his  terminis  significari;  alteram 
oppositam.  Secundo,  ponit  quandam  distinctionem  de  plu- 
ralitate,  pro  fundamento  tam  veritatis  inveniendae ,  quam 
erroris  vitandi  *.  Tertio,  praerecitatarum  opinionum  radices 
ostendit  *.  Quarto,  respondet  determinando  **. 

III.  Quoad  secundum  (quia  primum  patet),  distinctio  est 
ista:  Pluralitas  est  duplex,  scilicet  materialis,  et  transcen- 
dens.  Et  probatur  sic.  Divisio  est  duplex,  scilicet  continui, 
et  oppositarum  vel  diversarum  formarum :  ergo  et  pluralitas, 
quoniam  divisionem  sequitur. 

Et  manifestantur  membra  distinctionis  ex  duabus  aliis 
differentiis,  praeter  praedictam  radicalem :  quia  scilicet  ma- 
terialis  est  species  quantitatis,  transcendens  autem  in  nullo 
est  genere.  Et  rursus ,  illa  non  est  nisi  in  quantis,  ista  est 
in  separatis  a  materia. 

IV.  Quoad  tertium  *,  utraque  opinio  solam  materialem 
multitudinem ,  quae  numerus  vocatur,  inspexit:  sed  alio 
calle  incessit,  dum  imperfectionem  altera,  altera  vero  ulti- 
mam  differentiam,  quasi  absque  imperfectione,  consideravit. 
Et  sic  illa  ad  removendum ,  ista  ad  ponendum,  terminos 
numerales  assumptos  dixit. 

V.  Quoad  quartum  *,  condusio  responsiva  quaesito  est: 
Termini  numerales  in  divinis  significant  illa  de  quibus  di- 
cuntur,  solam  negationem  addendo.  -  Et  probatur  ac  decla- 
ratur.  Probatur  quidem  sic.  Termini  numerales  in  divinis 
non  sumuntur  a  numero  qui  est  species  quantitatis,  sed 
a  multitudine  transcendente  :  ergo  significant  illa  de  quibus 
dicuntur,  sola  negatione  addita. 

Antecedens,  quoad  partem  negativam,  quae  directe  est 
contra  radicem  utriusque  opinionis  praemissae,  probatur: 
quia  aliter  sequeretur  quod  non  dicerentur  de  Deo  nisi 
metaphorice.  Et  probatur  sequela :   quia  proprietates  cor- 


porales  non  nisi  metaphorice  de  Deo  dicuntur ,  ut  patet 
de  latitudine  et  longitudine,  etc.  -  Quoad  partem  vero  affir- 
mativam,  licet  explicite  non  probetur,  sequitur  tamen  ex 
differentia  inter  utramque   multitudinem,    et  praecipue  ex  * 

illa  quae  se  tenet  ex  parte  subiecti  * :  constat  enim  divina   *  ^f.  num.  in. 
esse  de  ordine  immaterialium. 

Consequentia  vero  probatur  ex  differentia  inter  utram- 
que  multitudinem,  ac  utriusque  principium,  unitatem,  quoad 
significandum  aliquid  positivum  vel  negativum,  sic.  Unum 
transcendenter  significat  rem  quae  una  dicitur,  addita  tan- 
tum  negatione  divisionis :  ergo  multa  transcendenter  signi- 
ficat  res  quae  plures  dicuntur,  addita  tantum  negatione  di- 
visionis  circa  unaraquamque :  multitudo  enim  ex  unitatibus 
constat.  Unum  vero  quod  est  principium  numeri,  et  ipse 
numerus,  certum  accidens  positivumque  significat:  alioquin 
quantitatis  species  non  esset,  etc.  Ergo,  si  termini  numerales 
in  divinis  sumpti  sunt  a  multitudine  transcendenti,  signifi- 
cant  res  illas  quibus  adduntur,  sola  negatione  addita :  quod 
erat  probandum. 

Manifestatur  autem  applicando  ad  essentiam  et  perso- 
nas,  ut  clare  patet  in  littera. 

VI.  Circa  praedicta  adverte  primo,  quod  ex  littera  habes 
quod  opinio  Auctoris  differt,  quoad  radicem,  ab  utraque 

opinione  praemissa  *.  Quoad  conclusionem  vero  ,  simpli-  '  Cf.  num.  n,  iv. 
citer  differt  a  secunda :  quam  tamen  absque  ratione  aliqua 
approbare  videtur  Scotus,  in  Qtiodlibetis,  qu.  xiv,  circa  prin- 
cipium  art.  i  ,  dum  trini  nomen  de  Deo  dictum  a  specie 
quantitatis  discretae  abstrahit.  A  prima  vero  differt  secun- 
dum  aliquid ,  quia  scilicet  non  pure  negative  significare 
dicit;  quamvis  etiam  negationem  importare  concedat,  cum 
ipso  Magistro. 

VII.  Adverte  secundo,  quod  sunt  hic  multae  proposi- 
tiones  disputabiles :  scilicet,  quod  numerus  est  una  certa 
species  quantitatis ;  et  quod  non  invenitur  nisi  in  rebus 
quantis ;  et  quod  unum  principium  numeri  est  aliquod  ac- 
cidens  positivum  materiale.  Sed  quoniam  praesentis  negotii 
non  sunt,  erit,  si  tempus  dabitur,  de  his  quaestio  specialis. 

VIII.  Adverte  tertio  quod,  cum  in  littera  dicitur  quod 
multitudo    nihil    addit    supra    res    nisi    indivisionem    circa 


QUAESTIO  XXX,  ARTICULUS  IV 


341 


unamquamque,  dupliciter  intelligi  potest.  Primo,  quod  ly 
nikil  supponat  pro  positivo.  Praesens  enim  discussio  ad  hoc 
fit,  ut  sciatur  an  positivum  aliquod  addat  aut  solam  ne- 
gationem,  non  curando  utrum  unam  vel  plures.  Certum 
est  enim  multitudinem  includere  plures  negationes:  scilicet 
eam  quam  daudit  unitas,  quae  est  indivisio  in  se ;  et  eam 


quam  addit  multitudo,  quae  est  distinctio  unius  unitatis  ab 
aiia.  -  Secundo ,  quod  ponderetur  ly  res  illas,  in  numero 
plurali.  Significat  enim  in  actu  exercito  divisionem  unius 
ab  alia :  et  sic  supra  res  divisas  multitudo  non  addit  nisi 
negationem  divisionis  circa  unamquamque.  Et  hoc  modo 
ly  nihil  stat  tam  pro  positivo,  quam  pro  negativo. 


ARTICULUS  QUARTUS 


UTRUM  HOC  NOMEN  PERSONA  POSSIT  ESSE  COMMUNE  TRIBUS  PERSONIS 

I  Sent.,  dist.  XXV,  art.  3;  De  Pot.,  qu.  viii,  art.  3,  ad  11. 


*  Qu.  XXIX,  art. 
3,  ad  4. 


Qu.  III,  art.  5. 


ap.  IV , 
Cf.lib.V,c 


cap.ix. 


*  Vide  supra,  qu. 
XXIX,  art.3,  ad4. 

1 

•  Videibid.art.i. 


>D  QUARTUM  siG  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
hoc  nomen  persona  non  possit  esse 
*commune  tribus  personis  ".  Nihil  enim 
^est  commune  tribus  personis  nisi  es- 
sentia.  Sed  hoc  nomen  persona  non  significat 
essentiam  in  recto.  Ergo  non  est  commune 
tribus. 

2.  Praeterea,  commune  opponitur  incommu- 
nicabili.  Sed  de  ratione  personae  est  quod  sit 
incommunicabilis,  ut  patet  ex  definitione  Ricardi 
de  s.  Victore  supra  *  posita.  Ergo  hoc  nomen 
persona  non  est  commune  tribus. 

3.  Praeterea,  si  est  commune  tribus  ^,  aut  ista 
communitas  attenditur  secundum  rem,  aut  secun- 
dum  rationem.  Sed  non  secundum  rem:  quia  sic 
tres  personae  essent  una  persona.  Nec  iterum  se- 
cundum  rationem  tantum :  quia  sic  persona  esset 
universale ,  in  divinis  autem  non  est  universale 
et  particulare  ^,  neque  genus  neque  species,  ut 
supra  *  ostensum  est.  Non  ergo  hoc  nomen  per- 
sona  est  commune  tribus. 

Sed  contra  est  quod  dicit  Augustinus,  VII  de 
Trin.  *,  quod  cum  quaereretur,  Qiiid  tres?  respon- 
sum  est,  Tres  Personae;  quia  commune  est  eis 
id  quod  est  persona. 

Respondeo  dicendum  quod  ipse  modus  loquendi 
ostendit  hoc  nomen  persona  tribus  esse  ^  com- 
mune,  cum  dicimus  tres  personas:  sicut  cum  di- 
cimus  tres  homines ,  ostendimus  hominem  esse 
commune  tribus  '.  Manifestum  est  autem  quod 
non  est  communitas  rei,  sicut  una  essentia  com- 
munis  est  tribus :  quia  sic  ^  sequeretur  unam 
esse  personam  trium,  sicut  essentia  est  una. 

Qualis  autem  sit  communitas,  investigantes  di- 
versimode  locuti  sunt.  Quidam  enim  dixerunt 
quod  est  communitas  negationis  ;  propter  hoc , 
quod  in  definitione  personae  ponitur  incommuni- 
cabile  *.  Quidam  autem  dixerunt  quod  est  com- 
munitas  intentionis,  eo  quod  "  in  definitione  per- 
sonae  ponitur  individuiim  * ;  sicut  si  dicatur  quod 
esse  speciem  est  commune  equo  et  bovi.  -  Sed  * 
utrumque  horum  excluditur  per  hoc,  quod  hoc 


nomen  persona '  non  est  nomen  negationis  neque 
intentionis,  sed  est  nomen  rei. 

Et  ideo  dicendum  est  quod  etiam  in  rebus 
humanis  hoc  nomen  persona  est  commune  com- 
munitate  rationis,  non  sicut  genus  vel  species, 
sed  sicut  individiium  vagum.  Nomina  enim  ge- 
nerum  vel  specierum,  ut  homo  vel  animal,  sunt 
imposita  ad  significandum  ipsas  naturas  commu- 
nes;  non  autem  intentiones  naturarum  commu- 
nium,  quae  significantur  his  nominibus  genus  vel 
species.  Sed  individuum  vagum,  ut  aliquis  homo, 
significat  naturam  communem  cum  determinato 
modo  existendi  '•  qui  competit  singularibus,  ut  sci- 
licet  sit  per  se  subsistens  distinctum  ab  aliis.  Sed 
in  nomine  singularis  designati,  significatur  deter- 
minatum  distinguens:  sicut  in  nomine  Socratis 
haec  caro  et  hoc  os  *.  Hoc  tamen  interest,  quod 
aliquis  homo  significat  naturam,  vel  ^  individuum 
ex  parte  naturae,  cum  modo  existendi  qui  com- 
petit  singularibus :  hoc  autem  nomen  persona  non 
est  impositum  ad  significandum  individuum  ex 
parte  naturae ,  sed  ad  significandum  rem  subsi- 
stentem  in  tali  natura. 

Hoc  autem  est  commune  secundum  rationem 
omnibus  /*  personis  divinis,  ut  unaquaeque  earum 
subsistat  in  natura  divina  distincta  ab  aliis.  Et  sic 
hoc  nom.Qn  persona,  secundum  rationem,  est  com- 
mune  tribus  *  personis  divinis. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  ratio  illa  pro- 
cedit  de  communitate  rei. 

Ad  secundum  dicendum  quod,  licet  persona  sit 
incommunicabilis,  tamen  ipse  modus  existendi  in- 
communicabiliter,  potest  esse  pluribus  communis. 

Ad  tertium  dicendum  quod,  licet  sit  communi- 
tas  rationis  et  non  rei,  tamen  non  sequitur  quod 
in  divinis  sit  universale  et  ^  particulare,  vel  genus 
vel  species.  Tum  quia  neque  in  rebus  humanis 
communitas  personae  est  communitas  generis  vel 
speciei.  Tum  quia  personae  divinae  habent  unum 
esse:  genus  autem  et  species,  et  quodlibet  uni- 
versale,  praedicatur  de  pluribus  secundum  esse  " 
diflferentibus. 


o)  personis.  —  Om.  codices  et  ed.  a. 

p)  tribus.  -  Om.  ACDEFG. 

Y)  et  particulare.  -  nec  etiam  particulare  P6,  om.  D. 

3)  ostendit ...  tribus  esse.  -  ostendit  quod...  est  tribus  B. 

e)  hominem  esse  commune  tribus.  -  commune  esse  tribus  esse  ho- 
minem  ABCDEG,  esse  commune  tribus  hominibus  hominem  F,  com- 
mune  tribus  esse  hominem  ed.  a. 

%)  sic.  —  Om.  codices  et  a  b. 

Tj)  eo  quod.  -  quia  ABCDEG. 


9)  Sed.  -  Et  Pab.  -  quod  hoc  om.  B. 

i)  persona.  -  personae  P.  -  Post  non  est  addit  e«im  B;  cf.  notam 
praec.  -  neque  intentionis  om.  D;  tantum  addunt  ceteri. 
x)  existendi.  -  essendi  Pb. 
X)  naturam,  vel.  —  Om.  codices. 
[j.)  omnibus.  -  Om.  codices  et  ed.  a. 
v)  tribus.  —  Om.  ACE. 

5)  et.  -  vel  PD.  -  Pro  vel  ante  species,  aut  codices. 
0)  esse.  -  se  FG. 


D.  730. 


342 


QUAESTIO  XXX,  ARTICULUS  IV 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


Cf.  nnm.  iii. 
Cf.  Dum.  IV. 


•  Cf.  num. 


'  Art.  I,  4. 


Cf.  num. 


TiTui-us  clarus  est.  -  In  corpore  tria  facit :  primo,  ostendit 
quid  clarum,  et  quid  ambiguum  hic  sit;  secundo,  refert 
aliorum  opiniones  circa  illud  ambiguuni  *;  tertio,  respondet 
quaesito  determinando  *. 

II.  Quoad  primum,  tria  dicit.  Primo,  de  communitate 
huius  nominis,  quod  est  manifesta.  Et  probat  ex  ipso  modo 
loquendi :  dicimus  enim  tres  jpersonas.  -  Secundo,  de  modo 
communitatis ,  quod  est  etiam  manifestus  negative  quoad 
modum  illum  quo  essentia  divina  est  communis :  quia  non 
est  una  persona  communis  tribus  personis.  -  Tertio ,  de 
modo  communitatis,  quod  restat  ambiguus,  quomodo  sci- 
licet  persona  sit  communis  tribus. 

III.  Quoad  secundum  *,  duae  referuntur  opiniones :  al- 
tera ,  quod  est  communitas  negationis ;  altera ,  quod  est 
communitas  intentionis.  IUa  super  definitione  Ricardi,  ista 
super  definitione  Boetii  fundata  est.  -  Utraque  tamen  repre- 
henditur  ex  praedeterminatis  in  praecedenti  quaestione  *,  de 
significatione  personae:  quod  scilicet  est  nomen  significans 
in  divinis  relationem  per  modum  hypostasis ,  et  in  com- 
muni  substantiam  primam  rationalis  naturae ;  ac  per  hoc, 
nec  intentionis  nec  negationis  est  nomen.  Et  cum  com- 
munitas  attendatur  penes  significatum,  sequitur  quod  non 
sit  communitas  intentionis  aut  negationis,  sed  rei  signifi- 
catae. 

IV.  Quoad  tertium  *,  conclusio  responsiva  quaesito  est: 
Nomen  personae  est  commune  tribus  personis  divinis  se- 
cundum  rationem,  non  sicut  genus  vel  species,  sed  sicut 
individuum  vagum.  -  Haec  conclusio  primo  declaratur;  se- 
cundo,  probatur. 

Declaratur  quidem  ex  differentia  inter  significationes  no- 


minum  generici  seu  specifici,  individui  vagi,  et  singularis : 
et  rursus  ex  differentia  diversorum  nominum  individui  vagi. 
Quia  scilicet  homo  seu  animal  significat  ipsam  naturam : 
aliquis  homo,  seu  persona  humana,  significat  naturam  cum 
determinato  modo  essendi :  Socrates  vero  significat  hoc 
subsistens  in  natura.  -  Sed  et  aliquis  homo  et  persona  non 
eodem  modo  idem  significant:  quoniam  persona  ex  parte 
modi ,  scilicet  subsistentiae ;  aliquis  vero  homo  ex  parte 
naturae,  particularizationis  adiuncto  modo,  significat. 

Probatur  autem  sic.  Esse  subsistens  distinctum  ab  aliis, 
commune  est  tribus  personis  divinis  :  ergo  personae  nomen 
est  eis  sic  commune.  Et  si  antecedenti  adiungas  quod 
ipsum  non  se  habet  ad  personas  divinas  ut  species  aut 
genus,  sed  ut  individuum  vagum,  inferetur  tota  conclusio 
ut  proposita  est. 

V.  Circa  praedicta  adverte  quod,  cum  in  divinis  dici- 
mus,  Pater  est  Deus,  et  rursus,  Pater  est  persona  divina, 
licet  praedicatum  secundae  respectu  praedicati  primae  dicat 
modum  illius,  ac  propterea  dicatur  commune  ut  indivi- 
duum  vagum ;  respectu  tamen  subiecti,  est  praedicatum  es- 
sentiale.  Tum  ex  ratione  communi:  quia  modus  subsistendi 
essentialis  est  singularibus  substantiae.  Tum  ex  ratione  spe- 
ciali :  quia  persona  divina  relationem  significat,  quam  con- 
stat  essentialiter  praedicari  de  paternitate  vel  filiatione.  Et 
esset  simile  de  colore  respectu  albedinis  et  nigredinis,  si 
albedo  et  nigredo  constituerent  singulare  substantiae.  Unde 
patet  quod  Scotus,  de  significatione  et  communitate  per- 
sonae  in  supradictis  *  tractans  locis,  et  ponens  communita- 
tem  negationis,  aut  positivi  per  modum  proprii,  et  a  prae- 
senti  deviavit  doctrina,  et  nihil  probavit  oppositum. 


*  Qu.  XXIX,  art.  4, 
Comment.  n.  vn^ 


QUAESTIO  XXXI,  ARTICULUS  I 


343 


QUAESTIO  TRIGESIMAPRIMA 

DE  HIS  QUAE  AD  UNITATEM  VEL  PLURALITATEM 
PERTINENT  IN  DIVINIS 


IN  QUATUOR  ARTICULOS  DIVISA 


•  Cf.   qu.   XXIX, 

Introd. 


PosT  haec  considerandum  est  de  his  quae  ad 
unitatem  vel  pluralitatem  pertinent  in  divinis  *. 
Et  circa  hoc  quaeruntur  quatuor. 
Primo:  de  ipso  nomine  trinitatis. 
Secundo:  utrum  possit  dici,  Filiiis  est  aliiis  a  Patre. 


Tertio:  utrum  dictio  exclusiva,  quae  videtur 
alietatem  excludere,  possit  adiungi  nomini  " 
essentiali  in  divinis. 

Quarto:  utrum  possit  adiungi  termino  ^  per- 
sonali. 


*  In  Symbolo. 


ARTICULUS  PRIMUS 

UTRUM  SIT  TRINITAS  IN  DIVINIS 
I  Sent.,  dist.  xxiv,  qu.  11,  art.  2. 


»D  PRiMUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
non  sit  trinitas  in  divinis.  Omne  enim 
'nomen  in  divinis  vel  significat  substan- 
^tiam,  vel  relationem.  Sed  hoc  nomen 
trinitas  non  significat  substantiam:  praedicaretur 
enim  de  singulis  personis.  Neque  significat  rela- 
tionem :  quia  non  dicitur  secundum  nomen  ad 
alitid.  Ergo  nomine  trinitatis  non  est  utendum  in 
divinis. 

2.  Praeterea,  hoc  nomen  trinitas  ''  videtur  esse 
nomen  collectivum,  cum  significet  multitudinem. 
Tale  autem  nomen  non  convenit  in  divinis :  cum 
unitas  importata  per  nomen  collectivum  sit  mi- 
nima  unitas,  in  divinis  autem  est  maxima  unitas  ^. 
Ergo  hoc  nomen  trinitas  non  convenit  in  divinis. 

3.  Praeterea,  omne  trinum  est  triplex.  Sed  in 
Deo  non  est  triplicitas :  cum  triplicitas  sit  species 
inaequalitatis.  Ergo  nec  trinitas. 

4.  Praeterea,  quidquid  est  in  Deo,  est  in  uni- 
tate  essentiae  divinae:  quia  Deus  est  sua  essentia. 
Si  igitur  trinitas  est  in  Deo,  erit  in  unitate  essen- 
tiae  divinae.  Et  sic  in  Deo  -  erunt  tres  essentiales 
unitates:  quod  est  haereticum. 

5.  Praeterea,  in  omnibus  quae  dicuntur  de 
Deo,  concretum  praedicatur  de  ^  abstracto  :  deitas 
enim  est  Deus,  et  paternitas  est  Pater.  Sed  tri- 
nitas  non  potest  dici  trina:  quia  sic  essent  novem 
res  in  divinis,  quod  est  erroneum.  Ergo  nomine 
trinitatis  non  est  utendum  in  divinis. 

Sed  contra  est  quod  Athanasius  dicit  =^,  quod 
unitas  in  trinitate ,  et  trinitas  in  unitate  vene- 
randa  sit. 

Respondeo  dicendum  quod  nomen  trinitatis  in 
divinis  significat  determinatum  numerum  perso- 
narum.  Sicut  igitur  ponitur  pluralitas  personarum 


in  divinis,  ita  utendum  est  nomine  trinitatis :  quia 
hoc  idem  quod  significat  pluralitas  indeterminate, 
significat  hoc  nomen  trinitas  determinate. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  hoc  nomen 
trinitas,  secundum  etymologiam  vocabuli,  videtur 
significare  unam  essentiam  trium  personarum, 
secundum  quod  dicitur  trinitas  quasi  trium  unitas. 
Sed  secundum  proprietatem  vocabuli,  significat 
magis  1  numerum  personarum  unius  essentiae.  Et  •! 

propter  hoc  non  possumus  dicere  quod  Pater  sit 
trinitas,  quia  non  est  tres  personae.  Non  autem 
significat  ipsas  relationes  personarum,  sed  magis 
numerum  personarum   ad   invicem   relatarum  *.  ^ 

Et  inde  est  quod,  secundum  nomen,  ad  aliud 
non  refertur. 

Ad  secundum  dicendum  quod  nomen  coUecti- 
vum  duo  importat,  scilicet  pluralitatem  supposi- 
torum,  et  unitatem  quandam,  scilicet  ordinis  ali- 
cuius :  populus  enim  est  multitudo  hominum  sub 
aliquo  ordine  comprehensorum.  Quantum  ergo 
ad  primum ,  hoc  nomen  trinitas  convenit  cum 
nominibus  collectivis:  sed  quantum  ad  secundum 
diff"ert,  quia  in  divina  trinitate  non  solum  est  uni- 
tas  ordinis,  sed  cum  hoc  est  etiam  '  unitas   es-  t 

senfiae. 

Ad  tertium  dicendum  quod  trinitas  absolute 
dicitur :  significat  enim  numerum  "  ternarium  per-  « 

sonarum.  Sed  triplicitas  significat  proportionem  ^  ^ 

inaequalitafis :  est  enim    species  proporfionis  in- 
aequalis,  sicut  patet  per  Boetium  in  Arithmetica  *.  '  ub.  i,  cap. 
Et  ideo  non  est  in  Deo  triplicitas,  sed  trinitas. 

Ad  quartum  dicendum  quod  in  trinitate  divina 
intelligitur  et  numerus,  et  personae  numeratae. 
Cum  ergo  dicimus  trinitatem  in  unitate,  non  po- 
nimus  numerum  in  unitate  essentiae,  quasi  sit  ter 


a)  nomini.  -~  termino  G. 
P)  termino,  -  nomini  ABCDEFat. 
Y)  hoc  nomen  trinitas.  -  nomen  trinitatis  ABCDE. 
3)  m  divinis   autem  est  maxima    unitas.  -  Om.  codices  et  ed.  a; 
pro  maxima,  maxime  ed.  b. 

e)  in  Deo.  -  in  Deo  non  ed.  b,  om.  codices  et  ed.  a. 
C)  praedicatur  de.  -  ponitur  pro  B. 


7])  magis.  -  Om.  ACE. 

6)  sed  magis...  relatarum.  -  Om.  BCDEFG;  sed  magis  numerum 
personarum  om.  ed.  a. 

t)  cum  hoc  est  etiam.-  est  cum  hoc  etiam  ed.  a;  est  om.  ABCDE; 
etiam  om.  FG. 

x)  numerum.  -  nomen  F,  om.  ABCDEaJ. 

X)  proportionem.  —  compositionem  A,  comparationem  ceteri  et  a  b. 


344  QUAESTIO  XXXI 

una:  sed  personas  numeratas  ponimus  in  unitate 
naturae,  sicut  supposita  alicuius  naturae  dicuntur 
esse  in  natura  illa.  E  converso  autem  dicimus 
unitatem  in  trinitate,  sicut  natura  dicitur  esse  in 
suis  suppositis. 

Ad  quintum  dicendum  quod,  cum  dicitur  -",  tri- 
nitas  est  trina,  ratione  numeri   importati  signifi- 


,  ARTICULUS  II 

catur  multiplicatio  eiusdem  numeri  in  seipsum: 
cum  hoc  quod  dico  trinutn,  importet  distinctio- 
nem  in  suppositis  illius  de  quo  dicitur.  Et  ideo 
non  potest  dici  quod  trinitas  sit  trina:  quia  se- 
quel-etur,  si  trinitas  esset  trina  ',  quod  tria  essent 
supposita  trinitatis ;  sicut  cum  dicitur  ^,  Deus  est 
trinus,  sequitur  quod  sunt  tria  supposita  Deitatis. 


[j.)  dicitur.  -  dicimus  Pb,  oin.  ed.  a. 
V  si  trinitas  esset  trina.  -  Om.  codices. 


5)  cum  dicitur.  —  cum  dicatur  B,  cum  dico  ceteri. 
ACDEFGd. 


Pro  sunt,  sint 


Coramentaria  Cardinalis  Caietani 


IN  titulo,  trinitas  secundum  propriam  significationem  vo- 
cabuli  sumitur. 
In  corpore  unica  est  conclusio,  affirmative  respondens : 
Trinitatis  nomine  in  divinis  est  utendum.  -  Et  probatur  sic. 
In  divinis  ponitur  pluralitas  personarum :  ergo  ponenda  est 


etiam  trinitas  earundem.  Probatur  consequentia:  quia  quod 
significat  pluralitas  indeterminate ,  significat  trinitas  deter- 
minate ;  importat  enim  determinatum  numerum ,  scilicet 
trinarium.  -  Et  procedit  haec  ratio,  supposita  veritate  fidei, 
scilicet  quod  in  divinis  sunt  vere  tres  Personae. 


ARTICULUS  SECUNDUS 

UTRUM  FILIUS  SIT  ALIUS  A  PATRE 

1  Sent.,  dist.  ix,  qu.  i,  art.  i;  dist,  xix,  qu.  i,  art.  i,  ad  2;  dist.  xxiv,  qu.  ii,  art.  i; 

De  Pot.,  qu.  IX,  art.  8. 


Cap.  IV. 


Cap.  II. 


Num.  39. 


*  Fulgentius. 

•  Cap.  i. 


*  Cf.  Magistrum, 
IV   Seni 

XIII. 


dist. 


iD  SECUNDUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
Filius  non  sit  alius  a  Patre.  Alius  enim 
'est  relativum  diversitatis  substantiae.  Si 
ligitur  Filius  est  alius  a  Patre,  videtur 
quod  sit  a  Patre  diversus.  Quod  est  contra  Au- 
gustinum,  VII  de  Trin.  *,  ubi  dicit  quod,  cum  di- 
cimus  tres  personas,  non  diversitatem  intelligere 
polumus. 

2.  Praeterea,  quicumque  sunt  alii  ab  invicem, 
aliquo  modo  ab  invicem  differunt.  Si  igitur  Filius 
est  alius  a  Patre,  sequitur  quod  sit  differens  a 
Patre.  Quod  est  "contra  Ambrosium,  in  I  de  Fide  *, 
ubi  ait:  Pater  et  Filius  deitate  tmum  sunt ,  nec 
est  ibi  substantiae  differentia,  neque  ulla  diversitas. 

3.  Praeterea,  ab  alio  alienum  "  dicitur.  Sed 
Filius  non  est  alienus  a  Patre :  dicit  enim  Hila- 
rius,  in  VII  de  Trin.  *,  quod  in  divinis  personis 
nihil  est  diversum,  nihil  alienum,  nihil  separabile. 
Ergo  Filius  non  est  alius  a  Patre. 

4.  Praeterea,  alius  et  aliud  idem  significant, 
sed  sola  generis  consignificatione  differunt.  Si 
ergo  Filius  est  alius  a  Patre,  videtur  sequi  quod 
Filius  sit  aliud  a  Patre. 

Sed  contra  est  quod  Augustinus  *  dicit,  in  libro 
de  Fide  ad  Petrum  *:  Una  est  enim  ^  essentia  Pa- 
tris  et  Filii  et  Spiritus  Sancti,  in  qiia  non  est  aliud 
Pater,  aliud  Filius,  aliud  Spiritus  Sanctus ;  quam- 
pis  personaliter  sit  alius  Pater,  alius  Filius,  alius 
Spiritus  Sanctus. 

Respondeo  dicendum  quod,  quia  ex  verbis  in- 
ordinate  prolatis  incurritur  haeresis,  ut  Hierony- 
mus  dicit  *,  ideo  cum  de  Trinitate  loquimur,  cum 
cautela  et  modestia  est  agendum:  quia,  ut  Augu- 


stinus  dicit,  in  I  de  Trin.  *,  nec  periculosius  ali- 
cubi  erratur ,  nec  laboriosius  aliquid  quaeritur , 
nec  fructuosius  aliquid  invenitur.  Oportet  autem 
in  his  quae  de  Trinitate  loquimur,  duos  errores 
oppositos  cavere,  temperate  inter  utrumque  pro- 
cedentes:  scilicet  errorem  Arii,  qui  posuit  cum 
trinitate  personarum  trinitatem  substantiarum ;  et 
errorem  Sabellii,  qui  posuit  cum  unitate  essen- 
tiae  unitatem  personae. 

Ad  evitandum  igitur  errorem  Arii,  vitare  de- 
bemus  in  divinis  nomen  diversitatis  et  differen- 
tiae  *,  ne  tollatur  unitas  essentiae:  possumus  au- 
tem  uti  nomine  distinctionis,  propter  oppositionem 
relativam.  Unde  sicubi  in  aliqua  scriptura  authen- 
tica  diversitas  vel  differentia  personarum  inve- 
nitur  '',  sumitur  diversitas  vel  differentia  pro  dis- 
tinctione.  Ne  autem  tollatur  simplicitas  divinae 
essentiae,  vitandum  est  nomen  separationis  et 
divisionis ,  quae  est  totius  in  partes.  Ne  autem 
toUatur  aequalitas,  vitandum  est  nomen  dispari- 
tatis.  Ne  vero  tollatur  similitudo  *,  vitandum  est 
nomen  alieni  et  discrepantis :  dicit  enim  Ambro- 
sius,  in  libro  de  Fide  *,  quod  in  Patre  et  Filio 
non  est  discrepans,  sed  ima  divinitas ;  et  secun- 
dum  Hilarium ,  ut  dictum  est  *,  in  divinis  nihil 
est  alienum,  nihil  '  separabile. 

Ad  vitandum  vero  errorem  Sabellii,  vitare  de- 
bemus  singularitatem,  ne  toUatur  communicabi- 
litas  essentiae  divinae :  unde  Hilarius  dicit,  VII 
de  Trin.  *:  Patrem  et  Filium  singularem  Deum 
praedicare,  sacrilegum  est.  Debemus  etiam  vitare 
nomen  unici,  ne  tollatur  numerus  personarum : 
unde  Hilarius  in  eodem  libro  ^  *  dicit  quod  a  Deo 


Cap.  III. 


a)  ab  alio  alienum.  -  alienum  ab  alio  Pab;  eaedem  pro  Filius ... 
Patre,  Pater ...  Filio. 

p)  enim.  -  Om.  codices  et  ed.  a. 

'()  invenitur.  -  inveniatur  codices. 

3)  nomen  separationis ...  similitudo.  -  nomen  separationis  vel  dis- 


paritatis  vel  divisionis,  quae  est  totius  in  partes;  ne  autem  tollatur 
aequalitas  vel  similitudo  ed.  a,   et  ed.  b  usque   ad  aequalitas  inclus. 

£)  alienum,  nihil.  -  Om.  PBCDEFGjt. 

l^)  libro.  -  Omittunt  codicos.  -  In  textu  citato  pro  singularis,  singu- 
laritas  P. 


D.  703  bis. 


Ubi  supra. 


Arg.  3. 


Ubi  supra. 


Num.  38. 


QUAESTIO  XXXI,  ARTICULUS  III 


345 


Cap.  II. 


Num.  18. 


D.  934. 


excluditur  singularis  atque  unici  intelligentia.  Di- 
cimus  tamen  unicum  Filium:  quia  non  sunt  plu- 
res  Filii  in  divinis.  Neque  tamen  dicimus  imicum 
Deiim :  quia  pluribus  deitas  est  communis  ''.  Vi- 
tamus  etiam  nomen  confusi ,  ne  tollatur  ordo 
naturae  a  personis :  unde  Ambrosius  dicit,  I  de 
Fide*:  Neque  confusum  est  quod  unutn  est,  neque 
multiplex  esse  potest  quod  indifferens  est.  Vitan- 
dum  est  etiam  nomen  solitarii,  ne  tollatur  con- 
sortium  trium  personarum :  dicit  enim  Hilarius, 
in  IV  de  Trin.  *:  Nobis  neque  solitarius,  neque 
diversus  Deus  est  confitendus. 

Hoc  autem  nomen  alius,  masculine  "  sumptum, 
non  importat  nisi  distinctionem  suppositi.  Unde 
convenienter  dicere  possumus  quod  Filius  est 
alius  a  Patre:  quia  scilicet  est  aliud  suppositum 
divinae  naturae,  sicut  est  alia  persona,  et  alia 
hypostasis. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  alius,  quia  est 
sicut  quoddam  particulare  nomen ,  tenet  se  ex 
parte  suppositi :  unde  ad  eius  rationem  sufficit 
distinctio  substantiae  '  quae  est  hypostasis  vel  per- 
sona.  Sed  diversitas  requirit  distinctionem  sub- 
stantia"e  quae  est  essentia.  Et  ideo  non  possumus 
dicere  quod  Filius  sit  diversus  a  Patre,  licet  sit 
alius. 

Ad  secundum  dicendum  quod  differentia  impor- 
tat  distinctionem  formae  *.  Est  autem  tantum  una 
forma   in  divinis,  ut  patet  per  id   quod    dicitur 


'  De  Fide  Orth., 
lib.  III,  cap.  V. 


In  corpore. 


Philip.  II  *:  Qui  cum  in  forma  Dei  esset.  Et  ideo  •  vers.  e. 
nomen  differentis  non  proprie  competit  in  divi- 
nis,  ut  patet  per  auctoritatem  inductam.  -  Utitur 
tamen  Damascenus  nomine  differentiae  in  divinis 
personis,  secundum  quod  proprietas  relativa  si- 
gnificatur  per  modum  fonmae:  unde  dicit  *  quod 
non  differunt  ab  invicem  hypostases  secundum 
substantiam,  sed  secundum  determinatas  proprie- 
tates  ".  Sed  differentia  sumitur  pro  distinctione,  ut 
dictum  est  *. 

Ad  tertium  dicendum  quod  alienum  est  quod 
est  extraneum  et  dissimiie.  Sed  hoc  non  impor- 
tatur  cum  dicitur  alius.  Et  ideo  dicimus  FiUum 
alium  a  Patre,  licet  non  dicamus  alienum. 

Ad  quartum  dicendum  quod  neutrum  genus  est 
informe ,    masculinum    autem  est  formatum  ^  et  ^ 

distinctum,  et  similiter  femininum.  Et  ideo  con- 
venienter  per  neutrum  genus  significatur  essentia 
communis :  per  masculinum  autem  et  femini- 
num,  aliquod  suppositum  determinatum  in  com- 
muni  natura  *.  tjnde  etiam  in  rebus  humanis,  si  '  d.  598. 848. 
quaeratur,  Quis  est  iste?  respondetur,  Socrates, 
quod  nomen  est  suppositi:  si  autem  quaeratur, 
Quid  est  iste  •"?  respondetur,  animal  rationale  et  h- 

mortale.  Et  ideo ,  quia  in  divinis  distinctio  est 
secundum  personas,  non  autem  secundum  essen- 
tiam,  dicimus  quod  Pater  est  alius  a  Filio,  sed 
non   aliud:  et  "  e  converso    dicimus   quod   sunt  * 

unum,  sed  non  unus. 


7\)  Neque  tamen...  communis.  -  Non  tamen  (autem  BDE,  om.  F) 
dicimus  unicum  Deum,  quia  pluralitas  deitatis  (quia  deitas  ABD,  quia 
pluralitas  Deitas  G)  communis  est  codices. 

6)  masculine.  -  grammatice  F. 

i)  substantiae.  -  Om.  BCDEFGaft. 


x)  secundum  determinatas  proprietates.  —  secundum  determinati- 
vas  proprietates  ACEFGafc. 

X)  formatum.  -  informatum  ACDEGpBF. 

[i)  iste.  -  istud  B.  -  et  ante  mortale  om.  BDFG. 

v)  et.  -  Om.  ABCDE.  -  sed  om.  BD. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


IN  titulo  hoc,  et  sequentibus  huius  quaestionis,  quaestio 
est  de  his  terminis  secundum  proprias  suas  significationes, 
ita  quod  veras  ac  sanas  reddant  propositiones,  puta :  Filius 
est  alius  a  Patre,  etc. 

II.  In  corpore  quatuor  facit.  Pritno,  ostendit  modum 
servandum  in  sermone  de  Trinitate :  scilicet  caute  et  mo- 
deste.  -  Et  declarat  hoc  dupHciter.  Primo  in  communi,  au- 
ctoritatibus  Hieronymi  et  Augustini.  Secundo  in  speciali, 
propter  extremos  errores  Arii  et  Sabellii. 

Secundo,  dicit  quatuor  cavenda  nomina  propter  Ariura : 
scilicet  diversitatis,  divisionis,  disparitatis  et  alieni. 


Tertio,  quatuor  similiter  cavenda  propter  Sabellium:  sci" 
licet  singularis,  unici,  confusi  et  solitarii. 

Quarto,  respondet  quaesito  affirmative :  Filius  est  alius 
a  Patre.  -  Probatque  hoc  sic.  Alius ,  masculine  sumptum, 
non  importat  nisi  distinctionem  suppositi :  ergo.  Probatur 
consequentia :  quia  Filius  est  aliud  suppositum  divinae  na- 
turae.  Quod  patet  ex  aequivalenti :  quia  scilicet  est  alia 
persona  et  alia  hypostasis. 

Quod  autem  distinctio  locum  habeat  in  divinis,  ut  de- 
ductio  supponit  in  corpore  articuli,  probatur  ex  natura 
oppositionis  relativae. 


ARTICULUS  TERTIUS 

UTRUM  DICTIO  EXCLUSIVA  SOLUS  SIT  ADDENDA  TERMINO  ESSENTIALI  IN  DIVINIS 

I  Sent.,  dist.  xxi,  qu.  i,  art.  i. 


►D  TERTiuM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
dictio  "  exclusiva  solus  non  sit  addenda 
'termino  essentiali  in  divinis.  Quia  se- 
^cundum  Philosophum,  in  II  Elench.  *, 
solus  est  qui  cum  alio  non  est.  Sed  Deus  est  cum 
angelis  et  sanctis  animabus.  Ergo  non  possumus 
dicere  Deum  solum. 


2.  Praeterea,  quidquid  adiungitur  termino  es- 
sentiali  in  divinis,  potest  praedicari  de  qualibet 
persona  per  se  ^,  et  de  omnibus  simul :  quia 
enim  convenienter  dicitur  sapiens  Deus ,  possu- 
mus  dicere ,  Pater  est  sapiens  Deus,  et  Trinitas 
est  sapiens  Deus.  Sed  Augustinus,  in  VI  de  Trin.  *, 
dicit :    Consideranda  est  illa  sententia,  qua  dicitur 


a)  dictio.  -  haec  dictio  ABCDEG. 

SuMMAE  Theol.  D.  Thomae  T.  I. 


I         P)  per  se.  -  Om.  codices  et  ed.  a. 


Cap.  IX. 


44 


346 


QUAESTIO  XXXI,  ARTICULUS  III 


non  esse  Patrem  verum  Deum  solum.  Ergo  non 
potest  dici  solus  Deus. 

3.  Praeterea,  si  haec  dictio  solus  adiungitur 
termino  essentiali,  aut  hoc  erit  respectu  praedi- 
cati  personalis,  aut  respectu  praedicati  essentia- 
lis.  Sed  non  respectu  praedicati  personaiis :  quia 
haec  est  falsa,  solus  Deus  est  Pater,  cum  etiam 
homo  sit  pater.  Neque  etiam  respectu  praedicati 
essentialis.  Quia  si  haec  esset  vera,  solus  Deus 
T  creat,  videtur  sequi  ^  quod  haec  esset  vera,  solus 

s  Pater  creat:  quia  quidquid  dicitur  ^  de  Deo,  potest 

dici  de  Patre.  Haec  autem  est  falsa:  quia  etiam 
Filius  est  creator.  Non  ergo  haec  dictio  solus 
potest  in  divinis  adiungi  termino  essentiali. 

•  vers.  17.  Sed    contra  est   quod    dicitur  I  ad  Tim.  i  *: 

Regi  saeculorum  immortali,  invisibili,  soli  Deo. 
Respondeo  dicendum  quod  haec  dictio  solus  po- 
test  accipi  ut  categorematica  vel  syncategorema- 

£  tica  '.  Dicitur  autem  dictio  categorematica,  quae 

absolute  ponit  rem  significatam  circa  aliquod  sup- 
positum ;   ut  albus  circa   hominem ,   cum  dicitur 

K  homo  albus.  Si  ergo  sic  accipiatur  ^  haec  dictio 

solus ,  nullo  modo  potest  adiungi  alicui  termino 
in  divinis:  quia  poneret  solitudinem  circa  termi- 
num  cui    adiungeretur,  et  sic   sequeretur   Deum 

*  Art.praeced.    essc  solitarium;  quod  est  contra  praedicta  *.  -  Di- 

ctio  vero  syncategorematica  dicitur,  quae  impor- 
tat  ordinem  praedicati  ad  subiectum,  sicut  haec 
dictio  omnis,  vel  nullus.  Et  similiter  haec  dictio 
■soliis:  quia  excludit  omne  aliud  suppositum  a 
consortio  praedicati.  Sicut,  cum  dicitur,  solus  So- 
crates  scribit,  non  datur  intelligi  quod  Socrates 
sit  solitarius ;  sed  quod  nullus  sit  ei  consors  in 
scribendo,  quamvis  cum  eo  multis  existentibus. 
Et  per  hunc  modum  nihil  prohibet  hanc  dictio- 
nem  solus  adiungere  alicui  essentiali  termino  in 
divinis,  inquantum  excluduntur  omnia  alia  a  Deo 
a  consortio  praedicati :  ut  si  dicamus,  solus  Deus  est 
aeternus,  quia  nihil  praeter  Deum  est  aeternum. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod,  licet  angeli  et 
animae  sanctae  semper  sint  cum  Deo,  tamen,  si 
non  esset  pluralitas  personarum  in  divinis,  se- 
queretur  quod  Deus  esset  solus  vel  solitarius. 
Non  enim  tollitur  solitudo  per  associationem  ali- 


cuius  quod  est  extraneae  naturae :  dicitur  enim 
aliquis  solus  esse  in  horto,  quamvis  sint  ibi  mul- 
tae  plantae  et  animalia.  Et  similiter  diceretur 
Deus  esse  solus  vel  solitarius,  angelis  et  homi- 
nibus  cum  eo  existentibus,  si  non  essent  in  divi- 
nis  personae  plures.  Consociatio  igitur  angelorum 
et  animarum  non  excludit  solitudinem  absolutam 
a  divinis:  et  multo  "^  minus  solitudinem  respecti- 
vam,  per  comparationem  ad  aliquod  praedicatum. 

Ad  secundum  dicendum  quod  haec  dictio  solus, 
proprie  loquendo,  non  ponitur  ex  parte  praedi- 
cati,  quod  sumitur  formaliter:  respicit  enim  sup- 
positum  *,  inquantum  excludit  aliud  suppositum 
ab  eo  cui  adiungitur.  Sed  hoc  adverbium  tantum, 
cum  sit  exclusivum,  potest  poni  ex  parte  subiecti, 
et  ex  parte  praedicati :  possumus  enim  dicere , 
tantum  Socrates  currit,  idest  nullus  alius;  et,  So- 
crates  currit  tantum,  idest  nihil  aliud  facit.  Unde 
non  proprie  dici  potest,  Pater  est  solus  Deus,  vel, 
Trinitas  est  solus  Deus,  nisi  forte  ex  parte  prae- 
dicati  intelligatur  aliqua  implicatio  *,  ut  dicatur, 
Trinitas  est  Deus  qui  est  solus  Deus.  Et  secun- 
dum  hoc  etiam  posset  esse  vera  ista,  Pater  est 
Deus  qui  est  solus  Deus  ',  si  relativum  referret 
praedicatum,  et  non  suppositum.  Augustinus  au- 
tem,  cum  dicit  Patrem  non  esse  solum  Deum, 
sed  Trinitatem  esse  solum  Deum,  loquitur  expo- 
sitive,  ac  si  diceret:  Cum  dicitur,  7-egi  saeculo- 
rum',  invisibili,  soli  Deo,  non  est  exponendum 
de  persona  Patris,  sed  de  sola  Trinitate. 

Ad  tertium  dicendum  quod  utroque  modo  potest 
haec  dictio  solus  adiungi  termino  essentiali.  Haec 
enim  propositio,  solus  Deus  est  Pater,  est  duplex. 
Quia  ly  Pater  potest  praedicare  personam  Patris : 
et  sic  est  vera  ',  non  enim  homo  est  illa  persona. 
Vel  potest  praedicare  relationem  tantum:  et  sic 
est  falsa,  quia  relatio  paternitatis  etiam  in  aliis 
invenitur,  licet  non  univoce.  -  Similiter  haec  est 
vera,  soliis  Deus  creat.  Nec  tamen  sequitur,  ergo 
solus  Pater:  quia,  ut  sophistae  dicunt,  dictio  ex- 
clusiva  immobilitat  terminum  cui  adiungitur,  ut 
non  possit  fieri  sub  eo  descensus  pro  aliquo  ^  sup- 
positorum;  non  enim  sequitur:  solus  homo  est 
animal  ratiottale  mortale '%  ergo  solus  Socrates. 


Y)  sequi.  -  Om  codices. 

3)  dicitur.  -  potest  dici  A. 

e)  ut  categorematica  vel  syncategorematica.  -  categorematice  vel 
syncategorematice  B. 

X,)  sic  accipiatur.  -  accipiatur  categorematice  B.  -  Pro  adiungi, 
addi  ABCDE. 

T))  et  multo.  -  multo  P;  absolutam ...  solitudinem  om.  G.  -  Ante^er 
addunt  et  Pab. 

0)  Et  secundum  hoc...  solus  Deus.  -  Om.  codices  et  ed.  a;  ACDEFG 
insuper  om.  si  relativum ...  suppositum. 


i)  regi  saeculorum.  -  Om.  codices.  -  so!a  ante  Trinitate  omittit  B. 
Cf.  art.  seq.  not.  X. 

x)  vera.  -  D  addit:  Cuius  ratio  est  quia  persona  divina  Patris  est 
relatio  subsistens  et  est  suum  esse,  et  ideo  nullo  modo  potest  conve- 
nire  personae  creatae,  ubi  aliunde  est  persona,  aliunde  pater.  Sed 
relatio  dicit  respectum  ad  aliud,  et  quia  relatio  paternitatis  creatae 
dicit  respectum  ad  aliud,  relatio  potest  convenire  personae  creatae, 
sicut  et  personae  increatae,  licet  analogice. 

X)  pro  aliquo.  -  aliquorum  F,  sub  aliquo  ed.  a. 

(j.)  rationale  mortale.  -  risibile  codices. 


D.  1052. 


0.  1132. 


Commentaria  Oai-dinalis  Caietani 


TiTCLUs  intelligentibus  terminos  satis  clarus  est. 
In  corpore  tria  dicuntur.  Primo,  distinguitur  quod 
ly  solus  potest  accipi  dupliciter,  scilicet  ut  dictio  catego- 
rematica,  et  syncategorematica :  et  satis  clare  explanantur 
membra  in  littera.  -  Deinde  ponitur  una  conclusio  respon- 
siva  quaesito  negative,  scilicet:    Solus  categorematice  non 


potest  addi  termino  essentiali  in  divinis.  Probatur :  quia 
sequeretur  Deum  esse  solitarium.  -  Deinde  ponitur  altera 
conclusio  affirmative :  Solus  syncategorematice  potest  addi 
termino  essentiali  in  divinis.  Et  probatur:  quia  possunt 
exdudi  cetera  a  consortio  praedicati ;  ut  patet  dicendo , 
solus  Deus  est  aeternus. 


QUAESTIO  XXXI,  ARTICULUS  IV 


347 


'  Vers.  3. 


Kers.  27. 


■  In  hymno  An- 
gelico. 


*  Cap.  VII. 


ARTICULUS  QUARTUS 

UTRUM  DIGTIO  EXCLUSIVA  POSSIT  ADIUNGI  TERMINO  PERSONALI 

I  Sent.,  dist.  xxi,  qu.  i,  art.  2;  in  Matth.,  cap.  xi. 


>D  QUARTUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
i  dictio  exclusiva  possit  adiungi  termino 
personali,  etiam  si  praedicatum  sit  com- 
^mune.  Dicit  enim  Dominus,  ad  Patrem 
loquens ,  loan.  xvii  * :  iit  cognoscant  te ,  soliim 
Deum  veriim.  Ergo  solus  Pater  est  Deus  verus. 

2.  Praeterea,  Matth.  xi  *  dicitur:  Nemo  novit 
Filium  nisi  Pater;  quod  idem  significat  ac  si  di- 
ceretur,  solus  Pater  novit  Filium.  Sed  nosse  " 
Filium  est  commune.  Ergo  idem  quod  prius. 

3.  Praeterea,  dictio  exclusiva  non  excludit 
illud  quod  est  de  intellectu  termini  cui  adiungi- 
tur:  unde  non  excludit  partem,  neque  universale'': 
non  enim  sequitur,  solus  Socrates  est  albus,  ergo 
tnaniis  eius  non  est  alba;  vel,  ergo  homo  non 
est  albus,  Sed  una  persona  est  in  intellectu  alte- 
rius,  sicut  Pater  in  intellectu  Filii,  et  e  converso. 
Non  ergo  per  hoc  quod  dicitur,  solus  Pater  est 
Deus,  excluditur  Filius  vel  Spiritus  Sanctus.  Et 
sic  videtur  haec  locutio  esse  vera. 

4.  Praeterea,  ab  Ecclesia  cantatur  * :  Tu  solus 
altissimus,  lesu   Christe. 

Sed  contra,  haec  locutio,  solus  Pater  est  Deus, 
habet  duas  expositivas  '>:  scilicet,  Pater  est  Deus, 
et,  nullus  alius  a  Patre  est  Deus.  Sed  haec  se- 
cunda  est  falsa :  quia  Filius  alius  est  a  Patre,  qui 
est  Deus.  Ergo  et  ^  haec  est  falsa,  solus  Pater  est 
Deus.  Et  sic  de  similibus. 

Respondeo  DiCENDUM  quod,  cum  dicimus,  solus 
Pater  est  Deus ,  haec  propositio  potest  habere 
muhiplicem  intellectum.  Si  enim  solus  '  ponat  so- 
litudinem  circa  Patrem ,  sic  est  falsa,  secundum 
quod  sumitur  categorematice.  -  Secundum  vero 
quod  sumitur  syncategorematice  ^,  sic  iterum 
potest  intelligi  multipliciter.  Quia  si  excludat  a 
forma  subiecti,  sic  est  vera:  ut  sit  sensus,  solus 
Pater  est  Deus ,  idest,  ille  cum  quo  nullus  alius 
est  Pater,  est  Deus.  Et  hoc  modo  exponit  Augu- 
stinus,  in  VI  de  Trin.  *,  cum  dicit:  Solum  Pa- 
trem    dicimus ,   non    quia   separatur  a  Filio    vel 


Spiritu    Sancto ;    sed   hoc   dicentes ,   signijicamus 

quod  illi  simul  cum  eo  non  sunt  Pater.  Sed  hic 

sensus  non  habetur  ex  consueto  modo  loquendi, 

nisi  intellecta  aiiqua  "  implicatione,  ut  si  dicatur :  n 

ille  qui  solus  dicitur  Pater,  est  Deus.  -  Secundum 

vero  proprium  sensum,  excludit  a  consortio  prae- 

dicati.  Et  sic  haec  propositio  est  falsa,  si  excludit 

alium   masculine :    est  autem  ®  vera ,    si  excludit  9 

aliud   neutraliter  tantum:  quia  Filius  est  alius  a 

Patre,  non  tamen  aliud ;  similiter  et  Spiritus  San- 

ctus.    Sed  quia  haec  dictio    solus  '  respicit  pro-  » 

prie  subiectum,  ut  dictum   est  *,  magis  se  habet  '^^^-  praeced., 

ad  excludendum    alium  quam   aliud.   Unde  non 

est  extendenda  talis  locutio ;  sed  pie  '  exponenda,  " 

sicubi  inveniatur  in  authentica   scriptura. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod,  cum  dicimus, 
te  solum  Deum  verum,  non  intelligitur  de  persona 
Patris,  sed  de  tota  ^  Trinitate,  ut  Augustinus  ex-  >• 

ponit  *.  -  Vel ,  si  intelligatur  de  persona  Patris , 
non  excluduntur  aliae  personae,  propter  essentiae 
unitatem,  prout  ly  solus  excludit  tantum  aliud , 
ut  dictum  est  *. 

Et  similiter  dicendum  est  ad  secundum.  Cum 
enim  ■"  aUquid  essentiale  dicitur  de  Patre ,  non 
excluditur  Filius  vel  Spiritus  Sanctus,  propter  es- 
sentiae  unitatem.  -  Tamen  sciendum  est  quod  in 
auctoritate  praedicta,  haec  dictio  nemo  non  idem 
est  quod  nullus  homo,  quod  videtur  significare 
vocabulum  (non  enim  posset  excipi  persona  Pa- 
tris) :  sed  sumitur,  secundum  usum  loquendi,  di- 
stributive  pro  quacumque  rationali  natura. 

Ad  tertium  dicendum  quod  dictio  exclusiva  non 
excludit  illa  quae  sunt  de  intellectu  termini  cui 
adiungitur ,  si  non  differunt  secundum  supposi- 
tum  *,  ut  pars  "  et  universale.  Sed  Filius  differt 
supposito  a  Patre :  et  ideo  non  est  similis  ratio. 

Ad  quartum  dicendum  quod  non  dicimus  abso- 
lute  quod  solus  Filius  sit  altissimus :  sed  quod 
solus  sit  altissimus  cum  Spiritu  Sancto,  in  gloria 
Dei  Patris. 


•  De  Trin.,  lib. 
VI,  cap.  IX. 


In  corpore. 


D.  588. 
V 


a)  nosse.  -  noscere  ABCDE. 

p)  partem,  neque  universale.  —  partem  neque  universalem  ACFG, 
particulare  neque  universale  B,  particularem  neque  universalem  DE, 
partem  neque  materialem  neque  universalem  ed.  a,  partem  neque  in- 
tegralem  neque  totum  universale  ed.  b. 

Y)  expositivas.  —  expositivas  vel  expositiones  AC,  acceptiones  vel 
expositivas  B,  expositiones  et  expositivas  D,  expositiones  E. 

S)  et.  -  Om.  Pi.  -  est  falsa  om.  FG. 

e)  solus.  -  Om.  codices  et  a  b. 


5)  sumitur  syncategorematice.  -  est  syncategorematica  BDEpAC 
et  ab;  sumitur  om.  FG. 

T])  aliqua.  —  alia  Pafc. 

6)  est  autem.  -  et  est  BD.  -  Pro  excludit,  excludat  codices  et  ed.  a, 
i)  solus.  -  Om.  FG. 

x)  pie.  -  Om.  codices. 

X)  tota.  -  sola  P. 

[j.)   Cum  enim.  -  quod  cum  codices. 

v)  pars.  -  particulare  B. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTULus  litnitatus  est:  non  est  enim  quaestio  utrum 
possit  addi  dictio  exclusiva  termino  personali ,  puta 
Patri,  absolute ;  sed  respectu  praedicati  communis,  puta 
vivere,  intelligere,  esse,  etc. 

II.  In  corpore  respondet  quaesito  quatuor  conclusioni- 
bus,  et  corollario.  Posuit  autem  eas  tali  arte.  Accepit  primo 


unam  propositionem,  in  qua  dictio  exclusiva  additur  ter- 
mino  personali  respectu  praedicati  communis ,  ut  in  ipsa 
clare  ceterae  inspiciantur ,  scilicet :  solus  Pater  est  Deus. 
Deinde  distinxit  quatuor  sensus  eiusdem,  distinguendo  ly 
solus  multipliciter  :  et  iuxta  singulos  sensus  posuit  singulas 
conclusiones. 


348 


QUAESTIO  XXXI,  ARTICULUS  IV 


Distinctio  esl.  Ly  solus  duplidt^r:  categorematice ,  et 
sic  est  falsa,  quia  ponit  Patrem  solitarium ;  syncategorema- 
tice,  et  tunc  dupliciter.  Vel  excludit  a  forma  subiecti:  et 
sic  vera  et  impropria;  vera  quidem,  auctoritate  Augustini; 
impropria  autem,  quia  non  nisi  cum  implicito  subintellecto. 
Vel  a  consortio  praedicati,  et  hoc  dupliciter:  scilicet  vel 
masculine ,  et  sic  falsa  et  propria;  vel  neutraliter ,  et  sic 
vera  et  impropria.  Et  probantur  ambae,  quoad  proprie  et 


improprie,  quia  solus  proprie  respicit  subiectum,  magisque 
excludit  alium  quam  aliud:  quoad  veritatem  vero  et  fal- 
sitatem,  quia  Filius,  et  similiter  Spiritus  Sanctus,  est  alius 
a  Patre ,  et  non  aliud ;  creatum  enim  oportet  esse  quod 
est  aliud. 

Corollarium  autem  est,  quod  huiusmodi  propositio- 
nes  impropriae  non  sunt  extendendae,  sed  pie  expo- 
nendae. 


QUAESTIO  XXXII,  ARTICULUS  I 


349 


QUAESTIO  TRIGESIMASECUNDA 

DE   DIVINARUM    PERSONARUM    COGNITIONE 

IN    QUATUOR    ARTICULOS    DIVISA 


*  Cf.  qu.  XXIX  , 
Introd. 


CONSEQUENTER   inquirendum  est   de   cognitione 
divinarum  Personarum  *. 
Et  circa  hoc  quaeruntur  quatuor. 

Primo:  utrum  per  rationem  naturalem  possint 
cognosci  divinae  Personae. 


Secundo:  utrum  sint  aliquae    notiones  divinis 

Personis  attribuendae. 
Tertio:  de  numero  notionum. 
Quarto:  utrum  liceat  diversimode  circa  notio- 

nes  opinari. 


ARTICULUS  PRIMUS 

UTRUM  TRINITAS  DIVINARUM  PERSONARUM  POSSIT  PER  NATURALEM  RATIONEM  COGNOSCI 

I  Sent.,  dist.  iii,  qu.  i,  art.  4;  De  Verit.,  qu.  x,  art.  i3;  in  Boet.   de  Trin.,  qu.  i,  art.  4; 

ad  Rom.,  cap.  i,  lect.  vi. 


Cap.  I, 

.Th.  lect.  II), 


Cap.  IX. 


D  PRLMUM  sic  PROCEDiTUR.  Vidctur  quod 

Trinitas   divinarum   Personarum  possit 

per  naturalem  rationem  cognosci.  Phi- 

losophi   enim   non    devenerunt  in   Dei 

cognitionem   nisi  per  rationem  naturalem :  inve- 

niuntur  autem  a  philosophis  multa  dicta  de  Tri- 

nitate   Personarum.    Dicit   enim  Aristoteles,  in  I 

,c  T-u  1  ","'"">^  de  Caelo  et  Mundo  * :  Per  hiinc  niimeriim ,  sci- 

|S.  Th.  lect.  II),      .  ' 

iiu^irlo^cum"' '"  ^*'-^^  ternarium,  adhibuimus  nos  ipsos  magnijicare 
Deum  unum,  eminentem  proprietatibus  eorum  quae 
sunt  creata.-  Augustinus  etiam  dicit,  VII  Confes.*: 
Ibi  legi,  scilicet  in  libris  Platonicorum,  non  qui- 
dem  his  verbis,  sed  hoc  idem  omnino,  multis  et 
multiplicibus  suaderi  rationibus,  quod  in  principio 
erat  Verbum,  et  Verbum  erat  apud  Deum,  et  Deus 
erat  Verbum,  et  huiusmodi  quae  ibi  sequuntur : 
in  quibus  verbis  distinctio  divinarum  Personarum 
traditur.  -  Dicitur  etiam  in  Glossa  "  Rom.  i,  et 
Exod.  VIII  *,  quod  magi  Pharaonis  defecerunt  in 
tertio  signo,  idest  in  notitia  tertiae  Personae,  sciiicet 
Spiritus  Sancti :  et  sic  ad  minus  duas  cognove- 
runt.  -  Trismegistus  etiam  dixit*:  Monas  genuit^ 
monadem,  et  in  se  suum  reflexit  ardorem:  per 
quod  videtur  generatio  Filii,  et  Spiritus  Sancti 
processio  intimari.  Cognitio  ergo  divinarum  Per- 
sonarum  potest  per  rationem  naturalem  haberi. 
2.  Praeterea,  Ricardus  de  Sancto  Victore  dicit, 

*  Lib.  I,  cap.  IV.  in  libro  de  Trin.*:  Credo  sine  dubio  quod  ad 
quamcumque  explanationem  veritatis,  non  modo 
probabilia,  imo  etiam  necessaria  argumenta  non 
desint.  Unde  etiam  ad  probandum  Trinitatem 
Personarum ,  aliqui  induxerunt  rationem  ex  in- 
finitate  bonitatis  divinae ,  quae  seipsam  infinite 
communicat  in  processione  divinarum  Persona- 
rum.  Quidam  vero  per  hoc ,  quod  nullius  boni 
sine  consortio  ">  potest  esse  iucunda  possessio  *. 


Vcrs.  19. 


*  Poemand.,  dia^ 
lcg.  IV. 


Seneca,  epist. 


Augustinus  vero  *  procedit  ad  manifestandum 
Trinitatem  Personarum,  ex  processione  verbi  et 
amoris  in  mente  nostra :  quam  viam  supra  *  se- 
cufi  sumus.  Ergo  per  rationem  naturalem  potest 
cognosci  Trinitas  Personarum. 

3.  Praeterea,  superfluum  videtur  homini  tra- 
dere  quod  humana  ratione  cognosci  non  potest. 
Sed  non  est  dicendum  quod  traditio  divina  de 
cognitione  Trinitatis  sit  superflua.  Ergo  Trinitas 
Personarum  ratione  humana  cognosci  potest. 

Sed  contra  est  quod  Hilarius  dicit,  in  libro  II 
de  Trin.  *:  Non  putet  homo  sua  intelligentia  ge- 
nerationis  sacramentum  posse  consequi  *.  Ambro- 
sius  etiam  dicit  * :  Impossibile  est  generationis 
scire  secreturn,  mens  deficit,  vox  silet.  Sed  per 
originem  generationis  et  processionis  distinguitur 
trinitas  in  personis  *  divinis,  ut  ex  supra  *  dictis 
patet.  Cum  ergo  illud  homo  non  possit  scire  et 
intelligentia  consequi,  ad  quod  ratio  necessaria 
haberi  non  potest  ^,  sequitur  quod  Trinitas  Per- 
sonarum  per  rationem  cognosci  non  possit. 

Respondeo  dicendum  quod  impossibile  est  per 
rationem  naturalem  ad  cognitionem  Trinitatis  di- 
vinarum  Personarum  pervenire.  Ostensum  est 
enim  supra  *  quod  homo  per  rationem  natura- 
lem  in  cognitionem  Dei  pervenire  non  potest 
nisi  "  ex  creaturis.  Creaturae  autem  ducunt  in 
Dei  cognitionem,  sicut  effectus  in  causam.  Hoc 
igitur  solum  ratione  naturali  de  Deo  cognosci 
potest,  quod  competere  ei  necesse  est  secundum 
quod  est  omnium  entium  principium :  et  hoc  fun- 
damento  usi  sumus  supra  *  in  consideratione  Dei. 
Virtus  autem  creativa  *  Dei  est  communis  toti 
Trinitati:  unde  pertinet  ad  unitatem  essentiae, 
non  ad  distinctionem  personarum.  Per  rationem 
igitur  naturalem  cognosci  possunt  de  Deo  ea  quae 


a)  Dicitur  etiam  in  Glossa.  -  Dicit  etiam  (enim  ABFGpC)  Glossa 
codices. 

P)  genuit.  -  gignit  codices  et  ab.  -  Pro  reflexit,  re/lectit  codices, 
fiectit  ed.  a;  pro  ardorem,  amorem  C. 

■f)  consortio.  -  socio  vel  consortio  B. 


3)  consequi.  —  se  consequi  CDEFsA. 

£)  personis.  -  Om.  ABCDEG. 

ij)  non  possit ...  non  potest.  -  possit ...  potest  ACDE. 

r,)  nisi.  -  Om.  BD. 

6)  creativa.  -  causativa  BCDEF. 


*  De  Trin.,  lib. 
IX,  cap.  IV  sqq. 


*  Qu.  xxvii,  art. 
'.3- 


■  Num. 


'  De  Fide,  lib.  I, 
cap.  X. 


'  Qu.  XXX,  art.  2. 


•  Qu.  xn,  art.  4, 
11,  12. 


Cf.  qu.  xii,  art. 


35o 


QUAESTIO  XXXII  ARTICULUS  I 


•  Vers.  I. 

•  Vers.  6, 


pertinent  ad  unitatem  essentiae ,  non  autem  ea 
quae  pertinent  ad  distinctionem  Personarum. 

Qui  autem  probare  nititur  Trinitatem  Perso- 
narum  naturali  ratione,  fidei  dupliciter  derogat. 
Primo  quidem ,  quantum  ad  dignitatem  ipsius 
fidei,  quae  est  ut  sit  de  rebus  invisibilibus,  quae 
rationem  humanam  excedunt.  Unde  Apostolus 
dicit,  ad  Heb.  xi  *,  quod  fides  est  de  non  appa- 
rentibus.  [Et  Apostolus  dicit,  I  Cor.  ii  *:  Sapien- 
tiam  loquimur  inter  perfectos ,  sapientiam  vero 
non  huius  saeculi,  neque  principum  huius  saeculi; 
sed  loquimur  Dei  sapientiam  in  mysterio ,  quae 
'  abscondita  est '.  ]  -  Secundo,  quantum  ad  utilita- 

*  tem  trahendi  alios  "  ad  fidem.  Cum  enim  aliquis 

ad  probandam  fidem  inducit  rationes  quae  non 
sunt  cogentes,  cedit  in  irrisionem  infidelium :  cre- 
dunt  enim  quod  huiusmodi  rationibus  innitamur, 
et  propter  eas  credamus. 
^   .  Quae   igitur  ^  fidei   sunt ,   non  sunt  tentanda 

probare  nisi  per  auctoritates,  his  qui  auctoritates 
suscipiunt.  Apud  alios  vero ,  sufficit  defendere 
non  esse  impossibile  quod  praedicat  fides.  Unde 

*  s.  Th.  lect.  I.    Dionysius  dicit,  ii  cap.  de  Div.  Nom.  *:  Si  aliquis 

est  qui  totaliter  eloquiis  resistit,  longe  erit  a  no- 
stra  philosophia;  si  autem  ad  veritatem  eloquio- 
rum,  scilicet  sacrorum,  respicit,  hoc  et  nos  canone 
utimur. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  philosophi  non 

V-  cognoverunt    mysterium   Trinitatis  ^*    divinarum 

Personarum   per  propria,  quae  sunt   paternitas, 

filiatio  et  processio ;  secundum  illud  Apostoli,  I  ad 

*  vers.  6.         (^Qf^  u  *.  Loquimur  Dei  sapientiam,  quam  nemo 

principium  huius  saeculi  cognovit,  idest  philoso- 

*  interiin.         phorum ,  secuudum  Glossam  *.  Cognoverunt  ta- 

men    quaedam  essentialia  attributa  quae   appro- 

V  priantur  personis,  sicut  potentia  *  Patri,  sapientia 

•Qu.xxxix, art.  pjiio,  bonitas  Spiritui  Sancto,  ut  infra  *  patebit.  - 

Quod  ergo  Aristoteles  dicit,  per  hunc  numerum 

adhibuimus  nos  ipsos  etc,  non  est  sic  intelligen- 

dum,  quod  ipse  poneret  ternarium  numerum  in 

divinis:  sed  vult  dicere    quod  antiqui  utebantur 

ternario  numero  in  sacrificiis  et  orationibus,  pro- 

pter  quandam  ternarii  numeri  perfectionem.  -  In 

^  libris  ^  etiam  Platonicorum  invenitur  In  principio 

erat  verbum,  non  secundum  quod  verbum  signi- 

ficat  personam  genitam  in  divinis:  sed  secundum 

"*  quod  per  "  verbum  intelligitur  ratio  idealis,  per 

quam  Deus   omnia   condidit,    quae  Filio  appro- 

priatur.  -  Et  licet  appropriata  tribus  Personis  co- 

gnoscerent,  dicuntur  tamen  in  tertio  signo  defe- 

cisse,  idest  in  cognitione  tertiae  Personae,  quia  a 

bonitate,  quae  Spiritui  Sancto  appropriatur,  de- 

viaverunt ,  dum   cognoscentes   Deum ,  non  sicut 

•vers.  21.        Deum  glorificaverunt ,  ut  dicitur  Rom.  i  *.  Vel, 

quia  ponebant  Platonici  unum  primum  ens,  quod 


etiam  "  dicebant  esse  patrem  totius  universitatis  t 

rerum,  consequenter  ponebant  aliam  substantiam 
sub  eo  P,  quam  vocabant  mentefti  vel  paternum  p 

intellectum,  in  qua  erant  rationes  omnium  rerum, 
sicut  Macrobius  recitat  super  Somnium  Scipionis*:  vi.^"''''  "''■"' 
non  autem  ponebant  aliquam  substantiam  tertiam 
separatam,  quae  videretur  Spiritui  Sancto  respon- 
dere.  Sic  autem  nos  non  ponimus  Patrem  et  Fi- 
lium,  secundum  substantiam  diff"erentes:  sed  hoc  "  ' 

fuit  error  Origenis  *  et  Arii,  sequentium  in  hoc  ann^jPf  j^,"!,^; 
Platonicos.  -  Quod  vero  Trismegistus  dixit,  monas  «'•"f  Verbum. 
monadem  genuit,  et  in  se  suum  reflexit  ^  ardo-  ^ 

rem,  non  est  referendum  ad  generationem  Filii 
vel  processionem  Spiritus  Sancti,  sed  ad  produ- 
ctionem  mundi:  nam  unus  Deus  produxit  unum 
mundum  propter  sui  ipsius  amorem. 

Ad  secundum  dicendum  quod  ad  aliquam  rem 
dupliciter  inducitur  ratio.  Uno  modo,  ad  pro- 
bandum  sufficienter  aliquam  radicem:  sicut  in 
scientia  naturali  inducitur  ratio  sufficiens  ad  pro- 
bandum  quod  motus  caeli  semper  sit  uniformis 
velocitatis.  Alio  modo  inducitur  ratio,  non  quae  "  " 

sufficienter  probet  radicem,  sed  quae  radici  iam 
positae  ostendat  congruere  consequentes  eflfectus : 
sicut  in  astrologia  ponitur  ratio  excentricorum 
et  epicyclorum  ex  hoc  quod,  hac  positione  facta, 
possunt  salvari  apparentia  sensibilia  circa  motus 
caelestes:  non  tamen  ratio  haec  est  sufficienter 
probans,  quia  etiam  forte  alia  positione  facta  sal- 
vari  possent.  Primo  ergo  modo  potest  induci  ratio 
ad  probandum  Deum  esse  unum,  et  similia.  Sed 
secundo  modo  se  habet  ratio  quae  inducitur  ad 
manifestationem  Trinitatis :  quia  ?  scilicet,  Trini-  ? 

tate  posita,  congruunt  huiusmodi  rationes;  non 
tamen  ita  quod  per  has  rationes  sufficienter  pro- 
betur  Trinitas  Personarum.  -  Et  hoc  patet  per 
singula.  Bonitas  enim  infinita  Dei  manifestatur 
etiam  in  productione  creaturarum  ^:  quia  infinitae  ^ 

virtutis  est  ex  nihilo  producere.  Non  enim  oportet, 
si  infinita  bonitate  se  communicat,  quod  aliquid 
infinitum  a  Deo  procedat :  sed  secundum  modum 
suum   recipiat  'f'  divinam    bonitatem.  -  Similiter  '1' 

etiam  quod  dicitur,  quod  sine  consortio  non  potest 
esse  iucunda  possessio  alicuius  boni,  locum  habet 
quando  in  una  persona  non  invenitur  perfecta 
bonitas ;  unde  indiget,  ad  plenam  iucunditatis  bo- 
nitatem ,  bono  alicuius  alterius  consociati  sibi.  - 
Similitudo    autem  "  intellectus   nostri    non  suffi-  " 

cienter  probat  aliquid  de  Deo,  propter  hoc  quod 
intellectus  non  univoce  invenitur  in  Deo  et  in  no- 
bis.  -  Et  inde  est  quod  Augustinus,  super  loan.  *,  !^.^""'  ■''^^'' 
dicit  quod  per  fidem  venitur  ad  cognitionem,  et 
non  e  converso. 

Ad  tertium  dicendum  quod  cognitio  divinarum 
Personarum  fuit  necessaria  nobis  dupliciter.  Uno 


0  et  Apostolus ...  abscondita  est.  -  Om.  codices. 
x)  alios.  -  aliquos  codices,  aios  ed.  a. 

X)  Quae  igitur.  -  Ea  igitur  quae  codices.  -  Pro  probare,  probari  B. 
(i)  mysterium  Trinitatis.  -  Trinitatem   editio  a;   Trinitatis  omit- 
tunt  codices. 

v)  potentia.  -  appropriatur  addunt  codices. 

?)  libris.  -  libro  PF,  li.  BGafr. 

o)  per.  —  Om.  ABCDE.  -  Post  idealis  codices  addunt  rerum. 

r.)  etiam.  -  Om.  ACDEFGpB. 


p)  eo.  —  ea  codices.  —  Pro  paternum,  primum  FG. 
■3)  hoc.  -  hic  DF,  om.  PB  et  ed.  b.  -  Post  sequentium  PFaJ  om. 
in  hoc. 

t)  rejlexit.  -  reflectit  ABCDE. 

u)  Mo»i  quae.  —  quae  non  ABCDE. 

9)  quia.  -  quasi  ACDFpB,  qua  E. 

■/J  creaturarum.  -  creaturae  Pab.  -  Ante  producere  B  addit  aliquid. 

i}i)  recipiat.  -  recipiet  BCDEFG. 

(u)  autem.  -  etiam  codices. 


QUAESTIO  XXXII,  ARTICULUS  II 


35i 


modo,  ad  recte  sentiendum  de  creatione  rerum. 
Per  hoc  enim  quod  dicimus  Deum  omnia  fecisse 
Verbo  suo,  excluditur  error  ponentium  Deum  pro- 
duxisse  res  ex  necessitate  naturae.  Per  hoc  autem 
quod  ponimus  in  eo  processionem  amoris,  osten- 
ditur  quod  Deus  non  propter  aliquam  indigen- 
tiam  creaturas  produxit,  neque  propter  aliquam  "" 
aliam  causam  extrinsecam;  sed  propter  amorem 
suae  bonitatis.  Unde  et  Moyses,  postquam  dixe- 


rat  *,  In  principio  creavit  Deus  caelum  et  terram,  •Gni«*.i,vers.i. 
subdit*:  Dixit  ^^  Deus,  Fiat  lux,  ad  manifesta-  "^"%3- 
tionem  divini  Verbi;  et  postea  dixit  *:  Vidit  Deus  ♦  vers.f. 
lucem,  quod  esset  bona,  ad  ostendendum  appro- 
bationem  '>'*  divini   amoris;    et   similiter   in   aliis 
operibus  *.  -  Alio  modo,  et  principalius,  ad  recte 
sentiendum  de  salute  generis  humani,  quae  per- 
ficitur  per  Filium  incarnatum,  et  per  donum  " 
Spiritus  Sancti. 


TT 
Vers.  6  sqq. 


aa)  aliquam.  —  Om.  codices. 
PP)  Dixit.  -  Et  dixit  FGa. 


-ff)  approbationem.  -  probationem  9b. 
oS)  donum.  —  dona  codices. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTDi.us  satis  patet.  -  In  corpore  tria  facit.  Primo,  re- 
spondet  quaesito  unica  conclusione  negativa,  scilicet: 
Impossibile  est  per  rationem  naturalem  ad  cognitionem 
Trinitatis  divinarum  Personarum  pervenire.  -  Et  probatur 
sic.  Homo  per  rationem  naturalem  cognoscit  Deum  tantum 
ex  creaturis:  ergo  cognoscit  ipsum  secundum  id  tantura, 
quod  est  principium  entium :  ergo  secundum  id  tantum 
quod  pertinet  ad  unitatem  essentiae:  ergo  non  cognoscit 
ea  quae  pertinent  ad  distinctionem  Personarum.  -  Prima 
consequentia  probatur:  quia  creaturae  ducunt  tantum  in 
Dei  cognitionem  sicut  effectus  in  causam.    Secunda  vero : 


quia  virtus  creativa  communis  est  toti  Trinitati.  Et  orania 
sunt  raanifesta. 

Seciindo,  declarat  quod  afferre  rationes  naturales  ad  Tri- 
nitatera  Personarum,  nocet  dupliciter:  primo,  ratione  digni- 
tatis  fidei ;  secundo,  utilitatis  hominum.  Quae  clare  habentur 
in  littera. 

Tertio,  infert  quomodo  ea  quae  sunt  fidei  tractanda 
sunt,  tam  cura  fidelibus  quam  cum  infidelibus ,  adiuncta 
auctoritate  Dionysii.  Quae  ex  supra  dictis  in  quaestione 
prima  *,  clara  sunt. 


Art.  8. 


ARTICULUS  SECUNDUS 

UTRUM  SINT  PONENDAE  NOTIONES  IN  DIVINIS 

I  SenL,  dist.  xsxiii,  art.  2. 


♦  S.Th.  lect.  1. 


»D  SECUNDUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
non  sint  ponendae  notiones  in  divinis. 

*Dicit  enim  Dionysius,  in  i  cap.  de  Div. 

\Nom.  *,  quod  non  est  audendum  dicere 
aliquid  de  Deo,  praeter  ea  quae  nobis  ex  sacris  " 
eloquiis  sunt  expressa.  Sed  de  notionibus  nulla 
fit  mentio  in  eloquiis  sacrae  Scripturae.  Ergo  non 
sunt  ponendae  notiones  in  divinis. 

2.  Praeterea,  quidquid  ponitur  in  divinis,  aut 
pertinet  ad  unitatem  essentiae ,  aut  ad  trinita- 
tem  personarum.  Sed  notiones  non  pertinent  ad 
unitatem  essentiae,  nec  ad  trinitatem  personarum. 
De  notionibus  enim  neque  praedicantur  ea  quae 
sunt  essentiae ;  non  enim  dicimus  quod  paterni- 
tas  sit  sapiens  vel  creet:  neque  etiam  ^  ea  quae 
sunt  personae;  non  enim  dicimus  quod  paterni- 
tas  generet  et  filiatio  generetur.  Ergo  non  sunt 
ponendae  notiones  in  divinis. 

3.  Praeterea,  in  simplicibus  non  sunt  ponenda 
aliqua  abstracta,  quae  sint  principia  cognoscendi : 

T  quia  cognoscuntur  seipsis  ''.  Sed  divinae  personae 

sunt  simplicissimae.  Ergo  non  sunt  ponendae  in 
divinis  personis  notiones. 

Sed  contra  est  quod  dicit  loannes  Damasce- 

nbf m%°p'^'v:'  nus*:  Differentiam   hypostaseon,  idest  persona- 

3  rum,  in  tribus  proprietatibus  ^,  idest  paternali  et 

filiali  et  processionali,   recognoscimus.  Sunt  ergo 

ponendae  proprietates  et  notiones  in  divinis. 


P 


Respondeo  dicendum  quod  Praepositivus,  atten- 
dens  simplicitatem  personarum ,  dixit  non  esse. 
ponendas  proprietates  et  notiones  in  divinis:  et 
sicubi  inveniantur,  exponit  abstractum  pro  con- 
creto :  sicut  enim  consuevimus  dicere ,  Rogo  be- 
nignitatem  tuam,  idest  te  benignum,  ita  cum  di- 
citur  in  divinis  paternitas,  intelligitur  Deus  Pater. 

Sed,  sicut  ostensum  est  supra  *,  divinae  sim-  */i|';  '"j 
plicitati  non  praeiudicat  quod  in  divinis  utamur  "^-  '>  *"* 
nominibus  concretis  et  abstractis.  Quia  secundum 
quod  intelligimus,  sic  nominamus.  Intellectus  au- 
tem    noster    non   potest   pertingere   ad    ipsam   '  ' 

simplicitatem  divinam,  secundum  quod  in  se  est 
consideranda:  et  ideo  secundum  modum  suum 
divina  apprehendit  ^  et  nominat,  idest  secundum  '^ 

quod  invenitur  in  rebus  sensibilibus ,  a  quibus 
cognitionem  accipit.  In  quibus,  ad  significandum 
simplices  formas,  nOminibus  abstractis  utimur: 
ad  significandum  vero  res  subsistentes ,  utimur 
nominibus  concretis.  Unde  et  divina,  sicut  supra  * 
dictum  est,  ratione  simplicitatis,  per  nomina  abs- 
tracta,  significamus :  ratione  vero  subsistentiae  et 
complementi,  per  nomina  concreta. 

Oportet  autem  non  solum  nomina  essentialia 
in  abstracto  et  in  concreto  significare,  ut  cum 
dicimus  deitatem  et  Deum,  vel  sapientiam  et  sa- 
pientem;  sed  etiam  personalia,  ut  dicamus  pater- 
nitatem  et  Patrem.  Ad  quod  duo  praecipue  nos 


art.  3, 

XIII, 


a.)  sacris.  -  sanctis  codices  et  a  6.  -  Pro  sacrae  ante  Scripturae, 
sanctae  ABCDEFafr. 

p)  etiam.  -  Om.  codices. 

-f)  qi{ae  cognoscuntur  seipsis.  -  quae  cognoscuntur  in  seipsis  ABC, 
quae  cogiioscuntur  etiam  seipsis  D,  quae  cogiioscuntur  a  seipsis  E. 


3)  in  tribus  proprietatibus.  -  in  iribus  personis  proprietatibus  AC, 
in  tribus  B.  -  Mox  pro  et  processionali,  et  processibili  ABCE,  et  pro- 
gressibili  FG. 

e)  ipsam.  -  Om.  ABD. 

?)  apprehendit.  -  et  apprehendit  ABCDE. 


Ibid. 


352 


QUAESTIO  XXXII,  ARTICULUS  II 


cogunt.  Primo  quidem,  haereticorum  instantia. 
Cum  enim  confiteamur  Patrem  et  Filium  et  Spi- 
ritum  Sanctum  esse  unum  Deum  et  tres  Perso- 
nas,  quaerentibus  quo  siint  itnus  Deiis ,  et  quo 
siint  tres  personae  ",  sicut  respondetur  quod  sunt 
essentia  vel  deitate  unum,  ita  oportuit  esse  aliqua 
nomina  abstracta,  quibus  responderi  possit  per- 
sonas  distingui.  Et  huiusmodi  sunt  proprietates 
vel  notiones  in  abstracto  significatae  ',  ut  pater- 
nitas  et  filiatio.  Et  ideo  essentia  significatur  in 
divinis  ut  quid,  persona  vero  '  ut  quis,  proprietas 
autem  ut  qiio. 

Secundo,  quia  una  persona  invenitur  in  divinis 
referri  ad  duas  personas ,  scilicet  persona  Patris 
ad  personam  Filii  et  personam  Spiritus  Sancti. 
Non  autem  una  relatione :  quia  sic  sequeretur 
quod  etiam  "  Filius  et  Spiritus  Sanctus  una  et 
eadem  relatione  referrentur  ad  Patrem ;  et  sic , 
cum  sola  relatio  in  divinis  multiplicet  trinitatem, 
sequeretur  quod  Filius  et  Spiritus  Sanctus  non 
essent  duae  personae.  Neque  ^  potest  dici ,  ut 
Praepositivus  dicebat,  quod  sicut  Deus  uno  modo 
se  habet  ad  creaturas,  cum  tamen  creaturae  di- 
versimode  se  habeant  ad  ipsum,  sic  Pater  una 
relafione  refertur  ad  Filium  et  ad  Spiritum  San- 
ctum,  cum  tamen  illi  duo  duabus  relationibus 
referantur  ad  Patrem.  Quia  cum  ratio  specifica 
relativi  consistat  in  hoc  quod  ad  aliud  se  habet, 
necesse  est  dicere  quod  duae  relationes  non  sunt 
diversae  secundum  speciem,  si  ex  opposito  una 
relatio  eis  correspondeat :  oportet  enim  aliam  spe- 

•  ciem  relationis  esse  domini  et  patris,  secundum 
diversitatem  filiafionis  et  servitufis.  Omnes  autem 
creaturae  sub  una  specie  relationis  referuntur  ad 

'Deum,  ut  sunt  creaturae  ipsius :  Filius  autem  et 
Spiritus  Sanctus  non  secundum  relationes  unius 
rationis  referuntur  ad  Patrem :  unde  non  est  si- 
mile.    Et  iterum ,    in  Deo   non   requiritur  relatio 


•  Qu.  XXVIII,  art. 
I,  ad  3. 


realis  ad  creaturam,  ut  supra  *  dictum  est:  rela- 
tiones  autem  rationis  in  Deo  multiplicare  non  est 
inconveniens,  Sed  in  Patre  oportet  esse  relatio- 
nem  realem  qua  refertur  ad  Filium  et  Spiritum 
Sanctum :  unde  secundum  duas  relationes  Filii 
et  Spiritus  Sancti  quibus  referuntur  ad  Patrem, 
oportet  intelligi  duas  relationes  in  Patre,  quibus 
referatur  ad  Filium  et  Spiritum  Sanctum.  Unde, 
cum  non  sit  nisi  una  Patris  persona,  necesse  fuit 
seorsum  significari  relafiones  in  abstracto,  quae 
dicuntur  proprietates  et  noliones. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod,  licet  de  notio- 
nibus  non  fiat  mentio  in  sacra  Scriptura,  fit  ta- 
men  menfio  de  Personis,  in  quibus  intelliguntur 
nofiones,  sicut  abstractum  in  concreto. 

Ad  secundum  DicENDUM  quod  notiones  signifi- 
cantur  in  divinis,  non  ut  res,  sed  ut  rationes  quae- 
dam  quibus  cognoscuntur  Personae;  licet  ipsae 
notiones  vel  relationes  realiter  sint  in  Deo ,  ut 
supra  *  dictum  est.  Et  ideo  ea  quae  habent  or-  •Qu.xxvm,  an. 
dinem  aliquem  ad  actum  aliquem  essentialem  vel 
personalem,  non  possunt  dici  de  notionibus:  quia 
hoc  repugnat  -"  modo  significandi  ipsarum.  Unde  i* 

non  possumus  dicere  quod  paternitas  generet  vel 
creet ',  sit  sapiens  vel  intelligens.  Essentialia  vero  v 

quae  non  habent  ordinem  ad  aliquem  ^  actum ,  ^ 

sed  removent  conditiones  creaturae  a  Deo,  pos- 
sunt  praedicari  de  notionibus:  possumus  enim  di- 
cere  quod  paternitas  est  aeterna  vel  immetisa  ",  ° 

vel  quodcumque  huiusmodi.  Et  similiter,  propter 
identitatem  rei,  possunt  substantiva  personalia  et 
essentialia  praedicari  de  notionibus :  possumus 
enim  dicere  quod  paternitas  est  Deus,  et  pater- 
nitas  est  Pater  ".  « 

Ad  tertium  dicendum  quod,  licet  personae  1°  sint  p 

simplices,  tamen  absque  praeiudicio  simplicitatis 
possunt  propriae  rafiones  personarum  in  abstra- 
cto  significari,  ut  dictum  est  *.  '  ^"  orpore. 


i))  personae.  -  Om.  Pab. 

6)  signijicatae  -  signijicantes  PFab. 

i)  vero.  -  Om.  codices  et  ed.  a;  item  sequens  autein, 

x)  etiam.  -  Om.  BD. 

X)  Neque.  -  Neque  tamen  P. 

(j.)  repugnat.  —  repugnaret  ACDEFaJ,  -  Post  ipsarum  D  addit:  qui 
non  significatur  per  ordinem  ad  aliquem  actum,  sed  solum  ut  ratio 
quaedam  qua  cogncscitur  persona;  actio  autem  debetur  rei;  relatio 
vcro  significatur  ut  ratio  notificans  personam,  non  autem  ut  res ;  et 
ideo  de  modo  signiflcandi  non  dicit  ordinem  ad  actum. 


v)  generet  vel  creet.  ~  generet  creet  ACEF,  generet  et  creet  BDG.  - 
Pro  sit  sapiens  vel  intelligens,  sit  sapiens  vel  intellectus  pA,  et  {sicut 
sB)  quod  sit  sapiens  vel  intelligens  B,  sit  (vel  quod  sit  sF)  sapiens  vel 
intellectus  F,  sicut  sapicntia  vel  intellectus  Pb. 

5)  aliquem.  —  Om.  codices. 

0)  aeterna  vel  immensa.  -  aeterna  immensa  ACDEFGpB,  aeterna 
invisa  ed.  a. 

Tz)  paternitas  est  Pater.  -  et  Deitas  est  Pater  PABCEFGpD,  et 
deitas  et  Pater  edd.  a  b. 

p)  personae.  -  ipsae  personae  B. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


IN  titulo,  adverte  duo.  Quoniam  quaestio  est  de  quaestione 
an  est,  an  scilicet  sint  notiones  in  divinis,  primo,  quid 
nominis  ipsius  notionis.  Notio  namque  in  communi,  notifi- 
cationem  seu  manifestationem  importat,  proprie  loquendo, 
passive  seu  formaliter,  sicut  lectio  et  auditio  et  similia.  Ad 
divina  autem  applicata,  sumitur  pro  proprietate  unius  vel 
duariim  personarum.  Et  videtur  quod  beatus  Augustinus 
primo  introduxerit  in  hanc  materiam  notionis  vocabulum, 
dum  V  de  Trinit.,  cap,  vi,  ait  quod  alia  est  notio  qua  in- 
telligitur  ingenitus,  et  alia  qua  genitor. 

Secundo,  ad  perfectionem  doctrinae  scito,  quod  notio, 
ut  sumitur  a  theologis,  in  httera  sequentis  articuli  definitur 
sic:  Notio  est  propria  ratio  cognoscendi  divinam  personam. 
Ubi  nota  quod  ly  ratio  cognoscendi  insinuat  quod  sit  for- 
male  principium  cognoscendi.  Et  ex  hoc  sequitur,  stricte 
loquendo,  quod  significetur  in  abstracto,   Sicut  enim  for- 


male  principium  essendi  oportet  esse  formam,  ita  formale 
principium  cognoscendi,  ut  sic,  oportet  concipi  ac  signifi- 
cari  ut  formam :  hoc  autem  est  ut  quo  aliquid  est :  hoc 
autem  importat  abstractum.  Et  propterea  in  praesenti  ar- 
ticulo  disputatio  cum  Praepositivo  circa  abstractum  et  con- 
cretum  versatur :  non  enim  est  hic  quaestio  de  rebus  abso- 
lute,  sed  ut  signijicatis  ac  innotescentibus  per  nomina.  - 
Ly  vero  propria  insinuat  quod  significat  aliquid  speciale : 
aliter  non  esset  propria  cognoscendi  ratio.  Et  propter  hoc, 
ut  dicetur  *,  esse  ab  alio  non  est  notio.  -  Ly  vero  divi- 
nam  personam  insinuat  tria.  Primo,  quod  significat  aliquid 
pertinens  ad  originem :  quia  ordine  originis  distinguuntur 
divinae  personae.  Secundo ,  quod  illud  pertineat  ad  di- 
gnitatem  non  essentialem ,  sed  personalem:  c^wa  persona 
dignitatis  nomen  est.  Tertio,  quod  sit  unius  in  eo  quod 
unum :  idest,  quod  si  significet  aliquid  conveniens  pluribus, 


Art.  seq.,  ad  5, 


QUAESTIO  XXXII,  ARTICULUS  II 


353 


Cf.  num.  IV. 


Cf.  num.  II. 
Cf.  num.  VII. 


tubstantiali  ? 


*  Art.  2,  contra 
concl.  I. 


*  Cap.  11. 

•  Cf.  num.  IV. 


*  Cf.  num.  X. 


*  Ubi  snpra. 


*  Cap.  IX. 

'AVSymboUEx- 
planat.  ad  Da- 
mas.,  inter  opera 
supposititia  san- 
cti  Hier. 


ut  de  spiratione  patet,  conveniat  illis  inquantum  unum.  - 
Et  sic  patet  titulus. 

II.  In  corpore  duo  principaliter  facit:  primo,  ponit  opi- 
nionem  Praepositivi ;  secundo,  confutando  illam,  respondet 
quaesito  *. 

III.  Quoad  primum ,  tria  Praepositivus  dicit :  scilicet 
opinionem,  quod  scilicet  non  sunt  ponendae  proprietates 
in  abstracto,  seu  notiones,  in  divinis;  et  radicem  opinionis, 
scilicet  propter  simplicitatem  personarum  divinarum ;  et  ex- 
positionem  sacrorum  eloquiorum,  quoad  hoc  scilicet,  quod 
abstractum  exponendum  est  per  concretum. 

IV.  Quoad  secundum  *,  duo  ex  opposito  fiunt :  primo, 
destruitur  radix  opinionis  praedictae ;  secundo ,  probatur 
opposita  opinio  *. 

Primum  fit  sic.  Secundum  quod  intelligimus ,  sic  no- 
minamus :  ergo  nominamus  divina  modo  non  suo,  sed  sen- 
sibilium:  ergo  nominamus  ea,  ratione  simplicitatis ,  no- 
minibus  abstractis ;  ratione  vero  subsistentiae ,  nominibus 
concretis:  ergo  non  praeiudicat  divinae  simplicitati,  uti  in 
divinis  abstractis  et  concretis. 

Prima  consequentia  probatur :  quia  intellectus  noster  non 
pertingit  ad  cognoscendum  Deum  secundum  quod  in  se 
est,  sed  cognoscit  eum  more  sensibilium.  -  Secunda  vero 
probatur:  quia  in  sensibilibus  abstracti  nomen  ex  simpli- 
citate ,  concreti  vero  ex  complemento  standi  *  sumptum 
est.  -  Reliqua  per  se  patent. 

V.  Contra  hanc  rationem  Aureolus ,  apud  Capreolum, 
in  XXIX  distinctione  Primi  * ,  arguit ,  volens  probare  quod 
notio  in  divinis  distinguitur  ab  eo  cuius  est  notio ,  puta 
paternitas  a  Patre,  non  solum  ex  modo  intelligendi  ex  sen- 
sibilibus  orto ,  ut  littera  dicit ,  sed  etiam  ex  parte  rei.  Et 
arguit  sic.  Ubicumque  abstractum  differt  a  concreto  solo 
modo  significandi,  quidquid  reale  dicitur  de  uno,  dicitur  de 
reliquo,  ut  patet  de  deitate  et  Deo :  sed  paternitas  et  Pater 
non  sic  se  habent,  quoniam  paternitas  se  tota  distinguitur 
a  Filio,  non  autem  Pater:  ergo. 

VI.  Ad  hoc  breviter  dicitur ,  quod  distinctionem  inter 
abstractum  et  concretum  in  divinis  ex  divina  re  oriri,  potest 
dupliciter  intelligi.  Uno  modo ,  quod  in  Deo  est  aliquid 
unde  verificat  abstractum  et  concretum:  et  hoc  proculdubio 
est  verum ,  quoniam  simplicitate  abstractum ,  subsistentia 
concretum  fundat.  Alio  modo,  quod  in  divinis  sit  aliqua 
distinctio  ex  qua  oritur  distinctio  inter  abstractum  et  con- 
cretum:  et  hoc  est  chimaericum.  Unde  ad  rationem  in  op- 
positum ,  neganda  est  maior.  Eiusque  probatio  falsa  est : 
quoniam  generare  praedicatur  de  Deo ,  non  autem  de 
deitate;  ad  veritatem  namque  locutionum,  exigitur  quod 
praedicatum  conveniat  rei  significatae  per  subiectum  sub 
illo  modo  quo  signijicatur ;  ut  patet  Extra  de  Trinitate  et 
Fide  Catholica  *. 

VII.  Secundo  *,  proponit  oppositam  opinionem.  Et  est 
conclusio  responsiva  quaesito  affirmative:  Oportet  in  divinis 
significari  in  abstracto  et  concreto  non  solum  nomina  es- 
sentialia,  sed  etiam  personalia,  scilicet  paternitatem  et  Pa- 
trem,  etc.  -  Et  probatur  conclusio  duabus  rationibus :  qua- 
rum  prima  extendit  se  ad  essentialia  et  personalia ;  secunda 
autem  ad  personalia  tantum  *. 

Est  ergo  prima  ratio,  ut  haereticorum  instantiae  habea- 
mus  propria  responsiva.  Et  formatur  sic  ratio.  A  confiten- 
tibus  Patrem  et  Filiura  et  Spiritum  Sanctum  esse  unum 
Deum  et  tres  Personas,  oportet  responderi  interrogantibus 
quo  sunt  unus  Deus,  et  quo  vel  quibus  sunt  tres  Personae : 
ergo  oportet  dicere  quod  deitate  sunt  unum,  proprietatibus 
autem,  scilicet  paternitate,  filiatione,  etc,  sunt  plures :  sic 
enim,  et  non  aliter,  tribus  interrogativis,  scilicet  quid,  quis 
et  quo,  reddimus  tria  propria  responsiva. 

VIII.  Contra  hanc  rationem  Gregorius  de  Arimino,  in 
XXIX  distinctione  Primi  *,  instat,  intendens  eam  solvere,  dicens 
quod  propter  haereticorum  instantiam  non  oportet  proprie- 
tates  has  distinguere.  Quia  Augustinus  docuit  respondere, 
in  sermone  de  Fide  et  Symbolo  *:  Credimus  Trinitatem 
personis  distinctam,  substantia  unitam.  Et  Hieronymus,  in 
Expositione  Fidei  Catholicae :  *  Substantia  unum  sunt,  sed 
personis  ac  nominibus  distinguuntur.  Ergo  absque  proprie- 
tatibus  habemus  responsivum  quo  sunt  unum,  et  quo  plures. 

SuMMAE  Theol.  D.  Thomae  T.  I. 


Cf.  num.  seq. 
Cf.  num.  xu. 


IX.  Ad  hoc  tripliciter  dicitur.  Primo ,  quod  Gregorius 
male  immiscere  videtur  hanc  litterae  huius  rationem  tra- 
ctatui  de  rebus  absolute,  quem  videtur  ipse  ibidem  inten- 
dere.  Ut  enim  patet  ex  titulo  totius  quaestionis,  hic  tra- 
ctatur  de  cognitione  divinarum  Personarum,  et  non  de  esse 
earundem.  -  Secundo  dicitur,  quod  male  ponderavit  verba 
litterae,  dicentis  quod  oportet  habere  responsivum  ad  in- 
interrogativum  quo ,  non  respectu  huius  termini  qui  est 
Trinitas,  sed  respectu  etiam  huius  termini  persona :  quod 
constat  ex  neutra  illarum  auctoritatum  haberi.  -  Tertio , 
quod  littera ,  iuxta  morem  suum ,  loquitur  formaliter :  et 
consistit  vis  eius  in  hoc ,  quod  interrogativo  quo  oportet 
reddi  responsivum  quod  ex  proprio  modo  significandi  si- 
gnificat  ut  quo:  alioquin  non  quiescet  instantia  quaeren- 
tium.  Constat  autem  quod  persona  non  significat  ut  quo, 
cum  sit  concretum  nomen.  Oportet  igitur,  ut  habeamus 
proprium  responsivum  quo,  non  respectu  huius  aut  illius 
termini,  sed  simpliciter  respectu  concretorum  divinorum, 
proprietates  in  abstracto  admittere  in  divinis.  Et  hoc  di- 
recte  intendit  littera. 

X.  Secunda  vero  ratio  *  primo  ponitur ;  deinde  a  Prae-  •  Cf.  num.  vn. 
positivo  solvitur*;  tertio,  excluditur  solutio  dupliciter  **. 

Est  ergo  secunda  ratio.  Persona  Patris  una  refertur  ad 
duas  personas,  scihcet  Filii  et  Spiritus  Sancti,  non  una  re- 
latione:  ergo  oportet  in  Patre  distinguere  notiones.  -  Ante- 
cedens  quoad  secundam  partem  probatur,  ducendo  ad  im- 
possibile,  sic.  Si  Pater  una  relatione  respiceret  Filium  et 
Spiritum  Sanctum,  Filius  et  Spiritus  Sanctus  una  quoque 
relatione  respicerent  Patrem:  et  si  sic,  ergo  Fihus  et  Spi- 
ritus  Sanctus  non  essent  duae  personae.  Et  probatur  haec 
ultima  sequela :  quia  sola  relatio  multiplicat  trinitatem. 

XI.  Praepositivus  autem,  secundam  partem  antecedentis 
negans,  consequentiam  quoque  primam  ducentem  ad  im- 
possibile  negabat.  Afferebatque  instantiam  ex  eo  quod  Deus 
unica  relatione  se  habet  ad  creaturas,  et  tamen  creaturae 
pluribus  relationibus  referuntur  ad  ipsum:  sicque  propor- 
tionaliter  censebat  de  Filio  et  Spiritu  Sancto  ad  Patrem. 

XII.  Contra  hanc  autem  responsionem  dupliciter  in  lit- 
tera  arguitur.  Primo  sic.  Ratio  specifica  relativi  consistit  in 
hoc  quod  est  ad  aliud  se  habere :  ergo  uni  relationi  secun- 
dum  speciem,  non  possunt  ex  opposito  correspondere  duae 
diversae  secundum  speciem:  ergo  relationibus  Filii  et  Spiri- 
tus  Sancti  non  potest  respondere  una  relatio  Patris,  quamvis 
omnibus  relationibus  creaturarum  possit  respondere  una  re- 
latio  ex  parte  Dei.  -  Prima  consequentia  declaratur  in  patre 
et  domino,  respectu  filii  et  servi.  Secunda  autem :  quia  re- 
lationes  Spiritus  Sancti  et  Filii  sunt  diversarum  rationum; 
creaturarum  autem  ad  Deum,  unius  sunt  rationis. 

Secundo  peccat  instantia,  quia  sermo  praesens  est  de 
relationibus  realibus  utrinque.  Relatio  autem  Dei  ad  crea- 
turam  non  est  realis :  et  propterea  non  oportet  quod  sit 
una:  nullum  enim  inconveniens  est  multipUcare  relationes 
rationis  in  Deo. 

XIII.  Circa  antecedens  assumptum,  scilicet,  ratio  speci- 
fica  relativi  consistit  in  esse  ad  aliud  *,  adverte  quod  non 

intendit  per  hoc ,  quod  ratio  specirica  relativi  sumatur  ex 
correlativo  ad  quod  est  (quem  tamen  sensum  superficies 
deductionis  prae  se  fert);  quasi  arguere  velit  quod,  quia 
species  relativi  sumitur  ex  termino,  impossibile  est  relationi 
unius  speciei  correspondere  terminos  diversarum  specierum. 
Hoc  enim  est  falsum :  quoniam,  apud  ipsum  *,  ex  causa  seu 
fundamento  consurgit  relationis  species.  Sed  intendit  quod 
specifica  ratio  relativi  consistit  in  esse  ad  aliud  propor- 
tionale  sibi.  Quemadmodum  enim  relativum  in  communi 
consistit  in  esse  ad  aliud  in  communi,  ita  relativi  species 
consistit  in  ordine  ad  aliud  secundum  speciem :  ac  per  hoc, 
unicum  specie  relativum  consistit  in  esse  ad  aliud  unicum 
specie  correlativum.  Sic  enim  per  se  descendit  ad  aliquid 
propriis  differentiis  in  suas  species. 

XIV.  Circa  praedicta  occurrit  multiplex  dubium.  Dubi- 
tatur  enim  primo  de  illa  propositione :  Pater  refertur  ad 
Filium  et  Spiritum  Sanctum  non  una,  sed  duabus  rela- 
tionibus  *.  Aut  enim  est  sensus  quod  ibi  sunt  relationes 
duae  secundum  rem :  et  hoc  est  falsissimum ,  quoniam 
spiratio  et  paternitas  in  Patre  sunt  una  res  numero.    Aut 

45 


'  Cf.num.praec. 


•  Cf.  m  P.,  qu. 
xxxv,  art.  5. 


Cf.  num.  X. 


354 


QUAESTIO  XXXII,  ARTICULUS  II 


est  sensus  quod  sunt  duae  secundum  rationem :  et  hoc, 
licet  sit  verum,  non  est  tamen  ad  propositum.  Tum  quia 
de  rebus  in  hac  ratione  est  sermo ,  quae  ex  natura  rela- 
tionum  procedit.  Tum  quia  ex  praemissis  praedictae  ratio- 

*  Cf.  nntn.  x  et   nis  *  manifestc  sequitur,  si  est  valida,  quod  diversis  specie 

relationibus   oportet   diversas    specie   relationes    correspon- 
dere:  constat    autem   quod   ad   diversitatem    specificam  in 
-   rerum  natura,  non  sufficit  distinctio  rationis. 

XV.  Dubium  secundo  est  circa  propositionem  illam  as- 
sumptam  contra  Praepositivum,  scilicet :  uni  relationi  secun- 
dum  speciem,  non  possunt  correspondere  duae  secundum 

*  cf.  num.  XII.    speciem  *.  Manifeste    enim   tenemus  oppositum :  quoniam 

uni  filiationi  Socratis  respondent  diversarum  specierum  re- 
lationes,  scilicet  paternitas  et  maternitas  parentum  ipsius, 

*  Ad  3.  ut  in  Tertia  Parte,  qu.  xxxv,  art.  5  *,  expresse  habetur. 

"  Cf.  num.  XIV.  XVI.  Ad  primum  dubium  *  dicendum  est,  quod  hic  sunt 

duo :  scilicet  pluralitas  relationis,  et  modus  pluralitatis.  De 
pluralitate  quidem  asserit  littera  partem  affirmativam,  volens 
quod  paternitas  et  spiratio  sunt  duae  relationes  reales,  quia 
distinguuntur   differentiis  relationis.    De  modo  autem   quo 

*  Qu.  XXVIII,  art.   gunt  duae,  superius  *  negata  fuit  distinctio  realis:  quia  non 

opponuntur  ad  invicem  relative,  et  sic  non  sunt  duae  rea- 
liter,  quia  non  distinguuntur  differentiis  rei. 

Affirmare  vero  quod  sunt  duae  formaliter  secundum 
rationem  tantum,  non  quietat  multorum  intellectum:  quia 
esse  duo  secundum  rationem ,  non  est  esse  duo ,  sed  in- 
telligi  duo ;  sicut  esse  quantum  secundum  rationem,  non 
est  esse  quantum,  sed  intelligi  quantum.  Unde,  cum  nulla 
sit  actualis  distinctio  praeter  realem  aut  rationis,  restat  quod 
sint  duae  virtualiter :  idest,  perinde  se  habent  ac  si  essent 
duae.  -  Et  hoc  consonat  excellentiae  divinae  rei,  et  est  in 
rerum  natura  absque  omni  opere  intellectus ,  sufficitque 
proposito ,  reliquisque  difficultatibus  solvendis.  Nam  spe- 
cifica  diversitas  duarum  relationum  infert  specificam  diver- 
sitatem  relationum  sibi  correspondentium ,  formaliter  vel 
virtualiter :  idest,  quod  illae  relationes  correspondentes  ha- 
beant  specificam  distinctionem  in  rerum  natura  actualiter, 
vel  perinde  se  habeant  ac  si  haberent  illam  distinctionem 
actualiter.  Et  sic,  quoniam  persona  Patris  habet  relationes 
duas ,  sic  quod  unaquaeque  vendicat  sibi  propria ,  ac  si 
essent  seorsum  actualiter  duae  in  re;  ideo  oportet  duas 
relationes  in  abstracto,  tanquam  duas  Patris  notiones,  po- 
nere.  Alioquin  responderi  non  posset  quaerenti,  quo  Pater, 
et  quo  Spirator:  cum  constet  Patrem  ad  Filium,  Spirato- 
rem  vero  ad  Spiritum  Sanctum  esse.  -  Veruntamen  pro- 
posito  sufficere  videtur  affirmare  quod  distinguuntur  for- 
maliter:  quoniam  tractatus  iste  non  est  de  rebus  absolute, 

*  Cf.  num.  I.       sed  ut  intcUectis  et  significatis,  ut  patet  ex  littera  *. 

*  Cf.  num.  XV.  XVII.  Ad  secundum  vero  dubium  *  dicitur  quod,  cum 

radix  propositionis  s.  Thomae  sit  illa  propositio  Aristotelis, 

*  Did.  lib.  IV,   W  Metaphys.,  cap.  deAd aliquid*,sc\licet,nunum  relativum 
"Sf.^num.'  xii.     dicitur  bis,  propter  eandem  rationem*,  quia  ad  aliquid  hoc 

ipsum  quod  est ,  sui  primo  ^  termini  est ,  quem  patet  esse 
unum ;  iuxta  limitationem  illius  fundamenti,  limitanda  sunt 
consequentia.  Relativum  igitur  non  dici  bis,  potest  dupli- 
citer  intelligi.  Primo,  non  dicitur  bis,  idest  ad  duo  corre- 
lativa  solo  numero  distincta.  Et  sic  credimus  hoc  esse  fal- 
sum:  quia  Socrates  albus  eadem  similitudine  similis  est 
omnibus  albis.  -  Secundo,  non  dicitur  bis ,  idest  ad  duo 
correlativa  diversarum  rationum.  Et  sic  potest  intelligi  du- 
pliciter:  scilicet,  vel  diversarum  rationum  partialium :  et 
sic  etiam  non  est  verum,  ut  ex  illo  articulo  Tertiae  Partis 


patet.  Vel  non  partialium :  et  sic  est  verum.  Unde  notanter 
s.  Thomas  ibidem,  in  ultimo  argumento,  ex  hoc  eodem 
fundamento  non  infert,  ergo  impossibile  est  unum  relati- 
vum  dici  ad  duo:  sed,  ergo  impossibile  est  quod  una  re- 
latio  terminetur  ad  extrema  omnino  diversa,  per  ly  omnino 
non  partialia  innuens.  -  Voco  autem  relativa  partialia,  in 
proposito,  illa  quorum  fundamenta  partialiter  concurrunt 
ad  unum  numero  effectum,  ut  patet  de  patre  et  matre  re- 
spectu  filii. 

Consona  autem  veritati  glossa  haec  ostenditur  ex  eo 
quod,  proprie  loquendo,  relativum  non  dicitur  bis,  quan- 
do  plura  ex  eadem  parte  respicit,  quasi  partes  adaequati 
extremi:  sed  quando  unum  ex  una,  et  alterum  ex  altera 
parte  respiceret,  bis  diceretur;  ut  species  ad  genus  et 
ad  individuum,  et  scientia  diceretur  ad  scibile  et  scien- 
tem,  etc. 

S.  Thomas  ergo  hic,  contra  Praepositivum,  intendit  im- 
possibile  esse  quod  una  relatio  secundum  speciem,  habeat 
extrema  diversarum  rationum  non  partialium.  Processio 
namque  et  filiatio  non  habent  partialia  fundamenta ,  sed 
diversarum  omnino  rationum  secundum  se  perfectarum : 
quoniam  Filius  perfecte  terminat  processum  intellectus,  et 
similiter  Spiritus  Sanctus  perfectus  est  terminus  processionis 
voluntatis.  In  Tertia  autem  Parte,  extrema  diversarum  ra- 
tionum  partialia  reddidit  filiationi,  ut  patet. 

XVIII.  In  responsione  ad  secundum,  dubium  occurrit, 
quid  sit  significari  ut  res,   et   quid  significari  ut  ratio.  Si 
enim  hoc  idem  est  quod  significari  in  concreto  et  in  ab- 
stracto,  littera  contradicit  sibi  *:  quia  sapientia  abstractum   •  Cf  not.  v. 
nomen  est,  et  tamen  de  ea  dicitur  *  (\vioA  disponit  omnia  ' Sap.vm,veTs.i. 
suaviter,  etc,  non  obstante  sibi  tali  modo  significandi.  Si 

autem  intenditur  differentia  inter  rem  realem  et  rationis , 
manifeste  faisum  dicitur:  quoniam  paternitas  rem  realem 
significat,  sicut  et  sapientia. 

XIX.  Ad  hoc  dicitur  quod,  quia  ly  ut  aliquam  condi- 
tionem  importat;  et  conditio  rei  est  existere  vel  subsistere 
(nulla  siquidem  res,  ut  res,  est  nisi  sit;  et  similiter  nulla 
res  ut  res  significatur,  nisi  ut  ens  seu  existens  significetur) ; 

ratio  autem  quia  innotescendi  gratia  VI  Topicorum  *  dicitur  *  Cap.  i,  n.  6. 
inventa,  principiumque  notitiae  sit  actus  et  forma,  ex  IX 
Metaphys.  * ;  conditio  rationis  est,  ut  sit  formaliter  notifi-  *  Cap.  ix.  -  Did. 
cativa,  et  proportionaliter  ut  significetur  ut  formale  prin-   num.  6.''*''' '*' 
cipium  in  cognoscendo :  sic  enim  modus  significandi  cor- 
respondet   conditioni    rationis   ut   ratio    est.    Et  quia    haec 
exercent  abstractum  et  concretum ,    ideo  conceditur    quod 
significari  ut  res,  coincidit  cum  concreto,  et  ut  ratio,  cum 
abstracto. 

Et  ad  obiectionem  in  oppositum  dicitur  quod ,  licet 
omnibus  abstractis,  ex  modo  significandi,  commune  sit  non 
congruere  operationibus ;  inter  abstracta  tamen  est  magna 
latitudo  ex  parte  ipsius  rationis  formalis  significatae.  Quo- 
rundam  enim  ratio  formalis  secundum  se  nullum  habet 
ordinem  ad  opus ,  ut  patet  in  relationibus :  quorundam 
autem  secundum  se  habet  ordinem  ad  opus,  ut  sapientia 
ad  ordinare,  iustitia  ad  reddere  unicuique  ius ,  etc.  Illa 
abstracta  quae  ex  re  formaliter  significata  opus  respiciunt, 
congruam  propositionem  admittunt ,  ut  in  littera  de  sa- 
pientia  et  intellectu  dicitur  *.  Reliqua  autem,  ut  paternitas  '  Cf.  cit.  not.  v. 
et  reliquae  notiones ,  quia  nec  ex  modo  significandi ,  nec 
ex  propria  ratione  formali,  operis  principia  sunt,  congruas 
enuntiationes  habere  non  possunt  circa  operationes,  ut  in 
littera  dicitur.  Unde  nulla  est  contradictio. 


QUAESTIO  XXXII,  ARTICULUS  III 


355 


ARTICULUS  TERTIUS 

UTRUM  SINT  QUINQUE  NOTIONES 

I  Sent.,  dist.  xxv^,  qu.  ii,  art.  3;  dist.  xxviii,  qu.  i,  art.  i;  De  Pot.,  qu.  ix,  art.  9,  ad  21,  27; 

Compend,  Theol.,  cap.  lvii  sqq. 


qu.  X,  art.  5,  ad   12; 


»D  TERTiUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 

non    sint    quinque    notiones.    Propriae 

enim  notiones  personarum  sunt  relatio- 

i^nes  quibus  distinguuntur.  Sed  relationes 

•QU.XXV111, art.  in  divinis  non  sunt  nisi  quatuor,  ut  supra  *  dictum 

est.  Ergo  et  notiones  sunt  tantum  quatuor. 

2.  Praeterea,  propter  hoc  quod  in  divinis  est 
una  essentia ,  dicitur  Deus  unus :  propter  hoc 
autem    quod  sunt   tres    personae ,    dicitur   Deus 

"  trinus.  Si  ergo  in  divinis  "  sunt  quinque  notiones, 

dicetur  quinus:  quod  est  inconveniens. 

3.  Praeterea,  si,  tribus  personis  existentibus  in 
divinis,  sunt  quinque  notiones,  oportet  quod  in 
aUqua  personarum  sint  aliquae  notiones  duae  vel 
plures;  sicut  in  persona  Patris  ponitur  innasci- 
bilitas   et  paternitas   et  communis    spiratio.    Aut 

?  igitur  istae  tres  notiones  differunt  re,  aut  non  ^. 

Si  differunt  re,  sequitur  quod  persona  Patris  sit 
composita  ex  pluribus  rebus.  Si  autem  differunt 
ratione  tanlum,  sequitur  quod  una  earum  possit 
de  alia  praedicari,  ut  dicamus  quod,  sicut  bonitas 
divina  est  eius  sapientia  propter  indifferentiam 
rei,  ita  communis  spiratio  sit  paternitas:  quod 
non  conceditur.  Igitur  non  sunt  quinque  notiones. 

T  Sed  contra  '',  videtur  quod  sint  plures.  Quia 

sicut  Pater  a  nullo  est,  et  secundum  hoc  acci- 
pitur  notio  quae  dicitur  innascibilitas,  ita  a  Spiritu 

5  Sancto  non  est  alia  persona  ^.  Et  secundum  hoc 

6  oportebit  accipere  sextam  notionem  '. 

Praeterea,  sicut  Patri  et  Filio  commune  est 
quod  ab  eis  procedat  Spiritus  Sanctus,  ita  com- 
mune  est  Filio  et  Spiritui  Sancto  quod  procedant 
a  Patre.  Ergo,  sicut  una  notio  ponitur  communis 
Patri  et  Filio,  ita  debet  poni  una  notio  communis 
Filio  et  Spiritui  Sancto. 

Respondeo  dicendum  quod  notio  dicitur  id  quod 
est  propria  ratio  cognoscendi  divinam  personam. 
Divinae  autem  personae  multiplicantur  secundum 
originem.  Ad  originem  autem  pertinet  a  quo 
alius,  et  qui  ab  alio:  et  secundum  hos  duos  mo- 
^  dos  potest  innotescere  persona.   Igitur  persona  ^ 

Patris  non  potest  innotescere  per  hoc  quod  sit 
ab  alio ,  sed  per  hoc  quod  a  nullo  est :  et  sic 
ex  hac  parte  eius  notio  est  innascibilitas.  Sed 
inquantum  aliquis  est  ab  eo,  innotescit  dupliciter. 
Quia  inquantum  Filius  est  ab  eo,  innotescit  no- 
tione  paternitatis :  inquantum  autem  Spiritus  San- 
ctus  est  ab  eo,  innotescit  notione  cotnmunis  spi- 
rationis.  Filius  autem  potest  innotescere  per  hoc 
quod  est  ab  alio  nascendo :  et  sic  innotescit  per 
filiationem.   Et  per   hoc   quod    est   alius  ab  eo , 


'  Qu.  xxxiii,  art. 
4,  ad  3. 


•  Qu.  XL,  art.  i, 
ad  I. 


In  corpore. 


scilicet  Spiritus  Sanctus :  et  per  hoc  innotescit 
eodem  modo  sicut  et  Pater,  sciiicet  communi  spi- 
ratione.  Spiritus  Sanctus  autem  innotescere  potest 
per  hoc  quod  est  ab  alio  vel  ab  aliis :  et  sic  in- 
notescit  processione.  Non  autem  per  hoc  quod 
alius  sit  ab  eo:  quia  nulla  divina  persona  procedit 
ab  eo.  -  Sunt  igitur  quinque  notiones  in  divinis: 
scilicet  innascibilitas,  paternitas,  filiatio,  communis 
spiratio  et  processio. 

Harum  autem  tantum  quatuor  sunt  relationes: 
nam  innascibilitas  non  est  relatio  nisi  per  redu- 
ctionem,  ut  infra  *  dicetur.  Quatuor  autem  tan- 
tum  proprietates  sunt:  nam  communis  spiratio 
non  est  proprietas,  quia  convenit  "^  duabus  per- 
sonis.  Tres  autem  sunt  notiones  personales,  idest 
constituentes  personas,  scilicet  paternitas,  filiatio 
et  processio:  nam  communis  spiratio  et  innasci- 
bilitas  dicuntur  notiones  personarum,  non  autem 
personales,  ut  infra  *  magis  patebit. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  praeter  qua- 
tuor  relationes  oportet  ponere  aliam  *  notionem, 
ut  dictum  est  *. 

Ad  secundum  dicendum  quod  essentia  in  divinis 
significatur  ut  res  quaedam ;  et  similiter  personae 
significantur  ut  res  quaedam;  sed  notiones  signi- 
ficantur  ut  rationes  notificantes  personas.  Et  ideo, 
licet  dicatur  Deus  unus  propter  unitatem  essen- 
tiae,  et  trinus  propter  trinitatem  personarum;  non 
tamen  dicitur  quinus  propter  quinque  notiones. 

Ad  tertium  dicendum  quod,  cum  sola  oppositio 
relativa  faciat  pluralitatem  realem  in  divinis,  plu- 
res  proprietates  unius  personae,  cum  non  oppo- 
nantur  ad  invicem  relative,  non  differunt  realiter. 
Nec  tamen  de  invicem  praedicantur  ' :  quia  signi-  t 

ficantur  ut  diversae  rationes  personarum.  Sicut 
etiam  non  dicimus  quod  attributum  potentiae  sit 
attributum  scientiae,  licet  dicamus  quod  scientia. 
sit  potentia. 

Ad  quartum  dicendum  quod,  cum  persona  im- 
portet  dignitatem ,  ut  supra  *  dictum  est ,  non  *  '^^•™^'  *"■ 
potest  accipi  notio  aliqua  Spiritus  Sancti  ex  hoc 
quod  nulla  persona  est  ab  ipso.  Hoc  enim  non 
pertinet  ad  dignitatem  ipsius ;  sicut  pertinet  ad 
auctoritatem  Patris  quod  sit  a  nullo. 

Ad  quintum  dicendum  quod  Filius  et  Spiritus 
Sanctus  non  conveniunt  in  uno  speciali  modo 
existendi  a  Patre ;  sicut  Pater  et  Filius  conve- 
niunt  in  uno  speciali  modo  producendi  Spiritum 
Sanctum  *.  Id  autem  quod  est  principium  inno-  •  d.  931. 
tescendi,  oportet "  esse  aliquid  speciale.  Et  ideo  « 

non  est  simile. 


o)  1«  divinis.  -  Om.  codices.  -  Pro  dicetur,  dicitur  ABCDE. 

P)  non.  -  ratione  F. 

f)  contra.  -  e  contra  DEFGsA. 

8)  persona.  -  divina  persona  BDFGa. 

e)  sextam  notionem.  -  sex  notiones  P. 

^)  Igitur  persona.  -  Persona  autem  A,  Persona  igitur  ceteri. 


»))  quia  convenit.  -  cum  conveniat  CEFGsA,  eo  quod  conveniat  BD, 
quod  conveniat  pA. 

9)  aliam.  -  aliquam  BD. 

i)  de  invicem.  ~  de  se  invicem  BGsF. 

x)  oportet.  -  debet  ACEFG,  dicitur  BD. 


356 


QUAESTIO  XXXII,  ARTICULUS  III 


Oorrirnentaria  Cardinalis  Caietani 


t; 


4;  XL,  art,  2. 


■<iTULUs  intendit  de  numero  quinario  adaequate,  ita  quod 
neque    plures    neque    pauciores    sint    notiones    quam 
quinque. 

II.  In  corpore  duo  facit:  primo,  respondet  quaesito;  se- 
cundo,  ponit  differentiam  inter  notiones ,  relationes ,  pro- 

•cf.  num.  IV.     prietates,  et  notiones  personales,  quoad  numerum  *. 

III.  Quoad  primum ,  conclusio  responsiva  quaesito  af- 
firmative  est :  Notiones  sunt  quinque,  scilicet  innascibilitas, 
paternitas,  communis  spiratio,  filiatio  et  processio.  -  Et  pro- 
batur  sic.  Notio  est  propria  ratio  cognoscendi  divinam 
personam :  ergo  attenditur  secundum  originem :  ergo  se- 
cundum  haec  duo ,  scilicet  a  quo  alius ,  et  qui  ab  alio: 
ergo  sunt  quinque. 

•  Art.  praeced.         Antecedens  est  descriptio  notionis  superius  *  exposita.  - 
Comment.  n.  i.     ^^  .  .  , '  .      ,.    .  "  ,  . 

Prima  consequentia  probatur:  quia  dmnae  personae  multi- 

plicantur  secundum  originem.  -  Secunda  autem :  quia  haec 
duo  spectant  ad  originem ,  et  secundum  ea  innotescunt 
divinae  personae.  -  Tertia  vero  manifestatur,  singillatim  ad 
singulas  applicando  personas  utrumque  modum  originis. 
Et  quoad  personam  quidem  Patris ,  ex  illo  modo  qui  ab 
alio,  non  positive,  sed  negative  hafcetur  innascibilitas :  ex 
illo  vero ,  a  quo  alius,  paternitas  et  spiratio.  Quoad  per- 
sonam  vero  Filii,  ex  ly  qui  ab  alio  habetur  filiatio :  ex  ly 
vero  a  quo  alius,  habetur  eadem  spiratio.  Quoad  personam 
vero  Spiritus  Sancti,  ex  ly  qui  ab  alio  habetur  processio : 
ex  ly  vero  a  quo  alius,  nec  positive  nec  negative  aliqua 
ponitur ,  propter  rationem  subiunctam  in  responsione  ad 
quartum. 

•  Cf.  num.  II.  IV.  Quoad  secundum  *,  determinatur  et  numerus  simul 

cum  ipsis  rebus  numeratis  iUorum  quatuor,  scilicet  notio- 
nis,  relationis,  proprietatis  et  personalitatis ;  ut  formaliter 
possit  locutio  interpretari,  nec  unum  confuse  pro  alio  acci- 
piatur.  Et  in  littera  satis  clare  patent.  -  Si  qua  vero  circa 
haec  sunt  dubia,  [circaj  constitutiva,  aut  circa  innascibili- 

•  Qu.  xxxm,  art.   tatem,  inferius  propriis  locis  *  patebunt. 

V.  Circa  discussionem  factam  in  littera ,  post  respon- 
siones  ad  argumenta,  occurrit  dubium  motum  a  Scoto,  in 
XXVIII  distinctione  Primi,  qu.  i,  argum.  3,  et  hic  intactum: 
quare  scilicet  non  est  ponenda  sexta  notio ,  scilicet  inspi- 
rabilitas,  comraunis  Patri  et  Filio.  Sicut  enim  Pater  inno- 
tescit  positive  dupliciter ,  et  negative  negatione  utriusque 
originis,  vel  primae  earum,  ita  Filius,  cum  sibi  conveniat 
negatio  unius  earum,  debet  illa  innotescere. 

VI.  Ad  hoc  dubium  nihil  invenio  a  s.  Thoma  dictum  in 
speciali,  respectu  personae  Filii.  Inferius  namque,  qu.  xxxiii, 

Ad  2.  art.  4*,  et  in  I  Sent.,  dist.  xxviii,  qu.  i,  art.  i  **,  solutionem 

huius  dubii  dedit,  inquantum  tangit  personam  Patris,  di- 
cens  quod  innascibilitas  importat  negationem  utriusque  ori- 
ginis :  ex  hoc  enim  manifeste  patet  quod  in  Patre  non  est 
opus  inspirabilitate.  Sed  praesens  dubium  est  de  persona 
Filii.  -  Ea    quoque   quae    de    sufficientia   notionum ,   xxvi 

•  Qu.  II,  art.  III.   distinctione  Primi  *  dicit ,  male   possent  ad  hoc  applicari. 

Tum  quia  etiam  inspirabilitas  dicit  aliquid  speciale :  est 
enim  negatio  in  genere  etc.  Tum  quia  etiam  innascibilitas 
conceditur  a  s.  Thoma  notio  ut  est  negatio  nativitatis,  ut 

•  Qu.  XXXIII,  art.   patet  infra  *. 

*■  Scotus  autem,  ubi  supra,  quasi  vellet  introducere  sextam 

notionem :  non  audet  tamen  se  contra  torrentem  opponere 
doctorum,  quinque  tantura  notiones  approbantium.  Unde, 
nisi,  inquit,  assignetur  aliqua  ratio  de  hoc,  sexta  erit  conce- 
denda  notio.  -  Videtur  autem  rtiihi  quod  sufficiens  habetur 
ratio  quare  inspirabilitas  non  est  ponenda  inter  notiones. 

VII.  Ad  cuius  evidentiara,  scito  quod,  cum  notio  inno- 
tescendi  gratia  ponenda  sit ,  ut  eius  nomen  ostendit ;  et 
privatio  per  habitum,  negatioque  per  affirmationem  natu- 
raliter  cognoscatur,  et  non  e  converso:  consequens  est 
quod  negationes  modorum  originis  inter  notiones  compu- 
tari  regulariter  non  debent.  In  cuius  signum,  persona  Spi- 
ritus  Sancti  unara  tantum  notionem  habet,  et  tamen  sibi 
convenit  negatio  nativitatis  Filio  convenientis.  Et  quoniam 
inspirabilitas  negatio  quaedam  est,  ideo  inter  notiones  lo- 
cum  habere  non  debet. 


Ad  4. 


VIII.  Quod  autem  innascibilitas  notio  posita  sit  negativa, 
praeter  regulariter  est,  propter  tres  singulares  rationes,  lo- 
cura  non  habentes  in  aliis  negationibus. 

Prima  est ,  quia  persona  Patris  sola  se  habet  in  trini- 
tate  in  ratione  primi  principii :  solus  enim  Pater  ibi  est 
principium  non  de  principio.  Et  propterea,  tum  quia  ratio 
primi  optime  per  negationem  notificatur ;  tum  ad  com- 
mendandam  hanc  tantara  Patris  auctoritatera  (propter  quara, 
secundum  Hilarium  * ,  maior  dicitur  Filio ,  et  Filius  in  *  />e  Trin.,  Ub. 
Evangelio  solitus  est  orania  referre  ad  Patrera,  et  Ecclesia  '  "'  ^*' 
onines  fere  orationes  ad  Patrera  dirigit),  merito  huiusmodi 
negatio  notio  posita  est.  -  Et  haec  ratio  tangitur  in  littera, 
in  responsione    ad    quartum   in  calce ,    et  in  I  Sent. ,  ubi 

SUpra  *.  'Dist.  XXVIII,  qu. 

Secunda  ratio  est,  propter  variam  connexionem  istorum  ''  *"' ''  *  ^*" 
terminorura  in  corarauni,  scilicet  Pater  et  ingenitus.  Haec 
enim  duo  separata  inveniuntur  apud  nos :  oranis  enim  pater 
est  genitus,  idest  ab  alio;  vel  etiam  genitus  proprie,  excepto 
Adam,  qui  fuit  pater  et  ingenitus.  Ex  propriis  tamen  ratio- 
nibus  coniungi  possunt,  et  in  Paterna  Persona  iuncta  sunt. 
Non  sic  autem  est  de  Filio  et  inspirabili :  haec  enim  ubique 
connexa  sunt.  Et  ideo  raerito  negatio  illa  inter  notiones 
numerata  est.  -  Et  suraitur  haec  ratio  ex  Augustino,  V  de 
Trinit.,  cap.  8. 

Tertia  ratio  est  ex  Hilario,  in  lib.  de  Synodis*,  ad  com-  *Supercan.xxvi. 
mendandara  unitatem  divinae  naturae :  ponendo  siquidem 
innascibilera  unam  personam,  ponitur  unum  principium  et 
caput  in  natura  divina.  Inquit  enim  Hilarius  quod  ponere 
duos  innascibiles,  est  ponere  plures  deos  et  plures  naturas 
divinas:  ac  per  hoc,  ponere  unum  innascibilem,  commendat 
unitatera  divinae  naturae.  Propter  quod,  sacri  doctores  non 
qualitercuraque  ponunt  innascibilitatera  esse  notionem,  sed 
ut  propria  est  Patri,  ita  quod  nec  essentiae  nec  Spiritui 
Sancto  convenit. 

Accessit  forte  ad  haec,  quod  norainibus  propriis  pro- 
cessionis  Spiritus  Sancti  careraus.  -  Quia  igitur  rationem 
habemus  quare  singulari  privilegio  innascibilitas  est  notio, 
et  regulariter  negationes  a  notionibus  excluduntur,  rationa- 
biliter  a  sacris  doctoribus  inspirabilitas  oraissa  est. 

IX.  In  responsione  ad  secundum,  adverte  quod  signifi- 
cari  ut  res  quaedam ,  est  significari  ut  res  singularis  in 
rerum  natura.  Et  quoniara  nominibus  personarum  in  actu 
exercito,  ut  Pater  et  Filius  et  Spiritus  Sanctus,  et  nomine 
similiter  essentiae,  ut  Deus,  significantur  personae  et  natura 
in  divinis  ut  res  singulares ;  notionum  autem,  proprietatum 
et  relationura  ut  sic  nominibus,  idest  abstractis,  rationes 
potius  rerum  significantur :  ideo  ex  horum  numero  non 
dicitur  Deus  quinus,  vel  quatrinus,  etc. 

X.  In  responsione  ad  tertium,  dubium  est,  propter  obie- 
ctionem  Scoti  in  Quodlibetis,  qu.  v,  in  calce  art.  2.  Si  dis- 
tinctio ,'  inquit ,  rationis  inter  paternitatem  et  spirationem 
sufficeret  ad  impediendam  praedicationem  in  abstracto,  im- 
pediretur  etiam  ista,  sapientia  est  bonitas,  quoniam  distin- 
guuntur  formaliter :  consequens  autem  est  falsum  apud  te 
hic:  ergo.  -  Exemplum  quoque  quod  de  attributo  addu- 
citur,  non  est  ad  propositum  :  sed  potius  ad  oppositum. 
Extra  propositum  quidem :  quia  attributum  est  noraen  in- 
tentionis,  quaestio  autera  est  de  nominibus  priraae  inten- 
tionis.  Ad  oppositum  vero :  quia  ex  illo  exeraplo  habetur 
quod,  sicut  attributum  potentiae  non  est  attributum  scien- 
tiae,  et  tamen  potentia  est  scientia;  ita  notio  paternitatis 
non  est  notio  spirationis,  et  taraen  paternitas  est  spiratio ; 
quod  est  oppositura  intentae  conclusionis, 

XI.  Ad  hoc  dicitur  ,  quod  obiectio  procedit  ex  malo 
intellectu  litterae :  imo  ex  diminuta  inspectione  eius.  Non 
enim  dicitur  in  littera  quod  ideo  non  praedicantur  de  in- 
vicem,  quia  distinguuntur  ratione :  sed  quia  significantur 
ut  diversae  rationes  personarum,  idest  ut  diversae  rationes 
relativae  (personae  enim  divinae  relationes  sunt  subsisten- 

tes,  ut  praedictum  fuit  *).  Et  intendit  de  diversitate  in  actu   •Qu.xxiv,«rt.4. 
exercito ,    non  sub  notionis  vocabulo ,    sed    sub    relationis 
ratione.   Fundatur  enim  responsio  haec  super  doctrina  in 


QUAESTIO  XXXII,  ARTICULUS  IV 


357 


•  Cap.  vii;  Did.   V  Metavhvs. ,  cap.  de  Uno  *:  scilicet  quod  sub  illo  aliqua 

lib.  IV ,  cap.  VI ,  .     ^-^,.    ,.     ^^  .  ,-rc  »••       j-.-  .  i» 

num.  7!  -  Cf.  IV  propne  multiplicantur,  cuius  difterentus  distinguuntur.  Ita 
nys. ,  cap.  XIV,  q^od  intendit  quod,  quia  paternitas  et  spiratio  sub  diversis 
differentiis  divinae  relationis  sunt  (illa  enim  est  ad  Filium, 
haec  ad  Spiritum  Sanctum) ,  ideo  et  duae  relationes  reales 
divinae  sunt.  Et  quia  hanc  distinctionem  important  in  actu 
exercito  paternitas  et  spiratio,  ex  hoc  quod  significantur  ut 
diversae  rationes  personarum ,  idest  relativorum  persona- 
lium ;  ideo  non  praedicantur  de  invicem. 

XII.  Unde  ad  obiectionem,  negandum  est  antecedens. 
Et  de  exemplo  dicendura  est ,  quod  est  valde  ad  propo- 
situm,  si  sane  intelligatur.  Non  enim  adductum  est  nisi  ad 
manifestandum  fundamentum  illud  ex  Y^  Metaphys.,  scilicet 
quod  sub  illo  retinent  aliqua  pluralitatem,  sub  cuius  plu- 
ribus  differentiis  comprehenduntur.  Et  quia  sub  attributi 
intentione,  et  non  rei,  scientia  et  potentia  Dei  distinguuntur, 
ideo  plura  attributa  dicuntur,  nec  unum  dicitur  aliud :  licet 


una  sit  alia,  quia  non  distinguuntur  rei  differentia.  Ita 
quoque  dicitur  in  proposito ,  non  solum  respectu  inten- 
tionis  importatae  per  ly  notio,  sed  etiam  respectu  ratioriis 
formalis  substratae,  idest  relationis  divinae.  Sicut  enim  at- 
tributura  numeratur  in  potentia  et  scientia,  ita  relationis 
ratio,  et  non  solum  notionis  intentio,  numeratur  in  pater- 
nitate  et  spiratione.  Et  propterea,  sicut  hoc  attributum  non 
est  illud,  ita  et  haec  notio  non  est  illa  (quod  in  littera  ta- 
cetur),  et  paternitas  non  est  spiratio :  sunt  enira  relationis 
nomina.  -  Et  quod  haec  sit  s.  Thomae  intentio  ,  percipi 
potest  ex  I  Sent, ,  dist.  xxvii,  qu.  i,  art.  i,  in  corpore 
et  ad  3. 

XIII.  Contra  hanc  quoque  responsionem  *,  inquantum  *  Cf.  num.  x. 
dicit  quod  paternitas  et  spiratio  sunt  idem  realiter,  argu- 
menta  extant  Durandi ,  apud   Capreolum,  xiii  distinctione 
Primi,  art.  2,  contra  i  concl.  Sed  non  sunt  mihi  visa  re- 
citatione  digna. 


ARTICULUS  QUARTUS 

UTRUM  LICEAT  CONTRARIE  OPINARI  DE  NOTIONIBUS 

I  Senx.,  dist.  xxxin,  art.  5. 


Cap.  iii. 


Art.  2,  3. 


Cf.  num.  IV. 


iD  QUARTUM  sic  PROCEDiTUR.  Vidctur  quod 
non  liceat  contrarie  opinari  de  notio- 
'nibus.  Dicit  enim  Augustinus ,  m  \  de 
\Trin.  *,  quod  non  erratur  alicubi  peri- 
culosiiis  quam  in  materia  Trinitatis,  ad  quam  cer- 
tum  est  notiones  pertinere.  Sed  contrariae  opi- 
niones  non  possunt  esse  absque  "  errore.  Ergo 
contrarie  opinari  circa  notiones  non  licet. 

2.  Praeterea,  per  notiones  cognoscuritur  per- 
sonae,  ut  dictum  est  *.  Sed  circa  personas  non 
licet  contrarie  opinari.  Ergo  nec  circa  notiones. 

Sed  contra,  articuli  fidei  non  sunt  de  notioni- 
bus.  Ergo  circa  notiones  licet  sic  vel  aliter  opinari. 

Respondeo  dicendum  quod  ad  fidem  perfinet 
aliquid  dupliciter.  Uno  modo ,  directe ;  sicut  ea 
quae  nobis  sunt  principaliter  divinitus  tradita,  ut 
Deum  esse  trinum  et  unum,  Filium  Dei  esse  in- 
carnatum,  et  huiusmodi.  Et  circa  haec  opinari 
falsum,  hoc  ipso  inducit  haeresim:  maxime  si 
pertinacia  adiungatur.  -  Indirecte  vero  ad  fidem 
pertinent  ea  ^-  ex  quibus  consequitur  aiiquid  con- 


trarium  fidei ;  sicut  si  quis  diceret  Samuelem  non 
fuisse  filium  Elcanae  *;  ex  hoc  enim  sequitur  Scri- 
pturam  divinam  esse  falsam.  Circa  huiusmodi 
ergo  absque  periculo  haeresis  aiiquis  falsum  potest 
opinari,  antequam  consideretur,  vel  determinatum 
sit,  quod  ex  hoc  sequitur  aliquid  contrarium  fidei : 
et  maxime  si  non  pertinaciter  adhaereat.  Sed  post- 
quam  ">  manifestum  est,  et  praecipue  si  sit  per 
Ecclesiam  determinatum,  quod  ex  hoc  sequituc 
aiiquid  contrarium  fidei,  in  hoc  errare  non  esset 
absque  haeresi.  Et  propter  hoc,  multa  nunc  re- 
putantur  haeretica,  quae  prius  non  reputabantur, 
propter  hoc  quod  nunc  est  *  magis  manifestum 
quid  ex  eis  sequatur. 

Sic  igitur  dicendum  est  quod  circa  notiones 
aliqui  absque  periculo  '  haeresis  contrarie  sunt 
opinati,  non  intendentes  sustinere  aliquid  contra- 
rium  fidei.  Sed  si  quis  falsum  opinaretur  circa 
notiones,  considerans  quod  ex  hoc  sequatur  ali- 
quid   contrarium  fidei,  in  haeresim  laberetur. 

Et  per  hoc  patet  responsio  ad  obiecta. 


a)  absque.  —  sine  ABCDE. 

P)  ea.  -  Om.  codices  et  a  b. 

Y)  postquam.  -  iam  addunt  codices. 


3)  nunc  est.  -  non  est  CEGpF  et  ed.  a,  non  erat  BD,  est  sF.  -  magis 
om.  BD. 

e)  periculo.  -  dubio  BCDE,  dubio  ac  periculo  A. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTULus  clarus  est.  -  In  corpore  duo  facit:  primo,  docet 
in  communi  in  qua  fidei  materia  liceat   vel  non  liceat 
contrarie  opinari ;  secundo,  respondet  quaesito  *. 

II.  Qaoad  primum,  duplex  ponit  genus  pertinentium  ad 
fidera:  scilicet  directe,  et  indirecte.  De  prirao  genere  dicit 
quod  opinari  falsum  est  haeresis,  et  raaxirae  adiuncta  perti- 
nacia.  -  De  secundo  vero  dicit  duo.  Prirao,  quod  antequam 
consideretur,  seu  determinatura  sit,  consequi  aliquid  contra- 
rium  fidei ,  opinari  falsum  non  est  haeresis,  raaxime  sine 
pertinacia.  Secundum  est,  quod  error  huiusmodi  post  mani- 
festationem,  aut  Ecclesiae  determinationem,  est  haeresis.  - 
Et  ex  his  deducitur  corollarie  quod  multa  hodie  reputantur 
haeretica,  etc. 

III.  Adverte  hic  quod  ad  rationem  haeresis  in  se,  sufficit 
quod  sit  error  in  his  quae  sunt  fidei :  sed  ad  rationem  hae- 


retici  formaliter,  requiritur  ultra  haec,  pertinacia,  Et  pro- 
pterea  in  littera  per  modum  additionis  adiungitur,  si  adsit 
aut  absit  pertinacia. 

Rursus,  in  secundo  genere,  quando  deest  determinatio 
Ecclesiae,  non  vocatur  manifestum  consequi  aliquid  con- 
trarium  fidei  ex  aliqua  positione,  ex  hoc  quod  multi  do- 
ctores  credunt  sic,  aliis  oppositum  sentientibus.  Unde  in 
huiusmodi ,  falsum  opinantes  non  solum  ab  haeresi ,  sed 
etiam  a  peccato  excusantur,  qui  iuxta  gradum  suura,  quan- 
tum  cognoscunt,  rationabiliorem  viam  arbitrantur  se  sequi, 
salva  Ecclesiae  reverentia. 

IV.  Quoad  secundum  *,  conclusio  responsiva  est,  quod 
licet  contrarie  opinari  de  notionibus,  si  nihil  est,  aut  con- 
sideratur,  consequens  contrarium  fidei.  -  Et  probatur:  quia 
notiones  sunt  in  secundo  genere  *. 


•  Vide  I  Reg., 
cap.  I. ' 


Cf.  num.  I. 


Cf.  num.  II. 


358 


QUAESTIO  XXXIII,  ARTICULUS  I 


QUAESTIO  TRIGESIMATERTIA 

DE   PERSONA   PATRIS 


IN    QUATUOR   ARTICULOS    DIVISA 


CONSEQUENTER  considerandum  est  de  Personis 
in  speciali  *.  Et  primo  de  persona  "  Patris. 
"  Circa  quam  quaeruntur  quatuor. 

Primo :  utrum  Patri  competat  esse  principium. 
Secundo:  utrum  persona  Patris  proprie  signi- 
ficetur  hoc  nomine  Pater. 


Tertio :  utrum  per  prius  dicatur  in  divinis 
Pater  secundum  quod  sumitur  personali- 
ter,  quam  secundum  quod  sumitur  essen- 
tialiter. 

Quarto:  utrum  sit  proprium  Patri  esse  inge- 
nitum. 


ARTICULUS  PRIMUS 


UTRUM  COMPETAT  PATRI  ESSE  PRINCIPIUM 

I  Sent.,  dist.  xii,  art.  2,  ad  i;  dist.  xxix,  art.  i;  III,  dist.  xi,  art.  i,  ad  5;  De  Pot.,  qu.  x,  art.  i,  ad  8  sqq.; 

Contra  errores  Graec,  cap.  i. 


Metaphya.,    phum  * 


*  III 

cap. 

S.  Th.   lib 

lect.  u. 


T 

•  In  Symbolo. 

•  Cap.  XX. 


•  D.  1055. 


D  PRIMUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
Pater  non  possit  dici  principium  Filii 
vel  Spiritus  Sancti.  Principium  enim  et 
causa  idem  sunt,  secundum  Philoso- 
Sed  non  dicimus  Patrem  esse  causam 
^'  Filii.  Ergo  non  debet  dici  quod  sit  eius  princi- 
pium. 

2.  Praeterea,  principium  dicitur  respectu  prin- 
cipiati.  Si  igitur  Pater  est  principium  Filii,  sequi- 
tur  Filium  esse  principiatum :  et  per  consequens 
esse  creatum.  Quod  videtur  esse  ^  erroneum. 

3.  Praeterea,  nomen  principii  "*  a  prioritate 
sumitur.  Sed  in  divinis  non  est  prius  et  posterius, 
ut  Athanasius  dicit  *.  Ergo  in  divinis  non  debe- 
mus  uti  nomine  principii. 

Sed  contra  est  quod  dicit  Augustinus,  in  IV 
de  Trin.  * :  Pater  est  principium  totius  deitatis. 

Respondeo  dicendum  quod  hoc  nomen  princi- 
pium  nihil  aliud  significat  quam  id  a  quo  aliquid 
procedit :  omne  enim  a  quo  aliquid  procedit  quo- 
cumque  modo ,  dicimus  esse  principium ;  et  e 
converso.  Cum  ergo  Pater  sit  a  quo  procedit 
alius,  sequitur  quod  Pater  est  principium. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  Graeci  utun- 
tur  in  divinis  indifferenter  nomine  causae,  sicut 
et  nomine  principii :  sed  latini  doctores  non  utun- 
tur  nomine  causae,  sed  solum  nomine  principii. 
Cuius  ratio  est,  quia  principium  communius  est 
quam  causa,  sicut  *  causa  communius  quam  ele- 
mentum  *:  primus  enim  terminus,  vel  etiam  prima 
pars  rei  dicitur  principium,  sed  non  causa.  Quanto 
autem  aliquod  nomen  est  communius,  tanto  con- 


venientius  assumitur  '  in  divinis ,  ut  supra  *  di- 
ctum  est:  quia  nomina,  quanto  magis  specialia 
sunt,  tanto  magis  determinant  modum  convenien- 
tem  creaturae.  Unde  hoc  nomen  causa  videtur 
importare  diversitatem  ^  substantiae  ,  et  depen- 
dentiam  alicuius  ab  altero ;  quam  "  non  importat 
nomen  principii.  In  omnibus  enim  causae  gene- 
ribus,  semper  invenitur  distantia  inter  causam  et 
id  cuius  est  causa,  secundum  aliquam  perfectio- 
nem  aut  virtutem.  Sed  nomine  principii  utimur 
etiam  in  his  quae  nullam  huiusmodi  differentiam 
habent,  sed  solum  secundum  quendam  ordinem : 
sicut  cum  dicimus  punctum  esse  principium  li- 
neae ,  vel  etiam  cum  dicimus  primam  partem 
lineae  esse  principium  lineae  *. 

Ad  secundum  dicendum  quod  apud  Graecos  in- 
venitur  de  Filio  vel  Spiritu  Sancto  dici  quod 
principientur.  Sed  hoc  non  est  in  usu  doctorum 
nostrorum.  Quia  licet  attribuamus  Patri  aliquid 
auctoritatis  ratione  principii,  nihil  tamen  ad  subie- 
ctionem  vel  minorationem  quocumque  modo  per- 
tinens,  attribuimus  Filio  vel  Spiritui  Sancto,  ut 
vitetur  omnis  erroris  occasio.  Secundum  quem 
modum  Hilarius  dicit,  IX  de  Trin.  *:  Donantis 
auctoritate  Pater  maior  est;  sed  minor  non  est 
Filius  *,  cui  unum  esse  donatur. 

Ad  tertium  dicendum  quod,  licet  hoc  nomen 
principium,  quantum  ad  id  a  quo  imponitur  ad 
significandum ,  videatur  a  prioritate  sumptum; 
non  tamen  significat  prioritatem,  sed  originem. 
Non  enim  idem  est  quod  significat  nomen,  et  a 
quo  nomen  imponitur,  ut  supra  *  dictum  est. 


a)   de  persona.  -  circa  personam  Pab.  -  Pro  Circa  quam ,  Circa 
quod  ACEG,  Et  circa  hoc  D. 
P)  esse.  —  Om.  codices. 

•f)  nomen  principii.  -  hoc  nomen  principium  ABCDEG. 
S)  sicut.  -  et  BD. 


e)  assumitur.  -  accipitur  ABCD. 
I^)  diversitatem.  -  distinctionem  B. 
7))  quam.  -  quod  codices. 

9)  vel  etiam  ...  principium  lineae.  -  vel  dicimus  etiam  primam  par- 
tem  lineae  ed.  a;  pro  primam  partem,  frontem  P. 


Num.  54. 


D.  617. 


QUAESTIO  XXXIII,  ARTICULUS  II 


359 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTULUs   clarus.  -  In  corpore   una   conclusio :   Pater   est 
principium.  -  Probatur.   Principium  est  a  quo  aliquid 
procedit,  et  e  converso :  Pater  est  a  quo  procedit  alius,  sci- 
licet  Filius  et  Spiritus  Sanctus  :  ergo  Pater  est  principium. 
II.  In  responsione  ad  primum,  adverte  quod  Aureolus, 

*  Art.  2,  contra   apud  Capreolum,  in  I,  dist.  xxix  *,  duo  dicta  huius  litterae 
'^°"'^''  ^'  impugnat.    Primum  est  differentia   inter  graecos  et  latinos 

*  Num.  6,  9.        doctores.  Affert  enim  contra  hoc  Hilarium,  in  IV  de  Trin.  * 

Patri  auctoris  nomen  tribuentem :  et  Augustinum,  in  VII 
de  Trin.,  cap.  i,  dicentem  de  Patre,  illud  quod  est  ei  causa 
ut  sit,  est  ei  causa  ut  sapiens  sit. 

Secundum  est,  quod  ideo  nomine  principii,  et  nort  causae, 
utimur  in  divinis,  quia  est  communius,  quoniam  extendit 
se,  etc.  Contra  hoc  instat.  Nomen  ratione  communitatis 
conveniens  Deo ,  hoc  habet  quia  ratio  minus  communis 
non  conveniret  ei.  Sed  principium  non  est  huiusmodi,  se- 
cundum    dicta  tua :    quoniam    nulla   ratio  principii   posita 

*  Cap.  I.  -  Did.    in  V  Metaphys.  * ,  cohvenit  Patri  respectu  Filii ,    ut  patet 
discurrenti. 


cap.  I,  n.  4. 


III.  Ad  primum  horum  dicitur  dupliciter.  Primo,  quod 
satis  est  litterae,  quod  latini  doctores  non  habuerunt  causae 
vocabulum  in  usu  ;  dato  quod  aliquando  inveniretur.  -  Se- 
cundo,  dicitur  ad  illud  Hilarii,  cum  s.  Thoma  in  I  Sent., 
dist.  XXIX,  qu.  i,  art.  i,  quod  auctor  non  importat  causali- 
tatem,  sed  principium  non  ab  alio :  et  ideo  Patri  attribuitur. 
IUud  vero  Augustini  non  est  ad  propositum :  de  essentia- 
libus  enim  loquitur ,  in  quibus  constat  non  esse  causam 
nisi  secundum  rationem. 

IV.  Ad  secundum  vero  dicitur,  quod  falsum  est  nullam 

rationem  principii  ex  V  Metaphys.  in  Patre  salvari.  Expresse 

namque  ibidem  dicitur  communissimam  rationem  principii 

esse :  primum  ex  quo  est  aut  cognoscitur  aliquid.  Constat 

autem  Patrem  esse  primum  ex  quo  est  Filius,  iuxta  illud*:    '   Symboii  Ni- 

r.  •  ,        T      ,  ■  caeni. 

et  ex  Fatre  tiatum   ante  omnta  saecula.   In  httera  autem 

manifestatur  ista  maior  communitas   ex   notioribus  nobis , 

scilicet  puncto,  etc,  non  quod  istae  acceptiones  locum  ha- 

beant  in  divinis ;  sed  ut  ex  his,  tanquam  ex  notioribus,  no- 

tificetur  maior  abstractio  principii  quam  causae. 


ARTICULUS  SECUNDUS 

UTRUM  HOC  NOMEN  PATER  SIT  NOMEN  PROPRIE  DIVINAE  PERSONAE 

Infra  qu.  xL,  art.  2. 


ai 


D  SECUNDUM  sic  PROCEDiTUR.  Vidctur  quod 

hoc  nomen  Pater  non  sit  proprie  no- 

men  divinae  personae.  Hoc   enim  no- 

men  pater  "  significat  relationem.  Per- 

sona  autem   est   substantia  individua.  Non  ergo 

hoc  nomen  pater  est  proprie   nomen  significati- 

vum  personae. 

2.  Praeterea,  generans  communius  est  quam 
pater:  nam  omnis  pater  est  generans,  sed  non 
e  converso.  Sed  nomen  communius  magis  pro- 

Art.  praeced.,  prie  dicitur  in  divinis,  ut  dictum  est  *.  Ergo  magis 
proprium  ^  nomen  est  personae  divinae  gene- 
rans  et  genitor,  quam  Pater. 

3.  Praeterea,  nihil  quod  secundum  metapho- 
ram  dicitur,  potest  esse  nomen  proprium  alicuius. 
Sed  verbum  metaphorice  apud  nos  dicitur  geni- 
tum  vel  proles:  et  per  consequens  ille  cuius  est 
verbum,  metaphorice  dicitur  pater.  Non  ergo  prin- 
cipium  Verbi  in  divinis  potest  proprie  dici  Pater. 

r  4.  Praeterea,  omne  quod  proprie  ^'  dicitur  in 

divinis,  per  prius  dicitur  de  Deo  quam  de  crea- 
turis.  Sed  generatio  per  prius  videtur  dici  de 
creaturis  quam  de  Deo :  verior  enim  ibi  videtur 
esse  generatio,  ubi  aliquid  procedit  ab  alio  dis- 
tinctum  non  secundum  relationem  tantum ,  sed 
etiam  secundum  essentiam.  Ergo  nomen  Patris, 
quod  a  generatione  sumitur,  non  videtur  esse 
proprium  alicuius  divinae  personae. 
•Ps.Lxxxviii,27.  Sed  contra  est  quod  dicitur  in  Psalmo  *:  Ipse 
invocabit  me,  Pater  meus  es  tu. 

Respondeo  dicendum  quod  nomen  proprium 
cuiuslibet  personae  significat  id  per  quod  illa  per- 
sona   distinguitur  ab  omnibus    aliis.    Sicut  enim 


de  ratione  hominis  est  anima  et  corpus,  ita  de 
intellectu  huius  hominis  est  haec  anima  et  hoc 
corpus,  ut  dicitur  in  VII  Metaphys.  *;  his  autem  ofd^ib  vf'ca'' 
hic  homo  ab  omnibus  aliis  distinguitur.  Id  autem  "■  "•  "• 
per  quod  distinguitur  persona  Patris  ab  omnibus 
aliis,  est  paternitas.  Unde  proprium  nomen  per- 
sonae  Patris  est  hoc  nomen  Pater,  quod  significat 
paternitatem. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  apud  nos  re- 
latio  non  est  subsistens  persona :  et  ideo  hoc  no- 
men  pater ,  apud  nos,  non  significat  personam, 
sed  relationem  personae.  Non  autem  est  ita  in 
divinis,  ut  quidam  falso  opinati  sunt:  nam  rela- 
tio  quam  significat  hoc  nomen  Pater,  est  subsi- 
stens  persona.  Unde  supra  *  dictum  est  quod  hoc  'Qu.xxix,art.4. 
nomen  persona  .in  divinis  significat  relationem 
ut  subsistentem  in  divina  natura. 

Ad  segundum  dicendum  quod,  secundum  Philo- 
sophum,  in  II  de  Anima  *,  denominatio  rei  ma-  *  s "fh^i-ect' « 
xime  debet  fieri  a  perfectione  *  et  fine.  Generafio  3 

autem  significat  ut  in  fieri :  sed  paternitas  signi- 
ficat  complementum  generationis.  Et  ideo  potius 
est  nomen  divinae  personae  Pater,  quam  gene- 
rans  vel  genitor  '.  « 

Ad  tertium  dicendum  quod  verbum  non  est 
aliquid  ^  subsistens  in  natura  humana :  unde  non  ^ 

proprie  potest  dici  genitura  vel  filius.  Sed  Ver- 
bum  divinum  est  aliquid  subsistens  in  natura  di- 
vina:  unde  proprie,  et  non  metaphorice,  dicitur 
Filius,  et  eius  principium,  Pater. 

Ad  quartum  dicendum  quod  nomen  generatio- 
nis  et  paternitatis,  sicut  et  alia  nomina  quae  pro- 
prie  dicuntur   in  divinis,  per  prius   dicuntur  de 


a)  pater.  -  Otn.  ACDEFa;  item  mox  ABCDEFa. 
P)  proprium.  -  proprie  codices.  -  rtomen  om.  ab.  —  est  ante  ge- 
nerans  ponunt  codices. 

Y)  proprie.  —  Om.  Pb.  -  in  divinis  om,  ACE. 


3)  perfectione.  -  perfecto  FGa.  -  Pro  signijicat ,   signiflcatur  AC 
DEFGa. 

e)  genitor.  -  vel  generator  addit  B. 
!^)  aliquid.  -  quid  Vab. 


36o 


•  D.  107. 

**  Vers.  14, 15. 

1 


QUAESTIO  XXXIII,  ARTICULUS  III 


Deo  quam  de  creaturis,  quantum  ad  rem  signi- 
ficatam,  licet  non  quantum  ad  modum  signifi- 
candi  *.  Unde  et  Apostolus  dicit,  ad  Ephes.  iii  **: 
Flecto  genua  mea  ad  Patrem  Domini  nostri  "^  lesu 
Christi ,  ex  quo  omnis  paternitas  in  caelo  et  in 
terra  nominatur.  Quod  sic  apparet.  Manifestum 
est  enim  quod  generatio  accipit  speciem  a  ter- 
mino,  qui  '  est  forma  generati.  Et  quanto  haec 
fuerit  propinquior  formae  generantis,  tanto  verior 
et  perfectior  est  generatio;  sicut  generatio  uni- 
voca  est  perfectior  quam  non  univoca:  nam  de 


ratione  generantis  est,  quod  generet  sibi  simile 
secundum  formam.  Unde  hoc  ipsum  quod  in 
generatione  divina  est  eadem  numero  '  forma 
generantis  et  geniti,  in  rebus  autem  creatis  non 
est  eadem  numero,  sed  specie  tantum,  ostendit 
quod  generatio ,  et  per  consequens  paternitas , 
per  prius  sit  in  Deo  quam  in  creaturis.  Unde 
hoc  ipsum  "  quod  in  divinis  est  distinctio  geniti 
a  generante  secundum  relationem  tantum,  ad 
veritatem  divinae  generationis  et  paternitatis  per- 
tinet. 


7))  nostri.  -  mei  Pab,  om.  BCEpD. 

9)  qui.  -  quae  ACEGa.  -  Pro  ftaec,  hic  Pb. 


i)  numero. 
x)  ipsum.  - 


-  Om.  ABCEpD. 
ipso  PABCUEab. 


Commentaria  Cardmalis  Caietani 


Num.  IV. 


1N  titulo,  ly  Pater,  ut  in  solutione  dubii  patebit  *,  sumitur 
prout  in  divina  Trinitate  admittitur.  Ly  proprie  sumitur 
et  ut  distinguitur  contra  metaphorice ,  et  ut  distinguitur 
contra  commune,  et  ut  distinguitur  contra  extranee.  Extra- 
neum  autem  dico  quomodolibet  adiacens :  quemadmodum 
dicimus  de  aliquo  quod  Socrates  est  nomen  proprium  eius, 
filius  vero  Platonis  primogenitus  non  est  eius  nomen  pro- 
prium,  quia  significat  accidens  adiacens  Socrati,  et  non  eius 
substantiam.  Et  hoc  tertio  modo  principaliter  et  directe 
sumitur  in  hoc  titulo  :  utroque  autem  alio  modo  conco- 
mitanter.  Ita  quod  intentio  quaestionis  est :  An  Pater  sit 
nomen  significans  propriam  substantiam ,  seu  proprium 
substantiale  alicuius  divinae  personae ;  an  significet  aliquid 
adiacens  illi.  Unde  ly  divinae  personae  supponit  pro  ipsa 
hypostasi  ut  sic. 

II.  In  corpore  unica  est  conclusio,  responsiva  quaesito 
affirmative:  Pater  est  nomen  proprium  personae  Patris.  - 
Et  probatur  sic.  Significans  id  per  quod  persona  quaecum- 
que  distinguitur  ab  omnibus  aliis ,  est  nomen  proprium 
illius :  sed  Pater  significat  paternitatem,  per  quam  persona 
Patris  distinguitur  ab  omnibus  aliis :  ergo  est  nomen  pro- 
prium  personae  Patris. 

Maior  probatur  in  littera  virtualiter  sic.  Nomen  pro- 
prium  huius  hominis  significat  hanc  animam  et  hoc  cor- 
pus :  ergo  significat  id  per  quod  distinguitur  ab  omni- 
bus  aliis.  Par  autem  ratio  est  de  ceteris.  Igitur.  -  Ante- 
cedens  manifestatur  et  ratione ,  quia  sicut  de  intellectu 
hominis  sunt  carnes  et  ossa ,  ita  etc. ;  et  auctoritate  VII 
Metaphys. 

III.  Circa  hanc  rationem  dubium-  occurrit.  Quoniam 
medius  terminus,  scilicet  significare  id  quo  persona  haec 
distinguitur  a  ceteris ,  aut  importat  significare  formaliter 
et  in  actu  ipsum  distinctivum  personae ;  aut  materialiter  et 
in  potentia,  eo  modo  quo  superius  dicitur  significare  con- 
tenta  sub  eo.  Si  sumitur  pro  significatione  formali ,  sic 
falsa  est  minor.  Pater  enim  non  significat  personale  distin- 


ctivum  divinae  personae:  quoniam  significat  formaliter  id 
quo  Pater  convenit  cum  ceteris  patribus,  convenientia  sal- 
tem  analoga;  non  est  autem  idem  distinctivum  alicuius, 
et  quo  cum  aliis  convenit,  quia  hoc  est  commune,  illud 
proprium.  -  Si  vero  sumitur  de  significatione  in  potentia, 
vana  est  maior ,  vanusque  est  totus  processus  corporis. 
Quoniam  expresse  loquuntur  de  significare  actualiter :  alio- 
quin  homo  esset  nomen  proprium  huius  hominis,  nec  opor- 
tuisset  haec  adducere. 

IV.  Ad  hoc  breviter  dicitur,  quod  hic  est  sermo  de 
significare  actualiter.  Et  ad  obiectionem  ad  oppositum  re- 
spondetur,  quod  ly  Pater  dupHciter  sumi  potest.  Primo, 
ut  est  nomen  analogum  ad  omnem  quomodolibet  patrem  : 
et  sic  proculdubio  falsa  esset  minor ;  sic  enim  significat 
commune  quid  proportionaliter  omni  patri.  Alio  modo , 
ut  est  primum  et  caput  huius  analogiae :  et  sic  significat 
constitutivum  distinctivumque  personale  primae  personae 
Trinitatis  divinae.  Ut  enim  in  qu.  xnr  *  declaratum  est,  alia 
est  formalis  ratio  reddenda  quaerenti,  Quid  est  prima  per- 
sona  divina  quatenus  Pater?  et  Quid  est  Socrates  quatenus 
pater?  sicut  in  aliis  analogis  communibus  Deo  et  creatu- 
rae.  Ipsa  autem  alietas  rationis  consurgit  ex  elevatione  re- 
lationis  paternitatis  ad  subsistentiam  et  personalitatem,  etc. 
Et  propterea  ly  Pater,  sic  sumptum,  ex  propria  sua  ra- 
tione  significat  illius  personalitatem :  propter  quod  absque 
additione  tradidit  Dominus  baptizandum  esse  in  nomine 
Patris  *,  etc. 

Dubium  autem  remanens  circa  minorem  *,  an  scilicet 
paternitas  sit  personale  distinctivum  Patris,  in  qu.  xl,  art.  2, 
tractabitur. 

V.  In  responsione  ad  quartum ,  nota  quod  de  ratione 
generationis  sunt  duo:  scilicet  distinctio  suppositorum,  et 
unitas  formae  quae  communicatur.  Et  quoniam  generans 
ut  sic  assimilat  sibi  genitum,  similitudo  autem  species  est 
unitatis,  quanto,  stante  distinctione  suppositali,  maior  est 
unitas  formae,  tanto  generatio  est  perfectior. 


'  Art.  5 ,   Com- 
ment.  num.  vii. 


Matlh.  xxTiii 

9- 
Cf.  num.  II. 


ARTICULUS  TERTIUS 

UTRUM  HOC  NOMEN  PATER  DICATUR  IN  DIVINIS  PER  PRIUS 
SECUNDUM  QUOD  PERSONALITER  SUMITUR 


»D  TERTiuM  sic  PROCEDiTUR.  Vidctur  quod 
hoc  nomen  Pater  non  dicatur  in  divinis 
'per  prius  secundum  quod  personaliter 
i^sumitur.  Commune  enim,  secundum  in- 
tellectum,  est  prius  proprio.  Sed  hoc  nomen 
Pater  ',  secundum  quod  personaliter  sumitur,  est 
proprium  personae  Patris :  secundum  vero  quod 


sumitur  essentialiter,  est  commune  toti  Trinitati, 
nam  toti  Trinitati  dicimus  Pater  noster.  Ergo  per 
prius  dicitur  Pater  essentialiter  sumptum,  quam 
personaliter. 

2.  Praeterea,  in  his  quae  sunt  eiusdem  ratio- 
nis ,  non  est  praedicatio  per  prius  et  posterius. 
Sed  paternitas  et  filiatio  secundum   unam  ratio- 


a)  hoc  nomen  Pater.  -  Om.  ACDEFGa. 


QUAESTIO  XXXIII,  ARTICULUS  III 


36i 


nem  videntur  dici  secundum  quod  persona  divina 

est  Pater  Filii,  et  secundum  quod  tota  Trinitas 

p  est  Pater  noster  vel  creaturae  ^ :  cum,  secundum 

*  Homiiia  xv,  de  BasiUum  * ,  uccipere  sit   commune    creaturae   et 

Filio.  Ergo  non  per  prius  dicitur  Pater  in  divinis 
T  secundum  quod  sumitur  essentialiter,  quam  "^  se- 

cundum  quod  sumitur  personaliter. 

3.  Praeterea,  inter  ea  quae  non  dicuntur  se- 
cundum  rationem  unam,  non  potest  esse  com- 
paratio.  Sed  Filius  comparatur  creaturae  in  ra- 
tione  fiiiationis  vel  generationis,  secundum  illud 
'  vers.  15.  Coloss.  I  *:  Qui  est  tmago  Dei  invisibilis,  primoge- 
nitus  omnis  creaturae.  Ergo  non  per  prius  dicitur 
in  divinis  paternitas  personaliter  sumpta,  quam 
essentialiter ;  sed  secundum  rationem  eandem. 

Sed  contra  est  quod  aeternum  prius  est  tem- 
porali.  Ab  aeterno  autem  Deus  est  Pater  Filii: 
ex  tempore  autem  Pater  est  creaturae.  Ergo  per 
prius  dicitur  paternitas  in  Deo  respectu  Filii,  quam 
respectu  creaturae. 

Respondeo    dicendum    quod   per    prius    dicitur 

nomen  de  illo  in  quo  salvatur  tota  ratio  nominis 

perfecte,  quam  de  illo  in  quo  salvatur  secundum 

8  aliquid:  de  hoc  enim  dicitur  quasi  ^  per  simiii- 

tudinem    ad  id  in    quo    perfecte   salvatur,    quia 

omnia  imperfecta  sumuntur  a  perfectis.  Et  inde 

est   quod    hoc    nomen  leo   per   prius   dicitur  de 

^'   animali  in  quo   tota  ratio  leonis  salvatur,  quod 

proprie  dicitur  leo,   quam  de  aliquo  homine   in 

quo  invenitur  aliquid  de  ratione  leonis,  ut  puta 

audacia  vel  fortitudo,  vel  aliquid  huiusmodi:  de 

hoc  enim  per  similitudinem  dicitur. 

^•'^^■«vmart'       Manifestum    est   autem  ex  praemissis  *  quod 

4-  '       perfecta   ratio  paternitatis  et   filiationis   invenitur 

in  Deo  Patre  et  Deo    Filio:  quia  Patris  et  Filii 

una  est  natura  et  gloria.  Sed  in  creatura  filiatio 

invenitur  respectu  Dei,  non  secundum  perfectam 

rationem,  cum  non  sit  una  natura   Creatoris  et 

creaturae;  sed  secundum  aliqualem  similitudinem. 

Quae  quanto  perfectior  fuerit,  tanto  propinquius 

s  acceditur '  ad  veram  filiationis  rationem.  Dicitur 

?  enim  Deus  ^  alicuius  creaturae  Pater,  propter  si- 

militudinem  vestigii  tantum,  utpote  irrationalium 

*  vers.  28.        creaturarum ;  secundum  illud  lob  xxxviii  * :   Quis 

est  pluviae  Pater?  aut  quis  genuit  stillas  roris? 
Alicuius  vero  creaturae,  scilicet  rationalis,  se- 
cundum  similitudinem  imaginis;  secundum  illud 

*  vers.  6.         Bcut.  XXXII  *:  Notine  ipse  est  Pater  tuus,  qui  pos- 


sedit  et  fecit  et  creavit  te?  Aliquorum  vero   est 
Pater  1  secundum  similitudinem  gratiae,  qui  etiam  1 

dicuntur  filii  adoptivi,  secundum  quod  ordinantur 
ad  haereditatem  aeternae  gloriae  per  munus  gra- 
tiae  acceptum;  secundum  illud  Rom.  viii  *:  Ipse  ■  vers.  16, 17. 
Spiritus  reddit  testimonium  spiritui  nostro ,  quod 
sumus  filii  Dei;  si  autem  filii ",  et  haeredes.  Ali-  ® 

quorum   vero    secundum   similitudinem    gloriae, 
prout  iam  gloriae  haereditatem  possident;  secun- 
dum  illud  Rom.v*:   Gloriamur  in  spe   gloriae  "  vers.  2. 
filiorum  Dei. 

Sic  igitur  patet  quod  per  prius  paternitas  di- 
citur  in  divinis  secundum  quod  importatur  re- 
spectus  Personae  ad  Personam,  quam  secundum 
quod  importatur  respectus  Dei  '  ad  creaturam.  ' 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  communia  ab- 
solute  dicta,  secundum  ordinem  intellectus  nostri, 
sunt  priora  quam  propria:  quia  includuntur  in 
intellectu  propriorum,  sed  non  e  converso;  in  in- 
tellectu  enim  personae  Patris  intelligitur  Deus , 
sed  non  convertitur.  Sed  communia  quae  impor- 
tant  respectum  ad  creaturam,  per  posterius  di- 
cuntur  quam  propria  quae  important  respectus 
personales :  quia  persona  procedens  in  divinis , 
procedit  ut  principium  productionis  creaturarum. 
Sicut  enim  verbum  conceptum  in  mente  artificis, 
per  prius  intelligitur  procedere  ab  artifice  quam 
artificiatum ,  quod  producitur  ad  similitudinem 
verbi  concepti  in  mente;  ita  per  prius  procedit 
Filius  a  Patre  quam  creatura,  de  qua  nomen  fi- 
liationis  dicitur  secundum  quod  aliquid  participat 
de  similitudine  Filii'";  ut  patet  per  illud  quod  di-  " 

citur  Rom.  viii  *:   Quos  praescivit,  et praedestinavit  '  vers.  29. 
fieri  conformes  imaginis  Filii  eius. 

Ad  secundum  dicendum  quod  accipere  dicitur 
esse  commune  creaturae  et  Filio ,  non  secun- 
dum  univocationem,  sed  secundum  similitudinem 
quandam  remotam,  ratione  cuius  dicitur  primoge- 
nitus  creaturae  *.  Unde  in  auctoritate  inducta  **  I.^fsp."a^<i  ?•' 
subditur:  ut  sit  ipse  primogenitus  in  multis  fra- 
tribus ,  postquam  dixerat  conformes  fieri  aliquos 
imaginis  Filii  Dei.  Sed  Filius  Dei  naturaliter  ^  habet  >■ 

quoddam  singulare  prae  aliis,  scilicet  habere  per 
naturam  id  quod  accipit;  ut  idem  Basilius  dicit  *.  •  loco  citato. 
Et   secundum   hoc   dicitur    unigenitus ,   ut   patet 
loan.  I  * :   Unigenitus,  qui  est  in  sinu  Patris,  ipse  •  vers.  is. 
nobis  enarravit. 

Et  per  hoc  patet  solutio  ad  tertium. 


p)  noster  vel  creaturae.  —  noster  G,  creaturae  ceteri. 
Y)  quam.  -  sed  D,  et  ceteri  et  ed.  a,  neque  ed.  b. 
8)  quasi.  —  Om.  codices. 
e)  acceditur.  -  attenditur  ACEpB. 

?)  Deus.  -  Omittunt  codices.  -  Pro  creaturae,  naturae  AC,  omit- 
tit  B. 


r))  est  Pater.  -  Om.  codices  et  ed.  a.  -  Pro  secundum  similitudinem, 
in  similitudine  B. 

8)  si  autem  filii.  -  Om.  codices. 

i)  Dei.  -  creaturae  ACEpB,   Creatoris  sB. 

x)  Filii.  -  vel  Patris  add.  Pfe. 

X)  naturaliter.  -  naturalis  CDEFGpA ,  naturalis  dicitur  qui  BsA 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


IN  titulo  adverte  tria.  Primo,  ly  Pater  secundum  quod  per- 
sonaliter.  Pater  enim  dupliciter  de  Deo  dicitur:  scilicet 
♦  II  ad  Cor.  i ,   personaliter,  cum  dicitur  *  Pater  Domini  nostri  lesu  Christi; 

vcrs.  ^. 

'  ibid.'  et  essentialiter ,  cum  dicitur  *  Pater  misericordiarum.    Et 

ideo  non  immerito  additur  ly  secundum  quod  personali- 
ter.  -  Secundo  ,  ly  dicatur.  Non  enim  quaeritur ,  an  in 
divinis  prius  sit  esse  Patrem  ad  intra,  an  esse  Patrem  ad 
extra :  sed,  an  ratio  formalis  Patris  nomine  significata,  per 

SUMMAE  Theol.  D.  Thomae  T.  I. 


prius   dicatur  de  Deo   ut   est  Pater  intra,    quam   de   Deo 

ut  est  Pater  extra.  -  Tertio,  ly  prius.  Quamvis    enim   ex 

ratione  in  oppositum  facta  in  littera,  prioritatem  indistin- 

cte  significare  videatur;    directe  tamen,  in  proposito,   stat 

pro  prioritate  secundum  naturae  ordinem,  qui  inter  inten- 

tiones  unius  nominis  inveniri  est  solitus,  ut  patet  in  toto 

■V  Metaphys  *.  -  Ita   quod   sensus    est :    An   ratio    Patris   *  Did.  lib.  iv. 

nomine    significata,    personaliter    dicta,  sit  naturae  ordine 

46 


362 


QUAESTIO  XXXIII,  ARTICULUS  IV 


prior  intentio  talis  nominis,  quam  ratio  eiusdem  essentia- 
liter  dicta. 

II.  In  corpore  unica  est  conclusio,  responsiva  quaesito 
affirmative :  Pater  per  prius  dicitur  in  divinis  personaliter, 
quam  essentialiter.  -  Probatur  sic.  Omnia  imperfecta  su- 
muntur  a  perfectis :  ergo  omne  nomen  prius  dicitur  de 
illo  in  quo  salvatur  tota  eius  ratio  perfecte,  quam  de  illo 
in  quo  salvatur  secundum  aliquid :  ergo  paternitas  prius 
dicitur  in  divinis  secundum  quod  importat  respectum  Per- 
sonae  ad  Personam,  quam  secundum  quod  dicit  respectum 
Dei  ad  creaturas:   ergo. 

Prima  consequentia  probatur  primo:  quia  de  eo  de  quo 
nomen  dicitur  secundum  aliquid ,  dicitur  quasi  per  simi- 
litudinem  ad  id  in  quo  perfecte  salvatur.  Manifestatur  de- 
inde  in  leonis  nomine.  -  Secunda  autem  probatur:  quia  in 
Deo  Patre  et  Deo  Filio  invenitur  perfecta  ratio  paternitatis 
et  filiationis ;  in  Deo  autem  et  creatura  non,  sed  secundum 
aliqualem  similitudinem.  Et  probatur  prima  pars  huius  as- 
sumpti :  quia  divinarum  Personarum  una  est  natura  ac  glo- 
ria.  Secunda  vero  pars,  quoad  negationem :  quia  creatura 
non  eiusdem  naturae  est  cum  Deo.  Quoad  affirmationem 
vero  ,  manifestatur  graduando  latitudinem  filialis  assimila- 
tionis  creaturae  ad  Deum ,  iuxta  quatuor  modos  similitu- 
dinis,  scilicet  vestigii,  imaginis,  gratiae  et  gloriae.  Confir- 
manturque  omnia  auctoritatibus  satis  clare  in  littera. 

III.  In  responsione  ad  primum,  diligenter  notato  tria: 
scilicet  distinctionem ,  comparationes ,  et  rationes  earum. 
Distinctio  est  haec :  communium,  idest  essentialium,  quae- 


dam  dicuntur  absolute,  ut  bomis,  sapiens,  etc. ;  quaedam 
respective  ad  extra,  ut  Dominus  etc.  -  Comparationes  sunt 
duae.  Prima  est:  communia  absoluta  sunt  priora,  secun- 
dum  intellectum,  personalibus.  Altera  est:  communia  re- 
spectiva  ad  extra ,  sunt  posteriora  personalibus.  -  Ratio 
primae  comparationis  est ,  quoniam  communia  absoluta 
clauduntur  in  personalibus,  et  non  e  converso:  priora  enim 
constat  esse  a  quibus  non  convertitur  consequentia.  Ratio 
vero  secundae  comparationis  est,  quoniam  processio  divi- 
narum  personarum  est  principium  processionis  creatura- 
rum;  ac  per  hoc,  personalia  praesupponuntur  a  respectibus 
ad  extra.  Et  adverte  diligenter  hanc  secundae  comparationis 
rationem,  quod  non  loquitur  nisi  de  respectibus  ad  extra 
consequentibus  actiones  transeuntes :  hi  enim  tantum  spe- 
ctant  ad  processionem  creaturarum. 

IV.  Et  propterea  ex  hoc  loco  non  habemus  mentem 
Auctoris  circa  communia  respectiva  ad  creaturas,  spectantia 
ad  actiones  immanentes,  an  scilicet  posteriora  sint  perso- 
nalibus;  puta,  an,  secundum  ordinem  intellectus,  prius  sit 
Deum  intelligere  creaturas  quam  producere  Filium,  aut  e 
converso.  Et  est  dubitatio  de  simplici  intelligentia ,  quae 
inest  Deo  naturaliter :  non  autem  de  scientia  visionis,  quae 
inest  ei  libere.  Et  quoniam  impertinens  est  difficultas  haec 
proposito,  quoniam  secundum  huiusmodi  non  dicitur  Deus 
Pater,  erit  de  hoc  specialis  quaestio,  iuxta  hunc  articulum. 

Alia  autem  difficultas,  an  scilicet  processio  personarum 
sit  principium  processionis  creaturae ,  inferius,  qu.  xlv, 
art.  6,  ex  proposito  tractabitur. 


ARTICULUS  QUARTUS 


UTRUM  ESSE  INGENITUM  SIT  PATRI  PROPRiUM 

I  Sent.,  dist.  xiii,  art.  4;  dist.  xxvm,  qu.  i,  art.  i;   Contra  errores  Graec,  cap.  viii. 


iD  QUARTUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 

esse  ingenitum  non  sit  Patri  proprium. 

'Omnis   enim    proprietas    ponit    aliquid 

jin  eo  cuius  est  proprietas.   Sed  ingeni- 

tus  nihil  ponit  in  Patre,  sed  removet  tantum.  Ergo 

non  significat  proprietatem  Patris. 

2.  Praeterea,  ingenitum  aut  dicitur  privative, 
aut  negative.  Si  negative,  tunc  quidquid  non  est 
genitum,  potest  dici  ingenitum.  Sed  Spiritus  San- 
ctus  non  est  genitus,  neque  etiam  essentia  divina. 
Ergo  ingenitum  "  etiam  eis  convenit:  et  sic  non 
est  proprium  Patri.  -  Si  autem  privative  sumatur, 
cum  omnis  privatio  significet  imperfectionem  in 
privato,  sequitur  quod  persona  Patris  sit  imper- 
fecta.  Quod  est  impossibile. 

3.  Praeterea,  ingenitus  in  divinis  non  signifi- 
cat  relationem,  quia  non  dicitur  relative :  signifi- 
cat  ergo  substantiam.  Ingenitus  igitur  et  genitus 
secundum  substantiam  differunt.  Filius  autem,  qui 
est  genitus,  non  differt  a  Patre  secundum  sub- 
stantiam.  Pater  ergo  non  debet  dici  ingenitus. 

4.  Praeterea,  proprium  est  quod  uni  soli  con- 
venit.  Sed  cum  sint  plures  ab  alio  procedentes 
in  divinis,  nihil  videtur  prohibere  quin  etiam  sint 
plures  ab  alio  non  existentes.  Non  igitur  est  pro- 
prium  Patri  esse  ingenitum. 

5.  Praeterea,  sicut  Pater  est  principium  per- 
sonae  genitae,  ita  et  personae  procedentis.  Si  ergo 
propter  oppositionem  quam  habet  ad  personam 


genitam,  proprium  Patris  ponitur  esse  quod  sit 
ingenitus;  etiam  proprium  eius  debet  poni  quod 
sit  improcessibilis. 

Sed  contra  est  quod  dicit  Hilarius,  IV  de 
Trin.  *:  Est  iinus  ab  uno,  scilicet  ab  ingenito  ge- 
nitus,  proprietate  videlicet  in  unoquoque  et  inna- 
scibilitatis  et  originis. 

Respondeo  dicendum  quod,  sicut  in  creaturis  ^ 
invenitur  principium  primum  et  principium  se- 
cundum,  ita  in  personis  divinis,  in  quibus  non 
est  prius  et  posterius,  invenitur  ''  principium  non 
de  principio,  quod  est  Pater,  et  principium  a  prin- 
cipio,  quod  est  Filius.  In  rebus  autem  creatis  ali- 
quod  principium  primum  innotescit  dupliciter : 
uno  quidem  modo ,  inquantum  est  principium 
primum  per  hoc  quod  habet  relationem  ad  ea 
quae  ab  ipso  sunt ;  alio  modo ,  inquantum  est 
primum  "  principium  per  hoc  quod  non  est  ab 
alio.  Sic  igitur  et  Pater  innotescit  quidem  pater- 
nitate  et  communi  spiratione,  per  respectum  ad 
personas  ab  eo  •  procedentes:  inquantum  autem 
est  principium  non  de  principio ,  innotescit  per 
hoc,  quod  non  est  ab  alio:  quod  pertinet  ad  pro- 
prietatem  innascibilitatis,  quam  significat  hoc  no- 
men  ingenitus. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  quidam  dicunt 
quod  innascibilitas ,  quam  significat  hoc  nomen 
ingenitus,  secundum  quod  est  proprietas  Patris, 
non  dicitur   tantum  negative;  sed  importat  vel 


Num.  33. 


a)  ingenitum.  -  ingenitus  codices. 

p)  creaturis.  -  creatis  ACEFG. 

•j)  invenitur.  -  dicitur  codices  et  a  b.  ~  quod  est  Pater  et  prin- 


cipium  a  principio  omittit  editio  a;  pro  a  principio,   de  principio 
codices. 

0)  primum.  -  Om.  E;  principium  om.  ACDFG. 


QUAESTIO  XXXIII,  ARTICULUS  IV 


363 


iitrumque  simul,  scilicet  quod  Pater  a  nullo  est, 
et  quod  est  principium  aliorum ;  vel  importat 
universalem  auctoritatem;  vel  etiam  fontalem  ple- 
nitudinem.  -  Sed  hoc  non  videtur  verum.  Quia 
sic  innascibilitas  non  esset  alia  proprietas  a  pa- 
'  ternitate  et  spiratione,  sed  includeret  eas,  sicut  ' 

includitur  proprium  in  communi:  nam  fontalitas 
et  auctoritas  nihil  aliud  significant  in  divinis  quam 
principium  originis.  -  Et  ideo  dicendum  est,  se- 

•  cap.  VII.         cundum  Augustinum,  V  de  Trin.  *,  quod  ingenitus 

negationem  generationis  passivae  importat:  dicit 
enim  quod  tantum  valet  quod  dicitur  ingenitus, 
quantum  valet  quod  dicitur  non  Filius.  Nec  pro- 
pter  hoc  sequitur  quod  ingenitus  non  debeat  poni 
propria  notio  Patris:  quia  prima  et  simplicia  per 
negationes  notificantur;  sicut  dicimus  punctum 
t  esse  cuius  '  pars  non  est. 

Ad  secundum  dicendum  quod  ingenitum  quan- 
doque    sumitur   negative   tantum.  Et   secundum 
i  Ji?/ dist^Mu'  ^^'^  Hieronymus  dicit  *  Spiritum   Sanctum  esse 
ingenitum,  idest  non  genitum.  -  Alio  modo  potest 
dici  ingenitum  aliquo  modo  privative:  non  tamen 
1  ahquam  imperfectionem  importat  ".  Multipliciter 

enim  dicitur  privatio.  Uno  modo,  quando  aliquid 

•  non  habet  quod  natum  est  haberi  "  ab  alio , 
etiamsi  ipsum  non  sit  natum  habere  illud:  sicut 
si  lapis  dicatur  res  mortua,  quia  caret  vita,  quam 
quaedam  res  natae  sunt  habere.  Alio  modo  dici- 
tur  privatio,  quando  aUquid  non  habet  quod  na- 

'  tum  est  haberi  '  ab   aliquo  sui  generis;  sicut  si 

talpa  dicatur  caeca.  Tertio  modo,  quando  ipsum 
non  habet  quod  natum  est  habere:  et  hoc  modo 
privatio  imperfectionem  importat.  Sic  autem  in- 
genitum  non  dicitur  privative  de  Patre,  sed  se- 

•  D.  1059.         cundo  modo*,  prout  scilicet  aliquod  suppositum 

divinae  naturae  non  est  genitum,  cuius  tamen 
naturae  aliquod  suppositum  est  genitum.  -  Sed 
secundum  hanc  rationem,  etiam  de  Spiritu  Sancto 
potest  dici  ingenitum.  Unde  ad  hoc  quod  sit  pro- 
prium  soli  Patri,  oportet  ulterius  in  nomine  in- 
geniti  intelHgere,  quod  conveniat  alicui  personae 

*  divinae  quae  sit  principium  alterius  personae  "; 
ut  sic  intelligatur  importare  negationem  in  ge- 
nere  principii  personaUter  dicti  in  divinis.  Vel,  ut 
intelligatur  in  nomine  ingeniti,  quod  omnino  non 


sit  ab  aUo:  et  non  solum  quod  non  sit  ab  aUo 
per  generationem  ^.  Sic  enim   nec   Spiritui  San-  ^ 

cto  convenit  esse  ingenitum,  qui  est  ab  alio  per 
processionem  lit  persona  subsistens :  nec  etiam 
divinae  essentiae ,  de  qua  potest  dici  quod  est 
in  Filio  vel  in  Spiritu  Sancto  ab  alio,  scilicet  a 
Patre  ''.  ^ 

Ad  tertium  dicendum  quod,  secundum  Dama- 
»scenum  *,  ingenitum  uno  modo  significat  idem  \\^f{'tL°^;' 
quod  increatum:  et  sic  secundum  substantiam 
dicitur;  per  hoc  enim  differt  substantia  creata  ab 
increata.  Alio  modo  significat  id  quod  non  est 
genitum.  Et  sic  relative  dicitur,  eo  modo  quo 
negatio  reducitur  ad  genus  affirmationis ,  sicut 
non  homo  ad  genus  substantiae,  et  non  album 
ad  genus  quaUtatis.  Unde,  cum  genitum  in  divi- 
nis  relationem  importet,  ingenitum  etiam  ad  re- 
lationem  pertinet.  Et  sic  non  sequitur  quod  Pater 
ingenitus  distinguatur  a  Filio  genito  secundum 
substantiam ;  sed  solum  secundum  relationem , 
inquantum  sciUcet  relatio  Filii  negatur  de  Patre. 

Ad  quartum  dicendum  quod,  sicut  in  quolibet 
genere  oportet  ponere  unum  primum,  ita  in  di- 
vina    natura    oportet   ponere  unum  principium  "  ^ 

quod  non  sit  ab  alio ,  quod  ingenitum  dicitur. 
Ponere  igitur  duos  innascibiles,  est  ponere  duos 
Deos,  et  duas  naturas  divinas.  Unde  Hilarius 
dicit,  in  libro  de  Synodis  *:  Cum  unus  Deus  sit,  •supercan.xxvi. 
duo  innascibiles  esse  non  possunt.  Et  hoc  prae- 
cipue  quia,  si  essent  duo  innascibiles,  unus  eo- 
rum  non  esset  ab  alio :  et  sic  non  distinguerentur 
oppositione  relativa :  oporteret  igitur  quod  distin- 
guerentur  *  diversitate  naturae. 

Ad  quintum  dicendum  quod  proprietas  Patris 
prout  non  est  ab  alio,  potius  significatur  per  re- 
motionem  nativitatis  FiUi,  quam  per  remotionem 
processionis  Spiritus  Sancti.  Tum  quia  processio 
Spiritus  Sancti  non  habet  nomen  speciale,  ut  su- 
pra  *  dictum  est.  Tum  quia  etiam  ordine  naturae  ^*^d'"™'*"' 
praesupponit  generationem  FiUi.  Unde,  remoto  "  » 

a  Patre  quod  non  sit  genitus,  cum  tamen  sit  prin- 
cipium  generationis,  sequitur  consequenter  quod 
non  sit  procedens  processione  Spiritus  Sancti : 
quia  Spiritus  Sanctus  non  est  generationis  prin- 
cipium,  sed  a  genito  procedens. 


E 


e)  sicut.  -  secundum  quod  BD. 
i^)  cuius.  -  cui  ACE. 

r,)  non  tamen  ...  importat.  -  non  tamen  quod ...  importet  B. 
6)  kaberi.  -  habere  P. 
i)  haberi.  -  habere  P. 
x)  personae.  -  divinae  addunt  ABCDE. 

X)  generationem.  —  sed  neque  per  processionem  addit  F.  -  Pro  con- 
venit,  conveniet  ACEEG. 


(a)  a  Patre.  -  Patre  ACEFG. 

v)  unum  principium.  —  unum  primum  principium  ABCE ,  princi- 
pium  P. 

?)  oporteret  igitur  quod  distinguerentur.  -  sed  B;  pro  oporteret 
igitur,  ergo  oportet  pA,  ergo  oporteret  .sA,  oportet  ergo  CDEFG,  ideo 
oporteret  edd.  a  b. 

0)  remoto.  -  removendo  BG. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


IN  titulo,  proprium  distinguitur  contra  commune.  Et  ex- 
cludit,  ut  in   responsione  ad  secundum  *  habetur,    non 
solum  alias  personas  divinas,  sed  etiam  naturam  ipsam. 

II.  In  corpore  unica  est  condusio ,  non  nisi  implicite 
responsiva  quaesito  ac  posita:  Ingenitum  esse  est  proprium 
Patris.  -  Probatur  sic.  Pater  et  Filius  in  divinis  smtA  princi- 
pium  non  de  principio,  et  principium  de  principio,  quem- 
admodum  in  creaturis  haec  est  principium  primum ,  illa 
principium  secunduni :  ergo  pater  dupliciter  innotescit,  sci- 
licet  inquantum  principium,  paternitate  et  communi  spira- 


tione ;  et  inquantum  non  de  principio ,  per  non  esse  ab 
alio :  ergo  per  esse  ingenitum.  Et  si  subintellexeris  quod 
esse  principium  non  de  principio ,  seu  non  esse  ab  alio , 
est  proprium  Patri,  concludes  non  solum  quod  ingenitum 
convenit  Patri,  quod  in  littera  explicatur ;  sed  etiam  quod 
est  proprium  Patri,  quod  quaesitum  erat,  et  quod  deter- 
minare  intendebat  littera. 

Antecedens  declaratur :  quia  in  personis  divinis  non  est 
prius  et  posterius,  ut  inferius  *  patebit.  -  Consequentia  vero   *Qa-xi.",  art.3. 
prima  probatur :  quia  principium  primum  in  creaturis  du- 


364 


QUAESTIO  XXXIII,  ARTICULUS  IV 


pliciter  innotescit,  scilicet  relatione  ad  ea  quae  sunt  a  se, 
et  negatione  sui  ab  alio.  -  Secunda  vero  consequentia  pro- 
batur:  quia  non  esse  ab  alio  spectat  ad  innascibilitatem 
significatam  ingeniti  nomine. 

III.  In  responsione  ad  secundum ,  adverte  quod  inge- 
nitum  cum  constet  ex  in  et  genitum,  utrumque  est  mul- 
tiplex.  Nam  ly  in  dupliciter  sumitur,  scilicet  pure  negative, 
aut  privative :  et  hoc  multipliciter,  aut  in  ente,  aut  in  ge- 
nere,  aut  in  seipso :  et  hoc  solo  modo  dicit  imperfectionem. 
Hic  autem  sumitur  privative  in  genere  aut  principii  per- 
sonaliter,  aut  divinae  rei.  -  Genitum  quoque  dupliciter  su- 
mitur:  sdYiczX  proprie,  idest  ab  alio  per  generationem ;  et 
communiter,  idest  quovis  modo  ab  alio. 

Unde  in  littera  quinque  dicuntur.  Primo ,  quod  ingeni- 
tum  pure  negative,  non  est  proprium  Patri.  Secundo,  quod 
ingenitum  privative  in  seipso,  non  convenit  Patri.  Tertio, 
quod  ingenitum  privative  in  genere  divini  suppositi,  non 
est  proprium  Patri :  quia  convenit  Spiritui  Sancto.  Quarto, 
quod  ingenitum  in  genere  principii  personaliter  dicti,  est 
proprium  Patri.  Et  in  his  quatuor  acceptionibus  ly  geni- 
tum  sumitur  proprie.  Quinto,  quod  in  genere  rei  divinae, 
sumendo  ly  genitum  communiter,  ingenitum  est  proprium 
Patri:  quoniam  solus  nullo  modo  est  ab  alio;  essentia  nam- 
que,  etsi  non  simpliciter,  tamen  ut  in  Filio  et  Spiritu  San- 
cto,  est  a  Patre. 

IV.  In  responsione  ad  quartum  ,  adverte  quod  littera 
duas  assignat    rationes    quare  non  possunt   esse  in  divinis 


duae  personae  ingenitae;  iuxta  illud  Hilarii,  cum  unus  Deus 
sit ,  duo  innascibiles  esse  non  possunt ,  unitatem  divinae 
naturae  assignantis  pro  causa  unitatis  personae  innascibilis. 
Et  prima  quidem  deductio  litterae  est,  quia  in  omni  natura 
oportet  ponere  unum  primum :  ac  per  hoc,  si  plura  prima 
sunt,  plures  naturae  erunt.  -  Secunda  est  quia,  si  essent 
duo  innascibiles,  distinguerentur  diversitate  naturarum:  quia 
non  relationibus  originis  oppositis ;  neuter  enim  esset  ab 
altero,  aut  alio. 

V.  Veruntamen  Scotus,  in  I,  dist.  ii,  qu.  v,  hanc  se- 
cundam  rationem  reprehendit,  eo  quod  medium  non  est 
notius  conclusione :  qui  enim  plures  personas  ingenitas 
poneret ,  non  concederet  eas  relationibus  originis  distin- 
gui.  Et  Hilarius  quidem ,  inquit ,  hoc  dicit ,  sed  non 
probat. 

Sed  re  vera  tam  Hilarii  ratio,  quam  illius  in  littera  de- 
ductio,  non  solum  rationabilis,  sed  necessaria  est.  Quoniam 
aut  in  divinis  non  est  personarum  distinctio,  ut  dicunt  phi- 
losophi:  et  sic  una  tantum  persona  est  ingenita.  Aut  sunt 
tres  personae,  ut  fides  catholica  docet:  et  sic,  cum  distin- 
ctio  per  absoluta  non  sit  intelligibilis,  restat  quod  per  or- 
dinem  tantum  originis  esse  possit.  Unde  medium  notius  est 
conclusione:  sicut  notius  est  non  posse  esse  distinctionem 
realem  personarum  in  absolutis  absque  diversitate  perfe- 
ctionis.  Sed  Scotus,  actus  concepta  passione,  quam  expres- 
surus  erat  in  xxvi  dist.  eiusdem,  haec  dixisse  videtur :  qua 
de  re  inferius  *  erit  sermo. 


'  Qu.  XL,  art.  2, 
in  Commento. 


) 


QUAESTIO  XXXIV,  ARTICULUS  I 


365 


9UAESTIO  TRIGESIMAQUARTA 


DE  PERSONA  FILII 


IN     TRES     ARTICULOS     DIVISA 


*  Cf.  qu.  XXXIII, 
Introd. 


DEiNDE  considerandum  est  de  persona  Filii  *. 
Attribuuntur  autem  tria  nomina  Filio ,  sci- 
licet  Filius,  Verbum  et  Imago.  Sed  ratio  Filii  ex 
ratione  Patris  consideratur.  Unde  restat  conside- 
randum  de  Verbo  et  Imagine. 
Circa  Verbum  quaeruntur  tria. 


Primo:  utrum  Verbura  dicatur  essentialiter  in 

divinis,  vel  personaliter. 
Secundo:  utrum  sit  proprium  nomen  Filii. 
Tertio :  utrum  in  nomine  Verbi  importetur  re- 

spectus  ad  creaturas. 


ARTICULUS  PRIMUS 

UTRUM  VERBUM  IN  DIVINIS  SIT  NOMEN  PERSONALE 

r  11",  qu.  xciii,  art.  i,  ad  2;  I  Sent.,  dist.  xxvii,  qu.  n,  art.  2,  qu'  i;  De  Pot.,  qu.  ix,  art.  9,  ad  7; 

De  Verit.,  qu.  iv,  art.  2 ;  art.  4,  ad  4. 


*  Ibid.,  cap.  Lxii, 
LXIII,  al.Lx. 


,D  PRiMUM  sic  PROCEDITUR.  Videtur  quod 
Verbum  in  divinis  non  sit  nomen  per- 
'sonale.  Nomina  enim  personalia  proprie 
^dicuntur  in  divinis,  ut  Pater  et  Filius. 
Sed  verbum   metaphorice   dicitur  in  divinis,  ut 

*  cap.  I,  super  Origenes  dicit,  siiper  loannem  *,  Ergo   verbum 
pioeratverbum.  non  cst  pcrsonale  in   divinis. 

2.  Praeterea,  secundum  Augustinum,  in  libro 
•Lib.ix,cap.  X.  jg  Trin.  *,  verbum  est  notitia  cum  amore.  Et  se- 

•  cap.  Lxiii,  ai.  cundum  Anselmum ,  in  Monol.  *,  dicere  summo 

spiritui  nihil  aliud  est  quam  cogitando  intueri.  Sed 
notitia  et  cogitatio  et  intuitus  in  divinis  essentia- 
liter  dicuntur.  Ergo  verbum  non  dicitur  persona- 
«  liter  "  in  divinis. 

3.  Praeterea,  de  ratione  verbi  est  quod  dica- 
tur.  Sed,  secundum  Anselmum  *,  sicut  Pater  est 
intelligens,  et  Filius  est  intelligens,  et  ^  Spiritus 
Sanctus  est  intelligens ;  ita  Pater  est  dicens,  Filius 
est  dicens,  et  Spiritus  Sanctus  est  dicens.  Et  si- 
militer  quilibet  eorum  dicitur.  Ergo  nomen  verbi 
essentialiter  dicitur  in  divinis,  et  non  personaliter. 

4.  Praeterea,  nulla  persona  divina  est  facta. 
Sed  verbum  Dei  est  aliquid  factum:  dicitur  enim 
in  Psalmo  cxlviii  *:  Ignis,  grando,  nix,  glacies, 
spiritus  procellarum,  quae  faciunt  verbum  eius. 
Ergo  verbum  non  est  nomen  personale  in  divinis. 

Sed  contra  est  quod  dicit  Augustinus,  in  VII 
de  Trin.  *:  Sicut  Filius  refertur  ad  Patrem,  ita 
et  Verbum  ad  id  cuius  est  Verbum.  Sed  Filius 
est  nomen  personale :  quia  relative  dicitur.  Ergo 
et  Verbum. 

Respondeo  dicendum  quod  nomen  Verbi  in  di- 
vinis,  si  proprie  sumatur,  est  nomen  personale, 


Vers.  8. 


Cap.  II. 


*  Cap.  I,  n.  2.  - 
S.  Th.  lect.  iL 

t 
*Lib.II,cap.vni, 
S.Th. 


et  nullo  modo  essentiale.  Ad  cuius  evidentiam, 
sciendum  est  quod  verbum  tripliciter  quidem  in 
nobis  proprie  dicitur:  quarto  autem  modo,  dicitur 
improprie  sive  figurative  ■'.  Manifestius  autem  et 
communius  in  nobis  dicitur  verbum  quod  voce 
profertur.  Quod  quidem  ab  interiori  procedit  quan- 
tum  ad  duo  quae  in  verbo  exteriori  inveniuntur, 
scilicet  vox  ipsa,  et  significatio  vocis  ^.  Vox  enim 
significat  intellectus  conceptum,  secundum  Philo- 
sophum,  in  libro  I  Periherm.  *:  et  iterum  vox  ex 
imaginatione  '  procedit,  ut  in  libro  de  Anima  * 
dicitur.  Vox  autem  quae  non  est  significativa ,  num.n. 
verbum  dici  non  potest.  Ex  hoc  ergo  ^  dicitur  ''"' """ 
verbum  vox  exterior,  quia  significat  interiorem 
mentis  conceptum.  Sic  igitur  primo  et  principa- 
liter  interior  mentis  conceptus  verbum  dicitur: 
secundario  vero  ",  ipsa  vox  interioris  conceptus  i 

significativa :  tertio  vero ,  ipsa  imaginatio  vocis 
verbum  dicitur.  Et  hos  tres  modos  verbi  ponit 
Damascenus  *,  in  I  libro,  cap.  xiii  ",  dicens  quod 
verbum  dicitur  naturalis  intellectus  motus,  secun- 
dum  quem  '  movetur  et  intelligit  et  cogitat,  velut 
lux  et  splendor ,  quantum  ad  primum :  rursus 
verbum  est  "  quod  non  verbo  profertur,  sed  in 
corde  pronuntiatur,  quantum  ad  terfium :  rursus 
etiam  verbum  est  angeliis ,  idest  nunfius,  intelli- 
gentiae,  quantum  ad  secundum.  -  Dicitur  autem 
figurative  *  quarto  modo  verbum,  id  quod  verbo 
significatur  vel  efficitur:  sicut  consuevimus  di- 
cere,  hoc  est  verbum  quod  dixi  tibi,  vel  quod 
mandavit  rex,  demonstrato  ^"  aliquo  facto  quod 
verbo  significatum  est  vel  simpliciter  enuntiantis, 
vel  efiam  imperantis. 


De  Fide  Orth. 

e 


a)  personaliter.  -  sed  essentialiter  addit  B. 
P)  et.  -  Om.  ABCDEGa. 
T)  Jigtrative.  -  figurate  ACE. 
8)  vocis,  —  Ora.  ACE. 

e)  ex  imaginatione.  -  ex  significatione  vel  imaginatione  PAB  et 
ed.  b,  de  significatione  C,  significatione  E. 
l^)  ergo.  -  autem  codices. 
7))  vero.  -  Om.  ABCDE.  Item  post  tertio. 
6)  m  /  libro,  cap.  xni.  -  Haec  et  quae  sequuntur  usque  ad  quan- 


tum  ad  secundum  indusive,  omittunt  ACDEFpB.  Omiserat  etiam  G,  et 
iam  scripserat  Dicitur  autem  ...  Unde  (ante'  Augustinus) ;  sed  his  per 
vacat  sublatis,  orationem  resumit  ad  in  I  libro.  —  cap.  xiii  om.  GsB 
et  ed.  a. 

i)  quem.  —  quod  G. 

x)  rursus  verbum  est.  —  est  verbum  rursus  est  sB,  verbum  rursus 
est  Ga. 

\)  figurative.  -  figurate  ACEF. 

[i)  demonstrato.  -  demonstrando  B,  om.  F.  -  facto  om.  ACE. 


366 


QUAESTIO  XXXIV,  ARTICULUS  I 


Dicitur  autem  proprie  verbum  in  Deo,  secun- 
dum  quod  verbum  significat  conceptum  intelle- 

*  cap.  X.  ctus.  Unde  Augustinus   dicit,  in  XV  de  Trin.  * : 

Quisquis  potest  intelligere  perbum,  non  solum  an- 
iequam  sonet ,  verum  etiam  antequam  sonorum 
eius  imagines  cogitatione  involvantur,  iam  potest 
videre  aliquam  Verbi  illius  similitudinem,  de  quo 
dictum  est:  In  principio  erat  Verbum.  Ipse  autem 
conceptus  cordis  de  ratione  sua  habet  quod  ab 
alio  procedat,  scilicet  a  notitia  concipientis.  Unde 
verbum ,  secundum  quod  proprie  dicitur  in  di- 
vinis,  significat  aliquid  ab  alio  procedens:  quod 
pertinet  ad  rationem  nominum  personalium  in 
divinis,  eo  quod  personae  divinae  distinguuntur 

•  Qu.  XXVII ,  in-  secundum  originem,  ut  dictum  est  *.  Unde  opor- 

trod.;  qu.  XXXII,  '-^         -.'    ,   .  ,  ^-      . 

art.  3.  tet  quod  nomen  Verbi,  secundum  quod  propne 

in  divinis  accipitur,  non  sumatur  essentialiter,  sed 

♦  D.  1161.  personaliter  tantum  *. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  Ariani,  quo- 
ar^i  ^"d  r.'"" '  i"um  fous  Origenes  invenitur  *,  posuerunt  Filium 

V  alium  "  a  Patre   esse   in    diversitate    substantiae. 

Unde  conati  sunt,  cum  Filius  Dei  Verbum  dicitur, 
astruere  non  esse  proprie  dictum;  ne,  sub  ratione 
verbi  procedentis,  cogerentur  fateri  Filium  Dei 
non  esse  extra  substantiam  Patris;  nam  verbum 
interius  sic  a  dicente  procedit,  quod  in  ipso  ma- 
net.  -  Sed  necesse  est,  si  ponitur  verbum  Dei 
metaphorice  dictum,  quod  ponatur  verbum  Dei 
proprie  dictum.  Non  enim  potest   aliquid  meta- 

5  phorice  verbum  ^  dici,  nisi  ratione  manifestatio- 

nis:  quia  vel  manifestat  sicut  verbum,  vel  est 
verbo  manifestatum.  Si  autem  est  manifestatum 
verbo,  oportet  ponere  verbum  quo  manifestetur. 

0  Si  autem  dicitur  verbum  quia  "  exterius  manife- 

stat,  ea  quae  exterius  manifestant,  non  dicuntur 
verba  nisi  inquantum  significant  interiorem  mentis 
conceptum,  quem  aliquis  etiam  per  exteriora  signa 

'^  manifestat.  Etsi  ergo  verbum  aliquando  "  dicatur 

metaphorice  in  divinis,  tamen  oportet  ponere  Ver- 
bum  proprie  dictum,  quod  personaliter  dicatur. 
Ad  secundum  dicendum  quod  nihil  eorum  quae 
ad  intellectum  pertinent,  personaliter  dicitur  in 
divinis,  nisi  solum  Verbum :  solum  enim  verbum 
significat  aliquid  ab  alio  emanans.  Id  enim  quod 
intellectus   in   concipiendo    format,   est   verbum. 

p  Intellectus  autem  ipse,  secundum  quod  est  p  per 

speciem  intelligibilem  in  actu,  consideratur  abso- 
lute.  Et  similiter  intelligere,  quod  ita  se  habet  ad 
intellectum  in  actu,  sicut  esse  ad  ens  in  actu: 
non  enim  intelligere  significat  acfionem  ab  intel- 
ligente  exeuntem,  sed  in  intelligente  manentem.  - 
Cum  ergo  dicitur  quod  verbum  est  notitia,  non 
accipitur  notitia  pro  actu  intellectus  cognoscentis, 
vel  pro  aliquo  eius  habitu :  sed  pro  eo  quod  intel- 


lectus  concipit  cognoscendo.  Unde  et  Augustinus 

dicit  *  quod  Verbum  est  sapientia  genita :  quod  *  oe  Trm..  iib. 

nihil  aliud  est  quam  ipsa  conceptio  sapientis :  quae 

etiam  pari  modo   notitia  genita  dici  potest.  -  Et 

per  eundem  modum  potest  intelligi  quod  dicere 

Deo  sit  cogitando  intueri,  inquantum  scilicet  in- 

tuitu  cogitationis  divinae  concipitur  Verbum  Dei. 

Cogitationis  tamen  nomen  Dei  Verbo  proprie  non 

convenit :  dicit  enim  Augusfinus,  XV  de  Trin.  * :  *  ^ap.  xvi. 

Ita  dicitur  illud  Verbum   Dei ,   ut  cogitatio   non 

dicatur;  ne  aliquid  esse  qiiasi  volubile  credatur  in 

Deo,  quod  nunc  °  accipiat  formam  ut  verbum  sit,  ' 

eamque  dimittere  possit,  atque  informiter  quodam- 

modo  volutari.    Cogitatio  enim  proprie  in  inqui- 

sitione  veritatis  consistit,  quae  in  Deo  locum  non 

habet.  Cum  vero  intellectus  iam  ad  formam  veri- 

tatis  pertingit,  non  cogitat,  sed  perfecte  veritatem 

contemplatur.  Unde  Anselmus  improprie  accipit  ^  '^ 

cogitationem  pro  contemplatione. 

Ad  tertium  dicendum  quod,  sicut,  proprie  lo- 
quendo,  Verbum  dicitur  personaliter  in  divinis  et 
non  essentialiter,  ita  et  dicere.  Unde,  sicut  Verbum 
non  est  commune  Patri  et  Filio  et  Spiritui  San- 
cto ,  ita  non  est  verum  quod  Pater  et  Filius  et 
Spiritus  Sanctus  sint  unus  dicens.  Unde  Augusti- 
nus  dicit,  VII  de  Trin.  *:  Dicens  "  illo  coaeterno  *c*p-'j 
Verbo  non  singulus  intelligitur  in  divinis.  Sed  dici 
convenit'cuilibet  personae:  dicitur  enim  non  so- 
lum  verbum,  sed  res  quae  verbo  intelligitur  vel 
significatur.  Sic  ergo  uni  soli  ?  personae  in  divinis  ^ 

convenit  dici  eo  modo  quo  dicitur  verbum:  eo 
vero  modo  quo  dicitur  res  in  verbo  intellecta  ^,  ^ 

cuilibet  personae  convenit  dici.  Pater  enim ,  in- 
telligendo  se  et  Filium  et  Spiritum  Sanctum,  et 
omnia  alia  quae  eius  scientia  continentur,  con- 
cipit  Verbum  :  ut  sic  tota  Trinitas  Verbo  dicatur, 
et  etiam  omnis  creatura ;  sicut  intellectus  hominis 
verbo  quod  concipit  intelligendo  lapidem  ''',  lapi-  "i' 

dem  dicit.  -  Anselmus  vero    improprie  accepit  "  " 

dicere  pro  intelligere.  Quae  tamen  differunt.  Nam 
intelligere  importat  solam  habitudinem  intelligentis 
ad  rem  intellectam ;  in  qua  nulla  ratio  originis 
importatur,  sed  solum  informatio  quaedam  in  in- 
tellectu  nostro,  prout  intellectus  noster  fit  in  actu 
per  formam  rei  intellectae.  In  Deo  autem  importat 
omnimodam  identitatem:  quia  in  Deo  est  omnino 
idem  intellectus  et  intellectum,  ut  supra  *  osten-  *Qu='iv,art.2, 
sum  est  "*.  Sed  dicere  importat  principaliter  ha-  «« 

bitudinem  ad  verbum  conceptum :  nihil  enim 
est  aliud  dicere  quam  proferre  verbum.    Sed  ^^  ^^ 

mediante  verbo  importat  habitudinem  ad  rem 
intellectam,  quae  in  verbo  prolato  manifestatur 
intelligenti.  Et  sic  sola  persona  quae  profert  Ver- 
bum,   est  dicens  in  divinis:  cum  tamen  singula 


v)  alium.  -  Om.  codices  et  a  b. 

\)  verbum.  -  Om.  BCDE. 

0)  quia.  -  quod  DG.  -  Pro  manifestat,  manifestatur  ACEi;  et  pro 
manifestant,  manifestantur  PBFafr. 

Tt)  aliquando.  —  aliquod  codices. 

p)  est.  -  est  in  actu  ABCDE;  raox  in  actu  om.  ACEsBD. 

o)  nunc.  -  non  PBCDEFpA  et  ab.  -  Pro  dimittere  possit,  possit 
amittere  ABCDE,  possit  dimittere  FG. 

t)  accipit.  ~  accepit  ABCDE. 

u)  Dicens.  -  Om.  H.  -  Post  singulus  AG  addunt  intellectus. 

<f)  soli.  -  Om.  ACDE. 


■/}  ifi  verbo  intellecta.  -  verbo  BCEFpA,  omittit  D,  intellecta  edi- 
tio  a. 

4')  verbo  quod  concipit  intelligendo  lapidem.  -  verbum  (in  add.  A) 
intelligendo  concipiens  ABCDE,  verbo  concipit  intelligendo  concipiens  F, 
verbum  concipit  intelligendo  lapidem  G,  alia  littera:  verbo  quod  in 
intelligendo  concipit  margo  A,  verbum  concipit  intelligendo  ed.  b, 
verbo  quod  concipit  intelligendo  P. 

(u)  improprie  accepit.  -  accepit  improprie  ABDE,  accipit  impro- 
prie  CFG. 

aa)  sed  solum  informatio ...  ostensum  est.  —  Ora.  BCDEFpA. 

P3)  Sed.  -  Et  codices.  -  in  ante  verbo  ora.  ABCDEF. 


n 


QUAESTIO  XXXIV,  ARTICULUS  I 

personarum  sit   intelligens    et  intellecta ,    et   per 
consequens  Verbo  dicta. 

Ad  quartum  dicendum  quod  verbum  sumitur 
ibi  figurative  '''',  prout  significatum  vel  effectus 
verbi  dicitur  verbum.  Sic  enim  creaturae  dicun- 


367 


tur  facere  verbum  Dei ,  inquantum  exequuntur 
effectum  aliquem,  ad  quem  ordinantur  ex  Verbo 
concepto  divinae  sapientiae:  sicut  aliquis  dicitur 
facere  verbum  regis,  dum  facit  opus  ad  quod  ex 
verbo  regis  instigatur. 


Xfj  figurative.  -  flgurate  ACE(Dr). 


Commentaria  Caiviinalis  Caietani 


TITULUS  satis  clarus  est,  ex  communi  usu  vocabulorum 
in  materia  Trinitatis.  Et  ly  sit  denotat  quod  est  quae- 
stio,  an  ex  propria  sui  significati  ratione  sit  nomen  perso- 
nale,  an  non.  Non  enim  quaeritur  utrum  possit  supponere 
pro  persona,  vel  an  ex  accommodatione  sit  personale  no- 
men,  sed  simpiiciter:  in  divinis  tamen,  idest  cum  de  Deo 
praedicatur. 

II.  In  corpore  tria  facit.  Primo,  proponit  conclusionem 
responsivam  quaesito,  scilicet:  Verbi  nomen  proprie  sum- 
ptum  in  divinis,  est  personale,  et  nullo  modo  essentiale.  - 
Secundo,  statim  declarat  illos  terminos  conclusionis,  pro- 
prie  sumptum   in   divinis ;    tertio ,    probat    conclusionem , 

Cf.  num.  vii.     ibi:  Ipse  autem  conceptus  cordis*. 

III.  Quoad  secundum,  ad  declarandum  ly  proprie  sum- 
ptmn,  distinguit  verbi  nomen,  et  ordinat  eius  modos.  Di- 
stinguit  quidem,  quod  sumitur  dupliciter:  scilicet  proprie, 
et  metaphorice.  Et  rursus,  proprie  sumitur-  tripliciter.  Et 
sic,  adunando  omnes  modos,  quadrupliciter  dicitur:  tribus 
quidem  primis  modis  proprie ,  et  quarto  similitudinarie. 
Primo  igitur,  pro  verbo  in  voce:  secundo,  in  cogitativa: 
tertio,  in  intellectu :  quarto  autem,  pro  aliquo  facto  quod 
verbo  significatum,  imperatum  vel  effectum  est.  -  Ordinat 
autem,  primo  verbum  cordis,  secundo  oris,  tertio  cogita- 
tivae,  locans;  probansque  primorum  ordinem  ex  hoc,  quod 
vox  exterior  verbi  rationem  non  habet,  nisi  quia  significat 
interiorem  mentis  conceptum. 

Ad  declarandum  vero  ly  in  divinis,  dicit  quod  Verbum 
in  Deo  sumitur  pro  verbo  intellectus.  Confirmatque  hoc 
auctoritate  Augustini.  -  De  his  modis  accipiendi  verbum, 
diffuse  ac  clare  scriptum  invenies  in  Qq.  de  Ver.,  qu.  iv, 
art.  I  et  2;  et  in  I  Sent.,  dist.  xxvn,  qu.  ir,  art.  i,  2.  Quare 
vide  ibi. 

IV.  Circa  ordinem  inter  verba  positum  in  littera,  du- 
bium  est  qualis  sit,  an  quoad  nos,  an  secundum  se.  Quod 
enim  non  sit  quoad  nos ,  ex  eo  patet  quod ,  iuxta  hunc 
ordinem,  non  verbum  cordis,  sed  verbum  vocis  locum  pri- 
mum  habere  debet,  ut  etiam  in  litterae  principio  insinuatur. 
Quod  vero  non  sit  secundum  naturara ,  ex  eo  apparet , 
quia  verbum  cogitativae  secundum  in  hoc  ordine  locum 
sibi  vendicat :  quoniam  constat  vocale  verbum  ex  imagi- 
natione  dependere.  Et  sic,  quovis  ordine  dicatur,  male  ver^ 
bum  oris  secundo  loco  positum  videtur :  debetur  enim 
sibi  naturae  ordine  ultimus,  quoad  nos  vero,  primus. 

V.  Ad  hoc  dicitur,  quod  assignatus  ordo  est  naturae 
ordo  inter  intentiones  verbi  nomine  significatas.  Ad  cuius 
evidentiam,  scito  duos  esse  canones  in  huiusmodi.  Primus 
est:  Omne  nomen  per  prius  dicitur  formaliter,  quam  se- 
cundum  denominationem  extraneam ;  ut  patet  inductive. 
Alter  est :  Omne  nomen  formaliter  dictum  de  pluribus , 
prius  dicitur  de  eo  a  quo  aliud  dependet ,  quam  de  de- 
pendente  ab  illo.  Et  hoc  etiam  patet  inductive. 

Verbiim  igitur,  quia  formaliter  salvatur  in  verbo  cordis 
et  oris  tantum,  in  cogitativa  autem  causaliter;  ideo,  iuxta 
primam  regulam,  ultimo  dicitur  de  verbo  cogitativae.  Et  ad 
hoc  insinuandum  Uttera  dixit,  imaginatio  verbum  dicitur, 
innuens  quod  in  cogitativa  ea  ratione  dicitur  verbum,  quia 
est  verbi  imaginatio,  causalis  tamen. 

Quia  autem  verbi  ratio  formalis  in  intellectu  sine  de- 
pendentia  a  verbo  vocis,  in  voce  autem  cum  dependentia 
est  a  verbo  cordis ,  ideo  prius  de  verbo  cordis  quam  de 
verbo  vocis  dicitur :  formaliter  tamen ,  ut  dictum  est ,  et 
non  secundum  extrinsecam  denominationem,  ut  Durandus 
putavit.   Quod  ex  eo  patet,  quod  vox  prius  verbi  nomen 


habuit   quam  mentis  conceptus :    in  illo  enim  priori ,  vox 

verbum  erat,  et  ratio  verbi  in  conceptu  ignota  erat.  Ergo 

vox  verbi  appellationem  non  sumpsit  a  verbo  cordis.  -  Prae- 

terea,  vox  est  signum  expressivum  non  denominatione  ex- 

trinseca,  sed  formaliter,  sicut  Socrates  est  albus.  Sed  ratio 

verbi  in  voce  est  esse  expressivum  seu  manifestativum  si- 

gnum    conceptus  mentis  alteri,  ut  in  littera  dicitur:  sicut 

etiam  ratio  verbi  in  conceptu  est  esse  expressivum  signum 

habitualis  notitiae  sibi,  ut  in  Qq.  de   Ver.  *  dicitur.  Igitur  *  Qu.  iv,  an.  2. 

significativa  vox  formaliter  est  verbum,  sicut  formaliter  est 

expressiva. 

VI.  Ad  obiectionem  autem  in  oppositum  *,  dicitur  quod  '  Cf.  num.  iv. 
ordo  naturae  inter  intentiones  nominis  multlplicis,  nec  at- 

tenditur  secundum  ordinem  rerum  in  quibus  intentiones 
salvantur,  nec  secundum  ordinem  illarum  intentionum  in 
esse  naturae :  sol  enim  quamvis  sit  prior  calefacto  a  se  , 
et  causalitas  solis  prior  sit  naturaliter  quam  calor  causatus 
per  illam ,  non  tamen  prius  dicitur  calidum  de  eo  quam 
de  calefacto,  sed  e  contra.  Sed  attenditur  secundum  habi- 
tudinem  ipsarum  intentionum  in  hoc  quod  est  includi  in 
alia  et  non  e  contra.  Sic  autem  se  habent  intentio  for- 
malis,  et  secundum  denominationem  extrinsecam.  Et  pro- 
pterea,  licet  causalitas  cogitativae,  qua  in  ea  dicitur  verbum, 
sit  prior  vocali  verbo,  posterius  tamen  praedicationem  eius 
recipit. 

VII.  Quoad  tertium  *,  probatur  conclusio  sic.  Verbum  in   '  ^f-  ""■"•  "• 
divinis  significat  conceptum  intellectus :  ergo  significat  ali- 

quid  ab  alio  procedens :  ergo  aliquid  personale :  ergo  non 
sumitur  essentialiter,  sed  personaliter  tantum.  -  Prima  con- 
sequentia  probatur :  quia  de  ratione  ipsius  conceptus  cordis 
est,  quod  procedat  ab  alio,  scilicet  a  notitia  concipientis. 
Secunda  vero  probatur:  quia  personae  divinae  distinguun- 
tur  secundum  originem.  Tertia  est  per  se  nota. 

VIII.  Circa  hanc  rationem  ac  conclusionem,  dubium  oc- 
currit  propter  tria.  Primo,  quia  procedere  abstrahit  a  pro- 
cessu  reali  et  processu  secundum  rationem.  Et  similiter  ly 
ab  alio  potest  utroque  modo  intelligi,  scilicet  alio  secun- 
dum  rem,  vel  secundum  rationem.  Et  tamen  littera  infert 
et  processum  et  alietatem  realem.  -  Secundo  (et  est  con- 
firmatio  praecedentis) ,  propter  multas  instantias.  Intelli- 
gere  enim,  amare,  et  quodcumque  aliud  simile,  significat 
aliquid  procedens  ab  alio,  puta  intellectu  vel  voluntate,  etc. ; 
et  tamen  non  sequitur :  Ergo  huiusmodi  sunt  nomina  per- 
sonalia  in  divinis.  -  Tertio  (et  est  augmentatio  praeceden- 

tium),  propter  ipsummet  Auctorem,  qui  et  in  Qq.  de  Ver.  *,   "  Q"-  "■  "^-  ^- 
et  in  I  Sent.  *,  ubi  supra  **,  propter  haec  quae  adduximus,   "  Dist.  xxvn,  qu. 
hanc  rationem  in  littera  adductam   tenet  non  concludere;   "'cf.num.  m. 
sustinetque   oppositum   conclusionis    hic  probatae,    dicens 
verbum   quandoque   personale ,    quandoque   essentiale  no- 
men  esse. 

IX.  Ad  evidentiam  huius  dubitationis,  primo  de  re  ipsa, 

deinde  *  de  Auctore  dicendum  est.  Quoad  rem,  scito  duo.  •  Num.  xi. 
Primo,  quia  ly  secundum  rationem  est  conditio  diminuens, 
sicut  pictum  vel  mortuum  (moveri  enim  secundum  ratio- 
nem,  non  est  moveri),  ideo  procedere  secundum  rationem, 
non  est  procedere,  sed  est  intelligi  quod  procedat,  idest 
per  modum  processus.  Et  propterea,  cum  de  processu  est 
sermo,  de  reali  oportet  intelligi ;  sicut  cum  de  motu,  aliisque 
quae  per  rationem  diminuuntur,  loquimur.  Alioquin  incerta 
essent  omnia, 

Scito  secundo,  quod  aliud  est  significare  aliquid  pro- 
cedens  ab  alio:  et  aliud,  significare  aliquid  per  modum  pro- 
cedentis  ab  alio.  In  primo  enim  dicitur  quod  res  significata 


368 


QUAESTIO  XXXIV,  ARTICULUS  II 


*  Cf.  n.  IX,  prin- 
cip. 


Num.  IX,  X, 


procedit  ab  alio:  in  secundo  vero,  quod  res  significata  in- 
telligitur  et  significatur  ut  procedens,  seu  per  modum  pro- 
cedentis  ab  alio.  Inter  haec  autem  duo  maior  est  distantia 
quam  inter  caelum  et  terram :  quoniam  tanta  est,  quanta 
est  inter  esse  et  significari.  In  primo  enim  res  significata 
est  ab  alio  :  in  secundo  vero,  significatur  ut  ab  alio. 

X.  His  autem  stantibus,  respondetur  quod  propositiones 
in  littera  assumptae  non  sunt  distinguendae:  quoniam  ex- 
presse  significant  processionem  cadere  supra  rem  significa- 
tam.  Stat  ergo  ratio  in  hoc.  Verbi  nomen  proprie  sumptum 
in  intellectu,  significat  conceptum  procedentem  ab  alio,  ita 
quod  processio  determinat  ly  coticeptutn  secundum  rem : 
quoniam  aliter  processio  non  est.  Et  proprie  dicitur  in  di- 
vinis.  Ergo  salvatur  ibi  quoad  utrumque:  aliter  non  proprie 
diceretur.  Ergo  est  nomen  personale:  quia  ibi  nihii  est  ab 
alio  nisi  persona ,  quamvis  multa  intelligantur  ut  ab  alio. 

Et  per  hoc  patet  responsio  ad  instantias.  Amare  enim 
non  significat  aliquid  procedens  ab  alio:  sed  slgnificat  ali- 
quid  per  modum  procedentis  ab  alio.  Et  eadem  ratio  est 
de  ceteris  huiusmodi. 

XI.  Quoad  Auctorem  *  vero,  dicitur  quod,  ut  apparet 
diligenter  intuenti  eius  libros,  paulatim  in  hac  dubitatione 
ad  veritatis  perfectionem  pervenit.  Nam  in  I  Sent.,  secutus 
est  illorum  opinionem,  qui,  verbi  nomen  sicut  amoris  no- 
men  considerantes,  quandoque  essentiale,  quandoque  per- 
sonale  dixerunt.  Postmodum,  in  Qq.  de  Ver.,  declinavit  in 
alteram  partem,  scilicet  quod  dicitur  personaliter:  non  ta- 
men  absque  formidine  alterius,  ut  patet  ex  eo  quod  respon- 
det  rationibus  ad  utramque  partem,  altera  ut  rationabiliori 
amplexa.  Postremo,  hoc  in  loco,  alteram  partem,  scilicet 
quod  personaliter  dicitur,  asseruit,  cum  expressa  destructione 
alterius ,  scilicet  quod  nullo  modo  essentialiter.  Et  hoc , 
quia  vidit  omnia  illa  quae  dubium  fecerant  aliquando,  hac 
una  ratione  cessare,  scilicet  quod  verbi  nomen  significat 
aUquid  procedens  ab  alio ;  per  hoc  secernens  ipsum  ab  his 
quae  significant  per  modum  procedentis.  Contra  hoc  enim 
nulla  instantia  militat,  in  hoc  nulla  distinctio  habet  locum, 
ut  patet  ex  dictis  *.  Neque  assumpsit  hoc  absque  probatione. 


sed  probavit  hoc  ex  ipsa  ratione  rei  significatae :  Ipse,  in- 
quit,  conceptus  cordis  de  ratione  sua  habet  quod  ab  alio 
procedat.  Non  ergo  est  aliquid  essentiale  :  quoniam  in 
nullius  essentialis  ratione  clauditur  sive  intrinsece,  sive  ut 
necessario  concomitans,  quod  procedat  ab  alio.  -  Nec  de- 
rogat  hoc  dignitati  Doctoris:  quoniam  naturale  est  intelle- 
ctui  humano  perfici  in  processu  temporis.  Retractavit  ergo 
antedicta,  non  commemorando  seipsum  aliter  sensisse,  sed 
repellendo  opinionem  quam  sustinuerat. 

XII.  In  responsione  ad  primum,  adverte  quod  condi- 
tionalis  illa ,  52  ponitur  verbum  Dei  metaphorice  dictum , 
oportet  poni  verbum  Dei  proprie  dictum,  non  tenet  gratia 
formae,  sed  gratia  materiae.  Quoniam,  ut  in  littera  dicitur, 
si  ponitur  verbum  Dei  metaphorice,  ponitur  aut  manife- 
statum  verbo  Dei,  aut  manifestans  verbum  Dei:  his  enim 
duobus  modis  dicitur  metaphorice.  Utrobique  autem  clau- 
ditur  verbum  proprie  dictum:  et  consequenter  personaliter, 
ut  deductum  est  in  littera.  Nihil  enim  est  in  ratione  verbi 
quod  imperfectionem  importet,  sed  tantum  esse  ab  alio,  etc. 

XIII.  In  responsione  ad  secundum,  adverte  quod,  cum 
dicitur  in  littera  quod  intelligere  ita  se  habet  ad  intelle- 
ctum  in  actu,  sicut  esse  ad  ens  in  actu,  est  locutio  non 
similitudinaria,  sed  potius  expressiva:  ac  si  diceret,  quod 
sicut  esse  in  communi  ad  ens  in  actu  in  communi ,  ita 
tale  esse,  idest  intelligere,  ad  tale  ens  in  actu,  idest  intel- 
lectum  in  actu.  Declaratum  est  enim  superius  *  quod  co- 
gnoscere  aliquid  est  esse  illud ;  et  quod  in  cognoscentibus 
in  potentia ,  cognoscitivum  est  primo  in  potentia  ipsum 
cognitum,  deinde  medio  modo  inter  potentiam  et  actum, 
et  demum  est  ipsum ;  et  tunc  tantum  dicitur  actu  cogno- 
scens.  Nec  obstat  quod  intelligere  dicatur  actio :  tura  quia 
est  immanens,  ut  in  littera  dicitur;  tum  quia,  secundum 
veritatem,  magis  habet  de  signijicari  quam  esse  actionis. 

XIV.  In  responsione  ad  tertium,  dubium  est  an  Verbum 
divinum  procedat  ex  omnibus  quae  sunt  in  scientia  Patris, 
scilicet  Patre,  FiHo  et  Spiritu  Sancto,  et  omnibus  creaturis. 
Sed  quoniam  hoc  in  articulo  tertio  huius  quaestionis  tra- 
ctatur  magis  ex  proposito,  ibidem  *  definietur. 


♦  Qu.  XIV,  art.  i, 
Comment.  nura. 
IV ;  art.  4,  com- 
ment.  num.  iii. 


Cf.  Comment. 


Num.  XI. 


'  Qu.  XXXII, 


ARTICULUS  SECUNDUS 

UTRUM  VERBUM  SIT  PROPRIUM  NOMEN  FILII 

I  Sent.,  dist.  xxvii,  qu.  11,  art,  2,  qu'  2;  De  Verit.,  qu.  iv,  art.  3;   Contra  errores  Graec,  cap.  xii; 

ad  Hebr.,  cap.  i,  lect.  11. 


D  SECUNDUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
Verbum  non  sit  proprium  nomen  Filii. 
Filius  enim  est  persona  subsistens  in 
divinis.  Sed  verbum  non  significat  rem 
subsistentem,  ut  in  nobis  patet.  Ergo  Verbum  non 
potest  esse  proprium  nomen  personae  Filii. 

2.  Praeterea,  verbum  prolatione  quadam  pro- 
cedit  a  dicente.  Si  ergo  Filius  est  proprie  Ver- 
bum,  non  procedit  a  Patre  nisi  per  modum  pro- 
lationis.  Quod  est  haeresis  Valentini,  ut  patet  per 
Augustinum ,  in  libro  de  Haeresibus  *. 

3.  Praeterea,  omne  nomen  proprium  alicuius 
personae  significat  proprietatem  aliquam  eius.  Si 
igitur  Verbum  sit  proprium  nomen  Filii,  signifi- 
cabit   aliquam    proprietatem    eius.    Et   sic   erunt 

art.  plures  proprietates  in  divinis  quam  supra  *  enu- 
meratae  sunt. 

4.  Praeterea,  quicumque  intelligit,  intelligendo 
concipit  verbum.  Sed  Filius  intelligit.  Ergo  Filii 
est  aliquod  verbum.  Et  sic  non  est  proprium  Filii 
esse  Verbum. 


■  Contra  Euno- 
mium ,  lib.  V  , 
cap.  XI. 


5.  Praeterea,  Hebr.  i  *  dicitur  de  Filio,  por-  *  vers.  3. 
tans  omtiia  verbo  virtutis  suae:  ex  quo  Basilius 
accipit  *  quod  Spiritus  Sanctus  sit  verbum  Filii. 
Non  est  ergo  proprium  Filii  esse  Verbum. 

Sed  contra  est  quod  Augustinus  dicit,  VI  de 
Trin.  *:   Verbum  solus  Filius  accipitur.  •  c«p.  n. 

Respondeo  dicendum  quod  Verbum  proprie  di- 
ctum  in  divinis  personaliter  accipitur,  et  est  pro- 
prium  nomen  personae  Filii.  Significat  enim  quan- 
dam  emanationem  intellectus:  persona  autem  quae 
procedit  in  divinis  secundum  emanationem  intel- 
lectus,  dicitur  Filius,  et  huiusmodi  processio  di- 
citur  generatio ,  ut  supra  *  ostensum  est.  Unde  '  Q"- «»".  »"• 
relinquitur  quod  solus  Filius  proprie  dicatur  Ver- 
bum  in  divinis. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  in  nobis  non 
est  idem  esse  et  intelligere :  unde  illud  quod  ha- 
bet  in  nobis  esse  intelligibile ,  non  pertinet  ad 
naturam  nostram.  Sed  esse  Dei  est  ipsum  eius  "  « 

intelligere :  unde  Verbum    Dei   non   est  aliquod 
accidens   in   ipso,  vel  aliquis    effectus  eius;  sed 


o)  eius.  -  Om.  codices. 


QUAESTIO  XXXIV,  ARTICULUS  III 


369 


P 


•  De  Fide  Orth. 
lib.  I,  cap.  XIII. 

r 


Num.  9. 


pertinet  ad  ipsam  ^  naturam  eius.  Et  ideo  oportet 
quod  sit  aliquid  subsistens :  quia  quidquid  est  in 
natura  Dei,  subsistit.  Et  ideo  Damascenus  dicit  * 
quod  Verbum  Dei  est  substantiale  ^,  et  in  hypo- 
stasi  ens:  reliqua  vero  verba,  scilicet  nostra,  vir- 
tutes  sunt  animae. 

Ad  secundum  dicendum  quod  non  *  propter 
hoc  error  Valentini  est  damnatus,  quia  Filium 
dixit  prolatione  natum ,  ut  Ariani  calumniaban- 
tur,  sicut  Hilarius  refert,  VI  de  Trin.  *:  sed  pro- 
pter  varium  modum  prolationis  quem  posuit, 
sicut  patet  per  Augustinum  in  libro  de  Haere- 

Loco   in   arg.    sibUS    *. 

lato.  ,  ,  , 

Ad  tertium  dicendum  quod  in  nomme  Verbi 
eadem  proprietas  importatur  quae  in  nomine  Filii : 
•^De  Trin..  \ib.  uude  dicit  Augustiuus  * :  eo  dicitur  Verbum,  quo 
Filius.  Ipsa  enim  nativitas  Filii,  quae  est  pro- 
prietas  personalis  eius,  diversis  nominibus  signi- 
ficatur,  quae  Filio  attribuuntur  ad  exprimendum 
diversimode  perfectionem  eius.  Nam  ut  osten- 
datur  connaturalis  Patri,  dicitur  Filius ;  ut  osten- 
datur  coaeternus,  dicitur  splendor ;  ut  ostendatur 
omnino  similis,  dicitur  imago ;  ut  ostendatur  im- 
materialiter  genitus,  dicitur  Verbum.  Non  autem 


VII,  cap.  u. 


potuit  unum  nomen  inveniri,  per  quod  omnia 
ista  designarentur. 

Ad  quartum  DicENDUM  quod  eo  modo  conve- 
nit  Filio  esse  intelligentem,  quo  convenit  ei  esse 
Deum:  cum  intelligere  essentialiter  dicatur  in  di- 
vinis ,  ut  dictum  est  *  '.  Est  autem  Filius  Deus 
genitus ,  non  autem  generans  Deus.  Unde  est 
quidem  intelligens ,  non  ut  producens  verbum , 
sed  ut  Verbum  procedens ;  prout  scilicet  in  Deo 
Verbum  procedens  secundum  rem  non  differt  ab 
intellectu  divino,  sed  relatione  soia  ^  distinguitur 
a  principio  Verbi, 

Ad  quintum  dicendum  quod,  cum  de  Filio  dici- 
tur,  portans  omnia  verbo  virtutis  suae,  verbum  fi- 
gurate  '>  accipitur  pro  effectu  verbi.  Unde  Glossa  * 
ibi  dicit  quod  verbum  sumitur  pro  imperio;  in- 
quantum  scilicet  ex  effectu  virtutis  Verbi  est  quod 
res  conserventur  in  esse,  sicut  ex  effectu  virtutis 
Verbi  est  quod  res  producantur  in  esse.  Quod  vero 
Basilius  interpretatur  verbum  pro  Spiritu  Sancto, 
improprie  et  figurate  *  locutus  est,  prout  verbum 
alicuius  dici  potest  omne  illud  quod  est  manife- 
stativum  eius:  ut  sic  ea  ratione  dicatur  Spiritus 
Sanctus  verbum  Filii,  quia  manifestat  Filium. 


*  Art.  praec.  ad 
2,  3- 

e 


*  Interlin.  et  Or- 
din. 


P)  ipsam.  -  Om.  codices. 

Y)  Verbum  Dei  est  substantiale.  -  Deus  Verbum   substantiale  est 
codices,  Deus  Verbum  Dei  est  substantiale  edd.  a  b. 
3)  non.  -  non  proprie  C. 


e)  cum  intelligere ...  dictum  est.  -  Om.  BCDEFGpA. 

l^)  sola.  —  Om.  codices. 

7))  figurate.  ~  figurative  BDsA. 

6)  figurate.  -  figurative  BD.  -  illud  om,  ABCDEF. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


*  Qa.  xxxin,  art. 
3,Comment.  n.i. 


IN  titulo,  ly  proprium  distinguitur  et  contra  commune , 
et  contra  extraneum,  idest  adiacens;  ut  de  Patris  nomine 
dictum  fuit  *.  Ita  quod  sensus  quaestionis  est :  Utrum  Verbi 
nomen  in  divinis  soli  Filio  conveniat,  ut  eius  personalis 
proprietas;  ut  patet  ex  argumentis. 

II.  In  corpore  unica  est  conclusio,  responsiva  quaesito 
affirmative:  Verbi  nomen  proprie  dictum  in  divinis,  est 
proprium  nomen  personae  Filii.  -  Et  probatur  sic.  Verbum 
significat  emanationem  intellectus,  idest  procedens  secun- 
dum  emanationem  intellectus :  ergo  significat  Filium :  ergo 
solus  Filius  proprie  est  Verbum,  -  Probatur  priraa  conse- 


quentia:  quia  et  persona  procedens  secundum  talem  ema- 
nationem  est  Filius,  et  huiusmodi  processio  est  generatio. 
Adverte  hic  quod,  si  vis  huius  probationis  perspicue 
inspiciatur,  secunda  consequentia  absque  probatione  merito 
posita  est.  Ex  eo  namque  quod  persona  procedens  secun- 
dum  emanationem  intellectus  est  Filius,  sequitur  quod  Verbi 
nomen  conveniat  Filio.  Ex  eo  vero  quod  talis  processio 
est  ipsa  generatio,  quam  constat  terminari  ad  Filium,  se- 
quitur  quod  idem  sit  esse  Filium  et  esse  Verbum.  Ac  per 
hoc,  esse  Verbum  est  proprium  ipsi  Filio,  quemadmodum 
esse  Filium.  Et  sic  soli  proprie  convenit. 


ARTICULUS  TERTIUS 

UTRUM  IN  NOMINE  VERBI  IMPORTETUR  RESPECTUS  AD  CREATURAM 

Infra,  qu.  xxxvii,  art.  2,  ad  3;  I  Sent.,  dist.  xxvii,  qu.  11,  art.  3;  De  Verit.,  qu.  iv,  art.  5; 
Quodl.  IV,  qu.  IV,  art.  i,  ad  i. 


•  Art.  i. 
a 


►D  tertium  sic  proceditur.  Videtur  quod 
in  nomine  Verbi  non  importetur  respe- 
*ctus  ad  creaturam.  Omne  enim  nomen 
^connotans  effectum  in  creatura,  essen- 
tialiter  in  divinis  dicitur.  Sed  Verbum  non  dicitur 
essentialiter,  sed  personaliter,  ut  dictum  est  *. 
Ergo  Verbum  non  importat  respectum  ad  crea- 
turam  ". 

2.  Praeterea,  quae  ^  important  respectum  ad 
creaturas,  dicuntur  de  Deo  ex  tempore,  ut  Do- 
minus  et  Creator.  Sed  Verbum  dicitur  de  Deo  ab 


aeterno.  Ergo  non  importat  respectum  ad  crea- 
turam, 

3,  Praeterea,  Verbum  importat  respectum  ad 
id  a  quo  procedit.  Si  ergo  importat  respectum  ad 
creaturam,  sequitur  quod  procedat  a  creatura. 

4,  Praeterea,  ideae  sunt  plures  secundum  di- 
versos  respectus  ad  creaturas.  Si  igitur  Verbum 
importat  respectum  ad  creaturas,  sequitur  quod 
in  Deo  non  sit  unum  Verbum  tantum,  sed  plura. 

5,  Praeterea,  si  Verbum  importat  respectum 
ad  creaturam  '',  hoc  non  est  nisi  inquantum  crea- 


oe)  creaturam.  -  creaturas  codices. 
P)  quae.  —  ea  quae  codices, 

Sdmmak  Theol.  D.  Thomae  T.  I. 


■fj  creaturam.  -  creaturas  B. 


47 


Syo 


QUAESTIO  XXXIV,  ARTICULUS  III 


Qu.  LXIII. 


*  Vers.  9. 


turae  cognoscuntur  a  Deo.  Sed  Deus  non  solum 
cognoscit  entia,  sed  etiam  non  entia.  Ergo  in 
Verbo  importabitur  °  respectus  ad  non  entia : 
-  quod  videtur  falsum. 

Sed  contra  est  quod  dicit  Augustinus,  in  libro 
Octoginta  trium  Quaest.  *,  quod  in  nomine  Verbi 
signi/icatur  non  solum  respectus  ad  Patrem,  sed 
etiam  ad  illa  quae  per  Verbum  facta  sunt  ope- 
rativa  potentia. 

Respondeo  dicendum  quod  in  Verbo  importatur 
respectus  ad  creaturam  '.  Deus  enim,  cognoscendo 
se,  cognoscit  omnem  creaturam.  Verbum  autem  ^ 
in  mente  conceptum,  est  repraesentativum  omnis 
eius  quod  actu  intelligitur.  Unde  in  nobis  sunt 
diversa  verba ,  secundum  diversa  quae  intelligi- 
mus.  Sed  quia  Deus  uno  actu  et  se  et  omnia  ''i 
intelligit,  unicum  Verbum  eius  est  expressivum 
non  solum  Patris,  sed  etiam  creaturarum.  Et  sicut 
Dei  scientia  Dei  quidem  est  cognoscitiva  tantum, 
creaturarum  autem  cognoscitiva  ^  et  factiva;  ita 
Verbum  Dei  eius  quod  in  Deo  Patre  est,  est  ex- 
pressivum  tantum,  creaturarum  vero  est  expres- 
sivum  et  operativum.  Et  propter  hoc  dicitur  in 
Psalmo  xxxii  *:  Dixit,  et  facta  sunt;  quia  in  Verbo  ' 
importatur  ratio  factiva  eorum  quae  Deus  facit. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  in  nomine  per- 
sonae  includitur  etiam  natura  oblique :  nam  per- 
sona  est  rationalis  naturae  individua  substantia. 
In  nomine  igitur  personae  divinae,  quantum  ad 
relationem  personalem,  non  importatur  respectus 
ad  creaturam :  sed  importatur  in  eo  quod  pertinet 
ad  naturam  ".  Nihil  tamen  prohibet,  inquantum 
includitur  in  significatione  eius  essentia,  quod  im- 
portetur  respectus  ad  creaturam  ^ :  sicut  enim 
proprium  est  Filio  quod  sit  Filius,  ita  proprium 
est  ei  quod  sit  genitus  Deus,  vel  genitus  Creator. 
Et  per  hunc  modum  importatur  relatio  ad  crea- 
turam  in  nomine  Verbi. 


Ad  secundum  dicendum  quod,  cum  relationes 
consequantur  actiones,  quaedam  nomina  impor- 
tant  relationem  Dei  ad  creaturam,  quae  ^"  con- 
sequitur  actionem  Dei  in  exteriorem  efFectum 
transeuntem,  sicut  creare  et  gubernare  :  et  talia 
dicuntur  de  Deo  ex  tempore.  Quaedam  vero  re- 
lationem  quae  consequitur  '  actionem  non  trans- 
euntem  in  exteriorem  effectum ,  sed  manentem 
in  agente,  ut  scire  et  velie :  et  talia  non  dicuntur 
de  Deo  ex  tempore  ^.  Et  huiusmodi  relatio  ad 
creaturam  importatur  in  nomine  Verbi.  Nec  est 
verum  quod  nomina  importantia  relationem  Dei 
ad  creaturas ,  omnia  dicantur  ex  tempore :  sed 
sola  illa  nomina  quae  important  relationem  con- 
sequentem  actionem  Dei  in  exteriorem  effectum 
transeuntem,  ex  tempore  dicuntur. 

Ad  tertium  dicendum  quod  creaturae  non  co- 
gnoscuntur  a  Deo  per  scientiam  a  creaturis  acce- 
ptam,  sed  per  essentiam  suam.  Unde  non  oportet 
quod  a  creaturis  procedat  Verbum,  licet  Verbum 
sit  expressivum  creaturarum. 

Ad  quartum  dicendum  quod  nomen  ideae  prin- 
cipaliter  est  impositum  ad  significandum  respe- 
ctum  ad  creaturam:  et  ideo  pluraliter  dicitur  in 
divinis ,  neque  est  personale.  Sed  nomen  Verbi 
principaliter  impositum  est  ad  significandam  re- 
lationem  ad  dicentem :  et  ex  consequenti  ad  crea- 
turas,  inquantum  Deus,  intelligendo  se,  intelligit 
omnem  creaturam.  Et  propter  hoc  in  divinis 
est  unicum  tantum  Verbum,  et  personaliter  di- 
ctum. 

Ad  quintum  dicendum  quod  eo  modo  quo  scien- 
tia  Dei  est  non  entium,  et  Verbum  Dei  est  non 
entium :  quia  non  est  aliquid  minus  in  Verbo  Dei 
quam  in  scientia  Dei,  ut  Augustinus  dicit  *.  Sed 
tamen  Verbum  est  entium  ut  expressivum  et  fa- 
ctivum :  non  entium  autem ,  ut  expressivum  et 
manifestativum. 


3)  importabitur.  -  importatur  ACDF,  -  Post  falsum  addunt  Ergo 
et  primum  Ga,  Ergo  primum  F. 

£)  creaturam.  -  creaturas  BD. 

!J)  autem.  -  igitur  PFGai. 

r))  omnia.  -  alia  adJit  B. 

6)  cognoscitiva.  —  et  cognoscitiva  ABCEFGafc.  -  Post  eius  FG  ad- 
dunt  quidem. 

Cj  in  Verbo  importatur.  —  importattir  in  Verbo  Pab.  -  Pro  facit, 
fecit  ABDE,  om.  C. 


X)  naturam.  -  creaturam  pD;  naturam,  scilicet  oblique  inclusam 
in  nomine  Verbi  sD. 

X)  Nihil ...  creaturam.  -  Om.  codices. 

[i)  quae.  -  quae  scilicet  relatio  ABD,  quae  relatio  E. 

v)  relationem  quae  consequitur.  -  relationum  consequuntur  B,  re- 
lationes  quae  consequuntur  FG,  relatio  est  quae  consequitur  PsA  et 
editiones  a  b. 

5)  et  velle...  ex  tempore.-  Omittit  F,  post  importatur  in  nomine 
Verbi  ponit  G. 


Commentaria  Oardinalis  Oaietani 


IN  titulo,  nota  ly  in  nomine  Verbi.  Non  enim  quaeritur 
utrum  res  quae  est  Verbum  respiciat  creaturas:  sed  utrum 
res  illa  divina,  ut  Verbi  nomine  significatur,  claudat  respe- 
ctum  aliquem  ad  creaturas. 

II.  In  corpore  tria  facit.  Primo ,  proponitur  conclusio 
directe  responsiva  quaesito  affirmative,  simul  cum  medio: 
ac  per  hoc  respondet  quoad  respectum  in  communi.  Se- 
cundo ,  determinando  qualis  est  ille  respectus ,  respondet 
de  tali  respectu,  communi  tamen  Patri  et  creaturis.  Tertio, 
distinguendo ,  respondet  de  respectu  quo  tantum  respicit 
creaturas. 

III.  Quoad  primum,  conclusio  est  de  respectu  in  com- 
muni ,  sicut  in  communi  quoque  quaesitum  fuit.  Et  est 
ista :  In  Verbo  Dei  importatur  respectus  ad  creaturas.  -  Et 
subiungitur  statim  medium:  quia  Deus,  cognoscendo  se, 
cognoscit  creaturas. 

Quoad  secundum  autem,  propositum  medium  explicatur, 
magis  applicando  ipsum  ad  conclusionem  contractam  ad  re- 


spectum  talem,  scilicpt :  Verbum  Dei  est  expressivum  Patris 
et  creaturarum.  -  Probatur  enim  sic.  Verbum  est  reprae- 
sentativum  omnis  eius  quod  actu  intelligitur :  ergo  Verbum 
Dei  est  expressivum  non  solum  Patris,  sed  etiam  creatu- 
rarum.  -  Antecedens  probatur  in  nobis,  apud  quos  sunt  di- 
versa  verba  secundum  diversa  intellecta  in  actu.  Conse- 
quentia  vero  probatur :  quia  Deus  unico  actu  se  et  omnia 
intelligit. 

Quoad  tertium,  est  haec  conclusio:  Verbum  Dei  eius 
quod  est  in  Deo  Patre,  est  expressivum  tantum;  creaturarum 
vero  est  expressivum  et  operativum.  -  Probatur.  Scientia 
Dei  est  Dei  quidem  cognoscitiva  tantum,  creaturarum  autem 
cognoscitiva  et  factiva:  ergo  Verbum  Dei  etc.  Et  confir- 
matur  auctoritate  Scripturae :  Dixit,  et  facta  sunt. 

IV.  Circa  praedicta,  universamque  hanc  materiam,  ad- 
verte  hic  esse  quatuor:  primo,  res  dicta  Verbo;  secundo, 
relatio  inter  Verbum  et  rem  dictam ;  tertio ,  modus  quo 
Verbum  refertur  ad  res  dictas ;  quarto,  ratio  quare  sic  re- 


■  De  Trin.,  lib. 
XV,  cap.  XIV. 


QUAESTIO  XXXIV,  ARTICULUS  III 


371 


fertur.  Et  quoad  res  dictas  quidem,  in  primo  articulo  iiuius 
quaestionis ,  in  responsione  ad  3 ,  habuimus  quod  sunt 
haec  tria,  scilicet  essentia  divina,  personae  divinae,  et  omnis 
creatura :  Pater  enim  dicit  haec  omnia  Verbo.  Relatio  vero 
Verbi  ad  res  dictas,  ut  sic,  est  relatio  rationis:  et  est  re- 
latio  expressivi  ad  expressum,  ut  in  Httera  dicitur.  Et  in 
his  duobus  conveniunt  ahi  nobiscum ,  coacti  forte  aucto- 
ritate  Augustini. 

In  reliquis  autem  duobus ,  scilicet  in  modo  et  causa , 
diversitas  est  opinionum.  Scotus  enim,  in  Secundo,  dist.  i, 
qu.  I,  art.  2,  et  in  Qiiodlibetis,  qu.  xiv,  art.  2,  tenet  quod 
Verbum  Dei,  ex  vi  productionis  suae,  non  procedit  ex  scien- 
•  tia  creaturarum ,  sed  divinae  essentiae.  Et  rursus ,  ut  ex 
dist.  XXXII  Primi,  qu.  i,  ad  ult.,  eiusdem  sumitur,  tenet  quod 
Verbum  sic  procedit  de  scientia  solius  essentiae,  quod  non 
procedit  ut  Verbum  personae,  nisi  concomitanter.  Ita  quod 
imaginatur  Patrem,  ex  hoc  quod  intelligit  divinam  essen- 
tiam,  Verbum  producere :  quod  quidem  ex  vi  productionis 
suae  exprimit  essentiam,  personas  autem  divinas  concorai- 
tanter,  tanquam  res  necessario  iunctas  essentiae :  creaturas 
vero  habet  quod  repraesentet,  completa  iam  productione 
ipsius  Verbi. 

V.  Est  autem  fundamentum  positionis  suae,  quia  ponit, 
in  XXXV  distinctione  Primi,  creaturas  produci  a  Deo  in  esse 
cognito.  Et  propterea  imaginatur  quod  essentia  divina  primo 
quasi  movet  intellectum  paternum  ad  productionem  ter- 
mini  infiniti,  idest  Verbi :  et  deinde  ad  terminum  finitum, 
idest  creaturam  in  esse  cognito.  Et  sic  Verbum  non  potest 
produci  de  scientia  creaturarum,  quae  est  in  secundo  in- 
stanti  naturae. 

Arguit  quoque  ad  hoc  in  Secundo,  ubi  supra,  tripliciter. 
Primo.  Si  Verbum  procederet  ut  Verbum  divinae  essentiae 
et  omnis  intelligibilis ,  pari  ratione  Spiritus  Sanctus  spira- 
retur  ut  amor  divinae  essentiae  et  omnis  amabilis  intel- 
lecti :  sed  hoc  est  falsum :  ergo.  Probatur  falsitas :  quia 
tunc  vel  Deus  necessario  amaret  crcaturas,  vel  Spiritus  San- 
ctus  non  necessario  produceretur;  quorum  utrumque  est 
impossibile.  -  Secundo.  Si  Verbura  procederet  ex  omni- 
bus  etc,  ergo  procederet  de  seipso  Verbo  ut  noto  Patri : 
quod  est  inconveniens.  Et  tenet  sequela:  quia  unum  de 
intellectis  formaliter  a  Patre,  est  Verbura.  -  Tertio.  NuUa 
relatio  realis  alicuius  personae  divinae  est  ad  creaturara : 
sed  geniti  ad  id  de  quo  gignitur,  si  est  distinctum  realiter, 
est  relatio  realis :  ergo  Verbum  non  est  genitum  de  lapide 
ut  noto  Patri. 

VI.  S.  Thomas  autem,  ut  hic  patet,  tenet  Verbum  Dei 
natura  esse  ex  omnibus  quae  sunt  in  scientia  Patris,  scilicet 
essentia,  personis,  et  omni  alio  intelligibili  siraplici  (quod 
dico  propter  scita  a  Deo  scientia  visionis).  Iraaginatur  enim, 

*  Ad  3.  ut  expresse  in  primo  articulo  *  dixit ,  quod  Pater,  intelli- 

gendo  se  et  Filium  et  Spiritum  Sanctum  et  oranera  crea- 
turam  (subaudi  tu,  simplici  intelligentia),  concipit  Verbum : 
ita  quod  prius ,  secundura  rationera,  Deus  Pater  intelligit 
quidquid  naturaliter  relucet  in  divina  essentia,  quam  pro- 
ducat  Filium. 

Verum  tamen  est  quod  Verbum  principaliter  exprimit 
essentiam,  et  secundario  creaturas ;  sicut  et  Deus  Pater  prin- 
cipaliter  intelligit  essentiam  suam,  et  secundario  creaturas: 
ita  quod  ly  principaliter  et  ly  secundario  nihil  aliud  si- 
gnificant  nisi  in  se  et  in  alio ;  creatura  enim  in  essentia 
divina,  ipsa  autera  essentia  in  se  intelligitur  et  expriraitur. 

VII.  Ad  iraaginationes  autem  Scoticas  facile  est  respon- 

♦  Cf.  num.  V,      dere.   Primarium  enira  fundamentura  *  nihil  valere   ex  eo 

patet ,  quod  productio  illa  creaturarura  chimaerica  est,  et 
periculosara  ingerens  doctrinam.  Sequitur  enim  Deura  glo- 
riosura  non  posse  esse  absque  hoc,  quod  sint  creaturae  in 
esse  diminuto:  quod  in  philosophia  ridiculum,  in  fide  autem 

•  Qu.  XIV,  art.  5,  scandalum  videtur.  Sed  de  his  alias  *.  Nos  enira,  essentiam 
sqq.;qu.xv,  art.  divinam  et  forraaliter  et  obiective  omne  intelligibile  compre- 
viii?°°""™''  "'   hendere  tenentes,  ex  superius  *  determinatis,  dicimus  quod, 

•  ibid.  quia  Verbum  procedit  non  ex  qualicumque  cognitione  es- 


sentiae  divinae,  sed  ex  comprehensione    eiusdem ,  oportet 

ut  procedat  ex  notitia  omnium  quae  sciuntur  comprehen- 

dendo  divinara  essentiara.  Sedhaecsunt  omnia  supradicta*,    '  cf. num.  praec. 

ut  patet  ex  qu.  xiv  *.  Ergo.  *  Art.  5. 

Et  hoc  proculdubio  fuit  fundaraentum  s.  Thoraae.  Ex 
quo  ad  primam  obiectionem  Scoti  *  dicitur  breviter  quod,  '  Cf.  num.v. 
uniforraiter  loquendo,  scilicet  de  creatura  intellecta  in  Deo, 
et  sirailiter  amata  in  Deo,  par  ratio  est  de  Verbo  et  Spi- 
ritu  Sancto :  nec  aliquod  sequitur  inconveniens.  -  Posset 
tamen  sirapliciter  negari  sequela,  et  paritas  rationis :  quia 
amor  respicit  res  araabiles  in  seipsis ,  verbum  autem  res 
in  intellectu. 

Ad  secundara  vero  dicitur,  quod  rfullura  inconveniens 
est  Verbura  procedere  ex  seipso  et  Spiritu  Sancto  ut  notis 
Patri,  idest  ex  notitia  quam  habet  Pater  de  eis:  imo  hoc 
est  necessarium ,  propter  allatara  rationera.  Quin  potius , 
cum  ipse  Scotus  expresse,  in  vi  distinctione  Primi,  teneat 
quod  Pater  prius  intelligit  Filium  quam  producat  ipsum, 
voluntarie  reputatur  hoc   inconveniens. 

Tertia  autera  obiectio  responsione  non  est  digna :  quo- 
niara  Verbura  non  distinguitur  reaUter  ab  his  a  quibus  pro- 
cedit  ut  cognitis,  sed  a  quo  procedit  ut  dicente;  ut  de  se 
patet. 

VIII.  Esto  taraen  in  hac  raateria  cautus,  propter  veri- 
tatera  conditionalera,  scilicet:  Si  Deus  nihil  intelligeret  in 
sua  essentia  nisi  ipsam  solam,  adhuc  haberetiir  productio 
Verbi.  Ex  hac  enim  sequi  videtur  quod  productio  Verbi 
non  est  posterior  intellectione  creaturarum  in  Deo.  Habes 
naraque  aliara  conditionalem:  Si  Deus  non  esset productivus 
ad  intra  intelligendo  se,  intelligeret  nihilominus  omne  intel- 
ligibile.  Ex  hac  enim  sequitur  quod  Deum  intelligere  crea- 
turas  in  se,  non  est  posterius  productione  ad  intra.  Quare 

ne  ex  his  fallaris,  quod  naturaliter  de  facto  sit  sequendo  *,   *.  9"'''  natura- 
dicito  ut  supra  *.  Dixi  autem  naturaliter,  quoniam  ea  quae   dum'p.  ***"^"" 
Deus  de  facto  libere  novit,  cum  naturale  praecedat  liberum,    "  '^'"™'  "'  ""■ 
procul   ab   ista  disputatione   sunt.  -  Et  quoniam  in  com- 
prehensione    naturalis    vis    scientiae    divinae    clauditur   ars 
creaturae  factiva,  quamvis  non  concludatur  volitio  earura; 
idcirco  Verbum  Dei,  adaequans  naturalem  eius  scientiam, 
habet   respectum  ad  creaturara  non  solura  expressivi,  sed 
etiara  operativi,  ut  in  littera  ex  Augustino  dicitur. 

IX.  In  responsione  ad  priraum,  nota  quod  contra  eam 
sunt  argumenta  Aureoli,  apud  Capreolum,  in  xxvii  distin- 

ctione  Primi,  qu.  11,  in  concl.  5  *,  ad  probandum  quod  Ver-   "  Art.  2,  contra 

bura  ex  personali  proprietate  habet  quod  referatur  ad  crea- 

turas.  Omnia  enira  ex  hoc  ruunt,  quod  supponunt  quod 

idera  sit  dicere,    Verbum  secundum  propriam  rationem  re- 

fertur  ad  creaturas;  et  dicere,  Verbum  ex  proprietate  per- 

sonali  habet  quod  referatur  ad  creaturas :  cum  taraen  haec 

raultura  distent,  et  primum  concedi  possit,  secundum  autem 

non.  Et  huius  ratio  est,  quoniam  Verbura  claudit  in  pro- 

pria  ratione  notitiara  ,    quae  est  de  nuraero    essentialiura : 

propter  quam,  ut  in  littera  dicitur,  refertur  ad  dicta  nota 

et  facienda. 

X.  In  responsione  ad  quartura ,  adverte  quod  in  illis 
verbis,  nomen  Verbi  principaliter  impositum  est  ad  signifi- 
candam  relationem  ad  dicentem ,  iudicio  meo ,  retractat 
s.  Thomas  id  quod  in  Qq.  de  Ver.,  qu.  iv,  art.  5 ,  dixerat, 
scilicet  quod  Verbi  nomen  principaliter  significat  absolutum. 
Et  sequitur  haec  retractatio  determinationera  quam  in  primo 
articulo  hic  fecerat,  scilicet  quod  Verbum  sit  nomen  per- 
sonale  tantura.  Ita  quod  Verbum  significat  primo  proprie- 
tatera  personalera  ipsius  Filii  in  concreto;  et  quoniam  quasi 
substratura  est  notitia  connotata ,  ideo  refertur  etiara  ad 
dicta,  etc.  Et  hoc  consonat  responsioni  ad  primum;  et  verbis 
praecedentis  articuli,  scilicet,  Verbum  significat  quandam 
emanationem  intellectus.  Constat  enira  quod  emanatio  illa 
proprietas  personalis  est  Filii :  nisi  enim  hoc  esset  primo 
eius  significatum,  ex  propria  eius  significatione  non  signi- 
ficaret  proprietatem  personalem  Filii  in  divinis,  sed  ex  con- 
notato  tantum;  cuius  oppositum  ibidem  dicitur. 


^o-gjl^.. 


372 


QUAESTIO  XXXV,  ARTICULUS  I 


QUAESTIO  TRIGESIMAQUmXA 


DE  IMAGINE 


IN     DUOS     ARTICULOS     DIVISA 


D 


EiNDE  quaeritur  de  Imagine. 
Et  circa  hoc  quaeruntur  duo. 


Primo :  utrum  Imago  in  divinis  dicatur  perso- 

naliter. 
Secundo :  utrum  sit  proprium  Filii. 


ARTICULUS  PRIMUS 

UTRUM  IMAGO  IN  DIVINIS  DICATUR  PERSONALITER 

Infra,  qu.  xcm,  art.  5,  ad  4;  I  Sent.,  dist.  xxviii,  qu.  11,  art.  2. 


•  Fulgentius. 
'  Cap.  I. 

oc 

*  SuperCanon.i. 


*  De  Trin.,  lib. 
VII,  cap.  I. 


•Qu. XXXIV,  art.i, 
Comment.  n.  i. 

•  Cf.  num.  IV. 


»D  PRiMUM  sic  PROCEDiTUR.  Vidctur  quod 
Imago  non  dicatur  personaliter  in  divinis. 
'Dicit  enim  Augustinus  *,  in  libro  de  Fide 
\ad  Petrum  *:  Una  est  sanctae  Trinitatis 
divinitas  et  imago,  ad  quam  factus  est  homo.  Igitur 
imago  ^'  dicitur  essentialiter,  et  non  personaliter. 

2.  Praeterea,  Hilarius  dicit,  in  libro  de  Synod.*, 
quod  ^  imago  est  eius  rei  ad  quam  imaginatur , 
species  indifferens.  Sed  species ,  sive  forma ,  in 
divinis  dicitur  essentialiter.  Ergo  et  imago. 

3.  Praeterea,  imago  ab  imitando  ^'  dicitur,  in 
quo  importatur  prius  et  posterius.  Sed  in  divinis 
personis  nihil  est  prius  et  posterius.  Ergo  imago 
non  potest  esse  nomen  personale  in  divinis. 

Sed  contra  est  quod  dicit  Augustinus  *,  Quid 
est  absurdius  quam  imaginem  ad  se  dici?  Ergo 
Imago  in  divinis  relative  dicitur.  Et  sic  est  no- 
men  personale. 

Respondeo  dicendum  quod  de  ratione  imaginis 
est  similitudo.  Non  tamen  quaecumque  similitudo 
sufficit  ad  rationem  imaginis;  sed  similitudo  quae 
est  in  ^  specie  rei,  vel  saltem  in  aliquo  signo 
speciei.  Signum  autem  speciei  in  rebus  corporeis 
maxime  videtur  esse  figura :  videmus  enim  quod 
diversorum  animalium  secundum  speciem,  sunt 
diversae  figurae,  non  autem  diversi  colores.  Unde, 
si  depingatur  color   alicuius    rei  in  pariete,  non 


dicitur  esse  imago,  nisi  depingatur  figura.  -  Sed 
neque  ipsa  similitudo  speciei  sufficit  vel  figurae ; 
sed  requiritur  ad  rationem  imaginis  origo:  quia,  ut 
Augustinus  dicit  in  libro  Octoginta  trium.Quaest.*, 
unum  ovum  non  est  imago  alterius,  quia  non 
est  de  illo  expressum.  Ad  hoc  ergo  quod  vere 
aliquid  sit  imago,  requiritur  quod  ex  alio  pro- 
cedat  simile  ei  in  specie,  vel  saltem  in  signo  spe- 
ciei.  -  Ea  vero  quae  processionem  sive  originem 
important  in  divinis,  sunt  personalia.  Unde  hoc 
nomen  Imago  est  nomen  personale. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  imago  proprie 
dicitur  quod  procedit  '  ad  similitudinem  alterius. 
Illud  autem  ad  cuius  similitudinem  aliquid  pro- 
cedit,  proprie  dicitur  exemplar,  improprie  vero 
imago.  Sic  tamen  Augustinus  *  utitur  nomine 
imaginis,  cum  dicit  divinitatem  sanctae  Trinitatis 
esse  imaginem  ad  quam  factus  est  homo. 

Ad  secundum  dicendum  quod  species,  prout  po- 
nitur  ab  Hilario  in  definitione  imaginis,  importat 
formam  deductam  in  aliquo  ab  alio  ^.  Hoc  enim 
modo  imago  dicitur  esse  species  alicuius,  sicuti 
id  quod  assimilatur  alicui,  dicitur  forma  eius,  in- 
quantum  habet  formam  illi  similem. 

Ad  tertium  dicendum  quod  imitafio  in  divinis 
personis  non  significat  posterioritatem  ",  sed  so- 
lam  assimilationem. 


a)  imago.  -  in  divinis  addunt  BCE. 

p)  quod.  -  Om.  codd.  -  In  textu  cit.  rei  om.  codd.  et  ed.  a;  post 
ad  quam  sD  add.  vel  ad  quem.  -  Post  indifferens ,  Ergo  imago  est 
species  add.  B;  et  post  essentialiter  add.  et  non  personaliter. 

f)  imitando.  -  imaginando  ABC. 


S)  1«.  -  vel  in  BCDEFG. 
e)  quod  procedit.  ~  Om.  B. 

l^)  deductam  in  aliquo  ab  alio.  -  reductam  in  uno  ab  alio  ABCE, 
deductam  in  uno  ab  alio  DG,  deductam  in  aliquo  ab  uno  F. 
rj)  posterioritatem.  -  posteritatem  PACEFGat. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTULus  ex  supradictis*  clarus  est.  -  In  corpore  duo  facit: 
primo,  ponit  tres  conditiones  requisitas  ad  imaginem; 


;*  clarus  est. 

primo 
secundo,  respondet  quaesito  *. 

11.  QnoaiA  primiim,  conditiones  sunt:  similitudo  specifica, 
seu  secundum  specificum  signum ,  puta  figuram ,  orta  ex 
illo  cuius  dicitur  imago.  Et  prima  quidem  conditio,  scilicet 
similitudo,  per  se  nota  relinquitur.  Secunda  autem,  quoad 
figuram,  declaratur  in  animalibus  et  picturis.  Tertia  autem 
probatur  auctoritate  Augustini,  afferendo  instantiam  de  ovis. 
-  Et  adverte  diligenter  quod  haec  tertia  conditio  intelligitur 
per  se:  idest,  quod  origo  terminetur  ad  ipsam  inquantum 
similitudo  est ,   idest  ad  hoc  quod   sit  similitudo ,    et  non 


per  accidens  res  illa  sit  similis.  Et  hoc  bene  nota ,  quo- 
niam  super  hoc  fundatur  processus  sequentis  articuli:  nisi 
enim  sic  intelligeretur,  omnes  imaginis  conditiones  conve- 
nirent  Spiritui  Sancto. 

III.  Contra  hanc  tamen  tertiam  imaginis  conditionem, 
arguit  Aureolus  * :  quia  sequeretur  quod  soli  artifices  ima- 
ginum  haberent  imagines. 

Sed  haec  obiectio  ex  rudl  intellectu  procedit.  Quoniam, 
etsi  verum  sit  imaginem  semper  oriri  a  repraesentato,  me- 
moreni  tamen  oportet  esse  quod  hoc  non  contingit  uno 
tantum  modo.  Quoniam  quandoque  oritur  a  repraesentato 
secundum  esse  naturale  principiante ,   sicut  fihus  oritur  a 


Qu.   LXXIV. 


Fulgentius. 


•  I  Sent. ,  dist. 
xxvn,  qu.  11,  art. 
3- 


QUAESTIO  XXXV,  ARTICULUS  II 


373 


patre :  quandoque  secundum  esse  intellectum  seu  cogita- 
tum,  ut  statua  Caesaris  oritur  a  Caesare  cogitato  in  mente 
artificis.  Unde  patet  consequentiara  nihil  valere. 

IV.  Quoad  secundum,  conclusio  responsiva  quaesito  af- 


firmative  est :  Imago  in  divinis  est  nomen  personale,  -  Pro- 
batur.  Nomina  importantia  originem  in  divinis,  sunt  perso- 
nalia:  ergo  imago  est  nomen  personale.  -  Antecedens  patet. 
Consequentia  vero  tenet  ex  ratione  imaginis  assignata. 


ARTICULUS  SECUNDUS 

UTRUM  NOMEN  IMAGINIS  SIT  PROPRIUM  FILII 

Infra,  qu.  xciii,  art.  i,  ad  2;  I  Sent.,  dist.  iii,  qu.  iii,  ad  5;  dist.  xxviii,  qu.  11,  art.  i,  ad  3;  art.  3; 
II,  dist.  XVI,  art.  i;  Contra  errores  Graec,  cap.  x;  I   Cor.,  cap.  xi,  lect.  u;  II,  cap.  w,  lect.  11;  Coloss.,  cap.  i,  lect.  iv; 

Hebr.,  cap.  i,  lect.  11. 


*  De  Fide  Orth ., 
lib.  I,  cap.  xiii. 


Qu.  LXXIV. 


•  D.  931. 


D  SECUNDUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
nomen  Imaginis  non  sit  proprium  Fi- 
lio.  Quia,  ut  dicit  Damascenus  *,  Spi- 
ritus  Sanctus  est  imago  Filii.  Non  est 
ergo  proprium  Filii. 

2.  Praeterea,  de  ratione  imaginis  est  simiiitudo 
cum  expressione,  ut  Augustinus  dicit,  in  libro 
Octoginta  triuni  Quaest.  *  Sed  hoc  convenit  Spi- 
ritui  Sancto :  procedit  enim  ab  alio  secundum 
modum  similimdinis  ".  Ergo  Spiritus  Sanctus  est 
imago.  Et  ita  non  est  proprium  Filii  quod  sit 
Imago  ^. 

3.  Praeterea,  homo  etiam  dicitur  imago  Dei, 
secundum  illud  I  ad  Cor.  xi  * :  Vir  non  debet  pe- 
lare  capiit  suum,  quoniam  imago  et  gloria  Dei 
est.  Ergo  non  est  proprium  Filio. 

Sed  contra  est  quod  Augustinus  dicit,  VI  de 
Trin.  *,  quod  solus  Filius  est  Imago  Patris. 

Respondeo  dicendum  quod  doctores  Graeco- 
rum  communiter  dicunt  Spiritum  Sanctum  esse 
imaginem  Patris  et  Filii.  Sed  doctores  latini  soli 
Filio  attribuunt  nomen  Imaginis :  non  enim  in- 
venitur  in  canonica  Scriptura  nisi  de  Filio.  Di- 
citur  enim  Coloss.  i  * :  Qui  f  est  imago  Dei  invi- 
sibilis,  primogenitits  creattirae;  et  ad  Hebr.  i  *: 
Qui  cum  sit  splendor  gloriae,  et  figura  substan- 
tiae  eius. 

Huius  autem  ^  rationem  assignant  quidam  ex 
hoc,  quod  Filius  convenit  cum  Patre  non  solum 
in  natura,  sed  etiam  in  notione  principii :  Spiritus 
autem  Sanctus  non  convenit  cum  Filio  nec  cum 
Patre  in  aliqua  notione  *.  -  Sed  hoc  non  videtur 
sufficere.  Quia  sicut  secundum  relationes  non 
attenditur  in  divinis  neque  '  aequalitas  neque  in- 
'"  Hb  n^w"  aequaiitas,  ut  Augustinus  dicit  *;  ita  neque  simi- 


*  Vers.  7. 


*  Cap.  II 


*  Vers.  15. 

T 

*  Vers.  3. 


'  Contra 

min.,  lib.  ..  ,...    ,.        ,  .    .  ,  .  ... 

iiii,  cap.  XIV,  htudo,  quae  requiritur  ad  rationem  imaeinis. 

n.  8;  cap.  xviii  ,  7     T.  T.  D 

n.  3;  De  Trin., 

lib.  V,  cap.vi.  .      .  r-'-i" 

potest   dici    imago    Filii,    quia   imaginis  non  est 
^  imago.  Neque  etiam  imago  Patris:  quia  etiam  ^ 


Unde    alii    dicunt   quod  Spiritus    Sanctus  non 


D    1134. 
Qu.    XXXVI  , 


imago  refertur  immediate  ad  id  cuius  est  imago ; 
Spiritus  Sanctus  autem  refertur  ad  Patrem  per 
Filium.  Neque  etiam  est  imago  Patris  et  Filii: 
quia  sic  esset  una  imago  duorum,  quod  videtur 
impossibile.  Unde  relinquitur  quod  Spiritus  San- 
ctus  nullo  modo  sit  imago.  -  Sed  hoc  nihil  est. 
Quia  Pater  et  Filius  sunt  unum  principium  Spi- 
ritus  Sancti  *,  ut  infra  **  dicetur :  unde  nihil  pro- 
hibet  sic  Patris  et  Filii,  inquantum  sunt  unum,  art 
esse  unam  imaginem;  cum  etiam  homo  totius 
Trinitatis  sit  una  imago. 

Et  ideo  aliter  dicendum  est  quod,  sicut  Spi- 
ritus  Sanctus ,  quamvis  sua  processione  accipiat 
naturam  Patris,  sicut  et  Filius,  non  tamen  dicitur 
natus;  ita,  licet  accipiat  speciem  similem  Patris, 
non  "  dicitur  imago.  Quia  Filius  procedit  ut  Ver-  i 

bum,  de  cuius  ratione  est  similitudo  speciei  ad  id 
a  quo  procedit;  non  autem  de  ratione  amoris  ';  ^ 

quamvis  hoc  conveniat  amori  qui  est  Spiritus 
Sanctus,  inquantum  est  amor  divinus. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  Damascenus 
et  alii  doctores  Graecorum  communiter  '  utuntur  ' 

nomine  imaginis  pro  perfecta  similitudine. 

Ad  secundum  dicendum  quod,  licet  Spiritus  San- 
ctus  sit  similis  Patri  et  Filio,  non  tamen  sequitur 
quod  sit  imago,  ratione  iam  dicta  *.  * '°  corpore. 

Ad  tertium  dicendum  quod  imago  alicuius  du- 
pliciter  in  aliquo  invenitur.  Uno  modo ,  in  re 
eiusdem  naturae  secundum  speciem:  ut  imago 
regis  invenitur  in  filio  suo.  Alio  modo,  in  re 
aiterius  naturae :  sicut  imago  regis  invenitur  in 
denario.  Primo  autem  modo ,  Filius  est  imago 
Patris:  secundo  autem  modo  dicitur  homo  imago 
Dei.  Et  ideo  ad  designandam  in  homine  "  imper-  x 

fectionem  imaginis ,  homo  non  solum  dicitur 
imago,  sed  ad  imaginem,  per  quod  motus  qui- 
dam  tendentis  in  perfectionem  ^  designatur.  Sed  >■ 

.de  Filio  Dei  non  potest  dici  quod  sit  ad  ima- 
ginem,  quia  est  perfecta  Patris  imago. 


o)  modum  similitudinis.  -  similitudinem  B. 

P)  Et  ita ...  Imago.  -  Om.  BCD. 

Y)  Qui.  -  Om.  codices  et  ed.  a. 

8)  autem.  -  tamen  codices  et  a  b, 

t)  neque.  —  Om.  codices. 

I^)  etiam.  —  Om.  codices. 


7i)  non.  —  sicut  et  Filius,  non  tamen  B. 
6)  amoris.  —  est  addunt  BD, 
t)  communiter.  -  Om.  A. 

x)  in  homine.  —  Om.  ¥Ga.  -  homo  om.  codices. 
\)  in  perfectionem.  -  ad  imper/ectionem  G,  in  imperfectionem  sD.  - 
Pro  designatur,  designantur  FG. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


Cf.  num.  m. 
■  Cf.  num.  IV. 


TITULUS  clarus  est.  -  In  corpore   tria  facit :  primo ,   dicit 
quid   usus    de   hoc   quaesito    habeat;    secundo,    tractat 
duas  opiniones  *;   tertio,  determinat  **. 

II.  Quoad  primum,  tria  dicit :  primo,  usum  Graecorum ; 


secundo,  Latinorum ;  tertio,  sacrae  Scripturae ;  quae  omnia 
clare  patent  in  littera. 

III.  Quoad  secundiim,  quia  usus  Latinorum  auctoritate 
Scripturae  sacrae   confirmatus  est,  circa  eius  rationem  di- 


374 


QUAESTIO  XXXV,  ARTICULUS  II 


versae  afferuntur  opiniones :  quare  scilicet  solus  Filius  Imago 
dicitur.  Et  prima  quidem  opinio,  propter  convenientiam  in 
notione  cum  Patre,  excluditur:  quia  secundum  notionalia 
non  attenditur  aequalitas ;  ergo  nec  similitudo ;  ergo  nec 
imago.  -  Secunda  autem,  discurrens  per  singula,  nec  inve- 
niens  cuius  possit  dici  Spiritus  Sanctus  imago,  excluditur: 
quia  posset  dici  Patris  et  Filii  inquantum  sunt  unum.  Et 
confirmatur:  quia  homo  est  una  imago  totius  Trinitatis. 

IV.  Quoad  tertium,  redditur  praedicti  usus  Latinorum 

*  Cap.  II,  n.  5.     et  Scripturae  ratio.  Et  quia,  ut  dicitur  in  II  Posteriorum  *, 

idem  est  scire  causam  conclusionis  et  ipsam,  simul  respon- 
detur  quaesito  affirmativa  conclusione,  scilicet:  Imago  est 
nomen  proprium  Filii.  Et  eius  probatio  nihil  aliud  est 
quam  ratio  quare  Spiritus  Sanctus  non  dicatur  imago,  Fi- 
lius  autem  sic. 

Et  consistit  ratio  in  hoc.  Filius  procedit  ut  Verbum,  de 
cuius  ratione  est  similitudo  specifica  ad  id  a  quo  procedit : 
Spiritus  vero  Sanctus  procedit  ut  amor,  de  cuius  ratione 
non   est    talis   similitudo:    ergo    Filius  solus  est  imago.  - 

*  Art.  2,  4.  Antecedens  ex  qu.  xxvii  *,  quoad  utramque  partem,  patet. 

Consequentia  autem  tenet  ex  ratione  imaginis. 

Et  manifestatur  ac  confirmatur  vis  rationis  huius,  assi- 
gnantis  pro  causa  modum  procedendi,  ex  simili  differentia, 
propter  similem  causam  ibi  inventam,  inter  Filium  et  Spi- 
ritum  Sanctum,  in  hoc  quod  est  esse  natum.  Quamvis  enim 
uterque  sua  processione  Patris  accipiat  naturam,  solus  ta- 
men  Filius  dicitur  natus,  propter  modum  procedendi  diffe- 
•Qu. XXVII, art.4.  rentem  utriusque,  ut  supra  *  manifestatum  est:  quia  scilicet 
procedit  ut  similis ,  etc.  -  Et  ne  aliquis  soUicitus  restaret, 
unde  habet  Spiritus  Sanctus  quod  sit  similis  Patri  et  Filio, 
aut  crederet  hoc  ex  modo  procedendi  habere;  subiunxit 
quod  similitudo  convenit  Spiritui  Sancto,  non  inquantum 
amor,  sed  inquantum  amor  divinus. 

V.  Circa  haec  dubium  occurrit  ex  Aureolo,  apud  Ca- 
Art.  2,  contra  preolum,  in  xxvii  distinctione  Primi,  qu.  11,  concl.  6  *.  Et  est 

dubium  ex  praesenti  littera  ortum  habens,  eandemque  in- 
fringens  sic.  Spiritus  Sanctus  procedit  ut  amor  divinus:  ergo 
ut  similis :  ergo  ratio  adducta  nihil  valet.  -  Prima  conse- 
quentia  tenet  ex  littera,  dicente  quod  Spiritus  Sanctus,  in- 
quantum  amor  divinus,  habet  quod  sit  similis.  Secunda 
autem,  et  antecedens  per  se  patent. 

VI.  Ad  evidentiam  huius  difficultatis,  distinguendi  sunt 
termini  in  antecedente  positi,  scilicet  ly  amor  divinus,  et  ly 

Cf.  num.  seq.  procedit  ut  *.  Quoad  primum,  scito  quod  forma  communis 
potest  dupliciter  contrahi,  et  a  contrahente  denominari: 
primo,  per  aliquam  difTerentiam  per  se  illius ;  secundo,  per 
aliquid  extra  latitudinem  formalem  illius.  Exemplum  primi, 
color  albus;  exemplum  secundi,  color  naturalis:  albedinis 
enim  ditferentia  est  coloris  per  se  diversificativa ;  natura 
vero,  sicut  et  ars,  extra  genus  coloris  est.  Amor  igitur  du- 
pliciter  contrahi  potest :  primo,  per  amoris  proprias  diffe- 
rentias ,  puta  amicitiae  vel  concupiscentiae;   secundo,  per 


concl.  6. 


naturas  amantes,  puta  angelicam  vel  humanam.  Et  si  qui- 

dem  amor  contrahatur   per  omnes   suae  latitudinis  per  se 

differentias,  nunquam  invenies  aliquam,  ex  qua  habebit  ra- 

tionem  similis  ei  a  quo  procedit.  Tum  quia  omnes  per  se 

differentiae   infra    appetitus    ambitum  continentur,  in  quo 

nihil  habet  rationem  similis.  Tum  quia,  ut  infra  *  patebit,   'Qu.xxxviiart.i 

impulsio  quaedam  est;  ac  per  hoc,  omnes  per  se  eius  dif- 

ferentias   oportet   esse  impulsionis   per  se    diversificativas ; 

quod  a  similis  ratione,  quamvis  non  causaliter,  formaliter 

tamen  remotum  est.  -  Si  vero  per  aliquid  extraneum  con- 

trahatur,  nihil  prohibet  similis  quandoque  rationem  habere : 

sed  hoc  est  per  accidens,   naturaliter  et  identice,  ut  de  se 

patet. 

Quando  ergo  dicitur  amor  divinus ,  si  ly  divinus  non 
trahat  amorem  extra  latitudinem  ditferentiarum  per  se  amo- 
ris;  sed,  infra  voluntatis,  inquantum  voluntas  est,  latitu- 
dinem  stando,  denotet  cuius  sit  ut  obiecti  et  amantis,  sci- 
licet  Dei:  negandum  est  quod,  inquantum  huiusmodi,  sit 
similis.  Nec  in  hoc  sensu  intelligenda  est  propositio  in 
calce  litterae  subiuncta.  Ratio  autem  patet  ex  dictis.  -  Si 
autem  ly  divinus  sit  denominatio  sumpta  quasi  ab  extra- 
neo,  puta  a  natura  cui  identificatur,  tunc  concedendum  est, 
ratione  identitatis  inter  amorem  et  naturam,  quod  amor 
divinus,  ut  sic,  est  simiHs  ei  a  quo  procedit.  Et  in  hoc 
sensu  intelligas  litteram  praesentem. 

VII.  Quoad  alium  terminum  *,  adverte  quod,  cum  di- 
citur,  Spiritus  Sanctus  procedit  ut  amor  divinus,  et  in  ahis 
similibus  locutionibus  ,  duplex  sensus  fieri  potest.  Primo 
proprie ,  ut  denotentur  tantum  formalia  et  propria  illius 
modi  procedendi :  secundo  extensive,  ut  denotentur  etiam 
communia,  et  concomitantia  modum  procedendi  sive  ter- 
minum.  Verbi  gratia,  in  proposito,  cum  dicitur,  Spiritus 
Sanctus  procedit  ut  amor  divinus,  si  ly  ut  sumatur  proprie, 
propositio  non  est  vera  accipiendo  amorem  divinum  iden- 
tice :  quoniam  ex  propriis  processionis  amoris  etiam  divini, 
infra  latitudinem  voluntatis  solius  stando,  Spiritus  Sanctus 
non  habet  quod  sit  Deus,  sed  quod  sit  amor  Dei  ut  amantis 
et  amati.  Sed  est  vera  pro  amore  divino  formaliter.  Sed 
tunc,  concesso  antecedente,  nihil  valet  prima  consequentia, 
ut  patet  ex  dictis.  Nec  oppositum  habetur  in  littera,  lo- 
quente  de  amore  divino  identice.  -  Si  vero  ly  ut  denotet 
etiam  communia,  tunc  est  vera  de  amore  divino  et  forma- 
liter  et  identice:  et  sic  habet  rationem  similis. 

Sed  quoniam  proprie  et  formaliter  de  modis  procedendi 
a  theologis  sermo  habetur ,  idcirco  illud  antecedens  de 
amore  divino  primo  modo  intelligendum  est  et  admitten- 
dum:  sed  neganda  est  prima  consequentia ,  scilicet,  ergo 
procedit  ut  similis.  Et  ad  probationem  dicendum  est,  quod 
laborat  in  aequivoco,  ut  patet  ex  dictis:  quoniam  ly  di- 
vinus  aequivocum  est,  cum  sumitur  obiective  et  effective, 
ut  in  antecedente  sumitur;  et  cum  sumitur  identice,  ut  in 
probatione  consequentiae  fit. 


•  Cf.  num.  praec, 
princip. ;  et  n.  v. 


^i^^^^^' 


QUAESTIO  XXXVI,  ARTICULUS  I 


375 


QUAESTIO  TRIGESIMASEXTA 

DE  PERSONA  SPIRITUS  SANCTI 

IN    QUATUOR   ARTICULOS    DIVISA 


*«Cf.  qu.  xztciii, 
Introd. 


PosT   haec  "   considerandum   est   de   his   quae 
pertinent  ad  personam  Spiritus  Sancti  *.  Qui 
quidem  ^  non  solum  dicitur  Spiritus  Sanctus,  sed 
etiam  Amor  et  Donum  Dei. 
Circa   nomen   ergo  Spiritus   Sancti  '''  quaeruntur 
quatuor. 


Primo:  utrum  hoc  nomen  Spiritus  Sanctus  sit 
proprium  alicuius  °  divinae  personae. 

Secundo:  utrum  illa  persona  divina  '  quae  Spi- 
ritus  Sanctus  dicitur,  procedat  a  Patre  et  Filio. 

Tertio:  utrum  procedat  a  Patre  per  Filium. 

Quarto:  utrum  Pater  et  Filius  sint  unum  prin- 
cipium  Spiritus  Sancti. 


ARTICULUS  PRIMUS 

UTRUM  HOC  NOMEN  SPIRITUS  SANCTUS  SIT  PROPRIUM  NOMEN 
ALICUIUS  DIVINAE  PERSONAE 

I  Sent.,  dist.  x,  art.  4;  IV  Cont.  Gent.,  cap.  xix;   Compend.  Theol.,  cap.  xlvi,  xlvii. 


Num.  23,  25. 


*Is.  Lxi,  vers.  i: 
Luc.  IV,  18. 


'  loel  II,  28 ;  Act. 
II,  17. 


D  PRIMUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 

hoc  nomen  Spiritus  Sanctus  non  sit  pro- 

prium  nomen  alicuius  divinae  personae. 

NuUum  enim  nomen  commune   tribus 

personis,  est  proprium  alicuius  personae.  Sed  hoc 

nomen  Spiritiis  Sanctus  ^  est  commune  tribus  per- 

sonis.    Ostendit   enim  Hilarius ,  VIII  de  Trin.  *, 

in  Spiritu  Dei  aliquando   significari    Patrem ,   ut 

cum  didtm*,  Spiritus  Domini  super  me;  aliquando 

Matth.in,  28.  significari  Filium,  ut  cum  dicit  Filius  *,  in  Spiritu 

Dei  eiicio  daemonia,  «  naturae  suae  potestate  eii- 

cere  se  daemonia  demonstrans  » ;  aliquando  Spi- 

ritum  Sanctum  ",  ut  ibi  *,  Effundam  de  Spiritu 

meo  super  omnem  carnem.  Ergo  hoc  nomen  Spi- 

ritus  Sanctus  non  est  proprium  alicuius  divinae 

personae. 

2.  Praeterea,  nomina  divinarum  personarum 
ad  aliquid  dicuntur,  ut  Boetius  dicit,  in  libro  de 
Trin.  *  Sed  hoc  nomen  Spiritus  Sanctus  non  di- 
citur  ad  aliquid.  Ergo  hoc  nomen  non  est  pro- 
prium  divinae  personae  '. 

3.  Praeterea,  quia  FiUus  est  nomen  alicuius 
divinae  personae ,  non  potest  dici  Filius  huiLis 
vel  illius.  Dicitur  autem  spiritus  huius  vel  illius 
hominis.  Ut  enim  habetur  Num.  xi  *:  Dixit  Do- 
minus  ad  Moysen:  Auferam  de  spiritu  tuo',  tra- 
damqiie  eis;  et  IV  Reg.  ii  *:  Requievit  spiritus 
Eliae  super  Elisaeum.  Ergo  Spiritus  Sanctus  non 
videtur  esse  proprium  nomen  alicuius  divinae 
personae. 


Cap.  V. 


Vers.  17. 


'  Vers.  15. 


Qu.  XXVII,  art. 
4,  ad  3. 


Sed  contra  est  quod  dicitur  I  loan.  ult.  *:  Tres  '  vers.  7. 
sunt  qui  testimonium  dant  in  caelo,  Pater,   Ver- 
bum   et  Spiritus   Sanctus.    Ut  autem   Augusfinus 
dicit,  VII  de  Trin.*,  cum  quaeritur  ",   Quid  tres?  cf^^fb  y' cip" 
dicimus,  Tres  personae.  Ergo  Spiritus  Sanctus  est  "'• 
nomen  divinae  personae. 

Respondeo  dicendum  quod,  cum  sint  duae  pro- 
cessiones  in  divinis,  altera  earum,  quae  est  per 
modum  amoris,  non  habet  proprium  nomen,  ut 
supra  *  dictum  est.  Unde  et  relationes  quae  se- 
cundum  huiusmodi  processionem  ^  accipiuntur, 
innominatae  sunt,  ut  etiam  supra  *  dictum  est.  ^Qu-txvm^art. 
Propter  quod  et  nomen  personae  hoc  modo  pro- 
cedentis,  eadem    ratione,  non  habet  -"  proprium  ^ 

nomen.  Sed  sicut  sunt  accommodata  aliqua  no- 
mina,  ex  usu  loquentium,  ad  significandum  prae- 
dictas  relationes,  cum  nominamus  eas  nomine 
processionis  et  spirationis,  quae,  secundum  pro- 
prietatem  significationis,  magis  videntur  significare 
actus  notionales  quam  relationes;  ita  ad  signifi- 
candum  divinam  personam  quae  procedit  per 
modum  amoris,  accommodatum  est,  ex  usu  Scri- 
pturae,  hoc  nomen  Spiritus  Sanctus. 

Et  huius  quidem  convenientiae  rafio  sumi 
potest  ex  duobus.  Primo  quidem,  ex  ipsa  com- 
munitate  eius  quod  dicitur  Spiritus  Sanctus.  Ut 
enim  Augustinus  dicit,  XV  de  Trin.  * :  quia  Spi- 
ritus  Sanctus  '  communis  est  ambobus,  id  vocatur 
ipse  proprie  quod  ambo  communiter:  nam  et  Pater 
est  Spiritus ,  et  Filius  ^  est  Spiritus;  et  Pater  est 


'  Cap.  XIX.  -  Cf. 
lib.  V,  cap.  XI. 

V 


a)  Post  haec.  -  Post  hoc  FG(CE?),  Post  considerationem  praedi- 
ctam  Pab. 

P)  quidem.  -  Om.  Pa6.  -  Sanctus  om.  ACDE. 

Y)  Circa  nomen  ergo  Spiritus  Sancti.  —  Circa  Spiritum  Sanctum 
ergo  Pab. 

3)  hoc  nomen...  proprium  alicuius.  -  Codices  omittunt  hoc;  et  post 
proprium  addunt  nomen. 

e)  divina.  -  Om.  codices. 

Q  Spiritus  Sanctus.  -  Om.  codices  et  ed.  a. 

ri)  Spiritum  Sanctum.  -  de  Spiritu  Sancto  codd.  et  Pab.  -  Post 
nomen  ACDEFG  om.  Spiritus  Sanctus. 


6)  Praeterea  ...  proprium  divinae  personae.  -  Om.  G;  pro proprium, 
proprium  alicuius  BDEFa,  proprium  aliquid  C. 

i)  Auferam  de  spiritu  tuo.  -  De  spiritu  tuo  accipiam  Pab. 

x)  quaeritur.  —  quaerimus  FGab,,-  Pro  personae,  personas  codices 
et  ed.  b. 

X)  huiusmodi  processionem.  -  processiones  B.  -  etiam  ante  supra 
om.  codices. 

(i)  habet.  -  est  F. 

v)  quia  Spiritus  Sanctus.  -  qui  ACEFGaJ,  quia  B,  quod  D.  - 
Post  communiter  B  addit  sunt. 

?)  et  Fllius.  -  Hlius  PpB. 


376 


QUAESTIO  XXXVI,  ARTICULUS  II 


sanctus,  et  Filius  est  sanctus.  -  Secundo  vero,  ex 
propria  significatione.  Nam  nomen  spiritus,  in  re- 
bus  corporeis,  impulsionem  quandam  '  et  motio- 
nem  sgnificare  videtur:  nam  flatum  et  ventum 
spiritum  nominamus.  Est  autem  proprium  amoris, 
quod  moveat  et  impellat  voluntatem  amantis  in 
amatum.  Sanctiias  vero  illis  "  rebus  attribuitur, 
quae  in  Deum  ordinantur.  Quia  igitur  persona 
divina  procedit  per  modum  amoris  quo  Deus 
amatur,  convenienter  Spiritus  Sanctus  nominatur. 
Ad  PRiMUM  ERGO  DiCENDUM  quod  hoc  quod  dico 
spiritus  sanctus,  prout  sumitur  in  virtute  duarum 
dictionum,  commune  est  toti  Trinitati.  Quia  no- 
mine  spiritus  significatur  p  immaterialitas  divinae 
substantiae :  spiritus  enim  corporeus  invisibilis  est, 
et  parum  habet  de  materia ;  unde  omnibus  sub- 
stantiis  immaterialibus  et  invisibilibus  hoc  nomen 
attribuimus.  Per  hoc  vero  quod  dicitur  sanctus, 
significatur  puritas  divinae  bonitatis.  -  Si  autem 
accipiatur  hoc  quod  dico  Spiritus  Sanctus,  in  vi 


unius  dictionis,  sic  ex  usu  Ecclesiae  est  accom- 
modatum  ad  significandam  unam  trium  perso- 
narum,  scilicet  '  quae  procedit  per  modum  amo- 
ris,  ratione  iam  dicta  *. 

Ad  secundum  dicendum  quod,  licet  hoc  quod 
dico  Spiritus  Sanctus,  relative  non  dicatur,  tamen 
pro  reiativo  ponitur,  inquantum  est  accomoda- 
tum  ad  significandam  personam  sola  relatione 
ab  aliis  distinctam.  -  Potest  tamen  intelligi  etiam  ^ 
in  nomine  aliqua  relatio,  si  Spiritus  intelligatur 
quasi  spiratus. 

Ad  tertium  dicendum  quod  in  nomine  Filii  in- 
telligitur  sola  relatio  eius  qui  est  a  principio,  ad 
principium :  sed  in  nomine  Patris  intelligitur  rela- 
tio  principii;  et  similiter  in  nomine  Spiritus,  prout 
importat  quandam  vim  motivam.  Nulli  autem 
creaturae  competit  esse  principium  respectu  "  ali- 
cuius  divinae  personae,  sed  e  converso.  Et  ideo 
potest  dici  Pater  noster,  et  Spiritus  noster:  non 
tamen  potest  dici  Filius  noster  ?. 


0)  impulsionem  quandam.  -  impuhionem  Pa6. 

::)  illis.  -  naturalis  B.  —  Ante  ordinantur  A  addit  per  amorem. 

p)  signijicatur.  —  designatur  post  substantiae  ABCDE. 

<j)  scilicet.  -  Om.  codices,  scilicet  personam  ed.  a. 


ctus. 


t)  intelligi  etiam.  -  intelligi  Pat.  -  Ante  intelligatur  P  addit  San- 


a 
In  corpore. 


u)  respectu.  -  Om.  BG. 

tp)  non  tamen  ...  noster.  —  Om.  FG. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


IN  titulo,  adverte  quod  ly  Spiritus  Sanctus  dupliciter  sumi 
potest.  Primo ,  in  vi  duarum  dictionum ,  ut  scilicet  ly 
spiritus  sit  substantivum ,  et  ly  sanctus  adiectivum.  Alio 
modo ,  in  vi  unius  nominis :  sicut  si  alicui  imponeretur 
nomen  proprium  Homo  bonus.  In  proposito,  hoc  secundo 
modo  quaeritur :  ad  quod  denotandum,  dicitur  in  titulo : 
Utrum  hoc  notnen,  etc. 

II.  In  corpore  una  est  conclusio,  responsiva  quaesito 
affirmative :  Hoc  nomen  Spiritus  Sanctus  est  proprium  di- 
vinae  personae  procedentis  per  modum  amoris,  ex  accom- 
modatione  sacrae  Scripturae.  -  Et  quoniam  conclusio  haec 


duo  includit,  scilicet  necessitatem  accomraodationis,  et  con- 
venientiam  talis  accommodationis ;  ideo  in  littera  utrumque 
fit.  Declaratur  enim  primo  necessitas  accommodationis,  sic. 
Altera  processio  in  divinis ,  quae  scilicet  est  per  modum 
amoris,  caret  nomine  proprio :  ergo  et  relationes :  ergo  et 
persona  procedens :  ergo,  sicut  relationes  nominatae  sunt 
ex  accommodatione,  ita  etpersona.  -  Deinde  assignatur  ratio 
talis  accommodationis  ex  partialibus  significationibus:  tum 
quia  communes  Patri  et  Filio;  tum  quia  amoris  divini, 
quoad  utrumque,  proprietatem  insinuant,  ut  clare  patet  in 
littera. 


ARTICULUS  SECUNDUS 

UTRUM  SPIRITUS  SANCTUS  PROCEDAT  A  FILIO 

I  Sent.,  dist.  xi,  art.  i ;  IV  Cont.  Gent.,  cap.  xxiv,  xxv ;  De  Pot.,  qu.  35,  art.  4,  5  ; 
Contra  errores  Graec,  parte  II,  cap.  xxvii  usque  ad  xxxii;  Compend.  Tlieol.,  cap.  xlix;  Contra  Graecos,  Armenos,  etc, 

cap.  IV ;  in  loan.,  cap.  xv,  lect.  vi;  cap.  xvi,  lect.  iv. 


•  De  Div.  Nom., 
cap.  I.  -  S.  Th. 
lect.  I. 


Vcrs.  26. 


'  Primae. 


D  secundum  sic  proceditur.  Videtur  quod 
Spiritus  Sanctus  non  procedat  a  Filio  ". 
Quia  secundum  Dionysium  *,  non  est 
^audendum  dicere  aliquid  de  substantiali 
divinitate,  praeter  ea  quae  divinitus  nobis  ex  sa- 
cris  eloquiis  sunt  expressa.  Sed  in  Scriptura  sacra 
non  exprimitur  quod  Spiritus  Sanctus  a  Filio  pro- 
cedat,  sed  solum  quod  procedat  a  Patre ;  ut  patet 
loann.  xv  *:  Spiritum  veritatis,  qui  a  Patre  pro- 
cedit.  Ergo  Spiritus  Sanctus  non  procedit  a  Filio. 
2.  Praeterea,  in  symbolo  Constantinopolitanae 
Synodi  *  sic  legitur:  Credimus  in  Spiritum  San- 
ctum,  Dominum  et  vivificantem,  ex  Patre  proce- 
dentem,  cum  Patre  et  Filio  adorandum  et  glori- 
ficandum.  Nullo  igitur  modo  debuit  addi  in  sym- 


bolo  nostro  quod  Spiritus  Sanctus  procedat  a 
Fiiio :  sed  videntur  esse  anathematis  rei,  qui  hoc 
addiderunt  *.  -vide  concii., 

Eohcs    &ct    VI  * 

3.  Praeterea,   Damascenus  dicit*:    Spiritum  chaiced.  act.  v! 

r.  r.  .-•  c      •     ■  T'.  .        '  I^«  P''^'  Orth., 

Sanctum  ex  Patre   dictmus ,   et   Sptrttum   Patris  nb.  i,  cap.  vm. 
nominamus :  ex  Filio  autem  Spiritum  Sanctum  ^  P 

non  dicimus,  Spiritum  vero  Filii  nominamus.  Ergo 
Spiritus  Sanctus  non  procedit  a  Filio. 

4.  Praeterea,  nihil  procedit  ab  eo  in  quo  quie- 
scit.  Sed  Spiritus  Sanctus  quiescit  in  Filio.  Dicitur 

enim  in  legenda  beati  Andreae  *:  Pax  vobis,  et  *  in  pnncipio. 

universis   qui   credunt  in    unum    Deum  Patrem , 

et  in  unum  ">  Filium  eius,  unicum  Dotninum  no-  T 

strum  lesum  Christum,  et  in  unum  Spiritum  San- 

ctum ,  procedentem   ex  Patre ,    et '  in  Filio  per-  s 


a)  Filio.  -  Patre  et  Filio  BD. 

p)  Sanctum.  —  Om.  codices  et  ed.  a. 


Y)  m  unum.  -  unum  Pb. 
8)  et.  -  Om.  P. 


unicum  om.  codices. 


QUAESTIO  XXXVI,  ARTICULUS  II 


377 


manentem.  Ergo  Spiritus  Sanctus  non  procedit 
a  Fiiio. 

5.  Praeterea,  Filius  procedit  ut  verbum.  Sed 
spiritus  noster  in  nobis  non  videtur  procedere  a 

E  verbo  nostro.    Ergo  nec   Spiritus  '  Sanctus  pro- 

cedit  a  Filio. 

6.  Praeterea,    Spiritus  Sanctus   perfecte  pro- 
C          cedit  a  Patre.  Ergo  superfluum  est  dicere  ^  quod 

procedit  a  Filio. 
1  7.  Praeterea,  in  perpehiis  non  differt "  esse  et 

•  cap.  ly,  n.  9.  posse,  ut  dicitur  in  III  Physic.  *;  et  multo  minus 

in  divinis.  Sed  Spiritus  Sanctus  potest  distingui 
a  Filio,  etiam  •  si  ab  eo  non  procedat.  Dicit  enim 

•  cap.  IV.         Anselmus,  in  libro  de  Processione  Spiritiis  Sancti*: 

Habent  utique  a  Patre  esse  Filius  et  Spintus  San- 
ctus,  sed  diverso  modo:  qiiia  alter  nascendo ,  et 
alter  procedendo,  ut  alii  sint  per  hoc  ab  invicem. 

•  ibid.  £1;  postea  subdit  * :  Nam  si  per  aliud  non  essent 

®  plures  *  Filitts  et  Spiritus  Sanctus,  per  hoc  solum 

essent  diversi.  Ergo  Spiritus  Sanctus  distinguitur 
a  Filio,  ab  eo  non  existens. 

•  in  symboio.        Sed  contra  est  quod  dicit  Athanasius  * :  Spi- 

ritus  Sanctus  a  Patre  et  Filio,  non  factus ,  nec 
creatus,  nec  genitus,  sed  procedens. 

Respondeo  dicendum  quod  necesse  est  dicere 
Spiritum  Sanctum  a  Filio  esse.  Si  enim  non  esset 
ab  eo,  nuUo  modo  posset  ab  eo  personaiiter  dis- 

•  Qa.  XXVIII,  art.  tingui.  Quod  ex  supra  *  dictis  patet '.   Non  enim 

'  t  '  '  est  possibile  dicere  quod  secundum  aliquid  abso- 
lutum  divinae  personae  ab  invicem  distinguantur: 

"  quia  sequeretur  quod  non  esset  trium  "  una  es- 

sentia ;  quidquid  enim  in  divinis  absolute  dicitur, 
ad  unitatem  essentiae  pertinet.   Relinquitur  ergo 

X  quod  solum  *  relationibus  divinae  personae  ab  in- 

vicem  distinguantur.  -  Relationes  autem  personas 
distinguere  non  possunt,  nisi  secundum  quod  sunt 
oppositae.  Quod  ex  hoc  patet,  quia  Pater  habet 
duas  relationes,  quarum  una  refertur  ad  Filium, 
et  alia  ad  Spiritum  Sanctum;  quae  tamen,  quia 
non  sunt  oppositae ,  non  constituunt  duas  per- 
sonas,  sed  ad  unam  personam  Patris  tantum  per- 
tinent.  Si  ergo  in  Filio  et  in  Spiritu  Sancto  non 
esset  invenire  nisi  duas  relationes  quibus  uterque 
refertur  ad  Patrem,  illae  relationes  non  essent  ad 
invicem  oppositae ;  sicut  neque  duae  relationes 
quibus  Pater  refertur  ad  illos.  Unde,  sicut  persona 
Patris  est  una,  ita  sequeretur  quod  persona  Filii 
et  Spiritus  Sancti  esset  una,  habens  duas  rela- 
tiones  oppositas  duabus  relationibus  Patris.  Hoc 
autem  est  haereticum,  cum  tollat  fidem  Trinitatis. 
Oportet  ergo  quod  Filius  et  Spiritus  Sanctus  ad 

V-  invicem  •"  referantur  oppositis  relationibus.  -  Non 

autem  possunt  esse  in  divinis  aiiae  relationes  op- 

•Qu.xxvni,art.  positae    nisi   relationes    originis  ,  ut  supra  *  pro- 

batum  est.    Oppositae   autem   relationes    originis 

*  accipiuntur  secundum  *  principium,  et  secundum 


quod  est  a  principio.  Relinquitur  ergo  quod  ne- 
cesse  est  dicere  vel  Filium  esse  a  Spiritu  Sancto, 
quod  nullus  dicit:  vel  Spiritum  Sanctum  esse  a 
Filio,  quod  nos  confitemur. 

Et  huic  quidem  consonat  ratio  processionis 
utriusque.  Dictum  enim  est  supra  *  quod  Filius  ■  Qu.  xxvn,  art. 
procedit  per  modum  intellectus,  ut  verbum;  Spi-  art?4-''"' "™'' 
ritus  Sanctus  autem  per  modum  voluntatis,  ut 
amor.  Necesse  est  autem  quod  amor  a  verbo 
procedat:  non  enim  aliquid  amamus,  nisi  secun- 
dum  ^  quod  conceptione  mentis  apprehendimus.  5 

Unde  et  secundum  hoc  manifestum  est  quod 
Spiritus  Sanctus  procedit  a  Filio. 

Ipse  etiam  ordo  rerum  hoc  docet.  Nusquam 
enim  hoc  invenimus  " ,  quod  ab  uno  procedant  0 

plura  absque  ordine,  nisi  in  illis  solum  quae  mate- 
rialiter  differunt;  sicut  unus  faber  producit  multos 
cultellos  materialiter  ab  invicem  distinctos,  nuilum 
ordinem  habentes  ad  invicem.  Sed  in  rebus  in 
quibus  non  est  sola  materialis  distinctio,  semper 
invenitur  in  multitudine  productorum  aliquis  ordo. 
Unde  etiam  in  ordine  creaturarum  productarum, 
decor  divinae  sapientiae  manifestatur.  Si  ergo  ab 
una  persona  Patris  procedunt  duae  personae,  sci- 
licet  Filius  et  Spiritus  Sanctus,  oportet  esse  ali- 
quem  ordinem  eorum  ad  invicem.  Nec  potest  ali- 
quis  ordo  alius  assignari,  nisi  ordo  naturae,  quo 
alius  est  ex  alio.  Non  est  igitur  possibile  dicere 
quod  Filius  et  Spiritus  Sanctus  sic  procedant  a 
Patre,  quod  neuter  eorum  procedat  ab  alio,  nisi 
quis  poneret  in  eis  materialem  distinctionem : 
quod  est  impossibile. 

Unde  etiam  ipsi  Graeci  processionem  Spiritus 
Sancti  aliquem  ordinem  habere  ad  Filium  intel- 
ligunt.  Concedunt  enim  Spiritum  Sanctum  esse 
Spiritum  Filii,  et  esse  a  Patre  per  Filium.  Et 
quidam  eorum  dicuntur  concedere  quod  sit  a 
Filio,  vel  profluat  ab  eo:  non  tamen  quod  pro- 
cedat.  Quod  videtur  vel  ex  ignorantia,  vel  ex 
protervia  esse.  Quia  si  quis  recte  consideret,  in- 
veniet  processionis  verbum  inter  omnia  quae  ad 
originem  qualemcumque  pertinent,  communissi- 
mum  esse.  Utimur  enim  eo  ad  designandum 
qualemcumque  originem ;  sicut  quod  "  linea  pro-  ^ 

cedit  a  puncto,  radius  a  sole,  rivus  a  fonte ;  et 
similiter  in  quibuscumque  aliis.  Unde  ex  quo- 
cumque  alio  ad  originem  pertinente,  potest  con- 
cludi  quod  Spiritus  Sanctus  procedit  a  Filio. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  de  Deo  dicere 
non  debemus  quod  in  sacra  Scriptura  non  inve- 
nitur  vel  per  verba,  vel  per  sensum.  Licet  autem 
per   verba    non    inveniatur  p  in    sacra   Scriptura  p 

quod  Spiritus  Sanctus  procedit  a  Filio,  invenitur 
tamen    quantum   ad   sensum  ;   et   praecipue   ubi 
dicit  Filius,  loan.  xvi  *,  de  Spiritu  Sancto  loquens:  *  vers.  14. 
Ille  me  clarificabit ,  quia  de  meo  accipiet.  -  Re- 


e)  nec  Spiritus.  -  Spiritus  Pab,  addito  non  ante  procedit. 

X)  dicere.  -  Om.  ACE.  Argumentum  hoc  om.  G. 

r))  differt.  -  differunt  Pb.  -  et  ante  multo  om.  BD. 

6)  plures.  -  Om.  ACE. 

t)  patet.  —  potest  (patet  BDG)  esse  manifestum  codices. 

x)  trium.  -  ibi  G. 

X)  sotum.  -  solis  ACEG,  sol'  BD. 

y.)  ad  invicem.  —  ab  invicem  P. 

SuMMAE  Theol.  D.  Thomae  T.  I. 


v)  secundum.  -  secundum  quod  est  D ,  et  secundum  edd.  ab.  - 
Seq.  secundum  om.  codices. 

5)  secundum.  —  Om.  codices. 

0)  Nusquam  enim  hoc  invenimus.  -  Nusquam  nos  invenimus  D, 
Nusquam  enim  invenimus  ceteri. 

t:)  quod.  -  Om.  codices. 

p)  per  verba  non  inveniatur.  -  verba  non  inveniantur  F.  -  Pro 
procedit,  procedat  codices. 

48 


378 


QUAESTIO  XXXVI,  ARTICULUS  II 


Vers.  27. 


Actione  v. 


gulariter  etiam  in  sacra  Scriptura  tenendum  est, 
quod  id  quod  de  Patre  dicitur,  oportet  de  Filio 
intelligi,  etiam  si  dictio  exclusiva  addatur,  nisi 
solum  in  illis  in  quibus  Pater  et  Filius  secundum 
oppositas  relationes  distinguuntur.  Cum  enim  Do- 
minus,  Matth.  xi  *,  dicit,  Nemo  novit  Filium  nisi 
Pater ,  non  excluditur  quin  Filius  seipsum  co- 
gnoscat.  Sic  igitur  cum  dicitur  quod  Spiritus  San- 
ctus  a  Patre  procedit ,  etiam  si  adderetur  quod 
a  solo  Patre  procedit  ',  non  excluderetur  inde 
Filius :  quia  quantum  ad  hoc  quod  est  esse  prin- 
cipium  Spiritus  Sancti ,  non  opponuntur  Pater  et 
Filius ;  sed  solum  quantum  ad  hoc,  quod  hic  est 
Pater  et  ille  Filius. 

Ad  secundum  dicendum  quod  in  quolibet  con- 
cilio  institutum  fuit  symbolum  aliquod,  propter 
errorem  aliquem  qui  in  concilio  damnabatur. 
Unde  sequens  concilium  non  faciebat  aliud  sym- 
bolum  quam  primum:  sed  id  quod  implicite  con- 
tinebatur  in  primo  symbolo ,  per  aliqua  addita 
explanabatur  contra  haereses  insurgentes.  Unde 
in  determinatione  Chalcedonensis  Synodi  *  dici- 
tur,  quod  illi  qui  fuerunt  congregati  in  Concilio 
Constantinopolitano,  doctrinam  de  Spiritu  Sancto 
tradiderunt,  tion  quod  ^  minus  esset  in  praeceden- 
tibus  (qui  apud  Nicaeam  congregati  sunt) ,  infe- 
rentes;  sed  intellectum  eorum  adversus  haereticos 
declarantes.  Quia  igitur  in  tempore  antiquorum 
conciliorum  nondum  exortus  fuerat  error  dicen- 
tium  Spiritum  Sanctum  non  procedere  a  Filio ; 
non  fuit  necessarium  quod  hoc  explicite  ponere- 
tur.  Sed  postea,  insurgente  errore  quorundam,  in 
quodam  concilio  in  Occidentalibus  partibus  con- 
gregato,  expressum  fuit  auctoritate  Romani  Pon- 
tificis ;  cuius  auctoritate  etiam  antiqua  concilia 
congregabantur  et  confirmabantur  ".  -  Contineba- 
tur  tamen  implicite  in  hoc  ipso  quod  dicebatur 
Spiritus  Sanctus  a  Patre  procedere. 

Ad  tertium  dicendum  quod  Spiritum  Sanctum 


*  Actione  vi. 


ad  toannem  An- 
tiochiae  Episc. 


introductum ;  ut  patet  in  quodam  symbolo  Ne- 
storianorum  damnato  in  Ephesina  Synodo  *.  Et 
hunc  errorem  secutus  fuit  Theodoretus  Nestoria- 
nus  *,  et  plures  post  ipsUm ;  inter  quos  fuit  etiam 
Damascenus.  Unde  in  hoc  eius  sententiae  non  est 
standum.  -  Quamvis  a  quibusdam  dicatur  quod 
Damascenus,  sicut  non  confitetur  Spiritum  San- 
ctum  esse  a  Filio,  ita  etiam  non  negat  f,  ex  vi  f 

illorum  verborum. 

Ad  quartum  dicendum  quod  per  hoc  quod  Spi- 
ritus  Sanctus  dicitur  quiescere  vel  manere  in  Filio, 
non  excluditur  quin  ab  eo  procedat:  quia  et  Fi- 
lius  in  Patre  manere  dicitur,  cum  tamen  a  Patre  ^  ^^ 

procedat.  -  Dicitur  etiam  Spiritus  Sanctus  in  Filio 
quiescere ,  vel  sicut  amor  amantis  quiescit  in 
amato;  vel  quantum  ad  humanam  naturam  Chri- 
sti,  propter  id  quod  scriptum  est,  loan.  i  * :  Super  '  vers.  33 
quem  videris  Spiritum  descendentem,  et  manentem 
super  eum  '^,  hic  est  qui  bapti:(at.  ^ 

Ad  quintum  dicendum  quod  Verbum  **  in  divi-  " 

nis  non  accipitur  secundum  similitudinem  verbi 
vocalis,  a  quo   non    procedit   spiritus,    quia   sic 
tantum  metaphorice  diceretur 
similitudinem  verbi   mentalis, 
cedit. 

Ad  sextum  dicendum  quod  per  hoc  quod  Spi- 
ritus  Sanctus  perfecte  ^i^  procedit  a  Patre ,  non 
solum  non  superfluum  est  dicere  quod  Spiritus 
Sanctus  procedat  a  Filio;  sed  omnino  necessa- 
rium.  Quia  una  virtus  est  Patris  et  Filii ;  et  quid- 
quid  est  a  Patre ,  necesse  est  esse  a  Filio ,  nisi 
proprietati  filiationis  repugnet.  Non  enim  Filius 
est  a  seipso,  licet  sit  a  Patre. 

Ad  septimum  dicendum  quod  Spiritus  Sanctus 
distinguitur  personaliter  a  Filio  in  hoc,  quod  origo 
unius  distinguitur  ab  origine  alterius.  Sed  ipsa 
differentia  originis  est  per  hoc,  quod  Filius  est 
solum  a  Patre,  Spiritus  Sanctus  vero  a  Patre  et 
Filio.  Non  enim  aliter  processiones  distingueren- 


sed  secundum 
a  quo  amor  pro- 


non  procedere  a  Filio,  primo  fuit  a  Nestorianis  |  tur,  sicut  supra  *  ostensum  est 


(j)  etiam  si ...  procedit.  -  Om.  G. 
t)  non  quod.  -  non  quasi  codices  et  editio  a. 
editio  a. 

u)  conflrmabantur.  -  firmabantur  ACDEFG. 
(p)  negat.  -  denegat  FGa. 


Pro  minus,  unus 


y)  a  Patre.  -  ab  eo  codices. 

<f)  super  eum.  -  Om.  codices  et  a  b. 

co)   Verbum.  -  hoc  verbum  ABCpD,  hoc  nomen  E. 

aa)  diceretur.  -  dicitur  codices. 

p^)  perfecte.  -  Om.  BCE. 


PP 


In  corpore. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


•  II  Potter.,  cap. 
I,  n.  I. 


Cap.  VIII,  n.  8. 


IN  titulo,  adverte  quod  articulus  iste  continet  in  se  duas 
quaestiones,  scilicet,  An  Spiritus  Sanctus  procedat  a  Filio  ; 
et,  An  Spiritus  Sanctus  sic  procedat  a  Filio  quod,  si  non 
procederet  ab  eo,  non  distingueretur  personaliter  ab  ipso. 
Et  prima  quidem  quaestio  inter  Graecos  et  Latinos  ver- 
satur:  secunda  autem  inter  Latinos  inter  se. 

Propter  quod ,  dubium  statim  occurrit  circa  titulum. 
Quoniam  quaestiones  sunt  aequales  numero  his  quae  vere 
scimus*:  haec  autem  quaestio  est  una,  et  scita  sunt  duo, 
ut  patet  in  corpore.  -  Et  inconvenit  hoc  praecipue  articu- 
latim  scribenti :  eius  est  enim  singillatim  singulas  quae- 
stiones  discutere. 

IL  Ad  hoc  dupliciter  responderi  potest.  Primo,  quod 
quia,  ut  dicitur  in  II  Poster.  *,  idem  est  quaerere  an  luna 
eclipsetur,  et  an  sit  aliqua  ratio  eclipsis  lunae;  idem  est 
quaerere  an  Spiritus  Sanctus  procedat  a  Filio,  et  an  sit 
aliqua  ratio  processionis  eius  a  Filio.  Pari  autem  quaesito 
constat  optime  responderi  et  quod  ita  est,  et  quod  propter 


talem  rationem  ita  est.  Unde  in  hoc  articulo  nihil  est  vitii; 
sed  respondendo  explicatum  est  quod  implicite  in  titulo 
continebatur.  -  Nec  oportuit  in  duos  articulos  dividere  quae- 
situm  et  quaesiti  rationem:  alioquin  oporteret  omnem  ar- 
ticulum  dividere  in  duos. 

Secundo  dicitur  quod ,  quia  in  omni  quaesito  scibili 
subintelligitur  per  se  et  inquantum  tale,  non  est  praesentis 
intentionis  discutere  processionem  Spiritus  Sancti  qualiter- 
cumque,  sed  per  se.  Ita  quod  intentum  est:  Utrum  Spiri- 
tus  Sanctus  procedat  a  Filio,  idest:  Utrum  de  ratione  pro- 
pria  personae  Spiritus  Sancti  sit  procedere  a  Filio.  Quod 
enim  convenit  alicui  per  se,  convenit  ei  ex  propria  ratione. 
Ad  hoc  autem  quaesitum  affirmative  respondendo,  oportet 
non  solum  ostendere  Spiritum  Sanctum  procedere  a  Filio, 
sed  ipsum  vendicare  hoc  sibi  ex  sua  personali  proprietate 
sive  forma :  aliter  non  ostenderetur  hoc  convenire  ei  in- 
quantum  huiusmodi. 

Ad  cuius  evidentiam  pleniorem,  scito  quod  alicui  pro- 


QUAESTIO  XXXVI,  ARTICULUS  II 


379 


•  Cf. 

XXIV. 


num.  XX , 


ducto  potest  dupliciter  convenire  produci  necessario  a  plu- 
ribus  personis  divinis :  uno  modo ,  ex  parte  producentis ; 
alio  modo,  ex  parte  producti.  Exemplum  primi  habetur  in 
productione  creaturae  a  Deo :  necessario  enim  est  a  tribus 
personis,  quia  indivisa  sunt  opera  Trinitatis  ad  extra,  et 
non  ratione  producti ;  quia  creatura  posset  produci,  et  esse 
sicut  est,  etiam  si  a  solo  Patre  produceretur.  Exemplum 
secundi  haberetur,  si  creatura  suo  formali  constitutivo  pri- 
varetur,  si  non  esset  a  piuribus  personis.  Ad  propositum, 
Spiritus  Sanctus  procedit  a  Patre  et  Filio  necessario  ex 
parte  producentis,  secundum  omnes:  quia  omnia  Patris  non 
repugnantia  Filio,  sunt  necessario  communia  ipsi  Filio.  An 
autem  ex  parte  producti  procedat  necessario  a  Filio ,  in 
dubium  vertitur.  Quia  vero  convenientia  producto  per  se, 
conveniunt  ei  ex  parte  sua  (cetera  enim  conveniunt  per 
accidens,  aut  quasi  per  accidens),  ideo,  per  se  loquendo, 
quaeritur:  Utrum  Spiritus  Sanctus  ex  proprio  constitutivo 
ac  distinctivo  habeat  quod  procedat  a  Filio. 

III.  In  corpore  duo  facit:  primo,  respondet  quaesito;  se- 
•Cf.num.  XXVII.   cundo,  arguit  Graecos  *. 

Quoad  primum,  ponitur  una  conclusio  responsiva  quae- 
sito  affirmative,  scilicet:  Spiritus  Sanctus  necessario  proce- 
dit  a  Filio.  -  Et  probatur  tribus  rationibus  *. 

Prima  est.  Si  Spiritus  Sanctus  non  esset  a  Filio,  non 
posset  ab  eo  personaliter  distingui :  ergo.  -  Et  probatur  se- 
quela  sic.  Personae  divinae  non  distinguuntur  ab  invicem 
per  aliquid  absolutum ,  sed  solum  relationibus  oppositis 
originis,  secundum  esse  principium  et  a  principio  :  ergo, 
si  Spiritus  Sanctus  non  habet  huiusmodi  relationem  origi- 
nis  a  Filio,  non  distingueretur  ab  eo  personaliter. 

Assumptum  quoad  omnes  sui  partes  singillatim  pro- 
batur.  Prima  quidem,  scilicet  non  per  aliquid  absolutum, 
quia  deesset  unitas  essentiae :  eo  quod  omne  absolutum  est 
essentiale.  Secunda  vero,  scilicet  quod  solis  relationibus , 
ex  prima  sequitur  manifeste.  Tertia  autem,  scilicet  opposi- 
tis,  manifestatur  ex  eo,  quod  in  Patris  unica  persona  sunt 
duae  relationes  non  distinguentes  ipsam,  quia  non  sunt 
oppositae  relative.  Quarta  autem,  scilicet  originis,  quia  in 
divinis  non  possunt  esse  aliae  relationes  oppositae  nisi 
originis  (quod  est  intelligendum  de  relationibus  propriis). 
Quinta  demum,  scilicet  secundum  principium  et  a  princi- 
pio,  ex  praecedentibus  manifeste  sequitur. 

Consequentia  vero  probatur  sic.  Stante  assumpto  ,  aut 
Filius  procedit  a  Spiritu  Sancto,  aut  e  contra :  sed  primum 
nullus  dicit:  ergo  necesse  est  Spiritum  Sanctum  esse  a  Filio. 

IV.  Circa  conditionalem  assumptam,  et  eius  probatio- 
nem,  dubium  occurritex  Scoto,  in  Primo,  dist.  xi,  qu.  11, 
tenente  oppositum.  Arguitque  contra  fundamentum  posi- 
tionis,  scilicet,  sola  oppositio  relativa  distinguit  realiter  in 
divinis,  ex  quatuor  capitibus. 

Primo.  Disparatio  rationum  formalium  realium  incom- 
possibilium  in  eodem  supposito,  distinguit  realiter  ubicum- 
que  invenitur :  sed  duo  modi  totales  accipiendi  naturam 
eandem,  scilicet  per  modum  nativitatis  et  processionis,  sunt 
disparati,  et  in  divinis,  modo  praedicto:  ergo  non  sola  op- 
positio  relativa  distinguit  realiter  divinas  personas.  -  luxta 
hoc  motivum ,  solvit  probationem  adductam  in  littera  de 
duabus  relationibus  in  Patre,  dicens  quod  non  est  eadem 
ratio  de  activis  et  passivis  productionibus :  unum  enim 
potest  dare  esse  pluribus;  non  tamen  potest  accipere  esse 
pluries,  nisi  forte  desierit  esse. 

V.  Et  confirmatur  motivum  hoc  ex  parte  productionum, 
argumentis  Aureoli,  in  xi  distinctione  Primi,  qu.  i,  art.  3  *, 
consistentibus  in  hoc.  Generari  et  spirari  sunt  incompos- 
sibilia  in  eodem  supposito,  secluso  quod  ipsi  generari  con- 
iunctum  sit  spirare :  ergo  seipsis  realiter  distinguuntur. 

Consequentia  plana  est.  Et  antecedens,  quoad  primam 
partem,  est  evidens.  Quoad  secundam  vero,  probatur  tri- 
pliciter. 

Primo,  quia  quidquid  in  divinis  convenit  alicui  rei,  con- 
venit  ei  formaliter  et  ex  se :  ergo  etiam  incompossibilitas 
istorum  convenit  ex  se.  -  Et  confirmatur.  Quia  incompossi- 
bilitas  ista  oritur  ex  ordine  quo  una  processio  praesupponit 
aliam :  ordo  autem  oritur  ex  rationibus  formalibus :  ergo 
ex  seipsis  primo  sunt  incompossibiles. 


Prop. 4. 


Sent.,  dist.  xi, 
qu.  I,  art.  i. 


*  ha^og.,  cap. 
de  Dtfferentia. 


Secundo,  si  incompossibilitas  ista  est  ex  eo  quod  gene- 
rari  coniungitur  spirare,  in  quo  genere  causae  spirare  dat 
hanc  incompossibilitatem  ipsi  generari?  Non  effective  aut 
finaiiter,  ut  patet.  Nec  formahter:  quia  tunc  sequeretur 
quod  generari  et  spirari  *  essent  idem  formaliter.  •  Circa  hanc obi. 

^     „       .  .         .    r.  .  .....  .  et    eius    solut.  . 

Tertio,  quia  si  hinc  est  incompossibilitas  ista,  aut  hoc  cf.  Capreoium,  i 
est  quia  generari  et  spirare  sunt  idem  re :  aut  quia  simul 
conveniunt  in  Filio:  aut  quia  unum  est  praevium  alteri. 
Sed  nihil  horum  potest  dici :  quia  haec  omnia  conveniunt 
ipsi  spirare  respectu  essentiae,  cui  constat  non  dare  incom- 
possibilitatem  ad  spirari. 

VI.  Seciindum  caput  unde  movetur  Scotus,  est.  Si  in 
Patre ,  per  impossibile ,  non  esset  activa  spiratio ,  sed  in 
solo  Filio,  adhuc  esset  Trinitas  personarum:  ergo  non  re- 
quiritur  oppositio  relativa  inter  Spiritum  Sanctum  et  per- 
sonam  a  qua  distinguitur.  Et  sic  ruit  totus  processus. 

VII.  Tertium  caput  ex  parte  constitutivi  ipsius  Filii  est. 
Filius  constituitur  in  esse  personali,  filiatione :  ergo  de  facto 
distinguitur  personaliter  a  Spiritu  Sancto  filiatione :  ergo, 
seclusa  a  Filio  per  intellectum  spiratione  activa,  adhuc  re- 
manet  quo  Filius  personaliter  distinguitur  a  Spiritu  Sancto : 
ergo,  etc.  -  Prima  consequentia  probatur  ex  illa  maxima, 
idem  est  principium  constitutivum,  et  distinctivum  ab  aliis  ; 
ut  patet  per  Porphyrium  *,  et  inductive. 

VIII.  Quartum  autem  caput  e  converso  sumitur  ex  per- 
sonali  distinctivo  ad  constitutivum,  sic.  Filius  distinguitur 
personaliter  a  Spiritu  Sancto:  ergo  per  aliquid  quod  est 
de  ratione  personali  ipsius  Filii :  ergo  non  per  spirationem 
activam:  ergo,  seclusa  illa,  adhuc  remaneret  personalis  dis- 
tinctio  inter  Filium  et  Spiritum  Sanctum. 

Prima  consequentia  probatur  inductione,  et  ratione.  In- 
ductione  quidem,  quoniam  valet:  A  distinguit  B  realiter, 
ergo  est  de  eius  ratione  reali;  distinguit  essentialiter,  ergo 
est  de  ratione  essentiali;  distinguit  suppositaliter,  ergo  est 
de  ratione  suppositali ;  distinguit  relative,  ergo  est  de  ratione 
relativa,  etc.  -  Ratione  autem,  quia  si  distinctio  personalis 
posset  fieri  per  aliquid  quod  non  est  de  ratione  personali, 
non  poterit  sustineri  humanitatem  Christi  non  distingui 
personaliter  a  Verbo ;  dicam  enim  quod  distinguitur  perso- 
naliter  per  aliquid,  quod  tamen  non  constituit  personam. 

IX.  Et  confirmatur  hoc  motivum  ex  parte  distinctivi  per- 
sonalis,  ab  Aureolo,  ubi  supra,  art.  3  *,  sic.  Si  spiratio  dis-   '  Pfop-  '• 
tingueret  personaliter  Filium  a  Spiritu  Sancto,  Pater  et  Fi- 
lius  essent  una  persona :  sed  hoc  est  falsum :  ergo. 

Consequentia  probatur.  Spiratio  distinguit  Patrem  et 
Filium  a  Spiritu  Sancto,  ut  sunt  unus  spirator:  et,  per  te, 
distinguit  personaliter :  ergo  esse  unum  spiratorem,  est  esse 
unam  personam.  Et  si  non  est  esse  unam  personam,  ergo 
non  distinguit  personaliter.  -  Et  fundatur  processus  super 
illa  maxima  :  omne  unumformale  distinctivum  plurium  ex 
una  parte  ab  aliquo,  ponit  in  illis  pluribus  aliqiiid  unum, 
fundamentum  illius  distinctionis,  proportionale  illi. 

X.  Ad  evidentiam  huius  difficultatis,  quamvis  tractare  de 
constitutivis  personarum  spectet  ad  xl  quaestionem  *,  pro- 
pter  tamen  discussam  ex  consuetudine  hic  materiam,  scito 
quod,  cum  in  divinis  non  sit  formaliter  nisi  substantia  et 
relatio ;  et  substantia,  utpote  communis,  nec  constituat  nec 
distinguat  hypostases  :  oportet  quod  utrumque  relationi  tri- 
buatur.  Relationi  autem  cum  possit  aliquid  convenire  du- 
pliciter,  scilicet  secundum  propria  relationis,  et  secundum 
communia  sibi  et  absolutis;  quaecumque  attribuuntur  di- 
vinis  relationibus,  necesse  est  convenire  eis  inquantum  re- 
lationes  sunt.  Et  sic,  constituere  ac  distinguere  relationi 
divinae  prout  relativa  res  est,  convenit.  Inter  rem  autem 
relativam  et  absolutam  hoc  interest,  quod  res  absoluta 
constituit  rem  in  se,  relatio  vero  constituit  rem  ad  aliam. 
Et  quoniam  unumquodque,  sicut  est  ens ,  ita  unum  et 
distinctum;  constitutivum  absolutura,  sicut  constituit  ens 
in  se ,  ita  distinguit  illud  secundum  se,  et  consequenter  ab 
universis  aliis :  constitutivum  vero  in  esse  relativo ,  quia 
constituit  ens  ad  aliud  unum,  correlativum  scilicet,  ita  dis- 
tinguit  illud  ab  illo  uno  tantum.  Alioquin  diversitas,  seu 
distinctio,  non  esset  proportionata  passio  entis :  plus  enim 
faceret  constitutivum  aliquid  distinguendo,  quam  consti- 
tuendo:  quod  non  videtur  intelligibile. 


Art.  2. 


38o 


QUAESTIO  XXXVI,  ARTICULUS  II 


XI.  Si  igitur  in  divinis  sola  relatio  multiplicat  trinita- 
tem,  et  hoc  non  convenit  relationi  per  accidens,  sed  qua- 
tenus  res  relativa  est ;  et  res  relativa,  ut  sic,  constituit  et 
distinguit  relative  tantum  (quamcumque  enim  aliam  dis- 
tinctionem  habet,  non  facit  inquantum  res  relativa,  sed 
haberet  eam  ex  communibus  sibi  et  absolutis ,  ut  patet  de 
disparatione :  haec  enim  non  est  propria  relativis,  et  sic 
non  potest  causari  a  relatione  secundum  rationem  relatio- 
nis) :  consequens  est  quod  in  divinis  nuUa  sit  distinctio 
realis  nisi  relativa ;  ita  quod  non  solum  res  distinctae  sunt 
relativae,  sed  distinctio  ipsa  est  relativa.  Et  cum  constet 
distinctionem  relativam  non  esse  sine  relativa  oppositione, 
et  esse  respectu  correlativi  tantum;  manifeste  sequitur  quod 
sola  oppositio  relativa  distinguit  realiter  divinas  personas. 

Et  haec  non  advertere  aut  penetrare,  fuit  causa  dissen- 
sionis  in  hac  materia.  Si  enim  advertissent  quod  Ecclesia, 
tradendo  unitatem  substantiae  et  trinitatem  rerum  relata- 
rum,  ex  formali  locutione  insinuat  quod  hoc  formaliter 
intelligendum  est ;  vidissent  profecto,  ex  hoc  ipso  quod  dis- 
tinctio  non  traditur  nisi  relativorum,  quod  etiam  distinctio 
ipsa  propria  relativis  quatenus  relativa  sunt,  esse  debet. 
Quod  salvare  non  possunt,  dum  dicunt  res  quidem  distin- 
ctas  esse  relativas,  distingui  tamen  absque  oppositione  rela- 
tiva,  quia  sunt  disparatae  et  incompossibiles,  etc. :  haec  enim 
communia  sunt,  non  propria  relativis,  ut  iam  diximus. 

XII.  Ex  his  autem  habetur  responsio  ad  obiectiones  ex 
Cf.  num.vii.     parte    constitutivi   ipsius   Filii.    Cum    enim   dicitur  *  quod 

idem  est  constitutivum  et  distinctivum  alicuius  ab  omni 
alio,  distinguendum  est  de  duplici  constitutivo,  scilicet  ab- 
soluto  vel  respectivo:  et  quod  in  absolutis  verum  est.  In 
relativis  vero,  subdistinguendum  est  de  duplici  distinctione, 
scilicet  relativa  vel  quacumque  alia,  puta  disparata,  seu  con- 
traria,  seu  contradictoria,  seu  etiam  privativa.  Et  dicendum 
quod,  de  distinctione  relativa  loquendo,  falsissimum  est  as- 
sumptum :  quoniam  constitutivum  alicuius  in  esse  relativo, 
non  est  distinctivum  illius,  distinctione  relativa,  nisi  a  cor- 
relativo,  propter  ipsam  relationis  naturam:  a  ceteris  autem 
distinguit  quovis  aho  modo.  Duplum  enim,  ut  sic,  quia 
non  est  nisi  ad  dimidium,  non  distinguitur  etiam  relative 
nisi  a  dimidio :  a  triplo  autem  et  quadruplo ,  et  reliquis 
entibus,  distinguitur  quidem  dupleitate  inquantum  est  hoc 
ens,  non  relative,  ut  de  se  patet. 

Et  quia  in  divinis  persona  est  formaliter  relatio,  non 
est  distinctio  personalis,  neque  realis,  nisi  sit  relativa.  Et 
propterea  de  facto  ista  est  falsa,  Filius  distinguitur  reali- 
ter,  sive  personaliter,  a  Spiritu  Sancto  filiatione:  quia  ista 
est  falsa,  Filiiis  filiatione  distinguitur  relative  a  Spiritu 
Sancto.  Quamvis  ista  sit  vera,  Filius  distinguitur  filiatione 
a  Spiritu  Sancto.  Sed  talis  distinctio  non.sufficit  ad  reakm 
distinctionem :  imo  est  sophisma  Consequentis  arguere  a 
distinctione  ad  distinctionem  relativam.  Et  bene  hoc  ad- 
verte,  quia  ex  hoc  omnium  pendet  solutio. 

XIII.  Patet  quoque  ex  his  quod  signum  litterae  de  dua- 
Cf.  num.  III.     bus  relationibus.  in  Patre  *,  stat  in  suo  robore.  Est  enim  si- 

gnum  quod  sola  relativa  distinctio  et  oppositio  est  ibi  realis.- 
Cf.  num.  IV.      Solutio  autem  Scoti  *  non  est  ad  propositum,  quia  diver- 
tit  a   relationibus    ad    processiones :    de   relationibus    enim 
littera  loquitur,  non  de  emanationibus.  Quare. 

XIV.  Sed  contra  haec  s.  Thomae  verba  vehementius  qui- 
dam  arguunt,  de  ipsis  relationibus  loquendo,  dicentes  quod 
peccant  secundum  non  causam  ut  causam.  Causa  enim 
quare  duae  relationes  non  oppositae  non  constituunt  duas 
personas,  non  est  negatio  oppositionis.  Tum  quia  constat 
quod  de  facto  processip  et  paternitas,  et  similiter  filiatio, 
constituunt  plures  personas:  et  tamen  processio  nulli  earum 
opponitur  relative.  -  Tum  quia,  si  negatio  esset  causa  ne- 
gationis,  affirmatio  esset  causa  affirmationis,  scilicet  quod 
oppositae  relationes  constituerent  duas  personas:  hoc  au- 
tem  constat  esse  falsum,  quia  communis  spiratio  et  pro- 
cessio  sunt  relationes  oppositae,  et  tamen  spiratio  nullam 
personam  constituit. 

XV.  Ad  haec  breviter  dicitur,  quod  procedunt  ex  mala 
interpretatione  litterae.  Cum  enim  dicitur  quod,  quia  non 
sunt  oppositae,  non  constituunt  duas  personas,  ly  consti- 
tuunt  determinat  ly  duas,  et  non  determinat  ly  personas, 


nisi  inquantum  duas  secundum  rem:  ita  quod  sensus  est 
quod,  quia  non  sunt  oppositae,  non  constituunt  duas  per- 
sonas,  idest  non  faciunt  distinctionem  realem  personarum : 
constituere  enim  duo,  ut  sic,  nihil  aliud  est  quam  distin- 
guere,  etc.  Et  sic  assignatur  vera  et  praecisa  causa.  Spiritus 
enim  Sanctus  non  constituitur  in  esse  distincto  a  Filio  et 
Patre,  nisi  ut  spirantibus:  ita  quod  spiratio  constituit  Pa- 
trem  et  Filium  in  hoc  quod  sint  distinctae  personae  a 
Spiritu  Sancto;  quamvis  inter  se  distinguantur  paternitate 
et  filiatione.  -  Radix  autem  horum  est,  quia  sunt  res  relati- 
vae,  etc.  Non  enim,  salva  unitate  substantiae,  potest  aliter 
distinctio  personarum  salvari  nisi  per  relationes  originis, 
de  quarum  ratione  sit  distinctio  realis  propria  relationibus 
originis:  hanc  autem  constat  ex  oppositione  fieri,  ut  patet 

ex    dictis  *.  *  Num.  XI. 

Unde  patet  responsio  ad  obiecta  *.  Aequivocant  enim,   "Cf.  num.praec. 
dum  constituere  in  esse  distincto  non  advertunt  in  sermone 
versari;  et  hoc  in  materia  relativa  habere  singularem  con- 
stituendi  distinguendique  modum,  etc. 

XVI.  Obiecta  autem  ex  parte  distinctivi  *,  difficultatem  *  Cf.  num.  vm. 
ex  vi  verborum  magis  quam  rei  facere  videntur.  Secundum 

rem  quidem,  dicendum  est  quod  spiratio  distinguit  realiter 
relative  personam  Filii  a  Spiritu  Sancto:  et  propter  hoc  di- 
citur  distinguere  personaliter.  Patet  autem  quod  non  oportet 
quod  relative  distinguit  personam,  essQ  personalitatem,  aut 
de  intrinseca  ratione  personalitatis. 

Facientibus  autem  vim  in  verbis,  et  quaerentibus,  Quo 
Filius  distinguitur  personaliter  a  Spiritu  Sancto  ?  dicen- 
dum  est  quod  distinguere  personaliter,  cum  sit  facere  for- 
maliter  personam  distinctam  ab  alia  persona,  contingit  du- 
pliciter:  uno  modo,  quod  faciat  utrumque,  scilicet  personam 
et  distinctionem;  alio  modo,  quod  faciat  alterura,  scilicet 
distinctionem  in  persona.  Sicut  dicimus  quod  dupliciter 
contingit  facere  domum  albam :  scilicet  vel  faciendo  utrum- 
que,  vel  iungendo  unum  alteri.  Nec  refert  ad  propositum 
facere  effective,  vel  formaliter.  Quod  igitur  distinguit  per- 
sonaliter ,  faciendo  totiim  et  singulas  partes,  oportet  esse 
de  ratione  personali.  Tale  autem  non  est  spiratio.  Quod 
autem  distinguit  personaliter,  faciendo  totum  ratione  unius 
partis  in  alia,  non  oportet  esse  de  ratione  personali:  sed 
satis  est   quod  sit  notio  personae  relativa,  etc. 

Et  sic,  esse  unum  spiratorem,  non  est  esse  unam  perso- 
nam  *:  quia  spiratio  non  est  constitutiva  personae.  Et  tamen    *  Cf.  num.  ix. 
spiratio  distinguit  personam  et  Filii  et  Patris  personaliter, 
faciendo  distinctionem,  non  personalitatem,  a  Spiritu  Sancto. 

XVII.  Ad  obiecta   autem   ex   parte  emanationum  *,  re-   *cfnum.  iv. 
sponsio  habetur  in  littera,  ad  septimum.  Et  consistit  in  hoc, 

quod  emanationes  Filii  et  Spiritus  Sancti  possunt  sumi  du- 
pliciter.  Uno  modo,  secundum  suas  integras  rationes,  Et 
sic  includunt  ordinem  originis  unius  ab  alia :  et  consequen- 
ter  Filium  et  Spiritum  Sanctum  distingui  ex  suis  productio- 
nibus,  et  distingui  oppositione  relativa  originis,  idem  est. 
Alio  modo  possunt  sumi,  secluso  ordine  originis  inter  eas, 
ut  arguentes  accipiunt.  Et  sic  dicimus  primo,  quod  acci- 
piuntur  secundum  suas  rationes  incompletas:  et  propterea 
non  est  mirum,  si  fallunt  utentes  eis  tanquam  completis. 
Secundo,  quod  non  sunt  duae  totales  acceptiones  eiusdem 
naturae:  sed  prima  est  acceptio  naturae  simpliciter;  secunda 
autem,  secundum  quid.  Si  enim  secluderetur  ordo  originis 
inter  eas,  Filius  per  generationem  acciperet  naturam  sim- 
pliciter;  et  ipsemet  per  processionem  acciperet  eam  secun- 
dum  quid.  Et  sic  argumenta,  quae  supponunt  vel  assumunt 
has  emanationes  esse  totales  et  incompossibiles ,  secluso 
ordine  originis  inter  eas,  ruunt :  incompossibilitas  enim, 
totalitas,  et  alia  huiusmodi,  conveniunt  eis  integraliter ,  et 
non  imperfecte,  sumptis. 

XVIII.  Ad  obiectiones  autem  Aureoli  *  iuxta  hoc  mo-  '  Cf.  num.  v. 
tivum  ex  parte  productionum,  singillatim  respondetur.  Et 

ad  primum  quidem,  ex  dictis  *  patet  quod,  sumendo  ge-   *  Num.  praeccd. 
nerari  et  spirari  secluso  ordine  originis  inter  se,  non  sunt 
incompossibilia.  -  Nec   est  verum   quod   incompossibilitas 
eorum  oriatur  ex  illo  ordine  quo  una  praeexigit  aliam :  sed 
ex  ordine  originis,  quo  una  est  ab  alia,  constituitur. 

Ad  secundum  autem ,  cum  quaeritur  de  genere  causa- 
litatis,  dicitur  quod  spirare  dat  genito  incompossibilitatem 


QUAESTIO  XXXVI,  ARTICULUS  II 


38i 


-  hanc  formaliter;  sicut  albedo  dicitur  dare  formaliter  subie- 
cto  incompossibilitatem  nigredinis.  Nec  valet  consequentia, 
ergo  generari  esset  spirari,  quod  est  correlativum  ipsius 
spirare;  sicut  non  valet,  ergo  subiectum  albedinis  est  ni- 
gredo,  quae  est  contraria  albedini. 

Ad  tertium  autem  dicitur,  quod  propter  nullum  illorum 
trium  est  ista  incompossibilitas :  sed  propter  hoc,  quia  spi- 
ratio  est  notio  personae  relativa  ad  ipsum  Spiritum  Sanctum. 

•  Cf.  num.  VI.  XIX.  Ad  unicum  vero  motivum  ex  parte  Patris  *,  dici- 

tur  quod,  si  Spiritus  Sanctus  procederet  a  solo  Filio,  adhuc 
distingueretur  a  Patre  ordine  originis,  etsi  non  immediate, 
tamen  mediate.  Et  eodem  modo  esset  inter  eos  relativa 
oppositio,  dum  ista  esset  vera,  Pater  spirat  mediate  Spi- 
ritum  Sanctum:  sic  enim  Pater  sub  altero  oppositorum 
clauderetur.  -  Non  esset  tamen  consubstantialitas  trium  per- 
sonarum:  exclusio  namque  Patris  ab  immediata  spiratione, 
in  substantiae  inaequalitatem  redundaret. 

XX.  Secunda  ratio  in  littera  posita  ad  probandam  princi- 

•  Cf.  num.  iii.      palem  conclusionem  *,  est.  Nihil  amamus  nisi  quod  conce- 

ptione  mentis  apprehendimus :  ergo  amor  procedit  a  verbo : 
ergo  Spiritus  Sanctus  a  Filio ;  quia  ille  ut  amor,  iste  ut 
verbum  procedit. 

XXI.  Circa  hanc  rationem,  adverte  quod  in  littera  ad- 
ducitur  magis  ut  rationabilis,  quam  ut  necessaria;  ut  illa 
verba  ostendunt,  scilicet,  huic  consonat  ratio  processionis 
utriusque.  Dico  autem  hoc,  quia  ratio  ista  fundatur  super 
hoc,  quod  amor  est  ab  amante  et  amabili  ut  concepto , 
quia  incognita  diligere  non  possumus.  Hoc  autem  funda- 
mentum  de  amore    et  conceptione    essentialiter ,  in  omni 

•Art.  4,  Com-  natura  intellectuali  verum  est ;  quamvis,  ut  dicetur  * ,  de 
amore  notionaliter ,  et  similiter  de  conceptu  notionaliter , 
evidentem  necessitatem  non  ostendat;  dicere  enim  quispiam 
posset  quod  Pater  producit  amorem  sui  notionalem  co- 
gnoscendo  se  essentialiter.  Veruntamen  satis  rationabile  est 
ut  qualis  sit  ordo  inter  essentialia  intellectus  et  voluntatis, 
talis  etiam  sit  ordo  inter  notionalia  utriusque ;  ac  per  hoc, 
amor  notionaliter,  qui  est  Spiritus  Sanctus,  sit  ex  conceptu 
notionaliter,  quod  Verbum  est;  sicut  amor  essentialis  oritur, 
secundum  rationem,  ex  conceptu  essentiali,  quo  formaUter 
Pater  omnia  novit. 

XXII.  Quidam  tamen,  consequentiam  huius  rationis  labe- 
factare  conati,  arguunt  contra  eam  dupliciter.  Primo.  Potest 
fieri  apprehensio  intellectus  absque  conceptu:  ergo  potest 
fieri  etiam  amor:  igitur  antecedens  est  falsum.  -  Assumptum 
probatur,  tum  in  visione  beata;  tum  in  actu  credendi;  tum 
quia  verbum  est  ahud,  apud  te,  ab  actu  intelligendi. 

Secundo,  quia  non  valet :  non  posstimus  intelligere  sine 
sensu,  ergo  intellectio  est  a  sensu  ut  a  principio  produ- 
ctivo.  Igitur  consequentia  nihil  valet,  etc. 

XXIII.  Ad  haec  dicitur,  quod  antecedens  est  verum  de 
intellectione  naturali.  Unde  nihil  obstat  beata  visio.  -  Per 
actum  autem  credendi  formatur  fidei  verbum.  -  Et  licet 
verbum  sit  aUud  ab  intellectione ,  inseparabile  tamen  est 
ab  ipsa,  nec  potest  ab  ipsa  secludi  in  naturalibus. 

Secunda  vero  obiectio  puerilis  valde  est.  Credit  enim 
latuisse  divum  Thomam  quod  ex  concurrentia  alicuius  non 
sequatur  concursus  illius  ut  principii  productivi;  quod  in- 
fantes  sciunt.  Littera  enim  supponit  communia ,  scilicet 
quod  bonum  cognitum  sit  principium  productivum  amo- 

•  Cap.  X,  n.4.      ris,  ut  patet  III  de  Anima  *,  et  XII  Metaphys.  **:  et  assu- 

"Cap.vi.-Did.         :  ^.       •  .^  '  ^  ^  j 

lib.  XI,  cap.  VII,  mit  quod  esse  cognitum  est  esse  conceptum  mente,  quod 
"'Art.  2  Com-  '"  l^-  '"^'^"  *  stabihtum  est :  et  sic  infert  intentum.  Unde 
ment.  n.  IV  sqq.    instantia  allata    contra    rudem  illum   sensum ,  non   contra 

verum  et  intentum,  militat. 
'  Cf.  num.  III.  XXIV.  Tertia  ratio  *  est  ex  rerum  ordine,  talis.  Ab  uno 

nunquam  procedunt  plura  absque  ordine  inter  se,  nisi  in 
materialiter  tantum  differentibus :  ergo  ab  uno  Patre  non 
procedunt  Filius  et  Spiritus  Sanctus  absque  ordine  inter 
se :   ergo  inter  eos  oportet  esse  ordinem  originis. 

Antecedens  manifestatur,  quoad  primam  partem,  in  crea- 
turis:  quia  in  hoc  manifestatur  decor  divinae  sapientiae. 
Quoad  secundam  vero,  in  artificialibus ,  puta  duobus  mar- 


tellis.  -  Ultima  autem  consequentia  probatur  ex  eo,  quod 
personae  divinae  nec  distinguuntur  materialiter;  nec  quem- 
cumque  ordinem  nisi  originis  compatiuntur;  ceteri  namque 
imperfectionem  aliquam  claudunt.  -  Et  hanc  rationem  si 
confirmare  noveris,  eflScacem  invenies :  ubi  enim  est  plu- 
ralitas  realis  sine  reali  ordine,  ibi  est  confusio. 

XXV.  Contra  hanc  tamen  rationem  quidam  arguunt. 
Primo,  quia  antecedens  falsum  est.  Tum  quia,  si  Deus  pro- 
duceret  plures  Gabrieles,  esset  pluralitas  immaterialis  sine 
ordine.  Tum  quia  Deus  potest  immediate  per  se  omnia 
producere. 

Secundo,  quia  littera  obstat  sibi  ipsi,  dum  subdit  quod 
Graeci  concedunt  ordinem  importatum  per  ly  per;  et  abs- 
que  probatione  assumit  quod  non  potest  esse  ibi  ordo  nisi 
importatus  per  ly  a  aut  ab. 

XXVI.  Ad  haec  dicitur,  quod  pluralitatis  materialis  no- 
mine  hic  intelligitur  pluralitas  materialis  ut  distinguitur 
contra  specijicam  ;  qualis  de  facto  est  inter  duas  intellectio- 
nes  eiusdem  speciei,  et  esset  inter  Gabrieles.  -  Plura  quoque, 
seu  omnia,  a  Deo  non  producuntur  specifice  distantia  sine 
ordine  inter  se,  quamvis  a  Deo  immediate. 

Nec  ahum  ordinem  Graeci  mente  tenus  intellexerunt  per 
ly  per,  quam  nos  intelligamus  per  ly  a.  Quoniam,  ut  in 
articulo  sequenti  patet,  ly  per  causahtatem  denotat;  et  re- 
solvendo  facillime  patet  quod  ad  efficientis  genus  in  pro- 
posito  reduci  oportet.  Et  propterea  patet  quod  non  absque 
subintellecta  probatione  assumpsit  littera  quod  ibi  non  potest 
esse  ordo  realis  nisi  a  quo  alius  et  qui  ab  alio:  ceteros 
enim  constat  imperfectionem  claudere. 

XXVII.  Quoad  secundam  partem  huius  articuli  *,  Grae-  "  Cf.  num.  ni. 
cos  arguit,  tria  eorum  dicta  recitando :  scilicet,  quod  com- 

muniter  concedunt  ordinem  inter  Filium  et  Spiritum  San- 
ctum;  secundo,  quod  aliqui  concedunt  quod  sit  vel  profluat 
a  Filio;  tertio ,  quod  negatur  qviod  procedit  a  Filio.  Ex 
quibus  arguit  eos  ignorantiae  vel  proterviae:  quoniam  ter- 
tium  contradicit  primo  et  secundo.  Quod  probat  sic.  Pro- 
cedere  est  communissimum  inter  omnia  spectantia  ad  origi- 
nem :  ergo  ex  quocumque  concesso  pertinente  ad  originem, 
puta  ordine,  seu  esse  a,  seu  profluere,  sequitur  affirmatio 
processus :  et  sic  priores  affirmationes  repugnant  negationi 
processionis.  -  Antecedens  probatur:  quia  utimur  proces- 
sione  in  omnibus,  ut  patet  inductive. 

XXVIII.  In  responsione  ad  tertium,  scito  quod  quidam 
invehunt  contra  haec  verba,  quia  ex  his  sequitur  Dama- 
scenum  fuisse  haereticum:  quod  et  simpliciter  est  incon- 
veniens ;  et  in  illo  specialiter  opere,  quia  illud  recipit  Papa 
Eugenius  *.  ;7'!''!"'Vo'^'?^ 

.    ,    ,  ,.   .  ,  .  .,,  ...  Magistr.,  ISent., 

Ad  hoc  dicitur,  quod  non  sequitur  illum  fuisse  haere-  dist.  xix. 
ticum.  Quoniam,  ut  in  qu.  xxxir,  art.  ult.,  dictum  est,  ante- 
quam  consideretur,  aut  determinetur  per  Ecclesiam,  absque 
haeresis  vitio  opinatur  quis  falsum ;  quod  postmodum  si 
pertinaciter  sustineret,  esset  haereticus.  Dicitur  autera  Da- 
mascenum  illo  fuisse  tempore  quo  decisum  hoc  non  erat. 
Quare  etc. 

XXIX.  In  responsione  ad  septimum,  adverte  quod  ex 
istis  verbis  videtur  elicitum  quod,  apud  s.  Thomam,  ema- 
nationes  divinae  distinguuntur  per  hoc,  quod  una  est  ab 
uno ,  altera  vero  a  duobus ,  ut  in  xin  distinctione  Primi 
Scotus  attulit.  Sed  re  vera  ista  dicta  distant  sicut  caelum 
et  terra,  dicere  quod  differentia  sit  quia  una  est  ab  uno, 
et  alia  a  duobus  suppositis:  et  dicere  quod  differentia  est 
quia  una  est  a  Patre  solum,  alia  vero  a  Patre  et  Filio. 
Ibi  enim  sola  differentia  inter  unitatem  et  pluralitatem  sup- 
positorum  pro  causa  redditur;  quod  est  ridiculum ;  contra 
quod  et  laboravit  Scotus.  Hic  autem  ordo  originis  inter 
eas  pro  causa  redditur.  Hoc  enim  verba  illa  important:  - 
Non  enim  potest  aliter  originis  ordo  salvari,  nisi  altera  sit  a 
Patre  et  Filio.  Hunc  autem  ordinem  originis,  quia  ad  integri- 
tatem  rationum  formafium  ipsarum  originum,  ut  distinctae 

realiter  sunt,  spectare  iam  ostensura  est  *;  ideo,  hoc  sano  •  Cf.  num.  xvn. 
sensu  intelligendo,  nihil  nocet  concedere  personam  Spiritus 
Sancti  ex  sua  origine  distingui  a  Filio. 


382 


QUAESTIO  XXXVI,  ARTICULUS  III 


ARTICULUS  TERTIUS 

UTRUM  SPIRITUS  SANCTUS  PROCEDAT  A  PATRE  PER  FILIUM 

I  Sent.,  dist.  xii,  art.  3 ;  Contra  errores  Graec,  parte  II,  cap.  ix. 


♦D  TERTiUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
Spiritus  Sanctus  non  procedat  a  Patre 
^per  Filium.  Quod  enim  procedit  ab 
^aliquo  per  aliquem  ",  non  procedit  ab 
eo  immediate.  Si  igitur  Spiritus  Sanctus  procedit 
a  Patre  per  Filium,  non  procedit  a  Patre  imme- 
diate.  Quod  videtur  inconveniens. 

2.   Praeterea,   si   Spiritus  Sanctus   procedit  a 

Patre  per  Filium,  non  procedit  a  Filio  nisi  pro- 

pter   Patrem.    Sed  propter   quod  unumquodqiie , 

'  I  Poster.,  cap.  et  Ulud  magis  *.  Ergo  magis  procedit  ^  a  Patre 

lecuvi.'     ■    ■  quam  a  Filio. 

^  3.  Praeterea,  Filius  habet  esse  per  generatio- 

nem.  Si  igitur  Spiritus  Sanctus  est  a  Patre  per 
Filium,  sequitur  quod  prius  generetur  Filius,  et 
postea  procedat  Spiritus  Sanctus.  Et  sic  processio 
Spiritus  Sancti  non  est  aeterna.  Quod  est  haere- 
ticum. 

4.  Praeterea,  cum  aliquis  dicitur  per  aliquem 

operari ,  potest  e  converso  dici :    sicut  enim  di- 

cimus  quod  rex  operatur  per  ballivum,  ita  potest 

dici  quod  ballivus  operatur  per  regem.  Sed  nullo 

modo  dicimus  quod  Filius  spiret  Spiritum  San- 

ctum  per  Patrem.   Ergo  nullo  modo  potest  dici 

T  quod  Pater  spiret  Spiritum  Sanctum ''  per  Filium. 

Sed    contra  est  quod  Hilarius  dicit,  in  libro 

*  Lib.  xn,  n.  57.  (Je  Trin.*:   Conserva  hanc,  oro,  fidei  meae  reli- 

gionem,  ut  semper  obtineam  Patrem,  scilicet  te; 

et  Filium  tuum  una  tecum  adorem;  et  Spiritum 

Sanctum   tuum,   qui  est  per  Unigenitum   tuum, 

promerear. 

Respondeo  dicendum  quod  in  omnibus  locutio- 

nibus  in  quibus  dicitur  aliquis  per  aliquem  ope- 

8  rari,  haec  ^  praepositio   per   designat   in  causali 

aliquam  causam  seu  principium  illius  actus.  Sed 

cum  actio  sit  media  inter  faciens  et  factum,  quan- 

doque  illud  causale  cui  adiungitur  haec  praepo- 

sitio  per,  est  causa  actionis  secundum  quod  exit 

«  ab  agente.  Et  tunc  est  causa  agenti  '  quod  agat; 

sive  sit  causa  finalis,  sive  formalis,  sive  effectiva 

vel  motiva :  finalis  quidem,  ut  si  dicamus  quod 

artifex  operatur  per   cupiditatem  lucri;   formalis 

5  vero,  ut  ^  si  dicamus  quod  operatur  per  artem 

suam;   motiva  vero,  si  dicamus  quod    operatur 

per   imperium   alterius.    Quandoque   vero   dictio 

causalis  cui  adiungitur  haec  praepositio  per,  est 

1  causa   actionis    secundum   quod   terminatur  •"  ad 

factum;  ut  cum  dicimus,  artifex  operatur  per  mar- 

tellum.  Non  enim  significatur  quod  martellus  sit 

causa  artifici  quod  agat:  sed  quod  sit  causa  arti- 

ficiato  ut  ab  artifice  procedat;  et  quod  hoc  ipsum 


habeat  *  ab  artifice.  -  Et  hoc  est  quod  quidam 
dicunt,  quod  haec  praepositio  per  quandoque 
notat  auctoritatem  in  recto,  ut  cum  dicitur,  rex 
operatur  per  ballivum :  quandoque  autem  in  obli- 
quo,  ut  cum  dicitur,  ballivus  operatur  per  regem. 

Quia  igitur  Filius  habet  a  Patre  quod  ab  eo 
procedat  Spiritus  Sanctus,  potest  dici  quod  Pater 
per  Filium  spirat  Spiritum  Sanctum ;  vel  quod 
Spiritus  Sanctus  procedat  a  Patre  per  Filium , 
quod  idem  est. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  in  qualibet 
acfione  est  duo  considerare:  scilicet  suppositum 
agens,  et  virtutem  qua  agit;  sicut  ignis  calefacit 
calore.  Si  igitur  in  Patre  et  Filio  consideretur 
virtus  qua  spirant  Spiritum  Sanctum,  non  cadit 
ibi  aliquod  medium:  quia  haec  virtus  est  una  et 
eadem.  Si  autem  considerentur  ipsae  personae 
spirantes,  sic,  cum  Spiritus  Sanctus  communiter 
procedat  a  Patre  et  Filio,  invenitur  Spiritus  San- 
ctus  immediate  a  Patre  procedere ,  inquantum 
est  ab  eo;  et  mediate,  inquantum  est  a  Filio.  Et 
sic  dicitur  procedere  a  Patre  per  Filium.  Sicut 
etiam  Abel  processit  immediate  ab  Adam ,  in- 
quantum  Adam  fuit  pater  eius;  et  mediate,  in- 
quantum  Eva  fuit  mater  eius,  quae  processit  ab 
Adam;  licet  hoc  exemplum  materialis  proces- 
sionis  ineptum  videatur  ad  significandam  imma- 
terialem  processionem  divinarum  personarum. 

Ad  secundum  dicendum  quod,  si  Filius  acciperet 
a  Patre  aliam  virtutem  numero  ad  spirandum 
Spiritum  Sanctum ,  sequeretur  quod  esset  sicut 
causa  secunda  et  instrumentalis:  et  sic  magis  pro- 
cederet  a  Patre  quam  a  Filio.  Sed  una  et  ea- 
dem  numero  virtus  spirativa  est  in  Patre  et  Filio : 
et  ideo  aequaliter  procedit  ab  utroque.  Licet  ali- 
quando  dicatur  principaliter  vel  proprie  procedere 
de  Patre,  propter  hoc  quod  Filius  habet  hanc 
virtutem  a  Patre. 

Ad  TERTiuM  dicendum  quod,  sicut  generatio  Filii 
est  coaeterna  generanti,  unde  non  prius  fuit  Pa- 
ter  quam  gigneret  Filium;  ita  processio  Spiritus 
Sancfi  est  coaeterna  suo  principio.  Unde  non  fuit 
prius  Filius  genitus,  quam  Spiritus  Sanctus  pro- 
cederet:  sed  utrumque  aeternum  est  '. 

Ad  quartum  dicendum  quod,  cum  aliquis  dicitur 
per  aliquid  operari ,  non  semper  recipitur  con- 
versio :  non  enim  dicimus  quod  martellus  ope- 
retur  per  fabrum.  Dicimus  autem  quod  ballivus 
operatur  per  regem :  quia  ballivi  est  agere,  cum 
sit  dominus  sui  actus.  Martelli  autem  non  est 
agere ,  sed  solum  agi :  unde  non  designatur  nisi 


a)  aliquem,  -  aliquid  codices  et  a  b. 
fl)  procedit.  -  procedet  ABDE. 

f)  Ergo  nullo ...  Sanctum.  -  Ergo  neque  Pater  codices. 
S)  haec.  -  Om.  codices.  -  per  om.  ABCDFG.  -  Pro   causali,  ca- 
suali  codices  et  ab;  item  inferius  casuale  etcasualis;  cf.  Comment.  n.  11. 
e)  agenti.  -  agentis  BD.  -  Pro  vel  ante  motiva,  sive  Pab, 


C)  ut.  -  Om.  codices.  -  Pro  altero  dicamus,  dicatur  codices. 

rj)  terminatur.  -  detcrminatur  Pab. 

6)  et  quod  hoc  ipsum  habeat.  -  et  quod  ipsum  habeat  pBD,  et  per 
(per  om.  b)  hoc  ipsum  habeat  esse  edd.  ab,  et  hoc  ipsum  habeat  P. 

i)  sed  utrumque  aeternum  est.  —  et  sic  utrumque  aeternum  dici- 
tur  B. 


QUAESTIO  XXXVI,  ARTICULUS  IV 


383 


ut  instrumentum.  Dicitur  autem  ballivus  operari 
per  regem,  quamvis  haec  praepositio  per  deno- 
tet  medium,  quia  quanto  suppositum  est  prius 
in  agendo,  tanto  virtus  eius  est  immediatior "  effe- 
ctui:  quia  virtus  causae  primae  coniungit  causam 
secundam  suo  effectui:  unde  et  prima  principia 
dicuntur  immediata  in  demonstrativis  scientiis. 
Sic  igitur,  inquantum  ballivus  est  medius  secun- 


dum  ordinem  suppositorum  agentium ,  dicitur 
rex  operari  per  ballivum :  secundum  ordinem 
vero  virtutum,  dicitur  ballivus  operari  per  re- 
gem,  quia  virtus  regis  facit  quod  actio  ballivi 
consequatur  effectum.  -  Ordo  autem  non  attendi- 
tur  inter  Patrem  et  Filium  quantum  ad  virtutem ; 
sed  solum  quantum  ad  supposita.  Et  ideo  dicitur 
quod  Pater  spirat  per  Filium,  et  non  e  converso. 


x)  immediatior.  -  mediatior  ACEGpDF  et  ed.  a. 


Oommentaria  Cai'dinalis  Caietani 


IN  titulo  nihil  est  ambiguum,  accipiendo  ipsum  sic  com- 
muniter  ut  sonat,  absque  scilicet  dictione  exclusiva,  etc. 
In  corpore  duo  facit:    primo,  ostendit   quot   modis  su- 
mitur  ly  per  in  huiusmodi  propositionibus ;  secundo,  re- 
Cf.  num.  iii.     spondet  quaesito ,  in  calce  articuH  *. 

II.  Quoad  primum,  quatuor  dicuntur.  Primum  est,  quod 
ly  per  denotat  aliquam  causalitatem  in  accusativo  casu 
super  quem  cadit.  -  Secundum  est,  quod  illa  causalitas  quan- 
doque  est  respectu  actionis  secundum  quod  exit  ab  agente. 
Et  declaratur  hoc  in  triplici  genere  causae.  -  Tertium  est, 
quod  illa  causalitas  quandoque  est  respectu  actionis  se- 
cundum  quod  determinatur  ad  factum;  ut  patet  in  artifi- 
cialibus  instrumentis.- Quartum  est ,  quod  haec  distinctio 
coincidit  cum  illa  aliorum,  scilicet  quod  quandoque  denotat 
auctoritatem  in  recto,  et  quandoque  in  obliquo. 

III.  Quoad   secundum ,    conclusio    responsiva   quaesito 


affirmative  est:  Spiritus  Sanctus  procedit  a  Patre  per  Filium. 
-  Et  probatur.  Fihus  habet  a  Patre  quod  ab  eo  procedat 
Spiritus  Sanctus :  ergo  potest  dici  quod  Pater  spirat  per 
Filium  Spiritum  Sanctum,  etc. 

Consequentia  tenet  ex  exposita  significatione  ly  per , 
quando  denotat  medium  ex  parte  producti:  scilicet  quod 
denotat  quod  sit  medium,  habens  a  principali  quod  pro- 
ducat.  Sic  enim  sumitur  in  proposito,  et  non  primo  modo. 
Fihus  enim  non  est  medium  ex  parte  Patris :  non  enim  est 
ratio  spirationis  ut  exit  a  Patre,  sed  potius  ut  terminetur 
ad  Spiritum  Sanctum.  Et  hoc  considerando  Spiritum  San- 
ctum  ut  est  a  Patre  mediate :  secus  enim  dicendum  est,  lo- 
quendo  de  ipso  ut  est  immediate  a  Patre.  Et  ideo  httera 
dicit  quod  potest  dici  Patrem  spirare  per  Fihum  Spiritum 
Sanctum:  et  non  dixit  quod  oportet  omnino  sic  dici;  secun- 
dum  unam  enim  acceptionem  tantum  verificatur. 


ARTICULUS  QUARTUS 

UTRUM  PATER  ET  FILIUS  SINT  UNUM  PRINCIPIUM  SPIRITUS  SANCTI 
I  Sent.,  dist.  xi,  art.  2,  4;  dist.  xxix,  art.  4;  IV  Cont.  Gent.,  cap.  xxv.^ 


>D  QUARTUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
Pater  et  Filius  non  sint  unum  princi- 
^pium  Spiritus  Sancti.  Quia  Spiritus  San- 
^ctus  non  videtur  a  Patre  et  Filio  pro- 
cedere  inquantum  sunt  unum :  neque  in  natura, 
quia  Spiritus  Sanctus  sic  etiam  procederet  a  se- 
ipso ,  qui  est  unum  cum  eis  in  natura ;  neque 
etiam  inquantum  sunt  unum  in  aliqua  proprie- 
tate,  quia  una  proprietas  non  potest  esse  duorum 
suppositorum,  ut  videtur.  Ergo  Spiritus  Sanctus 
procedit  a  Patre  et  Filio  ut  sunt  plures.  Non 
ergo  Pater  et  Filius  sunt  unum  principium  Spi- 
ritus  Sancti. 

2.  Praeterea,  cum  dicitur,  Pater  et  Filiiis  sitnt 
unum  principium  Spiritus  Sancti,  non  potest  ibi 
designari  unitas  personalis:  quia  sic  Pater  et  Fi- 
lius  essent  una  persona.  Neque  etiam  unitas  pro- 
prietatis :  quia  si.  propter  unam  proprietatem  Pater 
et  Filius  sunt  unum  principium  Spiritus  Sancti, 
pari  ratione,  propter  duas  proprietates  Pater  vi- 
detur  esse  duo  principia  Filii  et  Spiritus  Sancti ; 
quod  est  inconveniens.  Non  ergo  Pater  et  Filius 
sunt  unum  principium  Spiritus  Sancti. 

3.  Praeterea,  Filius  non  magis  convenit "  cum 
Patre  quam  Spiritus  Sanctus.  Sed  Spiritus  Sanctus 
et  Pater  non  sunt  unum  principium  respectu  ali- 
cuius  divinae  personae.  Ergo  neque  Pater  et  Filius. 


4.  Praeterea,  si  Pater  et  Filius  sunt  unum 
principium  Spiritus  Sancti,  aut  unum  quod  est 
Pater;  aut  unum  quod  non  est  Pater.  Sed  neu- 
trum  est  dare:  quia  si  unum  quod  est  Pater, 
sequitur  quod  Filius  sit  Pater;  si  unum  quod  non 
est  Pater,  sequitur  quod  Pater  non  est  Pater. 
Non  ergo  dicendum  est  quod  Pater  et  Filius  sint 
unum  principium  Spiritus  Sancti. 

5.  Praeterea,  si  Pater  et  Filius  sunt  unum 
principium  Spiritus  Sancti,  videtur  e  converso  di- 
cendum  quod  unum  principium  Spiritus  Sancti 
sit  Pater  et  Filius.  Sed  haec  videtur  esse  falsa : 
quia  hoc  quod  dico  principiiim ,  oportet  quod 
supponat  vel  pro  persona  Patris,  vel  pro  persona 
Filii ;  et  utroque  modo  est  falsa.  Ergo  etiam  ^ 
haec  est  falsa,  Pater  et  Filius  sunt  unum  princi- 
piiim  Spiritus  Sancti. 

6.  Praeterea,  unum  in  substantia  facit  idem. 
Si  igitur  Pater  et  Filius  sunt  unum  principium 
Spiritus  Sancti,  sequitur  quod  sint  idem  princi- 
pium.  Sed  hoc  a  multis  negatur.  Ergo  non  est 
concedendum  quod  Pater  et  Filius  sint  unum 
principium  Spiritus  Sancti. 

7.  Praeterea,  Pater  et  Filius  et  Spiritus  San- 
ctus,  quia  sunt  unum  principium  creaturae,  di- 
cuntur  esse  unus  Creator.  Sed  Pater  et  Filius  non 
sunt  unus  spirator,  sed  duo  spiratores,  ut  a  multis 


o)  convenit.  -  est  unum  principium  G. 


p)  etiam.  -  Om.  codices. 


384 


QUAESTIO  XXXVI,  ARTICULUS  IV 


T 

*  Num.  29, 


dicitur.  Quod  etiam  '''  consonat  dictis  Hilarii,  qui 
dicit,  in  II  de  Trin.  *,  quod  Spiritus  Sanctus  a 
Patre  et  Filio  auctoribus  confitendus  est.  Ergo 
Pater  et  Filius  non  sunt  unum  principium  Spi- 
ritus  Sancti. 

Sed  contra  est  quod   Augustinus  dicit,  in  V 

"  cap.  XIV.        jg  Trin.  *,  quod   Pater    et  Filius  non  sunt  duo 

principia,   sed  unum  principium  Spiritus  Sancti. 

Respondeo  dicendum  quod  Pater  et  Filius  in 
omnibus  unum  sunt,  in  quibus  non  distinguit 
inter  eos  relationis  oppositio.  Unde,  cum  in  hoc 
quod  est  esse  principium  Spiritus  Sancti,  non  op- 
ponantur  relative,  sequitur  quod  Pater  et  Filius 
sunt  unum  principium  Spiritus  Sancti. 

Quidam  tamen  dicunt  hanc  esse  impropriam, 
Pater  et  Filius  sunt  ununi  principiuni  Spiritus 
Sancti.  Quia  cum  hoc  nomen  principium,  singu- 
^  lariter  *  acceptum,  non  significet  personam,  sed 

proprietatem,  dicunt  quod  sumitur  adiective:  et 
quia  adiectivum  non  determinatur  per  adiecti- 
^  vum  ',  non  potest  convenienter  dici  quod  Pater 

et  Filius  sint  unum  principium  Spiritus  Sancti:  nisi 
uniim  intelligatur  quasi  adverbialiter  positum,  ut 
sit  sensus,  sunt  unum  principium,  idest  uno  modo. 
-  Sed  simili  ratione  posset  dici  Pater  duo  prin- 
cipia  Filii  et  Spiritus  Sancti,  idest  duobus  modis. 

Dicendum  est  ergo  quod,  licet  hoc  nomen  prin- 

*  D.  493-  cipium  significet  proprietatem  *,  tamen  significat 

eam  per  modum  substantivi:  sicut  hoc  nomen 
'    ^  pater  vel  ^  Jilius   etiam   in   rebus   creatis.   Unde 

numerum  accipit  a  forma  significata,  sicut  et  alia 
substantiva.  Sicut  igitur  Pater  et  Filius  sunt  unus 
Deus,  propter  unitatem  formae  significatae  per  hoc 
nomen  Deus;  ita  sunt  unum  principium  Spiritus 
Sancti,  propter  unitatem  proprietatis  significatae 

*  D.  496,  II34-    in  hoc  nomine  principium  *. 

Ad  primum   ergo   dicendum  quod,  si  attendatur 

virtus  spirativa,  Spiritus  Sanctus  procedit  a  Patre 

et  Filio    inquantum  sunt  unum  in  virtute  spira- 

tiva,  quae  quodammodo  significat  naturam  cum 

■  Qu.  xLi,  art.  5.  proprietatc,  ut  infra  *  dicetur.  Neque  est  incon- 

veniens  unam  proprietatem  esse  in  duobus  sup- 

positis,  quorum  est  una  natura.  Si  vero  conside- 

rentur  supposita  spirationis,  sic  Spiritus  Sanctus 

•D.  1062.         procedit  a  Patre  et  Filio  ut  sunt  plures  *:  procedit 

1  enim  ab  eis  ut  amor  unitivus  "  duorum. 

e  Ad   secundum  dicendum   quod,    cum   dicitur  *, 

Pater   et  Filius   sunt   unum  principium   Spiritus 

Sancti,  designatur  una  proprietas,  quae  est  forma 


significata  per  nomen.  Non  '  tamen  sequitur  quod  t 

propter  plures  proprietates  possit  dici  Pater  plura 
principia :  quia  implicaretur  pluralitas  supposi- 
torum. 

Ad  tertium  dicendum  quod  secundum  relativas 
proprietates  non  attenditur  in  divinis  similitudo 
vel  dissimilitudo,  sed  secundum  essentiam.  Unde, 
sicut  Pater  non  est  similior  sibi  quam  Filio,  ita 
nec  Filius  similior  Patri  quam  Spiritus  Sanctus. 

Ad  quartum  dicendum  quod  haec  duo,  scilicet  ",  * 

Pater  et  Filius  sunt  'unum  principium  quod  est 
Pater,  aut,  unum  principium  quod  non  est  Pater, 
non  sunt  contradictorie  opposita.  Unde  non  est 
necesse  alterum  eorum  dare.  Cum  enim  dicimus, 
Pater  et  Filius  sunt  unum  principium,  hoc  quod 
dico  principium ,  non  habet  determinatam  sup- 
positionem:  imo  confusam  pro  duabus  personis 
simul.  Unde  in  processu  est  fallacia  Figurae  Di- 
ctionis,  a  confusa  suppositione  ad  determinatam. 

Ad  quintum  dicendum  quod  haec  etiam  est  vera, 
unum  principium  Spiritus  Sancti  est  Pater  et  Fi- 
lius.  Quia  hoc  quod  dico  principium,  non  sup- 
ponit  pro  una  persona  tantum,  sed  indistincte  pro 

duabus,     Ut    dictUm    est  *.  •Inresp.ad^- 

Ad  sextum  dicendum  quod  convenienter  potest 
dici  quod  Pater  et  Filius  sunt  idem  principium, 
secundum  quod  ly  principium  supponit  confuse 
et  indistincte  pro  duabus  personis  simul  ^  *. 

Ad  septimum  dicendum  quod  quidam  dicunt 
quod  Pater  et  Filius,  licet  sint  unum  principium 
Spiritus  Sancti,  sunt  tamen  duo  spiratores,  pro- 
pter  distinctionem  suppositorum,  sicut  efiam  ^"  duo  h- 

spirantes:  quia  actus  referuntur  ad  supposita.  Nec 
est  eadem   ratio   de  hoc  nomine  Creator.  Quia 
Spiritus  Sanctus  procedit  a  Patre  et  Filio  ut  sunt 
duae  personae  disfinctae,  ut  dictum  est  *:  non  ■  in  resp.  ad  i. 
autem  creatura  procedit  a  tribus  personis  ut  sunt 
personae  distinctae,  sed  ut  sunt  unum  in  essen- 
tia.  -  Sed  videtur    melius    dicendum  quod,  quia 
spirans  adiecfivum   est,  spirator  vero   substanfi- 
vum:  possumus  dicere  quod  Pater  et  Filius  sunt 
duo  spirantes,  propter  pluralitatem  suppositorum ; 
non  autem  duo  spiratores  *,  propter  unam  spira-  •  d.  411, 1133. 
tionem.  Nam  adiectiva  nomina  habent  numerum 
secundum  supposita  * :  substantiva  vero  a  seipsis,  *  d.  is. 
secundum    formam    significatam  *.  -  Quod   vero  ■  d.  927. 
Hilarius  dicit,  quod  Spiritus  Sanctus  est  a  Patre 
et  Filio  auctoribus  *,  exponendum  est  quod  po-  'd.  40. 
nitur  substantivum  pro  adiectivo. 


X 

■  D.  1134. 


Y)  Qiiod  etiam.  -  Et  ABCDF,  Etiam  G,  Sed  E. 

3)  singulariter.  —  simpliciter  liD. 

e)  dicunt  quod  ...  per  adiectivum.  —  Omittit  P. 

'Q  vel.  -  et  Pab. 

rj)  unitivus.  -  mutuus  ABCDEF. 

6)  dicitur.  -  Om.  BCDEFG.  -  Pro  sunt,  sint  ACE. 


i)  Non.  -  Nec  ACEFG.  -  Pro  possit,  posset  CFGafr. 

x)  scilicet.  —  Om.  codices. 

X)  Ad  sextum ...  simul.  -  Solutionem  sexti  argumenti  om.  BCDE 
FG<J,  et  sequentem  Ad  sextum  inscribunt;  BD  margine  omissionem  no- 
tant  quin  suppleant,  et  Ad  sextum  corrigunt  in  Ad  septimum. 

|ji)  etiam.  -  Om.  BCDEFG. 


Oommentaria  Cardinalis  Caietani 


IN  titulo,  scito  quod  hic  est  quaestio  et  de  re,  an  ita  sit, 
scilicet  quod  Pater  et  Filius  sint  unum  numero  princi- 
pium  SpiritusSancti:  et  de  propositione  ista,  an  sit,  proprie 
sumpta,  vera. 

In  corpore  duo  facit:  primo,  respondet  quaesito  quoad 
Cf.  num.  III.     rem ;  secundo,  quoad  proprietatem  propositionis  *. 


II.  Quoad  primum,  est  haec  conclusio:  Pater  et  Filius 
sunt  unum  principium  Spiritus  Sancti.-  Ek  probatur.  Pater 
et  Filius  sunt  unum  in  omnibus  in  quibus  non  distinguun- 
tur  relativa  oppositione:  ergo  sunt  unum  principium  Spiritus 
Sancti.  —  Et  tenet  sequela:  quia  in  hoc  quod  est  esse  princi- 
pium  Spiritus  Sancti,  non  opponuntur  relative  ad  invicem. 


QUAESTIO  XXXVI,  ARTICULUS  IV 


385 


Art.  2. 


III.  Quoad  secundum,  tria  facit.  Primo,  refert  quandam 
opinionem,  tenentem  hanc  propositionem  esse  impropriam, 
tali  ratione.  Ly  principium  significat  proprietatem :  ergo 
tenetur  adiective:  ergo  non  potest  addi  alteri  adiectivo:  et 
sic  ly  unum  non  tenetur  nominaliter:  ergo,  ut  sit  vera, 
tenetur  ly  imtim  adverbialiter :  et  consequenter  est  im- 
propria. 

Secundo ,  arguit  opinionem ,  et  utrumque  eius  funda- 
mentum ,  ordine  retrogrado.  Et  primo  quidem ,  quod  ly 
unum  non  sit  sumendum  adverbialiter.  Quia  sic  posset  dici 
Pater  non  unum  principium  Filii  et  Spiritus  Sancti :  quia 
pluribus  modis  est  illorum  principium.  -  Secundo ,  quod 
non  valet  sequela,  principium  significat  proprietaiem,  ergo 
tenetur  adiective.  Quoniam  significat  proprietatem  substan- 
tive ;  sicut  patet  etiam  in  creaturis,  in  nominihMS  patris 
et  filii. 

Et  sic,  tertio,  infert  oppositum  praefatae  opinionis,  ra- 
tione  et  exemplo  ipsum  confirmans.  Ratio  est:  Principium 
est  nomen  substantivum ;  ergo  accipit  numerum  iuxta  nu- 
merum  formae  significatae  per  ipsum;  sed  forma  significata, 
idest  proprietas ,  est  una  numero  in  Patre  et  Filio ;  ergo 
convenientissime  dicitur,  Pater  et  Filius  sunt  unum  prin- 
cipium  Spiritus  Sancti.  -  Exemplum  vero  est,  quia  ista  ea- 
dem  ratione  dicitur,  Pater  et  Filius  et  Spiritus  Sanctus 
sunt  unus  Deus:  quia  scilicet  deitas  est  una  numero  in  eis. 

IV.  In  responsione  ad  primum ,  circa  illa  verba ,  Spi- 
ritus  Sanctus  procedit  a  Patre  et  Filio  ut  sunt  plures, 
dubium  occurrit,  an  principium  spirativum  quod  exigat, 
ut  sic,  pluralitatem  suppositorum.  Dico  autem  ut  sic,  ad 
excludendum  concursum  pluralitatis  per  accidens,  ut  con- 
tingit  in  principio  creativo  :  accidit  enim  creationi  quod  a 
tribus  sit  Personis;  nihil  enim  minus  Deus  crearet,  si  non 
esset  trinus.  Est  igitur  hic  dubium,  an  ipsa  spiratio  per  se 
sit  a  duobus;  an  non,  sed  quasi  per  accidens,  ut  creatio  est 
a  tribus.  Scotus  enim,  in  I,  dist.  xn,  tenens  pluralitatem  non 
exigi,  fundat  se  super  omnimoda  perfectione  principii  spira- 
tivi  in  uno  supposito.  Sanctus  Thomas  autem,  in  I  Sent., 
dist.  xr,  art.  ult.,  ad  2,  ponens  differentiam  inter  creationem 
et  spirationem  quoad  hoc,  sentire  videtur  oppositum,  iuxta 
determinationem  a  se  factam  in  2  articulo  eiusdem  distin- 
ctionis.  Quod  et  in  hac  littera  confirmare  videtur. 

V.  Est  autem  ratio  dubitandi  in  hac  re,  quoniam  nulla 
apparet  ratio  convincens  alteram  partem.  Perfectio  namque 
principii  quod  et  quo  in  solo  unico  supposito  salvari  ex  eo 
videtur ,  quia  aliter  Pater  solus  imperfectum  esset  princi- 
pium  Spiritus  Sancti.  Stante  autem  omnimoda  perfectione 
utriusque  principii  in  uno  supposito,  sequitur  veritas  istius 
conditionalis ,  quod  si  illud  solum  esset,  posset  perfecte 
spirare  Spiritum  Sanctum.  Et  sic  non  per  se  requiritur  plu- 
ralitas  in  principio  quod  spirationis. 

Modus  autem  procedendi,  ut  nexus,  communio  atque 
mutuus  amor  unitivus,  qui  convenire  dicitur  Spiritui  San- 
cto,  intelligi  non  potest  nisi  sit  a  duobus  ad  minus.  Ac  per 
hoc  oportet  per  se  pluralitatem  invenire  in  spirativo  prin- 
cipio  quod. 

VI.  Neutra  tamen  harum  viarum  ducit  necessario  ad 
intentum.  Prima  quidem  deficit,  quoniam  non  ratione  im- 
perfectionis,  sed  ratione  non  habitae,  nec  possibilis  haberi 
conditionis  in  unico  supposito,  solus  Pater  aut  solus  Filius 
non  posset  spirare  Spiritum  Sanctum  consubstantialem  et 
personaliter  distinctum,  etc. 

Secunda  autem  deficit,  quia  connectere,  unire,  et  similia, 
non  conveniunt  Spiritui  Sancto  ex  proprietate  personali , 
sed  ex  essentiali  incluso,  scilicet  amore;  ut  in  quaestione 
sequenti,  articulo  i,  ad  3,  littera  dicit,  et  ibidem  clarius 
patebit. 

VII.  Et  quamvis  huiusmodi  non  cogant,  quia  tamen 
s.Thomas  expresse  superius  dixit  in  hac  eadem  quaestione  *, 
quod  de  ratione  Spiritus  Sancti  est  quod  sit  a  Patre  et 
Filio;  et  hic  apponit  notam  reduplicationis,  dicens  quod 
procedit  a  Patre  et  Filio  ut  sunt  plures  personaliter ;  com- 
muneque  Sanctorum  dictum  sit,  Spiritum  Sanctum  mutuam 
esse  caritatem  Patris  et  Filii :  tenendum  esse  arbitror  quod 
principium  spirativum  ut  quod ,  inquantum  huiusmodi , 
exigit  pluralitatem.  Ita  quod  dualitas  est  conditio  spiratoris, 

SuMMAE  Theol.   D.  Thomae  T.  I. 


*  Art.  2  ,  Com- 
ment.  num.xxix. 


Cf.  num.  v,vi. 


nullam  addens  perfectionem  supra  unitatem  suppositi ;  sed 
secunda  persona  addit  solam  conditionem  requisitam  ad 
principium  quod ,  ob  cuius  defectum,  negative  sumendo 
defectum,  una  sola  persona  non  spiraret;  sicut  ob  eius 
abstractionem  a  perfectione  et  imperfectione,  nulla  imper- 
fecte,  sed  singula  quaeque  perfecte  spirat. 

VIII.  Nec  hoc  absque  ratione  credimus.  Si  enim  pro- 
cessio    Spiritus  Sancti    necessario  est  a  Patre   et  Filio ,  ut 

superius  *  probatum  est,  necessario  sequitur  quod  sit  ab  eis   '  Loc.  prox.  cit. 
inquantum  tales.  Ergo  inquantum  plures:  non  enim  sunt 
intelligibiles  ut  sic,  nisi  ut  plures. 

Ratio  quoque  assumpta  ex  littera,  quia  scilicet  procedit 
ut  amor  unitivus,  manifestat  intentum,  si  animadvertimus 
quod  in  hac  re  etiam  vocabulis  caremus;  et  sic  ex  appro- 
priatis  propria  intelligere  ac  insinuare  oportet. 

Accedit  ad  hoc  ratio  in  I  Sent.,  dist.  xxix,  art.  ult.  *,  a   '  Ad  2. 
s.  Thoma  assignata,  quia  scilicet  spirare  est  actio  personalis. 

IX.  Nec  propterea  ex  his  oblitum  me  credas  supra  di- 
ctorum.  Stant  enim  haec  simul,  scilicet  quod  Spiritus  San- 
ctus  procedit  a  Patre  et  Filio  inquantum  duo  sic,  idest 
inquantum  habent  talem  pluralitatem  seu  dualitatem:  et 
quod  processio  Spiritus  Sancti  non  differt  a  generatione 
sufficienter  ex  hoc  quod  est  a  duobus ,  et  ista  ab  uno : 
quoniam  dualitas  suppositalis  absolute  ad  hoc  non  sufficit, 
ut  supra  *  diximus. 

Argumenta  autem  Scoti  non  oportet  afferre,  quia  non 
militant  contra  positionem  nostram,  dualitatem  supposito- 
rum  ex  parte  principii  quod  tantum  dicentem,  nisi  id  quod 
adduximus  de  perfectione  *;  sed  contra  Henricum,  ponentem 
concordiam,  etc. 

X.  In  responsione  ad  secundum,  dubium  est  circa  illa 
verba,  Pater  non  potest  dici  plura  principia,  quia  impli- 
caretur  pluralitas  suppositdrum.  Quia  si  regula  de  plu- 
rificatione  nominis  substantivi  penes  pluralitatem  formae 
significatae,  vera  est,  voluntarium  appareret  excipere  plu- 
rificationem  principii  in  Patre:  constat  enim  formas  signi- 
ficatas  esse  plures,  puta  paternitatem  et  spirationem.  -  Nec 
potest  dici  recte,  ut  quidam  credunt,  quod  illa  regula  est 
vera  tautum  quando  est  pluralitas  realis  formae  signifi- 
catae.  Nam  constat  artem  sutoriam  distingui  realiter  a  fre- 
nifactiva ;  et  tamen  Socrates  habens  utramque  non  est  duo 
artifices. 

XI.  Ad  hoc  dicitur ,  quod  aliud  est  loqui  de  nomine 
substantivo,  et  aliud  de  substantivo  concreto.  Substantivum 
enim,  ut  sic,  penes  pluralitatem  formae  significatae  pluri- 
ficatur;  sufficienter  quidem,  si  est  abstractum,  exactive  au- 
tem  absolute;  idest,  quod  ad  sui  piuralitatem  exigit  plura- 
litatem  formae  significatae ,  sive  hoc  sufficiat ,  sive  non. 
Substantivum  autem  concretum,  quia  substantivum,  exigit 
pluralitatem  formae ;  quia  vero  concretum,  exigit  plurali- 
tatem  suppositorum.  Et  sic ,  cum  principium  sit  substan- 
tivum  concretum,  optime  in  littera  dicitur  quod  implica- 
retur  pluralitas  suppositorum ,  dicendo  ,  Pater  est  plura 
principia.  Nec  •  disceditur  a  regula  de  substantivo  sane  in- 
tellecta,  ut  exposuimus. 

XII.  In  responsione  ad  quartum  et  quintum ,  dubium 
est  logicale ,  motum  a  Gregorio,  in  xii  distinctione  Primi, 
tractatumque  a  Capreolo,  in  fine:  quomodo  scilicet  \y  prin- 
cipium  supponat  confuse.  Tum  quia  nullum  est  confusi- 
vum.  -  Tum  quia,  si  staret  confuse,  liceret  descendere  sub 
praedicato  ad  eius  singularia  per  propositionem  de  dis- 
iuncto  extremo :  quod  hic  non  licet. 

XIII.  Ad  horum  primum  dicitur  dupliciter.  Primo,  quod 
non  oportet  quaerere  confusivum  respectu  termini  com- 
munis  concreti  substantivi,  quia  hoc  habet  ex  naturali  sua 
suppositione,  ut  s.  Thomas  dicit  in  III  Sent.,  dist.  i,  qu.  n, 
art.  4  * :  sed  oporteret  quaerere  discretivum,  quando  sup- 
poneret  determinate.  -  Secundo  dicitur,  quod  confunditur 
a  ly  et,  quando  est  praedicatum. 

Ad  secundum  vero  motivum ,  similiter  dupliciter  re- 
spondetur.  Primo,  quod  illa  regula  non  habet  locum  ubi 
sub  praedicato  non  sunt  plura  singularia,  ut  contingit  in 
proposito :  singulare  enim  principii  non  est  Pater  aut  Filius, 
sed  hoc  principium.  Cum  autem  ibi  non  sint  plura  nu- 
mero  principia ,    sed  Pater  et  Filius    sunt    unum   numero 

49 


Ad  6. 


J> 


386 


QUAESTIO  XXXVI,  ARTICULUS  IV 


principium  Spiritus  Sancti,  non  restat  descensus  ad  singu- 
laria  principii.  Sed  si  ad  Patrem  vel  Filium  venitur,  iam 
extra  regulam  sumus;  et  est  sophisma  Figurae  Dictionis.  - 
Secundo  dicitur  ab  aliis,  concedendo  consequentiam ,  et 
negando  falsitatem  consequentis,  ut  videre  potes  in  Ca- 
preolo. 

XIV.  In  responsione  ad  sextum,   adverte  quod  hoc  in 


loco  Auctor  determinavit  quod  indecise  dimisit  in  I  Sent., 
dist.  XXIX  *,  ad  ult. 

XV.  In  responsione  ad  septimum,  adverte  quod  hoc  in 
loco  Auctor  arguit  opinionem  quam  ipse  secutus  fuit  in  I 
Sent.,  dist.  xi  et  xxix  *,  articulis  ultimis.  -  Ratio  autem  in 
littera  adducta  examinabitur  in  3  articulo  xxxix  quaestionis, 
ubi  ex  proposito  tractabitur  de  adiectivis  et  substantivis. 


Art.  4. 


Art.  4,  ad  2. 


QUAESTIO  XXXVII,  ARTICULUS  I 


387 


QUAESTIO  TRIGESIMASEPTIMA 

DE   NOMINE   SPIRITUS   SANCTI    QUOD   EST   AMOR 


•  Cf.  qu.  XXXVI , 
Introd. 


IN    DUOS   ARTICULOS   DIVISA 


DEiNDE  quaeritur  de  nomine  Amoris  *. 
Et  circa  hoc  quaeruntur  duo. 
Primo :  utrum  sit  "  proprium  nomen  Spiritus 
Sancti. 


Secundo :    utrum   Pater   et   Filius    diligant  se 
Spiritu  Sancto. 


ARTICULUS  PRIMUS 

UTRUM  AMOR  SIT  PROPRIUM  NOMEN  SPIRITUS  SANCTI 
I  Sent.,  dist.  x,  art.  i,  ad  4;  dist.  xxvii,  qu.  11,  art.  2,  qu'  2. 


'  Cap.  XVII. 


S.Th.  lect.xn. 
S 


'  Qu.  xxzvi,  art. 


•  Homil. 
Kvang. 


Qu.  xxvii,  art. 

,  3.  5- 


D  PRiMUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
Amor  non  sit  proprium  nomen  Spiritus 
Sancti.  Dicit  enim  Augustinus,  XV  de 
Trin.  *:  Nescio  citr,  sicut  sapientia  di- 
citur  et  Pater  et  Filius  et  Spiritus  Sanctus,  et  simul 
omnes  non  tres  sed  una  sapientia ,  non  ita  et 
caritas  dicatur  Pater  et  Filius  et  Spiritus  Sanctus, 
et  simul  omnes  una  caritas.  Sed  nullum  nomen 
quod  de  singulis  personis  praedicatur  et  de  omni- 
bus  in  communi  singulariter,  est  nomen  proprium 
alicuius  personae.  Ergo  hoc  nomen  amor  non 
est  proprium  ^  Spiritus  Sancti. 

2.  Praeterea,  Spiritus  Sanctus  est  persona  sub- 
sistens.  Sed  amor  non  significatur  ut  persona  sub- 
sistens:  sed  ut  actio  quaedam  ab  amante  transiens  > 
in  amatum.  Ergo  amor  non  est  proprium  nomen 
Spiritus  Sancti. 

3.  Praeterea,  amor  est  nexus  amantium:  quia 
secundum  Dionysium,  iv  cap.  de  Div.  Nom.  *,  est  * 
qiiaedam  vis  imitiva.  Sed  nexus  est  medium  inter 
ea  quae  connectit :  non  autem  aliquid  ab  eis  pro- 
cedens.  Cum  igitur  Spiritus  Sanctus  procedat  a 
Patre  et  Filio,  sicut  ostensum  est  *,  videtur  quod 
non  sit  amor  aut  nexus  Patris  et  Filii. 

4.  Praeterea,  cuiuslibet  amantis  est  aliquis 
amor.  Sed  Spiritus  Sanctus  est  amans  '.  Ergo 
eius  est  aliquis  amor.  Si  igitur  Spiritus  Sanctus 
est  amor,  erit  amor  amoris,  et  spiritus  a  spiritu. 
Quod  est  inconveniens. 

Sed  contra  est  quod  Gregorius  dicit,  in  Homilia 
Pentecostes  *:  Ipse  Spiritus  Sanctus  est  Amor. 

Respondeo  dicendum  quod  nomen  amoris  in  di- 
vinis  sumi  potest  et  essentialiter  ^  et  personaliter. 
Et  secundum  quod  personaliter  sumitur,  est  pro- 
prium  nomen  Spiritus  Sancti;  sicut  Verbum  est 
proprium   nomen   Filii.    Ad    cuius    evidentiam  , 


sciendum  est 
ostensum  est, 


quod,  cum 
sint  duae 


in  divinis,  ut 


supra 


processiones ,  una  per 


modum  intellectus,  quae  est  processio  verbi;  alia 
per  modum  voluntatis,  quae  est  processio  amo- 
ris :  quia  prima  est  nobis  magis  nota,  ad  singula 
significanda  quae  in  ea  considerari  possunt,  sunt 
magis  propria  nomina  adinventa ;  non  autem  in 
processione  voluntatis.  Unde  et  quibusdam  cir- 
cumlocutionibus  utimur  ad  significandam  perso- 
nam  procedentem :  et  relationes  etiam  quae  ac- 
cipiuntur  secundum  hanc  processionem  ",  et  pro- 
cessionis  et  spirationis  nominibus  nominantur,  ut 
supra  *  dictum  est;  quae  tamen  sunt  magis  no- 
mina  originis  quam  relationis,  secundum  proprie- 
tatem  vocabuli. 

Et  tamen  similiter  utramque  *  processionem 
considerari  oportet.  Sicut  enim  ex  hoc  quod  ali- 
quis  rem  aliquam  intelligit,  provenit  quaedam  in- 
tellectualis  conceptio  rei  intellectae  in  intelligente, 
quae  dicitur  verbum ;  ita  ex  hoc  quod  aliquis  rem 
aliquam  amat,  provenit  quaedam  impressio,  ut  ita 
loquar,  rei  amatae  in  affectu  amantis  *,  secundum 
quam  amatum  dicitur  esse  in  amante,  sicut  et  in- 
tellectum  in  intelligente.  Ita  quod,  cum  aliquis 
seipsum  intelligit  et  amat,  est  in  seipso  non  solum 
per  identitatem  rei,  sed  etiam  ut  intellectum  in 
intelligente ,  et  amatum  in  amante. 

Sed  ex  parte  intellectus,  sunt  vocabula  adin- 
venta  ad  significandum  respectum  intelligentis  ad 
rem  intellectam,  ut  patet  in  hoc  quod  dico  intel- 
ligere:  et  sunt  etiam  alia  vocabula  adinventa  ad 
significandum  processum  intellectualis  conceptio- 
nis,  scilicet  ipsum  dicere,  et  verbum.  Unde  in  di- 
vinis  intelligere  solum  essentialiter  dicitur,  quia 
non  importat  habitudinem  ad  verbum  procedens  * : 
sed  Verbum  personaliter  dicitur,  quia  significat 
id  quod  procedit :  ipsum  vero  dicere  dicitur  no- 
tionaliter,  quia  importat  habitudinem  principii 
Verbi  ad  Verbum  ipsum  ".  -  Ex  parte  autem  vo- 
luntatis,  praeter  diligere  et  amare,  quae  important 


o)  sit.  —  Amor  sit  B. 

P)  proprium.  -  nomen  A,  proprium  nomen  C,  proprium  nomen 
personae  B. 

f)  transiens.  -  Om.  B. 

3)  est.  -  amor  est  B. 

e)  Sed...amans.  Ergo.  -  Si  igitur  Spiritus  Sanctus  est  amor 
amans,  ergo  B. 


-  essentialiter  Pab. 
et  spirationem  addit  B.  Idem  pro  nominantur. 


X)  et  essentialiter. 

»l)  processionem.  - 
nominamus. 

8)  utramque.  -  secundum  utramque  Pb. 

i)  ad  verbum  procedens.  -  principii  verbi  ad  verbum  ipsum  G. 
Haec  et  sequentia  usque  ad  habitudinem  om.  ABCDEFad. 

x)   Verbum  ipsum.  -  Verbum  missum  G,  ipsum  Verbum  ABCDE, 


'  Qu.  XXVIII,  art. 


D.  1201. 


388 


QUAESTIO  XXXVII,  ARTICULUS  I 


In  corpore. 


*  Qu.  XIV,  art.2; 
qu.  XVIII,  art.  3, 
»d  I. 

5 


habitudinem  amantis  ad  rem  amatam,  non  sunt 
aliqua  vocabula  imposita  * ,  quae  importent  ha- 
bitudinem  ipsius  impressionis  vel  affectionis  rei 
amatae,  quae  provenit  in  amante  ex  hoc  quod 
amat,  ad  suum  principium,  aut  e  converso.  Et 
ideo,  propter  vocabulorum  inopiam ,  huiusmodi 
habitudines  significamus  vocabulis  amoris  et  di- 
lectionis;  sicut  si  Verbum  nominaremus  intelligen- 
tiam  conceptam,  vel  sapientiam  genitam. 

Sic  igitur,  inquantum  in  amore  vel  dilectione 
non  importatur  nisi  habitudo  amantis  ad  rem 
amatam,  amor  et  diligere  essentialiter  dicuntur, 
sicut  intelligentia  et  intelligere.  Inquantum  vero 
his  vocabulis  utimur  ad  exprimendam  habitudi- 
nem  eius  rei  quae  <"  procedit  per  modum  amoris, 
ad  suum  principium,  et  e  converso;  ita  quod  per 
amorem  intelligatur  amor  procedens ,  et  per  di- 
ligere  intelligatur  spirare  amorem  procedentem : 
sic  Amor  est  nomen  personae,  et  diligere  vei 
amare  est  verbum  notionale,  sicut  dicere  vel  ge- 
nerare. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  Augustinus  lo- 
quitur  de  caritate,  secundum  quod  essentialiter 
sumitur  in  divinis,  ut  dictum  est  *. 

Ad  secundum  dicendum  quod  intelligere  et  velle 
et  amare,  licet  significentur  per  modum  actionum 
transeuntium  in  obiecta,  sunt  tamen  actiones  ma- 
nentes  in  agentibus  ',  ut  supra  *  dictum  est ;  ita 
tamen  quod  in  ipso  agente  important  ^  habitu- 
dinem  quandam  ad  obiectum.  Unde  amor,  etiam 
in  nobis,  est  aliquid  manens  in  amante,  et  ver- 


bum  cordis  manens  in  dicente;  tamen  cum  ha- 
bitudine  ad  rem  verbo  expressam,  vel  amatam. 
Sed  in  Deo,  in  quo  nullum  est  accidens,  plus 
habet:  quia  tam  Verbum  quam  Amor  est  sub- 
sistens.  Cum  ergo  dicitur  quod  Spiritus  Sanctus 
est  amor  Patris  in  Filium ,  vel  in  quidquam  " 
aliud,  non  significatur  aliquid  transiens  in  alium; 
sed  solum  habitudo  amoris  ad  rem  amatam;  sicut 
et  in  Verbo  importatur  habitudo  Verbi  ad  rem 
Verbo  expressam. 

Ad  tertium  dicendum  quod  Spiritus  Sanctus  di- 
citur  esse  nexus  Patris  et  Filii,  inquantum  est 
Amor :  quia,  cum  Pater  amet  unica  dilectione  se 
et  Filium ,  et  e  converso ,  importatur  in  Spiritu 
Sancto,  prout  est  Amor,  habitudo  Patris  ad  Fi- 
lium,  et  e  converso,  ut  amantis  ad  amatum.  Sed 
ex  hoc  ipso  quod  Pater  et  Filius  se  mutuo  amant, 
oportet  quod  mumus  Amor,  qui  est  Spiritus  San- 
ctus,  ab  utroque  "  procedat.  Secundum  igitur  ori- 
ginem,  Spiritus  Sanctus  non  est  medius,  sed  tertia 
in  Trinitate  persona.  Secundum  vero  praedictam 
habitudinem,  est  medius  nexus  duorum,  ab  utro- 
que  procedens. 

Ad  quartum  dicendum  quod,  sicut  Filio,  licet  in- 
telligat,  non  tamen  sibi  competit  producere  ver- 
bum,  quia  intelligere  convenit  ei  ut  Verbo  proce- 
denti;  ita,  licet  Spiritus  Sanctus  amet,  essentialiter 
accipiendo  c,  non  tamen  convenit  ei  quod  spiret 
amorem,  quod  est  diligere  notionaliter  sumptum ; 
quia  sic  diligit  essentialiter  ut  Amor  procedens, 
non  ut  a  quo  procedit  amor. 


X)   imposita.  -  posita  BCDEFGafr. 
edd.  a  b. 

(j.)  rei  quae.  -  quod  codices. 
v)  agentibus.  -  agente  codices. 


Pro    importent ,    important 


5)  important.  -  importent  BCEFGpAD. 

0)  quidquam.  —  aliquid  G,  quidquid  ceteri  et  a  b. 

Tz)  ab  utroque.  —  a  duobus  codices  et  a  b, 

p)  accipiendo.  -  accidendo  pB,  ora.  ACEFGsB. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


*  Qu.  xxxiii,  art. 
2,Comment.  n.i; 
qu.  XXXIV,  art.  2, 
Comment.  n.  i. 


1  c 


'ITULUS  clarus  ex  dicendis  in  corpore,  et  superius  *  dis- 

cussis  de  nomine  Patris  et  Verbi. 

In  corpore  una  est  distinctio,  cum  una  conclusione. 
Distinctio  est:  Amor  potest  sumi  essentialiter,  et  persona- 
liter.  -  Conclusio  autem  est:  Amor  personaliter  est  nomen 
proprium  Spiritus  Sancti.  -  Manifestanturque  simul  quatuor 
faciendo,  tali  ordine. 

Primo,  ponitur  in  communi  differentia  inter  processiones 
divinas,  quoad  notitiam  et  nominationem  spectantium  ad 
ipsas. 

Secundo,  ibi:  Et  tamen  similiter,  ponitur  convenientia 
inter  eas  quoad  duo:  scilicet  modum  producendi,  quia  sicut 
intelligendo  se  producit  verbum ,  quod  est  conceptus  rei 
intellectae  in  intelligente,  ita  amando  se  producit  imp^es- 
sionem  seu  affectionem  rei  amatae  in  amante ;  et  nume- 
rum  habitudinum ,  quia  sicut  ibi  tres  sunt  habitudines , 
scilicet  ad  rem  intellectam,  et  ad  verbum,  et  e  converso, 
scilicet  verbi  ad  eius  principium,  ita  hic  tres  sunt,  scilicet 
ad  rem  amatam ,  ad  affectionem ,  et  istius  ad  eius  prin- 
cipium. 

Tertio,  ibi :  Sed  ex  parte,  in  speciali  ostendit  differen- 


tiam  inter  has  processiones,  quoad  nominationem  habitut 
dinum  praedictarum.  Quia  scilicet  in  intellectu  omnes  sun 
nominatae:  in  voluntate  autem  sola  prima,  ceteris  enim 
primae  nomina  accommodantur. 

Quarto ,  ibi :  Sic  igitur ,  infert  ex  dictis  distinctionem 
prius,  et  conclusionem  deinde;  ut  clare  patet  in  littera. 

II.  Adverte  hic  quod  illa  distinctio  amoris  in  essentia- 
lem  et  personalera  ut  clare  ex  hoc  articulo  habetur,  non 
est  distinctio  rei,  sed  vocis  in  suas  significationes.  Tota  enim 
ratio  distinctionis  est  accommodatio  vocabuli  ad  aliam  signi- 
ficationem;  sicut  si  notitiae  nomen  accommodaretur  Verbo. 
Unde  non  sunt  duo  amores  in  divinis,  unus  essentialis,  et 
alter  personalis.  Sed  ly  amor,  propter  penuriam  vocabu- 
lorum,  quandoque  significat  divinum  amorem,  qui  procul 
dubio  essenti^e  quoddam  est :  quandoque  vero  tertiam  Per- 
sonam  procedentem  per  modum  voluntatis  et  amoris.  Unde 
vanus  est  labor  argumentorum  Aureoli,  in  xxxir  distinctione 
Primi,  apud  Capreolum  *,  contra  hanc  distinctionem,  in- 
quantura  est  s.  Thomae:  quoniam  sic  intelligitur. 

Rehqua  ad  hunc  articulum  spectantia,  superius  in  xxvii 
quaestione  *  discussa  sunt. 


•  Ad  2, 
concl.  I. 


•  Art.  3,5, 
Comment. 


QUAESTIO  XXXVII,  ARTICULUS  II 


389 


ARTICULUS  SECUNDUS 

UTRUM  PATER  ET  FILIUS  DILIGANT  SE  SPIRITU  SANCTO 
l  Sent.,  dist.  xxxii,  qu.  i ;  De  Pot.,  qu.  ix,  art.  9,  ad   1 3. 


Gap.  I. 


Art.  praeced. 


Cap.  V. 


*  Retractat.  lib. 
I,  cap.  XXVI. 


»D  SECUNDUM  sic  PROCEDiTUR.  Vidctur  quod 
Pater  et  Filius  non  diligant  se  Spiritu 
'Sancto.  Augustinus  enim,  in  VII  de 
{Trin.  *,  probat  quod  Pater  non  est  sa- 
piens  sapientia  genita.  Sed  sicut  Filius  est  sa- 
pientia  "  genita,  ita  Spiritus  Sanctus  est  Amor 
procedens,  ut  dictum  est  *.  Ergo  Pater  et  Filius 
non  diligunt  se  Amore  procedente,  qui  est  Spi- 
ritus  Sanctus. 

2.  Praeterea,  cum  dicitur,  Pater  et  Filius  di- 
ligunt  se  Spiritu  Sancto,  hoc  verbum  diligere  aut 
sumitur  essentialiter,  aut  ^  notionaliter.  Sed  non 
potest  esse  vera  secundum  quod  sumitur  essen- 
tialiter:  quia  pari  ratione  posset  dici  quod  "*  Pater 
intelligit  Filio.  Neque  etiam  secundum  quod  su- 
mitur  notionaliter :  quia  pari  ratione  posset  dici 
quod  Pater  et  Filius  spirant  Spiritu  Sancto,  vel 
quod  Pater  generat  Filio.  Ergo  nullo  modo  haec 
est  vera,  Pater  et  Filius  diligunt  se  Spiritu  Sancto. 

3.  Praeterea,  eodem  amore  Pater  diligit  Fi- 
lium,  et  se,  et  nos.  Sed  Pater  non  diligit  se  Spi- 
ritu  Sancto.  Quia  nullus  actus  notionalis  reflecti- 
tur  super  principium  actus :  non  enim  potest  dici 
quod  Pater  generat  se,  vel  spirat  se.  Ergo  etiam 
non  potest  dici  quod  diligat  se  Spiritu  Sancto,  se- 
cundum  quod  diligere  sumitur  notionaliter.  Item, 
amor  quo  diligit  nos,  non  videtur  esse  Spiritus 
Sanctus:  quia  importatur  respectus  ad  creaturam, 
et  ita  ad  essentiam  pertinet.  Ergo  et  haec  est  falsa, 
Pater  diligit  Filium  Spiritu  Sancto. 

Sed  contra  est  quod  Augustinus  dicit,  VI  de 
Trin.  *,  quod  Spiritus  Sanctus  est  quo  Genitus  a 
Generante  diligitur,   Genitoremque  suum  diligit. 

Respondeo  dicendum  quod  circa  hanc  quaestio- 
nem  difficuhatem  affert  quod,  cum  dicitur,  Pater 
diligit  Filium  Spiritu  Sancto,  cum  ablativus  con- 
struatur  in  habitudine  aUcuius  causae ,  videtur 
quod  Spiritus  Sanctus  sit  principium  diligendi 
Patri  *  et  Filio ;  quod  est  omnino  impossibile.  Et 
ideo  quidam  dixerunt  hanc  esse  falsam,  Pater  et 
Filius  diligunt  se  Spiritu  Sancto.  Et  dicunt  hanc 
esse  retractatam  ab  Augustino  in  suo  simili,  cum 
sciUcet  retractavit  *  istam ,  Pater  est  sapiens  sa- 
pientia  genita.  -  Quidam  vero  dicunt  quod  est 
propositio  '  impropria ;  et  est  sic  exponenda : 
Pater  diligit  Filium  Spiritu  Sancto ,  idest  amore 
essentiali,  qui  appropriatur  Spiritui  Sancto.  -  Qui- 
dam  vero  dixerunt  quod  ablativus  iste  construitur 
in  habitudine  signi :  ut  sit  sensus,  Spiritus  Sanctus 


450. 


est  signum  quod  Pater  diligat  Filium,  inquantum 
sciUcet  ^  procedit  ab  eis  ut  £imor.  -  Quidam  vero  ^ 

dixerunt "  quod  ablativus  iste  construitur  in  habi-  ^" 

tudine  causae  formalis :  quia  Spiritus  Sanctus  est 
Amor,  quo  formaliter  Pater  et  Filius  se  invicem 
diUgunt.  -  Quidam  vero  dixerunt  *  quod  construi-  ® 

tur  in  habitudine  effectus  formalis.  Et  isti  propin- 
quius  ad  veritatem  accesserunt. 

Unde  ad  huius  '  evidentiam,  sciendum  est  quod,  ' 

cum  res  communiter  denominentur  a  suis  formis, 
sicut  album  ab  albedine,  et  homo  ab  humanitate ; 
omne  illud  a  quo  aUquid  denominatur,  quantum 
ad  hoc  habet  habitudinem  formae.  Ut  si  dicam, 
iste  est  indutus  vestimento  ",  iste  ablativus   con-  " 

struitur  in  habitudine  causae  formalis,  quamvis 
non  sit  forma.  Contingit  autem  aliquid  denomi- 
nari  per  id  quod  ab  ipso  procedit  *,  non  solum 
sicut  agens  actione  *;  sed  etiam  sicut  ipso  termino 
actionis,  qui  est  effectus,  quando  ipse  effectus  in 
inteUecm  actionis  includitur.  Dicimus  enim  quod 
ignis  est  calefaciens  calefactione,  quamvis  calefa- 
ctio  non  sit  calor,  qui  est  forma  ignis,  sed  actio 
ab  igne  procedens:  et  dicimus  quod  arbor  est 
florens  floribus ,  quamvis  flores  non  sint  forma 
arboris,  sed  quidam  effectus  ab  ipsa  procedentes. 

Secundum  hoc  ergo  dicendum  quod,  cum  dili- 
gere  in  divinis  dupliciter  sumatur,  essentialiter  sci- 
licet  et  notionaliter ;  secundum  quod  essentialiter 
sumitur,  sic  Pater  et  Filius  non  diligunt  se  Spiritu 
Sancto,  sed  essentia  sua.  Unde  Augustinus  dicit  /*, 
in  XV  de  Trin.  *:  Quis  audet  dicere  Patrem  nec 
se  nec  Filium  nec  Spiritum  Sanctum  diligere  nisi 
per  Spiritum  Sanctum?  Et  secundum  hoc  proce- 
dunt  primae  opiniones.  -  Secundum  vero  quod 
notionaliter  sumitur,  sic  diiigere  nihil  est  aUud 
quam  spirare  amorem ;  si cut  ^/cere  est  producere 
verbum,  et  florere  est  producere  flores  '.   Sicut  ^ 

ergo  dicitur  arbor  florens  floribus,  ita  dicitur  Pa- 
ter  dicens  Verbo  vel  Filio ,  se  et  creaturam :  et 
Pater  et  Filius  dicuntur  diUgentes  Spiritu  Sancto, 
vel  Amore  procedente,  et  se  et  nos. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  esse  sapientem 
vel  intelligentem  in  divinis  non  sumitur  nisi  es- 
sentiaUter:  et  ideo  non  potest  dici  quod  Pater 
sit  sapiens  pel  intelligens  Filio.  Sed  diligere  su- 
mitur  non  solum  essentialiter,  sed  etiam  notio- 
naliter.  Et  secundum  hoc,  possumus  dicere  quod 
Pater  et  FiUus  diligunt  se  ^  Spiritu  Sancto,  ut  di-  ? 

cmm  est  *.        .  '^  "^^^^- 


Cap.  VII. 


ctus. 


a)  sapientia.  -  sapiens  sapientia  Pa. 

p)  aut.  ~  aut  sumitur  BCD. 

f)  quod.  -  Om.  codices. 

S)  Patri.  -  et  Patri  P.  -  omnino  om.  BDG. 

t)  propositio.  -  Om.  codices. 

^)  scilicet.  -  Omittit  P.  -  Eadem   post  ab  eis  addit   Spiriius  San- 


7))  dixerunt.  -  dicunt  codices. 


8)  dixerunt.  -  dicunt  B. 

t)  huius.  -  eius  codices.  -  Pro  denominentur,  denomineiur  BDEG. 
x)  vestimenio.  -  indumenio  ABCDE. 

X)  actione.  -  actionis  AEpC,  om.  F.  -  ipso  om.  codices;  pro  ter- 
mino,  terminatio  ABEGpC. 
[j.)  dicit.  -  Om.  Pab. 
v)  fores.  -  fiorem  codJces  et  a  b. 
?)  se.  -  Om.  BCDFG. 


Sgo 


QUAESTIO  XXXVII,  ARTICULUS  II 


Ad  secundum  dicendum  quod,  quando  in  intelle- 
ctu  alicuius  actionis  importatur  determinatus  effe- 
ctus,  potest  denominari  principium  actionis  et  ab  " 
actione  et  ab  effectu;  sicut  possumus  dicere  quod 
arbor  est  florens^on7zo7?e^  tlfloribus.  Sed  quando 
in  actione  non  includitur  determinatus  effectus, 
tunc  non  potest  principium  actionis  denominari 
ab  effectu,  sed  solum  ab  actione:  non  enim  di- 
cimus  quod  arbor  producit  ^"  florem  flore ,  sed 
productione  floris.  -  In  hoc  igitur  quod  dico  spirat 
vel  generat,  importatur  actus  notionalis  tantum. 
Unde  non  possumus  dicere  quod  Pater  spiret 
Spiritu  Sancto,  vel  generet  Filio.  Possumus  autem 
dicere  quod  Pater  dicit  Verbo,  tanquam  persona 
procedente,  et  dicit  dictione ,  tanquam  actu  no- 
tionali:  quia  dicere  importat  determinatam  per- 
sonam  procedentem ,  cum  dicere  sit  producere 
verbum.  Et  similiter  diligere,  prout  notionaliter 
sumitur,  est  producere  amorem.  Et  ideo  potest 
dici  quod  Pater  diligit  Filium  Spiritu  Sancto,  tan- 


quam  persona  procedente,  et  ipsa  dilectione,  tan- 
quam  actu  notionali, 

Ad  tertium  dicendum  quod  Pater  non  solum 
Filium,  sed  etiam  se  et  nos  diligit  Spiritu  Sancto. 
Quia,  ut  dictum  est  *,  diligere,  prout  p  notionaliter 
sumitur,  non  solum  importat  productionem  di- 
vinae  personae,  sed  etiam  personam  productam 
per  modum  amoris,  qui  habet  habitudinem  ad 
rem  dilectam.  Unde,  sicut  Pater  dicit  se  et  omnem 
creaturam  Verbo  quod  genuit,  inquantum  Ver- 
bum  genitum  sufficienter  repraesentat  Patrem  et 
omnem  creaturam ;  ita  diligit  se  et  omnem  crea- 
turam  Spiritu  Sancto,  inquantum  Spiritus  Sanctus 
procedit  ut  amor  bonitatis  primae,  secundum 
quam  Pater  amat  se  et  omnem  creaturam.  Et 
sic  etiam  patet  quod  respectus  importatur  ad 
creaturam  et  in  Verbo  et  in  Amore  procedente, 
quasi  secundario ;  inquantum  scilicet  veritas  et  bo- 
nitas  "  divina  est  principium  intelligendi  et  amandi 
omnem  creaturam. 


o)  et  ab.  -  ab  Pb,  et  ed.  a 

x)  producit.  —  producat  codices. 


p)  prout.  -  secundum  quod  codices. 

o)  veritas  et  bonitas.  -  bonitas  et  veritas  Pab. 


Art.  praeced. 
P 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


IN  titulo,  adverte  quod,  licet  quaestio  proponatur  de  re, 
dicendo,  Utrum  Pater  et  Filius  etc;  difficultas  tamen  circa 
veritatem  propositionis  versatur ;  an  scilicet  propositio  ista 
sit  vera ,  Pater  et  Filius  diligunt  se  Spiritu  Sancto.  De  re 
enim,  sive  diligere  sumatur  notionaliter,  sive  essentialiter, 
constat  quomodo  se  habeant  Pater  et  Filius  et  Spiritus 
Sanctus. 

II.  In  corpore  tria  facit:  prirao,  ostendit  causam  diffi- 
cultatis ;  secundo,  refert  quinque  opiniones ;  tertio,  respon- 
det  quaesito. 

III.  Quoad  primum,  ratio  difficultatis  est  circa  propo- 
sitionem ,  quia  ille  ablativus  Spiritu  Sancto  videtur  im- 
portare  habitudinem  principii  respectu  dilectionis  in  Patre 
et  Filio :  quod  tamen  est  impossibile. 

Quoad  secundum,  opiniones  satis  clarae  sunt  in  littera. 

IV.  Quoad  tertium,  ponit  duas  conclusiones,  iuxta  mem- 
bra  distinctionis  praemissae,  scilicet:  diligere  sumitur  du- 
pliciter,  essentialiter  et  notionaliter.  Prima  conclusio  est 
quod,  sumendo  diligere  essentialiter,  Pater  et  Filius  non 
diligunt  se  Spiritu  Sancto.  -  Secunda  est  quod,  sumendo 
diligere  notionaliter ,  Pater  et  Filius  dihgunt  se  Spiritu 
Sancto. 

Declaratque  eas  ac  probat,  trahendo  quintam  opinioncm 
ad  bonum  sensum,  ex  duobus  fundamentis.  Alterum  est 
de  ly  formalis :  alterum  de  modo  denominandi.  -  Primum 
igitur  est.  Omne  denominans,  ut  sic,  habet  rationem  for- 
malis.  Et  declaratur  dupUciter:  primo,  quia  res  commu- 
niter  a  formis  denominantur;  secundo,  exemplo  de  vesti- 
mento.  -  Secundum  vero  est.  Producens  denominari  potest 
ab  eo  quod  ab  ipso  procedit  non  solum  ut  actio,  sed  etiam 
ut  effectus:  sed  hoc  quando  ipse  effectus  in  intellectu  actio- 
nis  clauditur.  Priraa  pars  huius  declaratur  in  igne  et  cale- 
factione :  secunda  autem  in  arbore  et  floribus. 

Ex  his  enim,  subiuncto  intellectu  ipsius  diligere  notio- 
naliter,  pro  secunda  conclusione  taHs  est  forrnanda  ratio. 
Quandocumque  in  intellectu  actionis  clauditur  effectus , 
agens  potest  denominari  ab  actione  et  effectu :  sed  diligere, 
notionaliter  suraptum,  est  actio  huiusmodi:  ergo  Pater  et 
Filius  possunt  denominari  et  dilectione  et  Spiritu  Sancto.  - 
Minor  declaratur  dupliciter:  primo,  exponendo  ly  diligere 
notionaliter ;   secundo  ex  simili  illi  dicere. 

Prima  autem  conclusio  Augustini  auctoritate  probata  re- 
linquitur,  utpote  evidens. 

V.  Circa  haec  dicta  pro  secunda  conclusione,  dubium 
est  multiplex.  Scotus  enira,  in  I,  dist.  xxxii,  qu.  i,  arguit 


quadrupliciter.  Primo,  contra  fundaraentum  positionis.  Ae- 
dificare  iraportat  aedificium,  cum  sit  aedem  facere:  et  ta- 
men  non  dicitur  aedificator  aedificat  aede.  Et  in  proposito, 
spirare  importat  spiritum,  est  enim  emittere  spiritura:  et 
tamen  non  conceditur  quod  spirent  Spiritu  Sancto.  Ergo 
fundaraentura  nullum. 

Secundo,  dato  quod  talis  praedicatio  quandoque  con- 
cederetur,  non  tamen  esset  conversiva  super  agens.  Quod 
tamen  in  proposito  accidit,  cura  dicitur,  diligunt  se. 

Tertio ,  in  constructione  transitiva  ,  nunquara  effectus , 
ut  effectus,  construitur  in  ablativo :  diligere  autem  est  ver- 
bura  transitivura :  ergo. 

Quarto,  arguit  contra  exemplura  dt  florere,  dupliciter, 
Primo,  quia  florere  non  est  florem  producere.  Tura  quia 
est  verbum  neutrum,  quod  significat  idem  quod  suum  adie- 
ctivum,  si  esset  impositura;  sicut  calere  est  esse  calidum. 
Tum  quia,  addit  Aureolus  *,  si  Deus  arbori  flores  impri- 
meret,  nihil  rainus  arbor  diceretur  florere.  -  Tum  quia 
exeraplum  non  est  simile.  Quia  ablativus  in  verbo  neutro, 
quale  est  florere ,  non  construitur  ut  terminus  actionis  :  in 
proposito  autera  est  serrao  de  terraino  actionis  in  ablativo 
respectu  verbi  activi,  quale  est  diligere.  • 

VI,  Ad  evidentiara  huius  arabiguitatis,  nota  duo.  Primo 
quod,  cum  in  fundaraento  positionis  dicitur,  quando  in 
intellectu  actionis  etc. ,  dupliciter  intelligi  potest :  primo  , 
de  intellectu  actionis  absolute;  secundo,  de  intellectu  actio- 
nis  sic  significatae.  In  proposito  non  intelligitur  primo 
modo  ,  sed  secundo.  Actus  enim  notionalis  quo  Pater  et 
Filius  producunt  Spiritura  Sanctura,  unius  tantum  rationis 
est  absolute :  alterius  tamen  est  significatus  nomine  spirare, 
et  nomine  diligere ;  pro  quanto  aliquid  claudit  in  ratione 
sua  ut  significatur  dilectionis  noraine,  quod  non  claudit 
ut  significatur  spirationis  vocabulo ;  ut  in  littera  habetur, 
in  responsione  ad  secundura. 

Secundo  adverte  quod  in  intellectu  actus  sic  significati 
claudi  effcctum,  contingit  dupliciter,  Uno  raodo,  ut  speci- 
ficanlem,  seu  deterrainantem  qualitatem  actionis,  sicut  in 
dealbare  clauditur  albedo,  et  in  calefacere  clauditur  calor, 
et  sic  de  aliis  :  ut  enim  ostendatur  quod  non  quodcumque 
facere,  sed  tale  significetur,  calefacere  et  dealbare  et  aedi- 
ficare  diciraus.  Secundo  modo  ciauditur  effectus  ut  coniun- 
ctus  illi  actioni  ut  productum  suae  productioni:  ut  in  ly 
dico,  vocaliter  sumpto,  clauditur  verbura  vocale ;  est  enim 
dicere  verbum  proferre,  Et  hoc  modo  suraitur  in  propo- 
sito.   Ita  quod  sensus  illius  fundamenti  est :  Quandocum- 


*   I  Sent., 
XXXII,  art. 


dist. 


QUAESTIO  XXXVII,  ARTICULUS  II 


3gi 


•  Cf.  num.  V. 


que  in  intellectu  actionis  tali  terniino  significatae,  clauditur 
effectus  ut  effectus  coniunctus  suae  productioni,  tunc  pro- 
ducens  denominari  potest  ab  illo  effectu  in  ablativo,  etc. 

Et  si  quaeratur  causa  quare  quidam  termini  sic  signi- 
ficant  et  quidam  non,  non  est  alia  ratio  nisi  quia  hi  sunt 
impositi  ad  sic  significandum,  hi  autem  non.  Discernuntur 
tamen  hi  ab  illis  in  hoc,  quod  verba  sic  includentia  effe- 
ctum,  si  construuntur  cum  aliquo  alio  transitive,  non  si- 
gnificantur  habere  habitudinem  ad  illud  producentis  ad  pro- 
ductum,  ut  patet  cum  Socrates  dicit  historiam  Troiae.  Illa 
vero  sic;  ut  patet  dicendo,  Socrates  aedijicat  caelutn.  Et 
hoc  ex  prima  oritur  differentia:  quia  scilicet  illa  claudunt 
in  se  proprium  effectum,  ista  non ;  et  sic  habitudo  ad  ef- 
fectum  manet  in  illis  irftmutata  quoad  terminum,  in  istis 
autem  determinatur  secundum  adiunctum. 

VII.  His  autem  stantibus,  ad  primum  *  patet  responsio, 
negando  assumptum :  quoniam  aedificare,  spirare,  et  alia 
huiusmodi,  non  important  effectum  nisi  specificative. 

Ad  secundum  autem  dicitur,  quod  potest  fieri  constru- 
ctio  conversiva  super  se  ,  quando  obiectum  actus  potest 
esse  ipsum  agens,  ut  accidit  in  proposito,  et  in  similibus : 
potest  enim  Socrates  dicere  seipsum ,  non  minus  quam 
Troiae  historiam. 

Ad  tercium  autem,  negatur  quoque  assumptum  in  verbis 
claudentibus  in  se  effectum  et  transeuntibus  super  obiectum, 
qualia  sunt  diligere,  dicere,  etc.  Construuntur  enim  cum 


obiecto  transitive,  ut  termino  transitus,  in  accusativo;  et 
cum  effectu  ut  denominante ;  ut  patet  dicendo ,  Socrates 
dicit  verbo  historiam. 

Ad  ea  vero  quae  quarto  loco  contra  exemplum  de  flo- 
rere  adducuntur,  facile  dici  potest  quod  exempla  ponimus 
non  ut  ita  sit  etc,  *  Veruntamen,  sustinendo  exemplum, 
dicimus  quod  florere  vere  significat  flores  emittere  ,  ut 
patet  ex  usu  loquentium.  -  Nec  huic  repugnat  neutralitas 
verbi :  quoniam  haec  ad  modum  significandi  spectat,  non  ad 
significatum.  -  Si  autem  Deus  flores  imprimeret,  quamvis 
vere  diceretur  arbor  florida,  non  tamen  quod  floruit:  esset 
enim  ista  vera,  arbor  quae  non  floruit,  est  florida.  -  Ulti- 
mum  quoque  assumptum  falsum  esse  in  hoc  exemplo  ap- 
paret:  nec  oppositum  ab  eis  est  probatum. 

VIII.  Et  adverte  quod  in  hac  materia,  satis,  iudicio  meo, 
est  rationabilia  afferre  ratione  materiae,  scilicet  vocabulo- 
rum :  haec  enim  omnia  ex  terminis  sic  significantibus  acci- 
dunt.  Unde  et  in  responsione  ad  secundum  patet  quod , 
etsi  convenienter  dicatur,  Socrates  dicit  verbo  historiam , 
inconvenienter  tamen  poneretur  loco  dicit  totum  eius  signi- 
ficatum,  dicendo,  Socrates  profert  verbum  verbo  historiam 
Troiae.  Hoc  enim  ex  diversa  habilitate  terminorum  ad 
constructionem  accidit :  quia  scilicet  ly  proferre  non  potest 
construi  cum  illo  etfectu  denominante ;  ly  autem  dicit,  sic. 
Et  simile  est  de  spirare  et  diligere  respectu  Spiritus  Sancti, 
generare  et  dicere  respectu  Verbi,  ut  patet  in  littera. 


'  Cf.  qu.  xiir, 
art.  5,  Comment. 
num.  XIV. 


392 


QUAESTIO  XXXVIII,  ARTICULUS  I 


QUAESTIO  TRIGESIMAOCTAVA 

DE  NOMINE  SPIRITUS  SANCTI  QUOD  EST  DONUM 


IN    DUOS   ARTICULOS   DIVISA 


*cf.  qn.  MXTi,   /->ONSEQUENTER  quaeritur  de  Dono  *. 

Introd.  I  -^ 

v^Et  circa  hoc  quaeruntur  duo. 


Primo:  utrum  Donum  possit  esse  nomen  per- 

sonale. 
Secundo :  utrum  sit  proprium  Spiritus  Sancti. 


ARTICULUS  PRIMUS 

UTRUM  DONUM  SIT  NOMEN  PERSONALE 

I  Sent.,  dist.  xviu,  art.  i. 


*  Cap.  XIX. 


*  Num.  54. 

'  De  Fide  Orth., 
lib.III,  cap,  xxi; 
lib.IV,  cap.xviii. 


Cap.  XIX. 


»D  PRiMUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
Donum  non  sit  nomen  personale.  Omne 
*enim  nomen  personale  importat  ali- 
nquam  distinctionem  in  divinis.  Sed  no- 
men  doni  non  importat  aliquam  distinctionem  in 
divinis:  dicit  enim  Augustinus,  XV  de  Trin.  *, 
quod  Spiritus  Sanctus  ita  datur  sicut  Dei  donum, 
ut  etiam  seipsum  det  sicut  Deus.  Ergo  donum 
non  est  nomen  personale. 

2.  Praeterea,  nullum  nomen  personale  convenit 
essentiae  divinae.  Sed  essentia  divina  est  donum 
quod  Pater  dat  Filio,  ut  patet  per  Hilarium,  IX 
de  Trin.  *  Ergo  donum  non  est  nomen  personale. 

3.  Praeterea,  secundum  Damascenum  *,  nihil 
est  subiectum  aut  serviens  in  divinis  Personis. 
Sed  donum  importat  quandam  subiectionem  et 
ad  eum  cui  datur,  et  ad  eum  a  quo  datur.  Ergo 
donum  non  est  nomen  personale. 

4.  Praeterea,  donum  importat  respectum  ad 
creaturam :  et  ita  videtur  de  Deo  dici  ex  tem- 
pore.  Sed  nomina  personalia  dicuntur  de  Deo 
ab  aeterno,  ut  Pater  et  Filius.  Ergo  donum  non 
est  nomen  personale. 

Sed  contra  est  quod  Augustinus  dicit,  XV  de 
Trin.  *:  Sicut  corpus  carnis  nihil  aliud  est  quam 
caro ,  sic  donum  Spiritus  Sancti  nihil  aliud  est 
quam  Spiritus  Sanctus.  Sed  Spiritus  Sanctus  est 
nomen  personale.  Ergo  et  Donum. 

Respondeo  dicendum  quod  in  nomine  doni  im- 
portatur  aptitudo  ad  hoc  quod  donetur.  Quod 
autem  donatur,  habet  habitudinem  "  et  ad  id  a 
quo  datur,  et  ad  id  cui  datur :  non  enim  daretur 
ab  aliquo  nisi  esset  eius ;  et  ad  hoc  alicui  datur, 
ut  eius  sit.  Persona  autem  divina  dicitur  esse 
alicuius,  vel  secundum  originem,  sicut  Filius  est 
Patris;  vel  inquantum  ab  aliquo  habetur.  Habere 
autem   dicimur   id   quo   libere  possumus  uti  vel 


frui,  ut  volumus.  Et  per  hunc  modum  divina  Per- 
sona  non  potest  haberi  nisi  a  rationali  creatura 
Deo  coniuncta.  Aliae  autem  ^  creaturae  moveri 
quidem  possunt  a  divina  Persona ;  non  tamen  sic 
quod  in  potestate  earum  sit  frui  divina  Persona, 
et  uti  effectu  eius.  Ad  quod  quandoque  pertingit 
rationaUs  creatura ;  ut  puta  ">  cum  sic  fit  particeps 
divini  Verbi  et  procedentis  Amoris,  ut  possit  li- 
bere  Deum  vere  cognoscere  et  recte  amare.  Unde 
sola  creatura  rationalis  potest  habere  divinam  Per- 
sonam.  Sed  ad  hoc  quod  sic  eam  habeat,  non 
potest  propria  virtute  pervenire :  unde  oportet 
quod  hoc  ei  desuper  detur;  hoc  enim  dari  nobis 
dicitur,  quod  aliunde  habemus.  Et  sic  divinae 
Personae  competit  dari,  et  esse  Donum  *. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  nomen  Doni 
importat  distinctionem  personalem ,  secundum 
quod  donum  dicitur  esse  alicuius  per  originem. 
Et  tamen  Spiritus  Sanctus  dat  seipsum,  inquan- 
tum  est  sui  ipsius,  ut  potens  se  uti,  vel  potius 
frui;  sicut  et  homo  liber  dicitur  esse  sui  ipsius. 
Et  hoc  est  quod  Augustinus  dicit,  super  loan.*: 
Quid  tam  tuum  est  quam  tu?  -  Vel  dicendum,  et 
melius  ',  quod  donum  oportet  esse  aliquo  modo 
dantis.  Sed  hoc  esse  huius  dicitur  multipliciter. 
Uno  modo,  per  modum  identitatis,  sicut  dicit 
Augustinus  super  loan.  *  ^:  et  sic  donum  non 
distinguitur  a  dante,  sed  ab  eo  cui  datur.  Et  sic 
dicitur  quod  Spiritus  Sanctus  dat  se.  Alio  modo 
dicitur  aliquid  esse  alicuius  ut  possessio  vel  ser- 
vus :  et  sic  oportet  quod  donum  essentialiter  dis- 
tinguatur  a  dante  ".  Et  sic  donum  Dei  est  aliquid 
creatum.  Tertio  modo  dicitur  hoc  esse  huius 
per  originem  tantum :  et  sic  Filius  est  Patris,  et 
Spiritus  Sanctus  utriusque  '.  Inquantum  ergo  do- 
num  hoc  modo  dicitur  esse  dantis,  sic  distingui- 
tur  a  dante  personaliter,  et  est  nomen  personale  '. 


o)  habitudinem.  -  aptitudinem  sA ,  aptitudinem  vel  habitudinem 
Pab. 

P)  autem.  —  enim  BCDEFai,  quidem  A,  vero  G. 

Y)  ut  puta.  -  puta  codices.  -  Pro  sic  fit  particeps,  sit  particeps 
sic  ABDE,  sit  particeps  CF,  sic  sit  particeps  ed.  a,  sic  sit  participes 
ed.  b. 

S)  Et  sic  ...  Donum.  -  Om.  BCDEFG. 

e)  Vel  dicendum,  et  melius.  -  Vel  aliter  dicendum  ad  primum  A; 
haec  et  sequentia  solutionis  om.  BCDEFGa;  cf.  notas  i,  x. 


X,)  super  loan.  -  Quid  tam  tuum  quam  tu  addit  A,  secunda  manus 
expungit,  tertia  restituit.  -  et  sic  ante  donum  om.  pA. 

r])  Et  sic  oportet ...  a  dante.  -  Om.  ed.  b;  A  ponit  essentialiter 
post  oportet. 

0)  utriusque.  -  Inquantum  ergo  donum  et  sic  Filius  est  Patris  et 
Spiritus  Sanctus  utriusque  addit  sA. 

i)  personale.  -  A  addit,  quin  a  textu  distinguat:  Istam  solutionem 
habent  libri  aliqui,  et  est  eviiicntior,  et  magis  concordat  cum  solutione 
secundae  rationis. 


Loco  citato. 
X. 


QUAESTIO  XXXVIII,  ARTICULUS  II 


393 


Ad  secundum   DiCENDUM   quod   essentia   dicitur 
cf.  resp.  ad  i.  esse  donum  Patris  primo  modo  * :  quia  essentia 
«  est  Patris  per  modum  identitatis  '. 

Ad  tertium  dicendum  quod  Donum,  secundum 

^  quod  est  nomen  personale  in  divinis  ^,  non  im- 

portat   subiectionem ,  sed   originem   tantum  ,   in 

comparatione  ad  dantem.  In  comparatione  vero 

ad  eum   cui  datur,  importat  liberum  usum   vel 


In  corpore. 


fruitionem,  ut  dictum  est  *. 


Ad  quartum  dicendum  quod  donum  non  dicitur 
ex  eo  quod  actu  datur  •":  sed  inquantum  habet 
aptitudinem  ut  possit  dari.  Unde  ab  aeterno  di- 
vina  Persona  dicitur  Donum,  licet  ex  tempore 
detur.  Nec  tamen  per  hoc  quod  importatur  re- 
spectus  ad  creaturam,  oportet  quod  sit  essentiale: 
sed  quod  aliquid  essentiale  in  suo  intellectu  in- 
cludatur,  sicut  essentia  includitur  in  intellectu  per- 
sonae ,  ut  supra  *  dictum  est. 


x)  Ad  secundum  ...  identitatis.  —  Ad  secundum  dicendum  quod  do- 
num  oportet  esse  aliquo  modo  dantis;  sed  hoc  potest  esse  multiplici- 
ter;  potest  enim  aliquid  esse  donum  per  modum  identitatis ,  et  per 
modum  originis;  sed  quod  quod  (sic)  essentia  dicitur  esse  donum 
Patris  primo  modo,  quia  essentia  est  Patris  per  modum  identitatis  C, 
Ad  secundum  dicendum  quod  essentia  dicitur  esse  donum  Patris,  quia 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


IN  titulo,  adverte  quod,  ut  patet  ex  intrcductione  huius 
quaestionis  in  littera,  praesentis  intentionis  est  quaerere 
an  Donum  sit  nomen  personale,  non  necessario,  sed  pos- 
sibiliter:  idest,  an  secundum  aliquam  eius  significationem 
sit  nomen  personale,  cum  eo  utimur  in  divinis. 

11.  In  corpore  unica  est  conclusio,  responsiva  quae- 
sito  affirmative :  Divinae  Personae  competit  Donum  esse 
et  dari.  -  Probatur  sic.  Divinae  Personae  convenit  esse 
alicuius  per  originem,  et  haberi  a  creatura  rationali  sola, 
non  ex  propria  virtute:  ergo  convenit  sibi  Donum  esse 
et  dari. 

Antecedens,  quoad  primam  partem,  patet:  quia  Filius 
est  Patris  per  originem.  Quoad  secundam  vero :  quia  crea- 


•  Qu.  XXXIV,  art. 
3,  ad  I. 


essentia  est  Patris,  quia  donum  oportet  esse  aliquo  modo  dantis;  sed 
hoc  esse  dicitur  multipliciter ;  uno  modo  per  modum  identitatis,  sicut 
Augustinus  dicit  F. 

X)  in  divinis.  —  Oin.  codices  et  a  b. 

(1.)  datur.  -  detur  codices. 


tura  rationalis  libere  potest  frui  Persona  divina,  et  uti  eius 
effectu.  Quoad  tertiam  autem :  quia  nulla  alia  creatura 
potest  adduci  in  potestatem  fruendi  divina  Persona.  Quarta 
demum  per  se  patet. 

Consequentia  autem  probatur  ex  tribus  conditionibus 
doni:  scilicet  quod  sit  alicuius  ut  donatoris;  et  possit  haberi 
ab  eo  cui  est  donabile ;  et  quod  sit  supra  vires  illius,  idest 
non  debitum  illi.  Et  primae  quidem  conditiones  ponuntur 
in  principio  litterae ;  atque  probantur  ex  hoc,  quod  donum 
importat  aptitudinem  ut  donetur.  Tertia  autem  ponitur  in 
calce  litterae. 

Et  si  vis,  potes  vertere  hanc  rationem,  et  conditiones 
doni  assumere  pro  antecedente. 


ARTICULUS  SECUNDUS 

UTTRUM  DONUM  SIT  PROPRIUM  NOMEN  SPIRITUS  SANCTI 

l  Sent.,  dist.  xvui,  art.  2. 


Vers.  6. 


»D  SECUNDUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
Donum  non  sit  proprium  nomen  Spiri- 
*tus  Sancti.  Donum  enim  dicitur  ex  eo 
\quod  datur.  Sed,  sicut  dicitur  Isa.  ix  *, 
Filius  datiis  est  nobis.  Ergo  esse  Donum  convenit 
Filio,  sicut  Spiritui  Sancto. 
«  2.  Praeterea,  omne  nomen  proprium  '''  alicuius 

Personae  significat  aliquam  eius  proprietatem. 
Sed  hoc  nomen  donum  non  significat  proprieta- 
tem  aliquam  Spiritus  Sancti.  Ergo  donum  non 
est  proprium  nomen  Spiritus  Sancti. 

3.  Praeterea,  Spiritus  Sanctus  potest  dici  spi- 

•  Qu.  XXXVI,  art.  ritus   alicuius    hominis ,  ut  supra  *  dictum  est  ^. 

'  p  Sed  non  potest  dici  donum  alicuius  hominis :  sed 

solum   Donum  Dei.   Ergo   donum  non  est  pro- 

prium  nomen  Spiritus  Sancti.. 

Sed  contra  est  quod  Augustinus  dicit,  in  IV  de 
Trin.  *:  Sicut  natum  esse  est  Filio  a  Patre  esse,  ita 
Spiritui  Sancto  ^'  Donum  Dei  esse  est  a  Patre  etFilio 
procedere.  Sed  Spiritus  Sanctus  sortitur  proprium 
nomen  inquantum  procedit  a  Patre  et  Filio.  Ergo 
et  Donum  est  proprium  nomen  Spiritus  Sancti. 
Respondeo  dicendum  quod  Donum,  secundum 


Cap.  XX. 
TT 


quod  personaliter  sumitur  in  divinis,  est  proprium 
nomen  Spiritus  Sancti.  Ad  cuius  evidentiam , 
sciendum  est  quod  donum  proprie  est  datio  ir- 
reddibilis ,  secundum  Philosophum  *,  idest  quod 
non  datur  intentione  retributionis :  et  sic  importat 
gratuitam  donationem.  Ratio  autem  gratuitae  do- 
nationis  est  amor :  ideo  enim  damus  gratis  alicui 
aliquid  *,  quia  volumus  ei  bonum.  Primum  ergo 
quod  damus  ei,  est  amor  quo  volumus  ei  bonum. 
Unde  manifestum  est  quod  amor  habet  rationem 
primi  doni,  per  quod  omnia  dona  gratuita  do- 
nantur.  Unde,  cum  Spiritus  Sanctus  procedat  ut 
Amor,  sicut  iam  *  dictum  est,  procedit  in  ratione 
doni  primi.  Unde  dicit  Augustinus,  XV  de  Trin.  *, 
quod  per  Donum  qiiod  est  Spiritus  Sanctus,  mulia 
propria  dona  dividuntur  membris  Christi. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod,  sicut  Filius, 
quia  procedit  per  modum  Verbi,  quod  de  ratione 
sua  habet  quod  sit  similitudo  sui  principii,  di- 
citur  proprie  Imago,  licet  etiam  Spiritus  Sanctus 
sit  similis  Patri;  ita  etiam  '  Spiritus  Sanctus,  quia 
a  Patre  procedit  ut  Amor,  dicitur  proprie  Donum, 
licet  etiam  Filius  detur.    Hoc  enipi  ipsum  quod 


•  Topic.  lib.  IV, 
cap.  IV,  n.  a. 


'  Qu.  xxvu,  art. 
4 ;    qu.    XXXVII , 
art.  I. 
'  Cap.  XIX. 


o)  proprium.  -  Om.  codices. 
P)  ut  supra  dictum  est.  -  Om.  Pab, 

Y)  Spiritui  Sancto.  -  Spiritum  Sanctum  P,  s.  s.  BDG<J>;  esse  ita ... 
est  a  Patre  om.  C. 

3)  ideo  enim  damus  gratis  alicui  aliquid.  -  ideo  enim  gratis  damus 

SuMMAE  Theol.  D.  Thomae  T.  I. 


I   alicui  ACEFG,  ideo  enim  gratis  damus  aliquid  alicui  BD,  idea  enim 
damus  gratis  alicui  ed.  a. 

e)  sicut  Filius,  quia ...  ita  etiam.  -  Om.  BCDEFpA;  sicut  Filius ... 
tamen  quia  sA,  sicut  Pilius  quia ...  ita  quod  G.  -  Pro  sequens  quia, 
qui  BCDEGpA,  om.  FsA. 

5o 


Vers.  16. 


394  QUAESTIO  XXXVIII,  ARTICULUS  II 

Filius  datur,  est  ex  Patris  amore,  secundum  illud 
loan.  III  * :  Sic  Deus  dilexit  mundiim ,  ut  Filium 
suum  unigenitum  daret. 

Ad  secundum  dicendum  quod  in  nomine  doni 
importatur  quod  sit  dantis  per  originem.  Et  sic 
importatur  proprietas  originis  ^  Spiritus  Sancti, 
quae  est  processio. 


Ad  tertium  dicendum  quod  donum,  antequam 
detur,  est  tantum  dantis :  sed  postquam  datur,  est 
eius  cui  datur.  Quia  igitur  Donum  non  importat 
dationem  in  actu ,  non""  potest  dici  quod  sit  do- 
num  hominis;  sed  Donum  Dei  "  dantis.  Cum 
autem  iam  datum  est,  tunc  hominis  est  vel  spi- 
ritus  vel  datum. 


X,)  originis.  -  Omittunt  codices. 


I  »i)  Dei.  -  Omittunt  B. 

Commentaria  Cardinalis  Caietani 


he  .<fai  . 


:Ji' 


■  9,"- 

art.  2,Comment. 
n.  i;  qu.  xxxiv, 
art.  2,  Comment. 
n.  I. 


~Art.'i.T~ 


TiTULUs  ex  praedictis  *  est  clarus.  -  In  corpore  est  una 
conclusio,  responsiva  quaesito  affirmative:  Donum  per- 
sonaliter  sumptum  in  divinis ,  est  proprium  nomen  Spi- 
ritus  Sancti.  -  Et  probatur.  Donum  est  datio  irreddibilis : 
ergo  claudit  in  se  rationem  gratuitae  donationis:  ergo  amo- 
rem:  ergo  amor  est  primum  donum:  ergo  Spiritus  Sanctus 
procedit  ut  primum  donum:  et  sic  Donum  est  eius  pro- 
prium  nomen. 

Antecedens  patet  auctoritate  Philosophi.  Prima  vero 
consequentia  explanatur:  quia  irreddibilis  datio  est  gratuita 
donatio.  Secunda  autem :  quia  ideo  gratis  damus  alicui , 
quia  bonum  illi  volumus.  Tertia  autem :  quia  amor,  cum 
hoc  quod  est  ratio  dandi,  est  etiam  datum.  Quarta  autera : 
quia  solus  Spiritus  Sanctus  procedit  ut  Amor.  -  Et  confir- 
matur  conclusio  auctoritate  Augustini. 

II.  Circa  praedicta  occurrit  primo  commune  dubium, 
an  Donum  significet  primo  proprietatem  personalem  Spi- 
ritus  Sancti;  vel  respectum  aptitudinalem  ad  creaturas  ra- 
tionales;  vel  aliquid   aliud. 

III.  Occurrit  quoque  dubium  ex  Aureolo,  apud  Capreo- 
•Contraconci.3.   lum,  in  XVIII    distinctione   Primi  *,   multiplex.    Tum  quia 

haec  httera  contradicit  quaestioni  praecedenti.  Ibi  siquidem 
dictum  est  *  quod  Spiritus  Sanctus  procedit  ut  impressio : 
hic  autem  quod  procedit  ut  amor.  -  Tum  quia  hoc  dictum 
est  falsum.  Si  enim  Spiritus  Sanctus  procedit  ut  amor, 
igitur  quo  Spiritus,  ep  amor :  igitur  eo  Deus,  bonus  et 
sapiens,  etc. :  quoniam  amor  essentiale  quid  est.  -  Tum 
quia,  cum  dicitur,  Spiritus  Sanctus  procedit  ut  amor,  aut 
ly  amor  sumitur  essentialiter,  aut  personaliter.  Si  essentia- 
liter,  non  est  ad  propositum.  Et  etiam  sequeretur  quod  Spi- 
ritus  Sanctus,  ex  vi  processionis  suae,  specialem  clauderet 
causalitatem  respectu  creaturae,  illam  scilicet  quam  claudit 
amor  essentialiter  dictus.  Si  personaliter,  consequentia  nihil 
valet,  ergo  procedit  ut  donum  primum :  quoniam  ratio 
primi  doni  probata  est  de  amore  essentialiter  dicto:  is  enim 
est  ratio  omnis  gratuitae  collationis. 

IV.  Ad  horum  evidentiam,  sciendum  est  quod  donum  in 
communi  tria  manifeste  importat:  scilicet  rem  donabilem; 
respectum  donabilitatis;  et  respectum  quasi  possessionis, 
idest  quod  est  illius  qui  potest  illud  donare.  Sed  rem  do- 
nabilem  importat  denominative,  quia  denominat  illam.  Re- 
spectum  vero  donabilitatis,  idest  ut  aptum  sit  alteri  donari, 
significat  primo,  ut  ex  littera  sumitur  utriusque  articuli: 
ex  hac  enim  parte  in  utroque  processit  articulo,  ut  patet 
intuenti.  Respectum  vero  ad  donatorem  consignificat  magis, 
iudicio  meo,  quam  significet:  vel  dicatur  quod  significat 
illum  secundario. 

Donum  autem  in  divinis  personaliter,  quia  primum  do- 
num,  denominat  amorem  ut  rem  donabilem:  quia  donantis 
per  originem  est,  relationem  processionis  constitutivae  Spi- 
ritus  Sancti  significat:  quia  vero  donabile  creaturis  tantum 
rationabilibus,  respectum  rationis  ad  eas  significat:  eodem, 
iudicio  meo,  ordine,  quem  diximus  in  dono  in  communi. 

V.  Veruntamen  non  est  idem  ordo  in  re,  qui  est  in 
significari.  Spiritui  namque  Sancto  primo  convenit  sua  pro- 
prietas  personalis, 'ratione  cuius  est  Patris  et  Fihi  donan- 
tiura;  secundo  amor,  ratione  cuius  dicitur  primo  donabilis; 
et  tertio  respectus  donabilitatis.  Quod  enim  respectus  dona- 
bilitatis  conveniat  Spiritui  Sancto  ratione  amoris  essentialis 
inclusi,  et  ratione  probatur,  quia  scilicet  nullum  personale, 
ut  sic,  includit  respectum  ad  creaturas :  et  litterae  testimo- 


.'i . 


nio  convincitur,  in  responsione  ad  4  primi  articuli,  ubi 
expresse  docemur  quod,  sicut  in  definitione  personae  clau- 
ditur  aliquid  essentiale,  ita  in  ratione  Doni;  et  quod  ratione 
illius  essentialis  importatur  respectus  ad  creaturam,  et  ra- 
tione  notionalis  est  nomen  personale.  Quod  autem  amor 
essentialis  claudatur  in  Doni  nomine,  ex  eodem  patet  fun- 
damento:  quia  scilicet  respectus  ad  creaturam  exigit  aliquid 
essentiale  claudi  in  significante  ipsum. 

Unde,  secundura  rem  et  secundum  nomen,  excepto  or- 
dine  significandi,  Donura  se  habet  ut  Verbum.  Sicut  enim 
Verbum  tria  dicit,  scilicet  respectum  originis,  notitiam,  et 
respectum  ad  res  dictas  et  etiara  faciendas ;  ita  Donum  dicit 
respectum  originis,  amorem,  respectum  ad  amata  et  susce- 
ptiva  doni.  Et  sicut  ibidem  argumentum  a  rebus  ad  no- 
mina,  et  e  converso,  non  tenet :  quoniam  non  valet,  Ver- 
bum,  inquantum  Verbum,  dicit  respectum  ad  res  dictas, 
ergo  proprietas  Filii  dicit  talem  respectum ,  nec  e  con- 
verso,  proprietas  Filii  non  dicit  respectum  talem,  ergo  nec 
Verbum  inquantum  Verbum,  quoniam  plus  importat  Verbi 
nomen  quam  proprietas  illa:  ita  proportionaliter  de  Dono 
censendum  est.  Non  enim  valet  a  Doni  nomine  arguere 
ad  proprietatera  Spiritus  Sancti,  aut  e  converso:  quoniam 
plus  includit  Doni  noraen,  ut  patet  ex  dictis. 

Esto  igitur  cautus,  intuendo  an  de  rebus  pure  sit  sermo, 
an  digrediatur  ad  res  sub  nominibus.  Si  enira  de  rebus 
pure  est  serrao,  nuUa  persona  procedens,  ex  vi  processionis 
suae ,  habet  aliquam  rem  realem  aut  rationis  propriam , 
nisi  relationem  originis,  quae  est  idem  quod  ipsa.  Et  sic 
neque  personae  Verbi  convenit  notitia,  seu  respectus  ad  res 
dictas;  neque  personae  Spiritus  Sancti  araor,  seu  relatio  ut 
donetur.  Sed  si  de  eisdem  personis  ut  significantur  his  ter- 
minis,  scilicet  Verbo  et  Dono,  est  sermo;  tunc  dicimus 
Verbi  personae  esse  proprium  respectura  ad  res  dictas,  et 
Doni  personae  respectum  ad  res  doni  capaces,  etc. 

VI.  Et  per  haec  patet  solutio  argumentorum  multorum 

apud  Capreolum ,   ubi  supra  *,  volentiura  quod  respectus   ■  Cf.  num.  m. 

donabilitatis  non  est  proprius  alicui   Personae.   Hoc   enim 

est  verum  ratione  proprietatis  personalis  simpliciter  consi- 

deratae :  falsum  autera  ratione  absoluti  inclusi  non  extranee, 

sed  ut  in  obliquo  cadehtis  in  eius  ratione.  Sicut  in  defini- 

tione  personae  ponitur   rationalis  natura:   et  si  definiretur 

persona  divina,    caderet  in  eius  ratione  natura   divina.  Et 

similiter,   si  definiretur  Verbum    divinum,    definiretur   per 

notitiam   divinam :  et  similiter  Donum   per   amorem  divi- 

num,  etc. 

VII.  Ad  argumenta  ergo  Aureoli  *  veniendo,  dicitur  quod,   *  Cf.  ibid. 
ex  inopia  vocabulorum,  modo  dicitur  quod  Spiritus  San- 

ctus  procedit  ut  impressio,  modo  ut  impulsus ,  modo  ut 
amor,  etc;  ut  vel  tot  nominibus  rem  obscuram  atque  in- 
norainatam  significare  possimus. 

Quod  autem  additur  falsum  esse  quod  Spiritus  Sanctus 
procedit  ut  amor,  negatur:  quoniam  hoc  commune  dictum 
Sanctorum  esse  videtur.  -  Et  ad  primam  in  oppositum  pro- 
bationem,  neganda  est  sequela,  de  amore  essentiali  lo- 
quendo.  Quoniam  non  eo  Spiritus  Sanctus  quo  amor; 
quamvis  eadem  processione  sit  Spiritus  Sanctus,  et  Deus, 
et  amor,  et  beatus,  etc. ;  ut  patet  per  Augustinum  et  Hila- 
rium,  in  xvxu  distinctione  Primi. 

Ad  secundam  vero  dicitur,  quod  ly  amor  sumitur  per- 
sonaliter;  et  quod  valet  consequentia,  Spiritus  Sanctus 
procedit  ut  amor,  idest  ut  impressio  amando  procedens, 


QUAESTIO  XXXVIII,  ARTICULUS  II 


395 


•  Num.  VI. 


ergo  procedit  ut  primum  donum,  quia  amor  essentialiter 
sumptus ,  ex  modo  procedendi  clauditur  in  ratione  illius 
impressionis  in  obliquo ;  sicut  diximus  *  de  Verbo  respectu 
notitiae,  et  persona  respectu  naturae.  Et  sic  nihil  obstat 
quod  de  amore  essentiali  probatum  sit  esse  donum,  et  ta- 
men  hoc  conveniat  Amori  personaliter  sumpto  ratione  ilhus 
inclusi. 

Quamvis  dici  possit,  et  vere,  quod  esse  primum  do- 
num  probatur  de  impressione  illa  in  communi,  et  deinde, 
ascendendo  ad  divina,  infertur  convenire  Spiritui  Sancto, 
qui  est  illa  impressio.  Sed  quoniam  est  res  relativa,  et  iste 
respectus  doni  invenitur  convenire  impressioni  in  com- 
muni  ratione  absoluti,  ideo  subintelligimus  quod  Spiritui 
Sancto  conveniat  hoc  ratione  absoluti,  ut  clausi  in  ratione 
respectivi. 


Posset  et  tertio  dici  quod,  cum  dicitur  Spiritus  Sanctus 
procedit  ut  Amor,  ly  ut  notat  modum  amoris  essentialis : 
quoniam  revera  ad  modum  illius  procedit.  Et  sic  ex  modo 
procedendi  magis  quam  ex  proprietate  procedentis,  proba- 
tur  Donum,  quoad  respectum  rationis  ad  illius  susceptiva, 
esse  proprium  nomen  Spiritus  Sancti,  cointeUecta  relatione 
originis. 

VIII.  Et  ne  fallaris  in  huiusmodi  nominibus  plura  im- 
portantibus,  iudica  de  eis  sicut  de  complexis  ex  notionali 
et  essentiali,  puta  Sapientia  genita ,  Amor  productus ,  et 
similibus.  Quodlibet  enim  horum  proprium  nomen  est  ali- 
cuius  Personae  ratione  totius  coniuncti  simul:  vel,  una 
pars  ratione  alterius  inter  propria  computatur,  Sic  enim 
accidit  de  Dono  et  similibus,  ut  de  se  patet  resolvendo 
clausa  in  eorum  significationibus. 


■p;e 


396 


QUAESTIO  XXXIX,  ARTICULUS  I 


QUAESTIO  TRIGESIMANONA 

DE   PERSONIS    AD    ESSENTIAM    RELATIS 


IN     OCTO     ARTICULOS     DIVISA 


'  Qu.  XL. 
**  Qu.  XLI. 
*  Qu.  XLii.  -  Cf. 
qu.  XXIX,  Introd. 


POST  ea  quae  de  Personis  'divinis  absolute  * 
tractata  sunt,  considerandum  restat  de  Perso- 
nis  in  comparatione  ad  essentiam,  et  ad  proprie- 
tates  *,  et  ad  actus  notionales  **;  et  de  compa- 
ratione  ipsarum  ad  invicem  *. 
Quantum  igitur  ad  primum  horum,  octo  quae- 
runtur. 
Primo :  utrum  essentia  in  divinis  sit  idem  quod 

persona. 
Secundo :  utrum  dicendum  sit  quod  tres  Per- 

sonae  sunt  unius  essentiae. 
Tertio:  utrum  nomina  essentialia  praedicanda 
sint  de  Personis  in  plurali  vel  in  singulari. 


Quarto :  utrum  adiectiva  notionalia,  aut  verba 

vel  participia,  praedicari  possint  de  nomini- 

bus  essentialibus  concretive  acceptis. 
Quinto :  utrum  praedicari  possint  de  nominibus 

essentialibus  in  abstracto  acceptis. 
Sexto :  utrum  nomina  Personarum  praedicari 

possint  de  nominibus  essentialibus  concre- 

tis  ^. 
Septimo :  utrum   essentialia  attributa  sint  ap- 

proprianda  "^  Personis. 
Octavo :  quod  attributum  cuique  *  Personae  de- 

beat  appropriari. 


ARTICULUS  PRIMUS 

UTRUM  IN  DIVINIS  ESSENTIA  SIT  IDEM  QUOD  PERSONA 

Supra  qu.  iii,  art.  3;  I  Sent.,  dist.  xxxiv,  qu.  1,  art.   i;  III,  dist.  vi,  qu,  11,  art.  2,  ad  2. 


*  Qu.  XXVIII,  art 
3;qu.xxx,  art.  2 


A  PRIMUM  sic  PROCEDITUR.   Vidctur  quod 

in  divinis   essentia   non  sit  idem   quod 

persona.  In  quibuscumque  enim  essentia 

est  idem  quod  persona  seu  suppositum, 

oportet  quod  sit  tantum  unum  suppositum  unius 

naturae,  ut  patet  in  omnibus  substantiis  separatis : 

eorum  enim  quae  sunt  idem  re,  unum  multipli- 

cari  non  potest,  quin   multiplicetur  et  reliquum. 

Sed  in  divinis  est  una  essentia  et  tres  Personae, 

ut  ex  supra  *  dictis  patet.  Ergo  essentia  non  est 

idem  quod  persona. 

2.  Praeterea,  affirmatio  et  negatio  simul  et  se- 
mel '  non  verificantur  de  eodem.  Sed  affirmatio 
et  negatio  verificantur  de  essentia  et  persona:  nam 
persona  est  distincta,  essentia  vero  non  est  dis- 
tincta.  Ergo  persona  et  essentia  non  sunt  idem. 

3.  Praeterea,  nihil  subiicitur  sibi  ipsi.  Sed  per- 
sona  subiicitur  essentiae :  unde  suppositum  vel 
hypostasis  nominatur.  Ergo  persona  non  est  idem 
quod  essentia. 

Sed  contra  est  quod  Augustinus  dicit,  VII  de 
Trin.  *:  Cum  dicimus  personam  Patris,  tion  aliud 
dicimus  quam  substantiam  Patris. 

Respondeo  dicendum  quod  considerantibus  di- 
vinam  simplicitatem ,  quaestio  ista  in  manifesto 
*  Q"'".  a«-3-  habet  veritatem.  Ostensum  est  enim  supra  *  quod 
divina  simplicitas  hoc  requirit,  quod  in  Deo  sit 
idem  essentia  et  suppositum ;  quod  in  substantiis 
intellectualibus  nihil  est  aliud  quam  persona. 


Cap.  VI. 


•  Qu.  xxvm,  art. 
2. 


Sed  difficultatem  videtur  ingerere  quod  ^,  mul-  ; 

tiplicatis  personis  divinis,  essentia   retinet  unita- 
tem.  Et  quia,  ut  Boetius  dicit  *,  relatio  multiplicat  •  oe  Tnn.,  cap, 
Personarum  trinitatem,  posuerunt  aliqui  hoc  modo 
in  divinis  differre  essentiam  et  personam,  quo  et 
relationes  "  dicebant  esse  assistentes,  considerantes  i 

in  relationibus  solum  quod  ad  alterum  sunt,  et 
non  quod  res  sunt. 

Sed,  sicut  supra  *  ostensum  est,  sicut  relationes 
in  rebus  creatis  accidentaliter  insunt,  ita  in  Deo 
sunt  ipsa  essentia  divina.  Ex  quo  sequitur  quod 
in  Deo  non  sit  aliud  essentia  quam  persona  se- 
cundum  rem;  et  tamen  quod  personae  realiter 
ab  invicem  distinguantur.  Persona  enim ,  ut  di- 
ctum  est  supra  *,  significat  relationem,  prout  est 
subsistens  in  natura  divina.  Relatio  autem,  ad  es- 
sentiam  comparata ,  non  difFert  re ,  sed  ratione 
tantum:  comparata  autem  ad  oppositam  relatio- 
nem,  habet,  virtute  oppositionis  *,  realem  distin- 
ctionem.  Et  sic  remanet  una  essentia ,  et  tres 
Personae. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  in  creaturis 
non  potest  esse  disfinctio  suppositorum  per  rela- 
tiones,  sed  oportet  quod  sit  per  essentialia  prin- 
cipia:  quia  relationes  non  sunt  subsistentes  in 
creaturis.  In  divinis  autem  relationes  sunt  subsi- 
stentes:  et  ideo  '.  secundum  quod  habent  opposi- 
tionem  ad  invicem,  possunt  distinguere  supposita. 
Neque  tamen  distinguitur  essentia:  quia  relationes 


Qu.  XXIX,  art. 


o)  absolute.  -  Ora.  ACDE. 

P)  concretis.  -  in  concreto  acceptis  Ka,  om.  ceteri  et  b. 

■f)  approprianda.  -  attribuenda  ABCE,  appropriata  D. 

8)  cuique.  -  cui  codices  et  a  b. 

e)  simul  et  semel.  -  Om.  ABCDEF;  simul ...  et  negatio  om.  G. 


^)  quod.  -  quia  PBDFafr,  om.  C. 
r))  et  relationes.  -  relationes  P. 

0)  virtute  oppositionis.  -  virtutem  oppositionis  CEpABF  ac  addito 
et  D. 

t)  et  ideo.  -  ideo  PBFa*. 


ipsae  non  distinguuntur  ab  invicem  secundum 
quod  sunt  realiter  idem  cum  essentia. 

Ad  secundum  dicendum  quod,  inquantum  essentia 
et  persona  in  divinis  diflferunt  secundum  intel- 
ligentiae  rationem,  sequitur  quod  aliquid  possit 
affirmari  de  uno,  quod  negatur  de  altero:  et  per 
consequens  quod,  supposito  uno,  non  supponatur 
alterum. 

Ad  tertium  dicendum  quod  rebus   divinis  no- 


QUAESTIO  XXXIX,  ARTICULUS  1  397 

mina  imponimus  secundum  modum  rerum  crea- 

tarum,  ut  supra  *  dictum  est.  Et  quia  naturae  •  Qu- "" ,  an. 

'  "^  ...  ^  I,  ad  2 ;  art.  3. 


rerum   creatarum   individuantur  per   materiam , 

quae   subiicitur   naturae   speciei ,   inde   est  quod 

individua  dicuntur  subiecta,   vel  supposita,  vel  •♦»^ij«'">f; 

hypostases.  Et  propter  hoc  etiam  divinae  perso- 

nae  supposita  vel  hypostases   nominantur:   non 

quod  ibi  sit  aliqua  suppositio  vel  subiectio  secun-  ;,a  ' 

dum  rem. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


IN  titulo,  ly  idem  significat  identitatem  realera.  -  In  cor- 
pore  quatuor  facit:  primo,  reddit  rationem  quaesiti;  se- 

•  Cf.  num.  III.     cundo,  refert  opinionem  quandara,  ibi:  Et  quia  ut  Boetius  *; 

•  Cf.  num.  IV.      tertio,  improbat  eara,  ibi:  Sed  sicut  supra  ostensum  est*\ 

•  Cf.  num.  V.      quarto,  respondet  quaesito,  ibi :  Ex  quo  sequitur  *. 

II.  Quoad  primum,  adverte  quod  potuisset  obiici  Au- 
ctori  superfluitas  huius  articuli :  quoniam  superius  in  quae- 

•Art.3.  stionc  ra  *,  de  divina  Simplicitate ,  quaesitum  et  deterrai- 

natura  fuit  in  Deo  esse  idem  omnino  suppositum  cura 
essentia.  Et  propterea  in  principio  huius  articuli  rationem 
necessitatis  eius  assignavit,  intendens  quod,  quantura  est  ex 
parte  simplicitatis,  quaestio  ista  manifesta  erat,  nec  iteranda: 
sed  ex  parte  Trinitatis  suppositorum  seu  personarum,  osten- 

'Qu.  xxx,art.2.  sae  postmodura  *  in  unitate  essentiae ,  difficilis  eraersit 
quaestio,  et  propterea  de  novo  discutienda:  tunc  enim  non 
erat  locus  huic  tractatui. 

III.  Quoad  secundum,  opinio,  ut  videtur,  Porretanorum 
refertur,  quod  persona  non  est  idem  quod  essentia.  Quia 
relatio  est  tantura  assistens,  et  consequenter  non  transit  in 
essentiara:  ergo  nec  persona,  cum  sit  ipsa  relatio. 

IV.  Quoad  tertium,  reprehenditur  haec  opinio,  quod 
falsum  antecedens  assuraat.  Quia  relatio  in  rebus  creatis 
non  solum  assistit,  sed  inest.  Ergo  in  Deo  non  solura  adest, 

'  Art.  2.  sed  substantiale  esse  habet;  ut  latius  in  xxvm  quaestione  * 

dictum  est. 

V.  Quoad  quartum,  conclusio  responsiva  est:  Persona 
est  idem  realiter  quod  essentia  ;  ipsae  tamen  Personae  inter 
se  distinguuntur  realiter.  -  Et  probatur  quoad  utramque 
partem.  Persona  est  relatio  subsistens  in  divina  natura: 
ergo  est  idera  realiter  quod  essentia,  et  distincta  realiter  ab 
altera  persona  relative  illi  opposita.  -  Et  probatur  sequela: 
quia  relatio  in  Deo,  coraparata  ad  essentiara,  non  differt 
re,  sed  ratione  tantum ;  comparata  autem  ad  oppositara  re- 
lationera,  habet  distinctionera  realera,  et  hoc  vi  oppositionis 
relativae  realis. 

VI.  Circa  illara  propositionem,  relatio,  seu  persona,  non 
differt  re,  sed  ratione  tantum,  ab  essentia  divina,  occurrunt 
obiectiones  Scoti,  in  I,  dist.  ii,  qu.  iv.  Vult  enira  quod  per- 
sona  et  essentia  distinguantur  sine  omni  actu  intellectus. 
Arguit  ergo  rationibus  et  auctoritatibus. 

Prima  ratio  est.  Pater,  secluso  actu  inteUectus,  habet  in 
re  entitatera  comraunicabilem  et  entitatera  incoraraunica- 
bilem:  ergo  habet  in  se  rera  diversarura  ratignura  forraa- 
liura.  -  Probatur  sequela :  quia  si  esset  res  unius  rationis  in 
se,  vel  esset  tantura  communicabilis,  vel  tantum  incorarau- 
nicabilis ;  quorura  utruraque  est  haereticura. 

Secunda  ratio  est.  Pater,  intelligens  in  prirao  signo  ori- 
ginis  se ,  aut  intelligit  essentiara  et  paternitatera  ut  duo 
obiecta  forraaliter  distincta,  aut  non.  Si  sic,  habetur  in- 
tentura :  quia  cognitio  intuitiva  est  rei  secundura  esse  prae- 
sens  in  se.  Si  non ,  ergo  distinguuntur  tantum  in  raodo 
concipiendi:  ergo  ex  distinctione  inter  ea  non  est  hoc  cora- 
municabile,  et  hoc  incommunicabile.  -  Et  tenet  sequela: 
quia  distinctio  secundum  raodum  concipiendi ,  nihil  facit 
in  re. 

•  Cap.  I.  Aactoritates  autera  sunt  Augustini,  in  VII  de  Trin.  * : 

Omnis  essentia  quae  relative  dicitur,  est  aliquid  excepto 
relativo.  Et  rursus  ibidera:  Si  Pater  non  est  aliquid  ad  se, 

•  Cap.  II.  non  est  ad  aliud.  Et  rursus  *,  de  Filio:  non  eo   Verbum 

quo  sapientia.  Ex  his  enim  omnibus  patet  non  idem  esse 
formaliter  in  se  rera  absolutara  et  ad  aliud. 


VII.  Ad  evidentiara  horura ,  scito  quod,  sicut  in  Deo, 
secundum  rera  sive  in  ordine  reali,  est  una  res  non  pure 
absoluta  nec  pure  respectiva,  nec  raixta  aut  composita  aut 

resultans  ex  utraque ;  sed  eminentissirae   et  formaliter  ha-  -' ' 

bens  quod  est  respectivi  (imo  raultarura  rerum  respectiva- 

rum)  et  quod  est  absoluti :  ita  in  ordine  forraali  seu  ratio- 

nura  formalium,  secundum  se,  non  quoad  nos  loquendo, 

est  in  Deo  unica   ratio    formalis ,    non   pure   absoluta  nec 

pure  respectiva,  non  pure  communicabilis  nec  pure  incom- 

municabilis;  sed  erainentissime  ac  formaliter  continens  et 

quidquid   absolutae    perfectionis   est,    et  quidquid    trinitas 

respectiva  exigit.  Oportet  autem  sic  esse,  quia  oportet  cui- 

libet  siraplicissiraae  rei  secundura  se  maxirae  uni,  respon- 

dere  unam  adaequatam  rationem  forraalera:  alioquin  non 

esset   per  se  primo  unum  intelligibile  a  quovis  intellectu. 

-  Et  confirmatur:  quia  Verbura  Dei   unicura   tantum   est. 

Constat   enim    verbum ,    si    perfectura   est ,    adaequare  id 

cuius  est. 

Fallimur  autera,  ab  absolutis  et  respectivis  ad  Deum 
procedendo,  eo  quod  distinctionera  inter  absolutum  et  re- 
spectivura  quasi  priorera  re  divina  iraaginaraur ;  et  conse- 
quenter  illam  sub  altero  merabro  oportere  poni  crediraus. 
Et  tamen  est  totura  oppositum.  Quoniam  res  divina  prior 
est  ente  et  omnibus  differentiis  eius:    est  enim  super  ens  ".l' 

et  super  unum,  etc.  Et  propterea,  quemadraodum  virtutes 
inferiores,  non  ut  dearticulatae  ac  distinctae  inter  se,  ad 
unara  solis  virtutera  etiara  forraaliter  elevantur;  raulto 
raagis  absolutura  et  respectivum  ad  unam  rem  et  rationem 
formalera  divinam  elevantur. 

VIII.  Unde  ad   primura   Scoti  *,  negatur  consequentia.   *  Cf.  num.  vi. 
Et  ad  probationera  eius ,  negatur   assurapta  conditionalis. 

Ex  hoc  enira  quod  est  unius  rationis  in  se,  non  sequitur, 
ergo  tantum  communicabilis  vel  tantum  incommunicabilis : 
sed  stat  quod  sit  et  coraraunicabilis  et  incommunicabilis ; 
et  hoc  propter  infinitatera  illius  rationis  formalis.  Nec  est 
mirabilius  unicara  rationem  formalem  habere  utrumque, 
quam  unicam  rem:  imo  illud,  secundum  rectara  philoso- 
phiara,  sequitur  ex  hoc  posito  per  fidem.  -  Poteris  quoque 
novitiis  distinguere  illam  conditionalem,  dicendo  quod  est 
vera  de  una  ratione  formali  limitata;  non  autem  de  illi- 
mitata,  ut  in  proposito  coritingit. 

Ad  secundum  vero  dicitur,  quod  Pater  non  intelligit 
essentiara  et  paternitatera  ut  duo  obiecta  forraalia  secun- 
dura  se:  sed  ut  unura  iforraallter  et  raulta  virtualiter,  ut 
patet  ex  dictis  *.  Non  ita  quod  in  illa  surama  re  atque  '  Num.  praec. 
ratione  formali  patemitas  et  essentia  sint  virtualiter,  sed  ita 
quod  sint  formaliter   et   realiter:  sed  distinctio   earum  est  ,jy 

virtualiter,  quia  ita  ibi  sunt  ac  si  essent  distinctae;  et  rursus 
quia  ita  exercent  propria  utriusque,  ac  si  essent  distinctae. 
tJnde  Scotus  erravit,  dimittendo  hunc  raodura  loquendi,  et 
introducendo  ut  propriissiraura  alium  de  distinctione  for- 
mali  ex  natura  rei.  Novus  siquidera  hic  modus  alienus 
valde  est  a  divinitatis  erainentia  formali:  dearticulat  enim 
eam  formaliter.  Is  'autem  quera  nos  secuti  sumus ,  tantae 
rei  utcuraque  consonat. 

Ad  auctoritates  autera  dicitur  quod,  quia  balbutiendo 
ut  vossumus,  excelsa  Dei  resonamus  *,  ideo  Augustinus  et  T.,  9J^8-  Morai. 

„    ^  ,  .  ,      .  ,       ,.     .        .      r  ,•  lib.V,  cap.xxxvi, 

Doctores  de  essentia  et  relatione  ut  de  distractis  forraaliter,   ai.  xxvi. 
loquuntur.  Hoc  enira ,  ex  parte   rei ,  fundatur  super  hoc, 
quia  sunt  forraaliter  distincta  virtualiter,  quaravis  non  actua- 
liter.  Ex  parte   autem  nostri,  quia  ratione  obiectiva  apud 


398 


QUAESTIO  XXXIX,  ARTICULUS  II 


•Num.v;quaest. 
XXX,  art.  2. 


'  Art.  3. 


nos   distinguuntur  actualiter:  sed  hoc  nihil  in  Deo    ponit 
nisi  relativani  denominationem  entis  rationis. 

IX.  In  responsione  ad  primum,  adverte  quod  summa 
responsionis  consistit  in  hoc,  quod  illa  maxima  non  tenet 
ubi  natura  est  absoluta,  et  suppositum  respectivum :  ct 
hoc  propter  oppositionem  relativam ,  ut  patet  ex  supra  * 
dictis. 

X.  In  responsione  ad  secundum,  adverte  quod  argumen- 
tum    confirraatur    ab   Aureolo    contra  hanc  responsionem. 


apud  Capreolum,  in  11  distinctione  Primi,  qu.  ni  *,  sic. 


•  Can.  m.  -  Did. 
lib.  IV,  cap.  II, 
n.  12. 
"■  Cap.  III,  n.ii. 


Effe- 
ctus  in  actu  habet  causam  in  actu :  sed  non  contradicere 
communicabile  et  incommunicabile ,  distingui  et  non  dis- 
tingui,  est  effectus  in  actu,  ante  omnem  actum  intellectus : 
ergo  habet  causam  in  actu.  Sed  causa  eius  est  distinctio: 
ergo  est  ibi  distinctio  ante  omnem  actum  intellectus.  -  Nec 
sufficit  respondere  quod  ibi  est  distinctio  fundamentaliter. 
Sic  enim  causa  non  esset  in  actu,  et  tamen  effectus  esset  in 
actu;  contra  Philosophum,  V  Metaphys.  *  et  II  Physic.  ** 
XI.  Ad  hoc  a  quibusdani  respondetur,  negando  mino- 
rem:  quoniam  negatio,  quae  est  alterum  extremum  contra- 
dictionis,  non  est  actu  ante  opus  intellectus,  quoniam  non 
est  nisi  ens  rationis.  -  Sed  haec  responsio  nihil  valet.  Errat 
enim  non  discernendo  inter  non  esse  quod  negatio  signi- 
ficat  in  actu  exercito,  et  inter  illudmet  non  esse,  inquantum 
induit  rationem    entis  rationis.    Hominem    enim    non  esse 


bovem,  nec  ens  reale,  nec  ens  rationis  significat,  sed  non 
esse  bovem:  et  quamvis,  nullo  intellectu  considerante,  ista 
propositio  non  esset,  et  illud  non  esse  non  haberet  rationem 
entis;  significatum  tamen  propositionis  ab  intellectu  non 
pendet. 

XII.  Verum,  argumentum  potest  quasi  fortius  fieri.  Ef- 
fectus  in  actu  habet  causam  in  actu :  sed  affirmationes  in- 
cludentes  in  se  contradictoria ,  scilicet  commune  et  pror 
prium,  sunt  effectus  in  actu,  etc. 

Unica  tamen  responsione  ad  haec  omnia  et  similia  di- 
citur,  negando  universaliter  illam  propositionem ,  scilicet 
quod  sola  distinctio  est  causa  huius  effectus.  Nam  iste  effe- 
ctus  potest  oriri  a  distinctione,  ut  a  causa  quasi  univoca : 
et  a  virtualiter  continente  distinctionem,  ut  a  causa  aequi- 
voca.  Modo,  constat  quod,  quando  effectus  potest  oriri  a 
causa  univoca  sola,  et  a  causa  aequivoca  sola,  ad  positio- 
nem  effectus  in  actu,  non  sequitur  determinate  altera  cau- 
sarum,  sed  sub  disiunctione.  Et  quia  sic  est  in  proposito, 
concedo  quod  effectus  in  actu  habet  causam  in  actu:  sed 
illa  est  vel  distinctio  in  actu,  vel  continens  virtualiter  di- 
stinctionem :  et  hoc  secundum  membrum  est  verum  in  pro- 
posito,  nec  aliquid  obiectorum  contra  hoc  militat.  -  Et  bene 
hoc  nota  in  omnibus  materiis  ubi  de  causa  distinctionis 
secundum  rationem  ex  parte  rei,  a  Scotistis  et  aliis  molc 
staberis:  hoc  enim  uno  omnium  ora  obstrues. 


•  In  exposit.  Fi» 
dei  Antioch. 


S.  Th.  lect.  I. 
a 


•  De  Trin.,  lib. 
VII,  cap.  VI. 


..■■  a 


ARTICULUS  SECUNDUS 

UTRUM  SIT  DICENDUM  TRES  PERSONAS  ESSE  UNIUS  ESSENJIAE 

I  Sent.,  dist.  xxv,  exposit.  text.;  dist.  xxxiv,  qu.  i,  art.  2. 


D  SECUNDUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
non  sit  dicendum  tres  Personas  esse 
'unius  essentiae.  Dicit  enim  Hilarius,  in 
ilibro  de  Synod.  *,  quod  Pater  et  Filius 
et  Spiritus  Sanctus  sunt  quidem  per  substantiam 
tria,  per  consonantiam  vero  unum.  Sed  substan- 
tia  Dei  est  eius  essentia.  Ergo  tres  Personae  non 
sunt  unius  essentiae. 

2.  Praeterea,  non  est  affirmandum  aliquid  de 
divinis,  quod  auctoritate  Scripturae  sacrae  non 
est  expressvim,  ut  patet  per  Dionysium,  i  cap.  de 
Div.  Nom.  *  Sed  nunquam  "  in  Scriptura  sacra 
exprimitur  quod  Pater  et  Filius  et  Spiritus  San- 
ctus  sunt  unius  essentiae.  Ergo  hoc  non  est  asse- 
rendum. 

3.  Praeterea,  natura  divina  est  idem  quod 
essentia.  Sufficeret  ergo  dicere  ^  quod  tres  Per- 
sonae  sunt  unius  naturae. 

4.  Praeterea,  non  consuevit  dici  quod  persona 
sit  essentiae  '":  sed  magis  quod  essentia  sit  per- 
sonae.  Ergo  neque  convenienter  videtur  dici  quod 
tres  Personae  sunt  unius  essentiae. 

5.  Praeterea,  Augustinus  dicit  *  quod  non  di- 
cimus  tres  Personas  esse  ex  tina  essentia,  ne  in- 
telligatur  in  divinis  aliud  esse  essentia  et  persona. 
Sed  sicut  praepositiones  sunt  transitivae,  ita  et 
obliqui  *.  Ergo,  pari  ratione,  non  est  dicendum 
quod  tres  Personae  sunt  unius  essentiae. 

6.  Praeterea,  id  quod  potest  esse  erroris  oc- 
casio,  non  est  in  divinis  dicendum.  Sed  cum  di- 


Num.  68. 


cuntur  tres  Personae  unius  essentiae  vel  substan- 
fiae  %  datur  erroris  occasio.  Quia,  ut  Hilarius 
dicit,  in  libro  de  Synod.  *:  Una  substantia  Patris 
et  Filii  praedicata,  aut  tmum  qui  duas  nuncupa- 
tiones  habeat  ^,  subsistentem  signijicat;  aut  divisam 
unam  substantiam  duas  imperfectas  fecisse  sub- 
stantias;  aut  tertiam  priorem  substantiam,  quae  a 
duobus  et  usurpata  sit  et  assumpta.  Non  est  ergo 
dicendum  tres  Personas  esse  unius  substantiae, 
Sed  contra  est  quod  Augustinus  dicit,  in  li- 
bro  II  Co7itra  Maximinum  * ,  quod  hoc-nomen 
homousion,  quod  in  Concilio   Nicaeno  adversus  'contrai:r7anos, 

.     .  ~  .   ,  .        .  _  cap.  xxxTi. 

Arianos  firmatum  est,   idem  significat  quod  tres 
Personas  esse  unius  essentiae. 

Respondeo  dicendum  quod,  sicut  supra  *  dictum 
est,  intellectus  noster  res  divinas  nominat,  non 
secundum  modum  earum,  quia  sic  eas  cogno- 
scere  non  potest;  sed  secundum  modum  in  rebus 
crearis  inventum.  Et  quia  in  rebus  sensibilibus, 
a  quibus  "*  intellectus  noster  scienfiam  capit,  na- 
tura  alicuius  speciei  per  materiam  individuatur; 
et  sic  natura  se  habet  ut  forma,  individuum  autem 
ut  suppositum  formae :  propter  hoc  efiam  in  di- 
vinis,  quantum  ad  modum  significandi,  essentia 
significatur  ut  forma  trium  Personarum.  Dicimus 
autem  in  rebus  creatis  formam  quamcumque  esse 
eius  cuius  est  forma;  sicut  sanitatem  vel  pulchri- 
tudinem  hominis  alicuius.  Rem  autem  habentem 
formam  non  dicimus  esse  formae,  nisi  cum  adie- 
ctione  *  alicuius  adiectivi,  quod  designat  illam.  for- 


•Cap.xiv|al.lib. 
III).  -  Cf.  Serm. 


*  Qu.  xiii,  art.  i, 
ad  2;  art.  3. 


a)  nunquam.  —  nusquam  AB. 

P)  dicere.  -  ut  videtur  addunt  codices.  -  Post  naturae  B  addit  non 
esscntiae. 

Y)  essentiae.  -  essentia  ABCEG;  pro  personae,  persona  BsA. 
S)  obliqui.  -  obliquae  B. 


e)  vel  substantiae.  -  Om.  codices. 
■Q  habeat.  -  habet  PBD. 

t])  a  quibus.  -  in  quibus  codices,  quibus  ed.  a. 
9)  cum  adiectione.  -  cum  additione  codices  et  editio  a,  cum  adi- 
ctione  editio  b. 


*  loan.  X  ,  vers. 

30. 

'  Ibid.  vers.  38  : 

XIV,  vers.  10. 


QUAESTIO  XXXIX,  ARTICULUS  III 

mam :  ut  cum  dicimus,  ista  mulier  est  egregiae 
formae,  iste  homo  est  perfectae  pirtiitis.  Et  simi- 
liter,  quia  in  divinis,  multiplicatis  personis,  non 
multiplicatur  essentia,  dicimus  unam  essentiam 
esse  '  trium  Personariim ;  et  tres  Personas  imius 
essentiae,  ut  intelligantur  isti  genitivi  construi  in 
designatione   formae. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  substantia  su- 
mitur  pro  hypostasi;  et  non  pro  essentia. 

Ad  secundum  dicendum  quod,  licet  tres  Personas 
esse  unius  essentiae  non  inveniatur  in  sacra  Scri- 
ptura  per  haec  verba,  invenitur  tamen  quantum 
ad  hunc  sensum:  sicut  ibi  *:  Ego  et  Pater  unum 
sumus;  et,  Ego  in  Patre,  et  Pater  in  me  est*. 
Et  per  multa  alia  haberi  potest  idem. 

Ad  tertium  dicendum  quod,  quia  natura  desi- 
gnat  principium  actus,  essentia  vero  ab  essendo 
dicitur,  possunt  dici  aliqua  unius  naturae,  quae 
conveniunt  in  aliquo  actu,  sicut  omnia  calefa- 
cientia :  sed  unius  essentiae  dici  non  possunt , 
nisi  quorum  est  unum  esse.  Et  ideo  magis  ex- 
primitur  .unitas  divina  per  hoc  quod  dicitur  quod 
tres  Personae  sunt  imius  essentiae,  quam  si  di- 
ceretur  quod  sunt  unius  naturae. 

Ad  quartum  dicendum  quod  forma,  absolute 
accepta,  consuevit  significari  ut  eius  cuius  est 
forma ,  ut  virtus  Petri.  E  converso  autem ,  res 
habens  formam  aliquam  non  consuevit  signifi- 
cari  ut  eius,  nisi  cum  volumus  determinare  sive 
designare  formam.  Et  tunc  requiruntur  duo  ge- 
nitivi,  quorum  unus  significet  formam,  et  alius 


39^ 

determinationem  formae,  ut  si  dicatur,  Petrus  est 
magnae  virtutis:  vei  etiam  requiritur  unus  geni- 
tivus  habens  vim  duorum  genitivorum,  ut  cum 
dicitur,  vir  sanguinum  est  iste,  idest  effusor  multi 
sanguinis.  Quia  igitur  essentia  divina  significatur 
ut  forma  respectu  personae,  convenienter  essentia 
personae  dicitur.  Non  autem  e  converso,  nisi  ali- 
quid  addatur  ad  designationem  essentiae ;  ut  si 
dicatur  quod  Pater  est  persona  divinae  essentiae, 
vel  quod  tres  Personae  sunt  unius  essentiae. 

Ad  quintum  dicendum  quod  haec  praepositio  ex 
vel  de  non  designat  "  habitudinem  causae  for- 
malis ;  sed  magis  habitudinem  causae  efficientis 
vel  materialis.  Quae  quidem  causae  in  omnibus 
distinguuntur  ab  his  quorum  sunt  causae:  nihil 
enim  est  sua  materia ,  neque  aliquid  est  suum 
principium  activum.  Aliquid  tamen  est  sua  forma, 
ut  patet  in  omnibus  rebus  immaterialibus.  Et 
ideo  per  hoc  quod  dicimus  tres  Personas  unius 
essentiae ,  significando  essentiam  in  habitudine 
formae,  non  ostenditur  aliud  esse  essentia  quam 
persona:  quod  ostenderetur  ^,  si  diceremus  tres 
Personas  ex  eadem  essentia. 

Ad  sextum  dicendum  quod,  sicut  Hilarius  dicit, 
in  libro  de  Synod.  *:  Male  sanctis  rebus  praeiu- 
dicatur,  si,  quia  non  sanctae  a  quibusdam  haben- 
tur,  esse  non  debeant.  Sic,  si  ^"  male  intelligitur 
homousion,  quid  ad  me  bene  intelligentem  ?  -  *  Sit 
ergo  "  ima  substantia  ex  naturae  genitae  proprie- 
tate:  non  sit  autem  ex  portione,  aut  ex  unione, 
aut  ex  communione. 


Num.  85,  86. 
Num.  71. 


■     i)  esse.  -  Om.  ABEFGai. 

x)  non  designat.  -  non  significant  ACEpD,  non  designant  FG,  non 
significat  sD. 

X)  ostenderetur.  -  ostenditur  FG;  quod  ostenderetur ...  essentia 
om.  A. 

[j.)  Sic,  si.  -  Sicut  si  B,  Si  sic  G,  om.  ACDEF. 


v)  Sit  ergo.  -  Sic  ergo  PBEFGaJ.  -  Pro  ex  naturae  genitae,  ex 
substantia  (alia  littera  ex  vera  margo  A)  geniti  A,  ex  natura  geniti  B' 
et  ed.  b,  ex  vera  geniti  DpG  et  ed.  a,  vera  geniti  CEsF,  vera  ex 
geniiivi  pF,  vera  genita  sF,  ex  una  geniti  PsG.  -  Pro  non  sit,  non 
fit  G,  non  sic  PF(£J"r)  et  edd.  ab;  pro  portione,  proportione  PB,  po- 
sitione  sF.  Cf.  Hilarium. 


Commentaria  Oardinalis  Caietani 


IN  titulo  jid  solum  advertendum  est ,  quod  de  proposi- 
tione  est  quaestio,  an  sit  vera  et  congrua. 
II.  In  corpore  unica  est  conclusio,  responsiva  quaesito 
affirmatiye,  scilicet:  Dicimus  iinam  essentiam  trium  Perso- 
narum,  et  tres  Personas  unius  essentiae.  -  Probatur.  Di- 
vina  nominantur  a  nobis  secundum  modum ,  non  suum , 
sed  in  rebus  creatis  inventum :  ergo  essentia  in  divinis  si- 
gnificatur  ut  forma  trium  Personarum :  ergo  dicimus  unam 
essentiam  trium,  et  tres  unius. 


Antecedens  probatur:  quia  sic  divina  cognoscimus  -  Con- 
sequentia  autem :  quia  in  sensibilibus  natura  per  materiam 
individuatur,  et  se  habet  ut  forma ;  et  individuum  ut  suppo- 
situm  illius.  -  Secunda  vero  probatur :  quia  in  istis  forma 
dicitur  esse  suppositi ;  et  suppositum  formae,  si  adiectivum 
appositum  sit  determinans  formam ;  ut  patet  exemplariter. 
Omnia  enim  clara  sunt  in  littera. 


ARTICULUS  TERTIUS 

UTRUM  NOMINA  ESSENTIALIA  PRAEDICENTUR  SINGULARITER  DE  TRIBUS  PERSONIS 

I  Sent.,  dist.  ix,,  qu.  i,  art.  2. 


»D  tertium  sic  proceditur.  Videtur  quod 
nomina  essentialia,  ut  hoc  nomen  Deus, 
*non  praedicentur  singulariter  de  tribus 
^Personis,  sed  pluraliter.  Sicut  enim  homo 
significatur  ut  habens  humanitatem,  ita  Deus  si- 
gnificatur  ut  habens  deitatem.  Sed  tres  Personae 
sunt  tres  habentes  deitatem.  Ergo  tres  Personae 
sunt  tres  dii. 


2.  Praeterea,  Gen.  i  *,  ubi  dicitur:  In  principio 
creavit  Deus  caelum  et  terram,  hebraica  veritas 
habet  Elohim,  quod  potest  interpretari  dii,  sive 
iudices.  Et  hoc  dicitur  propter  pluralitatem  Per- 
sonarum.  Ergo  tres  Personae  sunt  plures  dii,  et 
non  unus  Deus. 

3.  Praeterea,  hoc  nomen  res ,  cum  absolute 
dicatur,  videtur  ad  substantiam   pertinere.    Sed 


Vers.  I. 


400 


QUAESTIO  XXXIX,  ARTICULUS  III 


hoc  nomen  pluraliter  pra.edicatur  de  tribus  Per- 
sonis :  dicit  enim  Augustinus,  in  libro  de  Doctr. 
Lib.  I,  cap.  V.  Christ.*:  Res  qiiibiis  fniendiim  est,  sunt  Pater 
et  Filiiis  et  Spiritus  Sanctus.  Ergo  et  alia  nomina 
essentialia  pluraliter  praedicari  possunt  de  tribus 
Personis. 

4.  Praeterea,  sicut  hoc  nomen  Deus  significat 

habentem   deitatem,  ita  hoc  nomen  persona  si- 

-  gnificat  subsistentem  in  natura  aliqua  intellectuah. 

Sed  dicimus  tres  Personas.  Ergo,  eadem  ratione, 

dicere  possumus  tres  deos. 

»  Sed  contra  est  quod  dicitur  Detit.  vi  *  ":  Audi, 

'  Vcrs.  4.. 

Israel ,  Dominus   Deiis  tuus ,  Deiis  unus  est. 

Respondeo  dicendum  quod  nominum  essentia- 
lium  quaedam  significant  essentiam  substantive, 
quaedam  vero  adiective.  Ea  quidem  quae  sub- 
stantive  essentiam  significant,  praedicantur  de  tri- 
bus  Personis  singulariter  tantum,  et  non  plura- 
liter:  quae  vero  adiective    essentiam  significant, 

P  praedicantur  de  tribus  Personis  in  plurali  ^.  -  Cuius 

ratio  est,  quia  nomina  substantiva  significant  aU- 
quid  per  modum  substantiae :  nomina  vero  adie- 

^  ctiva  significant  aliquid  "*  per  modum  accidentis, 

quod  inhaeret  subiecto.   Substantia  aiitem,  sicut 
per  se  habet  esse,  ita  per  se  habet  unitatem  vel 

*  multitudinem :  unde  et  singularitas  vel  pluraiitas  * 

nominis  substantivi  attenditur  secundum  formam 

'  ^-  9^7'  significatam  per  nomen  *.  Accidentia  autem,  sicut 

^  esse  habent  in  subiecto,  ita  ex  subiecto  suscipiunt ' 

°-  '7-  unitatem  et  multitudinem  * :  et  ideo  in  adiectivis 

attenditur  singularitas  et  pluralitas  secundum  sup- 
posita. 

In  creaturis  autem  non  invenitur  una  forma  in 
pluribus  suppositis  nisi  unitate  ordinis,  ut  forma 
multitudinis  ordinatae.  Unde  nomina  significantia 
talem  formam,  si  sint  substantiva,  praedicantur 
de  pluribus  in  singulari:  non  autem  si  sint  adie- 
ctiva.  Dicimus  enim  quod  multi  homines  sunt  col- 
legium  vel  exercitus  aut  populus :  dicimus  tamen 
quod  plures  homines  sunt  collegiati.  In  divinis 
autem  essentia  divina  significatur  per  modum  for- 
'  Art.  praec.      mac,  ut  dictum  est  *.  Quae  quidem  simplex  est 


et  maxime  una,  ut  supra  *  ostensum  est.  Unde 
nomina  significantia  divinam  essentiam  substan- 
tive,  singulariter,  et  non  pluraliter,  de  tribus  Per- 
sonis  praedicantur.  Haec  igitur  est  ratio  quare 
Socratem  et  Piatonem  et  Ciceronem  dicimus  tres 
homines;  Patrem  autem  et  Filium  et  Spiritum 
Sanctum  non  dicimus  tres  deos,  sed  unum  Deum: 
quia  in  tribus  suppositis  humanae  naturae  sunt 
tres  humanitates;  in  tribus  autem  Personis  est 
una  divina  essentia. 

Ea  vero  quae  ^  significant  essentiam  adiective, 
praedicantur  pluraliter  de  tribus,  propter  plurali- 
tatem  suppositorum.  Dicimus  enim  tres  existentes 
vel  tres  sapientes,  aut  tres  aetemos  et  increatos 
et  immensos,  si  adiective  sumantur.  Si  vero  sub- 
stantive  sumantur  1 ,  dicimus  unum  increatum , 
immensum  et  aeternum,  ut  Athanasius  dicit  *. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod,  licet  Deus  si- 
gnificet  habentem  deitatem,  est  tamen  alius  modus 
significandi:  nam  Deus  dicitur  substantive,  sed 
habens  deitatem  dicitur  adiective.  Unde,  iicet  sint 
tres  habentes  deitatem,  non  tamen  sequitur  quod 
sint  tres  dii. 

Ad  secundum  dicendum  quod  diversae  linguae 
habent  diversum  modum  loquendi.  Unde,  sicut 
propter  pluralitatem  suppositorum  Graeci  dicunt 
tres  hypostases,  ita  et  in  Hebraeo  dicitur  plura- 
liter  Elohim.  Nos  autem  non  dicimus  pluraliter 
neque  Deos  neque  substantias ,  ne  pluralitas  ad 
substantiam  referatur. 

Ad  tertium  dicendum  quod  hoc  nomen  res  est 
de  transcendentibus.  Unde,  secundum  quod  per- 
tinet  ad  relationem,  pluraliter  praedicatur  in  divi- 
nis:  secundum  vero  quod  pertinet  ad  substantiam, 
singulariter  praedicatur.  Unde  Augustinus  dicit  ibi- 
dem  quod  eadem  Trinitas  quaedam  summa  res  est. 

Ad  quartum  dicendum  quod  forma  significata 
per  hoc  nomen  persona,  non  est  essentia  vel  na- 
tura,  sed  personalitas.  Unde,  cum  sint  tres  per- 
sonalitates,  idest  tres  personales  proprietates,  in 
Patre  et  Filio  et  Spiritu  Sancto,  non  singulariter, 
sed  pluraliter  praedicatur  de  tribus. 


'  Qu.  iii,  art.  7  ; 
qu.  XI,  art.  4. 


a)  Deut.  VI.  -  Exod.  xx  codices  et  a  b;  d.  qu,  xi,  art.  3,  not.  ^. 

^)  quae  substantive ...  plurali.  -  quae  substantive  essentiam  signi- 
flcant,  praedicantur  de  tribus  Personis  in  singulari  (tantum  addit  sA) 
et  non  pluraliter  (et  non  pluraliter  om.  B),  quae  vero  adiective,  in 
plurali  AB;  quae  substantive  essentiam  signiflcant  {non  addunt  DF) 
praedicantur  de  tribus  Personis  in  plurali  {singulari  tantum  E,  sin- 
gulari  sC)  CDEFG. 


T)  aliquid.  -  Om,  ABCDE. 
3)  vel  pluralitas.  -  Om.  BD. 

e)  suscipiunt.  -  recipiunt  codices.  -  Pro  unitatem  et  multitudinem, 
unitatem  vel  multitudinem  ABCEFGai. 
ij)  Ea  vero  quae.  -  Quae  vero  ABCDE. 
T])  sumantur.  -  Om.  ACDEFa. 


In  Symbolo. 


Commeutaria  Cardinalis  Caietani 


*  Cf.  num.  III. 


1N  titulo  notanter  dicitur,  ut  hoc  notnen  Deus,  ad  insi- 
nuandum   quod  praesens  quaestio  est  de  nominibus  es- 
sentialibus  in  concreto,  sive  adiectiva  sive  substantiva  sint. 
In  corpore  duo  facit :  primo,  distinguit  subiectum  quae- 
stionis,  proponens,  iuxta  distinctionis  membra,  duas  con- 
clusiones  responsivas  quaesito;  secundo,  probat  eas  simul*. 

II.  Quoad  primum,  distinctio  est.  Nominum  divinorum 
essentialium  quaedam  sunt  substantiva,  et  quaedam  adie- 
ctiva.  -  Prima  conclusio  est :  Substantiva  praedicantur  de 
tribus  Personis  singulariter  tantum,  ita  quod  non  plura- 
liter.  -  Secunda  est:  Adiectiva  praedicantur  de  tribus  Per- 
sonis  in  numero  plurali. 

III.  Quoad  secundum,  probatur  utraque  conclusio  tali 
ordine:  primo,  ponitur  maior  in  communi;  secundo,  an- 


tequam  subsumaii:'-  minor  in  divinis,  explanatur  in  creaturis 
ipsa  maior,  ibi :  In  creaturis  autem*;  tertio,  subsumitur 
minor ,  et  infertur  utraque  condusio ,  explanando  etiam 
Athanasii  verba  *. 

IV.  Est  ergo  ratio  ex  differentia  inter  substantiva  et 
adiectiva  in  modo  significandi  sumpta.  Substantiva  signi- 
ficant  per  modum  substantiae,  adiectiva  vero  per  modum 
accidentis:  ergo  singularitas  vel  pluralitas  substantivi  at- 
tenditur  penes  formam  significatam,  adiectivi  autem  pe- 
nes  suppositum.  -  Et  tenet  sequela,  quoad  primam  par- 
tem,  quoniam  substantia,  sicut  esse  habet  ex  se,  ita  uni- 
tatem  et  pluralitatem.  Accidens  vero,  sicut  esse  non  habet 
nisi  in  subiecto,  ita  unitatem  et  multitudinem  ex  ipso 
suscipit. 


'  Cf.  num.  IX. 


Cf.  num.  X. 


QUAESTIO  XXXIX,  ARTICULUS  IV 


401 


V.  Circa  hanc  partem  dubium  occurrit,  primo  de  re- 
gula :  secundo,  de  efficacia  rationis  adductae. 

Circa   regulam   quidem   dubium   est,  tum   quia ,  ut  in 

•  Art.  4,  Com-  qu.  XXXVI  *  tactum  fuit,  Socrates  habens  plures  artes  non 
men .  nu  .  x.      jj^jj^jj.  piu|-es  artifices.  -  Tum  quia  s.  Thomas  expresse  in- 

ferius,  in  Tertia  Parte,  qu.  m,  art.  7,  ad  2,  dicit  quod,  si 
Verbum  Dei  assumeret  duas  naturas  huraanas,  non  dice- 
retur  duo  homines  ;  et  tamen  forma  significata  hominis  no- 
mine  plurificaretur, 

VI.  Circa  rationem  vero,  quoniam  Scotus,  in  I,  dist.  xn, 
putat  hanc  rationem  insufficientem ,  arguens  contra  eam 
sic.  Terminus  numeralis  ponit  significatum  suum  circa  si- 
gnificatum  sui  determinabihs :  sed  significatum  adiectivi  et 
substantivi  est  idem,  quoniam  utrumque  significat  formam : 
ergo  utrobique  determinat  formam ;  nec  hoc  ei  auferre 
potest  modus  significandi.  Igitur  ratio  nihil  valet. 

•  Cf.  num.  V.  Yii,  j\d  primum  dubium  *  dicendum  est,  quod  differentia 

inter  adiectivum  et  substantivum  consistit  in  hoc,  quod  plu- 
ralitas  substantivi  exigit  pluralitatem  formae  et  pluralitatem 
suppositi:  ad  adiectivi  vero  pluralitatem  sufficit  pluralitas 
suppositorum. 

Nec  diminuta  est  propterea  Auctoris  doctrina :  quoniam 
non  oportuit  hic  exprimere  nisi  id  in  quo  differt  substan- 
tivum  ab  adiectivo.  Comparanti  enim  ea  facile  apparet 
quod  conveniunt  in  pluralitate  suppositorum,  et  differunt 
quoad  unitatem  et  pluralitatem  formae :  utriusque  enim 
pluralitas  requirit  plura  supposita,  sed  adiectivi  pluralitas 
non  requirit  pluralitatem  formae,  substantivi  autem  sic.  Sat 
ergo  fuit  hoc  in  loco  hanc  expressisse  differentiam,  de  sub- 
stantivis  concretis  loquendo  ut  differunt  ab  adiectivis.  -  Nec 
tamen   reticuit  rehquam  conditionem.    Quoniam  superius, 

•  Art.  4,  ad  2.     jjj  qu_  xxxvi  *,  eius  meminit,  in  destructione  illius  propo- 


sitionis,  Pater  est  plura  principia.  Et  clarissime  eandem 
docuit  in  loco  proprio ,  ubi  scilicet  opus  erat ,  scilicet  ia 
Tertia  Parte,  loco  allegato :  ubi  et  reprehendit  oppositam 
opinionem,  quam  ipsemet  secutus  fuerat  in  III  Sent.,  dist.  i, 
qu.  II,  art.  5  *,  quidquid  alii  dixerunt  praetermittendo.  '  Ad  2  sqq. 

VIII.  Ad  secundam  vero   dubitationem  *  dicitur ,  quod  ♦  Cf.  num.  vi. 
maior  est  omnino  falsa.  Quoniam  per  se  primo  terminus 
numeralis  ponit  significatum  suum  circa  suppositum  deter- 
minabilis,  et  hoc  tara  in  substantivis  quara  adiectivis,  ut 

patet  ex  dictis  *.  Sed  in  concretis  substantivis ,  quia  sub-  '  Num.  praec. 
stantiva  sunt,  ponit  etiara  significatura  suura  circa  signifi- 
catum  illius.  Et  sic  nec  obiectio  aliquid  valet:  nec  modus 
significandi  exclusus  est  quin  operetur  quod  substantiva, 
etiara  quoad  formam,  numerantur,  seu  termino  numerali 
determinantur. 

IX.  Stabilita  igitur  regula   universaH,  loco  maioris,  ex 

ratione,  manifestat  eam  Auctor  in  creaturis  *.  Ubi  et  duo  *  Cf.  num.  m. 
docet.  Primum  est,  quod  inter  unitatera  forraae  in  pluribus 
suppositis  divinis,  et  in  suppositis  creatis,  tantum  interest, 
quod  in  pluribus  suppositis  creatis  non  invenitur  forma 
una  ntimero  nisi  unitate  ordinis:  in  divinis  autem  suppo- 
sitis  invenitur  una  numero  essentialiter  et  indivisibiliter.  - 
Secundum  est,  quod  etiam  in  ista  minima  unitate  attestan- 
tur  res  creatae  praefatae  regulae,  ut  patet  in  collegiatis. 

X.  Demum,  subsumpta  minore  *,  quod  essentia  divina  •  Cf.  ibid. 
est  simplex  et  maxime    una  in  tribus   Personis,    concludit 
primam  conclusionem,  scilicet  de  substantivis.  Et  applicat 

eam  ad  differentiam  inter  tria  individua  hominis ,  et  tria 
supposita  divina.  -  Deinde  infert  conclusionem  secundam, 
de  adiectivis  adiective  sumptis;  propter  Athanasium,  qui 
substantive  usus  est  adiectivis  in  Symbolo.  Nec  opus  est 
ampUori  declaratione. 


ARTICULUS  Q.UARTUS 

UTRUM  NOMINA  ESSENTIALIA  CONCRETA  POSSINT  SUPPONERE  PRO  PERSONA 

I  Seitt.,  dist.  IV,  qu.  I,  art.  2;  dist.  v,  qu.  i,  art.  2. 


>D  QUARTUM  sic  PROCEDITUR.  Videtur  quod 
nomina  essentialia  concretiva  non  pos- 
*sunt  supponere  pro  persona,  ita  quod 
^haec  sit  vera,  Detis  gemiit  Deum.  Quia, 
ut  sophistae  dicunt,  termimis  singularis  idem  si- 
gnificat  et  supponit.  Sed  hoc  nomen  Deus  vi- 
detur  esse  terminus  singularis ,  cum  pluraliter 
•  Art.  praeced.  praedicari  non  possit,  ut  dictum  est  *.  Ergo,  cum 
significet  essentiam ,  videtur  quod  supponat  pro 
essentia,  et  non  pro  persona. 

2.  Praeterea,  terminus  in  subiecto  positus  non 
restringitur  per  terminum  positum  in  praedicato, 
ratione  significationis ;  sed  solum  ratione  temporis 
consignificati.  Sed  cum  dico,  Deus  creat,  hoc  no- 
men  Deus  supponit  pro  essentia.  Ergo  cum  di- 
citur,  Deus  genuit,  non  potest  iste  terminus  Deus, 
ratione  praedicati  notionalis,  supponere  pro  per- 
sona. 

3.  Praeterea,  si  haec  est  vera,  Deus  genuit, 
quia  Pater  generat;  pari  ratione  haec  erit  vera, 
Deus  non  generat,  quia  Filius  non  generat.  Ergo 
est  Deus  generans,  et  Deus  non  generans.  Et  ita 
videtur  sequi  quod  sint  duo  dii. 

4.  Praeterea,   si  Deus   genuit  Deum,  aut  se 
«           Deum,   aut  alium   Deum  ".  Sed  non  se   Deum : 

•cap.  I.  quia,  ut  Augustinus  dicit,  in  I  de  Trin.  *,  nulla 


res  generat  seipsam.  Neque  alium  Deum:  quia 
non  est  nisi  unus  Deus.  Ergo  haec  est  falsa,  Deus 
genuit  Deum. 

5.  Praeterea,  si  Deus  genuit  Deum,  aut  Deum 
qui  est  Deus  Pater,  aut  Deum  qui  non  est  Deus 
Pater.  Si  Deum  qui  est  Deus  Pater,  ergo  Deus 
Pater  est  genitus.  Si  Deum  qui  non  est  Deus 
Pater,  ergo  Deus  est  qui  non  est  Deus  Pater: 
quod  est  falsum.  Non  ergo  potest  dici  quod  Deus 
genuit  Deum. 

Sed   contra   est   quod    in   Symbolo  *  dicitur  •  Nicaeno. 
Deum  de  Deo. 

Respondeo  dicendum  quod  quidam  dixerunt 
quod  hoc  nomen  Deus,  et  similia,  proprie  secun- 
dum    suam    naturam    supponunt ''  pro   essentia :  P 

sed  ex  adiuncto  notionali  trahuntur  ad  supponen- 
dum  pro  persona.  Et  haec  opinio  processisse  vi- 
detur  ex  consideratione  divinae  simplicitatis,  quae 
requirit  quod  in  Deo  idem  sit  habens  et  quod 
habetur:  et  sic  habens  deitatem,  quod  significat 
hoc  nomen  Deus,  est  idem  quod  deitas. 

Sed  in  proprietatibus  locutionum,  non  tantum 
attendenda  est  res  significata;  sed  etiam  modus 
significandi.  Et  ideo,  quia  hoc  nomen  Deus  si- 
gnificat  divinam  essentiam  ut  in  habente  ipsam, 
sicut  hoc  nomen  homo  humanitatem  significat  '  in  t 


a)  Deum.  -  Om.  ACDE. 

P)  supponunt.  -  supponit  ACDE. 

SuMMAE  Theol.  D.  Thomae  T.  I. 


f)  significat.  -  Om.  ACDEFGai. 


5i 


Vers.  17. 
3 

D.  465- 


»  D.  367. 


1 
D.  928. 


♦  Cf.  num.  III. 


402 

snpposito ;  alii  melius  dixerunt  quod  hoc  nomen 
Deus  ex  modo  significandi  habet  ut  proprie  possit 
supponere  pro  persona,  sicut  et  hoc  nomen  homo. 

Quandoque  ergo  hoc  nomen  Deus  supponit  pro 
essentia,  ut  cum  dicitur,  Deus  creat:  quia  hoc 
praedicatum  competit  subiecto  ratione  fomae  si- 
gnificatae,  quae  est  deitas.  Quandoque  vero  sup- 
ponit  personam :  vel  unam  tantum,  ut  cum  dici- 
tur,  Deus  generat;  vel  duas,  ut  cum  dicitur  Deus 
spirat;  vel  tres,  ut  cum  dicitur,  Regi  saeculorum 
immortali,  invisibili,  soli  Deo  etc. ,  I  Tim.  i  *. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  hoc  nomen  ^ 
Deus ,  Hcet  conveniat  cum  terminis  singularibus 
in  hoc,  quod  forma  significata  non  multiplicatur  *; 
convenit  tamen  cum  terminis  communibus  in 
hoc,  quod  forma  significata  invenitur  in  pkiribus 
suppositis.  Unde  non  oportet  quod  semper '  sup- 
ponat  pro  essentia  quam  significat. 

Ad  secundum  dicendum  .quod  obiectio  illa  pro- 
cedit  contra  illos  qui  dicebant  quod  hoc  nomen 
Deus  non  habet  naturalem  suppositionem  pro 
persona  ^. 

Ad  tertium  dicendum  quod  aliter  se  habet  hoc 
nomen  Deus  ad  supponendum  pro  persona ,  et 
hoc  nomen  homo.  Quia  enim  forma  significata 
per  hoc  nomen  homo,  idest  humanitas,  realiter 
dividitur  in  diversis  suppositis,  per  se  supponit 
pro  persona;  efiamsi  nihil  addatur  quod  deter- 
minet  ipsum  ad  personam,  quae  est  suppositum 
distinctum.  Unitas  autem  sive  communitas  huma- 
nae  naturae  non  est  secundum  rem ,  sed  solum 
secundum  considerationem  * :  unde  iste  terminus 
homo  non  supponit  pro  natura  communi ,  nisi 
propter  exigentiam  aUcuius  additi,  ut  cum  dicitur, 
homo  est  species.  -  Sed  forma  significata  per  hoc 
nomen  Deus,  scilicet  essentia  divina,  est  una  et 
communis  secundum  rem.  Unde  per  se  supponit 
pro  natura  communi:  sed  ex  adiuncto  determi- 
natur  "  eius  supposifio  ad  personam  *.  Unde  cum 
dicitur,  Deus  generat,  ratione  actus  nofionalis 
supponit  hoc  nomen  Deus  pro  persona  Patris. 
Sed  cum  dicitur  " ,  Deus  non  generat ,  nihil  ad- 
ditur  quod  determinet  hoc  nomen  ad  personam 
Filii :  unde  datur  intelligi  quod  generatio  repu- 
gnet  divinae  naturae.  Sed  si  addatur  aliquid  per- 
tinens  ad  personam  FiUi,  vera  erit  locutio ;  ut  si 
dicatur,  Deus  genitus  non  generat.  Unde  etiam 
non  sequitur,  est  Deus  generans  et  est '  Deus  non 
generans,  nisi  ponatur  aliquid  pertinens  ad  per- 


QUAESTIO  XXXIX,  ARTICULUS  IV 


sonas;  ut  puta  si  dicamus,  Pater  est  Deus  ge- 
nerans ,  et  Filius  est  Deus  non  generans.  Et  ita 
non  sequitur  quod  sint  plures  dii:  quia  Pater  et 
Filius  sunt  unus  Deus,  ut  dictum  est  *.  '  Art.  praeced. 

Ad  quartum  dicendum  quod  haec  est  falsa,  Pater 
genuit  se  Deum :  quia  ly  se,  cum  sit  reciprocum, 
refert  idem    suppositum.    Neque   est  contrarium 
quod  Augustinus  dicit  " ,  ad  Maximum  * ,  quod  ,  g  j^,"  ^^ 
Deus  Pater  genuit  alterum  se.  Quia  ly  se  vel  est  *'•  ""• 
casus  ablativi  ';  ut  sit  sensus,  genuit  alterum  a  ^ 

se.  Vel  facit  relationem  simplicem,  et  sic  refert 
identitatem  naturae:  sed  est  impropria  vel  em- 
phatica  locutio,  ut  sit  sensus,  genuit  alterum  si- 
millimum  sibi.  -  SimiUter  et  haec  est  falsa,  genuit 
alium  Deum.  Quia  licet  Filius  sit  alius  a  Patre, 
ut  supra  *  dictum  est,  non  tamen  est  dicendum  \  Q"^  "="-  *"• 
quod  sit  alius  Deus:  quia  intelUgeretur  quod  hoc 
adiectivum  alius  poneret  rem  suam  circa  substan- 
tivum  quod  est  Deus;  et  sic  significaretur  dis- 
tinctio  deitatis.  -  Quidam  tamen  concedunt  istam, 
genuit  alium  Deum:  ita  quod  ly  alius  sit  sub- 
stantivum,  et  ly  Deus  appositive  construatur  cum 
eo.  Sed  hic  est  improprius  modus  loquendi,  et 
evitandus  '%  ne  detur  occasio  erroris.  v- 

Ad  quintum  dicendum  quod  haec  est  falsa,  Deus 
genuit  Deum  qui  est  Deus  Pater:  quia,  cum  ly 
Pater  appositive  construatur  cum  ly  Deus ,  re- 
stringit  ipsum  ad  standum  pro  persona  Patris; 
ut  sit  sensus,  geniiit  Deum  qui  est  ipse  Pater: 
et  sic  Pater  esset  genitus,  quod  est  falsum.  Unde 
negativa  est  vera,  genuit  Deum  qui  non  est  Deus 
Pater  '.  -  Si  tamen  intelligeretur  constructio  non  " 

esse  appositiva,  sed  aliquid  esse  interponendum ; 
tunc  e  converso  affirmativa  esset  vera,  et  nega- 
tiva  falsa;  ut  sit  sensus,  genuit  Deum  qui  est 
Deus  qui  est  Pater.  Sed  haec  est  extorta  expo- 
sitio.  Unde  melius  est  quod  simpliciter  affirma- 
tiva  negetur,  et  negativa  concedatur. 

Praepositivus  tamen  dixit  quod  tam  negativa 
quam  affirmativa  est  falsa.  Quia  hoc  relativum 
qui  in    affirmativa  potest   referre    suppositum  ^:  ^ 

sed  in  negativa  refert  et  significatum  et  suppo- 
situm.  Unde  sensus  affirmativae  est,  quod  esse 
Deum  Patrem  conveniat  personae  FiUi.  Nega- 
tivae  vero  sensus  est,  quod  esse  Deum  Patrem 
non   tantum  *  removeatur  a  persona   Filii ,    sed  ° 

etiam  a  divinitate  eius.  -  Sed  hoc  irrationabile  vi- 


*  Peri  Hermen., 


detur:  cum,  secundum  Philosophum- *   de  eodem  cap.  vi,  n.  3.  - 

.  cn  ■  ■..         •  .         S.  Th.,   lib.  I, 

de  quo  est  amrmatio,  possit  etiam  esse  negatio.  lect.  x. 


3)  hoc  nomen.  -  iste  terminus  codices  et  ed.  a. 

e)  semper.  -  simpliciter  addit  D. 

^)  pro  persona.  -  Om.  B. 

rj)  determinatur.  -  terminatur  ABCDE. 

6)  dicitur.  -  dicimus  P. 

i)  et  est.  -  et  Pb ;  Unde ...  non  generans  om.  B. 

x)  dicit.  -  dixit  P.  -  Pro  Deus  Pater,  Pater  Deus  codices. 


X)  casus  ablativi.  -  ablativus  casus  B. 

IJ.)  et  evitandus.  -  et  vitandus  ABCDE,  evitandus  GpF. 

v)  Deus  Pater.  -  Deus  Pater  eius  A,  Pater  eius  CE. 

5)  suppositum.  -  Filii  scilicet  ly  Deum  ratione  suppositi  addit  B. 
Idera  post  seq.  suppositum  addit  Filii. 

0)  tantum.  -  solum  codices  et  a  6.  -  Pro  divinitate ,  deitate  co- 
dices. 


Comtnentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTULus  clarus  est  ex  praecedentibus.  -  In  corpore   duo 
facit:  primo,  refert  opinionem  quandam;  secundo,  im- 
probat  eam,  simulque  respondet  quaesito  *. 

II.  Quoad  primum,  opinio  quaedam  fuit  quod  nomina 
essentialia  ex  se  supponunt  proprie  pro  essentia,  sed  ex 
adiuncto  notionali  trahuntur  ad  standum  pro  persona.  Et 


est  huius  fundamentum  divina  simplicitas,  qua  fit  quod  es- 
sentia,  pro  qua  supponit  abstractum,  est  idem  supposito, 
pro  quo  supponit  concretum. 

III.  Quoad  secundum,  improbatur  primo  praefata  opinio, 
Quia  in  proprietate  locutionis  attendenda  sunt  ambo ,  sci- 
licet  significatio,  et  modus  significandi.  Praedicta  autem  opi- 


QUAESTIO  XXXIX,  ARTICULUS  IV 


4o3 


nio  significationem  tantum  inspexit,  ad  quam  spectat  idem 
esse  habentem  et  rem  habitam. 

Ponitur  deinde  altera  opinio,  responsiva  quaesito,  scilicet: 
Nomina  essentialia  in  concreto,  possunt  proprie  supponere 
pro  personis.  -  Et  probatur  ex  eodem  fundamento.  Ex  modo 
significandi,  Deus  et  similia  significant  naturam  in  habente: 
ergo  possunt  supponere  pro  personis.  -  Antecedens  mani- 
festatur  inductive  in  ly  homo,  etc. 

Tertio,  explanatur  quomodo  de  facto  ly  Deus  quandoque 
pro  persona  una,  vel  duabus,  vel  tribus  supponit. 

IV.  Circa  dicta  hic,  tria  occurrunt  dubia,  iuxta  tria  dicta 
impugnata  ab  Aureolo,  apud  Capreolum,  in  I,  dist.  iv,  qu.  i, 
art.  3.  -  Primum  est,  quod  ly  Deus  quandoque  pro  essentia 
et  quandoque  pro  persona  supponit.  Deus  semper  supponit 
pro  habente  deitatem:  ergo  semper  pro  persona.  -  Et  con- 
firmatur,  quia  ista  est  ratio  litterae  fundans  responsivam 
conclusionem. 

Secundum  est,  quod  in  ista,  Deus  creat,  ly  Deus  supponit 
pro  essentia.  Actiones  sunt  suppositorum:  ergo.  -Praeterea, 
creatio  non  abstrahit  a  suppositis,  sicut  nec  clare  videri 
essentiam:  ergo. 

Tertium  est,  quod  in  ly  Regi  saeculorum  etc,  ly  Deo 
supponit  pro  tribus  suppositis.  Hoc  enim  repugnat  prae- 
cedenti  dicto.  Illi  enim  soli  qui  creat,  debetur  honor  et  glo- 
ria :  sed  ille,  per  te,  non  demonstrat  aliquod  suppositum : 
ergo  nec  hic.  Si  hic  ostendit  tria  supposita,  ergo  et  ibi. 

V.  Praeter  haec  autem  tria  dubia,  adhuc  tria  alia  dubia 
sunt  circa  tria  dicta  in  responsione  ad  tertium:  quae  oportet 
simul  cum  istis  tractare,  ut  facilior  ac  brevior  sit  discipUna 
connexorum.  -  Dicitur  ergo  primo  in  responsione  ad  ter- 
tium,  quod  differentia  est  inter  ly  Deus  et  ly  homo  in  sup- 
ponendo,  etc.  Ubi  duplex  est  ratio  dubii.  Prima  est.  Aut  ista 
differentia  attenditur  penes  suppositionem  pro  persona  de- 
terminata;  aut  pro  persona  indistincte.  Si  primo  modo, 
nulla  est  differentia:  quia  nec  Deus  stat  pro  Patre  aut  Filio, 
sine  addito;  nec  homo  pro  Socrate  aut  Platone,  sine  aliquo 
contractivo.  -  Si  secundo  modo,  nulla  quoque  est  differen- 
tia:  quia  sicut  homo  naturaliter  supponit  pro  habente  natu- 
ram  humanam  indefinite ,  ita  Deus   pro  habente   naturam 

*  Qu.  I,  art.  2.     divinam  indistincte,  ut  etiam  s.Thomas,  in  I,  dist.  iv  *,  dicit. 

Secunda  vero  ratio  est,  quia  videtur  differentia  haec  con- 
tradicere  his  quae  dicta  sunt  in  corpore ,  dum  ibi  dictum 
est  quod  Deus  ex  se,  ratione  modi  significandi,  stat  pro  per- 
sona ;  reprehensaque  est  altera  opinio,  dicens  quod  suppo- 
nere  pro  persona  habet  ex  adiuncto  notionali:  hic  autem 
in  reprehensam  incidit  opinionem,  dum  dicit  quod  in  hoc 
differunt  ly  Deus  et  ly  homo,  quod  ly  Deus  ex  se  pro  natura, 
ex  adiuncto  pro  persona,  ly  homo  vero  e  contra  supponit. 
Manifeste  namque  haec  videntur  contrariari. 

VI.  Secundum  autem  dubium  est,  quod  ibi  dicitur  hanc 
esse  falsam,  Deiis  non  generat.  Contra  hoc  enim  multa 
habes  argumenta  apud  Capreolum,  in  I,  dist.  iv,  qu.  i,  art.  2 ; 
quae  oportet  solvere.  -  Aureolus  ergo  arguit  primo,  sic.  In 
ista,  Deus  non  generat,  ly  Deus  stat  pro  natura,  ut  tu  dicis : 
ergo  est  vera.  Probatur  sequela :  quia  natura  non  generat, 
ut  patet  Extra  de  Siimma  Trinitate  *.  -  Praeterea,  non  ge- 

'  Cap.  II.  nerare  est  notionale :  ergo  contrahit  ly  Deus  ad   standum 

pro  persona.  Antecedens  probatur:  quia  affirmatio  et  ne- 
gatio  sunt  eiusdem  generis.  -  Praeterea,  Deus  non  generat 
et  omnis  Deus  generat  sunt  contradictoriae :  ergo  suppo- 
nunt  pro  eisdem.  Sed  in  secunda  supponit  pro  persona: 
ergo  et  in  prima. 

Deinde  arguunt  Durandus  et  Gregorius  de  Arimino  quod, 
de  virtute  sermonis,  vera  est  haec  propositio;  quamvis,  pro- 
pter  erroris  periculum,  a  Magistris  non  acceptetur.  -  Duran- 

♦  1 5e«.,  dist.  IV,  dus  quidem  igitur  sic  *.  De  Deo  praedicantur  omnia  quae 
de  personis  divinis  verificantur:  sed  non  g-enerare  verificatur 
de  duabus  personis :  ergo.  -  Praeterea,  Deus  secundum  na- 
turam  est  singularis,  secundum  vero  supposita  plurificatur : 
ergo  respectu  praedicatorum  essentialium,  habet  vim  termini 
singularis,  respectu  vero  personalium,  habet  vim  termini 
communis  indefiniti ;  ut  patet,  quia  dicimus,  Deus  est  ge- 
nerans,  Deus  est  genitus,  et  verificatur  pro  distinctis  sup- 
positis.  Ergo  et  consequentia,  seu  concomitantia,  scilicet  ge- 
nerat  et  non  generat,  similiter  verificari  oportet. 


qu.  II. 


Gregorius  autem  sic  *.  Ista  est  indefinita,  et  habet  duas   *i5n«/.,  di8t.iv. 
singulares  veras ;  sicut  et  ista,  persona  divina  non  generat, 
quam  constat  esse  simul  veram  cum  altera  indefinita,  sci- 
licet,  persona  divina  generat.  Ergo  non  est  falsa. 

VII.  Tertium  dubium  est  circa  rationem  litterae,  scilicet 
quod,  cum  dicitur,  Deus  non  generat,  datur  intelligi  quod 
generatio  repugnat  divinae  naturae.  Hoc  enim,  inquit  Au- 

reolus  *,  non  est  verum:  quoniam  ex  negatione  alicuius  ab  *cf.num.  praec 
aliqua  natura,  non  sequitur  repugnantia;    stat  enim  quod 
abstrahat. 

VIII.  Ad  evidentiam  horum,  notandum  est  diligentissime 
quod  inter  Deum  et  ceteras  substantias  hoc  interest,  quod 
in  reliquis  haec  duo,  scilicet  naturam  et  habens  naturam, 
oportet  sic  se  habere,  ut  habens  naturam  sit  suppositum, 
natura  vero  sit  ipsa  essentia :  in  Deo  autem  habens  natu- 
ram  dupliciter  invenitur,  scilicet  suppositum,  ut  Pater  vel 
Filius,  et  singulare,  idest  hic  Deus.  Itaque  in  divinis  consi- 
deranda  sunt  tria,  scilicet  essentia,  hic  Detis,  et  supposita 
divina,  scilicet  Pater  et  Filius  et  Spiritus  Sanctus.  In  reliquis 
autem  duo  tantum  inveniuntur,  puta  htimanitas  et  Socrates: 
non  enim  hic  homo  est  aliud  quam  Socrates.  Hic  tamen 
Deus  est  Pater  et  Filius  et  Spiritus  Sanctus,  et  generat  et 
genitus  est,  etc:  de  quo  scriptum  est,  Exod.  xv  * :  Iste  Deus  '  Vers.  2. 
meus,  et  glorijicabo  eiim,  ut  in  calce  ultimi  articuli  huius 
quaestionis  s.  Thomas  exponit. 

Est  autem  ratio  diversitatis',  quia  natura  divina  ex  se- 
ipsa  subsistit,  nec  mendicat  subsistentiam  a  suppositis,  imo 
confert  eam  illis :  reliquae  autem  naturae  non  subsistunt 
nisi  in  supposito.  Cum  autem  naturalissimum  sit  cuique 
termino  concreto  supponere  pro  habente  significatam  for- 
mam,  consequens  est  quod  Deus  primo  supponat  pro  hoc 
Deo.  Et  quia  hic  Detis  significat  singulare  naturae  divinae, 
ideo  dicitur  quod  pro  natura  in  concreto.  Et  quia  hoc 
singulare  est  commune  tribus  suppositis,  ideo  quandoque 
dicitur  quod  stat  pro  personis  indistincte.  Et  quia  est  idem 
cuilibet  supposito,  et  concrete  significatur,  ideo  potest  stare 
pro  singulis  personis. 

IX.  Ex  hoc  autem  fundamento  singillatim  respondendo; 

et  inchoando  a  primo  dubio  in  responsione  ad  tertium  *,  *  Cf.  num.  v. 
propter  ordinem  doctrinae ;  dicitur  quod  inter  Deum  et  ho- 
mijfem  in  supponendo  differentia  attenditur  quoad  suppo- 
sitionem  pro  persona  indeterminate.  Et  stat  differentia»in 
hoc,  quod  Deus,  sine  aliquo  adiuncto,  reddit  propositionem 
singularem ,  quoniam  supponit  pro  hoc  Deo,  communi  se- 
cundum  rem  tribus  personis :  homo  vero,  sine  aliquo  adiun- 
cto,  constituit  propositionem  indefinitam,  quoniam  supponit 
personaliter,  quamvis  indeterminate.  Et  e  contra  homo  ex 
adiuncto  constituit  propositionem  singularem ,  cum  habet 
suppositionem  simplicem,  ut  puta,  homo  est  species :  Deus 
vero  ex  adiuncto  constituit  propositionem  indefinitam,  sup- 
ponendo  personaliter.  Et  oritur  hoc,  ut  in  littera  dicitur, 
ex  hoc   quod   invenitur  hic  Deus  in  rerum   natura   tribus  ' 

personis  communis :  non  autem  hic  homo. 

Nec  repugnant  haec  dictis  in  corpore,  ut  secunda  ratio 
obiiciebat.  Quoniam  in  corpore  articuli  de  potentia  ad  sup- 
ponendum  personaliter  fuit  sermo :  et  dictum  est  quod  po- 
test,  ex  modo  significandi,  supponere  pro  persona,  sicut  et 
homo.  In  responsione  autem  ad  tertium,  est  sermo  de  modo 
reductionis  potentiae  ad  actum.  Et  dicitur  quod  ly  Deus, 
cum  possit  ex  se  supponere  pro  essentia,  idest  pro  fioc  Deo, 
et  pro  persona,  idest  pro  Patre  et  Filio  et  Spiritu  Sancto;  ad 
supponendum  actualiter  pro  hoc  Deo,  non  eget  reducente : 
ad  supponendum  vero  pro  personis,  reducitur  per  aliquid 
additum.  In  homine  vero,  in  cuius  significato  non  invenitur 
unum  commune  nisi  ut  subest  intellectui,  e  contra  accidit 
reductio.  Unde  nulla  est  repugnantia  inter  dicta. 

X.  Ad  primum  autem  dubium  in  corpore  articuli  mo- 

tum  *,  breviter  ex  digtis  **  patet  responsio.  Neganda  est  enim  *^Cf.  num.  ir. 

sequela,  supponit  pro  habente  deitatem,  ergo  pro  persona: 

stat    enim    quod    supponat  pro   hoc  Deo.  -  Nec  approbo 

quod  alii  sentire  videntur,  de  mente   s.  Thomae  esse  quod 

Detis  semper  stat  pro  persona,  distincte  vel  indistincte.  Tum 

quia  in  praesenti  littera  expresse  distinguitur  quando  Deus 

stat  pro  personis,  etiam  omnibus;  et  quando  stat  pro  es- 

sentia.  Tum  quia  aliter  non  salvatur   differentia  posita  in 


Num.  vin. 


404 

littera  in  responsione  ad  tertium.  Tum  quia  in  ista ,  Deus 
non  generat,  si  Iv  Deus  staret  pro  personis  indistincte,  esset 
vera,  utpote  indefinita.  Tum  quia  in  ista,  Deus  est  Pater  et 
Filius  et  Spiritus  Sanctus,  seu  Trinitas,  ly  Deus  non  stat 

*  Ad  I.  pro  supposito,  ut  in  articulo  sexto  *  littera  contra  Porreta- 

num  dicet;  sed  pro  una  numero  re  communi.  -  Nec  obstat 
si  quandoque,  supponendo  pro  natura,  dicatur  etiam  sup- 
ponere  pro  personis  indistincte.  Hoc  enim  concomitanter 
intelligendum  est.  Primo  enim  pro  natura  in  concreto  sup- 
ponit :  et  quia  etiam  verificatur  pro  personis  aliquando 
praedicatum,  ideo  supponere  pro  personis  indistincte  tunc, 
secundario  tamen,  acceptari  potest. 

Ad  secundum  autera  dubium  in  corpore  motum ,  iam 
patet  quod   arguens   deceptus  est,  intelligens  pro  essentia 
essentiam  in  abstracto ;  cum  taraen  Auctor  intelligat  de  es- 
*  sentia  in  concreto;  cum  dicit  quod  in  ista,  Deus  creat,  ly 

Deus  supponit  pro  natura.  Stat  enim  secundum  veritatem 
pro  hoc  Deo  unico  singulari,  communi  tribus  suppositis. 
Et  propterea  creationis  actio,  ratione  illius,  omnibus  suppo- 
sitis  convenit.  -  Nec  est  verum  quod  actiones  sint  suppo- 
sitorum,  universaliter :  sed  singularium  subsistentium,  quale 
est  hic  Deus.  -  Et  nihil  refert  non  abstrahere  a  suppositis 
huiusmodi  actiones;  ut  de  se  patet. 

Ad  tertium  autem  dubium  ibidem  motum,  dicitur  quod, 
ut  iam  ex  dictis  patet,  non  repugnat ,  imo  quandoque 
unum  sequitur  ad  alterum,  Deum  supponere  pro  natura 
et  pro  omnibus  personis,  quamvis  difformiter,  ut  dictum 
est.  Unde,  licet  in  utraque  istarum,  scilicet  Deus  creat , 
et  soli  Deo  honor  et  gloria,  Deus  verificetur  et  pro  hoc 
Deo  et  pro  Trinitate:  quia  tamen  Augustinus  de  tota  Tri- 

•  Art.iii,  ad2.  -    nitate  exclusivam  exponit,  ut  in  quaestione  xxxi  *  habitum 

est,  ideo  hanc  in  exemplum  allatam  puto.  Oportet  autem 
distingui  hoc  membrum  contra  primum,  quia  primum  se- 
paratur  ab  eo:  stat  enim  Deus  quandoque  pro  natura  et 
non  pro  aliquo  supposito,  ut  dictum  est. 

XI.  Ad  secundum  autem  dubium  motum  in  responsione 

*  Cf.  num.  VI.      ad  tertium  *,  circa  veritatera  istius ,  Deus  non  generat,  ex 

•  Num.  VIII.        fundamento  iam  dicto  *  respondetur.  Et  ad  primum  quidem 

Aureoli,  iam  patet  quod  aequivocat  de  natura.  Quoniam 
nos  dicimus  quod  stat  pro  natura  in  concreto,  idest  pro 
hocDeo;  de  quo  falsum  est  dicere  non  generat,  quaravis 
verificetur  de  deitate. 

Ad  secundum  vero,  negatur  quod  non  generare  sit  no- 
tionale.  Quoniam  ad  esse  notionale  requiritur  quod  sit  ali- 
quid  speciale :  non  generare  autem  est  coramune,  cura  con- 


QUAESTIO  XXXIX,  ARTICULUS  V 


veniat  etiam  naturae.  -  Nec  ex  hoc  quod  negatio  et  affirma- 
tio  sunt  eiusdem  generis ,  sequitur  quod  non  generare  sit 
notionale :  quoniam  illud  intelligitur  de  genere  rei ,  non 
autera  in  genere  principii  cognoscendi.  Non  enim,  si  affirraa- 
tio  est  propria  ratio  cognoscendi  aliquid ,  sequitur  quod  ne- 
gatio  sit  propria  ratio  cognoscendi  aliquid  ahud  speciale : 
cura  negatio  verificetur  tam  de  ente  quam  de  non  ente. 
Notionale  autem  propriam  rationera  cognoscendi  sonare 
patet  ex  dictis  *.  *  Qu.  xxxn,  art. 

.    ,  .  ...  ,  .  ....  2,  ad  2;  art.3. 

Ad  tertium  vero  dicitur  quod,  quamvis  nefas  sit  dicere 
omnis  Deus ,  quoniam  unus  numero  tantura  est;  respon- 
dendo  tamen,  negatur  quod  in  ly  omnis  Deus  ly  Deus  stet 
pro  suppositis.  Quoniam  non  potest  distribuere  nisi  pro 
individuis  deitatis:  quod  constat  esse  unum  tantum.  Et  si  tu 
accipis  ea  pro  suppositis,  non  sunt  contradictoria. 

Ad  argumenta  autem  Durandi  et  Gregorii  breviter  di- 
citur,  quod  convenientia  personis  sunt  duplicia:  quaedam 
propria  suppositis ,  ut  generare  et  generari,  et  similia ;  et 
quaedam  comraunia  suppositis  et  naturis,  ut  distingui,  non 
generare,  et  similia.  Inter  quae  tantum  differt,  quod  propria 
trahunt  terminos  ad  standum  suppositahter,  eo  quia  pro- 
pria  suppositis  sunt :  coraraunia  autem ,  quia  coraraunia 
sunt,  non  contrahunt.  Et  ex  hoc  sequitur  alia  differentia: 
scilicet  quod  propria  praedicata  de  personis,  praedicantur 
etiara  de  concretis  substantialibus;  ex  eo  enira  quod  trahunt 
illa  ad  supponendum  personaliter,  non  significant  personale 
deterrainare  essentiam,  sed  tantura  supposita.  Communia 
vero,  quaravis  verificata  de  personis,  non  praedicantur  de 
concretis  substantialibus:  ex  eo  enim  quod  non  contrahunt 
ipsa,  significaretur  personalia  convenire  essentiae.  Et  pro- 
pterea,  quamvis  concedatur ,  Pater  distinguitur  realiter  a 
Filio  ;  non  tamen  ista,  Deus  distinguitur  realiter  a  Deo. 

Et  ex  hoc  patet  ad  argumenta  tarn  Durandi  quam  Gre- 
gorii :  quoniam  uterque  fundatur  super  hoc,  quod  quidquid 
praedicatur  de  aliqua  persona ,  potest  praedicari  de  Deo.  - 
Quaravis  etiara  sit  aliud  peccatura  utriusque  in  hoc,  quod 
putant  quod  ista,  Deus  non  generat,  sit  indefinita:  cum 
tamen  sit  singularis,  quoniam  supponit  pro  hoc  Deo. 

XII.  Ad  ultiraura  deraum  dubium  *  dicitur  quod,  quara-  '  Cf.  num.  vu. 
vis  ex  negatione  non  sequatur  repugnantia  universaliter, 
sequitur  taraen  in  materia  necessaria:  oportet  enira  vel  con- 
venire  vel  repugnare  quidquid  necessario  attribuitur.  Con- 
stat  autem  quod  generare  et  non  generare  Deo  non  nisi 
necessario  attribui  potest:  cum  haec  non  conveniant  per 
actum  voluntatis. 


A-RTICULUS  QUINTUS 

UTRUM  NOMINA  ESSENTIALIA  IN  ABSTRACTO  SIGNIFICATA 
POSSINT  SUPPONERE  PRO  PERSONA 

I  Sent.,  dist.  v,  qu.  i,  art.  i,  2;  De  Un.  Verb.,  art.  i,  ad  12;  Contra  errores  Graec,  cap.  iv;  In  Decretal.  II. 


»D  QuiNTUM  sic  PRocEDiTUR.  Videtur  quod 

.nomina  essentialia  in  abstracto  signifi- 

'cata  possint  supponere  pro  persona,  ita 

s^quod  haec  sit  vera,  essentia  generat  es- 

cap.  II.         sentiam.  Dicit  enim  Augustinus,  VII  de  Trin.*: 

Pater  et  Filius  sunt  una  sapientia,  quia  una  es- 

sentia;  et  singillatim  sapientia  de  sapientia,  sicut 

essentia  de  essentia. 

2.  Praeterea,  generatis  nobis  vel  corruptis,  ge- 
nerantur  vel  corrumpuntur  ea  quae  in  nobis  sunt. 
Sed  Filius  generatur.  Ergo,  cum  essentia  divina 
sit  in  Filio,  videtur  quod  essentia  divina  generetur. 

3.  Praeterea,  idem  est  Deus  et  essentia  di- 
Qu.  III,  art.  3.  vina,  ut  ex  supra  *  dictis  patet.  Sed  haec  est  vera, 
Art.  praeccd.    Deus  generat  Detim ,   sicut  dictum   est  *.   Ergo 

haec  est  vera,  essentia  generat  essentiam. 


4.  Praeterea,  de  quocumque  praedicatur  ali- 
quid,  potest  supponere  pro  iilo.  Sed  essentia  di- 
vina  est  Pater.  Ergo  essentia  potest  supponere 
pro  persona  Patris.  Et  sic  essentia  generat. 

5.  Praeterea,  essentia  est  res  generans:  quia 
est  Pater,  qui  est  generans.  Si  igitur  essentia  non 
sit  generans,  erit  essentia  res  generans  et  non 
generans:  quod  est  impossibile. 

6.  Praeterea,  Augustinus  dicit,  in  IV  de  Trin.*:  '  cap. »». 
'  Pater  est  principium  totius  deitatis.  Sed  non  est 

principium  nisi  generando  vel  spirando.  Ergo  Pa- 
ter  generat  vel  spirat  deitatem. 

Sed  contra  est  quod  Augustinus  dicit,  in  I  de 
Trin.  *,  quod  nulla  res  generat  seipsam.  Sed  si  *  cap.  i. 
essentia  generat  essentiam,  non  generat  "  nisi  se-  " 

ipsam:  cum  nihil  sit  in  Deo,  quod  distinguatur 


a)  generat.  -  generaret  codices  et  a  b. 


QUAESTIO  XXXIX,  ARTICULUS  V 


40  5 


»  Vide  cap.  Da- 
mnamusj  ae  Fide 
Cathol.  et  Sum- 
ma  Trin. 


Ibid. 


a  divina  essentia.  Ergo  essentia  non  generat  es- 
sentiam. 

Respondeo  dicendum  quod  circa  hoc  erravit 
Abbas  loachim  *,  asserens  quod,  sicut  dicitur,  Deus 
genuit  Deum ,  ita  potest  dici  quod  essentia  ge- 
nuit  essentiam;  coiisiderans  quod,  proptSr  divinam 
P  simplicitatem,  non  est  aliud  ^  Deus  quam  divina 

essentia.  -  Sed  in  hoc  deceptus  fuit:  quia  ad  veri- 
tatem  locutionum,  non  solum  oportet  considerare 
res  significatas ,  sed  etiam  modum  significandi, 
•  Art.  praeced.  ut  dictum  est  *.  Licet  autem,  secundum  rem,  sit 
idem  Deus  quod  deitas ,  non  tamen  est  idem 
modus  significandi  utrobique.  Nam  hoc  nomen 
Deus,  quia  significat  divinam  essentiam  ut  in  ha- 
bente ,  ex  modo  suae  significationis  naturaliter 
habet  quod  possit  supponere  pro  persona :  et 
sic  ea  quae  sunt  propria  personarum,  possunt 
praedicari  de  hoc  nomine  Deus,  ut  dicatur  quod 
Deus  est  genitus  vel  generans,  sicut  dictum  est  *, 
Sed  hoc  nomen  essentia  non  habet  ex  modo 
suae  significationis  quod  supponat  pro  persona: 
quia  significat  essentiam  ut  formam  abstractam. 
Et  ideo  ea  quae  sunt  propria  personarum,  quibus 
ab  invicem  disfinguuntur,  non  possunt  essentiae 
attribui*:  significaretur  enim  quod  esset  distinctio 
in  essentia  divina,  sicut  est  distinctio  in  suppositis. 

Ad  PRiMUM  ERGO  DiCENDUM  quod,  ad  exprimen- 
dam  unitatem  essentiae  et  personae,  sancti  Do- 
ctores  aliquando  expressius  locuti  sunt  quam  pro- 
prietas  locutionis  pafiatur.  Unde  huiusmodi  locu- 
tiones  non  sunt  extendendae ,  sed  exponendae : 
ut  scilicet  nomina  abstracta  exponantur  per  con- 
creta,  vel  etiam  ">  per  nomina  personalia:  ut, 
cum  dicitur,  essentia  de  essentia ,  vel  sapientia 
de  sapientia,  sit  ^  sensus,  Filius,  qui  est  essentia 
et  sapientia,  est  de  Patre,  qiii  est  essentia  et  sa- 
pientia.  -  In  his  tamen  nominibus  abstractis  est 
quidam  ordo  attendendus :  quia  ea  quae  perfinent 
ad  actum,  magis  propinque  se  habent  ad  perso- 
nas,  quia  actus  sunt  suppositorum.  Unde  minus 
impropria  est  ista,  natura  de  nattira,  vel  sapientia 
de  sapientia,  quam   essentia  de  essentia. 

Ad  secundum  dicendum  quod  in  creaturis  ge- 
neratum  non  accipit  naturam  eandem  numero 
quam  generans  habet,  sed  aliam  numero,  quae 
incipit  in  eo  esse  per  generationem  de  novo,  et 
desinit  esse  per  corrupfionem :  et  ideo  generatur 
et  corrumpitur  per  accidens.    Sed  Deus  genitus 


'  D.  436. 


eandem  naturam  numero  accipit  quam  generans 
habet  '.  Et  ideo  natura  divina  in  Filio  non  ge- 
neratur,  neque  per  se  neque  per  accidens. 

Ad  tertium  dicendum  quod,  licet  Deus  et  di- 
vina  essenfia  sint  idem  secundum  rem,  tamen, 
ratione  alterius  modi  significandi,  oportet  loqui 
diversimode  de  utroque. 

Ad  quartum  dicendum  quod  essentia  divina  prae- 
dicatur  de  Patre  per  modum  identitatis,  propter 
divinam  simplicitatem :  nec  tamen  sequitur  quod 
possit  supponere  pro  Patre,  propter  diversum 
modum  significandi.  Ratio  autem  procederet  in 
illis,  quorum  unum  praedicatur  de  altero  sicut 
universale  de  particulari. 

Ad  quintum  dicendum  quod  haec  est  differentia 
inter  nomina  substantiva  et  adiectiva,  quia  no- 
mina  substantiva  ferunt  ^  suum  suppositum :  adie- 
ctiva  vero  non,  sed  rem  significatam  ponunt  circa 
substantivum.  Unde  sophistae  dicunt  quod  no- 
mina  substantiva  supponunt;  adiectiva  vero  non 
supponunt,  sed  copulant.  Nomina  igitur  persona- 
lia  substantiva  possunt  de  essentia  praedicari,  pro- 
pter  identitatem  rei:  neque  sequitur  quod  proprie- 
tas  personalis  distinctam  determinet  essentiam; 
sed  ponitur  circa  suppositum  importatum  per 
nomen  substantivum.  Sed  notionalia  et  persona- 
lia  adiectiva  non  possunt  praedicari  de  essenfia, 
nisi  aliquo  substantivo  adiuncto.  Unde  non  pos- 
sumus  dicere  quod  essentia  est  generans.  Possu- 
mus  tamen  dicere  quod  essentia  est  res  generans, 
vel  Deus  generans  *,  si  res  et  Deus  supponant 
pro  persona :  non  autem  si  supponant  pro  essen- 
tia.  Unde  non  est  contradictio ,  si  dicatur  quod 
essentia  est  res  generans ,  et  res  non  generans: 
quia  primo  res  tenetur  pro  persona,  secundo  pro 
essentia. 

Ad  sextum  dicendum  quod  deitas,  inquantum  est 
una  in  pluribus  supposifis  ",  habet  quandam  con- 
venientiam  cum  forma  nominis  collectivi.  Unde 
cum  dicitur,  Pater  est  principium  totius  deitatis , 
potest  sumi  pro  universitate  Personarum ;  inquan- 
tum  scilicet,  in  omnibus  Personis  divinis,  ipse  est 
principium.  Nec  oportet  quod  sit  principium  sui 
ipsius:  sicut  aliquis  de  populo  dicitur  rector  to- 
tius  populi,  non  tamen  sui  ipsius.  -  Vel  potest  dici 
quod  est  principium  totius  deitaUs,  non  quia  eam 
generet  et  spiret:  sed  quia  eam,  generando  et 
spirando,  communicat. 


D.  666. 


p)  aliud.  -  alius  P. 

f)  etiam.  -  Otn.  codices. 

6)  sit.  -  ut  sit  BDGab.  -  est  ante  de  Patre  om.  ACEGpF  et  a. 


t)  habet.  -  Om.  ACDEFGa. 
V)  ferunt.  —  secum  ferunt  G. 
rj)  suppositis.  -  Om.  ABCE. 


Commentaria  Oardinalis  Caietani 


TiTULus  darus  est.  -  In  corpore  duo  facit:  primo,  refert 
errorem  Abbatis  loachim;  secundo,  respondet  quaesito. 

II.  Quoad  primum,  Abbas  loachim,  ut  patet  in  prin- 
■  Loco  supra  cit.   cipio    Decretalium  * ,  tenuit  partem  affirmativam.    Et  fun- 

damentum   eius    erat    divina    simplicitas ,    cum   auctoritate 
Augustini  male  intellecta. 

III.  Quoad  secundum,  conclusio  responsiva  est  negativa : 
scilicet,  quod  huiusmodi  nomina  abstracta  non  possunt 
supponere  pro  personis.  -Et  probatur.  Adveritatem  propo- 
sitionum  oportet  servare  et  rem  significatam,  et  modum  si- 


gnificandi :  sed  Deus  et  deitas  habent  diversos  modos  signi- 
ficandi :  ergo,  etc.  Littera  enim  plana  est.  -  Et  additur  con- 
firmatio  ducens  ad  inconveniens.  Quia  si  de  huiusmodi 
abstractis  dicerentur  personalia,  significaretur  distinctio  in 
ipsis. 

IV.  In  responsione  ad  quintum,  adverte  quod  in  illis 
verbis,  possumus  dicere  quod  essentia  est  res  vel  Deus 
generans,  si  «  res  »  ei  «  Deus  »  supponunt  pro  persona, 
non  autem  si  supponant  pro  essentia,  ly  supponere  pro 
essentia  sumitur  iuxta  propositum  praesentis  articuli,  sci- 


4o6 


QUAESTIO  XXXIX,  ARTICULUS  VI 


licet  pro  essentia  in  abstracto:  et  non  sumitur  pro  essentia 
in  concreto ,  iuxta  propositum'  praecedentis  articuli.  -  Et 
ratio  convincens  ad  iianc  expositionem  est,  quia  de  quo- 
libet  de  quo  contingit  negare,  potest  affirmari  contradicto- 
rie.  Et  consequenter,  cum  de  essentia  in  concreto  falsa  sit 


negativa ,  scilicet  Deus  non  generat;  veram  oportet  esse 
affirmativam  contradictoriam,  scilicet  Deus  generat.  Et  sic 
haec  affirmativa  est  vera,  non  solum  accipiendo  ly  Deus 
pro  Patre,  sed  etiam  pro  essentia  in  concreto.  Sumitur  ergo 
in  hac  Uttera  essentia  pro  essentia  in  abstracto. 


ARTICULUS  SEXTUS 

UTRUM  PERSONAE  POSSINT  PRAEDICARI  DE  NOMINIBUS  ESSENTIALIBUS 

I  Sent.,  dist.  IV,  qu.  ii,  art.  2,  ad  4,  5. 


•  DeFideOrth., 
lib.  III,  cap.  IV. 


'DeFideCatho- 
Itca,  Serm.  i  (al. 
Serm.  de  Temj!. 
cxxix  ,  seu  in 
Coena  Dom.  iii) : 
inter  supposit. 
Serm.  ccxxxiii. 

'  Art.  praeced., 
ad  5. 


»D  SEXTUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
I  personae  non  possint  praedicari  de  no- 
'minibus  essentialibus  concretis,  ut  di- 
jcatur,  Deus  est  tres  Personae ,  vel  est 
Trinitas.  Haec  enim  est  falsa,  homo  est  omnis 
homo ,  quia  pro  nullo  suppositorum  verificari 
potest :  neque  enim  Socrates  est  omnis  homo , 
neque  Plato,  neque  aliquis  alius.  Sed  similiter 
ista,  Deus  est  Trinitas,  pro  nullo  suppositorum 
naturae  divinae  verificari  potest :  neque  enim  Pa- 
ter  est  Trinitas,  neque  Filius,  neque  Spiritus  San- 
ctus.  Ergo  haec  est  falsa,  Deus  est  Trinitas. 

2.  Praeterea,  inferiora  non  praedicantur  de 
suis  "  superioribus  nisi  accidentali  praedicatione, 
ut  cum  dico,  animal  est  homo:  accidit  enim  ani- 
mali  esse  hominem.  Sed  hoc  nomen  Deus  se 
habet  ad  tres  personas  sicut  commune  ad  infe- 
riora,  ut  Damascenus  dicit  *.  Ergo  videtur  quod 
nomina  personarum  non  possint  praedicari  de 
hoc  nomine  Deus,  nisi  accidentaliter. 

Sed  contra  est  quod  Augustinus  dicit,  in  Ser- 
mone  de  Fide  *  ^:  Credimus  unum  Deum  unam 
esse  divini  nominis  Trinitatem. 

Respondeo  dicendum  quod,  sicut  iam  dictum 
est  *,  licet  nomina  personalia  vel  notionalia  adie- 
ctiva  non  possint  praedicari  de  essentia;  tamen 
substantiva  possunt,  propter   realem   identitatem 


Art.  4,  ad  3. 


Ibid. 


D.  928. 


essentiae  et  personae.  Essentia  autem  divina  non 
solum  idem  est  realiter  cum  una  persona,  sed 
cum  tribus,  Unde  et  una  persona,  et  duae,  et 
tres  possunt  de  essentia  praedicari;  ut  si  ^'  dica- 
mus,  essentia  est  Pater  et  Filius  et  Spiritus  Sanctus. 
Et  quia  hoc  nomen  Deus  per  se  habet  quod  sup- 
ponat  pro  essentia,  ut  dictum  est  *,  ideo,  sicut 
haec  est  vera,  essentia  est  tres  Personae,  ita  haec 
est  vera,  Deus  est  tres  Personae. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod,  sicut  supra  * 
dictum  est,  hoc  nomen  homo  per  se  habet  sup- 
ponere  pro  persona ;  sed  ex  adiuncto  habet  quod 
stet  pro  natura  communi  *,  Et  ideo  haec  est 
falsa,  homo  est  omnis  homo:  quia  pro  nullo  sup- 
posito  verificari  potest.  Sed  hoc  nomen  Deus 
per  se  habet  quod  stet  pro  essentia.  Unde,  licet 
pro  nullo  suppositorum  divinae  naturae  haec  sit 
vera,  Deus  est  Trinitas,  est  tamen  vera  pro  es- 
sentia.  -  Quod  non  attendens,  Porretanus  eam 
negavit  *, 

Ad  secundum  dicendum  quod,  cum  dicitur,  Deus  '•?>/«"."  ad'ioan- 

.  .  T  7  7  nem  Diac. 

vel  divina  essentia  est  Pater,  est  praedicatio  per 

identitatem,  non  autem  sicut  inferioris  de  supe- 

riori :  quia   in  divinis   non  est  universale  et  sin- 

gulare.    Unde,  sicut  est  per  se  ista  *,  Pater  est  s 

Deus,  ita  et  ista,  Deus  est  Pater ;  et  nullo  modo 

per  accidens  *,  ■  d,  29, 1053. 


Comment.   in 
lib.  II   Boet.  de 


a)  suis.  -  Om.  FGd. 

P)  in  Sermone  de  Fide.  —  in  Sermone  de  Fide  ad  Petrum   BDfr, 
de  Sermone  de  Fide  ed.  a,  in  libro  de  Fide  ad  Petrum  P. 


Y)  si.  -   Om.  FGa. 

8)  est  per  se  ista.  -  ista  est  per  se  BG. 


Commentaria  Oardinalis  Oaietani 


Art.  4,  5. 


TiTULUs  clarus,  -  In  corpore  est  una  conclusio,  habens 
duas  partes.  Et  est  haec :  Nomina  tam  personalia  quam 
notionalia,  si  sunt  adiectiva,  non  praedicantur  de  essentia;  si 
vero  substantiva,  praedicantur  de  ea. 

Et  quoad  primam  quidem  partem,  satis  probata  relinqui- 
tur  ex  praecedenti  articulo.  -  Quoad  secundam  vero,  manife- 
statur  ex  reali  identitate  inter  essentiam  et  personas  singulas 
et  omnes;  et  hoc  respectu  essentiae  tam  in  abstracto  quam 
in  concreto;  ita  quod  utraque  est  vera,  essentia  est  tres  Per- 
sonae,  et  Deus  est  tres  Personae;  ut  clare  patet  in  littera. 

Et  adverte  quod  id  quod  dicitur  de  substantivis ,  licet 
verificetur  respectu  essentiae  tam  in  abstracto  quam  in  con- 
creto ;  quod  tamen  dictum  est  de  adiectivis  in  prima  parte 
conclusionis,  respectu  essentiae  in  abstracto  tantum  intelli- 
gas.  Eo  quod  idem  est  iudicium  de  adiectivis  et  verbis:  ac 
per  hoc,  de  quo  verificatur  quod  generat,  verificatur  etiam 
quod  est  generans,  et  de  quo  negatur  unum,  negatur  aliud; 
et  iam  patet  ex  dictis  *  quantum  haec  differant  respectu 
concreti  et  abstracti  substantialis. 

II,  In  responsione  ad  secundum,  dubium  occurrit.  Quo- 
niam  expresse  in  qi;.  viii  de  Potentia  Dei,  art.  2,  ad  6,  Au- 
ctor  dicit  non  esse  praedicationem  per  se,  cum  paternitas 


praedicatur  de  essentia,  imo  ibi  incidere  sophisma  Acciden- 
tis:  hic  autem  dicit  quod  haec  est  per  se,  et  nullo  modo 
per  accidens,  Deus  est  Pater. 

Et  posset  augeri  dubitatio  simpliciter ;  sed  quoniam 
unico  verbo  difficultas  evacuatur,  pertranseo,  distinguendo 
quod  praedicatio  per  se  est  duplex:  quaedam  identica,  et 
quaedamybrwia/w.  Inter  quas  tantum  distat,  quod  identica 
per  se  non  vocatur  absolute  per  se,  sed  cum  determina- 
tione,  scilicet^er  se  identica:  illa  autem  simpliciter  vocatur 
per  se.  Cum  autem  utrobique  dicantur  huiusmodi  propo- 
sitiones  identicae,  salva  veritate  potuit  ibi  dici  quod  non 
sunt  per  se,  quia  non  formales,  ut  ibi  exponitur:  et  hic, 
quod  sunt  per  se,  in  latitudine  identicarum,  ut  hic  innuitur 
et  in  prindpio  responsionis,  et  in  intento.  Intendit  namque 
quod  non  accidit  Deo  esse  Patrem ,  cum  tamen  accidat 
animali  identificari  homini.  Est  ergo  nuUo  modo  per  ac- 
cidens  quoad  identitatem :  et  tamen  intervenit  fallacia  Acci- 
dentis  quoad  formalitatem.  -  Et  sic  omnia  consonant :  et 
evacuantur  argumenta  de  praedicationibus  formalibus  et 
directis  et  per  se,  iuxta  modos  positos  in  libris  Posterio- 
rum  *;  nihil  enim  horum  identicam  praedicationem  mole- 
stat,  proprie  loquendo. 


*  Lib.  I,  cap.  IV, 
n.  4  sqq. 


QUAESTIO  XXXIX,  ARTICULUS  VII 


407 


ARTICULUS  SEPTIMUS 

UTRUM  NOMINA  ESSENTIALIA  SINT  APPROPRIANDA  PERSONIS 
I  Sent.,  dist.  xxxi,  qu.  i,  art.  2;  De   Verit.,  qu.  vii,  art.  3. 


•  Cf. 

Sent. 


P 


D  SEPTiMUM  sic  PROCEDiTUR.  Vidctur  quod 
nomina  essentialia  non  sint  approprian- 
da  Personis.  Quod  enim  potest  vergere 
in  errorem  fidei,  vitandum  est  in  di- 
.Magr.,iv  vinis:  quia,  ut  Hieronymus  dicit  *,  ex  verbis  in- 

'.,  dist.  XIII.  ^  ,..  •'.  .' 

ordinate  prolatis  incurrttiir  haeresis.  Sed  ea  quae 
sunt  communia  tribus  Personis  appropriare  alicui, 
potest  vergere  in  errorem  fidei:  quia  potest  in- 
telligi  quod  vel  illi  tantum  Personae  conveniant 
cui  appropriantur  " ;  vel  quod  magis  conveniant 
ei  quam  aliis.  Ergo  essentialia  attributa  non  sunt 
approprianda  Personis. 

2.  Praeterea,  essentialia  attributa,  in  abstracto 
significata,  significant  ^  per  modum  formae.  Sed 
una  persona  non  se  habet  ad  aliam  ut  forma: 
cum  forma  ■'  ab  eo  cuius  est  forma,  supposito  non 
distinguatur.  Ergo  essentialia  attributa,  maxime 
in  abstracto  significata,  non  debent  appropriari 
Personis. 

3.  Praeterea,  proprium  prius  est  appropriato: 
proprium  enim  est  de  ratione  appropriati.  Sed 
essentialia  attributa ,  secundum  modum  intelli- 
gendi,  sunt  priora  personis,  sicut  commune  est 
prius  proprio.  Ergo  essentialia  attributa  non  de- 
bent  esse  appropriata  ^. 

Sed  contra  est  quod  Apostolus  dicit,  I  Cor.  i  * : 
Christum,  Dei  pirtiitem  et  Dei  sapientiam. 

Respondeo  dicendum  quod,  ad  manifestationem 
fidei,  conveniens  fuit  essentialia  attributa  Personis 
appropriari.  Licet  enim  Trinitas  Personarum  de- 
*Qu.  XXXII,  art.  monstratione  probari  non  possit,  ut  supra  *  di- 
s  ctum  est,  convenit  tamen  '  ut  per  aliqua  magis 

manifesta  declaretur.  Essentialia  vero  attributa 
sunt  nobis  magis  manifesta  secundum  rationem, 
quam  propria  Personarum:  quia  ex  creaturis,  ex 
quibus  cognitionem  accipimus,  possumus  per  cer- 
titudinem  devenire  in  cognitionem  essentialium 
attributorum;  non  autem  in  cognitionem  persona- 
lium  proprietatum,  ut  supra  *  dictum  est.  Sicut 
igitur  similitudine  vestigii  vel  imaginis  in  creaturis 


*  Vers.  24. 


Ibid.  ad 


Vide  Hug.  de 
S.  Vict.,  de  Sa- 


In  corpore. 


inventa  utimur  ad  manifestationem  divinarum 
Personarum,  ita  et  essentialibus  attributis.  Et  haec 
manifestatio  Personarum  per  essentialia  attributa, 
appropriatio  nominatur. 

Possunt  autem  manifestari  Personae  divinae 
per  essentialia  attributa  dupliciter.  Uno  modo, 
per  viam  similitudinis :  sicut  ea  quae  pertinent  ad 
intellectum,  appropriantur  Filio,  qui  procedit  per 
modum  intellectus  ut  Verbum.  Alio  modo,  per 
modum  dissimilitudinis :  sicut  potentia  appropria- 
tur  Patri,  ut  Augustinus  *  dicit,  quia  apud  nos 

.  ,        .  '     ^       .     ~         .  S.  Vict.,  de  Sa- 

patres  solent  esse  propter  senectutem  infirmi ;  ne  cram     lib.  i, 

»1  r        •  1  •  •        T-x  parte  II,  c.  viii. 

tale  ahquid  suspicemur  in  Deo. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  essentialia  at- 
tributa  non  sic  appropriantur  Personis  ut  eis  esse 
propria  asserantur:  sed  ad  manifestandum  Per- 
sonas  per  viam  simiUtudinis  vel  dissimilitudinis, 
ut  dictum  est  *.  Unde  nullus  error  fidei  sequitur, 
sed  magis  manifestatio  veritatis. 

Ad  secundum  dicendum  quod,  si  sic  appropria- 
rentur  essentialia  attributa  Personis,  quod  essent 
eis  propria,  sequeretur  quod  una  persona  se  ha- 
beret  ad  aHam  in  habitudine  formae.  Quod  ex- 
cludit  Augustinus,  in  VII  de  Trin.  *,  ostendens 
quod  Pater  non  est  sapiens  sapientia  quam  ge- 
nuit,  quasi  solus  Filius  sit  sapientia ;  ut  sic  Pater 
et  Filius  simul  tantum  possint  dici  sapiens  ^,  non 
autem  Pater  sine  FiUo.  Sed  Filius  dicitur  sapientia 
Patris,  quia  est  sapientia  de  Patre  sapientia  ":  uter- 
que  enim  per  se  est  sapientia,  et  simul  ambo  una 
sapientia.  Unde  Pater  non  est  sapiens  sapientia 
quam  genuit,  sed  sapientia  quae  est  sua  essentia. 

Ad  tertium  dicendum  quod,  licet  essentiale  at- 
tributum,  secundum  rationem  propriam,  sit  prius 
quam  Persona,  secundum  modum  intelligendi; 
tamen,  inquantum  habet  rationem  appropriati, 
nihil  prohibet  proprium  Personae  esse  prius  quam 
appropriatum.  Sicut  color  posterior  est  corpore, 
inquantum  est  corpus:  prius  tamen  est  *  natura- 
liter  corpore  albo,  inquantum  est  album. 


Cap.  I. 


a)  conveniant  cui  appropriantur.  -  conveniat  quod  ei  appropriatur 
codices,  conveniat  cui  appropriatur  edd.  a  b.  Pro  seq.  conveniant,  con- 
veniat  codices  et  a  b. 

P)  signijicata,  significant.  -  significantur  codices. 

f)  forma.  -  Om.  PCDEFafr. 


3)  esse  appropriata.  -  appropriari  F. 

e)  tamen.  -  Personis  addit  B.  Idem  pro  declaretur,  declarentur. 

C)  sapiens.  -  sapientes  B,  sapientia  Pab. 

ri)  sapientia.  -  sapiente  ACE. 

6)  est.  -  Om.  ABDEFGai.  -  Seq.  est  om.  ACDEFG. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


IN  titulo,  appropriari  non  significat  proprium  fieri,  quo- 
niam  essentialia  nulli  Personae  possunt  fieri  propria:  sed 
significat  accommodari  et  adaptari ,  ut  consueverunt  Do- 
ctores  facere ,  attribuentes  sapientiam  Filio ,  quia  est  Ver- 
bum,  etc. 

II.  In  corpore  duo  facit.  Primo,  respondet  quaesito  af- 
firmative  unica  conclusione:  Conveniens  fuit,  ad  manifesta- 
tionem  fidei,  essentialia  appropriari  Personis.  -  Et  probatur 
breviter  sic.  Trinitas,  quamvis  indemonstrabilis,  est  tamen 
notificabilis  per  magis  manifesta  nobis:  ergo  convenit  ipsam 
manifestari  per  essentialia :  ergo  essentialia  convenit  appro- 
priare   Personis. 


Prima  consequentia  probatur  dupliciter.  Primo ,  quia  es- 
sentialia  possunt  ratione  naturali  cognosci:  personales  au- 
tem  proprietates  non.  Secundo ,  ex  simili:  sicut  Personae 
manifestantur  per  similitudinem  vestigii  vel  imaginis ,  ita 
per  essentialia.  -  Secunda  autem  sequela  declaratur:  quia 
appropriatio,  in  proposito,  nihil  aliud  est  quam  manifestatio 
Personarum  per  essentialia  attributa. 

Secundo,  ponit  duos  generales  modos  appropriandi :  sci- 
licet  per  similitudinem  ad  propria  Personarum ;  aut  per 
dissimilitudinem  ad  imperfectiones  inventas  apud  nos  in 
personis  eorundem  nominum,  puta  patribus  aut  filiis,  etc. ; 
ut  in  sequenti  articulo  clare  patet. 


40  8 


QUAESTIO  XXXIX,  ARTICULUS  VIII 


ARTICULUS  OCTAVUS 

UTRUM  CONVENIENTER  A  SACRIS  DOCTORIBUS  SINT  ESSENTIALIA  PERSONIS  ATTRIBUTA 

I  Sent.,  dist.  xiv,  exposit.  litt. ;  dist.  xxxi,  qu.  ii,  art.  i;  qu.  iii,  art.  i; 
dist.  XXXIV,  qu.  ii;  dist.  xxxvi,  qu.  i,  art.  3,  ad  5;  De  Verit.,  qu.  i,  art.  7;  qu.  vii,  art.  3;  ad  Rom.,  cap.  xi,  lect.  v; 

11  ad  Cor.,  cap.  xiii,  lect.  iii. 


a 

'  Num.  i. 


•Qu.xxxv,  art.2. 
T 


'    Qu.    xxxvui , 

art.  2. 


0 
*  Cap.  v. 


•D  ocTAVUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
inconvenienter  a  sacris  Doctoribus  sint 
'essentialiaPersonis  attributa  ".  Dicit  enim 
jHilarius,  in  II  de  Trin.  *:  Aeternitas  est 
in  Patre,  species  in  Imagine,  iisiis  in  Munere.  In 
quibus  verbis  ponit  tria  nomina  propria  Persona- 
rum  :  scilicet  nomen  Patris  ^;  et  nomen  Imaginis, 
quod  est  proprium  Filio,  ut  supra  *  dictum  est  ''; 
et  nomen  Muneris,  sive  Doni,  quod  est  proprium 
Spiritus  Sancti,  ut  supra  *  habitum  est.  Ponit 
etiam  tria  appropriata :  nam  aeternitatem  appro- 
priat  Patri,  speciem  Filio,  usum  Spiritui  Sancto. 
Et  videtur  quod  irrationabiliter.  Nam  aeternitas 
importat  durationem  essendi,  species  vero  est  es- 
sendi  principium,  usus  vero  ad  operationem  per- 
tinere  videtur.  Sed  essentia  et  operatio  nuUi  Per- 
sonae  appropriari  inveniuntur.  Ergo  inconvenien- 
ter  videntur  ista  appropriata  Personis. 

2.  Praeterea  *,  Augustinus  ,  in  I  de  Doctr. 
Christ.  *,  sic  dicit :  Li  Patre  est  unitas,  in  Filio 
aequalitas,  in  Spiritu  Sancto  unitatis  aequalitatisque 
concordia.  Et  videtur  quod  inconvenienter.  Quia 
una  Persona  non  denominatur  formaliter  per  id 
quod  appropriatur  alteri :  non  enim  est  sapiens 
Pater  sapientia  genita,  ut  dictum  est  *.  Sed,  sicut 
ibidem  subditur,  t}'ia  haec  unum  omnia  sunt  pro- 
pter  Patrem,  aequalia  omnia  propter  Filium,  con- 
nexa  omnia  propter  Spiritum  Sanctum.  Non  ergo 
convenienter  appropriantur  Personis. 

3.  Item,  secundum  Augustinum  *,  Patri  attribui- 
tur  potentia,  Filio  ^sapientia,  Spiritui  Sancto  boni- 
tas.  Et  videtur  hoc  esse  inconveniens.  Nam  virtus 
ad  potentiam  pertinet.  Virtus  autem  invenitur  ap- 
propriari  '  Filio,  secundum  illud  I  ad  Cor.  i  *, 
Christum,  Dei  virtutem ;  et  etiam  Spiritui  Sancto, 
secundum  illud  Luc.  vi:  *  Virtus  de  illo  exibat, 
et  sanabat  omnes.  Non  ergo  potentia  Patri  est  ap- 
proprianda, 

•  Lib.vi,  cap.  X.  4.  Item,  Augustiuus,  in  libro  de  Trin.  *,  dicit: 
Non  confuse  accipiendum  est  quod  ait  Apostolus, 
«  ex  ipso,  et  per  ipsum,  et  in  ipso  »  -  *  «  ex  ipso  » 
dicens  propter  Patrem;  «  per  ipsum  »  propter  Fi- 
lium;  «  in  ipso  »  propter  Spiritum  Sanctiim.  Sed 
videtur  quod  inconvenienter.  Quia  per  ^  hoc  quod 
dicit  in  ipso ,  videtur  importari  habitudo  causae 
finalis,  quae  est  prima  causarum.  Ergo  ista  habi- 
tudo  causae  deberet  appropriari  Patri,  qui  est  prin- 
cipium  non  de  principio. 


"  Art.  praeced., 
ad  2;  qu.  xxxvii, 
art.  2,  arg.  i. 


•  Vide  Hug.  de 
S.  Vict.,  de  Sa- 
cram.,  lib.I,  par- 
te  II,  cap.  VI,  VIII. 


*  Vers.  24. 

*  Vers.  19. 


•  Contra  Maxi- 
min.,  lib.  II,  cap 
xxiii,  num.  4. 


5.  Item,  invenitur  veritas  appropriari  Filio,  se- 
cundum  illud  loan.  xiv  *:  Ego  sum  via ,  veritas 
et  vita.  Et  similiter  liber  vitae ,  secundum  illud 
Psaimi  XXXIX  *:  In  capite  libri  scriptum  est  de  me: 
Giossa  *,  idest  apud  Patrem,  qui  est  caput  meum. 
Et  similiter  hoc  quod  dico  Qui  est:  quia  super 
illud  Isa.  Lxv*,  Ecce  ego,  ad  gentes,  dicit  Glossa  **: 
Filius  loquitur,  qui  dixit  Moysi,  Ego  sum  qui  sum. 
-  Sed  videtur  quod  propria  sint  Filii,  et  non  ap- 
propriata.  Nam  veritas ,  secundum  Augustinum, 
in  libro  de  Vera  Religione  *,  est  summa  similitudo 
principii,  absqiie  omni  dissimilitudine :  et  sic  vide- 
tur  quod  proprie  conveniat  Filio,  qui  habet  prin- 
cipium.  -  Liber  etiam  vitae  videtur  proprium  ali- 
quid  esse,  quia  significat  ens  ab  alio :  omnis  enim 
liber  ab  aliquo  scribitur.  -  Hoc  etiam  ipsum  Qui 
est  videtur  esse  proprium  Filio.  Quia  si,  cum  " 
Moysi  dicitur,  Ego  sum  qui  sum,  loquitur  Trini- 
tas,  ergo  Moyses  poterat  dicere:  Ille  qui  est  Pater 
et  Filius  et  Spiritus  Sanctus ,  misit  me  ad  vos. 
Ergo  et  ulterius  dicere  poterat :  Ille  qui  est  Pater 
et  Filiiis  et  Spiritus  Sanctus,  misit  me  ad  vos  *, 
demonstrando  certam  Personam.  Hoc  autem  est 
falsum :  quia  nulla  persona  est  Pater  et  Filius  et 
Spiritus  Sanctus.  Non  ergo  potest  esse  commune 
Trinitati :  sed  est  proprium  Filii. 

Respondeo  dicendum  quod  intellectus  noster,  qui 
ex  creaturis  in  Dei  cognitionem  manuducitur, 
oportet  quod  Deum  consideret  secundum  mo- 
dum  quem  ex  creaturis  assumit.  In  considerafione 
autem  alicuius  creaturae,  quatuor  per  ordinem 
nobis  occurrunt.  Nam  primo ,  consideratur  res 
ipsa  absolute,  inquantum  est  ens  quoddam.  Se- 
cunda  autem  consideratio  rei  est,  inquantum  est 
una.  Tertia  consideratio  rei  est,  secundum  quod 
inest  ei  virtus  ad  operandum  et  ad  causandum. 
Quarta  autem  consideratio  rei  est,  secundum  ha- 
bitudinem  quam  habet  ad  causata  '.  Unde  haec 
etiam  quadruplex  consideratio  circa  Deum  nobis 
occurrit. 

Secundwn  igitur  primam  considerationem,  qua 
consideratur  absolute  Deus  secundum  esse  sutim, 
sic  sumitur  appropriatio  "  Hilarii,  secundum  quam 
aeternitas  appropriatur  Patri,  species  Filio,  usus 
Spiritui  Sancto  *.  -  Aeternitas  enim,  inquantum 
significat  esse  non  ^  principiatum,  simihtudinem 
habet  cum  proprio  Patris,  qui  est  principium  non 
de  principio. 


o)  attributa.  -  sive  appropriata  addunt  codices. 

p)  Patris.  -  aeternitatis,  quod  est  proprium  Patri  D. 

Y)  ut  supra  dictum  est.  -  Omittunt  codices  et  editio  a.  -  Pro 
Doni,  Donum  P.  -  Pro  Spiritus  Sancti,  Spiritui  Sancto  ABCDE,  s.  s. 
¥Ga. 

3)  Praeterea.  -  Item  codices.  -  In  textu  cit.  pro  unitatis  aequali- 
tatisque,  aequalitatis  unitatisque  Pafr. 

£)  appropriari,  -  appropriata  B, 


^)  per.  -  Om.  ABCE.  -  Pro  importari,  importare  BD. 

Tj)  si,  cum.  -  sicut  ABCDE,  cum  F,  si  etiam  ed.  b.  -  Codices  et  a  6 
transponendo  dicitur  .\foysi. 

0)  me  ad  vos.  -  Om.  ACDEFG;  Ergo  et ...  ad  vos  om.  B.  -  Pro 
certam,  tertiam  ABCDE ;  vel  certam  raargo  D. 

i)  causata.  -  creata  CDEFGsA. 

x)  appropriatio.  -  prima  appropriatio  codices, 

X)  esse  non.  -  non  essc  codices. 


Vers.  6. 


Vers!  8. 
Ordinaria. 


Vers.  I. 
•  Interlin. 


Cap.  XXXVI. 


Vide  arg.  i. 
X 


QUAESTIO  XXXIX,  ARTICULUS  VIII 


409 


Species  autem,  sive  piilchritudq,  habet  similitu- 
dinem  cum  propriis  Filii.  Nam  ad  pulchritudi- 
nem  tria  requiruntur.  Primo  quidem ,  integritas 
sive  perfectio :  quae  enim  diminuta  sunt,  hoc  ipso 
turpia  sunt.  Et  debita  proportio  sive  consonantia. 
Et  iterum  claritas :  unde  quae  habent  colorem 
i*  nitidum  •",  pulchra  esse  dicuntur.  -  Quantum  igitur 

ad  primum ,  similitudinem  habet  cum  proprio 
Filii,  inquantum  est  Filius  habens  in  se  vere  et 
perfecte  naturam  Patris.    Unde,  ad  hoc  innuen- 

*  De  Trin.,  lib.  dum,  Augustinus  in  sua  expositione  *  dicit :  ubi, 

VI,  cap.  X.  '        ,'->  t-  } 

V  scilicet  m  riho,  summa  et  prima  "  vita  est,  etc. 

Quantum  vero  ad  secundum,  convenit  cum  pro- 
prio  Filii,  inquantum  est  imago  expressa  Patris. 
Unde  videmus  quod  aliqua  imago  dicitur  esse 
pulchra,  si  perfecte    repraesentat  rem,  quamvis 

•  ibid.  turpem.    Et   hoc  tetigit  Augustinus  cum  dicit  * : 

5  ubi  est  tanta  convenientia  ^,  etprima  aeqiialitas,  etc. 

Quantum  vero  ad  tertium,  convenit  cum  proprio 

Fiiii,  inquantum  est  Verbum ,  quod  quidem  lux 

IpeFideOrth.,  est,  ct  svlcndor  intellectus,  ut  Damascenus  dicit  *. 

lib.  I,  cap.  XIII.  '  ••  .  .         '  !•    •      j, 

'  Loco  proxime  Et  hoc  tangit  Augustmus  cum  dicit  *:  tanquam 
Verbum  perfectum  cui  non  desit  aliquid,  et  ars 
quaedam  omnipotentis  Dei,  etc. 

Usus  autem  habet  similitudinem  cum  propriis 
Spiritus  Sancti,  largo  modo  accipiendo  usum,  se- 
cundum  quod  uti  comprehendit  sub  se  etiam 
frui;  prout  uti  est  assumere  aliquid  infacultatem 
voluntatis,  et  frui  est  cum  gaudio  uti,  ut  Augusti- 

♦  cap.  XI.         nus,  X  de  Trin.  *,  dicit.   Usus  ergo  quo  Pater  et 

Filius  se  invicem  fruuntur,  convenit  cum  proprio 

Spiritus  Sancti,  inquantum  est  Amor.  Et  hoc  est 

vf  M^"x' "''■  *l^o*^  Augustinus  dicit  *:  Illa  dilectio,  delectatio , 

0         felicitas  vel  beatitudo,  usus  ab  illo  appellatus  est  °.  - 

^  Usus  vero  quo  nos  fruimur  Deo  ",  similitudinem 

habet  cum  proprio  Spiritus  Sancti,  inquantum  est 

'  ibw^  Donum.  Et  hoc  ostendit  Augustinus  cum  dicit  * : 

Est  in  Trinitate  Spiritus  Sanctus ,   Genitoris   Ge- 

nitique  suavitas ,  ingenti  largitate  atque  ubertate 

p  nos  P  perfundens. 

Et  sic  patet  quare  aeternitas ,  species  et   usus 

"  Personis  attribuantur  vel  approprientur  ",  non  au- 

tem  essentia  vel  operatio.  Quia  in  ratione  horum, 

propter  sui  communitatem,  non  invenitur  aliquid 

similitudinem   habens  cum  propriis  Personarum. 

Secunda  vero  consideratio  Dei  est,  inquantum 

consideratur  ut  unus.  Et  sic  Augustinus  Patri  ap- 

propriat  unitatem,  Filio  aequalitatem,  Spiritui  San- 

'  vide  arg.  2.     cto  coucordiam  sive  connexionem  *.  Quae  quidem 

tria  unitatem  impoftare  manifestum  est:  sed  diffe- 

renter.*  Nam  imitas  dicitur  absolute,  non  praesup- 

ponens   aliquid   aUud.  Et  ideo   appropriatur  Pa- 

■^  tri ,  qui  non   praesupponit   aliquam  ^"  personam  , 

cum  sit  principium  non  de  principio.  -  Aequalitas 


autem  importat  unitatem  in  respectu  ad  alterum: 
nam  aequale  est  quod  habet  unam  quantitatem 
cum  alio.  Et  ideo  aequalitas  appropriatur  Fiho, 
qui  est  principium  de  principio.  -  Connexio  au- 
tem  importat  unitatem  aliquorum  duorum.  Unde 
appropriatur  Spiritui  Sancto,  inquantum  est  a 
duobus. 

Ex  quo  "  etiam  intelligi  potest  quod  dicit  Au-  .  " 
gustinus,  tria  esse  unum  propter  Patrem,  aequalia 
propter  Filium,  connexa  propter  Spiritum  San- 
ctum.  Manifestum  est  enim  quod  illi  attribuitur 
unumquodque ,  in  quo  primo  invenitur :  sicut 
omnia  inferiora  dicuntur  vivere  propter  animam 
vegetabilem,  in  qua  primo  invenitur  ratio  vitae 
in  istis  inferioribus.  Unitas  autem  statim  inveni- 
tur  in  persona  Patris,  etiam,  per  impossibile,  re- 
motis  aUis  Personis.  Et  ideo  aliae  Personae  a 
Patre  habent  unitatem.  -  Sed  remotis  aliis  Perso- 
nis,  non  invenitur  ?  aequalitas  in  Patre:  sed  sta-  ? 

tim,  posito  Filio,  invenitur  aequaUtas.  Et  ideo  di- 
cuntur  omnia  aequaUa  propter  FiUum:  non  quod 
Filius  sit  principium  aequalitatis  Patri;  sed  quia, 
nisi  esset  Patri  aequalis  Filius,  Pater  aequalis 
non  posset  dici.  Aequalitas  enim  eius  primo  con- 
sideratur  ad  Filium :  hoc  enim  ipsum  quod  Spi- 
ritus  Sanctus  Patri  aequaUs  est,  a  Filio  habet.  - 
SimiUter,  excluso  Spiritu  Sancto,  qui  est  duorum 
nexus,  non  posset  inteliigi  unitas  connexionis  in- 
ter  Patrem  et  Filium.  Et  ideo  dicuntur  omnia  esse 
connexa  propter  Spiritum  Sanctum :  quia,  posito 
Spiritu  Sancto,  invenitur  unde  Pater  et  Filius  pos- 
sint  dici  connexi  ^.  f- 

Secundum  vero  tertiam   considerationem ,  qua 
in  Deo  sufficiens  virtus  '^  consideratur  ad  causan-  ^ 

dum,  sumitur  tertia  appropriatio ,  scilicet  poten- 
tiae ,  sapientiae  et  bonitatis  *.  Quae  quidem  ap-  •  vide  arg.  3. 
propriatio  fit  et  secundum  rationem  similitudinis, 
si  consideretur  quod  "  in  divinis  Personis  est:  et  " 

secundum  rationem  dissimiUtudinis,  si  considere- 
tur  quod  in  creaturis  est.  Potentia  enim  habet 
rationem  principn.  Unde  habet  similitudinem  cum 
Patre  caelesti,  qui  est  principium  totius  divinita- 
tis  "".  Deficit  autem  interdum  patri  terreno,  pro-  "* 

pter  senectutem.  -  Sapientia  vero  similitudinem 
habet  cum  FiUo  caelesti,  inquantum  est  Verbum, 
quod  nihil  aliud  est  quam  conceptus  sapientiae. 
Deficit  autem  interdum  filio  terreno,  propter  tem- 
poris  paucitatem.  -  5o«zV(35  autem,  cum  sit  ratio 
et  obiectum  amoris,  habet  similitudinem  cum 
Spiritu  divino,  qui  est  Amor.  Sed  repugnantiam 
habere  videtur  ad  spiritum  terrenum,  secundum 
quod  importat  vioientam   quandam  ^^  impulsio-  ^^ 

nem;  prout  dicitur  Isa.  xxv  *:  spiritus  robustorum  *  vers.  4. 
quasi  turbo  impellens  parietem. 


(i)   colorem   nitidum.  -  nitidum   colorem   ABD  ,   vividum  colorem 
CEG,  viridum  colorem  F,  colorem  mundum  ed.  a. 
v)  prima.  -  perfecta  Pb. 
?)  convenientia.  -  congruentia  BCEFG. 
0)  ab  illo  appellatus  est.  -  ab  Hilario  appellatur  B. 
T.)  Deo.  -  Om.  Vab. 

p)  nos.  -  vel  creaturas  add.  Pab.  ~  Pro  perfundens,  profundens  BF. 
(j)  vel  approprientur.  -  Om.  codices,  vel  appropriantur  edd.  ab. 
t)  aliquam.  -  aliam  B. 
u)  Ex  quo.  —  Ex  quo  sensu  Pb. 

SuMMAE  Theol,  D.  Thomae  T.  I. 


<p)  invenitur.  ^  inveniretur  ABCFG. 

■f)  invenitur ...  connexi.  —  invenitur  ratio  connexionis  in  divinis 
Personis,  unde  (et  inde  ed.  a)  Pater  et  Filius  possunt  dici  connexiPab; 
pro  possint,  possunt  BDGpA. 

^)  sufficiens  virtus.  -  virtus  efficiens  B,  virtus  sufficiens  ceteri.  - 
Pro  causandum,  creandum  ACDEFGd.  -  Pro  sumitur,  dicitur  sumi  P. 

io)  quod.  -  quid  codices  et  ed.  b;  et  ita  post  seq.  consideretur.  — 
Pro  in  creaturis,  in  divinis  et  in  creaturis  ed.  a,  creaturis  ed.  b. 

aa)  divinitatis.  -  deitatis  codices  et  ed.  a. 

^^)  violentam  quandam.  -  violentiam  quandam  et  Pab, 

53 


D.  233. 


*  Vide  arg.  4. 
YT 


*  Vers.  3. 


« 


11 


continere  ? 


410 

Virtus  autem  appropriatur  Filio  et  Spiritui  San- 
cto  *,  non  secundum  quod  virtus  dicitur  ipsa  po- 
tentia  rei:  sed  secundum  quod  interdum  virtus 
dicitur  id  quod  a  potentia  rei  procedit,  prout  di- 
cimus  aliquod  virtuosum  factum  esse  pirtutem 
alicuius  agentis. 

Seciindum  vero  quartam  considerationem,  prout 
consideratur  Deus  in  habitudine  ad  suos  effectus, 
sumitur  illa  appropriatio  ex  quo,  per  quem,  et  in 
quo*.  Haec  enim  praepositio  ex  importat  quando- 
que  quidem  habitudinem  ''''  causae  materialis,  quae 
locum  non  habet  in  divinis:  aliquando  vero  habi- 
tudinem  causae  efficientis.  Quae  quidem  competit 
Deo  ratione  suae  potentiae  activae :  unde  et  *^ 
appropriatur  Patri,  sicut  et  potentia.  -  Haec  vero 
praepositio  per  designat  quidem  quandoque  cau- 
sam  mediam;  sicut  dicimus  quod  faber  operatur 
per  martellum.  Et  sic  ly  per  quandoque  non  est 
appropriatum,  sed  proprium  Filii,  secundum  illud 
loan.  I  *:  Omnia  per  ipsum  facta  sunt;  non  quia 
Filius  sit  instrumentum,  sed  quia  ipse  "  est  prin- 
cipium  de  principio.  Quandoque  vero  designat 
habitudinem  formae  per  quEim  agens  operatur ; 
sicut  dicimus  quod  artifex  operatur  per  artem. 
Unde,  sicut  sapientia  et  ars  appropriantur  Filio, 
ita  et  ly  per  quem.  -  Haec  vero  praepositio  in 
denotat  proprie  habitudinem  continentis.  Continet 
autem  Deus  res  dupliciter.  Uno  modo,  secundum 
suas  similitudines;  prout  scilicet  res  dicuntur  esse 
in  Deo,  inquantum  sunt  in  eius  scientia.  Et  sic  hoc 
quod  dico  in  ipso,  esset  appropriandum  ^^  Filio. 
Alio  vero  modo  continentur  res  a  Deo,  inquantum 
Deus  sua  bonitate  11  eas  conservat  et  gubernat, 
ad  finem  convenientem  adducendo.  Et  sic  ly  in 
quo  appropriatur  Spiritui  Sancto,  sicut  et  bonitas. 

Nec  oportet  quod  habitudo  causae  finalis,  quam- 
vis  sit  prima  causarum,  approprietur  Patri,  qui 
est  principium  non  de  principio:  quia  Personae 
divinae,  quarum  Pater  est  principium,  non  proce- 
dunt  ut  ad  finem,  cum  quaelibet  illarum  sit  ulti- 
mus  finis ;  sed  naturaH  processione,  quae  magis 
ad  rationem  naturalis  potentiae  pertinere  videtur. 


QUAESTIO  XXXIX,  ARTICULUS  VIII 


Ad  illud  vero  quod  de  aliis  quaeritur  *,  dicen- 
dum  quod  veritas,  cum  *"  pertineat  ad  intellectum, 
ut  supra  *  dictum  est ,  appropriatur  Filio :  non 
tamen  est  proprium  eius.  Quia  veritas ,  ut  su- 
pra  *  dictum  est,  considerari  "  potest  prout  est  in 
intellectu,  vel  prout  est  in  re.  Sicut  igitur  intelle- 
ctus  et  res  essentialiter  sumpta  ""  sunt  essentialia 
et  non  personalia,  ita  et  veritas.  -  Definitio  au- 
tem  Augustini  inducta  ^^,  datur  de  veritate  secun- 
dum  quod  appropriatur  Filio. 

Liber  autem  pitae  in  recto  quidem  importat 
notitiam,  sed  in  obliquo  vitam:  est  enim,  ut  su- 
pra  *  dictum  est,  notitia  Dei  de  his  qui  habituri 
sunt  vitam  aeternam.  Unde  appropriatur  Filio: 
licet  vita  approprietur  Spiritui  Sancto,  inquantum 
importat  quendam  ■"'"  interiorem  motum ,  et  sic 
convenit  cum  proprio  Spiritus  Sancti,  inquantum 
est  Amor.  -  Esse  autem  scriptum  ab  alio,  non  est 
de  ratione  libri  inquantum  est  Hber  ";  sed  inquan- 
tum  est  quoddam  artificiatum.  Unde  non  impor- 
tat  originem,  neque  est  personale,  sed  appropria- 
tum  Personae  ^^. 

Ipsum  autem  Qui  est  appropriatur  *"  personae 
Filii,  non  secundum  propriam  rationem,  sed  ra- 
tione  adiuncfi  :  inquantum  scilicet  in  locutione 
Dei  ad  Moysen,  praefigurabatur  liberatio  humani 
generis,  quae  facta  est  per  Filium.  Sed  tamen, 
secundum  quod  iy  Qui  sumitur  relative,  posset 
referre  interdum  ""  personam  Filii :  et  sic  sume- 
retur  personaliter,  ut  puta  si  dicatur,  Filius  est 
genitus  Qui  est;  sicut  et  Deus  genitus  personale 
est.  Sed  infinite  sumptum  est  essendale.  -  Et  licet 
hoc  pronomen '•''  iste,  grammatice  loquendo,  ad 
aliquam  certam  personam  videatur  pertinere ;  ta- 
men  quaelibet  res  demonstrabilis,  grammafice  lo- 
quendo,  persona  dici  potest,  licet  secundum  rei 
naturam  non  sit  persona;  dicimus  enim  iste  lapis, 
et  iste  asinus.  Unde  et,  grammatice  loquendo,  es- 
sentia  divina,  secundum  quod  significatur  et  sup- 
ponitur  per  hoc  nomen  Deus,  potest  demonstrari 
hoc  pronomine  "  iste;  secundum  iilud  Exod.  xv  *: 
Iste  Deus  meus,  et  glorijicabo  eum. 


fY)  quandoque  quidem  habitudinem.  -  quandoque  habitudinem  BD, 
habitudinem  quandoque  edd.  a  b,  habitudinem  quandam  P. 

63)  et.  -  Om.  codices.  -  Patri  et  seq.  et  om.  ed.  a. 

ee)  ipse.  -  Om.  codices  et  ed.  a. 

C?)  esset  appropriandum.  -  esset  appropriatum  Pafr,  est  appro- 
priandum  B. 

ri»i)  bonitate.  -  voluntate  B. 

69)  veritas,  cum.  -  cum  veritas  PBafr. 

it)  Quia  ...  considerari.  -  Quia  considerari  A ,  Considerari  enim 
BsD,  Considerari  CEFpD;  supra  om.  G;  appropriatur  Filio ...  dictum 
est  om.  ed.  a. 

xx)  res  essentialiter  sumpta.  -  essentia  F,  scientia  ed.  a. 


Oommentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTULUs  valde  amplus  est:  comprehendit  enim  quaestio- 
nes  de  tot  appropriatis,  quot  arguendo  tanguntur;  quae 
omnia  in  Scriptura  tradita  contineri  *  videntur  (i). 

(i)  Editio  I  5i4  ita  prosequitur.  In  corpore  ponit  quinque  conclusiones. 
Quarum  prima  est:  Quadruplex  consideratio  circa  Deum  nobis  occur- 
rit.  Probatur.  Quia  cum  intellectus  noster  ex  creaturis  in  Dei  cogni- 
tionem  manuducatur,  oportet  quod  Deum  consideret  secundum  }vodum 
quem  ex  creaturis  assumit.  Sed  in  consideratione  alicuius  creaturae, 
quatuor  per  ordinem  nobis  occurrunt :  quia  primo,  res  absolute  con- 
sideratur,  inquantum  est  ens;  secundo,  inquantum  est  una;  tertio,  se- 
cundum  quod  inest  ei  virtus  ad  operandum;  quarto,  secundum  habi- 
tudinem  ad  causata.  Igitur.  —  Secunda  conclusio:  Secundum  quod 
consideratur  Deus  absolute  secundum  suum  esse,  sic  ab  Hilario  aeter- 


Vide  arg.  5. 


Qu.  XVI,  art.  i. 


Ibid. 


XX 


*  Qu.  xxiv,  art.  i. 


V-V- 


XX)  inducta.  -  introducta  ACDEFG. 

|jL(j.)  quendam.  -  Om.  codices  et  ed.  a, 

vv)  inquantum  est  liber.  -  Om.  codices  et  ed.  a, 

5?)  appropriatum  Personae.  -  appropriatur  PersonaeP,  appropria-' 
tum  personale  ed.  b. 

00)  Qui  est  appropriatur.  -  nomen  Qui  est  appropriatum  P,  nomen 
Qui  est  appropriatur  ed.  b. 

r.Tz)  referrc  interdum.  —  referri  interdum  ad  VGab.  -  Pro  si  di- 
catur^  si  dicamus  B,  si  dicam  D,  si  dicat  P,  om.  GpF. 

pp)  hoc  pronomen.  —  Om.  codices  et  ed.  a. 

oa)  hoc  pronomine.  -  per  hoc  pronome^  FG,  hoc pronomen  ed.  a.— 
iste  om.  ACDEpF.  -  In  textu  cit.  et  om.  codices. 


In  corpore  nihil  addendum  puto:  quoniam  distinctus, 
ordinatus,  formatus,  facileque  intelligibilis  ex  se  est.  Unde 
lectione  potius  quam  expositione  eget. 

nitas  appropriatur  Patri,  species  Filio,  usus  Spiritui  Sancto.  -  Tertia 
conclusio:  Inquantum  consideratur  ut  unus,  sic  Augustinus  Patri  ap- 
propriat  unitatem,  Filio  aequalitatem,  et  Spiritui  Sancto  concordiam 
seu  connexionem.  -  Quarta  conclusio:  Inquantum  in  Deo  sufficiens 
virtus  consideratur  ad  causandum,  sumitur  tertia  appropriatio,  scilicet 
potentiae,  sapientiae  et  bonitatis.  -  Quinta  conclusio:  Prout  Deus  con- 
sideratur  in  habitudine  ad  suos  effectus ,  sumitur  illa  appropriatio, 
ex  quo  per  quem  et  in  quo.  -  Harum  conclusionum  probationes  clare 
patent  in  littera,  facilesque  sunt  et  intelligibiles :  unde  lectione  potius 
quam  expositione  egent. 


5? 


PP 


OJ 

Vers.  2. 


QUAESTIO  XL,  ARTICULUS  I 


411 


QUAESTIO  QUADRAGESIMA 

DE  PERSONIS  IN  COMPARATIONE  AD  RELATIONES  SIVE  PROPRIETATES 


IN    QUATUOR    ARTICULOS    DIVISA 


•  Cf.  qu.  XXXIX, 
Introd. 


DEiNDE  quaeritur  de  Personis  in  comparatione 
ad  relationes  sive  proprietates  *. 
Et  quaeruntur  "  quatuor. 

Primo :  utrum  relatio  sit  idem  quod  ^  persona. 
Secundo:  utrum  relationes   distinguant  et  con- 
stituant  personas. 


Tertio:  utrum,  abstractis  per  intellectum  rela- 
tionibus  a  personis,  remaneant  "^  hypostases 
distinctae. 

Quarto :    utrum  relationes ,  secundum   intelle- 

personarum, 


ctum 
vel 


,  praesupponant    actus 
e  converso. 


ARTICULUS  PRIMUS 

UTRUM  RELATIO  SIT  IDEM  QUOD  PERSONA 

I  Sent.,  dist.  xxvi,  qu.  11 ,  art.  i ;  dist.  xxxiii ,  art.  2 ;  Compend.   Theol.,  cap.  ixni. 


►D  PRiMUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
in  divinis  non  sit  idem  relatio  quod  per- 
'sona.    Quaecumque    enim    sunt   idem, 
jmultiplicato   uno    eorum ,  multiplicatur 
et  aliud.  Sed  contingit  in  una  persona  esse  plures 
relationes,  sicut  in  persona  Patris  est  paternitas 
et  communis  spiratio:  et  iterum  unam  relationem 
t  in  duabus   personis  esse  ',  sicut  communis    spi- 

ratio  est  in  Patre  et  Filio.  Ergo  relatio  non  est 
idem  quod  persona. 

2.  Praeterea,  nihil  est   in  seipso ,  secundum 

*  cap.iii,  n.  2  Philosophum,  in  IV  Physic.  *  Sed  relatio  est  in 

sqq.  -  S.Th.  lect.  .»t  i-    •  i  •  •  1  •         • 

'v^  persona.  Nec  potest  dici  quod  ratione  identitatis: 

quia  sic  esset  etiam  in  essentia.  Ergo  relatio  sive 
proprietas  et  persona  non  sunt  idem  in  divinis. 

3.  Praeterea,  quaecumque  sunt  idem ,  ita  se 
habent,  quod  quidquid  praedicatur  de  uno,  prae- 

C  dicatur  et  de  alio  ^.  Non  autem  quidquid  prae- 

dicatur  de  persona,  praedicatur  de  proprietate. 
Dicimus  enim  quod  Pater  generat,  sed  non  di- 
cimus  quod  paternitas  sit  generans.  Ergo  pro- 
prietas  non  est  idem  quod  persona  in  divinis. 

»1  Sed   contra,  in   divinis  non  differt  i  quod  est 

* vide prop. VII.  et  quo  est,  ut  habetur  a  Boetio  in  libro  de  Hebd.* 

Sed  Pater  paternitate  est  Pater.  Ergo  Pater  idem 

est  quod  paternitas.  Et  eadem  ratione  aliae  pro- 

prietates  idem  sunt  cum  personis. 

Respondeo  dicendum  quod  cifca  hoc  aliqui  di- 
versimode  opinati   sunt.    Quidam  enim  dixerunt 

6  proprietates  neque  *  esse  personas,  neque  in  per- 

sonis.  Qui  fuerunt  moti  ex  modo  significandi  re- 
lationum,  quae  quidem  non  significant  ut  in  ali- 

j  quo,   sed   magis  ut  ad  aliquid.   Unde   dixerunt 

*  Qu.  XXVIII,  art.  relationes  esse  '  assistentes,  sicut  supra  *  exposi- 

X  tum  est.  -  Sed  quia  "  relatio,  secundum  quod  est 


quaedam  res  in  divinis,  est  ipsa  essentia  ^;  essentia 
autem  idem  est  quod  persona,  ut  ex  dictis  *  patet; 
oportet  quod  ^"  relatio  sit  idem  quod  persona. 

Hanc  igitur  identitatem  alii  considerantes,  di- 
xerunt  proprietates  quidem  esse  personas ,  non 
autem  in  personis:  quia  non  ponebant  proprie- 
tates  in  divinis  nisi  secundum  modum  loquendi, 
ut  supra  *  dictum  est.  -  Necesse  est  autem  ponere 
proprietates  in  divinis ,  ut  supra  ostendimus  *. 
Quae  quidem  significantur  in  abstracto,  ut  quae- 
dam  formae  personarum.  Unde,  cum  de  ratione 
formae  sit,  quod  sit  in  eo  cuius  est  forma,  oportet 
dicere  proprietates  esse  in  personis,  et  eas  tamen 
esse  personas;  sicut  essentiam  esse  in  Deo  dici- 
mus,  quae  tamen  est  Deus. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  persona  et  pro- 
prietas  sunt  idem  re,  differunt  tamen  secundum 
rationem.  Unde  non  oportet  quod ,  multiplicato 
uno,  multiplicetur  reliquum.  -  Considerandum  ta- 
men  est  quod,  propter  divinam  simplicitatem,  con- 
sideratur  duplex  realis  identitas  in  divinis  eorum  * 
quae  diflferunt  in  rebus  creatis.  Quia  enim  divina 
simplicitas  excludit  compositionem  formae  et  ma- 
teriae,  sequitur  quod  in  divinis  idem  est  abstra- 
ctum  et  concretum,  ut  deitas  et  Deus.  Quia  vero 
divina  simplicitas  excludit  compositionem  subiecti 
et  accidentis,  sequitur  quod  quidquid  attribuitur 
Deo,  est  eius  essentia :  et  propter  hoc  sapientia 


o)  quaeruntur.  -  circa  hoc  quaeruntur  B. 

P)  quod.  -  cum  codices. 

y)  remaneant.  -  removeantur  G.  -  distinctae  om.  codices  et  ed.  a. 

3)  actus.  —  actum  codices. 

e)  esse.  -  Om.  ABDFa;  et  iterum  ...  spiratio  om.  CEG. 

X,)  et  de  alio.  -  de  alio  ACDEGai,  et  de  altero  B. 

7i)  differt.  -  differunt  P. 

6)  neque.  -  non  ABCDE. 

i)  esse.  —  Om.  CEFG. 


x)  Sed  quia  etc.  -  G  legit :  Sed  quia  essentia  et  relatio  non  diffe- 
runt  in  divinis  (om.  est  ipsa  essentia ...  proprietates  in  divinis)  nisi 
secundum  ...  in  divinis ;  deinde  orationem  resumit,  essentia  autem 
idem  etc. 

X)  essentia.  -  divina  (om.  F)  essentia,  ut  supra  expositum  est  AB 
CDEF;  essentia,  ut  supra  habitum  est  ed.  a;  cf.  not.  x. 

jj.)  quod.  -  quod  tunc  PCEFGat. 

v)  eorum.  -  scilicet  respectu  eorum  F. 

5)  ipsae.  -  Om.  DpB. 


•Qu.xxxix,  art.  I. 
1* 


et  pirtus  idem  sunt  in  Deo,  quia  ambo  sunt  in 
divina  essenfia.  Et  secundum  hanc  duplicem  ra- 
tionem  identitatis,  proprietas  in  divinis  est  idem 
cum  persona.  Nam  proprietates  personales  sunt 
idem  cum  personis,  ea  ratione  qua  abstractum 
est  idem  cum  concreto.  Sunt  enim  ipsae  ^  per- 
sonae  subsistentes;  ut  paternitas  est  ipse  Pater, 


Qu.  xxxii,  art. 

'ibid. 


412 


QUAESTIO  XL,  ARTICULUS  I 


et  filiatio  Filius,   et  processio    Spiritus    Sanctus. 
Proprietates  autem  non  personales  sunt  idem  cum 
personis  secundum  aliam  rationem  identitatis,  qua 
0  omne  illud  *  quod  attribuitur  Deo,  est  eius  essen- 

tia.  Sic  igitur  communis  spiratio  est  idem  cum 
persona  Patris  et  cum  persona  Filii,  non  quod 
sit  una  persona  per  se  subsistens;  sed,  sicut  una 
essentia  est  in  duabus  personis,  ita  et  una  pro- 
'Qu.xxx,art.2.  prietas,  ut  supra  *  dictum  est. 

Ad  secundum  dicendum  quod  proprietates  di- 
cuntur  esse  in  essentia,  per  modum  identitatis 
tantum.  In  personis  autem  dicuntur  esse  per  mo- 


dum   identitatis  ",   non    quidem   secundum    rem  m 

tantum,  sed  quantum  ad  modum  significandi, 
sicut  forma  in  supposito.  Et  ideo  proprietates  de- 
terminant  et  distinguunt  personas,  non  autem  es- 
sentiam. 

Ad  tertium  dicendum  quod  participia  et  verba 
notionalia  significant  actus  notionales.  Actus  au- 
tem  suppositorum  sunt.  Proprietates  autem  non 
significantur  ''  ut  supposita,  sed  ut  formae  suppo-  p 

sitorum.    Et   ideo   modus   significandi    repugnat, 
ut  participia  et  verba  notionalia  de  proprietafibus  arf^^ad?*"' 
praedicentur  *  '.  '  o   ' 


o)  omne  illud.  -  illud  P. 

7i)  tantum ...  identitatis.  -  Omittunt  FG ;  esse  post  identitatis  ponit 
ed.  a.  -  Statim  non  et  tantum  om.  ABCDEFa,  tantum  om.  G. 


p)  signijlcantur.  -  signijicant  PDafc. 

<j)  praedicentur.  -  non  praedicentur  CDEFGai. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTULus  clarus  est.  -  In  corpore  tria  facit:  primo,  tractat 
opinionem  Porretani ;    secundo ,  Praepositivi  * ;    tertio, 

*  Cf.  num.  IV.      respondet  quaesito  *. 

Antequam  ultra  procedatur,  adverte  quod  quatuor  modis 
possunt  variari  opiniones  in  proposito :  primo ,  tenendo 
proprietates  neque  esse  personas,  neque  in  personis;  se- 
cundo,  esse  personas,  sed  non  in  personis ;  tertio,  e  contra, 
esse  in  personis,  sed  non  esse  personas;  quarto,  esse  per- 
sonas  et  in  personis.  Non  potest  enim  quintus  modus  ima- 
ginari.  Et  significant  diversas  habitudines  ly  esse  et  ly  in : 
nam  ly  esse  identitatem,  ly  vero  in  formalem  denomina- 
tionem  significant. 

Unde  omnes  hi  modi,  excepto  tertio,  sortiti  sunt  opi- 
nantes,  ut  in  articulo  patet.  Primum  enim,  scilicet  proprie- 
tates  neque  esse  personas  neque  in  personis,  Porretani  ea 
ratione  dicebant,  quia  relationes  ut  assistentes  considera- 
bant  in  ordine  ad  aliud.  -  Sed  hoc  in  littera  reprehenditur, 
ratione  pluries  dicta :  quia  scilicet  relatio  est  idem  quod 
essentia  divina. 

II.  Circa  hanc  partem  dubium  occurrit :  quia  male  ad- 
duci  videtur  opinio  Porretani.  Quoniam,  ut  in  quaestione 

*  Art.  I.  praecedente  *  allegatum  est,  ponebat  ipse  relationem  esse 

personam,  personam  autem  non  esse  essentiam :  male  ergo 
hic  sibi  attribuitur  relationem  non  esse  personam. 

Ad  hoc  breviter  dicitur ,  quod  in  hoc  loco  supponit 
Auctor  personam  identificari  essentiae :  quod  non  suppo- 
suit,  sed  quaerebat,  in  i  articulo  quaestionis  praecedentis. 
Et  propterea  hic  et  ibi  verum  recitavit.  Nam,  loquendo  de 
persona  divina,  non  curando  utrum  sit  eadem  essentiae, 
dicebat  Porretanus  ipsam  relationem  assistentem  esse  per- 
sonam.  Supposito  autem  quod  persona  sit  idem  quod  es- 
sentia,  sequebatur  ex  Porretano  quod  relatio  non  est  per- 
sona :  quia  relatio  assistit ,  et  non  identificatur  essentiae. 
Sic  autem  patet  in  hoc  articulo  sermonem  haberi  de  per- 
sona:  quare  nullus  error  est. 

*  Cf.  num.  I.  III.  Quoad  secundum*,  Praepositivus  dicebat  proprie- 

tates  esse  personas,  et  non  in  personis,  ea  ratione  qua  in 

*  Art.  2.  qu.  xxxii  *  negavit  notiones,  exponendo  semper  abstractum 

pro  concreto.  -  Unde  et  in  littera  reprehenditur :  quia  ne- 
cesse  est  ponere  proprietates  in  abstracto  ut  formalia  prin- 
cipia  personarum,  ut  ibidem  probatum  fuit. 


IV.  Quoad  tertium  *,  conclusio  responsiva  amplectitur  *  Cf.  num.  i. 
quartum  modum.   Et  est :  Proprietates    sunt  personae ,  et 

in  personis.  -  Et  manifestatur  dupliciter.  Primo,  ratione, 
sic.  De  ratione  formae  est  esse  in  eo  cuius  est  forma : 
ergo  proprietatem  oportet  esse  in  persona.  Et  probatur  se- 
quela:  quia  est  forma  personae.  -  Secundo,  quoad  utramque 
partem  simul,  ex  simili :  Deitas  est  in  Deo,  et  est  Deus ; 
ergo. 

V.  Adverte  hic  quod  proprietates  esse  in  personis,  potest 
intelligi  et  transitive,  et  intransitive.  Et  si  quidem  intran- 
sitive  intelligatur,  redit  opinio  Praepositivi :  quoniam  nihil 
aHud  significatur  nisi  proprietates  esse  personas.  -  Si  autem 
transitive,  dupliciter  intelligi  potest.  Primo,  ut  ly  in  denotet 
transitionem  secundum  rem:  et  sic  est  falsum.  Alio  modo, 
ut  denotet  transitionem  secundum  rationem,  non  qualem- 
cumque,  sed  velut  formae  in  supposito :  et  sic  sumitur  in 
proposito. 

VI.  Est  autem  ratio  necessitans   ad  utramque  affirma- 

tionem,  scilicet  esse  personam  et  in  persona  *,  quia,  si  sola   •  Cf.  num.  iv. 

identitas  poneretur,  cum  proprietas  sit  etiam  eadem  essen- 

tiae,  non  pluribus  modis  esset  proprietas  in  persona  quam 

in  essentia.  Et  sic  idem  esset  iudicium  de  hac,  paternitas 

est  in  Patre,  et  paternitas  est  in  essentia :  cum  tamen  ista 

sit  identica  tantum ,  prima  autem  sit  identica  et  forraalis. 

-  Et  scito   quod   fundamentuni   identitatis   est   indistinctio 

realis:  fundamentum  autem  denominationis  formalis  exigit 

aliquid  secundum  rationem,  scilicet  distinctionem  inter  quod 

et  quo. 

VII.  Et  ex  his  facile   respondere   potes   ad  argumenta 

Gregorii  de  Arimino,  in  xxvi  et  xxvn  distinctione  Primi  *,  *Art.2,concl.3. 
negantis  dari  proprietates  in  personis.  Omnia  enim  solvun- 
tur,  advertendo  quod  non  denotatur  transitio  formalis  nisi 
secundum  rationem. 

Unde  et  ratio  facta  in  littera  ex  hoc  eodem  fundamento 
tenet:  scihcet  quod,  sicut  de  ratione  formae  inhaerentis 
secundum  rem  supposito,  est  quod  realiter  insit  illi;  ita 
de  ratione  formae  seu  principii  formalis  in  cognoscendo , 
est  quod  secundum  rationem  insit.  Ita  quod  sola  distinctio 
importata  per  ly  inest,  est  secundum  rationem :  coniunctio 
enim  proprietatis  in  supposito  est  secundum  rem,  sicut  for- 
mae  in  supposito. 


QUAESTIO  XL,  ARTICULUS  II 


4i3 


ARTICULUS  SECUNDUS 

UTRUM  PERSONAE  DISTINGUANTUR  PER  RELATIONES 

I  Sent.,  dist.  xxvi,  qu.  ii,  art.  2;  IV   Cont.  Gent.,  cap.  xxiv;  De  Pot.,  qu.  viii,  art.  3;  qu.  ix,  art.  4,  ad  i5; 

Quodl.  IV,  qu.  IV,  art.  2. 


Categor.,  cap. 
',  n.  24. 
e 


Cap.  VI. 


♦D  SECUNDUM  sic  PROCEDiTUR.  Vidctur  quod 

I  personae  non  distinguantur  per  relatio- 

nes  ".  Simplicia  enim  seipsis  distinguun- 

^tur.   S^d  personae    divinae  ^  sunt  ma- 

xime  simplices.  Ergo  distinguuntur  seipsis,  et  non 

relationibus. 

2.  Praeterea,  nuUa  forma  distinguitur  ">  nisi 
secundum  suum  genus :  non  enim  album  a  nigro 
distinguitur  nisi  secundum  qualitatem.  Sed  hy- 
postasis  significat  individuum  in  genere  substan- 
tiae.  Non  ergo  relationibus  hypostases  distingui 
possint. 

3.  Praeterea,  absolutum  est  prius  quam  rela- 
tivum  *.  Sed  prima  distinctio  est  distinctio  divi- 
narum  personarum.  Ergo  divinae  personae  non 
distinguuntur  relationibus. 

4.  Praeterea,  id  quod  praesupponit  distinctio- 
nem,  non  potest  esse  primum  distinctionis  princi- 
pium.  Sed  relatio  praesupponit  distinctionem,  cum 
in  eius  definitione  ponatur:  esse  enim  relativi  est 
ad  aliud  se  habere  *.  Ergo  primum  principium  ' 
distinctivum  in  divinis  non  potest  esse  relatio. 

Sed  contra  est  quod  Boetius  dicit,  in  libro  de 
Trin.  *,  quod  sola  relatio  multiplicat  Trinitatem 
divinarum  Personarum. 

Respondeo  dicendum  quod  in  quibuscumque 
pluribus  invenitur  aliquid  commune,  oportet  quae- 
rere  aliquid  distinctivum.  Unde,  cum  tres  perso- 
nae  conveniant  secundum  essentiae  unitatem  ^, 
necesse  est  quaerere  aliquid  quo  distinguantur , 
ad  hoc  quod  plures  sint.  Inveniuntur  autem  in 
divinis  personis  duo  secundum  quae  differunt : 
scilicet  origo,  et  relatio.  Quae  quidem  quamvis 
re  non  differant,  diflferunt  tamen  secundum  mo- 
dum  significandi :  nam  origo  significatur  per  mo- 
dum  actus,  ut  generatio ;  relatio  vero  per  modum 
formae,  ut  paternitas. 

Quidam  igitur,  attendentes  quod  relatio  conse- 
quitur  actum ,  dixerunt  quod  hypostases  in  di- 
vinis  distinguuntur  "  per  originem;  ut  dicamus 
quod  Pater  distinguitur  a  Filio ,  inquantum  ille 
generat ,  et  hic  est  genitus.  Relationes  autem 
sive  proprietates  manifestant  consequenter  hypo- 
stasum  sive  personarum  distinctiones  *:  sicut  et 
in  creaturis  proprietates  manifestant  distinctiones 
individuorum,  quae  fiunt  per  materialia  principia. 


Sed  hoc  non  potest  stare,  propter  duo.  Primo 
quidem,  quia  ad  hoc  quod  aliqua  duo  '  distincta 
intelligantur,  necesse  est  eorum  distinctionem  in- 
telligi  per  aliquid  intrinsecum  utrique;  sicut  in 
rebus  creatis  vel  per  materiam,  vel  per  formam. 
Origo  autem  alicuius  rei  non  significatur  ut  ali- 
quid  intrinsecum,  sed  ut  via  quaedam  a  re  vel 
ad  rem:  sicut  generatio  significatur  ut  via  quae- 
dam  ad  rem  genitam,  et  ut  progrediens  a  gene- 
rante.  Unde  non  potest  esse  quod  res  genita  et  ge- 
nerans  distinguantur  sola  generatione:  sed  oportet- 
intelligere  tam  in  generante  quam  in  genito  ea 
quibus  ab  invicem  distinguuntur.  In  persona  au- 
tem  divina  non  est  aliud  intelligere  nisi  essentiam 
et  relationem  sive  proprietatem.  Unde,  cum  in 
essentia  conveniant,  relinquitur  quod  per  relatio- 
nes  personae  ab  invicem  distinguantur.  -  Secundo, 
quia  distinctio  in  divinis  personis  non  est  sic  in- 
telligenda,  quasi  aliquid  commune  dividatur,  quia 
essentia  communis  remanet  indivisa :  sed  oportet 
quod  ipsa  distinguentia  constituant  res  distinctas. 
Sic  autem  relationes  vel  proprietates  distinguunt 
vel  constituunt  *  hypostases  vel  personas,  inquan- 
tum  sunt  ipsae  personae  subsistentes,  sicut  pater- 
nitas  est  Pater,  et  filiatio  est  Filius,  eo  quod  in 
divinis  non  dififert  ^  abstractum  et  concretum.  Sed 
contra  rationem  originis  est,  quod  constituat  hy- 
postasim  vel  personam.  Quia  origo  active  signi- 
ficata,  significatur  ut  progrediens''  a  persona  sub- 
sistente :  unde  praesupponit  eam.  Origo  autem 
passive  significata,  ut  nativitas,  significatur  ut  via 
ad  personam  subsistentem ;  et  nondum  ut  eam 
constituens. 

Unde  melius  dicitur  '  quod  personae  seu  hy- 
postases  distinguantur  relationibus,  quam  per  ori- 
ginem.  Licet  enim  distinguantur  utroque  modo  ^, 
tamen  prius  et  principalius  per  relationes,  secun- 
dum  modum  intelligendi.  -  Unde  hoc  nomen  Pa- 
ter  non  solum  significat  proprietatem,  sed  etiam 
hypostasim:  sed  hoc  nomen  Genitor,  vel  Gene- 
rans ,  significat  tantum  proprietatem.  Quia  hoc 
nomen  Pater  significat  relationem,  quae  est  dis- 
tinctiva  et  constitutiva  hypostasis :  hoc  autem  no- 
men  Generans ,  vel  Genitus,  significat  originem, 
quae  non  est  distinctiva  et  constitutiva  hypostasis. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  personae  sunt 


a)  personae  ...  relationes.  -  personas  non  distinguunt  relationes 
ed.  a;  pro  per  relationes,  relationibus  AF,  relationes  pCD. 

P)  divinae.  -  Om.  Pfr. 

Y)  distinguitur.  -  distinguit  CDEFGpA  et  ed.  a. 

8)  relativum.  -  relatum  ACDEFG,  reVrn  ed.  a;  ergo  prior  distin- 
ctio  absoluta  quam  relativa  addit  B. 

e)  principium.  -  Om.  ACDEFGa. 

^)  essentiae  unitatem.  -  esse  unitatis  GpF  et  ed.  a. 

T))  distinguuntur.  -  non  distinguuntur  P. 

6)  hypostasum   sive  personarum  distinctiones.  -  hypostasim  sive 


personarum  distinctionem  ed.  a;  distinctiones  ante  hypostasum  ponunt 
codices. 

t)  duo.  -  Om.  ACDEpB. 

x)  distinguunt  vel  constituunt.  -  distinguunt  et  constituunt  D,  con- 
stituunt  vel  distinguunt  ceteri. 

X)  difert.  -  differunt  Pb. 

[i)  progrediens.  —  via  progrediens  B. 

v)  dicitur.  -  est  dicere  ACDE,  est  pB. 

%)  modo.  -  Om.  ACDEGpF  et  ed.  a.  -  Pro  prius,  primo  codices 
6t  ab. 


414 


QUAESTIO  XL,  ARTICULUS  II 


ipsae  relationes  subsistentes,  Unde  non  repugnat 
simplicitati  divinarum  personarum,  quod  relatio- 
nibus  distinguantur. 

Ad  secundum  dicendum  quod  personae  divinae 
non  distinguuntur  in  esse  in  quo  subsistunt,  ne- 
que  '  in  aliquo  absoluto :  sed  solum  secundum  id 
quod  ad  aliquid  dicuntur.  Unde  ad  earum  distin- 
ctionem  sufficit  relatio. 

Ad  tertium  dicendum  quod  quanto  distinctio 
prior  est,  tanto  propinquior  est  unitati.  Et  ideo 


debet  esse  minima.  Et  ideo  distinctio  personarum 
non  debet  esse  nisi  per  id  quod  minimum  dis- 
tinguit,  scilicet  per  relationem. 

Ad  quartum  dicendum  quod  relatio  praesupponit 
distinctionem  suppositorum,  quando  est  accidens : 
sed  si  relatio  sit  subsistens,  non  praesupponit,  sed 
secum  fert  distinctionem.  Cum  enim  dicitur  quod 
relativi  esse  est  ad  aliud  se  habere,  per  ly  aliud 
intelligitur  correlativum,  quod  non  est  prius,  sed 
simul  natura. 


o)  in  esse ...  neque.  -  Omittunt  codices.  -  in  ante  aliquo  omittunt  ABCDE. 

Commentaria  Cardinalis  Caietani 


*  Cf.  num.  IX. 

'  Cf.  num.  X. 
**  Cf.  num.  XIV. 


Opin.  3. 


*  Vers.  4. 


*  Qu.  ui. 


•  Qu.  I. 


IN  titulo  quaeritur  non  de  quocumque,  sed  de  primo  dis- 
tinctivo :  an  scilicet  relationes  distinguant  primo  personas. 
In  corpore    quatuor    facit :  primo ,  praemittit   quaedam 
necessaria;  secundo,  refert  quandam   opinionem  *;  tertio, 
improbat  eam  *;  et  quarto,  respondet  quaesito  **. 

II.  Quoad /7nwiM»i,  tria  praemittit,  scilicet:  necessitatem 
quaesiti,  quia  sunt  ibi  plura  communicantia  in  uno.  -  Et 
limites  quaestionis:  quia  non  est  vagandum  in  quaerendo 
distinctiva,  sed  standum  infra  haec  duo,  scilicet  relationem 
et  originem,  quia  secundum  haec  duo  personae  differunt.  - 
Et  differentiam  inter  haec  duo  atque  convenientiam :  quo- 
niam  sunt  una  res,  et  differunt  in  modo  significandi ;  nam 
relatio  significatur  per  modum  formae,  origo  vero  per  mo- 
dum  actus. 

III.  Circa  limites  quaesiti,  adverte  primo  quod  Scotus, 
in  XXVI  distinctione  Primi  *,  nisi  timeret  Ecclesiae  contra- 
dicere,  ostendit  se  velle  libenter  tenere  quod  in  persona  di- 
vina,  praeter  essentiam  communem  tribus  ,  et  relationem 
ac  originem  cuique  personae  propriam,  sit  quaedam  entitas 
absoluta  incommunicabilis,  quae  est  constitutiva  divinae 
personae.  Inchoatque  positionem  hanc  a  dicto  quodam  Bo- 
naventurae,  in  xxv  distinctione  Primi.  -  Fundatque  se  super 
auctoritate  Scripturae ,  Proverb.  xxx  * :  Qiiod  nomen  eitis, 
et  quod  nomen  Filii  eius,  si  nosti?  arguens  sic.  Quaestio 
quaerit  dubium,  et  supponit  aliquid  certum :  ista  supponit 
Filii  nomen,  et  quaerit  nomen  proprium  eius :  ergo  jftliatio 
non  est  eius  nomen  proprium  et  constitutivum.  -  Affert 
quoque  multas  rationes  et  auctoritates :  quibus,  quia  ipse- 
met  respondet,  dimissis,  praedicta  duo  declaranda  sunt. 

IV.  S.  Bonaventura  in  primis  non  est  talis  opinionis , 
quod  personae  divinae  sint  absolutae  :  ut  expresse  patet 
in  XXVI  distinctione  Primi  sui  *,  ubi  ponit  proprietates  ut 
origines  distinguere  personas,  ita  quod,  eis  abstractis,  non 
remanent  hypostases.  Ponitque  omnes  proprietates  esse  re- 
lationes  seu  origines,  excepta  innascibilitate ,  quae  est  ne- 
gativa. 

Illa  vero  verba  quae  Scotus  adducit,  sunt  quidem  Bo- 
naventurae,  sed  ad  aliud  propositum.  Ipse  enim  in  xxv 
distinctione  Primi,  art.  i  *,  quaerens  de  significatione  huius 
nominis  persona,  tenet  quod  persona,  de  generali  et  primo 
significato,  importat  substantiara :  de  speciali  vero  et  ultimo 
significato,  importat  relationem ,  quia  in  divinis  proprietas 
personalis  est  relatio.  Et  arguit  contra  se :  quia  dici  secun- 
dum  substantiam  et  secundum  relationem ,  distinguuntur 
in  divinis  ex  opposito;  ergo  non  potest  persona  simul  dici 
secundum  substantiam  ex  generali  et  primo,  et  secundum 
relationem  ex  speciali  et  ultimo.  Et  respondet  quod  dici 
secundum  substantiam  invenitur  dupliciter :  primo,  secun- 
dum  substantialem  essentiam ;  secundo,  secundum  hypo- 
stasim.  Et  quod  dici  secundum  substantiam  primo  modo, 
distinguitur  contra  dici  secundum  relationem:  non  autem 
secundo  modo,  quia  substantia,  idest  hypostasis,  ad  divina 
contrahitur  per  relationem. 

Ex  hoc  autem  dicto  liquet  etiam  caecis  quod  non  po- 
nitur  a  Bonaventura  duplex  res  absoluta,  altera  essentialis 
et  altera  hypostatica,  ut  Scotus  fingere  vellet:  sed  habetur 
tantum  quod  substantia  dupliciter  sumitur,  et  pro  essentia, 


et  pro  hypostasi  (quod  etiam  habetur  V  Metaphys.  *) ;  et 
quod  substantia  secundo  modo,  idest  hypostasis,  dicitur 
formaliter  de  persona  divina;  et  quod  simul  et  semel  per- 
sona  divina  est  hypostasis,  et  tamen  relatio,  etc.  Haec  enim 
omnia  communia  sunt  omnibus  theologis.  -  Valde  autem 
mirum  est  hoc  imponi  Bonaventurae,  cum  in  calce  illius  arti- 
culi  *  expresse  dicat  quod  persona  Patris  non  potest  abstrahi 
a  paternitate,  salva  sua  personalitate.  Quid  clarius  ?  etc. 

V.  Ad  id  vero  Salomonis  * ,  quod  Scotus  tanti  facit , 
facillime  respondetur  quod  est  aequivocatio  de  nomine  Filii 
Dei.  Dupliciter  enim  potest  nominari,  sicut  et  concipi :  uno 
modo,  secundum  suum,  ut  ita  dicam,  quod  quid  est ;  alio 
modo,  secundum  conceptus  et  nomina  ex  creaturis  abstra- 
hibiUa.  Et  primo  quidem  modo,  nuUum  nomen,  non  solum 
Filii,  sed  nec  Dei  habemus :  scriptum  est  enim,  Isa.  Lin  *, 
generationem  eius  quis  enarrabit  ?  Et  sic  Filius  est  nomen 
proprium  secundae  Personae  divinae,  inter  nomina  parientia 
nobis  cognitionem  quia  est.  Et  cum  hoc,  nomen  proprium 
pertinens  ad  cognitionem  quid  est,  est  ineffabile.  Sicut  etiam 
Deus  est  nomen  proprium  ipsius  Dei :  et  tamen  nomen 
significans  quid  est  Deus,  ineffabile  est. 

VI.  Circa  eosdem  limites  quaesiti  *,  adverte  secundo , 
quod  relationis  nomine  Auctor  intelligit  ipsam  relationem 
indistincte ;  idest  non  curando  ipsam  distinguere  in  seipsam 
ut  habet  actum  relationis ,  et  in  seipsam  ut  habet  actum 
proprietatis.  Et  propterea  pluries  in  hac  littera  simul  dicit 
proprietatem  vel  relationem.  Dico  autem  hoc,  quoniam, 
ut  inferius  *  patebit,  in  persona  divina  est  una  res  respectiva, 
significata  ut  origo,  et  ut  relatio  inquantum  relatio,  et  ut 
proprietas  individualis  seu  personalis.  Littera  tamen  ultimos 
modos  sub  uno  hic  comprehendit,  triplici,  ut  reor,  ratione. 
Primo,  quia  non  habemus  nomina  primarum  intentionum 
pertinentia  ad  proprietates,  nisi  relationis  vel  originis,  ut 
patet  discurrendo.  Secundo,  quia  alterum  membrum,  sci- 
licet  relatio,  salva  sua  ratione,  poterat  subdistingui ;  ut  de 
facto  subdistinctum  est  in  littera  quarti  articuli  huius  quae- 
stionis.  Tertio  quia,  cum  personalitas  secundum  veritatem 
sit  relatio,  personamque  reponat  in  genere  ad  aliqtiid  (ge- 
neris  nomine  large  accepto),  consequens  est  ut  relationi  da- 
retur  hic  actus. 

VII.  Circa  differentiam  assignatam  inter  relationem  et 
originem  *,  dubium  occurrit :  quoniam  falsum  videtur  quod 
differant  in  modo  significandi.  Ambae  enim  significantur 
et  in  abstracto  et  in  concreto,  et  adiective  et  substantive, 
et  ceteris  modis  significandi:  ergo  in  hoc  non  diffeiunt. 

Est  et  aliud  maius  dubium  circa  subiunctam  differen- 
tiam,  scilicet  quod  relatio  significatur  per  modum  formae, 
origo  vero  per  modum  actus.  Aut  enim  per  signijicari  per 
modum  formae  intendit  significari  per  modum  principii 
formalis  in  denominando,  idest  ut  quo  aliquid  est  tale :  et 
sic  differentia  nulla  est:  quoniam,  sicut  paternitas  est  qua 
aliquis  est  et  dicitur  pater,  ita  generatio  est  qua  aliquis 
est  et  dicitur  generans.  -  Aut  intendit  significari  ut  rem  in- 
haerentem.  Et  sic  falsum  est  quod  relatio  significetur  per 
modum  formae :  quoniam ,  ut  ipsemet  s.  Thomas  in  Qq. 
de  Potentia,  qu.  vni,  art.  2,  docuit,  relatio,  licet  insit,  non 
tamen  significatur  ut  inhaerens.  Imo  differentia  nulla  esset : 


Cap.  j 

b.  IV,  ( 


lib.  IV,  cap.',viu, 
n.  5. 


Loc.  cit. 


Cf.  num.  iii. 


Vers.  8. 


Cf.  num.  n. 


*  Cf.  num.  viu; 
art.4,  Comment. 
num.  VIII,  XII, 


Cf.  num.  u. 


QUAESTIO  XL,  ARTICULUS  II 


4i5 


*  Cf.  qu.  xxviii, 
art.2,  Comment. 
num.  XII. 


Cf.  num.  X. 


*  Cf.  Comment. 
num.  XIV. 

*  Cf.  num.  I. 

*  I  Sent.,  dist. 
XXVI,  qu.  ui. 


Cf.  num.  I. 


quoniam,  ut  ibidem  dicitur,  eadem  est  de  actione  et  rela- 
tione,  quoad  hoc,  ratio. 

VIII.  Ad  haec  simul  dicitur ,  quod  non  est  hic  sermo 
de  modis  significandi  grammatice  ,  seu  ex  parte  nominis 
significantis ;  sed  potius  metaphysice ,  seu  ex  parte  rei  si- 
gnificatae,  plures  unius  rei  rationes  appellando  plures  illius 
modos.  Itaque  intentio  litterae  est  quod  illa  una  res  alio 
modo ,  idest  alia  ratione ,  significatur  nomirie  ortginis  et 
nomine  relationis;  sive  in  abstracto,  sive  in  concreto,  sive 
quovis  alio  modo  grammaticali. 

Et  ex  hoc  consequenter  respondetur  ad  secundam  am- 
biguitatem ,  quod ,  quia  forma  est  quae  dat  esse  rei  for- 
maliter,  significari  per  modum  formae  est,  in  proposito, 
significari  per  modum  dantis  esse  formaliter.  Et  quoniam 
hoc  contingit  dupliciter ,  scilicet  ex  parte  nominis ,  et  ex 
parte  rationis  significatae ;  et  iam  dictum  est  quod  hic  non 
est  sermo  de  modo  significandi  ex  parte  nominis  :  ideo 
conceditur  secundum  membrum.  -  Et  ad  obiectionem  in 
oppositum  dicitur,  ut  iam  *  tactum  est,  quod  aliud  est  loqui 
de  relatione  ut  relatio  ;  et  aliud  est  loqui  de  reali  relatione 
simpliciter.  Relatio  enim  ut  relatio,  non  est  aliquid  inhae- 
rens :  de  ratione  tamen  relationis  realis  est  ut  insit.  Itaque 
inter  realem  actionem  et  realem  relationem  hoc  interest , 
quod  actio ,  tam  ut  actio  quam  ut  realis  actio ,  habet  ra- 
tionem  egredientis,  quamvis  forte  insit.  Relatio  autem  realis, 
etsi,  ut  relatio,  non  habeat  rationem  nisi  assistentis;  tamen, 
ut  relatio  realis,  habet  rationem  assistentis  et  inhaerentis ; 
et  propterea,  ex  parte  rationis  significatae,  significatur  per 
modum  formae.  Et  in  hoc  differt  ab  origine:  et  haec  est 
ratio  quare  inferius  *  relationi  attribuitur  distinguere  ac  con- 
stituere  personam ,  et  non  origini ;  ut  plenius  patebit  in 
quarto  articulo  *. 

IX.  Quoad  secundum  *,  recitatur  opinio  quam  sequitur 
Bonaventura  *,  tria  dicens.  Primo,  quod  relatio  non  distin- 
guit  hypostases ,  quia  consequitur  actum.  Secundo ,  quod 
origo  distinguit,  eadem  ratione :  quia  scilicet  est  prior  re- 
latione.  Tertio,  quod  relationes  manifestant  distinctionem ; 
sicut  in  creaturis  proprietates  individuales. 

X.  Quoad  tertium  *,  duae  rationes  contra  praefatam  opi- 
nionem  adducuntur.  Prima  est.  Distinctivum  oportet  esse 
intrinsecum  et  proprium:  ergo  nec  origo  nec  essentia  dis- 
tinguit :  ergo  relatio.  -  Antecedens  probatur  in  creaturis,  in 
quibus  distinctio  aut  est  per  materiam  aut  per  formam.  - 
Prima  vero  consequentia ,  quoad  primam  partem ,  proba- 
tur:  quia  origo,  ut  sic,  habet  rationem  viae  a  re  vel  ad 
rem,  et  sic  non  est  intrinseca.  Quoad  secundam  vero :  quia 
essentia  est  communis,  et  sic  non  est  propria.  -  Secunda  vero 
consequentia  probatur  per  locum  a  divisione :  quoniam  in 
persona,  praeter  essentiam  et  originem,  sola  relatio  restat. 

Secunda  autem  ratio  est.  Distinctivum  personale  in  di- 
vinis  est  constitutivum  personae :  sed  origini  repugnat  esse 
constitutivum  personae ,  non  autem  relationi :  ergo  non 
origo ,  sed  relatio  distinguit.  -  Antecedens  declaratur  in- 
nuendo  duplicem  modum  distinguendi :  scilicet  constituendo 
distinctum,  vel  distinguendo  tantum ,  iuxta  duplicem  mo- 
dum  se  habendi  ad  distinctum.  Contingit  enim  rem  prae- 
existentera  distinguere,  ut  patet  in  divisione  aquae :  et  tunc 
sola  distinctione  opus  est.  Contingit  etiam  rem  non  prae- 
existentem  distinguere  :  et  tunc  constitutione  et  distinctione 
simul  opus  est.  Essentia  igitur  divina,  quamvis  praeexistere 
intelligatur  relationibus  distinctivis,  non  tamen  partitur  seu 
distinguitur  per  relationes  :  quoniam  semper  indivisa  restat. 
Et  propterea  distinctiva  oportet  et  distinguere  et  consti- 
tuere  personas ,  utpote  non  praeexistentes ;  ut  in  antece- 
dente  assumptum  est.  -  Minor  autem,  quoad  primam  par- 
tem,  probatur:  quia  origo,  active,  praesupponit  personam;' 
passive  autem,  est  via  in  eam.  Quoad  secundam  autem : 
quia  relationes  sunt  ipsae  personae  subsistentes ,  eo  quod 
non  differunt  ibi  abstractum  et  concretum. 

XI.  Circa  hanc  rationem,  dubium  est  de  hac  ultima  pro- 
batione ,  quoad  duo.  Primo ,  quid  sibi  velint  illa  verba: 
relationes  constituunt  personas  inquantum  sunt  ipsae  per- 
sonae.  Secundo,  quam  vim  habeant,  cum  illa  adiuncta  pro- 
positione :  abstractum  et  concretum  ibi  non  differunt.  -  Est 
autem  ratio  dubitandi ,  quoniam ,  si  est  verum  ,    omni  ei 


quod  est  ipsa  persona,  convenit  constituere  personam,  ut 
patet  ex  illatione  reduplicativa :  et  sic  origo,  inquantum  est 
ipsa  persona,  constituit  eam;  et  similiter  essentia,  etc.  -  Nihil 
etiam  videtur  dictu  quod  hoc  constituit  illud  inquantum 
est  ipsum,  nisi  quod  idem  constituat  se :  quod  non  est  ad 
propositum.  -  Extra  propositum  quoque  subiuncta  viden- 
tur  verba  illa  de  abstracto  et  concreto.  -  De  efficacia  autem 
nulla  apparentia  est,  dato  quod  sint  vera :  quoniam  et  esse 
personas,  et  abstractum  non  differre  a  concreto,  verificatur 
de  originibus. 

XII.  Ad  haec  dicitur,  quod  per  esse  personas  non  in- 
telligit  Auctor  tantummodo  identitatem ;  sed  identitatem  ex 
ratione  ipsius  proprietatis  seu  relationis.  In  hoc  enim,  ut 
supra  dictum  est  *,  differt  ab  origine,  quod  ipsa  ex  sua  ra- 
tione  inest:  loco  cuius  in  divinis  est  idem  illi  cuius  est. 
Origo  autem,  secundum  propriam  rationem,  non  inest:  et 
consequenter  non  identificatur  ei  cui  attribuitur.  -  Ly  autem 
inquantum  non  tenetur  reduplicative,  sed  specificative.  De- 
terminat  enim  conditionem  secundum  quam  convenit  rela- 
tioni  constituere,  et  non  origini;  sicut  cum  dicitur,  homo 
est  crispus  inquantum  capillatus.  Convenit  enim  relationi 
secundum  quod  esse  aliquod  significat  in  divina  persona, 
constituere  ipsam.  Et  quia  non  constituit  ipsam  ut  pars, 
nec  distinguit  ut  adventitium ;  ideo  dixit  quod  constituit 
ipsam  inquantum  est  ipsa.  Itaque  sensus  est  quod,  quia 
relatio  est,  ex  propria  ratjone,  non  pars,  nec  adveniens  ali- 
quid,  sed  ipsa  persona,  ideo  et  constituit  et  distinguit;  sub- 
intelligendo  semper  sermonem  de  propriis  personarum.  -  Et 
ad  manifestandum  quod  relatio  sit  ipsa  persona ,  et  non 
pars  vel  aliquid  *,  adductum  est  quod  ibi  abstractum  est 
idem  quod  concretum :  hoc  enim  non  est  verum  in  his 
quae  se  habent  ut  totum  et  pars.  -  Unde  patet  responsio  ad 
obiecta  omnia :  latens  enim  sententia  occasio  fuit  obie- 
ctionum. 

Haec  autem  intelligas  de  his,  inquantum  huic  rationi 
deserviunt.  Sed  quomodo  absolute  vera  sit,  apud  Auctorem, 
haec  propositio ,  relatio  constituit  inquantum  est  persona 
tpsa,  in  articulo  sequenti  *  dicetur. 

XIII.  Circa  dicta  in  his  rationibus  *,  adverte  duo.  Primum 
est  in  prima  ratione,  quod  omnis  distinctio  oportet  quod 
sit  per  aliquod  intrinsecum,  formam  scilicet  vel  materiam. 
Hoc  enim  oportet  habere  pro  fundamento  in  materia  de 
principio  individuationis,  ut  non  ponatur  quantitas  intrin- 
secum  distinctivum  Socratis  a  Platone  *.  -  Secundum  est  in 
secunda  ratione,  quod  distinguere  etiam  personam  contingit 
constituendo  et  non  constituendo.  Et  hoc  oportet  habere 
prae  oculis  in  qi^estione  de  distinctione  Filii  a  Spiritu  San- 
cto;  ut  in  qu.  xxxvi  *  diffuse  diximus. 

XIV.  Quoad  quartum  *,  conclusio  responsiva  est:  Hy- 
postases  divinae  melius  dicitur  quod  distinguantur  relatio- 
nibus,  quam  per  originem.  -  Et  quoniam  melius  supponit 
utrumque  bonum ,  declarando  conclusionem ,  primo  dicit 
quod  utrumque  est  verum.  -  Secundo,  quod  hoc  est  melius, 
quia,  secundum  modum  intelligendi ,  prius  et  principalius 
distinguuntur  per  relationes.  -  Et  demum  deducit  corolla- 
rium,  consistens  in  differentia  inter  Patris  et  Genitoris  no- 
men :  quia  Pater  est  non  solum  proprietatis,  sed  personae 
nomen,  Genitor  autem  proprietatis  tantum.  Etpatet  sequela: 
quia  relatio  constituit,  origo  autem  non. 

Ad  fundamentum  autem  alterius  opinionis  *,  scilicet, 
origo  est  prior  relatione,  utpote  consequente  ipsam,  respon- 
debitur  in  quarto  articulo,  ubi  distingiiitur  relatio. 

XV.  In  responsione  ad  primum,  adverte  quod  de  per- 
sonis  divinis  possumus  loqui  dupliciter.  Scilicet  secundum 
se:  et  sic  verum  est  quod  distinguuntur  seipsis;  ut  Praepo- 
sitivus  et  Gregorius  de  Arimino  *  tenent.  Et  hoc  expresse 
concedit  s.  Thomas  in  I  Sent.,  dist.  xxvi,  qu.  ii,  art.  i,  ad  5.- 
Si  autem  considerentur  ut  notae  et  significatae  nobis,  sic, 
cum  non  distinguantur  a  relationibus  nisi  in  modo  signi- 
ficandi ,  constituuntur  et  distinguuntur  relationibus ;  sicut 
Deus  constituitur  et  distinguitur  deitate  a  reliquis. 

XVI.  In  responsione  ad  tertium,  adverte  quod  distinctio 
relativa  ponitur  prima  inter  distinctiones  reales.  Tum  quia, 
secundum  veritatem,  ipsa  sola  est  simpliciter  et  omnino 
necessaria :  reliquas  enim  non  implicat  contradictionem  non 


Num.  Tiii. 


*  aliquid  adve- 
niens  ? 


*  Comment.  n. 
vii. 

•  Cf.  num.  X. 


'  Cf.  qa.  XXIX, 
art.  I,  Comment. 
num.  IX. 


*  Art.  2 ,   Com- 
ment.  num.  xu, 
'  Cf.  num.  I. 


•  Cf.  num.  IX. 


'  I  Sent.,  dist. 
XXVI,  xxvii,  art. 
2,  concl.  2. 


*  Cap.de  Oppo- 
sitis. 


416 


QUAESTIO  XL,  ARTICULUS  III 


esse,  quoniam  extra  Deum  sunt.  -  Tum  quia  nihil  imper- 
fectionis  ponit  aut  praesupponit:  et  propterea  ordine  perfe- 
ctionis  est  prima.  Et  hoc  intelUge  ordinando  distinctiones 
in  ordine  entium  simpliciter :  secus  enim  esset  in  ordine 
distinctionum  ut  sic,  ut  in  Postpraedicamentis  *  diffuse  di- 
ximus. 

XVII.  In  responsione  ad  quartum,  habes  tria.   Primo , 
quod  relatio  subsistens    facit   distinctionem   suppositalem : 


et  de  hoc  inferius  *  erit  sermo.  -  Secundo,  quod  ly  aliud 
positum  in  defkiitione  ad  aliquid  seu  relativi ,  stat  pro 
correlativo.  Et  ex  hoc  habes  quam  conformiter  dixerimus 
in  qu.  XIII  *  de  termino  relativi.  -  Tertio,-  quod  ly  aliud  non 
praesupponitur  a  relativo ,  sed  est  simul  cum  eo.  Et  hinc 
habes  quam  bene  quoque  dictum  sit  *  quod  unum  relati- 
vum  definit  reliquum  ,  non  ut  prius,  sed  ut  simul  natura 
et  intellectu. 


•  Art. 

4,   Com- 

ment. 

num.  VIII 

sqq. 

'  Art. 

7,  Com- 

ment. 

num.  XI. 

♦Ibid 

,  num.  XII. 

ARTICULUS  TERTIUS 

UTRUM,  ABSTRACTIS  PER  INTELLECTUM  RELATIONIBUS  A  PERSONIS, 
ADHUC  REMANEANT  HYPOSTASES 

I  Sent.,  dist.  xxvi,  qu.  i,  art.  2;  De  Pot.,  qu.  viii,  art.  4;   Compend.  TTieol.,  cap.  lxi. 


aliquid 


*  Vide 
art.  3,  I 


►  D  TERTiUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod, 
abstractis  per  intellectum  proprietatibus 
seu  relationibus  a  personis,  adhuc  re- 
^maneant  hypostases.  Id  enim  ad  quod 
se  habet  ex  additione,  potest  intelligi  re- 
moto  eo  quod  sibi  additur :   sicut  homo  se  habet 
«  ad  animal  ex  additione,  et  potest  intelligi  animal " 

remoto  rationali.  Sed  persona  se  habet  ex  addi- 
tione  ad  hypostasim :  est  enim  persona  hyposta- 
Tj"""''  ^^^  proprietate  distincta  ad  dignitatem  pertinente  *. 
Ergo,  remota  proprietate  personali  a  persona,  in- 
telligitur  hypostasis. 

2.  Praeterea,  Pater  non  ab  eodem  habet  quod 

sit  Pater,  et  quod  sit  aliquis.  Cum  enim  pater- 

nitate  sit  Pater,  si  paternitate   esset   aliquis,  se- 

queretur  quod  Filius,  in  quo  non  est  paternitas, 

non   esset  aliquis.   Remota  ergo  per  intellectum 

paternitate  a  Patre,  adhuc  remanet  quod  sit  ali- 

P  quis;  quod  est  esse  hypostasim  ^.  Ergo,  remota 

proprietate  a  persona,  remanet  hypostasis. 

cap.  VI.  3.  Praeterea,  Augustinus  dicit,'V  de  Trin.*: 

Non  hoc  est  dicere  ingenitiim,  quod  est  dicere  Pa- 

t  trem:  quia  etsi''  Filium  non  genuisset,  nihil  pro- 

hiberet  eum  dicere  ingenitum.  Sed  si  Filium  non 

genuisset,  non  inesset  ei  paternitas.  Ergo,  remota 

paternitate,  adhuc  remanet  hypostasis  Patris  ut 

ingenita. 

Sed   contra  est   qupd   Hilarius   dicit,   IV   de 

Num.  10.        Trin.*:  Nihil  habet  Filiiis  nisi  natum.  Nativitate 

autem  est  Filius.  Ergo,  remota  filiatione,  non  re- 

manet  hypostasis  Filii.    Et   eadem    ratio  est  de 

aliis  personis. 

Respondeo  dicendum  quod  duplex  fit  abstractio 
per  intellectum.  Una  quidem,  secundum  quod 
universale  abstrahitur  a  particulari,  ut  animal  ab 
homine.  Alia  vero,  secundum  quod  forma  abstra- 
hitur  a  materia;  sicut  forma  circuli  abstrahitur 
per  intellectum  ab  omni  materia  sensibili.  Inter 
has  autem  abstractiones  haec  est  differentia,  quod 
in  abstractione  quae  fit  secundum  universale  et 
particulare,  non  remanet  id  a  quo  fit  abstractio : 
remota  enim  ab  homine  differentia  rationali,  non 
remanet  in  intellectu  homo,  sed  solum  animal. 
In  abstractione  vero  quae  attenditur  secundum 
3  formam  et  materiam  *,  utrumque  manet  in  intel- 


lectu :  abstrahendo  enim  formam  circuli  ab  aere, 
remanet  seorsum  in  intellectu  nostro  et  intellectus 
circuli  et  intellectus  aeris. 

Quamvis  autem  in  divinis  non  sit  universale 
neque  particulare,  nec  forma  et  materia,  secun- 
dum  rem;  tamen,  secundum  modum  significandi, 
invenitur  aliqua  similitudo  horum  in  divinis ;  se- 
cundum  quem  modum  Damascenus  dicit  *  quod 
commune  est  substantia ,  particulare  vero  hypo- 
stasis.  Si  igimr  loquamur  de  abstractione  quae  fit 
secundum  universale  et  particulare,  remotis  pro- 
prietatibus,  remanet  in  intellectu  essentia  com- 
munis,  non  autem  hypostasis  Patris,  quae  est  quasi 
particulare.  Si  vero  loquamur  secundum  modum 
abstractionis  formae  a  materia,  remotis  proprie- 
tatibus  non  personalibus,  remanet  intellectus  hy- 
postasum  et  personarum :  sicut,  remoto  per  intel- 
lectum  a  Patre  quod  sit  ingenitus  vel  spirans, 
remanet  hypostasis  vel  persona  Patris.  Sed  re- 
mota  proprietate  personali  per  intellectum,  tollitur 
intellectus  hypostasis.  Non  enim  proprietates  per- 
sonales  sic  intelliguntur  advenire  hypostasibus  di- 
vinis,  sicut  forma  subiecto  praeexistenti:  sed  fe- 
runt  secum  sua  supposita,  inquantum  '  sunt  ipsae 
personae  subsistentes ,  sicut  paternitas  est  ipse 
Pater:  hypostasis  enim  significat  aliquid  distin- 
ctum  in  divinis,  cum  hypostasis  sit  substantia 
individua.  Cum  igitur  relatio  sit  quae  distinguit 
hypostases  et  constituit  eas  ^,  ut  dictum  est  *,  re- 
linquitur  quod,  relationibus  personalibus  remotis 
per  intellectum,  non  remaneant  hypostases. 

Sed,  sicut  dictum  est  *,  aliqui  dicunt  quod  hy- 
postases  in  divinis  non  distinguuntur  per  relatio- 
nes,  sed  per  solam  originem ;  ut  intelligatur  Pater 
esse  hypostasis  quaedam  per  hoc,  quod  non  est  ab 
alio ;  Filius  autem  per  hoc,  quod  est  ab  alio  per 
generationem.  Sed  relationes  advenientes  quasi 
proprietates  ad  dignitatem  pertinentes,  constituunt 
rationem  personae :  unde  et  personalitates  "^  di- 
cuntur.  Unde,  remotis  huiusmodi  relationibus  per 
intellectum,  remanent  quidem  hypostases,  sed  non 
personae. 

Sed  hoc  non  potest  esse,  propter  duo.  Primo, 
quia  relationes  distinguunt  et  constituunt  hypo- 
stases,  ut  ostensum  est  *.  -  Secundo,  quia  omnis 


a)  remoto  eo ...  animal.  -  abstracto  illo,  sicut  animal  potest  in- 
teltigi  codices. 

?)  hypostasim.  -  hypostasis  PFGafr. 
-()  etsi.  -  si  Pb. 


S)  et  materiam.  -  a  materia  Pb. 
e)  inquantum,  -  et  tamen  codices. 
X)  eas.  -  Om.  Pb. 
»i)  personalitates.  -  personales  P{b9). 


'  De  Fide  Orth., 
lib.  III,  cap.  VI. 


Art, 


praeced. 


Ibid. 


Ibid. 


tur.,  cap.  lu. 


QUAESTIO  XL, 

hypostasis  naturae  rationalis  est  persona,  ut  pa- 
De  Duab.  Na-  tet  pcr  definitionem  Boetii,  dicentis  *  quod  per- 
sona  est  rationalis  natiirae  individua  siibstantia. 
Unde,  ad  hoc  quod  esset  hypostasis  et  non  per- 
sona ,  oporteret  abstrahi  ex  parte  naturae  ratio- 
nalitatem ;  non  autem  ex  parte  personae  proprie- 
tatem. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  persona  non 
addit  supra  hypostasim  proprietatem  distinguen- 
tem  absolute,  sed  proprietatem  distinguentem  ad 
dignitatem  pertinentem :  totum  enim  hoc  est  ac- 
cipiendum  loco  unius  differentiae.  Ad  dignitatem 
autem  pertinet  proprietas  distinguens,  secundum 
quod  intelligitur  subsistens  in  natura  rationali. 
Unde,  remota  proprietate  distinguente  a  persona, 
non  remanet  hypostasis :  sed  remaneret,  si  tolle- 
retur  rationalitas  naturae.  Tam  enim  persona 
quam  hypostasis   est  substantia  individua:  unde 


ARTICULUS  III 


417 


in  divinis  de  ratione  utriusque  est  relatio  distin- 
guens. 

Ad  secundum  dicendum  quod  paternitate  Pater  *  ^ 

non  solum  est  Pater,  sed  est  persona,  et  est  quis 
sive  hypostasis.  Nec  tamen  sequitur  quod  Filius 
non  sit  quis  sive  hypostasis;  sicut  non  sequitur 
quod  non  sit  persona. 

Ad  tertium  dicendum  quod  intentio  Augustini 
non  fuit  dicere  quod  hypostasis  Patris  remaneat 
ingenita,  remota  paternitate,  quasi  innascibiiitas 
constituat  et  distinguat  hypostasim  Patris:  hoc 
enim  esse  non  potest,  cum  ingenitum  nihil  ponat, 
sed  negative  dicatur,  ut  ipsemet  dicit  *.  Sed  lo-  •  loco  cit. 
quitur  in  communi,  quia  non  omne  ingenitum  est 
Pater  '.  Remota  ergo  paternitate,  non  remanet  in  ' 

divinis  hypostasis  Patris,  ut  distinguitur  ab  aliis 
personis;  sed  ut  distinguitur  a  creaturis,  sicut  lu- 
daei  intelligunt. 


0)  Pater.  -  Om.  ACDEFGat,  post  solum  ponit  B.  -  Pro  quis,  ali- 
quis  primo  loco  BG,  altero  ACE. 

i)  noii  omne  ingenitum  est  Pater.  -  non  esse  ingenitum  est  Pater 


ACEG,  esse  ingenitum  non  est  Pater  B,  esse  ingenitum  est  Pater  F, 
non  est  ingenitum  est  Pater  vel  esse  ingenitum  non  est  Pater  D.  - 
Pro  remanet,  remaneret  ABCDE. 


Commentaria  Cardinalis  Caietam 


1N  titulo,  ly  abstractis,  quod  distinguendum  erat,  in  prin- 
cipio  corporis  distinguitur.  Per  proprietates  autera  intel- 
ligit  notiones,  sive  personales  sive  non. 

•  Cf.  num.  III.  In  corpore  tria  facit:  primo,  distinguit  abstractionem  in 

•  cf.  num.  VIII.    titulo  positam;  secundo,  respondet  quaesito*;  tertio,  tractat 

quandam  oppositam  opinionem  *. 
I  II.  Quoad  primutn,  distinguit  abstractionem,  et  applicat 

eam  ad  divina.  Distinguit  quidem  in  abstractionem  totalem 
et  formalem :  idest,  qua  totum  universale  abstrahit  a  par- 
tibus  subiectivis;  et  qua  forma  abstrahit  a  materia.  Ponitque 
inter  eas  unicam  differentiam :  scilicet  quod  in  totali,  ab- 
stracti  tantum  conceptus  remanet;  in  formali  vero  utriusque, 
scilicet  abstracti  et  eius  a  quo  abstrahitur;  ut  patet  in  exem- 
plis  litterae.  Et  si  vis  diffuse  has  abstractiones  videre,  lege 
Commentaria  nostra  in  De  Ente  et  Essentia,  in  i  quaestione. 
-  Applicat  vero  ad  divina,  non  secundum  rem,  sed  secun- 
dum  modum  significandi,  auctoritate  utens  Damasceni. 

III.  Quoad  secundum,  respondet  quaesito  tribus  conclu- 
sionibus.  Prima,  iuxta  abstractionem  totalem :  Abstractis  pro- 
prietatibus,  non  remanent  personae,  sed  sola  essentia.  -  Et 
probatur:  quia  personae  se  habent  ut  particularia,  essentia 
ut  universale.  Idest,  remanet  Deus,  et  non  remanet  Pater 
et  Filius  et  Spiritus  Sanctus :  habet  enim  se  Deus  ad  per- 
sonas  ut  universale  ad  particularia,  ut  Damascenus  dixit. 

IV.  Secunda  conclusio,  iuxta  abstractionem  formalem, 
est:  Abstractis  proprietatibus  non  personalibus ,  remanent 
personae.  -  Et  declaratur  in  ambabus,  scilicet  innascibilitate 
et  spiratione. 

V.  Circa  hanc    conclusionem    dubium   occurrit.    Quo- 
'  Art.  2.             niam  contradicere  videtur  doctrinae  traditae  in  qu.  xxxvi  *, 

ubi  dictum  est  quod,  abstracta  spiratione  a  Filio,  non  di- 
stingueretur  personaliter  a  Spiritu  Sancto.  Si.enim,  abstracta 
spiratione,  Filius  remanet  persona,  ut  hic  dicitur,  ergo  re- 
manet  hypostasis  distincta  a  personis  quae  esse  possunt  in 
natura  divina :  et  cpnsequenter  non  distinguitur  personaliter 
a  Spiritu  Sancto  per  spirare.  Et  e  converso,  si  distinguitur 
personaliter  per  spirare,  ergo  non  remanet  hypostasis  di- 
stincta,  abstracta  spiratione :  cuius  oppositum  hic  dicitur. 

•  ibidem,  Com-  Ad  hoc  breviter,  ex  fundamento  supra  *  posito,  dicitur 
quod  utrumque,  sane  intellectum,  est  verum.  Abstracta  si- 
quidem  spiratione,  remanet  hypostasis  Filii,  ut  hic  dicitur: 
et  tamen,  abstracta  spiratione,  non  remanet  distinctio  illius 
hypostasis  a  Spiritu  Sancto,  ut  ibi  dicitur.  Haec  autem  non 
contradicunt:  et  ratio  est,  quia  hypostasis  illa  est  relativa; 
et  cui  non  remaneret  relativa ,  ab  illa  non  remaneret  di- 
stincta.  Falsum  enim  est  quod  persona  divina,  et  univer- 

SuMMAE  Theol.  D.  Thomak  T.  I. 


ment.  n.  x  sqq. 


saliter  res  relativa,  per  unum  et  idem  constituatur  et  distin- 
guatur  relative  a  ceteris,  etiam  in  eadem  natura,  ut  supra  *  •  ibid. 
ostensum  est. 

VI.  Tertia  vero  conclusio  est,  iuxta  eandem  abstractio- 
nem  formalem :  Abstractis  proprietatibus  personalibus,  non 
remanent  hypostases.  -  Et  probatur  ex  utroque  actu  pro- 
prietatis  personalis ,  scilicet  constituere,  et  distinguere.  Ex 
constituere  quidem :  proprietates  personales  non  adveniunt 
praeexistentibus  hypostasibus ,  sed  ferunt  secum  sua  sup- 
posita ,  inquantum  sunt  ipsa;  ergo,  ipsis  abstractis ,  non 
remanent  supposita.  Ex  distinguere  vero :  hypostasis  est 
substantia  individua;  ergo  est  aliquid  distinctum  in  divinis; 
ergo,  remota  relatione  personali,  non  remanet  hypostasis. 
Et  tenet  haec  ultima  sequela,  quia  sola  relatio  ibi  distinguit. 

VII.  Circa  hanc   partem,  adverte    quod   illa   propositio 

pluries  repetita  *,  saMceX,  proprietates  constituunt  personas,  *cf.art.2,  Com- 

/•  .  ■,        •  j  j   •  ment.  num.xisq. 

seujerunt  secum  suppostta,  inquantum  sunt  tpsae  personae  ^ 

non  est  singularis ,    sed   in   omnibus   puris    et  simplicibus 

communis.    Deitas  enim   constituit  Deum ,    inquantum  est 

ipse  Deus :  et  gabrielitas  Gabrielem,  inquantum  est  Gabriel, 

si  sunt  omnino  idem.  Et  significant  hae  propositiones  spe- 

cialem  modum  constituendi.  Dupliciter  enim  cum  contingat 

constituere,  primo  sicut  forma  constituit  compositum,  se- 

cundo    sicut    simplex    constituit    simplex;    cum   de  primo 

modo    constituendi   loquimur,   quoniam  realis   est  consti- 

tutio ,  simpliciter  dicimus  quod  anima  rationalis  constituit 

hominem,  etc.  Et  sic  constituens  non  est  constitutum.  Cum 

autem  de  secundo  constituendi  modo  est  sermo,  ad  diffe- 

rentiam  primi,  dicitur  cum  additione,  quod  constituit  in- 

quantum   est    ipsum    constitutum;  nihil    aliud   intendendo 

per  hoc ,   nisi  quod  constitutivum   pro  tanto   dicitur  con- 

stituere,  pro  quanto  ponit  se :  ponendo  enim  se,  constituit, 

quia  ly  se  monstrat  constitutum.  Et  hoc  significat  ly  inquan- 

tum  est  ipsum.  -  Itaque  Paternitas,  ponendo  se,  constituit 

Patrem,  quia  ipsa  est  Pater.  Et  sic  ly  inquantum  tenetur 

reduplicative,    modumque  constituendi  reduplicat,  in  sim- 

plicibus.    Unde    ex    hoc   habes   facilem  viam    respondendi 

obiicientibus  contra  huiusmodi  propositiones. 

VIII.  Quoad  tertium  *,  refert,  et  confutat   opinionem  •  Cf.  num.  i. 
quandam,  dicentem  quod,  abstractis  relationibus,  remanent 
hypostases,  sed  non  personae.  Et  ratio  primi  est,  quia  re- 

manent  origines  distinguentes.  Ratio  vero  secundi,  quia 
relationes  pertinent  ad  dignitatem,  quae  est  de  ratione  per- 
sonae,  non  autem  hypostasis. 

Confutatur  autem  dupliciter.  Primo,  ratio  primi  dicti: 
quia  relationes  probatum  est  esse  prima  distinctiva.  -  Se- 

53 


4i8 


QUAESTIO  XL,  ARTICULUS  IV 


cundo ,  ratio  secundi  dicti :  quia  dignitas  qua  differt  per- 
sona  ab  hypostasi,  tenet  se  ex  parte  naturae.  Persona  enim 
addit  supra  hypostasim,  ex  parte  naturae,  intellectualita- 
tem:  ex  parte  autem  ipsius  individui,  nihil  penitus  addit, 
ut  patet  ex  definitione  Boetii.  Unde ,  quia  relationes  se 
tenent  ex  parte  individuationis,  falsum  est  quod  relationes 
sint  proprietates  personae ,  et  non  hypostasis :  sunt  enim 
aeque  abstracta  persona  et  hypostasis,  ex  parte  individua- 
tionis ;  quamvis,  ex  parte  naturae  dignioris,  persona  sit  quid 
magis  determinatum. 

IX.    In   responsione    ad    secundum,    adverte    quod,  ut 


dicitur  V  Metaphys.  *,  non  inconvenit  quaedam  dici  ad  ali- 
quid  secundum  nomina  specifica ,  quae  non  dicuntur  ad 
illud  secundum  nomina  generica.  Et  propterea  non  incon- 
venit  similiter  accidere  in  proposito:  scilicet  quod  Pater 
Patris  nomine  et  re  referatur  ad  Filium;  personae  autem, 
re  quidem,  sed  non  nomine  referatur  ad  eundem.  Accidit 
enim  hoc  quia,  ut  in  littera  dicitur,  paternitate  Pater  est 
et  Pater  et  persona :  sed  persona  significat  esse  illam  per 
modum  absoluti.  -  Dixi  autem  haec  propter  argumenta 
Aureoli  et  Scoti.  Quae  tacenda  censui :  ex  hoc  enim  facile 
solvuntur. 


*  Cap.  XV.  -  Did. 
lib.  IV, 
n.  9. 


cap.  XV, 


Art.  2. 


ARTICULUS  QUARTUS 

UTRUM  ACTUS  NOTIONALES  PRAEINTELLIGANTUR  PROPRIETATIBUS 

I  Sent.,  dist.  xxvii,  qu.  i,  art.  2;  De  Pot.,  qu.  vin,  art.  3,  ad  7;  qu.  x,  art.  3;  Compend.   TheoL,  cap.  lxiii. 


>D  QUARTUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtut  quod 
actus  notionales  praeintelligantur  pro- 
prietatibus.  Dicit  enim  Magister,  xxvii 
■(dist.  I  Sent.  ",  quod  semper  Pater  est, 
quia  genuit  semper  Filium.  Et  ita  videtur  quod 
generatio ,  secundum  intellectum ,  praecedat  pa- 
ternitatem. 

2.  Praeterea,  omnis  relatio  praesupponit ,  in 
intellectu,  id  supra  quod  fundatur;  sicut  aequalitas 
quantitatem.  Sed  paternitas  est  relatio  fundata 
super  actione  quae  est  generatio.  Ergo  paternitas 
praesupponit  generationem. 

3.  Praeterea,  sicut  se  habet  generatio  activa 
ad  paternitatem,  ita  se  habet  nativitas  ad  filiatio- 
nem.  Sed  filiatio  praesupponit  nativitatem :  ideo 
enim  Filius  est,  quia  natus  est  ^.  Ergo  et  pater- 
nitas  praesupponit  generationem. 

Sed  contra,  generatio  est  operatio  personae 
Patris.  Sed  paternitas  constituit  personam  Patris. 
Ergo  prius  est,  secundum  intellectum,  paternitas 
quam  generatio, 

Respondeo  dicendum  quod,  secundum  illos  qui 
dicunt  quod  proprietates  non  distinguunt  et  con- 
stituunt  hypostases,  sed  manifestant  hypostases  "> 
distinctas  et  constitutas,  absolute  dicendum  est 
quod  relationes,  secundum  modum  intelligendi, 
consequuntur  actus  notionales;  ut  dici  possit  sim- 
pliciter  quod  quia  generat,  est  Pater. 

Sed  supponendo  quod  relationes  distinguant  et 
constituant  hypostases  in  divinis,  oportet  distin- 
ctione  uti.  Quia  origo  significatur  in  divinis  active 
et  passive :  active  quidem ,  sicut  generatio  attri- 
buitur  Patri,  et  spiratio,  sumpta  pro  actu  notionali, 
attribuitur  Patri  et  Filio ;  passive  autem,  sicut  na- 


tivitas  attribuitur  ^  Filio,  et  processio  Spiritui  San- 
cto.  Origines  enim  passive  significatae,  simpliciter 
praecedunt ,  secundum  intellectum  ,  proprietates 
personarum  procedentium,  etiam  personales:  quia 
origo  passive  significata,  significatur  ut  via  ad 
personam  proprietate  constitutam.  -  Similiter  et  ' 
origo  active  significata,  prior  est,  secundum  in- 
tellectum,  quam  relatio  personae  originantis  quae 
non  est  personalis :  sicut  actus  notionalis  spira- 
tionis,  secundum  intellectum,  praecedit  proprieta- 
tem  relativam  innominatam  communem  Patri  et 
Filio.  -  Sed  proprietas  personaHs  Patris  potest 
considerari  dupliciter.  Uno  modo,  ut  est  relatio: 
et  sic  iterum,  secundum  intellectum,  praesupponit 
actum  notionalem;  quia  relatio,  inquantum  huius- 
modi,  fundatur  super  actum.  Alio  modo,  secun- 
dum  quod  est  constitutiva  personae :  et  sic  opor- 
tet  quod  praeintelligatur  relatio  actui  notionali, 
sicut  persona  agens  praeinlelligitur  actioni. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod,  cum  Magister 
dicit  quod  quia  generat,  est  Pater ,  accipit  ^  rio- 
men  Patris  secundum  quod  designat  relationem 
tantum :  non  autem  secundum  quod  significat 
personam  subsistentem.  Sic  enim  oporteret  e  con- 
verso  dicere  quod  quia  Pater  est,  generat. 

Ad  secundum  dicendum  quod  obiectio  illa  pro- 
cedit  de  paternitate,  secundum  quod  est  relatio: 
et  non  secundum  quod  est  constitutiva  personae. 

Ad  tertium  dicendum  quod  nativitas  est  via  ad 
personam  Filii:  et  ideo,  secundum  intellectum, 
praecedit  filiationem,  etiam  secundum  quod  est 
constitutiva  personae  Filii.  Sed  generatio  activa 
significatur  ut  progrediens  a  persona  Patris:  et  ideo 
praesupponit  proprietatem  personalem  Patris. 


o)  I  Sent.  -  l  libri  Sent.  ABCDE.  -  In  textu  cit.  pro  semper  Pater, 
Pater  semper  Pater  B,  Pater  semper  Pab;  post  genuit  Vb  omittunt 
semper. 

P)  est.  -  Om.  KCEVGab. 


•f)  hypostases.  -  Om.  codd.  -  Pro  est  post  dicendum,  esset  BCDEFG. 
3)  attribuitur.  -  Om.  codices  et  ed.  a.  —  Item  statim  et. 
e)  ct.  -  Om.  ABCDE. 
C)  accipit.  -  accipitur  P. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTULus  satis  ex  praecedentibus  est  clarus.  -  In  corpore 
duo  facit:  primo,  respondet  secundum  opinionem  su- 
perius  *  minus  probatam ;  secundo,  respondet  iuxta  viam 
quam  sequitur 

II.  Quoad /jr/mMw,  conclusio,  secundum  illos,  est  unica: 
Relationes  consequuntur  actus  notionales.  -  Et  manifesta- 
tur:  quia  apud  eos  non  distinguunt  nec  constituunt  hypo- 
stases,  etc. 


III.  Quoad  secundum ,  primo  distinguit  originem  in 
activam  et  passivam,  manifestando  eas  exeraplariter.  -  Se- 
cundo,  ponit  conclusionem  unam  de  origine  passiva :  Origo 
passive  praecedit  proprietates  personarum  procedentium , 
etiam  personales.  Probatur :  quia  significatur  ut  via  ad  per- 
sonam  proprietate  constitutam.  -  Tertio ,  ponit  secundam 
conclusionem,  de  origine  active :  Origo  active  praecedit  re- 
lationem  originantis    non   personalem.    Et   manifestatur  in 


QUAESTIO  XL,  ARTICULUS  IV 


419 


communi  spiratione,  utest  actus,  et  ut  est  relatio.  -  Quarto, 
distinguit  personalem  proprietatem  Patris,  quae  sola  resta- 
bat;  quod  potest  dupliciter  considerari,  scilicet  ut  relatio, 
et  ut  constitutiva  personae.  Et  ponit  hanc  condusionem: 
quod  paternitas,  ut  relatio,  sequitur  generationem ;  ut  vero 
constitutiva  personae,  praecedit  generationem.  Et  declarat 
primam  partem:  quia  relatio  fundatur  super  actum.  Se- 
cundam  vero :  quia  actio  praesupponit  personam  agentem. 

IV.  Circa  ultima  dicta  dubium  occurrit.  Primo ,  quia 
videntur  haec  contrariari  supra  dictis  in  articulo  2.  Quia 
aut  loquimur  de  origine  et  relatione  secundum  rem :  et  sic 
non  ditferunt.  Aut  secundum  rationem :  et  sic,  cum  utraque 
earum  sit  multiplex  (quoniam  potest  sumi  origo  ut  origo, 
et  ut  constitutiva  personae,  sicut  et  relatio)  ;  et  nec  relatio 
ut  relatio ,  nec  origo  ut  origo,  constituit :  aut  distinguen- 
dum  erat  de  origine,  sicut  de  relatione  distinctum  est;  aut 
affirmandum  non  erat  quod  relatio  magis  quam  origo  con- 
stituit  et  distinguit. 

V.  Circa  eandem  quoque  partem  dubium  occurrit  maius. 
Quoniam  paternitas,  verbi  gratia,  aut  est  forma  constitutiva 
sub  expressa  ratione  paternitatis ;  aut  sub  alia  ratione.  Si 
sub  ratione  paternitatis,  ergo  inquantum  relatio :  et  sic  dis- 
tinctio  nulla.  Si  sub  alia  ratione,  ruunt  supra  dicta,  quibus 
conatus  est  Auctor  ostendere  quod  constituere  et  distin- 
guere  personam  sit  actus  relationis,  ut  distinguitur  contra 
essentiam  et  contra  originem,  ut  patet  in  art.  2  et  3. 

VI.  Et  confirmatur  atque  augetur  dubium.  Quoniam  a 
s.  Thoma  quatuor  praedicata  habemus  realia,  ratione  quo- 
rum  attribuitur  relationi  constituere  personam.  Primum  est 
essentia  divina.  Inquit  enim  in  Qq.  de  Potentia,  qu.  vni, 
art.  3  ,  in  responsione  ad  7 ,  quod  relationes  constituunt 
hypostases,  inquantum  sunt  essentia  divina.  -  Secundum  est 
ly  divina.  Inquit  enim  in  I  Sent.,  dist.  xxvi,  art.  2 ,  ad  2, 
quod  relatio,  inquantum  divina,  distinguit  hypostasim.  - 
Tertium  est  ly  subsistens.  Dixit  enim  in  2  articulo  huius 
quaestionis,  in  responsione  ad  4,  quod  relatio,  si  sit  sub- 
sistens,  fert  secum  distinctionem  suppositalera.  -  Quartum 
est  ly  ipsa  persona.  Dixit  enim  in  praedicto  articulo,  quod 
relationes  constituunt  et  distinguunt  hypostases,  inquantum 
sunt  ipsae  personae  subsistentes. 

Ex  quibus  omnibus  conflatur  ambiguitas,  an  de  mente 
s.  Thomae  relatio  sit  constitutiva  personae,  stando  infra  la- 
titudinem  relationis  et  conditionum  eius :  an  ut  includit 
essentiam,  seu  aliquod  essentiale.  Undique  enim  angustiae 
sunt.  Si  enim  infra  latitudinem  relativam  constituit,  ruunt 
allegata  ex  locis  praedictis.  Si  autem  ut  est  idem  alicui  ab- 
soluto,  constituit,  sequitur  quod  personalitas  in  divinis  est 
formaliter  absoluta :  cuius  oppositum  confessi  sumus  *. 

VII.  Accedunt  quoque  argumenta  Aureoli,  apud  Ca- 
♦  Qu.  XXIX,  art.  preolum,  in  xxvi  distinctione  Primi  *,  specipliter  contra  illud 
4,  omment.n.5.  jj(,jm^  sumptum  ex  Qq.  de  Potentia  Dei  *.  -  Et  rursus, 
•Contraconci.3.  contra  tertium  dictum,  sumptum  ex  2  articulo  huius  quae- 
"  Cf.  num.  praec.   stionis,  scilicet,  relatio  ut  subsistens  constituit:  quaerendo 

quid  importat  ly  ut  subsistens  ;  et,  breviter,  inferendo  quod 
hoc  nihil  aliud  est  nisi  quod  idem  constituat  se,  vel  quod 
constituens  ut  constitutum  constituat. 

VIII.  Ad  evidentiam  horum,  scito  quod,  licet  non  desint 
Thomistae  tenentes  oppositum,  propter  illa  adducta  ex  Qq. 
Dispp. ,  et  illis  alludentia  in  I  Sent. ;  mihi  tamen  videtur 
de  mente  s.  Thomae,  quod  relationes  iUae  quas  dicimus 
personales,  scilicet  primae  et  incommunicabiles ,  infra  la- 
titudinem  relativam ,  suam  tamen,  constituunt  personas. 
Moveor  autem  ex  doctrina  huius  quaestionis.  Expresse  enim 
in  priniis  actus  constituendi  personaliter  in  2  articulo  at- 
tributus  est  relationi,  ut  distinguitur  contra  essentiam ,  et 
etiam  originem.  Ergo  non  inquantum  est  essentia,  constituit 
personam.  -  Deinde  in  articulo  3  expresse  dictum  est  quod 
relationes  personales  ferunt  secum  sua  supposita.  Si  ergo 
secum  ferunt,  non  inquantum  sunt  essentia,  suppositant: 
quoniam  constat  quod  non  ferunt  secum  essentiam.  -  Post-i 
modum  etiam  ibidem,  in  responsione  ad  2,  explicite  dictum 
est  quod  Pater  est  paternitate  non  solum  Pater,  sed  quis 
et  hypostasis.  Constat  autem  quod  id  quod  convenit  per- 
sonae  paternitate  formaliter,  non  convenit  ei  inquantum 
est  eadem  essentiae,  sed  ut  potius  distinguitur  ab  ea. 


IX.  Ut  tamen  omnia  consonent,  et  melius  percipiatur 
intentum,  scito  quod  aliud  est  relationem  habere  aliquid 
quia  est  eadem  essentiae:  et  aliud  est  relationem  habere 
aliquid  ut  est  essentia.  Primum  enim  significat  relationem 
habere  illud  ab  essentia  radicaliter:  secundum  autem /br- 
maliter.  Exemplum  primi,  relatio  est  res  realis:  exem- 
plum  secundi,  relatio  est  creatrix. 

Unde,  in  proposito,  imaginor  quod,  quemadmodum  re- 
latio  illa,  non  ex  hoc  quod  relatio,  sed  ex  esse  quod  de 
numero  essentialium  est,  est  realis,  ut  supra  *  dictum  est  *  Q"- '"'™''  ^"^* 
contra  Porretanos;  et  tamen  realitas  convenit  relationi  illi 
per  seipsam  formaliter,  per  essentiam  autem  radicaliter : 
ita  esse  subsistentis  naturae  subsistentia  hypostatica,  con- 
venit  illi  relationi,  puta  paternitati,  per  seipsam  formaliter, 
per  essentiam  autem  radicaliter.  Et  sic  relatio  illa,  non  in- 
quantum  relatio  (quia  sic  conveniret  omni  relationi),  sed 
inquantum  illa,  idest  inquantum  res  relativa  hypostatica  et 
prima,  constituit  personam.  Itaque  esse  constitutivum  hy- 
postasis,  seu  esse  hypostaticum ,  non  ratione  alicuius  ab- 
soluti  formaliter  illi  convenit,  sed  ratione  sui. 

X.  Nec  oppositum  volunt  loca  allegata  *.  Quoniam  in   "  Cf-  num.  vi. 
Qq.  Dispp.  intendit  quod  constituere  habent  ab  essentia  ra- 
dicaliter ;  ut  patet  ex  qu.  ix,  art.  5,  ad  i3,  ubi  idem  iudi- 

cium  de  hoc  censet,  et  de  ratione  quare  Pater  est  paternitas, 
scilicet  propter  identitatem  cum  essentia ;  quod  constat  ra- 
dicaliter  intelligi.  -  Relatio  quoque  potest  dupliciter  dici 
divina :  uno  modo  identice,  quia  scilicet  est  eadem  deitati ; 
alio  modo  formaliter,  quia  scilicet  est  in  genere  divino- 
rum.  In  proposito,  hoc  secundo  modo  relatio  est  divina: 
est  enim  paternitas  illa  increati  et  supremi,  ac  per  hoc  di- 
vini  ordinis ,  seipsa  formaliter ;  quamvis  ab  essentia  hoc 
habeat  radicaliter,  cui  est  eadem.  -  Et  quoniam  res  ex  hoc 
quod  divina  formaliter,  subsistens  seu  substantifica  est  (nihil 
enim  divinum  accidentis  naturara  habere  potest) ;  idcirco  in 
idem  redit  dicere  relatio  ut  divina,  et  ut  subsistens.  Ita 
quod  relatio ,  puta  paternitas,  ut  substantifica  relativa  res 
est,  personam  Patris  constituit ;  subintellectis  ahis  conditio- 
nibus,  scilicet  incommunicabilitate  et  priraitate ;  ad  differen- 
tiara  spirationis,  quae  etiam  si  soli  Patri  conveniret,  quia 
non  est  prima,  non  constitueret  personam.  Unde  patet  quid 
est  dictu,  relatio  ut  subsistens  * ;  scilicet,  ut  substantificae  '  ^f.  num.  vii. 
naturae  secundum  se  formaJiter  est.  Ex  hoc  enim  habet 
quod  constituat  hypostasim,  et  quod  non  includit  essentiam 
intrinsece,  sed  connotatam  ut  radicem.  -  Et  quoniam,  se- 
cundum  veritatem,  hic  non  est  distinctio  inter  constituens 
et  constitutum,  nisi  in  modo  significandi;  idcirco,  ad  hoc 
insinuandum,  dictura  est  quod  relatio  constituit  inquantum 
est  ipsa  persona  ;  idest,  relatio  constituit  personam  hoc  solo 
modo,  scilicet  ponendo  seipsam,  quia  est  ipsa  persona.  Et 
propterea  constituens  et  constitutum  sunt  oranino  idem 
realiter  et  formaliter,  soloque  modo  significandi  distincta, 
CoUigendo  igitur  omnia,  cum  dictura  est :  Relatio  con- 
stituit  personam ,  quia  est  divina  essentia ,  quia  divina , 
quia  subsistens,  quia  ipsa  persona ;  essentia  radicem,  divina 
denominatio  conditionem  formalera  in  communi,  subsisten- 
tia  eandem  in  speciali,  et  ipsa  persona  modura  constituendi 
personam  expressit.  Tantae  enira  celsitudinis  constitutio 
pluribus  debuit,  quoad  plures  conditiones,  norainibus  ex- 
plicari. 

XI.  Unde  Aureoli  rationes  *  omnes  cessant.  Advertentes  '  Cf.  num.  vn. 
namque  quando  de  radice,  quando  de  conditione  formali, 

et  quando  de  modo  constituendi  est  sermo,  nec  miscentes 
unum  alteri,  animadvertent  pariter  aut  in  aequivoco  la- 
borare;  aut  non  esse  inconveniens  quod  inconveniens  ap- 
paret,  puta  quod  constituens  constituat  inquantum  est  ipsura 
constitutum ,  si  ly  inquantum  specificet  modum  consti- 
tuendi,  etc. 

XII.  Expedita  igitur  ultiraa  difficultate,  retrogradum  pro- 
sequendo  ordinera,  ad    reliquas    dicendum  est.    Et  ad  se- 
cundam  *  quidem  dicitur  quod,  sicut  apud  logicos  relatio   '  Cf.  num.  v. 
dupficiter  significatur,  scilicet  ut  concepta  et  ut  exercita, 

et  tamen  unaraet  relatio  est;  ita  in  proposito  paternitas, 
ut  exercita,  consequitur  actum  generationis ;  et  ipsamet,  sub 
expressa  ratione  paternitatis  ut  concepta,  praecedit  gene- 
rationem ,  et  constituit  hypostasim.    Unde  non  coincidunt 


Art.  2. 


420 

membra.  Nec  sequitur,  ergo  paternitas  praecedit  inqiiantum 
relatio  (communicando  in  vocabulis  cum  littera) :  quoniam 
in  littera  paternitas  ut  relatio  significat  paternitatem  ut 
exercet  actum  relationis  ut  relatio  est;  paternitas  vero  ut 
constitutiva  personae  significat  paternitatem  eandem ,  ut 
exercet  actum  hypostaticae  formae.  Et  licet  utrumque  infra 
relativam  illius  latitudinem  comprehendatur,  simul  tamen 
non  sunt,  secundum  rationis  ordinem :  sed  paternitas,  ut 
praecedit  generationem ,  constituit  et  distinguit  relativam 
personam  Patris  in  esse  hypostatico  relativo  realiter  et  for- 
maliter,  sed  non  relative  exercito  (et  ideo  vocatur  pater- 
nitas,  non  ut  relatio,  sed  ut  constitutiva)  ;  ut  consequitur 
autem  generationem ,  constituit  et  distinguit  eandem  per- 
sonam,  non  in  esse  hypostatico,  sed  in  esse  relative  exer- 
cito  (et  ideo  vocatur  paternitas  ut  relatio).  Ita  quod  non 
sunt  duo  esse  relativa  in  Patre,  sed  unum  tantum,  datum 
a  paternitate  formaliter  ante  generationem  ut  hypostaticum, 
et  post  ut  exercitum.  Et  similiter  unica  est  distinctio  re- 
lativa  Patris  a  Filio,  sed  data  prius  ut  hypostatica,  et  post 
ut  exercita.  Et  sic  de  similibus. 

XIII.  Et  haec  si  perspicies,  omnia  consonabunt.  Et  vi- 
debis  quomodo  Scoti  ratio,  in  I,  dist.  xxvin,  qu.  ult.,  contra 
hanc  distinctionem  litterae  nihil  valet :  quia  laborat  in  ae- 
quivoco,  non  percipiens  quod  ly  ut  relatio  hic  significat 
non  naturam,  sed  actum  seu  officium  relationis,  ut  exposi- 
tum  iam  est.  -  Percipies  quoque  quam  vanus  fuerit  tantus 
eiusdem  labor  in  Quodlibetis,  qu.  rv  *,  eodem  pollutus  pec- 


QUAESTIO  XL,  ARTICULUS  IV 


cato.  Paternitas  enim  ut  constitutiva  et  ut  relatio ,  non 
duas  naturas,  sed  unam,  et  illam  atomam,  scilicet  pater- 
nitatem,  importat;  significando  distinctas  eiusdem  relationis 
rationes,  secundum  quarum  unam  praecedit  generationem, 
et  secundum  alteram  sequitur.  Sed  relationis  vocabulum 
eum  decepit,  et  motivum  de  quo  in  qu.  xlu,  art.  3  *,  erit 
sermo,  ubi  reliqua  solventur. 

XIV.  Ad  primam  *  vero  dicitur,  quod  relatio  distingui 
et  affirmari  debuit,  et  non  origo.  Primo,  quia  opinantes 
oppositum  non  distinguunt  de  origine ,  sed  ut  originem 
ipsam  constituentem  faciunt,  non  curantes  de  modo  signi- 
ficandi.  -  Secundo,  quia  relatio  realis,  ut  dictum  est  *,  se- 
cundum  propriam  rationem,  non  solum  adest,  sed  est, 
ut  dictum  est  contra  Porretanos :  origo  autem,  ut  sic,  viae 
tantum  habet  rationem.  -  Tertio,  et  potissime,  quia  in  di- 
vinis  duo  tantum  genera  salvantur,  secundum  Boetium  *, 
scilicet  substantia  et  ad  aliquid.  Persona  autem  divina  est 
formaliter  ad  aliquid ,  ut  supponimus :  et  consequenter 
oportet  constitutivum  personae  esse  ad  aliquid.  Et  pro- 
pterea  oportuit  relationem  affirmare,  et  deinde  distinguere 
in  duplicem  eius  actum,  scilicet  relationis,  et  talis ,  ut 
expositum  est  *.  -  Si  communis  autem  doctrina  Sancto-  *  Num.  xn 
rum  in  divinis  genera  originis,  puta  actionis  et  passionis, 
posuisset ,  et  non  relationis ;  procul  dubio  origo  affirma- 
retur  constituens,  et  distingueretur.  Quia  igitur  oppositum 
de  facto  est,  idcirco  optime  relatio  praeaffirmata  ac  distin- 
cta  est. 


*  Cf.  Comment. 
num.  V. 

'  Cf.  num.  IV. 


Cf.  num.  IX. 


De  Trin.,  cap. 


QUAESTIO  XLI,  ARTICULUS  I 


421 


QUAESTIO  QUADRAGESIMAPRIMA 

DE  PERSONIS  IN  COMPARATIONE  AD  ACTUS  NOTIONALES 

IN    SEX    ARTICULOS    DIVISA 


•  Cf.  qu.  XXXIX, 

Introd. 


DEiNDE  considerandum  est  de  Personis  in  com- 
paratione  ad  actus  notionales  *. 
Et  circa  hoc  quaeruntur  sex. 

Primo:  utrum  actus  notionales  sint  attribuendi 

personis. 
Secundo:  utrum    huiusmodi   actus  sint  neces- 
sarii  vel  voluntarii. 


Tertio:  utrum,  secundum  huiusmodi  actus,  per- 
sona  procedat  de  nihilo,  vel  de  aliquo. 

Quarto:  utrum  in  divinis  sit  ponere  potentiam 
respectu  actuum  notionalium. 

Quinto:  quid  significet  huiusmodi  potentia  ". 

Sexto:  utrum  actus  notionalis  ad  plures  perso- 
nas  terminari  possit  ^. 


ARTICULUS  PRIMUS 

UTRUM  ACTUS  NOTIONALES  SINT  ATTRIBUENDI  PERSONIS 


•  Cap.  IV. 


•  Cap.  IV,  V. 


*  Fulgentius. 

*  Cap.  II. 


D  PRiMUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
actus  notionales  non  sint  personis  at- 
tribuendi.  Dicit  enim  Boetius,  in  libro 
de  Trin.  *,  quod  omnia  genera ,  cum 
quis  in  divinam  vertit  ">  praedicationem ,  in  divi- 
nam  mutantur  substantiam,  exceptis  relativis.  Sed 
actio  est  unum  de  decem  generibus.  Si  igitur 
actio  aliqua  Deo  attribuitur,  ad  eius  essentiam 
pertinebit,  et  non  ad  notionem. 

2.  Praeterea,  Augustinus  dicit,  V  de  Trin.*, 
quod  omne  quod  de  Deo  dicitur,  aut  dicitur  se- 
cundum  substantiam,  aut  secundum  relationem. 
Sed  ea  quae  ad  substantiam  pertinent,  significan- 
tur  per  essentialia  attributa:  quae  vero  ad  rela- 
tionem,  per  nomina  personarum  et  per  nomina 
proprietatum.  Non  sunt  ergo,  praeter  haec,  attri- 
buendi  personis  notionales  actus. 

3.  Praeterea,  proprium  actionis  est  ex  se  pas- 
sionem  inferre.  Sed  in  divinis  non  ponimus  pas- 
siones  °.  Ergo  neque  actus  notionales  ibi  ponendi 
sunt. 

Sed  contra  est  quod  Augustinus  *  dicit,  in  li- 
bro  de  Fide  ad  Petrum  *:  Proprium  '  Patris  est, 
qiiod  Filium  genuit.  Sed  generatio  actus  quidam 
est.  Ergo  actus  notionales  ponendi  sunt  in  divinis. 

Respondeo  dicendum  quod  in  divinis  personis 
attenditur  disfinctio  secundum  originem.  Origo 
autem  convenienter  designari  non  potest  nisi  per 
aliquos  actus.  Ad  designandum  igitur  ordinem 
originis  ^  in  divinis  personis,  necessarium  fuit  at- 
tribuere  personis  actus  notionales. 

Ad  pri.mum  ergo  dicendum  quod  omnis  origo  de- 
signamr  per  aliquem  actum.  Duplex  autem  ordo 
originis  attribui  Deo  potest.  Unus  quidem,  securi- 
dum  quod  creatura  ab  eo  progreditur:  et  hoc 
commune  est  tribus  personis.  Et  ideo  actiones 
quae  attribuuntur  Deo  ad  designandum  proces- 


sum  creaturarum  ab  ipso,  ad  essenfiam  pertinent. 

Alius  autem  ordo  originis  in  divinis  attenditur  se- 

cundum  processionem  personae  a  persona.  Unde 

actus  designantes  huius  originis  ordinem,  notio- 

nales  dicuntur:  quia   notiones   personarum  sunt 

personarum  habitudines  ad  invicem,  ut  ex  dictis  *  '  Q"-  xxxn,  art. 

patet. 

Ad  secundum  dicendum  quod  actus  notionales 
secundum  modum  significandi  tantum  diflferunt 
a  relationibus  personarum ;  sed  re  sunt  omnino 
idem.  Unde  Magister  dicit,  in  I  Sent.,  xxvi  dist.y 
quod  generatio  et  nativitas  aliis  nominibus  dicun- 
tur  paternitas  et  filiatio.  -  Ad  cuius  evidentiam, 
attendendum  est  quod  primo  coniicere  potuimus  "  1 

originem   alicuius  ab  alio,  ex  motu :  quod  enim 
aliqua  res  a  sua   dispositione   removeretur  "  per  " 

motum,  manifestum  fuit  hoc  ab  aliqua  causa  acci- 
dere.  Et  ideo  actio,  secundum  primam  nominis 
impositionem ,  importat  originem  motus :  sicut 
enim  motus,  prout  est  in  mobili  ab  aliquo,  dicitur 
passio ;  ita  origo  ipsius  motus ,  secundum  quod 
incipit  ab  alio  et  terminatur  in  id  quod  movetur, 
vocatur  actio.  Remoto  igitur  motu ,  actio  nihil 
aliud  importat  quam  ordinem  originis  *,  secun-  *d.  39- 
dum  quod  a  causa  aliqua  vel  principio  procedit 
in  id  quod  est  a  principio.  Unde,  cum  in  divinis 
non  sit  motus,  actio  personalis  producentis  per- 
sonam,  nihil  aliud  est  quam  habitudo  principii  ad 
personam  quae  est  a  principio.  Quae  quidem 
habitudines  sunt  ipsae  relationes  vel  notiones. 
Quia  tamen  de  divinis  et  intelligibilibus  rebus  lo- 
qui  non  possumus  nisi  secundum  modum  rerum 
sensibilium,  a  quibus  cognitionem  accipimus;  et  in 
quibus  actiones  et  passiones,  inquantum  motum 
implicant,  aliud  sunt  a  relationibus  quae  ex  actio- 
nibus  et  passionibus  consequuntur:  oportuit  seor- 
sum  significari  habitudines  personarum  per  mo- 


a)  potentia.  -  positio  GpF. 

p)  notionalis ...  possit.  -  notionales  ...  possint  Pab. 

y)  vertit.  -  sumit  AC,  sumit  vel  vertit  E. 

8)  passiones.  -  passionem  BD. 

e)  Proprium,  -  Proprium  quidem  P. 


^)  designandum  igitur  ordinem  originis.  -  signijicandum  (desi- 
gnandum  ed.  a)  igitur  originis  ordinem  Pab. 

ri)  coniicere  potuimus.  -  coniicere  possumus  B,  commiscere  potui- 
mus  G,  committere  potuimus  pF,  oportet  cognoscere  PC. 

9)  quod...  removeretur.  -quia ...  removetur  )i,quia...  removeretur  P, 


422  QUAESTIO  XLI,  ARTICULUS  II 

dum  actus,  et  seorsum  per  modum  relationum. 


Et  sic  patet  quod  sunt  idem  secundum  rem,  sed 
differunt  solum  secundum  modum  significandi. 

Ad    tertium  dicendum   quod   actio ,    secundum 
quod  importat  originem  motus,  infert  ex  se  pas- 


sionem:  sic  autem  non  ponitur  actio  in  divinis 
personis.  Unde  non  ponuntur  ibi  passiones,  nisi 
solum  '  grammatice  loquendo,  quantum  ad  mo- 
dum  significandi;  sicut  Patri  attribuimus  gene- 
rare,  et  Filio  generari. 


t)  solum.  -  Omittunt  Pab. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTULus  ex  praedictis    patet:  sunt  enim   actus  notionales 
generare,  spirare,  dicere,  etc. 

In  corpore  unica  est  conclusio,  responsiva  quaesito  af- 
firmative :  Actus  notionales  attribuendi  sunt  personis.  -  Et 
probatur  sic.  In  divinis  personis  est  distinctio  secundum 
ordinem  originis:  ergo  necesse  fuit  actus  notionales  attri- 
buere  personis.  -  Et  probatur  sequela :  quia  huiusmodi  ordo 
non  potest  convenienter  designari  nisi  cum  his  actibus. 
II.  In  responsione  ad  secundum,  adverte  quod  duo  dicit : 


scilicet  quod  actiones  istae  sunt  idem  realiter  quod  rela- 
tiones;  et  quod  ditferunt  ratione  ab  eis.  Et  primum  pro- 
batur:  quia  actio,  subtracto  motu,  non  est  nisi  relatio,  etc. 
Secundum  vero  :  quia  de  divinis  sensibilium  more  intelli- 
gimus  et  loquimur,  etc. 

Et  hic  est  locus  quo  utuntur  dicentes  actionem  esse  sub- 
iective  in  passo  *.  -  Sed  facile  ad  hoc  respondetur,  quod 
hic  est  sermo  de  actione  ut  actio  est,  et  non  ut  accidens 
est  vel  substantia:   et  ideo    nihil  iuvat. 


*  Cf.  <]u.  xrv , 
art.  I,  Comment. 
num.  III  sqq. 


ARTICULUS  SECUNDUS 

UTRUM  ACTUS  NOTIONALES  SINT  VOLUNTARII 

I  Sent.,  dist.  vi;  IV  Cont.  Gent.,  cap.  xi;  De  Pot.,  qu.  ii,  art.  3;  qu.  x,  art.  2,  ad  4,  5. 


"  Can.  XXV  Sir- 
raiens. 


Vers.  13. 


•  Dialog.  Se- 
xaginta  quinque 
Quaesl.j  qu.  vii, 
inter  opera  sup- 
posit. 

•  Ibid. 


>D  SECUNDUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 

actus    notionales    sint   voluntarii.    Dicit 

'enim  Hilarius,  in  libro  de  Synod.  *:  Non 

\natiirali  necessitate  ductiis,  Pater  geniiit 

Filiiim. 

2.  Praeterea,  Apostolus,  Coloss.  i  *:  Transtidit 
nos  in  regniim  Filii  dilectionis  siiae.  Dilectio  autem 
voluntatis  est.  Ergo  Filius  genitus  est  a  Patre, 
voluntate. 

3.  Praeterea,  nihil  magis  est  voluntarium  quam 
amor.  Sed  Spiritus  Sanctus  procedit  a  Patre  et 
Filio  ut  Amor.  Ergo  procedit  voluntarie. 

4.  Praeterea,  Filius  procedit  per  modum  in- 
tellectus,  ut  Verbum.  Sed  omne  verbum  procedit 
a  dicente  per  voluntatem.  Ergo  Filius  procedit 
a  Patre  per  voluntatem,  et  non  per  naturam. 

5.  Praeterea,  quod  non  est  voluntarium,  est 
necessarium.  Si  igitur  Pater  non  "  genuit  Filium 
voluntate,  videtur  sequi  quod  necessitate  genuerit. 
Quod  est  contra  Augustinum,  in  Whro  ad Orosiiim*. 

Sed  contra  est  quod  Augustinus  dicit,  in  eo- 
dem  libro  *,  quod  neqiie  poluntate  genuit  Pater 
Filiiim,  neqiie  necessitate. 

Respondeo  dicendum  quod,  cum  dicitur  aliquid 
esse  vel  fieri  voluntate,  dupliciter  potest  intelligi. 
Uno  modo,  ut  ablativus  designet  concomitantiam 
tantum :  sicut  possum  dicere  quod  ego  sum  hotno 
mea  poluntate ,  quia  ^  scilicet  volo  me  esse  ho- 
minem.  Et  hoc  modo  potest  dici  quod  Pater 
genuit  Filium  voluntate,  sicut  et  est  voluntate 
Deus :  quia  vult  se  esse  Deum,  et  vult  se  gene- 
rare  Filium.  -  Alio  modo  sic,  quod  ablativus  im- 
portet  habitudinem  principii:  sicut  dicitur  quod 
artifex  operatiir  voluntate,  quia  voluntas  est  prin- 


cipium  operis.  Et  secundum  hunc  modum,  di- 
cendum  est  quod  Deus  Pater  non  genuit  Filium 
voluntate;  sed  voluntate  produxit  creaturam.  Unde 
in  libro  de  Synod.  *  dicitur  ' :  Si  quis  voluntate 
Dei,  tanquam  unum  aliquid  de  creaturis,  Filium 
factum  dicat,  anathema  sit. 

Et  huius  ratio  est,  quia  voluntas  et  natura  se- 
cundum  hoc  differunt  in  causando,  quia  natura 
determinata  est  ad  unum ;  sed  voluntas  non  est 
determinata  ad  unum.  Cuius  ratio  est,  quia  eflfe- 
ctus  assimilatur  ^  formae  agentis  per  quam  agit. 
Manifestum  est  autem  quod  unius  rei  non  est  nisi 
una  forma  naturalis,  per  quam  res  habet  esse : 
unde  quale  ipsum  est,  tale  facit.  Sed  forma  per 
quam  voluntas  agit,  non  est  una  tantum,  sed  sunt 
plures,  secundum  quod  sunt  plures  rationes  intel- 
lectae :  unde  quod  voluntate  agitur,  non  est  tale 
quale  est  agens,  sed  quale  vult  et  intelligit  illud 
esse  agens  '.  Eorum  igitur  voluntas  principium 
est,  quae  possunt  sic  vel  aliter  esse.  Eorum  autem 
quae  non  possunt  nisi  sic  esse,  principium  na- 
tura  est. 

Quod  autem  potest  sic  vel  aliter  esse,  longe  est 
a  natura  divina,  sed  hoc  pertinet  ad  rationem 
creaturae :  quia  Deus  est  per  se  necesse  esse , 
creatura  autem  est  facta  ex  nihilo.  Et  ideo  Ariani, 
volentes  ad  hoc  deducere  quod  Filius  sit  crea- 
tura,  dixerunt  quod  Pater  genuit  Filium  volun- 
tate,  secundum  quod  voluntas  designat  princi- 
pium.  Nobis  autem  dicendum  est  quod  Pater 
genuit  Filium  non  voluntate ,  sed  natura.  Unde 
Hilarius  dicit,  in  libro  de  Synod.  *:  Omnibus  crea- 
turis  substantiam  Dei  voluntas  attulit;  sed  naturam 
Filio  dedit  ^  ex  impassibili  ac  non  nata  substantia 


'  Can.  XXIV  Sir- 
miens. 

r 


■  Super  can.  xxiv 
Sirmieus. 


0.)  non.  -  Post  Filium  ponit  P,  omittit  editio  b. 
addit  Filium. 

P)  quia.  -  quasi  BD. 

Y)  dicitur.  -  quod  addit  P. 

3)  assimilatur,  -  similatur  CEFGa. 


Post  genuerit  B 


e)  vult  et  intelligit  illud  esse  agens.  -  vult  et  illud  intelligit  esse 
agens  Pfc,  vult  illud  et  intelligit  esse  agens  FGa,  vult  illud  quod  in- 
telligit  esse  agens  B,  agens  vult  illud  et  intelligitur  esse  D. 

C)  Filio  dedit.  -  dedit  Filio  Pab.  -  Pro  nata,  notat  D,  data  P; 
pro  nativitas,  nativitatis  ADEFpC  et  a  b. 


QUAESTIO  XLI,  ARTICULUS  II 


423 


perfecta  nativitas.  Talia  enim  ciincta  creata  stint, 
qiialia  Deus  esse  voliiit:  Filius  aiitem ,  natus  ex 
Deo,  talis  subsistit,  qualis  et  Deus  est. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  auctoritas  illa 
inducitur  contra  illos  qui  a  generatione  Filii  etiam 
concomitantiam  paternae  voluntatis  removebant, 
dicentes  sic  eum  natura  genuisse  Filium,  ut  inde  " 
voluntas  generandi  ei  non  adesset;  sicut  nos  multa 
naturali  necessitate  contra  voluntatem  patimur,  ut 
mortem,  senectutem,  et  huiusmodi  defectus.  Et 
hoc  patet  per  praecedentia  et  subsequentia  ".  Sic 
enim  ibi  dicitur:  Non  enim ,  nolente  Patre,  vel 
coactiis  Pater ,  vel  naturali  necessitate  inductiis 
cum  nollet ',  genuit  Filium. 

Ad  secundum  dicendum  quod  Apostolus  nominat 
Christum  Filiiim  dilectionis  Dei ,  inquantum  est 
a  Deo  superabundanter  dilectus :  non  quod  dile- 
ctio  sit  principium  generationis  Filii. 

Ad  tertium  dicendum  quod  etiam  voluntas,  in- 
quantum  est  natura  quaedam,  aliquid  naturaliter 
vult ;  sicut  voluntas  hominis  naturaliter  tendit  ad 
beatitudinem.  Et  similiter  Deus  naturaliter  vult  et 
amat  seipsum.  Sed  circa  alia  a  se,  voluntas  Dei  se 


habet  ad  utrumque  quodammodo,  ut  dictum  est* 
Spiritus  autem  Sanctus  procedit  ut  Amor,  inquan- 
tum  Deus  amat  seipsum.  Unde  naturaliter  proce- 
dil,  quamvis  per  modum  voluntatis  procedat. 

Ad  quartum  dicendum  quod  etiam  in  conceptio- 
nibus  intellectualibus  fit  reductio  ad  prima ",  quae 
naturaliter  intelliguntur.  Deus  autem  naturaliter 
intelligit  seipsum.  Et  secundum  hoc,  conceptio 
Verbi  divini  est  naturalis. 

Ad  quintum  dicendum  quod  necessarium  dicitur 
aliquid  per  se,  et  per  aliiid.  Per  aliud  quidem 
dupliciter.  Uno  modo,  sicut  per  causam  agentem 
et  cogentem :  et  sic  necessarium  dicitur  quod  est 
violentum.  Alio  modo,  sicut  per  causam  finalem: 
sicut  dicitur  aliquid  esse  necessarium  in  his  quae 
sunt  ad  finem ,  inquantum  sine  hoc  non  potest 
esse  finis  \  vel  bene  esse.  Et  neutro  istorum  mo- 
dorum  divina  generatio  est  necessaria:  quia  Deus 
non  est  propter  finem ,  neque  coactio  cadit  in 
ipsum.  -  Per  se  autem  dicitur  aliquid  necessarium, 
quod  non  potest  non  esse.  Et  sic  Deum  esse  est 
necessarium.  Et  hoc  modo  Patrem  generare  Fi- 
lium  est  necessarium. 


'  Qu.  XIX,  art.3. 


7))  inde.  -  tamen  P.  -  Ante  nos  addunt  et  Pb. 

0)  subsequentia.  —  sequentia  codices. 

i)  cum  nollet.  -  cum  vellet  DFGa,  omittunt  PACEt. 


x)  prima.  -  principia  addunt  AB. 

\)  non  potest  essefinis.  -  non  potest  finis  esse  codices.  • 
istorum,  horum. 


lidem  pro 


Commentsiria  Cardinalis  Caietani 


TiTULUs  intelligendus  est  ita  ample  ut  sonat :  in  corpore 
namque  distinguetur.  -  In  corpore  unica  est  distinctio 
bimembris,  cum  singulis  conclusionibus  iuxta  ipsa  membra. 

II.  Distinctio  est.  Aliquid  esse  vel  fieri  voluntate,  con- 
tingit  dupliciter:  scilicet  concomitanter,  vel  causaliter  seu 
principiative.  Exemplum  primi,  Socrates  est  homo  sua  vo- 
luntate :  exemplum  secundi,  Socrates  aedificat  domum  sua 
voluntate. 

Conclusio  prima,  iuxta  priraum  membrum :  Pater  genuit 
Filium  voluntate  concomitante.  -  Et  manifestatur :  quia  etiam 
Pater  est  Deus  voluntate  concomitante ;  ergo  a  fortiori,  etc. 

Secunda  vero  conclusio,  iuxta  secundum  membrum,  est: 
Pater  genuit  Filium  natura,  non  voluntate,  principiante ;  sed 
sic  produxit  creaturam.  -  Haec  conclusio,  quoad  omnes  sui 
partes,  primo  probatur  auctoritate  Hilarii;  secundo,  ra- 
tione ;  tertio ,  ab  opposita  haeresi  Ariana.  -  Et  auctoritas 
quidem  Hilarii  plana  est  in  littera. 

Ratio  vero  sumitur  ex  quadruplici  differentia  naturae  et 
voluntatis  in  causando,  sic.  Unius  rei  una  tantum  est  forma 
naturalis  qua  est :  voluntatis  autem  non  una  est  forma  per 
quam  agit,  sed  plures,  secundum  quod  sunt  plures  rationes 
intellectae.  Ergo  natura  est  determinata  ad  unum :  voluntas 
vero  non.  Ergo  naturale  agens,  quale  ipsum  est,  tale  agit: 
voluntarium  autem  quale  vult  et  intelligit,  et  non  quale 
ipsum  est,  agit.  Ergo  natura  est  principium  eorum  quae 
non  possunt  nisi  sic  esse :  voluntas  autem  eorum  quae  pos- 
sunt  sic  vel  aliter  esse.  Ergo  natura ,  non  voluntas ,  est 
principium  divinae  personae :  creaturae  autem,  voluntas.  - 
Prima  consequentia  manifestatur  in  littera:  quia  effectus 
assimilatur  formae  agentis  per  quam  agit.  -  Ultima  autem : 
quia  persona  divina,  utpote  divinae  naturae,  procul  est  a 
sic  et  aliter  se  habere,  quia  Deus  est  per  se  necesse  esse : 
quoad  creaturam  vero,  quia  est  ex  nihilo.  -  Reliqua  ut  nota 
relinquuntur. 

Testimonium  autem  ab  Arii  errore  affertur,  quod  satis 
patet  in  littera,  cum  ipsius  confutatione  ex  Hilarii  aucto- 
ritate  vulgata. 

III.  Circa  haec  dicta,  adverte  quod  communia  sunt  pro- 
ductioni  Fihi  et  Spiritus  Sancti;  ut  patet  et  ex  titulo  de 
actibus    notionalibus   universaliter   quaerente,    et   ex  tertio 


Art.  I. 


argumento.  Expressit  autem  in  conclusionibus  Auctor  ge- 
nerationem  Filii,  tanquam  priorem  secundum  intellectum, 
ut  in  actu  exercito  actus  notionales,  sub  illius  nomine,  pa- 
tefaceret  quomodo  se  habeant  ad  voluntatem. 

IV.  Circa  primam  conclusionem  et  distinctionem  *  simul,   *  Cf.  num.  n. 
adverte  quod  voluntas  concomitans  vocatur  voluntas  com- 

parata  ad  illud  ut  ad  obiectum  praecise :  voluntas  autem 
principians  vocatur  voluntas  comparata  ad  illud  ut  causa 
seu  principium  ad  effectum.  Et  propterea  voluntas  conco- 
mitans  potest  inveniri  dupliciter :  scilicet  antecedenter,  sicut 
cum  desidero  pluviam  futuram ;  et  consequenter,  sicut  cum 
placet  pluvia  quae  est  aut  fuit.  Utrum  autem  conclusio 
prima  verificetur  de  voluntate  concomitante  et  prius  et  post 
secundum  intellectum,  an  non,  in  littera  non  exprimitur. 
Scotus  tamen,  in  I ,  dist.  vi  *,  tenuit  partem  affirmativam : 
quam  credo  consonam  s.  Thomae.  Tum  quoniam ,  apud 
ipsum  superius,  in  quaest.  xxxiii,  art.  3,  ad  i,  docuit  quod 
absoluta  communia  toti  Trinitati  sunt  priora  notionalibus. 
Constat  autem  quod  velle  generationem  Filii,  sicut  etiam 
velle  essentiam  divinara,  est  absolutum,  communeque  toti 
Trinitati:  ergo  prius  Pater  vult  generationem  Fihi,  quam 
generet.  -  Tum  quoniam  par  videtur  ratio  de  processione 
Spiritus  Sancti,  quara  constat  prius  araari,  secundura  ratio- 
nem,  quam  oriri :  quoniam  Pater,  amando  se  et  Filium  et 
Spiritum  Sanctum  ,  et  eadera  ratione  spirationem  ipsam, 
spirat  Spiritum  Sanctum.  -  Nec  obstant  dicta  in  Qq.  de 
Potentia  Dei,  qu.  11,  art.  3  * :  quoniam  ibi  per  voluntatem 
praecedentem  et  voluntatera  priorem  tempore,  natura  sive 
intellectu,  intelligit  voluntatem  ut  principium,  ut  patet  di- 
ligenter  consideranti. 

V.  Circa  rationem  adductam  pro  secunda  conclusione  *,   '  Cf.  num.  n. 
adverte  quod  tres   ibi  differentiae   inter  voluntatem  et  na- 

turam  in  causando  ponuntur,  et  quarta  in  essendo.  Alio 
tamen  ordine  eas  numeraviraus  quara  in  littera  ponantur, 
ut  vis  illationis  a  priori  fieret.  Differentia  ergo  in  essendo 
in  antecedente  assurapta  est;  reliquae  autem  tres  in  tribus 
consequentibus  successive  ponuntur. 

Est  autem  sensus  priraae  differentlae,  quod  unius  rei  na- 
turalis  in  actu  unica  est  forma.  Et  quantura  ad  propositura 
spectat,  nihil  refert  utrum  una  res  naturalis  habeat  plures 


Ad.  2. 


424 

formas  subordinatas ,  ut  putant  tenentes  pluralitatem  for- 
marum  in  eodem :  an  sit  solum  una  forma  substantialis. 
Tum  quia  omnes,  quoad  propositum,  sumuntur  ut  habent 
vim  unius.  Tum  quia  quaelibet  una  tantum  est :  voluntas 
autem  una  et  eadem  plures  ut  plures,  idest  non  unius  vim 
habentes,  formas  sortitur,  ut  patet  cum  omnino  disparata 
vult;  et  nulla  sua  forma  dat  unum  velle,  sed  opposita, 
♦  Cap.iv.  -  Did.  quoniam,  ut  dicitur  IX  Metapliys.  *,  potentia  rationalis  op- 
hb.^  I ,  cap.  V,  pQgj^Qrum  est.  Differt  igitur  voluntas  a  natura,  quia  natura 
constituitur  in  esse  per  unicam  formam:  voluntas  autem 
constituitur  in  suo  esse,  quod  est  velle,  per  multas  formas, 
idest  obiecta  volita,  tum  volendo  multa  per  multa ,  tum 
volendo  opposita  per  unum. 

Ultima  autem  differentia,  ex  parte  productorum  se  te- 
nens,  intelligenda  est  non  absolute,  sed  ut  stant  sub  talibus 
causis.  Hoc  siquidem  duplici  modo  intelligi  potest:  scilicet 
simpliciter,  et  sic  falsum  est  quod  effectus  naturae  non  pos- 
sint  aliter  se  habere,  ut  manifeste  patet ;  et  ut  stant  sub  tali 
causa,  et  sic  est  verum  et  intentum.  Quoniam  effectus  na- 
turalis,  deductis  impedimentis,  oportet  quod  sit  talis  quale 
est  agens,  nec  potest  aut  potuit  secus  ab  illo  agente  fieri : 
effectus  vero  voluntarius  potest,  aut  potuit,  sic  et  aliter  fieri, 
ex  quo  voluntarius  est. 

VI.  Circa  probationem  primae  consequentiae,  qua  de- 
ducitur  secunda  differentia  et  tertia  ex  prima,  ex  ista  pro- 
positione,   effectus  assimilatur  fortnae  agentis  per  quam 

•  Cf.  num.  II.  agit  *,  dubium  occurrit.  Aut  ista  propositio  est  vera  de 
assimilatione  ad  formam  et  modum  essendi  illius  formae  : 
aut  de  assimilatione  ad  formam  tantum.  Si  quoad  formam 
tantum,  ergo  vane  affertur  in  littera  ad  probandam  natu- 
ram  determinari  ad  unum ,  et  quale  est  naturale  agens, 
tale  agere,  ex  hoc  quod  unius  rei  naturalis  est  una  forma 
per  quara  res  constituitur  in  suo  esse  naturali,  quia  effectus 
assimilatur  formae  agentis.  -  Et  manifestatur  sequela  ex 
differentia  inter  secundam  et  tertiam  differentiam.  Nam  se- 
cunda,  scilicet  naturam  determinari  ad  causandum  iinum, 
spectat  ad  assimilationem  ad  formam:  nam  si  agens  unicam 
habet  formam,  et  producit  simile,  oportet  quod  producat 
simile  uni  formae,  et  consequenter  unum  tantum.  Tertia 
autem,  scilicet  agere  tale  quale  ipsum  in  se  est,  pertinet 
ad  assimilationem  ad  formam  et  modum  essendi  illius,  ut 
patet.  Et  est  hic  principaliter  intenta :  quoniam  ex  hac  se- 
quitur  quarta ,  quae  proximum  medium  est  conclusionis. 
Si  igitur  propositio  illa  non  tenet  quoad  assimilationem  ad 
modum  essendi,  non  probatur  intentum.  -  Si  autem  dicatur 
quod  est  vera  quoad  similationem  utriusque,  scilicet  formae 
et  modi,  sequitur  contra  alterum  membrum.  Nam  sequitur, 
ergo  effectus  voluntatis  assimilatur  formae  in  mente  in 
modo  essendi :  quod  patet  esse  falsum,  nam  domus  in  mente 
est  sine  materia. 

VII.  Ad  hoc  dubium,  quamvis  ad  pauca  respicientes 
distinguerent  de  agente  naturali  et  voluntario ;  si  tamen 
attendimus  quod  hac  propositione  littera  communiter  utitur 
ad  naturale  et  voluntarium,  et  infert  ex  ea  quod  illud  agit 
quale  ipsum  est,  hoc  autem  quale  vult,  non  quale  est; 
aliter  oportet  dicere. 

Dicito  ergo  propositionem  illam  esse  veram  quoad  for- 
mam  et  modum  per  se  illius  inquantum  est  ratio  agendi. 
Omne  namque  agens,  sive  naturale  sive  voluntarium,  quan- 
tum  potest,  facit  simile  sibi  secundum  formam  et  per  se 
conditiones  seu  modum  eius.  Vocatur  autem  et  est  modus 
per  se  alicuius,  qui  modificat  eam  infra  propriam  latitu- 
dinem :  modus  enim  per  se  docendi  infra  doctrinae  latitu- 
dinem  est,  et  sic  de  aliis.  Inter  naturale  autem  et  volun- 
tarium  agens  hoc  interest,  quod  naturale  agit  quia  est, 
voluntarium  vero  quia  vult:  ac  per  hoc,  forma  naturahs 
est  ratio  agendi  quia  est,  forma  vero  voluntaria  est  ratio 
agendi  quia  volita.  Et  propterea  modus  per  se  formae  na- 
turalis  est  sic  vel  sic  esse :  nam  sic  esse  ad  latitudinem 
essendi  spectat.  Modus  vero  per  se  formae  voluntariae  est 
sic  vel  sic  volitum,  et  non  sic  esse:  nam  sic  volitum  spe- 
ctat  ad  latitudinem  voliti,  sic  autem  esse  distinguitur  contra 
illud. 

Ex  his  autem  ulterius  sequuntur  duo.  Primo,  quod  forma 
voluntaria  habet  duplicem  essendi  modum :  unum,  inquan- 


QUAESTIO  XLI,  ARTICULUS  II 


tum  est  unum  entium  in  mundo,  et  hic  est  esse  immate- 
rialiter  in  mente;  et  alterum,  inquantum  est  ratio  agendi, 
et  hic  est  esse  sic  vel  sic  volitum.  Forma  autem  naturalis 
eundem  essendi  modum  habet  inquantum  est  ens,  et  in- 
quantum  est  ratio  agendi.  Et  ratio  est  quam  diximus,  quia 
ista  agit  quia  est,  illa  quia  volita:  velle  enini  est  aliud  ab 
esse.  -  Secundo,  quod  agens  naturale  assimilat  sibi  in  forma 
et  modo  formae,  quantum  potest,  effectum,  absque  distin- 
ctione  aliqua :  et  propterea  filius  assimilatur  patri  etiam  in 
individualibus  conditionibus,  si  virtus  generativa  sit  fortis. 
Et  inde  provenit  etiam  quod  tantum  substantiae  compo- 
sitae  possunt  immediate  producere  substantias  materiales, 
apud  Peripateticos.  Agens  vero  voluntarium  assimilat  effe- 
ctum  formae  qua  agit ,  et  modo  eius  inquantum  ratio 
agendi :  non  autem  modo  eius  inquantum  ens. 

VIII.  Et  hinc  patet   solutio  ad  obiecta  *.  Quia   scilicet  '  Cf.  num.  vi. 
male  subsumitur  quod  modus  essendi  formae  voluntariae 

sit  modus  formae  de  quo  est  sermo  in  illa  maxima:  nam 
in  ea  est  sermo  de  modo  per  se  formae  inquantum  est 
ratio  agendi.  Et  est  universaliter  vera :  agens  enim  volun- 
tarium  conatur  quantum  potest,  ut  faciat  quod  vult,  sicut, 
quando,  ubi  et  quomodo  vult,  ut  patet.  -  Et  sic  vides  quam 
perspicue  ex  illa  maxima  Auctor  tertiam  differentiam  intu- 
lerit,  quod  scilicet  naturale  agit  quale  ipsum  est ,  volunta- 
rium  vero  quale  vult,  non  quale  est.  Et  haec  bene  notato, 
et  applicato  quando  oportet. 

IX.  Circa  has   differentias  *  aliud  occurrit  dubium .  ex  •  Cf.  num.  n. 
parte  voluntatis:  an   scilicet  verificentur  de  ea  ut  productiva 

ad  extra  tantum,  an  etiam  ut  productiva  ad  intra.  Nam  si 

ad  extra  tantum,  vanus  est  hic  labor,  ubi  de  productionibus 

ad  intra    est   quaestio.  -  Si  vero  etiam    ad   intra,  sequitur 

quod  nihil  erit  productum  a  voluntate  intus,  nisi  in  actu 

reflexo.  Et  tenet  sequela,  quia,  ex  praedictis  *,  omne  volun-   *  Num.  praec. 

tarie  productum,  est  productum  ut  volitum:  nihil  est  enim 

in  voluntate  volitum  nisi  reflexe,  etc. 

Ad  hoc  breviter  dicitur,  quod  aliquid  esse  in  voluntate 
volitum,  contingit  dupliciter.  Uno  modo,  ut  rem  quandam : 
et  sic  reflexe  est  volitum.  Alio  modo,  ut  tendentiam  in 
obiectum  amatum:  et  sic  est  directe  volitum  eadem  voli- 
tione  qua  volitum.  -  Potest  quoque  et  aliter  volitum  dis- 
tingui  in  volitum  ut  rationem  volendi,  et  ut  obiectum  vo- 
litum.  -  Et  iuxta  utramque  distinctionem ,  intus  et  extra 
salvatur  id  quod.  de  voluntate  hic  dicitur.  Est  enim  intus 
productum,  quia  volitum  actu  recto  vel  ut  ratio  volendi, 
vel  ut  tendentia  in  aliud.  Et  hoc  sufficit:  sic  enim  volun- 
tarium  est  ipsum  velle,  et  liber  ipse  amor. 

X.  In  responsione  ad  tertium,  nota  distinctionem  et  re- 
sponsionem.  Distinctio  est  de  voluntate  in  communi,  quod 
potest  considerari  dupliciter,  scilicet  ut  natura  quaedam,  et 
ut  se  habet  ad  utrumque :  et  quod  primo  modo  naturaliter 
vult,  secundo  autem  modo  Ubere.  Et  declaratur  primus 
modus  in  voluntate  Dei  respectu  sui,  et  nostra  respectu 
beatitudinis :  secundus  vero  in  voluntate  Dei  respectu  alio- 
rum  a  se.  -  Responsio  autem  consistit  in  applicatione  primi 
membri,  quod  scilicet  Spiritus  Sanctus  procedit  naturaliter, 
per  modum  tamen  voluntatis. 

XI.  Circa  distinctionem  voluntatis  dubium  occurrit.  Sco- 
tus  enim,  in  I,  dist.  ii,  in  qu.  de  Numero  Productionum 
divinarum,  et  in  dist.  x  eiusdem,  et  in  Quodlibetis,  qu.  xvi, 
tenens  Spiritum  Sanctum  procedere  libere,  conatur  infrin- 
gere  hanc  distinctionem,  et  ostendere  quod  voluntas  nullum 
actum  habet  mere  naturaliter. 

Arguit  ergo  primo  sic.  Voluntas  et  natura  habent  op- 
positos  modos  principiandi,  ita  quod  nec  ambo  reducuntur 
in  tertium,  nec  alter  in  alterum:  et  neuter  dicit  imperfe- 
ctionem:  ergo  voluntas  non  potest  naturaliter  operari,  nec 
natura  libere.  -  Antecedens,  quoad  primam  partem,  manife- 
statur:  quia  natura  est  de  se  determinata  ad  agendum;  vo- 
luntas  autem  non  ex  se  naturaliter  inclinatur,  sed  seipsam 
determinat  ad  exercitium  operis.  -  Quoad  illam  vero  partem, 
quod  unus  non  reducitur  in  alterum,  probatur:  quia  tunc 
alterum  secundum  totum  genus  suum  esset  imperfectum.  - 
Quoad  reliqua,  brevitatis  gratia  pertranseo. 

Et  confirmatur.  Quia  oppositi  modi  agendi  primo  distin- 
guentes   potentiam  activam ,   non   sunt  eiusdem   potentiae 


QUAESTIO  XLI,  ARTICULUS  II 


425 


activae:  sed  libere  et  naturaliter  operari  sunt  huiusmodi: 
ergo.  -  Probatur  minor  ex  Aristotele,  et  in  Physic.  et  in 
Metaphys.  ponente  primas  differentias  activi  principii  na- 
turale  et  liberum:  sub  diversis  tamen  nominibus,  nam  in 

•  Cap.v,  n.2.      II  Physic.  *  vocatur  a  proposito,  et  in  IX  Metaphys.  **  vo- 

*•  Loco  num.  v  -^,^.  ^-         i-         ^ 

cit.  catur  potentia  rationahs,  etc. 

Et  confirmatur.  Quia  voluntas  tendit  in  ea  quae  sunt  ad 
finem,  ut  potentia  libera:  ergo  sub  ratione  etiam  potentiae 
liberae  vult  ipsum  finem.  -  Et  tenet  sequela :  quia  eadem 
est  potentia  circa  utrumque. 

XII.  Praeterea,  conditio  intrinseca  potentiae  absolute,  vel 
in  ordine  ad  actum  perfectum,  non  repugnat  perfectioni 
in  operando :  sed  libertas  est  huiusmodi :  ergo  potest  stare 
cum  conditione  perfecta  possibili  in  operando.  Talis  con- 
ditio  est  necessitas:  ergo  libertas  stat  cum  necessitate. 

Et  confirmatur.  Firmitas  operationis  perficit:  sed  neces- 
sitas  importat  firmitatem ;  ergo  perficit  operationem  libe- 
ram.  -  Et  confirmatur  ultimo.  Quia  non  est  eadem  divisio 
in  principium  activum  necessarium  et  contingens,  et  in 
naturale  et  liberum:  sicut  igitur  aliquod  naturale  potest 
contingenter  agere,  quia  potest  impediri,  ita  aliquod  libe- 
rum  potest  necessario  agere.  -  Affert  quoque  ad  hoc  aucto- 
'  Enchirid.,  ap.  ritatem  Augustini  *:  Aut  voluntas  non  est,  aut  libera  di- 
cenda  est,  qua  beati  sic  esse  volumus,  ut  esse  miseri  non 
solum  non  velimus,  sed  nequaquam  velle  possimus. 

Ex  quibus  omnibus  duo  intendit:  scilicet  quod  omnis 
actus  voluntatis  est  liber;  et  quod  cum  libertate  actus  stat 
necessitas  simpliciter  eiusdem.  Et  dicit  Spiritum  procedere 
libere  et  necessario. 

XIII.  Circa  eandem  distinctionem  applicatam  ad  Spiri- 

*  Cf.  num.  X.      tum  Sanctum  *,  dubium  occurrit  ad  hominem.  Spiritus  San- 

ctus  est  a  voluntate  ut  principio:  ergo  Spiritus  Sanctus 
potest  sic  et  aliter  se  habere.  -  Antecedens  probatur:  quia 
voluntas  paterna  est  principium  Spiritus  Sancti,  sicut  intel- 
lectus  paternus  est  principium  Verbi.  -  Consequentia  autem 
tenet  ex  dictis  in  corpore  huius  articuli ,  ubi  dictum  est : 
Quod  est  a  voluntate  ut  principio,  potest  aliter  se  habere. 
Et  si  dicatur  quod  esse  a  voluntate  ut  principio  distincto 
contra  naturam,  dat  sic  et  aliter  se  habere;  esse  autem  a 
voluntate  ut  natura,  non:  contra,  Spiritus  Sanctus  est  a  vo- 
luntate,  ut  voluntas  est  distincta  contra  naturam;  ergo.  - 
Antecedens  probatur  tripliciter.  Quia  aliter  numerus  pro- 
cessionum  divinarum  male  fuisset  probatus  superius  in 
qu.  XXVII,  art.  5,  ex  hoc  quod  in  natura  intellectuali  non 
est  nisi  inteUigere  et  velle.  Secundo,  quia  voluntas  in  pro- 
ductione  Spiritus  Sancti  concurrit  ut  potentia  distincta,  se- 
cundum  rationem,  ab  essentia  seu  natura,  et  ab  intellectu. 
Tertio  quia,  ut  in  hac  responsione  dicitur,  Spiritus  Sanctus 
procedit  per  modum  voluntatis. 

XIV.  Ad  evidentiam  huius  difficultatis,  distinctionis,  ac 
propriae  locutionis,  adverte  primo  quod,  quemadmodum 
inteUectus  trifariam  consideratur ;  primo  absolute ,  ut  est 
potentia   intellectiva,    et   sic  vocatur   intellectus ;  secundo, 

i  prout  est  cognoscitivus  absque  discursu,  et  sic  quoque  vo- 

catur  intellectus ;  tertio,  prout  est  discursivus,  et  sic  vo- 
catur  ratio:  ita,  proportionaliter,  non  eodem  tamen  ordine, 
voluntas  trifariam  sumi  potest ;  primo,  pro  .potentia  voli- 
tiva,  et  sic  vocatur  voluntas ;  secundo,  pro  eadem  potentia 
inquantum  est  naturaliter  determinata  ad  aliquod  obiectum 
seu  opus,  et  sic  vocatur  voluntas  ut  natura ;  tertio,  pro 
eadem  potentia  ut  est  indeterminata  ad  utrumhbet,  et  sic 
vocatur  quandoque  liberum  arbitrium,  quandoque  voluntas. 
Et  quia  contingit  voluntatem  determinari  ex  se  dupli- 
citer ;  uno  modo,  quoad  specificationem  actus,  idest  quod 
si  operatur  circa  tale  obiectum ,  oportet  exire  in  actum 
talem,  ita  quod  non  oppositum,  sicut  voluntas  nostra  de- 
terminata  est  ad  beatitudinem ;  alio  modo,  quoad  specifica- 
tionem  et  exercitium  actus,  sicut  voluntas  videntis  Deum 
determinatur  ad  amandum  ipsum,  ita  quod  non  solum  non 
potest  habere  actum  odii  erga  ipsum,  sed  etiam  non  potest 
suspendere  actum  amandi  eundem :  ita  dupliciter  voluntas 
habet  rationem  naturae.  Primo,  ut  determinata  est  ex  se, 
respectu  alicuius  obiecti,  ad  velle,  ita  quod  non  potest  nolle 
illud;  vel  e  converso  ad  nolle  aliquid,  ita  quod  non  potest 
velle  illud.  Et  sic  concorditer  dicimus  quod  voluntas  habet 

SUMMAK  Theol.  D.  Thomae  T.  I 


rationem  naturae  respectu  beatitudinis  et  miseriae.  Sed  cum 
hac  naturalitate  stat  libertas  quoad  exercitium  actus,  idest 
velle  aut  non  velle;  et  similiter  nolle  aut  non  nolle.  -  Se- 
cundo,  ut  determinata  est  ex  propria  natura,  respectu  ali- 
cuius  obiecti ,  ad  velle ,  non  solum  ut  distinguitur  contra 
nolle,  sed  etiam  ut  distinguitur  contra  non  velle;  scilicet 
quod  oportet  ipsam  ex  se  praesentatum  tale  obiectum  velle, 
absque  libertate  suspendendi  actum.  Et  in  hoc  dissentire 
intendit  Scotus :  ita  quod  ratio  naturae  in  voluntate  re- 
spectu  exercitii  actus,  est  in  qua  dissentimus,  et  quae  im- 
pugnatur. 

XV.  Adverte  secundo  quod,  quia  potentiae  distinguuntur 
per  actus,  et  actus  per  obiecta;  consequens  est  quod,  si 
actus  plures  habent  distinctiones  ac  differentias,  oportet, 
distinguendo,  considerare  quod  differentiae  actuum  quae  at- 
tenduntur  penes  per  se  primo  differentias  obiectorum  for- 
malium ,  sunt  distinctivae  potentiarum.  ReUquae  autem 
differentiae  actuum  non  distinguunt  potentias,  quantum- 
cumque  inter  se  sint  diversae.  Et  propterea,  si  naturale  et 
liberum  non  sunt  differentiae  actuum  penes  per  se  primo 
obiecta  distinctiva  potentiarum,  non  inferent  ex  hac  parte 
distinctionem  potentiarum. 

Videntur  autem  naturale  et  liberum  esse  differentiae  modi 
agendi,  quemadmodum  discurrere  et  simpliciter  intueri  sunt 
modi  intelhgendi.  Et  quemadmodum  intelligere  per  discur- 
sum  et  simpliciter,  sunt  quidem  oppositi  modi  cognoscendi, 
et  per  se  primo  non  diversificant  potentiam,  sed  modum 
operandi ;  praesuppositive  tamen  possunt  dici  diversificare 
potentiam,  pro  quanto  scilicet  praesupponunt  diversas  po- 
tentias,  unam  ita  intellectualem  quod  non  rationalem,  al- 
teram  vero  ita  rationalem  quod  etiam  intellectualem  (non 
enim  potest  esse  rationalis  absque  intellectu,  quia  posterius 
non  potest  absolvi  a  participatione  prioris)  :  ita  naturale  et 
liberum  per  se  primo  diversificant,  non  potentiam,  sed  mo- 
dum  operandi ;  praesupponunt  tamen  diversitatem  poten- 
tiarum  naturalis  et  liberae ,  non  ita  quod,  sicut  datur  po- 
tentia  mere  naturalis,  ita  datur  potentia  mere  libera  (quia 
hoc  est  impossibile,  quoniam  in  posteriori  oportet  salvari 
rationem  prioris,  et  infimum  inferioris  participare  superius : 
constat  enim  quod  natura  prior  est  voluntate);  sed  datur 
potentia  vere  libera,  quae  secundum  sui  supremum  habet 
rationem  naturae,  secundum  vero  reliquum  est  mere  libera. 

XVI.  His  igitur  praelibatis,  ad  rationem  Scoti  *,  negatur   *  Cf.  num.  xi. 
quod  neuter  istorum  modorum   agendi  reducatur  in  alte- 

rum.  Quoniam  liberum  reducitur  ad  naturale:  habet  enim 
se  liberum  ad  naturale  ut  multa  ad  unum,  ut  motus  ad 
immobile,  ut  varium  ad  uniforme.  Et  propterea  oportet 
quod  oriatur  ab  ipso  et  fundetur  in  ipso,  sitque  ipsius  effe- 
ctus;  ut  inferius  in  qu.  lx,  art.  2,  et  lxxxti,  art.  i,  mani- 
festatur.  -  Et  cum  probatur  oppositum ,  quia  sequeretur 
quod  liberum  secundum  totum  genus  suum  esset  imper- 
fectum  :  accipiendo  imperfectum  privative  et  proprie,  ne- 
gatur  consequentia,  loquendo  de  naturali  et  libero  ex  parte 
producentis.  Si  autem  est  sermo  ex  parte  etiam  producti, 
dico  quod  productio  libera  dicit  imperfectionem  in  realiter 
producto  libere:  quoniam  dicit  illud  in  se  posse  sic  et 
aliter  se  habere,  ut  in  corpore  articuli  deductum  est.  Dixi 
autem  realiter  producto ,  propter  liberam  volitionem  qua 
Deus  vult  bonum  creaturis :  ipsa  enim  non  est  producta 
realiter,  et  propterea  non  potest  in  se  sic  et  aliter  se  habere 
aut  habuisse ;  quamvis  possit  aliter  habuisse  habitudinem 
rationis  ad  creaturas,  propter  imperfectionem  termini.  -  Et 
sic  ruit  fundamentum  Scoti  ex  hoc  articulo,  ex  hac  propo- 
sitione  :  Productio  libera,  ut  distinguitur  contra  naturalem, 
dicit  imperfectionem  in  realiter  producto,  et  propterea  poni 
non  potest  in  divinis  ad  intra.  Et  hic  est  alius  defectus  sui 
fundamenti. 

Unde  ad  confirmationem  primam  dicitur  quod,  quia 
differentiae  posteriores  non  variant  suum  prius;  et  naturale 
et  hberum  sunt  differentiae  modi  agendi;  ideo  non  variant 
differentias  actionum  quibus  distinguunt  potentias.  Concedo 
ergo  quod  naturale  et  liberum  sunt  distincti  modi  agendi : 
non  tamen  quod  sint  oppositi  modi  distinctivi  potentiarum. 
Sed,  proprie  loquendo,  sunt  distinctivi  modorum  possendi. 
-  Et  hoc  intendit  Aristoteles  in  locis  adductis.  Non  enim 

54 


426 


QUAESTIO  XLI,  ARTICULUS  III 


intendit  excludere  aproposito  et  rationali  naturam  identice 
et  causaliter,  sed  ut  sic  formaliter.  Ut  etiam  Auctor  in  hoc 
articulo  distinxit  voluntatem  contra  naturam  :  et  tamen  non 
sequitur,  ergo  est  alia  potentia ;  sed,  ergo  est  alia  po- 
tentia  vel  alia  ratio  eiusdem  potentiae.  -  Posset  tamen  haec 
materia  unico  verbo  absolvi ,  dicendo  quod  voluntas  dis- 
tinguitur  contra  naturam  praecise :  et  non  contra  naturam 
intraneam  voluntati,  quae  est  simul  natura  et  voluntas. 

Ad  aham  vero  confirmationem  dicitur,  quod  eadem  qui- 
dem  est  potentia  attingens  finem  et  referens  in  finem,  sed 
non  eodem  modo.  Sicut  etiam  idem  est  intellectus  prin- 
cipiorum  et  conclusionum,  non  tamen  eodem  modo.  Ita 
enim  se  habent  liberum  et  naturale  in  voluntate,  sicut  dis- 
currere  et  naturalis  notitia  in  intellectu. 

•  Cf.  num.  xn.  XVII.  Ad  aliam  vero  rationem  *,  distinguendum  est  de 

necessitate  aut  simpliciter,  aut  immutabilitatis.  Et  dicendum 
quod  actui  libero,  ut  sic,  repugnat  necessitas  simpliciter, 
de  qua  est  sermo,  qua  Spiritus  Sanctus  necessario  procedit, 
ita  quod  eius  oppositum  implicat  contradictionem  secun- 
dum  se.  Necessitas  autem  immutabilitatis  est  firmitas,  quae 
stat  cum  libertate,  et  perficit  operationem  liberam. 

Et  per  hoc  patet   responsio  ad  confirmationes.  Suppo- 

nunt  enim  libertatem  esse  compossibilem  necessitati    sim- 

•Loconum.vcit.  pliciter  alicuius  actus,  ut  sic:  quod,  ut  ex  IX  Metaphys.  * 

patet,  falsum  est;  oportet   enim   libertatem   esse    respectu 

alicuius  oppositionis. 

*  Cf.  num.  XIII.         XVIII,  Ad  secundam  dubitationem  *,  quae  est  ad  homi- 

nem ,  dicitur  quod  labor  est  in  aequivoco.  Nam  Spiritus 
Sanctus  procedit  a  voluntate  ut  principio ,  et  a  voluntate 
ut  voluntas ,  sumendo  voluntatis  nomen  pro  potentia  vo- 
litiva.  -  Et  hoc  concludunt  omnes  obiectiones.  Sic  enim 
voluntatem  accipiendo,  verum  est  quod  productio  Spiritus 
Sancti  est  a  voluntate  ut  principio,  et  ut  distincta  contra 


naturam,  idest  substantiam  volentis :  non  autem  contra  na- 
turam,  idest  rationem  naturae  in  se  quasi  participatam,  idest 
contra  modum  operandi  naturae,  Et  quod  penes  intellectum 
et  voluntatem  sumitur  numerus  processionum  divinarum. 
Et  quod  Spiritus  Sanctus  procedit  per  modum  voluntatis : 
ex  hoc  enim  quod  procedit  per  operationem  volitivae  po- 
tentiae,  habet  illas  tres  conditiones  in  quibus  differt  modus 
voluntatis  a  modo  naturae,  quas  vide  in  Qq.  Dispp.  de  Po- 
tentia  Dei,  qu.  x,  art.  2  ad  11.  Cum  his  omnibus  tamen 
stat  quod  conveniunt  in  hoc  unico  modo,  scilicet  natura- 
liter,  ut  in  littera  habes. 

Accipiendo  autem  voluntatis  nomen  pro  ratione  volun- 
tatis  inquantum  est  libera,  sic  negatur  quod  processio  Spi- 
ritus  Sancti  sit  a  voluntate :  et  dicitur  quod  est  a  voluntate, 
non  inquantum  voluntas,  sed  inquantum  natura,  et  similia.  - 
Unde  hic  oportet  advertere  quomodo  utatur  quis  vocabulis. 

XIX.  Restat  unum  dubium,  an  voluntas  aequivoce  su- 
matur  in  prima  et  secunda  conclusione  *  (quae  tamen  sunt 
communes  omnibus  theologis,  et  determinatae  in  I  Sent., 
dist.  VI  *).  Si  enim  sumitur  univoce,  sequitur  quod  Pater 
voluntate  concomitante  ad  utrumlibet,  velit  generationera 
Filii:  de  hac  enim  est  sermo  in  secunda.  Si  autem  aequi- 
voce,  satis  levis  videtur  disputatio  et  differentia. 

Ad  hoc  breviter  dicitur  quod  sumitur  univoce  utrobique, 
scilicet  pro  potentia  volitiva,  seu  actu  volendi,  absolute  et 
indistincte.  Et  in  prima  ostenditur  quod  actus  volendi,  non 
curando  qualis,  respicit  generationem  Filii  sive  processio- 
nem  Spiritus  Sancti,  ut  obiectum :  in  secunda  vero  deter- 
minatur  quod  velle,  etiam  non  curando  quale,  non  habet 
rationem  principii  ad  utrumlibet,  respectu  actuum  notio- 
nalium.  Verum,  habere  rationem  principii  ad  utrumlibet 
significatur  per  actum  procedendi  et  ablativum  voluntatis, 
ut  puta,  genuit  voluntate.  Et  sic  non  est  aequivocatio. 


Cf.  num.  II. 


Art.  2, 


Num.  39. 
a 


ARTICULUS  TERTIUS 

UTRUM  ACTUS  NOTIONALES  SINT  DE  ALIQUO 
I  Sent.,  dist.  v,  qu.  11;  III,  dist.  xi,  art.   i. 


•D  TERTiuM  sic  PROCEDiTUR.  Vidctur  quod 
actus  notionales  non  sint  de  aliquo. 
*Quia  si  Pater  generat  Filium  de  aliquo, 
^aut  de  seipso,  aut  de  aliquo  alio.  Si 
de  aliquo  alio,  cum  id  de  quo  aliquid  generatur, 
sit  in  eo  quod  generatur,  sequitur  quod  aliquid 
alienum  a  Patre  sit  in  Filio.  Quod  est  contra 
Hilarium,  VII  de  Trin.  *,  ubi  dicit:  Nihil  in  his 
diversiim  est  vel  "  alienum.  Si  autem  Filium  ge- 
nerat  Pater  de  seipso,  id  autem  de  quo  aliquid 
generatur,  si  sit  permanens,  recipit  eius  praedi- 
cationem  quod  generatur;  sicut  dicimus  quod 
homo  est  albus,  quia  homo  permanet,  cum  de 
non  albo  fit  albus:  sequitur  igitur  quod  Pater 
vel  non  permaneat,  genito  Filio,  vel  quod  Pater 
sit  Filius'^;  quod  est  falsum.  Non  ergo  Pater  ge- 
nerat  Filium  de  aliquo,  sed  de  nihilo. 

2,  Praeterea,  id  de  quo  aliquid  generatur,  est 
principium  eius  quod  generatur.  Si  ergo  Pater 
generat  Filium  de  essentia  vel  natura  sua,  se- 
quitur  quod  essentia  vel  natura  Patris  sit  princi- 
pium  Filii.  Sed  non  principium  materiale:  quia 
materia  locum  in  divinis  non  habet,  Ergo  est 
principium    quasi  '''  activum ,    sicut   generans   est 


principium  geniti.    Et  ita  sequitur  quod  essentia 

generet:  quod  supra  *  improbatum  est.  *  qu.  xxxk,  art. 

3.  Praeterea,  Augustinus   dicit  *  *  quod  tres    "       s 
personae  non  sunt  ex  eadem  essentia,  quia  non  vu,'clp'."vi.''''' 
est  aliud  essentia  et  persona.   Sed  persona  Filii 

non   est  aliud   ab   essentia  Patris  '.   Ergo  Filius  « 

non  est  de  essentia  Patris. 

4.  Praeterea,  omnis  creatura  est  ex  nihilo.  Sed 
Filius  in  Scripturis  dicitur  creatura:  dicitur  enim 
Eccli.  XXIV  *,  ex  ore  Sapientiae  genitae :  Ego  ex  ore  •  vers.  5. 
Altissimi  prodii,  primogenita  ante  omnem  creatu- 
ram;  et  postea  ex  ore  eiusdem  Sapientiae  dici- 

tur  *:  Ab  initio,  et  ante  saecula,  creata  sitm.  Ergo 
Filius  non  est  genitus  ex  aliquo,  sed  ex  nihilo.  - 
Et  similiter  potest  obiici  de  Spiritu  Sancto,  pro- 
pter  hoc  quod  dicitur,  Zac.  xii  *:  Dixit  Dominus, 
extendens  caelum  et  fundans  terram,  et  creans 
spiritum  hominis  in  eo;  et  Amos  iv,  *  secundum 
aliam  litteram :  Ego  formans  montes ,  et  creans 
spiritum. 

Sed  contra  est  quod  Augustinus  *  dicit,  in  li- 
bro  de  Fide  ad  Petrum  *:  Pater  Deus  *-  de  sua 
natura  sine  initio  genuit  Filium  sibi  aequalem. 

Respondeo  dicendum   quod  Filius  non  est  ge- 


Vers.  14. 


Vers.  I. 


Vers.  13. 


Fulgentius. 
Cap.  II. 


o)  est  vel.  -  nihil  codd.,  vel  ed.  a,  om.  ed.  b;  cf.  qu.  xxxi,  art.  2,  not.  e. 
P)  quod  Pater  sit  Filius.  -  quia  Pater  Filius  sit  edd.  ab.  -■  quod 
est  falsum  ora.  FGa. 
y)  quasi.  -  Om.  B. 
S)  dicit.  -  VII  Trin.  addit  B. 


£)  aliud  ab  essentia  Patris.  -  aliud  ab  essentia  Pi,  ab  essentia 
aliud  ed.  a. 

X,)  Deus.  —  Deus  sol'  FG,  Deus  solus  editiones  a  b.  Deus  solus 
est  P.  -  S.  Fulgentius:  Pater  Deus,  de  nullo  genitus  Deo,  semel  de 
sua  natura  etc. 


QUAESTIO  XLI,  ARTICULUS  III 


427 


Vers.  18. 


nitus  de  nihilo ,  sed  de  substantia  Patris.  Osten- 

♦  Qu.  xxvii,  art.  sum  est  enim  supra  *  quod  paternitas,  et  filiatio, 

2;  qu.xxxiii,  art.  ..  -^  ^.^  .....^t 

2,  ad3,4;art.3.  et  nativitas,  vere  et  propne  est  in  divmis,  Hoc 
autem  interest  inter  generationem  veram,  per 
quam  aliquis  procedit  ut  filius ,  et  factionem , 
quod  faciens  facit  aliquid  de  exteriori  materia, 
sicut  scamnum  facit  artifex  de  ligno;  homo  autem 
generat  fiiium  de  seipso.  Sicut  autem  artifex 
creatus  facit  aliquid  ex  materia,  ita  Deus  facit  ex 

•Qu.xLv,  art,  2.  nihilo ,  ut  infra  *  ostendetur:  non  quod  nihilum 
cedat  in  substantiam  rei,  sed  quia  ab  ipso  tota 
substantia  rei  producitur,  nullo  alio  praesuppo- 
sito.  Si  ergo  Filius  procederet  a  Patre  ut  de 
nihilo  existens,  hoc  modo  se  haberet  ad  Patrem 
ut  artificiatum  ad  artificem:  quod  manifestum  est 
nomen  filiationis  proprie  habere  non  posse,  sed 
solum  secundum  aliquam  simiiitudinem.  Unde 
relinquitur  quod,  si  Filius  Dei  procederet  a  Pa- 
tre  quasi  existens  ex  nihiio,  non  esset  vere  et 
proprie  Filius.    Cuius  contrarium  dicitur  I  loan. 

•  vers.  20.        ult.  * :  ut  simus  in  vero  Filio  eiits  lesu   Christo. 

Filius  igitur  Dei  verus  non  est  ex  nihilo ,  nec  fa- 
'  D.  616.  ctus  *,  sed  tantum  genitus. 

Si  qui    autem    ex  nihilo  a  Deo   facti  filii  Dei 
dicantur,  hoc  erit  metaphorice,  secundum  aliqua- 
1  lem  "^  assimilationem  ad  eum  qui  vere  Filius  est 

Unde,  inquantum  solus  est  verus  et  naturalis  Dei 
Filius,  dicitur  unigenitus,  secundum  illud  loan.  i  * 
Unigenitus,  qui  est  in  sinu  Patris,  ipse  enarravit 
Inquantum  vero  per  assimilationem  ad  ipsum  alii 
dicuntur  filii  adoptivi,  quasi  metaphorice  dicitur 
vers.  29.  esse  primogenitus,  secundum  illud  Rom.  viii  *: 
Quos  praescivit,  et  praedestinavit  conformes  fieri 
imaginis  Filii  sui,  ut  sit  ipse  primogenitus  in  mul- 
tis  fratribus. 

Relinquitur  ergo  quod  Dei  Filius  sit  genitus  de 
substantia  Patris.   Aliter  tamen  quam  filius  ho- 
minis.  Pars  enim  substantiae  hominis  generantis 
transit  in  substantiam   geniti.   Sed  divina  natura 
"  impartibilis  ®  est.  Unde  necesse  est  quod  Pater, 

generando  Filium,  non  partem  naturae  in  ipsum 
transfuderit ,  sed  totam  naturam  ei  communica- 
verit,  remanente  distinctione  solum  secundum  ori- 
Qu.  XL,  art.  2.  gincm,  ut  ex  dictis  *  patet. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod,  cum  Filius  di- 
citur  natus  de  Patre ,  haec  praepositio  de  signi- 
ficat  principium    generans   consubstanfiale ;    non 
'  autem  principium  '  materiale.  Quod  enim  produ- 

citur  de  materia ,  fit  per  transmutationem  illius 
de  quo  producitur,  in  aliquam  formam:  divina 
autem  essentia  non  est  transmutabilis,  neque  al- 
terius  formae  susceptiva. 

Ad  secundum  dicendum  quod,  cum  dicitur  Filius 
genitus  de  essentia  Patris ,  secundum  expositio- 
nem  Magistri,  v  dist.  I  Sent.,  designat  habitudi- 
nem  principii  quasi  activi :  ubi  sic  exponit :  Filius 
est  genitus  de  essentia  Patris,  idest  de  Patre  es- 


sentia;  propter  hoc  quod  Augustinus,  XV  libro 
de  Trin.  *,  dicit:  Tale  est  quod  dico,  de  Patre  •  cap.  xm. 
essentia,  ac  si  expressius  dicerem,  de  Patris  es- 
sentia.  -  Sed  hoc  non  videtur  sufficere  ad  sensum 
huiusmodi  locutionis.  Possumus  enim  dicere  quod 
creatura  est  ex  Deo  essentia:  non  tamen  quod 
sit  ex  essentia  Dei.  -  Unde  aliter  dici  potest  quod 
haec  praepositio  de  semper  denotat  consubstan- 
tialitatem.  Unde  non  dicimus  quod  domus  sit  de 
aedificatore ,  cum  non  sit  causa  consubstantialis. 
Possumus  autem  dicere  quod  aliquid  sit  de  ali- 
quo,  quocumque  modo  illud  significetur  ut  prin- 
cipium  consubstantiale :  sive  illud  sit  principium 
activum  ",  sicut  filius  dicitur  esse  de  patre;  sive  x 

sit  principium  materiale,  sicut  cultellus  dicitur  esse 
de  ferro;  sive  sit  principium  formale,  in  his  dum- 
taxat  in  quibus  ipsae  formae  sunt  subsistentes , 
et  non  advenientes  alteri;  possumus  enim  dicere 
quod  angelus  aiiquis  est  de  natura  intellectuali.  Et 
per  hunc  modum  dicimus  quod  Filius  est  genitus 
de  essentia  Patris;  inquantum  essentia  Patris,  Filio 
per  generationem  communicata,  in  eo  subsistit. 

Ad  tertium  dicendum  quod,  cum  dicitur,  Filius 
est  genitus  de  essentia  Patris,  additur  aliquid  re- 
spectu  cuius  potest  salvari  distinctio.  Sed  cum 
dicitur  quod  tres  Personae  sunt  de  essentia  divina, 
non  ponitur  aliquid  respectu  cuius  possit  impor- 
tari  distinctio  per  praepositionem  significata.  Et 
ideo  non  est  simile. 

Ad  quartum  dicendum  quod,  cum  dicitur,  sa- 
pientia  est  creata,  potest  intelligi,  non  de  Sapien- 
tia  quae  est  Filius  Dei,  sed  de  sapientia  creata, 
quam  Deus  indidit  creaturis:  dicitur  enim  Ecclii*:  '  vers.  9, 10. 
Ipse  creavit  eam,  scilicet  sapientiam,  Spiritu  San- 
cto,  et  effudit  illam  super  omnia  opera  sua.  Neque 
est  inconveniens  quod  in  uno  contextu  locutionis 
loquatur  Scriptura  de  Sapientia  genita  et  creata : 
quia  sapientia  creata  est  participatio  quaedam  Sa- 
pientiae  increatae.  -  Vel  potest  referri  ad  naturam 
creatam  assumptam  a  Filio ,  ut  sit  sensus :  Ab 
initio  et  ante  saecula  creata  sum,  idest,  praevisa 
sum  creaturae  uniri.  -  Vel,  per  hoc  quod  Sapientia 
creata  et  genita  nuncupatur,  modus  divinae  ge- 
nerationis  nobis  insinuatur.  In  generatione  enim, 
quod  generatur  accipit  naturam  generantis,  quod  < 
perfectionis  est:  in  creatione  vero,  creans  non 
mutatur  ^,  sed  creatum  non  recipit  naturam  crean-  ^ 

tis.  Dicitur  ergo  Filius  simul  creatus  et  genitus, 
ut  ex  creatione  accipiatur  immutabilitas  Patris, 
et  ex  generatione  unitas  naturae  in  Patre  et  Fi- 
lio.  Et  sic  exponitur  intellectus  huius  Scripturae 
ab  Hilario,  in  libro  de  Synod.*.  -  Auctoritates  l^cTan."*"' ' 
autem  inductae  non  loquuntur  de  Spiritu  Sancto, 
sed  de  spiritu  creato ;  qui  quandoque  dicitur  ven- 
tus,  quandoque  aer,  quandoque  -"  flatus  hominis,  h- 

quandoque  etiam  anima,  vel  quaecumque  sub- 
stantia  invisibilis. 


»l)  aliqualem.  -  aliquam  ABCEG,  aliquam  vel  aliqualem  D. 

6)  impartibilis,  -  substantiae  addunt  BDG,  quod  B  corrigit  in  semper. 

i)  principium.  —  Om.  BD. 


x)  activum.  -  vel  quasi  activum  addunt  BDG. 

X)  mutatur.  -  immutatur  ABCDE. 

[i)  aer,  quandoque.  -  autem  B,  aer  aut  ceteri. 


428 


QUAESTIO  XLI,  ARTICULUS  IV 
Commentaria  Cardinalis  Caietani 


•  Art.  2,  contra 
concl.  4. 


r|-iiTULUS  quaerit  de  actibus  notionalibus  etc,  in  actu  exer- 
1  cito:  an  scilicet  Pater  generet  Filium  de  sua  substantia, 
an  de  nihilo. 

II.  In  corpore  unica  est  conclusio  responsiva  quaesito : 
Filius  est  genitus,  non  de  nihilo,  sed  de  substantia  Patris. 
-  Probatur  primo  quoad  partem  negativam,  ducendo  ad  im- 
possibile.  Si  Filius  produceretur  de  nihilo,  ergo  esset  factus : 
ergo  non  esset  vere  et  proprie  Filius.  -  Prima  consequentia 
probatur  ex  proportione  materiae  ad  artificem,  et  nihili  ad 
Deum.  Secunda  autem,  ex  differentia  inter  factionem  et 
nativitatem.  Destructio  autem  consequentis  manifestatur  au- 
ctoritate  loannis  Apostoli. 

Deinde  respondet  obiectioni  tacitae,  sdlicet  quod  in 
Scriptura  ^/?M5  Dei  verificatur  de  aliquo  qui  est  ex  nihilo: 
dicens  quod  hoc  non  verificatur  de  vero  Filio,  sed  de  filio 
per  assimilationem,  allatis  ad  haec  auctoritatibus. 

Infertur  postmodum  secunda  pars  conclusionis  per  lo- 
cum  a  divisione.  Et  subiungitur  quam  differenter  intelli- 
gatur  haec  secunda  pars  de  substantia  patris  humani,  et  de 
substantia  Patris  divini:  quia  ibi  de  parte,  hic  de  tota. 

III.  In  responsione  ad  primum,  in  qua  negatur  essen- 
tiam  divinam  habere  rationem  materiae;  et  ad  secundum, 
in  qua  dicitur  quod  habet  rationem  formae  subsistentis ; 
argumenta  occurrunt  Henrici  et  Durandi,  apud  Capreolum, 
in  V  distinctione  Primi  *,  ad  probandum  quod  Filius  est  ge- 
nitus  de  substantia  Patris  ut  materia,  quoad  conditiones 
materiae  non  importantes  imperfectionem. 

Afferuntur  autem  quatuor  conditiones,  sic.  Esse  intrin- 
secum  genito  non  accipiens  esse,  et  praeexistere  ac  inexi- 
stere,  et  manere  idem  in  tota  generatione,  et  esse  de  quo 
genitum  generatur,  ut  ly  de  quo  distinguitur  contra  de 
nihilo,  conveniunt  essentiae  divinae  respectu  generationis 
Filii:  et  sunt  proprie  conditiones  materiae:  ergo  de  essentia 
ut  materia,  vel  quasi  materia,  generatur  Filius.  -  Assura- 
ptum,  quoad  omnia,  manifestatur  inductive.  Et  quoad  ul- 
timum,  probatur  ex  differentia  inter  creationem  et  genera- 
tionem,  quod  illa  de  nullo  subiecto,  haec  de  praeexistenti 
subiecto  est. 

Adducuntur  et  confirmationes.  Si  Pater  de  parte  aut  de 
aliena  substantia  generaret  Filium,  procul  dubio  substantia 


illa  haberet  rationem  materiae:  ergo,  si  de  tota  et  propria 
generat,  eandem  habet  rationem.  Totum  enim  et  pars, 
proprium  et  alienum,  non  variant  propositura. 

Et  confirmatur  rursus.  Quia  essentia  recipit  proprietatem 
constitutivam  geniti,  et  est  quasi  potentia  passiva  in  gene- 
ratione:  alioquin  non  omni  potentiae  activae  naturali  re- 
sponderet  passiva.  Ergo  habet  rationem  materiae. 

IV.  Ad  haec  breviter  dicitur  quod,  quamvis  secundum 
quid  tolerari  possit  divinam  essentiam  habere  aliquam  con- 
ditionem  materiae  in  generatione,  ut  in  dist.  v  Primi,  qu.  11, 
art.  I ,  sustinuit  Auctor ;  simpliciter  tamen,  cum  littera  huius 
articuli,  negandum  est  Filium  genitum  de  Patris  substantia 
ut  materia,  et  affirmandum  ut  forma.  -  Nec  aliqua  propria 
conditio  materiae  salvatur  in  divina  essentia.  Esse  enim  de 
quo ,  ut  distinguitur  contra  de  nihilo ,  non  est  proprium 
materiae,  sed  praeexistentis  intrinseci,  quod  est  commune 
formae  et  materiae;  ut  patet,  si  fingamus  ex  praeexistente 
Socratis  anima  et  nunc  nova  materia  fieri  a  Deo  Socratem; 
tunc  enim  non  crearetur,  quia  ex  praeexistente  aliquo  fieret, 
et  tamen  non  fieret  ex  aliquo  subiecto.  Sed  error  in  hac 
et  in  aliis  conditionibus  accidit,  quia,  ut  plurimum,  ista  con- 
suevimus  per  subiectum,  seu  materiam,  declarare;  ut  etiam 
in  hoc  articulo  fit,  ubi  de  nihilo  per  proportionem  ad  de 
subiecto  artificialium  declaratur;  cum  taraen  opponatur  ad 
de  aliquo,  sive  ut  subiecto  sive  ut  forma  praeexistente.  - 
Et  similiter  reliquae  tres  conditiones  communes  sunt  prae- 
existenti  intrinseco. 

Ad  confirmationem  autem  de  parte  et  alieno,  negandum 
est  assumptum.  Et  quoad  alienum  quidem,  patet  in  natura 
angelica:  quoad  partem  vero,  in  fictione  propositi  exempli 
de  Socrate. 

Ad  ea  autem  quae  in  ultima  confirmatione  adducuntur, 
negandura  est  essentiam  recipere  proprietatem :  quoniam 
comparantur  ut  idem,  et  non  ut  recipiens  et  receptum.  - 
Potentia  quoque  passiva  procul  est  a  productione  oranino 
simplicium,  de  quorum  nuraero  constat  esse  divinam  per- 
sonam.  Nec  aliquod  inconveniens  est  huiusraodi  potentiis 
activis  non  respondere  passivas :  sufficit  enim  respondere 
terrainos,  ut  potentia  creativa,  quae  taraen  inferior  est, 
testatur. 


ARTICULUS  QUARTUS 

UTRUM  IN  DIVINIS  SIT  POTENTIA  RESPECTU  ACTUUM  NOTIONALIUM 

I  Sent.,  dist.  vii,  qu.  i,  art.  i  ;  De  Pot.,  qu.  11,  art.  i. 


»D  QUARTUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 

in    divinis    non    sit    potentia    respectu 

*actuum   notionalium.    Omnis  enim  po- 

^tentia  est  vel  activa,  vel  passiva.    Sed 

neutra  hic  competere  potest:  potentia  enim  pas- 
Qu.xxv, art.i.  siva  in  Deo   non  est,  ut  supra  *  ostensum  est; 

potentia  vero  activa  non  competit  uni  personae 

respectu  alterius,  cum  personae  divinae  non  sint 
■  Art.  pracced.    factac,  ut  osteusum  cst  *.  Ergo  in  divinis  non  est 

potentia  ad  actus  notionales. 

2.  Praeterea,  potentia  dicitur  ad  possibile.  Sed 
divinae  personae  non  sunt  de  numero  possibi- 
lium,  sed  de  numero  necessariorum.  Ergo  respe- 
ctu  actuum  notionalium,  quibus  divinae  personae 
procedunt,  non  debet  poni  potentia  in  divinis. 

3.  Praeterea,  Filius  procedit  ut  Verbum,  quod 
est  conceptio  intellectus:  Spiritus  autem  Sanctus 
procedit  ut  Amor,  qui  pertinet  ad  voluntatem. 
Sed  potentia  in  Deo  dicitur  per  comparationem 
ad  effectus,  non   autem  per  comparationem  ad 


intelligere  et  velle,  ut  supra  *  habitum  est.  Ergo 
in  divinis  non  debet  dici  potentia  per  compara- 
tionem  ad  actus  notionales. 

Sed  contra  est  quod  dicit  Augustinus,  Contra 
Maximinum  haereticum* :  SiDeus  Paler  non potuit 
generare  Filium  sibi  aequalem,  iibi  est  omnipo- 
tentia  Dei  Patris?  Est  ergo  in  divinis  potentia  re- 
spectu  actuum  notionalium. 

Respondeo  dicendum  quod,  sicut  ponuntur  actus 
notionales  in  divinis,  ita  necesse  est  ibi  ponere  po- 
tentiam  respectu  huiusmodi  actuum :  cum  potentia 
nihil  aliud  significet  quam  principium  alicuius  actus. 
Unde,  cum  Patrem  intelligamus  ut  principium  ge- 
nerationis,  et  Patrem  et  Filium  ut  principium  spi- 
rationis,  necesse  est  quod  Patri  attribuamus  poten- 
tiam  generandi,  et  Patri  et  Filio  potentiam  spirandi. 
Quia  potentia  generandi  significat  id  quo  generans 
generat :  omne  autem  generans  generat  aliquo : 
unde  in  omni  generante  oportet  ponere  potentiam 
generandi,  et  in  spirante  potentiam  spirandi. 


•  Qu.  XXV,  art. 
ad  3,  4. 


•  Lib.  U  (al.  UII, 
cap.  VII. 


QUAESTIO  XLI,  ARTICULUS  IV 


429 


Ad  primum  ergo  dicendum  quod,  sicut  secundum 
actus  notionales  non  procedit  aliqua  persona  ut 
facta,  ita  neque  potentia  ad  actus  notionales  di- 
citur  in  divinis  per  respectum  ad  aliquam  perso- 
nam  factam :  sed  solum  per  respectum  ad  per- 
a  sonam  procedentem  ". 

Ad  secundum  dicendum  quod  possibile ,  secun- 
dum  quod  necessario  opponitur,  sequitur  poten- 
*  D-  494-  tiam  passivam,  quae  non  est  in  divinis  *.  Unde 

neque  in  divinis  est  aliquid  possibile  per  modum 
istum:  sed  solum  secundum  quod  possibile  con- 
P  tinetur   sub   necessario.    Sic  ^  tiutem   dici  potest 

quod,  sicut  Deum  esse  est  possibile ,  sic  Filium 
generari  est  possibile. 

Ad  tertium  dicendum  quod  potentia  significat 
principium.  Principium  autem  distinctionem  im- 
portat  ab  eo  cuius  est  principium.  Consideratur 
autem  duplex  distinctio  in  his  quae  dicuntur  de 
Deo:  una  secundum  rem,  alia  secundum  rationem 
tantum.  Secundum  rem  quidem,  Deus  distinguitur 


per  essentiam  a  rebus  quarum  est  per  creationem 
principium :  sicut  una  persona  distinguitur  ab  alia, 
cuius  est  principium ,  secundum  actum  notiona- 
lem.  Sed  actio  ab  agente  non  distinguitur  in  Deo 
nisi  secundum  rationem  tantum:  alioquin  actio 
esset  accidens  in  Deo.  Et  ideo  respectu  illarum 
actionum  secundum  quas  aliquae  res  procedunt 
distinctae  a  Deo,  vel  essentialiter  vel  personaliter, 
potest  Deo  attribui  potentia,  secundum  propriam 
rationem  principii  *.  Et  ideo,  sicut  potentiam  po- 
nimus  creandi  in  Deo,  ita  possumus  ponere  po- 
tentiam  generandi  vel  spirandi.  Sed  intelligere  et 
velle  non  sunt  tales  actus  qui  designent  processio- 
nem  alicuius  rei  a  Deo  distinctae,  vel  essentialiter 
vel  personaliter.  Unde  respectu  horum  actuum, 
non  potest  salvari  ratio  potentiae  in  Deo,  nisi  se- 
cundum  modum  intelligendi  et  significandi  tan- 
tum;  prout  diversimode  significatur  in  Deo  intel- 
lectus  et  intelligere,  cum  tamen  ipsum  intelligere 
Dei  sit  eius  essentia,  non  habens  principium. 


D.  493. 


<x)  personam  procedentem.  —  aliquam  personam  procedentem  B, 
procedentem  personam  Pab. 


^)  Sic.  -  Sicut  BD,  qui  mox  sicut   om. ;  sicut ...  sic  om.  ed.  a;  dici 
potest  quod  addunt  BDFG6. 


Commentai'ia  Card.m.alis  Oaietani 


:ap. 
.IV 


lib.  IV,  cap.  XII, 
n.  I,  8,  9. 
•"  Cap.  I. 
lib.  VIII, 
n.  3. 


•  Art.  2 
concl.  I. 


TN  titulo:  potentia,  ut  patet  V*  et  IX**  Metaphys.,  du- 

Ipliciter  sumitur.  Primo,  pro  potentia  logica,  quae  con- 

sistit  in  non  repuenantia  terminorum:  et   de  hac  non  est 
cap.  I,  „  ,  ...  .      . 

sermo.  Secundo,   pro  principio  operatioms:  et  sic  sumitur 

hic.  Unde  in  divinis  esse  potentiam  significat  esse  potentiae 

rationem  formalem  respectu  notionalium;  sicut  etiam,  cum 

quaeritur  utrum  in  Deo  sit  scientia,  nil  aliud  quaeritur  nisi, 

an  scientia  dicatur  de  Deo  formaliter. 

II.  In  corpore  unica  est  conclusio,  responsiva  quaesito 
affirmative:  Necesse  est  ponere  in  divinis  potentiam  respe- 
ctu  actuum  notionalium.  -  Haec  conclusio  primo  in  littera 
probatur  sic.  In  divinis  ponuntur  actus  notionales:  ergo  ne- 
cesse  est  ibi  ponere  potentiam  horum.  Et  probatur  sequela: 
quia  potentia  nihil  aliud  significat  quam  principium  actus. 

Secundo,  explanatur  vis  rationis  huius  in  speciali,  sic. 
Omne  generans  generat  aliquo:  ergo  in  omni  generante 
oportet  ponere  potentiam  generandi ;  ergo  necesse  est  Patri 
attribuere  potentiam  generandi.  -  Prima  consequentia  pro- 
batur:  quia  potentia  generandi  significat  id  quo  generans 
generat.  Secunda  vero  probatur:  quia  Pater  est  generationis 
principium.  -  Et  similiter  potes  formare  rationem  de  spi- 
rante  et  potentia  spirativa:  idem  enim  est  iudicium. 

III.  Circa  haec  adverte  quod,  quamvis  multipliciter  Au- 
conira   reolus,  apud  Capreolum,  in  vn  distinctione  Primi  *,  contra 

rationem  et  conclusionem  arguat ,  duo  tamen  afferenda 
censui:  alterum,  contra  rationem  et  conclusionem  simul; 
alterum,  contra  conclusionem. 

Arguitur  ergo  primo  sic.  Aut  potentia  ponitur  in  Deo 
respectu  actuum  notionaUum,  secundum  rem:  et  hoc  non, 
quia  non  est  secundum  rem  principium  elicitivum  actus 
notionalis,  ut  patet ,  quoniam  actus  est  idem  cum  ipsa  po- 
tentia.  Aut  secundum  rationem  tantum:  et  hoc  non,  quia 
sic  etiam  intellectus  haberet  rationem  potentiae ,  quoniam 
secundum  rationem  est  principium  intelligendi.  NuUo  igitur 
modo  valet  ratio  litterae,  fundata  super  hoc,  quod  potentia 
est  principium  actus. 

Secundo  arguitur  sic ,    ex  opposito.    Negatio    potentiae 


generandi,  non  est  negatio  potentiae:  ergo  affirmatio  po- 
tentiae  generandi,  non  est  affirmatio  potentiae.  -  Antecedens 
est  Augustini  *.  Consequentia  vero  patet  ex  I  Peri  Her- 
men.  *:  affirmatio  et  negatio  de  eodem  sunt. 

IV.  Ad  primum  horum  dicitur,  quod  potentia  ponitur 
in  divinis  respectu  actuum  notionalium,  secundum  rem.  Sed 
advertendum  est  quod  aliquis  actus  potest  inferre  poten- 
tiam  sui  principium,  ex  dupHci  conditione:  prima  est  esse 
elicitum ;  secunda  est  terminus  eius ,  realiter  per  ipsum 
productus.  Ita  quod  quodlibet  horum  per  seipsum  sepa- 
ratim  infert  potentiam  secundum  rem.  Verum ,  qumdo 
actus  est  elicitus,  infert  potentiam  principium  illius  secun- 
dum  se:  quando  vero  actus  non  est  elicitus,  sed  tantum 
effectus  seu  terminus  realiter  productus ,  infert  potentiam 
principium  illius,  non  secundum  se,  sed  secundum  suum 
effectum  seu  terminum.  Et  quoniam  generatio  non  est 
actus  elicitus  a  Patre,  sed  ipse  Pater;  habet  tamen  quasi 
effectum  Filium  realiter  distinctum:  ideo  in  Patre  est  po- 
tentia  generandi,  quae  est  principium  secundum  rem  gene- 
rationis ,  non  secundum  se,  sed  secundum  quod  ponit 
genitum.  Unde  ratio  litterae  ex  actu  sumpta,  valida  est, 
cum  distinctione  tamen  praedicta  intelligenda ;  scilicet  de 
actu  vel  secundum  se ,  vel  secundum  suum  terminum  rea- 
liter  emanante.  Et  ad  hoc  insinuandum,  in  littera  expresse 
dicitur  quod,  sicut  ponuntur  ibi  actus  ,  ita  potentiae;  si- 
gnificando  per  ly  sicut  et  ly  ita,  quod  iuxta  modum  actus 
est  modus  potentiae.  Et  hoc ,  quia  pluribus  modis  actus 
vindicare  potest  sibi  potentiam ;  ut  diximus ,  et  in  littera, 
respondendo  ad  tertium,  exprimitur. 

Ad  secundum  vero,  conceditur  totum:  quoniam  potentia 
generandi  non  affirmat  potentiam,  sed  potentiam  sic;  idest 
potentiam  respectu  talis  actus,  scilicet  notionalis;  nihil  enim 
aliud  in  hoc  articulo  concluditur.  Unde  et  Augustinus 
optime  dixit  quod  Filius  non  genuit,  non  quia  non  potuit: 
hoc  enim  esset  negatio  potentiae  absolutae,  quam  constat 
communem  esse  toti  Trinitati.  Cum  quo  tamen  stat  quod 
in  solo  Patre,  ut  infra  *  dicetur,  est  potentia  generandi. 


'  Cotttra  Maxi- 
min.j  !ib.  II  {al. 
III) ,  cap.  XII.  - 
Cf.  art.  0,  arg.  2. 
•  Cap.  XIV,  n.  n. 


Art.  6,  ad  i. 


43o 


QUAESTIO  XLI,  ARTICULUS  V 


*S.Th.  lect.xiv. 
-  Did.  lib.  IV, 
cap.  XII,  n.  I. 


*  Num.  37. 


D.  497,  984- 


•  D.  497.  984- 


ARTICULUS  QUINTUS 

UTRUM  POTENTIA  GENERANDI  SIGNIFICET  RELATIONEM,  ET  NON  ESSENTIAM 

I  Sent.,  dist.  vii,  qu.  i,  art.  2;  De  Pot.,  qu.  11,  art.  2. 


►D  QUiNTUM  sic  PROCEDITUR.  VidetuF  quod 
potentia  generandi  vel  spirandi  sigiii- 
*ficet  relationem,  et  non  essentiam.  Po- 
^tentia  enim  significat  principium,  ut  ex 
eius  definitione  patet:  dicitur  enim  potentia  activa 
esse  principium  agendi,  ut  patet  in  V  Metaphys.  * 
Sed  principium  in  divinis  respectu  personae  di- 
citur  notionaliter.  Ergo  potentia  in  divinis  non 
significat  essentiam,  sed  relationem. 

2.  Praeterea,  in  divinis  non  differt  posse  et 
agere.  Sed  generatio  in  divinis  significat  relatio- 
nem.  Ergo  et  potentia  generandi. 

3.  Praeterea,  ea  quae  significant  essentiam  in 
divinis,  communia  sunt  tribus  personis.  Sed  po- 
tentia  generandi  non  est  communis  tribus  per- 
sonis ,  sed  propria  Patri  "■.  Ergo  non  significat 
essentiam. 

Sed  contra  est  quod,  sicut  Deus  potest  gene- 
rare  Filium,  ita  et  vult.  Sed  voluntas  generandi 
significat  essentiam.  Ergo  et  potentia  generandi. 

Respondeo  dicendum  quod  quidam  dixerunt 
quod  potentia  generandi  significat  relationem  in 
divinis.  Sed  hoc  esse  non  potest.  Nam  illud  pro- 
prie  dicitur  potentia  in  quocumque  agente,  quo 
agens  agit.  Omne  autem  producens  aliquid  per 
suam  actionem,  producit  sibi  simile  quantum  ad 
formam  qua  agit :  sicut  homo  genitus  est  similis  ^ 
generanti  in  natura  humana,  cuius  virtute  pater 
potest  generare  hominem.  Illud  ergo  est  potentia 
generativa  in  aliquo  generante,  in  quo  genitum  ^' 
simiiatur  generanti.  Filius  autem  Dei  similatur 
Patri  gignenti  in  natura  divina.  Unde  natura  di- 
vina  in  Patre ,  est  potentia  generandi  in  ipso. 
Unde  et  *  Hilarius  dicit,  in  V  de  Trin.  * :  Nati- 
vitas  Dei  non  potest  eam  ex  qiia  profecta  est,  non 
tenere  naturam ;  nec  enim  aliud  quam  Deus  sub- 
sistit,  quod  non  aliunde  quam  de  Deo  subsistit. 

Sic  igitur  dicendum  est  quod  potentia  genc- 
randi  principaliter  significat  divinam  essentiam  *, 
ut  Magister  dicit,  vii  dist.  I  Sent.;  non  autem 
tantum  relationem.  -  Nec  etiam  essentiam  *  in- 
quantum  est  idem  relationi,  ut  significet  ex  aequo 
utrumque.  Licet  enim  paternitas  ut  forma  Patris 


significetur,  est  tamen  proprietas  personalis,  ha- 
bens  se  ad  personam  Patris,  ut  forma  indivi- 
dualis  ad  aliquod  individuum  creatum.  Forma 
autem  individualis,  in  rebus  creatis,  constituit  per- 
sonam  generantem,  non  autem  est  quo  generans 
generat:  alioquin  Socrates  generaret  Socratem. 
Unde  neque  paternitas  potest  intelligi  ut  quo  Pa- 
ter  generat  ',  sed  ut  constituens  personam  gene- 
rantis:  alioquin  Pater  generaret  Patrem.  Sed  id 
quo  Pater  generat,  est  natura  divina,  in  qua  sibi 
Filius  assimilatur  ?.  Et  secundum  hoc  Damascenus 
dicit  *  quod  generatio  est  opus  naturae,  non  sicut 
generantis,  sed  sicut  eius  quo  generans  generat. 
Et  ideo  potentia  generandi  significat  in  recto  na- 
turam  divinam,  sed  in  obliquo  relationem. 

Ad  primu.m  ergo  dicendum  quod  potentia  non 
significat  ipsam  relationem  principii  *,  alioquin 
esset  in  genere  relationis :  sed  significat  id  quod 
est  principium;  non  quidem  sicut  agens  dicitur 
principium,  sed  sicut  id  quo  agens  agit,  dicitur 
principium.  Agens  autem  distinguitur  a  facto,  et 
generans  a  generato:  sed  id  quo  generans  generat, 
est  commune  genito  et  generanti ;  et  tanto  per- 
fectius,  quanto  perfectior  fuerit  generatio.  Unde, 
cum  divina  generatio  sit  perfectissima ,  id  quo 
generans  generat,  est  commune  genito  et  gene- 
ranti,  et  idem  numero  ",  non  solum  specie,  sicut 
in  rebus  creatis.  Per  hoc  ergo  quod  dicimus  quod 
essentia  divina  est  principium  quo  generans  ge- 
nerat,  non  sequitur  quod  essentia  divina  distin- 
guatur;  sicut  sequeretur,  si  diceretur  quod  es- 
sentia  divina  generat. 

Ad  secundum  dicendum  quod  sic  ®  est  idem  in 
divinis  potentia  generandi  cum  generatione,  sicut 
essentia  divina  cum  generatione  et  paternitate  est 
idem  re,  sed  non  ratione. 

Ad  tertium  dicendum  quod,  cum  dico  potentiam 
generandi,  potenfia  significatur  in  recto,  et  gene- 
ratio  in  obliquo;  sicut  si  dicerem  essentiam  Pa- 
tris.  Unde  quantum  ad  essentiam  quae  signifi- 
catur,  potentia  generandi  communis  est  tribus 
personis :  sed  quantum  '  ad  notionem  quae  con- 
notatiir,  propria  est  personae  Patris. 


a)  sed  propria  Patri.  -  sed  proprie  Patris  B ,  sed  proprie  Patri 
ceteri,  om.  ed.  a.  -  Post  Ergo  codices  addunt  potentia  generandi. 

p)  similis.  —  homini  addunt  codices. 

Y)  genitum.  -  generatum  BD.  -  Pro  similatur,  primo  loco  assimi- 
latur  sB,  altero  AsB. 

S)  Unde  et.  -  Unde  Vb.  -  In  textu  cit.  pro  profecta,  perfecta  PFG 
pAsBD  et  a  b;  et  pro  nec,  niltil  ABD. 


e)  generat.  —  generet  codices  et  a  b. 

1,)  assimilatur.  -  similatur  ACDEFGpB. 

rj)  et  idem  numero.  -  idem  numero  codices,  ide  numero  ed.  a, 
idest  numero  ed.  b. 

0)  sic.  -  sicut  PBEGpF  et  a  b,  si  sF;  pro  sicut,  ita  Pab,  sic  GsBF; 
sicut ...  generatione  om.  D. 

t)  sed  quantum.  -  quantum  autem  Pab, 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


T 


iTULus   clarus    est  ex  praecedentibus.    Tantum  hoc  ad- 

vertat    novitius,    quod   potentia  sumitur  hic,    non  pro 

respectu  principii ,  sed  pro  re  cui  convenit  ille  respectus. 

Utrumque  namque  clauditur  in  ratione  potentiae :  sed  de 

illa  re  dubitatur  hic,  an  sit  essentia  vel  paternitas,  etc. 

II.  In  corpore  quatuor  facit:  primo ,  refert  opinionem 


quandam  ;  secundo ,  reprehendit  illam ;  tertio ,  reprehendit 
quandam  aliatn  opinionem,  ibi :  Nec  etiam  essentiam  etc.  *; 
quarto,  respondet  quaesito  *. 

III.  Quoad  primum,  rccitata  opinio  est,  quod  potentia 
generandi  significat  relationem  tantum. 

Quoad  secundum,  reprehenditur  haec  opinio,  ostendendo 


•  De  Fide  Orth., 
lib.  I,  cap.  VIII. 


D.  200. 


Cf.  num.  iv> 
Cf.  num.  V. 


y 


QUAESTIO  XLI,  ARTICULUS  V 


43 1 


Num.  III. 


quod  significat  divinam  essentiam  principaliter,  sic.  Potentia 
in  unoquoque  agente  est  id  quo  agens  agit:  ergo  est  forma 
cui  fit  assimilatio :  ergo  potentia  generativa  est  in  quo  ge- 
nitum  assimilatur  generanti  :  ergo  natura  divina  in  Patre 
est  potentia  generandi :  ergo  potentia  generandi  principaliter 
significat  divinam  essentiam,  et  non  relationem  tantum.  - 
Prima  consequentia  probatur:  quia  omne  producens  pro- 
ducit  sibi  simile  quantum  ad  formam  qua  agit;  quod  ma- 
nifestatur  in  generatione  hominis.  Tertia  autem  probatur : 
quia  Filius  Dei  assimilatur  Patri  in  natura  divina,  Et  con- 
firmatur  auctoritate  Hilarii.  Quartae  vero  consequens,  quoad 
primam  partem,  confirmatur  auctoritate  Magistri,  in  vn  dis- 
tinctione  Primi. 

IV.  Quoad  tertium ,  reprehendenda  opinio  est ,  quod 
potentia  generandi  significat  essentiam  inquantum  est  idem 
relationi,  ita  quod  ex  aequo  significat  utrumque.  -  Repre- 
henditur  autem  sic.  Forma  individualis ,  in  rebus  creatis, 
constituit  personam  generantem,  et  non  est  quo  generans 
generat:  ergo  in  divinis  paternitas  est  constituens  personam 
Patris  generantis,  et  non  est  quo  Pater  generat. 

Antecedens  probatur,  quoad  secundam  partem:  quia  aiio- 
quin  Socrates  generaret  Socratem.  -  Consequentia  vero  pro- 
batur :  quia  paternitas ,  licet  sit  forma ,  est  tamen  forma 
individualis.  Et  applicatur  probatio  secundae  partis  antece- 
dentis,  secundae  parti  consequentis,  ducendo  ad  impossi- 
bile :  scilicet  quod  Pater  generaret  Patrem,  sicut  ibi  Socrates 
Socratem  gigneret. 

V.  Quoad  qttartum,  conclusio  responsiva  quaesito  est: 
Potentia  generandi  significat  divinam  naturam  in  recto,  et 
paternitatem  in  obliqXio.  -  Et  infertur  ex  supra  *  dictis  sic. 
Quo  Pater  generat,  est  divina  natura,  quia  in  ea  sibi  assi- 
milatur  Filius ;  et  generatio,  apud  Damascenum,  opus  est 
naturae,  non  ut  quod,  sed  ut  quo.  Ergo. 

Et  adverte  quod  pro  constanti ,  cum  ceteris  theologis, 
supponit  Auctor  potentiam  generandi  claudere  in  se  rela- 
tionem:  et  ideo  non  fuit  soUicitus  ut  probaret  ipsam  in- 
cludi ;  sed  sat  fuit  probare  quod  non  sola,  et  quod  non  sic, 
scilicet  ex  aequo,  includitur.  -  Et  scito  quod  secunda  opinio 
reprehensa  in  littera,  est  ea  quam  Auctor  secutus  fuerat  in 
vn  distinctione  Primi ,  qu.  i,  art.  2.  Ac  per  hoc,  est  hic 
retractatat 

VI.  Circa  primum  assumptum,  scilicet,  potentia  in  itno- 

*  Cf.  num.  iii.      quoque  agente  est  id  quo  agens  agit  *,  dubium  occurrit, 

an  hoc  sit  verura  de  omni  quo  agens  agit ;  aut  solum  de 
quo  primo ;  aut  solum  de  quo  proxime.  Non  potest  dici 
quod  omne  quo  agens  agit,  sit  potentia.  Quia  tunc  seque- 
retur  quod  in  Socrate  essent  plures  potentiae  generativae : 
quoniam  generat  humanitate ,  et  generat  potentia  genera- 
tiva,  quae  est  vis  partis  vegetativae.  -  Nec  potest  dici  quod 
verificatur  solum  de  quo  primo.  Quoniam  sequeretur  quod 
calor  in  igne  non  esset  potentia  calefactiva;  sed  eius  sub- 
stantia,  quae  est  primum  principium  calefactionis.  -  Nec 
potest  dici  quod  verificatur  tantum  de  quo  proxime.  Quia 
sic  falsum  dictum  esset  in  littera,  quod  natura  humana  est 
potentia  generativa  hominis.  Et  similiter  male  inferretur 
conclusio  principalis :  quoniam  natura  divina  non  nisi  me- 
diante  intellectu  et  voluntate,    est  principium  generationis 

*  Qn.  xxMv ;      et  spirationis ,  ut  ex  supra  *  dictis  patet. 

XXXVII,  art.  i.  yjj^  ^j   j^^^   dicitur ,    quod   assumptum  est  verum  de 

omni  quo  agens  agit,  duabus  conditionibus  servatis:  sci- 
licet  quod  illud  sit  aliqua  forma  agentis  (et  hoc  ad  diffe- 
rentiam  instrumentorum) ;  et  quod  sit  per  se  principium 
illius  actionis,  sive  elicitivum  sive  principale  (et  hoc  ad 
differentiam  concomitantium).  -  Nec  propterea  sequitur  esse 
plures  potentias  eiusdem  rationis  in  eodem.  Quia  secundum 
.  se,  potentiae  in  eodem  sunt  diversorum  ordinum,  dum 
altera  prima,  altera  proxima  est,  ut  patet  de  natura  hu- 
mana  et  potentia  generativa :  in  ordine  vero  ad  actum , 
unitatem  habent.  Sunt  enim  unius  et  eiusdem  generationis 
principium  :  et  ideo,  ut  sic,  computantur  quasi  unum  prin- 
cipium  et  una  potentia,  constans  ex  proximo  et  primo  con- 
currentibus. 

VIII.  Circa  positionem,  quatenus  affirmat  potentiam  ge- 

'  Cf.  num.  III.      nerativam  esse  divinam  naturam  * ,  ex  duplici  capite  du- 

bium    occurrit.    Primo ,    ex   divina    natura   ut   distinguitur 


contra  perfectiones  attributales,  puta  intellectum  et  volunta- 

tem :  et  contra  hoc  afferuntur  argumenta  Scoti  *.  -  Secundo,   'Capreoi.i^en/., 

ex  eadem  ut  distinguitur  contra  relationem :  et  contra  hoc   2%oninconc\.3. 

afferuntur  argumenta  Bonaventurae ,    Garronis,   Henrici  et 

Durandi  *.  •  Ibid. 

Verum,  quia  Auctor  non  sumit  hic  divinam  naturam  ut 
distinguitur  contra  inteilectum  et  voluntatem,  nisi  forte  se- 
cundum  quid:  -  quoniam  apud  ipsum,  etsi  natura  divina  sit 
primum  principium  quo  generationis,  non  tamen  sola ;  sed 
ipsa  est  ut  primum  quo,  intellectus  autem  est  ut  proximum 
quo,  ut  ex  tractatis  de  processione  Filii  et  Spiritus  Sancti  *  ^J-°"*  ""■"•  " 
manifeste  patet:  unde  divina  natura  hic  sumitur  non  solum 
ut  ipsa ,  sed  comprehendens  quodcumque  absolutum  ut 
principium  quo  concurrens  ad  huiusmodi  actus  notionales : 
et  propterea  nihil  refert,  quantum  ad  propositum  spectat, 
loqui  de  divina  natura,  et  de  quocumque  alio  absoluto  es- 
sentiali :  -  propter  quod,  Scotica  argumenta  omittenda  sunt. 

IX.  Aliorum  vero,  qui  essentiam  ut  distinguitur  contra 
relationes  impugnant,  rationes  ex  essentiae  ratione,  ex  forma 
personali,  ex  actu  notionali,  atque  auctoritate  procedunt. 

Ex  essentia  quidem,  primo  sic.  Formae  quae  est  for- 
malis  ratio  alicuius  actionis,  debetur  illa  actio,  etiam  si  sit 
separata  a  subiecto,  ut  patet  de  albedine  separata  respectu 
disgregationis :  sed  deitati,  ut  intelligitur  separata  a  Patre, 
non  debetur  ista  actio ,  puta  generare :  ergo  ipsa  non  est 
ratio  generandi.  -  Praeterea,  deitas  est  unius  simplicissimae 
rationis :  ergo  non  est  ratio  duarum  tantum  actionum,  sci- 
licet  generationis  et  spirationis,  sed  aut  unius,  aut  infini- 
tarum.  -  Praeterea ,  deitas  est  communis  tribus  personis : 
ergo  non  est  propria  ratio  actus  proprii  uni  personae. 

Ex  forma  vero  constitutiva  Patris,  scilicet  paternitate: 
quia  idem  est  principium  essendi  et  operandi;  imperfe- 
ctionis  enim  est,  ut  forma  det  actum  primum,  et  non  se- 
cundum. 

Ex  actu  vero:  quia  sicut  actus  essentialis  a  forma  es- 
sentiali,  ita  personalis  a  personali. 

Auctoritas  autem  est  Augustini,  V  de  Trin.,  cap.  v :  eo 
Pater,  quo  est  ei  Filius.  Ergo  non  divinitate,  sed  pater- 
nitate  est  ei  Filius.  Et  tenet  sequela:  quia  paternitate  est 
Pater. 

X.  Ad  evidentiam  horum,  scito  quod  in  hoc  videntur 
opponentes  decipi,  quia  non  discernunt  quantum  intersit 
inter  divinam  naturam  et  divinam  naturam  in  hoc,  puta 
Patre.  Non  intendit  Auctor  quod  divina  natura  sit  potentia 
generativa:  sed  quod  natura  divina  in  principio  non  de 
principio  est  potentia  generativa.  Et  ad  hoc  insinuandum, 
in  littera,  immediate  ante  auctoritatem  Hilarii,  dicitur,  Unde 
divina  natura  in  Patre,  est  potentia  generativa  in  ipso : 
ubi  bis  personam  nominavit,  semel  ex  parte  naturae,  et 
semel  ex  parte  potentiae  generandi ,  ut  ostenderet  quod 
neutrum  sumitur  pure  absolute.  Divina  siquidem  natura 
communis  est  tribus ,  cum  omnibus  suis  proprietatibus : 
divina  autem  natura,  non  solum  ut  Pater,  sed  ut  in  Patre, 
solius  est  Patris :  ipsa  enim  ut  sic,  idest  ut  in  Patre,  seu 
ut  Patris ,  potentia  est  generandi.  Et  propterea  in  littera 
dicitur  quod  potentia  generandi  includit  paternitatem,  non 
in  recto ,  sed  in  obliquo :  deitas  enim,  non  ut  paternitas, 
sed  ut  Patris,  potentia  est  generandi,  et  Patri  propria.  -  Et 
per  hoc  facile  respondetur  obiectionibus. 

XI.  Unde   primae  rationis  *  licet  posset   negari    maior,   ♦  cf.  num.  ix. 
quoniam  albedo  separata  a  quantitate  non  disgregaret;  dis- 
tinguatur  tamen,  quod  actus  attribuitur  dupliciter  alicui  for- 

mae.  Uno  modo,  absolute  ac  per  se  positive.  Et  sic,  dato 
quod  maior  esset  vera,  minor  est  falsa:  quoniam  generatio 
non  attribuitur  divinae  naturae  absolute  nec  per  se  posi- 
tive,  quoniam  conveniret  ei  in  quocumque  invenitur;  sed 
quasi  permissive,  eo  modo  quo  particularia  conveniunt  uni- 
versalibus ;  sic  enim  comparantur  personae  ad  essentiam,  ut 
in  qu.  XL  *  dictum  est.  Alio  modo  attribuitur  actus  formae  •  Art.  3. 
ut  in  hoc.  Et  sic  maior  est  falsa,  et  minor  vera.  -  Et  per 
hoc  patet  responsio  ad  tertium.  Commune  enim  ut  com- 
mune,  non  est  propria  ratio  proprii:  sed  bene  commune 
ut  proprii,  idest  personae,  est  propria  ratio  actus  proprii 
ipsi  personae.  -  Ad  secundam  vero  potest  per  idem  re- 
sponderi  quod,  licet  deitas,  secundum  se,  non  magis  respi- 


432 


QUAESTIO  XLI,  ARTICULUS  VI. 


ceret  duo  quam  mille;  tamen  ut  in  hoc,  idest  ut  in  prin- 
cipio  non  de  principio,  et  ut  in  eo  et  principio  de  principio 
simul,  duos  tantum  inchoat  actus.  -  Potest  tamen  ratio  haec 
pluribus  aliis  modis  solvi.  Scilicet,  quia  deitas  cum  intel- 
lectu  unius,  et  cum  voluntate  alterius  est  principium.  Nec 
plurium :  quia  praeter  actum  intellectus  et  voluntatis,  non 
datur  tertius  in  natura  intellectuali.  Ex  parte  quoque  certi 
ordinis  ipsarum  productionum  inter  se,  dici  potest  quod 
non  inconvenit  ab  uno  ordinate  oriri. 

Ad  rationem  vero  ex  parte  formae,  falsum  est  assum- 
ptum,  secundum  communem  philosophiae  viam,  tenentem 
non  omnem  formam  esse  activam,  et  specialiter  relationem. 
-  Posset  tamen  dici  quod  quodammodo  paternitas,  consti- 
tuendo  Patrem,  dat  generare;  pro  quanto  dat  ei  concurrere 
active  ad  generationem  ut  quod.  Nec  plus  sibi  debetur. 

Ad  Ulud  vero  de  actu,  neganda  est  proportionalis  simi- 
litudo.  Quoniam  actus  essentialis  infra  latitudinem  pure  es- 
sentialium  invenit  quod  et  quo :  actus  vero  personalis  infra 


latitudinem  pure  personalium  repugnat  quod  inveniat  quoj 
quia  personalitas  non  potest  esse  ratio  faciendi  sibi  simile, 
nisi  idem  posset  generare  se,  quod  non  est  intelligibile. 

Ad  auctoritatem  demum  Augustini  dicendum  est,  quod 
labor  est  in  aequivoco.  Quoniam  loquitur  de  quo  forma- 
liter :  deitas  autem  Patris  est  quo  causaliter  Pater  generat, 
et  ei  est  Filius. 

XII.  In  responsione  ad  primum,  adverte  quod  inter  ge- 
nerans  et  genitum  inveniuntur  duo ,  scilicet  convenientia 
et  distinctio.  Et  distinctio  quidem  conditio  est,  assimilatio 
autem  ratio  est:  generans  ehim  non  generat  ut  distinguat, 
sed  ut  assimilet  distinctum.  Et  propterea,  quanto  maior  est 
convenientia ,  tanto  perfectior  est  generatio,  salva  distin- 
ctione  hypostatica.  Et  quanto  minor  est  huiusmodi  sup- 
positalis  distinctio,  tanto  perfectior  est  generatio.  Unde  in 
divinis  distinctio  est  minima,  quia  relativa:  et  convenientia 
est  summa,  quia  sunt  eadem  res  numero  simplicissima  et 
omnino  indivisa,  etc. 


*  Lib.  n,  (al.  III), 
cap.  XII. 


In  Symbolo. 


ARTICULUS  SEXTUS 

UTRUM  ACTUS  NOTIONALIS  AD  PLURES  PERSONAS  TERMINARI  POSSIT 

I  Sent.,  dist.  vii,  qu.  ii;  exposit.  text.;  De  Pot.,  qu.  ii,  art.  4;  qu.  ix,  art.  9,  ad   i   sqq. 


rD  SEXTUM  sic  PROCEDiTUR.  Vidctur  quod 

actus  notionalis  ad  plures  personas  ter- 

'minari  possit,  ita  quod  sint  plures  per- 

ijsonae   genitae  vel    spiratae    in  divinis. 

Cuicumque  enim  inest  potentia  generandi,  potest 

generare.  Sed  Filio  inest  potentia  generandi.  Ergo 

'  potest  generare.  Non  autem  seipsum.  Ergo  alium 

Filium.  Ergo  possunt  esse  plures  Filii  in  divinis. 

2.  Praeterea,  Augustinus  dicit,  Contra  Maxi- 
minum  *:  Filius  non  genuii  Creatorem.  Neque 
enim  non  potuit:  sed  non  oportuit. 

3.  Praeterea,  Deus  Pater  "  est  potentior  ad 
generandum  quam  pater  creatus.  Sed  unus  homo 
potest  generare  plures  filios.  Ergo  et  Deus :  prae- 
cipue  cum  potentia  Patris,  uno  Filio  generato, 
non  diminuatur. 

Sed  contra  est  quod  in  divinis  non  ditfert  esse 
et  posse.  Si  igitur  in  divinis  possent  esse  plures 
Filii,  essent  plures  Filii  ^.  Et  ita  essent  plures  per- 
sonae  quam  tres  in  divinis:  quod  est  haereticum. 

Respondeo  dicendum  quod,  sicut  Athanasius 
dicit  *,  in  divinis  est  tantum  unus  Pater ,  unus 
Filius,  unus  Spiritus  Sanctus.  Cuius  quidem  ratio 
quadruplex  assignari  potest.  Prima  quidem  ex 
parte  relationum,  quibus  solum  >"  personae  distin- 
guuntur.  Cum  enim  personae  divinae  sint  ipsae 
relationes  subsistentes,  non  possent  *  esse  plures 
Patres  vel  plures  Filii  in  divinis,  nisi  essent  plures 
paternitates  et  plures  filiationes.  Quod  quidem 
esse  non  posset  nisi  secundum  materialem  re- 
rum  ^  distinctionem :  formae  enim  unius  speciei 
non  multiplicantur  nisi  secundum  materiam,  quae 
in  divinis  non  est.  Unde  in  divinis  non  potest  esse 
nisi  una  tantum  filiatio  subsistens;  sicut  et  albedo 
subsistens   non   posset  esse  nisi  una.  -  Secunda 


'  Art.  2. 


vero  ex  modo  processionum  ^.  Quia  Deus  omnia 
intelligit  et  vult  uno  et  simplici  actu.  Unde  non 
potest  esse  nisi  una  persona  procedens  per  mo- 
dum  verbi,  quae  est  Filius;  et  una  tantum  per 
modum  amoris,  quae  est  Spiritus  Sanctus.  -  Tertia 
ratio  ""  sumitur  ex  modo  procedendi.  Quia  perso- 
nae  ipsae  procedunt  naturaliter,  ut  dictum  est  *: 
natura  autem  determinatur  ad  unum.  -  Quarta  ex 
perfectione  divinarum  personarum.  Ex  hoc  enim 
est  perfectus  Filius,  quod  *  tota  filiatio  divina  in  ® 

eo  continetur,  et  quod  est  tantum  unus  Filius. 
Et  similiter  dicendum  est  de  aliis  personis. 

Ad  PRiMUM  ERGO  DicENDUM  quod,  quamvis  sim- 
pliciter  concedendum  sit  quod  potentiam  quam 
habet  Pater,  habeat  Filius ;  non  tamen  conceden- 
dum  est  quod  Filius  habeat  potentiam  generandi, 
si  generandi  sit  gerundivum  '  verbi  activi,  ut  sit  ' 

sensus  quod  Filius  habeat  potentiam  ad  gene- 
randum.  Sicut,  licet  *  idem  esse  sit  Patris  et  Filii,  » 

non  tamen  convenit  Filio  esse  Patrem,  propter 
notionale  adiunctum.  Si  tamen  hoc  quod  dico 
generandi,  sit  gerundivum  ^  verbi  passivi,  potentia  >■ 

generandi  est  in  Filio,  idest  ut  generetur.  Et  si- 
militer  si  sit  gerundivum  verbi  impersonalis,  ut 
sit  sensus :  potentia  generandi,  idest  qua  ab  aliqua 
persona  generatur. 

Ad  secundum  dicendum  quod  Augustinus  in  ver- 
bis  illis  non  intendit  dicere  quod  Filius  posset 
generare  Filium:  sed  quod  hoc  non  est  ex  im- 
potentia  Filii,  quod  non  generet,  ut  infra*  patebit.  *Qu.M.u,art.6, 

Ad  tertium  dicendum   quod   immaterialitas   et      ^' 
perfectio  divina  requirit  ut  non  possint  esse  plu- 
res  Filii  in  divinis,  sicut  dictum  est  *.  Unde  quod  '  in  corpore. 
non  sint  plures  Filii,  non  est  ex  impotentia  Pa- 
tris  ad  generandum.  ^ 


a)  Deus  Pater.  -  Pater  Deus  ACEFGd,  Pater  D. 
P)  plures  Filii.  -  Om.  codices. 
7)  solum.  -  solis  AC,  sol'  E,  ora.  G. 
S)  possent.  -  possunt  BDFG. 
e)  rerum.  -  eorum  codices  et  a  b. 

K)  modo  processiomim.  -  parte  processlonum  ABCDE,  processione 
F.  -  et  simplici  ora.  G,  et  om.  ceteri. 


>l)  ratio.  -  vero  Pa6.  -  ipsae  om.  ABCDEG. 
6)  quod.  -  qui  C,  quia  ceteri  et  editiones  ab.  -  Pro  sequenti  quod, 
quia  B. 

i)  gerundivum.  —  gerundium  F. 

x)  Sicut ,  licet.  -  Sicut  et  Pater.  Licet  enim  F. 

X)  gerundivum.  -  participium  C. 


QUAESTIO  XLI,  ARTICULUS  VI 
Coramentaria  Cardinalis  Caietani 


433 


IN  titulo,  adverte  quod  non  quaeritur  hic,  an  personae 
divinae  possint  esse  plures  tribus :  hoc  enim  in  qu.  xxx  * 
discussum  est.  Sed  hic  tantum  quaeritur,  an  ratio  formalis 
atoma  alicuius  personae  possit  plurificari,  ita  scilicet  quod 
non  sit  tantum  unus  Filius  aut  unus  Spiritus  Sanctus :  ut 
sic  ista  quaestio  differat  ab  illa,  quod  ibi  de  pluralitate  per- 
sonarum  simpliciter,  hic  autem  de  pluralitate  personarum 
eiusdem  rationis  formalis,  quaestio  est. 

Dupliciter  autem  imaginari  possumus  talem  pluralitatem. 
Primo,  ut  sint  plures  Filii,  quorum  neuter  sit  Pater  aut 
Spiritus.  Secundo ,  ut  sint  plures  Filii ,  ut  etiam  Spiritus 
Sanctus  sit  Filius  alia  filiatione.  Et  similiter  potest  distingui 
de  duobus  Spiritibus  Sanctis :  scihcet  aut  ut  neuter  sit  Fi- 
lius,  aut  ut  etiam  Filius  sit  Spiritus  Sanctus  alia  numero 
spiratione  passiva.  Utroque  enim  modo  essent  plures  Filii 
et  plures  Spiritus  Sancti.  Et  uno  modo,  essent  plures  per- 
sonae  quam  tres:  alio  vero  modo,  non.  Propter  quod,  si 
subtiliter  consideretur  quaestio  ista,  stat  cum  Trinitate  per- 
sonarum;  et  ideo  posita  est  post  determinatum  numerum 
personarum.  Nec  ad  eam  spectat  discutere  nisi  pluralitatem 
pure  numeralem,  seu  individualem. 

II.  In  corpore  unica  est  conclusio,  ex  Athanasii  Sym- 
bolo:  In  divinis  est  tantum  unus  Pater,  unus  Filius,  unus 
Spiritus  Sanctus.  -  Et  probatur  quadrupliciter.  Et  rationes 
quidem  in  littera  satis  formatae  sunt :  quia  tamen  impu- 
gnantur,  singillatim  examinabuntur. 

III.  Prima  ergo  ratio,  fundata  super  hoc,  q\xod  forma  unius 
speciei  non  multiplicatur  nisi  secundum  materiam,  multos 

*  vide  Capreoi.    habet  adversarios,  scilicet  Scotum,  Aureolum,  Adam,  etc  *. 

I  Sent.,  dist.  vii,     _  .  .  ...  ...  , 

art.2,contracon-   Quorum  mstantiae  consistunt  m  hoc,  quod  mvenitur  mui- 
'^'"*-  ^"  tiplicatio  formae  accidentalis  in  eadem  materia.  Et  afferunt 

lumen,  speciem  in  medio  seu  oculo,  et  relationem.  In  eadem 
siquidem  parte  diaphani  videmus  multa  lumina,  secundum 
multitudinem  iUuminantium,  ut  opposita  multitudo  umbra- 
rum  et  illuminationum  testatur.  -  In  eodem  quoque  medio 
species  est  utriusque  parietis  eiusdem  quantitatis,  coloris, 
figurae,  etc,  ita  ut  non  sit  aliqua  ratio  diversitatis  speci- 
ficae.  -  Unumquodque  album  multas  habet  similitudines  ad 
reliqua  alba :  et  similiter  unus  pater  pluribus  paternitatibus 
refertur  ad  plures  filios :  alioquin  relatio  remaneret  corrupto 
termino. 

Afferuntur  et  alia  contra  hanc  rationem,  quae  vide,  si 

*  ibid.  vis,  apud  Capreolum,  in  vii  distinctione  Primi  * :  ex  dicendis 

quidem  solvetur  omnis  ambiguitas. 

*  Art.  I.  IV.  Arguit  quoque  Scotus,  in  Quodlibetis,  qu.  11  *,  directe 

multipliciter  quod  immaterialitas  formae  non  est  ratio  quod 
ipsa  sit  ex  se  haec,  seu  immuItipIicabUis  numero.  Primo 
sic.  Quo  primo  aliquid  est  in  actu  extra  causam  et  intel- 
lectum ,  eo  est  hoc  primo :  sed  quaelibet  entitas  absoluta 
seipsa  primo  est  extra  causam  et  intellectum:  ergo.  -  Pro- 
batur  maior:  quia  esse  extra  causam  et  intellectum  non 
convenit  nisi  huic. 

Et  confirmatur.  Res  non  est  haec  per  illud  quod  non 
est  per  se  causa  eius:  sed  materia  non  est  causa  formae, 

*  Metaphys.,  lib.   secundum  Avicennam  * :  ergo  forma  non  est  haec  per  ma- 

n,.r.i.,cap.iv.    ^gj.j^^_ 

Praeterea,  sequeretur  quod  Gabriel  esset  ex  se  hic:  et 
consequenter  absque  contradictione  non  posset  poni  univer- 
salis,  praedicabilis  de  pluribus,  etc. 

Praeterea,  contra  hanc  propositionem  sunt  articuli  Pari- 
sius  damnati :  Si  formae  non  recipiunt  divisionem  nisi  se- 
'  Art.  cxci.         cundum  materiam.  Error  etc.  * 

*  sanam  r.  Et  tandem  infert  non  esse  secundum  *  doctrinam,  con- 

clusionem  adeo  certam  et  necessariam  tenere  per  proposi- 
tiones  generales  nimis,  et  cum  tot  instantiis. 

V.  Ad  horum  evidentiam,  nota  primo,  quod  materiae 
nomine  hoc  in  loco  intelligitur  omne  receptivum.  Nam 
constat  quod  caritas  forma  est  unius  speciei  multiplicata  ad 
multitudinem  beatorum  angelorum  et  hominum:  et  tamen 
nulla  est  in  voluntate  materia  quae  est  pars  compositi,  sed 
receptiva  tantum  potentia.  Unde  sensus  propositionis  est, 
quod  forma  specifica  non  multiplicatur  nisi  secundum  re- 

SuMMAE  Theol.  D.  Tiiomae  T.  I. 


ceptivum.  Et  intendit  quod,  si  est  forma  receptibilis,  plu- 
rificatur  ad  plurificationem  receptivorum  actu  vel  potentia 
(quod  dico  propter  animas  intellectivas) :  si  autem  est  irre- 
ceptibilis,  eo  ipso  est  implurificabilis. 

Adverte  secundo,  quod,  ut  patet  V  Metaphys.  *  (ubi  fun-   *.  Cap.  vn.  -  Did. 
damenta  omnis  scientiae  traduntur,  dum  omnium  seminum  n.  "15.  ' 
rationes  habemus),  unum  numero  sunt,  quorum  materia  est 
una.  Identitas   igitur  numeralis   penes  unitatem   attenditur 
materiae:  nec  cum  unitate  materiae  stat  pluralitas   nume- 
ralis  formae  eiusdem  speciei. 

VI.  Et  propterea,  Aristotelem  sequentes,  negamus  omnia 

in  instantiis  assumpta  *.  Quoniam  stat  formam  esse  unam  '  Cf.  num.  ra. 

in  essendo ,  et  multiplicem  in  dependendo,  vel  repraesen- 

tando,  vel  respiciendo,  vel  aliis  huiusmodi.  Et  sic  simili- 

tudo  albi  ad  omnia  alba ,   una   est  relatio   in   essendo ,  et 

multiplex   in  respiciendo.   De   defectu   autem  ad  defectum 

termini,  distingue,  quod  deficit  ad  defectum  termini  adae- 

quati,  non  autem  inadaequati,  cuiusmodi  sunt  singula  re- 

specta  ab  uno.  Singulum  enim  inadaequatur  extensive:  et 

ideo,  altero  remanente,  non  sufficit  ad  hoc  ut  desit  relatio 

quae  erat  ad  ipsum ;  sed  ad  hoc  quod  desinat  ipsum  re- 

spicere.  -  Species  quoque  in  medio,  etiam  respectu  obiecto- 

rum  intensi  et  remissi,  unica  est  secundum  esse :  multiplex 

autem  in  repraesentando  et  dependendo.  Et  propterea,  ut 

intentio  est  huius,  ducit  ad  hoc ;  et  ut  illius,  ad  illud.  -  Et 

simile   est   de  lumine :    esl  enim    unum  lumen    secundum 

esse,  et  multiplex  in  dependentiis.  Et  propterea  concedun- 

tur  multae  illuminationes :  et  conceditur  quod  est  multiplex 

secundum  vias  seu  tendentias,  et  obstacula.   Et  propterea 

apparent  multae  umbrae. 

Stat  igitur  in  suo  robore  assumpta  propositio,  in  tra- 
ctatu  de  Angelis  *  stabilienda.  *  Qu.  l  ,  art.  4. 

VII.  Ad  primam  autem  Scoti  rationem  *,  dicitur  primo,   ■  cf.  num.  ivl 
quod  ipse  non  intellexit  propositionem  tanto    studio  a  se 
impugnatam.  Non  enim  immaterialitas,  idest  carentia  ma- 

teriae   quae  est  altera  pars  compositi ;   sed  immaterialitas, 

idest  carentia  materiae ,  idest   potentiae   receptivae ,  est  de 

qua  Auctor  loquitur ;  ut  manifestavimus  *,  et  etiam  littera  *  Num.  v. 

insinuat  hic  in  exemplo  de  albedine  si  subsisteret.  -  Et  pro- 

pterea  vane    articulos  Parisienses ,  qui   de  materia   ut  ma- 

teria  loquuntur,  affert:  cum,  secundum  veritatem,  materia 

ut  potentia  receptiva,  formaliter  loquendo,  in  hac  propo- 

sitione    intelligatur.    Verum,    ne  eadem   argumenta   fierent 

contra  irreceptibilitatem,  respondetur  ad  singula. 

Ad  primum  quidem,  falsa  est  maior.  Quia  unumquod- 
que  est  primo  extra  causam  et  intellectum  esse  significato 
per  secundum  adiacens:  et  tamen  non  est  illo  hoc.  -  Pro- 
batio  vero  nihil  valet,  etiam  secundum  apparentiam,  ex  hoc 
quod  non  nisi  singulari  aliqua  duo,  scilicet  esse  extra  in- 
tellectum  et  causam  et  esse  hoc,  conveniunt,  inferens  iden- 
titatem  formalem  utriusque  quo. 

Ad  secundum  vero,  quod  nec  somniavimus  quod  forma 
in  materia  existens  sit  haec  per  materiam  intrinsece  seu 
formaUter,  sed  causaliter.  -  Et  Ucet  materia,  secundum  Avi- 
cennam,  non  sit  causa  materialis  formae,  sed  compositi, 
quia  causa  materialis  nominat  causam  intrinsecam ;  est  ta- 
men  materia  causa  formae  in  genere  causae  materialis, 
educitur  enim  de  ea  ut  materia;  et  hoc  sufficit. 

Ad  ea  vero  quae  de  angelis  tanguntur,  suo  loco  dicetur; 
et  dictum  est  in  Commentariis  de  Ente  et  Essentia  *,  ubi   ■  Qu.  n. 
etiam  articulos  Parisienses  glossavimus. 

Et  adverte  quod  haec  doctrina  modo  tradita  non  est 
nova,  sed  forte  ascendens  ad  altitudinem  intenti  divi  Tho- 
mae.  Nominavit  autem  irreceptibilitatem  immaterialitatem, 
tum  quia  in  substantiis  separatis  irreceptibilitas  non  nisi 
immaterialitatem  subsistentem  in  specie  significat :  tum  quia 
potentia  receptiva  ex  parte  materiae  se  tenet,  et  facile  pro- 
pterea  erat  ex  hac  iUam  inteUigere.  -  Et  sic  patet  prima 
ratio,  sumpta  ex  communibus  omnibus  omnino  immateria- 
libus  formis  subsistentibus. 

Nec  inconvenit  eam  adduxisse  ad  proprietates  personales. 
Imo  necesse  fuit:  quoniam  ipsae  de  talium  numero  sunt, 

55 


434 


QUAESTIO  XLI,  ARTICULUS  VI 


et  non  cognoscimus  eas  secundum  seipsas,  sed  ex  crea- 
turis,  ut  possumus,  ad  eas  ascendimus;  ut  teneamus  con- 
clusionem  certam  et  necessariam,  ex  propositione  certissima 
communi  omnibus  pliilosophis,  imo  communi  animi  con- 
ceptione  sapientum. 

*  Cf.  num.  11.  VIII.  Secunda  ratio  *  sumitur  ex  modo  specificante  pro- 

cessiones,  scilicet  per  modum  verbi  et  amoris.  Et  fundatur 
super  unitate  actus  intelligendi,  ac  unitate  actus  amandi  in 
divinis. 

Contra  quam  rationem  instant  quidam  sic.  Si  unitas 
actus  intelligendi  infert  unitatem  Filii,  aut  intendis  de  uni- 
tate  reali ,  aut  secundum  rationem.  Si  reali ,  ergo  unitas 
realis  actus  intellectus  et  voluntatis  in  Deo  inferret  unitatem 
personae  productae.  Si  secundum  rationem,  ergo  distinctio 
secundum  rationem  inferret  distinctionem  personarum:  sicut 
enim  unitas  ad  unitatem,  sic  distinctio  ad  distinctionem  se 
habet. 

*  Cf.  nura.  IV.  IX.  Scotus   autem  ,  in   Quodlibetis  ubi  supra  * ,  contra 

hanc  rationem  dicit  quod  non  est  valida,  quia  fundatur 
super  hac  prop.ositione :  Ubi  non  potest  esse  nisi  unicus 
actus  iritelligendi ,  non  potest  esse  nisi  unicutn  dicere  et 
unicum  verbum.  Haec  autem  propositio  est  vera  in  nobis, 
gratia  materiae,  quia  in  nobis  omne  intelligere  est  expres- 
sum  per  actum  dicendi :  non  sic  autem  est  in  divinis,  etc.  - 
Et  breviter ,  inquit,  ex  unitate  formae  absolutae  eiusdem 
rationis,  non  potest  inferri  unitas  productionis  et  termini 
universaliter  et  in  omni  materia:  ergo  ex  unitate  intelle- 
ctionis  non  sequitur,  gratia  formae,  unitas  dictionis  et  verbi. 
X.  Ad  hoc  breviter  dicitur,  quod  hic  est  sermo  de  uni- 
tate  numerali,  quae  supponit  unitatem  formalem,  ut  patet 

•  Did.  lib.  IV,  V  Metaphys.,  cap.  de  Uno*:  quoniam  de  multiplicatione 

■"'  •  '5-  numerali  tantum  personarum  est  quaestio.  Ita  quod  ratio 
consistit  in  hoc:  Intellectio  Dei  est  una  numero,  ergo  Ver- 
bum  est  unum  numero.  Et  si  essent  intellectiones  Dei  plu- 
res  secundum  numerum,  essent  plura  verba  secundum  nu- 
merum. 
'  Cf.  num.  viii.  Ad  argumentum  *  ergo  dicitur,  quod  intendit  de  unitate 

numerali  formali,  idest  quae  infert  unitatem  formalem:  non 
autem  de  unitate  numerali  identica,  qualis  est  inter  actum 
intellectus  et  voluntatis  divinae.  Et  propterea  negatur  se- 
quela.  -  Quomodo  autem  ex  distinctione  formali  secundum 
rationem  inter  intellectum  et  voluntatem,  inferatur  distinctio 

•  Art.  3,  Com-   personarum,  in  qu.  xxvn  *  declaratum  fuit;  et  dictum  quod 

ment.   num.  viii    f  .     '    .  ..  j  i-  j-  .  \    . 

sqq.  hoc  non  sequitur  immediate,  sed  mediante  ordme  ongmis. 

♦  Cf.  num.  IX.  XI.  Ad  obiectionem  vero  Scoti  *  dicitur,  quod  ratio  lit- 

terae  non  fundatur  super  illa  propositione,  sed  super  hoc : 
quod  ubi  est  unum  tantum  intelligere,  et  dicere  adaequatum 
illi,  ibi  non  est  nisi  unum  dicere  et  unum  verbum.  Quod 
patet  esse  verum:  superflueret  namque  aliud  dicere.  -  Et  si- 
militer  ex  unitate  formae  absolutae,  optime  infertur  unitas 
formae  respectivae  seu  actionis  adaequatae.  Et  ad  hanc 
adaequationem  insinuandam,  dicitur  in  littera  quod  Deus 
omnia  simplici  actu  intelligit,  ac  per  hoc  dicit. 
'  Cf.  num.  II.  XII.  Tertia  ratio  *  sumitur  ex  communi  modo  procedendi, 

qui  vere  est  modus,  quod  scilicet  procedunt  naturaliter,  ut 


distinguitur  contra  libere.  Et  fundatur  super  hoc,  quod  na- 
tura  determinatur  ad  unum. 

Contra  quam  etiam  rationem  instant  quidam.  Aut  in- 
tendis  quod  natura  determinatur  ad  unum  numero :  et  hoc 
est  falsum,  etiam  in  naturis  limitatis.  Aut  ad  unum  modum 
producendi :  et  hoc  est  falsum  in  natura  infinita.  Neutro 
igitur  modo  ratio  aliquid  valet. 

XIII.  Ad  hoc  breviter  dicitur,  quod  intendit  tertio  modo, 
scilicet  quod  natura  determinatur  ad  unum  formaliter.  Sub 
hac  enim  subsumitur,  et  recte,  de  natura  eadem  pluribus 
modis  communicabili,  quod  secundum  unumquemque  mo- 
dum  est  determinata  ad  unum  formaliter  iUius  modi :  et 
consequenter  quod  haec  natura,  secundum  hunc  modum, 
est  determinata  ad  hoc  unum.  Et  sic  concluditur  unitas 
numeralis  producti  uno  modo.  -  Et  inducta  est  haec  ratio 
ad  ostendendum  differentiam  inter  naturale  et  voluntarium 
agens,  in  largiendo  unitatem  numeralem  effectui,  unica  simul 
actione  agendo.  Ab  agente  enim  voluntario  possunt  simul 
plura  produci,  ut  inquit  Averroes,  comment.  xliv  XII  Me- 
taphys. :  a  naturali  autem,  non  nisi  unum  ab  uno.  -  Et  ex 

his  patet  responsio  ad  obiectionem  Scoti,  ubi  supra  *,  in-   '  Cf.  num.  iv. 
fringentis  quoque  hanc  rationem,  quia  natura  non  determi- 
natur  ad  unum  numero. 

XIV.  Quarta  vero  ratio  *  ex  perfectione  divina  sumitur.   '  Cf.  num.  ii. 
Et  fundatur  super  hoc,  quod  omnis  res  divina  habet  quid- 

quid  inveniri  potest  infra  latitudinem  illius  rationis  formalis. 
Ex  hoc  enim  manifeste  sequitur  quod  non  compatitur  sui 
partitionem,  et  consequenter  nec  pluralitatem. 

Sed  contra  hanc  quoque  rationem  instatur,  quod  nihil 
valeat :  quia  sic  sequeretur  quod  esset  unum  tantum  pro- 
ductum  in  divinis.  -  Et  probatur  sequela :  quia  productum 
est  res  divina,  ac  per  hoc  habens  quidquid  infra  latitudi- 
nem  producti  inveniri  potest;  et  sic  excludit  multiplicatio- 
nem  sui.  Quod  si  hic  non  valet,  ergo  nec  in  ratione  tua. 

XV.  Ad  hoc  breviter  dicitur,  quod  fundamentum  illud 
intelligendum  est  de  re  divina  quae  est  una  per  modum 
speciei  specialissimae ,  et  non  de  re  divina  quae  est  una 
per  modum  generis :  quoniam  sub  specie  non  nisi  mate- 
rialis  restat  differentia,  sub  genere  autem  latent  multa.  Et 
sic  directe  deservit  proposito:  quoniam  de  pluralitate  nu- 
merali,  ut  iam  *  dictum  est,  quaeritur.  -  Et  cessant  obie-  *  Num.  x. 
ctiones :  productum  enim  non  specificam ,  sed  genericam 
rationeiii  significat,  Filius  autem  specificam:  et  ideo  de  fi- 
liatione  tenet  ratlo,  de  productione  autem  non. 

XVI.  Et  nota  hanc  rationem :  quoniam  concludit  univer- 
saliter  nullum  praedicatum  specificum,  sive  absolutum  sive 
respectivum,  in  Deo  plurificari.  Unde  patet  quod  nulla  sit 
instantia  Scoti ,  ubi   supra  *,  contra  hanc   rationem  ,  quia  *  Cf.  num.  iv. 
Filius  est  perfectus  Deus,  et  tamen  non  habet  deitatem  omni 

modo  habendi ;  ergo  filiatio  potest  esse  perfecta,  et  tamen 
haberi  alia  ab  alio.  Similitudo  enim  nulla  est,  ut  patet: 
quia  est  a  modo  habendi  ad  diversitatem  numeralem.  Imo, 
quia  Filius  est  perfectus  Deus,  sequitur:  Ergo  habet  quid- 
quid  est  infra  latitudinem  deitatis,  et  consequenter  est  im- 
multiplicabilis  secundum  deitatem. 


QUAESTIO  XLII,  ARTICULUS  I 


435 


QUAESTIO  QUADRAGESIMASECUNDA 

DE  AEQUALITATE  ET  SIMILITUDINE  DIVINARUM  PERSONARUM 

AD  INVICEM 

IN    SEX    ARTICULOS     DIVISA 


.EiNDE    considerandum 


*  Cf.  qn.  XXXIX, 
Introd. 


'   QU.   XLIII. 


est    de    comparatione 

Et« 


L/Personarum  ad  invicem  *,  lit  "  primo,  quan- 
tum  ad  aequalitatem  et  similitudinem ;  secundo, 
quantum  ad  missionem  *. 
Circa  primum  quaeruntur  sex. 

Primo:  utrum  aequalitas  locum  habeat  in  di- 
vinis  personis. 

Secundo:  utrum  persona  procedens  sit  aequa- 


lis  ei  a  qua  ^  procedit,   secundum   aeterni- 

tatem. 
Tertio:  utrum  sit  aliquis  ordo  in   divinis  per- 

sonis. 
Quarto:  utrum  personae  divinae  sint  aequales 

secundum  magnitudinem, 
Quinto:  utrum  una  earum  sit  in  alia. 
Sexto:  utrum  sint  aequales  secundum  potentiam. 


ARTICULUS  PRIMUS 

UTRUM  AEQUALITAS  LOCUM  HABEAT  IN  DIVINIS 
I  Sent.,  dist.  xix,  qu.  i,  art.   i. 


>D  PRiMUiM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
aequalitas  non  competat  divinis  perso- 
*nis.  Aequalitas  enim  attenditur  secun- 
sjdum  unum  in  quantitate,  ut  patet  per 
*s.Th.iect.xTO.  Philosophum,  V  Metaphys.  *  In  divinis  autem  per- 
cap.  XV,  n.'  4.  '  sonis  uou  invcnitur  neque  quantitas  continua 
intrinseca,  quae  dicitur  magnitudo;  neque  quan- 
titas  continua  extrinseca,  quae  dicitur  locus  et 
tempus;  neque  secundum  quantitatem  discretam 
invenitur  in  eis  aequalitas,  quia  duae  personae 
sunt  plures  quam  una.  Ergo  divinis  personis  non 
convenit  aequalitas. 

2.  Praeterea,  divinae  personae  sunt  unius  es- 

*  Qu.  XXXIX,  art.  scutiae ,   ut  supra  *  dictum  est.    Essentia  autem 

significatur  per  modum  formae.  Convenientia  au- 
tem  in  forma  non  facit  aequalitatem,  sed  simili- 
tudinem.    Ergo    in    divinis  personis    est   dicenda 
r  similitiido ,  et  ^  non  aequalitas. 

3.  Praeterea,  in  quibuscumque  invenitur  ae- 
3           qualitas ,  illa  *  sunt  sibi  invicem    aequalia :  quia 

aequale  dicitur  aequali  aequale.  Sed  divinae  per- 
sonae   non   possunt   sibi  invicem    dici  aequales. 

•  cap.  X.  Quia,  ut  Augustinus  dicit,  VI  de  Trin.  *,  imago, 

si  perfecte  implet  illud  cuiiis  est  imago,  ipsa  coae- 
quatiir  ei,  non  illud  imagini  suae.  Imago  autem 
Patris  est  Filius:  et  sic  Pater  non  est  aequalis  Filio. 
Non  ergo  in  divinis  personis  invenitur  aequalitas. 

4.  Praeterea,  aequalitas  relatio  quaedam  est. 
Sed  nulla  relatio  est  communis  omnibus  perso- 
nis :  cum  secundum  relationes  personae  ab  invi- 
cem  distinguantur.  Non  ergo  aequalitas  divinis 
personis  convenit. 


Sed  contra  est  quod  Athanasius  dicit  *,  quod 
tres  personae  coaeternae  sibi  sunt  et '  coaequales. 

Respondeo  dicendum  quod  necesse  est  ponere 
aequalitatem  in  divinis  personis.  Quia  secundum 
Philosophum,  in  X  Metaphys.  *,  aequale  dicitur 
quasi  per  negationem  minoris  et  maioris 
autem  possumus  in  divinis  personis  ponere  ali- 
quid  maius  et  minus :  quia,  ut  Boetius  dicit,  in 
libro  de  Trin.  *,  eos  differentia,  scilicet  deitatis  ^, 
comitatur,  qui  vel  augent  pel  minuunt,  iit  Ariani, 
qui  gradibus  meritorum  Trinitatem  variatites  dis- 
trahunt,  atque  in  pluralitatem  deducunt. 

Cuius  ratio  est,  quia  inaequalium  non  potest 
esse  una  quantitas  numero.  Quantitas  autem  in 
divinis  "^  non  est  aliud  quam  eius  essentia.  Unde 
relinquitur  quod,  si  esset  aliqua  inaequalitas  in 
divinis  personis,  quod  non  esset  in  eis  una  es- 
sentia:  et  sic  non  essent  tres  personae  unus  Deus, 
quod  est  impossibile.  Oportet  igitur  aequalitatem 
ponere  in  divinis  personis. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  duplex  est 
quantitas  *.  Una  scilicet  quae  dicitur  quantitas 
molis,  vel  quantitas  dimensiva,  quae  in  solis  rebus 
corporalibus  est:  unde  in  divinis  personis  locum 
non  habet  *.  Sed  '  alia  est  quantitas  virtutis  **, 
quae  attenditur  secundum  perfectionem  alicuius 
naturae  vel  formae:  quae  quidem  quantitas  desi- 
gnatur  secundum  quod  dicitur  aliquid  magis  vel 
minus  calidum ,  inquantum  est  perfectius  vel  mi- 
nus  perfectum  in  caliditate  ".  Huiusmodi  autem 
quantitas  virtualis  attenditur  primo  quidem  in 
radice,  idest  in  ipsa  perfectione  formae  vel  na- 


In  Symbolo. 


S.Th.  lect.  VII. 
Did.   lib.  IX , 

Non  '^"P-  ^>  "•  ^- 


•  Cap.  I.  -  S.Th. 
lect.  I. 


a)  Et.  -  Om.  codices  et  ed.  a.  -  Pro  quaeruntur  sex,  sex  quae- 
runtur  codices  et  a  b. 

P)  qua.  -  quo  ABCDE. 

f )  *'•  ~  ^^'^  codices  et  ed.  a. 

3)  illa.  —  Om.  codices  et  ed.  a. 

e)  coaeternae  sibi  sunt  et.  -  sunt  sibi  ACDEpB,  sunt  sibi  et  sB, 
sunt  FGa,  coaeternae  et  sibi  sunt  ed.  b. 

C)  deitatis.  -  Om.  G.  -  Pro  qui,  quod  FG.  -  Pro  tneritorum,  nu- 


merorum  PABCDEfr.  -  Pro  deducunt,  reddunt  D,  reddunt  vel  de- 
ducunt  B. 

r))  in  divinis.  -  in  divinis  personis  BD;  diversa  tolleret  in  divinis, 
omisso  non  est ...  inaequalitas  in  divinis  G.  -  Pro  quam  eius  essentia, 
extra  eius  essentiam  F.  -  quod  post  relinquitur  om.  ABCDF. 

6)  quantitas.  -  in  divinis  personis  addit  B. 

i)  Sed.  —  Om.  codices  et  ed.  a. 

x)  in  caliditate.  -  in  tali  caliditate  P.  -  Pro  Huiusmodi,  Haec  ABCDE. 


D.  555,  1080. 
'  D.  470. 


436 


QUAESTIO  XLII,  ARTICULUS  1 


*  Cap.  VIII. 


*  Fulgentius. 
••  Cap.  I. 


turae:  et  sic  dicitur  magnitudo  spiritualis,  sicut 
dicitur  magnus  calor  propter  suam  intensionem 
et  perfectionem.  Et  ideo  dicit  Augustinus,  VI  de 
Trin.  *,  quod  in  his  quae  non  mole  tnagna  sunt, 
hoc  est  maius  esse ,  quod  est  melius  esse:  nam 
melius  dicitur  quod  perfectius  est.  Secundo  au- 
tem  attenditur  quantitas  virtualis  in  effectibus  for- 
mae.  Primus  autem  effectus  formae  est  esse : 
nam  omnis  res  habet  esse  secundum  suam  for- 
mam.  Secundus  autem  effectus  est  operatio:  nam 
omne  agens  agit  per  suam  formam.  Attenditur 
igitur  quantitas  virtualis  et  secundum  esse ,  et 
secundum  operationem:  secundum  esse  quidem, 
inquantum  ea  quae  sunt  perfectioris  naturae,  sunt 
maioris  durationis ;  secundum  operationem  vero, 
inquantum  ea  quae  sunt  perfectioris  naturae,  sunt 
magis  potentia  ad  agendum.  Sic  igitur,  ut  Augu- 
stinus  *  dicit,  in  libro  de  Fide  ad  Petrum  **,  aequa- 
litas  intelligitur  in  Patre  et  Filio  et  Spiritu  Sancto, 
inquantum  nullus  horum  aut  praecedit  aeternitate, 
aut  excedit  magnitudine,  aut  superat  potestate. 

Ad  secundum  dicendum  quod  ubi  attenditur  ae- 
qualitas  secundum  quantitatem  virtualem,  aequa- 
litas  includit  in  se  ^  similitudinem,  et  aliquid  plus: 
quia  excludit  excessum.  Quaecumque  enim  com- 
municant  in  una  forma  ,  possunt  dici  similia , 
etiamsi  inaequaliter  illam  formam  participant , 
sicut  si  dicatur  aer  esse  similis  igni  -"  in  calore : 
sed  non  possunt  dici  aequalia,  si  unum  altero 
perfectius  formam  illam  participet.  Et  quia  non 
solum  una  est  natura  Patris  et  Filii,  sed  etiam 
aeque  perfecte  '  est  in  utroque,  ideo  non  solum 
dicimus  Filium  esse  similem  Patri,  ut  excludatur 
error  Eunomii ;  sed  etiam  dicimus  aequalem,  ut 
excludatur  error  Arii. 

Ad  tertium  dicendum  quod  aequalitas  vel  simi- 
litudo  dupliciter  potest  significari  ^  in  divinis,  sci- 
licet  per  nomina  et  per  verba.  Secundum  quidem 
quod  significatur  per  nomina,  mutua  aequalitas 


dicitur  in  divinis  personis  et  similitudo :  Filius 
enim  est  aequalis  et  similis  Patri,  et  e  converso. 
Et  hoc.  ideo,  quia  essentia  divina  non  magis  est 
Patris  quam  Filii:  unde,  sicut  Filius  habet  ma- 
gnitudinem  Patris,  quod  est  esse  eum  aequalem 
Patri,  ita  Pater  habet  magnitudinem  Filii,  quod 
est  esse  eum  aequalem  Filio.  Sed  quantum  ad 
creaturas,  ut  Dionysius  dicit,  ix  cap.  de  Div.  Nom.*, 
non  recipitur  conversio  aequalitatis  et  ^imilitudinis. 
Dicuntur  enim  causata  similia  causis,  inquantum 
habent  formam  causarum:  sed  non  e  converso, 
quia  forma  principaliter  est  in  -causa,  et  secun- 
dario  in  causato.  -  Sed  verba  significant  aequalita- 
tem  cum  motu.  Et  licet  motus  non  sit  in  divinis, 
est  tamen  ibi  accipere.  Quia  igitur  *  Filius  accipit 
a  Patre  unde  est  aequalis  ei,  et  non  e  converso, 
propter  hoc  dicimus  quod  Filius  coaequatur  Patri, 
et  non  e  converso  *. 

Ad  quartum  dicendum  quod  in  divinis  personis 
nihil  est  considerare  nisi  essentiam,  in  qua  com- 
municant,  et  relationes,  in  quibus  distinguuntur. 
Aequalitas  autem  utrumque  importat:  scilicet  " 
distinctionem  personarum,  quia  nihil  sibi  ipsi  di- 
citur  aequale;  et  unitatem  essentiae,  quia  ex  hoc 
personae  sunt  sibi  invicem  aequales,  quod  ''  sunt 
unius  magnitudinis  et  essentiae.  Manifestum  est 
autem  quod  idem  ad  seipsum  non  refertur  aliqua 
relatione  reali.  Nec  iterum  una  relatio  refertur 
ad  aliam  "  per  aliquam  aliam  relationem:  cum 
enim  dicimus  quod  paternitas  opponitur  filiationi, 
oppositio  non  est  relatio  media  inter  patemita- 
tem  et  filiationem.  Quia  utroque  modo  relatio 
multiplicaretur  in  infinitum.  Et  ideo  aequalitas 
et  similitudo  in  divinis  personis  non  est  aliqua 
realis  *■  relatio  distincta  a  relationibus  personali- 
bus :  sed  in  suo  intellectu  includit  et  relationes 
distinguentes  personas,  et  essentiae  unitatem.  Et 
propterea  "  Magister  dicit,  in  xxxi  dist.  I  Sent., 
quod  in  his  appellatio  tantum  est  relativa. 


X)  in  se.  -  Omittunt  codices  et  ab;  ante  similitudinem  B  addit /- 
nalem. 

(jl)  esse  similis  igni.  -  similis  illi  igni  B. 

v)  perfecte.  -  et  perfecte  ABCDE. 

5)  significari.  -  assignari  DpB. 

o)  igitur,  -  Om.  ABCDE.  -  Pro  unde,  ut  C,  omittit  sF,  tamen 
editio  a;  pro  est  aequalis  ei,  sit  ei  aequalis  ABCDE;  propter  hoc  di- 


cimus...  et  non  e  converso  oraittunt  codices  et  editio  a,  et  praemittit 
editio  b. 

jt)  scilicet.  -  scilicet  et  AEFG,  et  CD. 

p)  quod.  — ■  quia  ABCDEFafc. 

o)  aliam.  -  alteram  codices. 

t)  realis.  -  Om.  ACE. 

u)  proptefca.  -  propter  hoc  ABCDE. 


S.  Th.  lect.  III. 


D.  8o. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTULus  satis  clarus  est.  Ita  enim  indeterminate  ut  sonat, 
interpretandus  est:  discutiendum  est  enim  et  an  sit,  et 
quomodo  sit,  etc. 

In  corpore  unica  est  conclusio,  directe  responsiva  quae- 
sito :  Necesse  est  ponere  aequalitatem  in  divinis  personis.  - 
Et  probatur  sic.  In  divinis  personis  non  possumus  ponere 
maius  et  minus:  ergo  necesse  est  ponere    aequalitatem. 

Consequentia  probatur  ex  X  Metaphys. :  quia  aequale  dl- 
citur  quasi  per  negationem  maioris  et  minoris.  -  Antecedens 
vero  probatur  dupliciter.  Primo,  auctoritate  Boetii.  Secundo 
ratione,  sic.  Si  esset  inaequalitas  in  divinis  personis,  non 
esset  in  eis  una  numero  quantitas:  ergo  nec  una  essentia: 
ergo  tres  personae  non  essent  unus  Deus,  quod  est  impos- 
sibile.  Prima  consequentia  probatur :  quia  inaequalium  non 
potest  esse  una  numero  quantitas.  Secunda  autem:  quia 
quantitas  in  divinis  nihil  aliud  est  quam  essentia. 

II.  Circa  hanc  rationem,  adverte  quod,  licet  ex  negatione 
inaequalitatis  non  sequatur  simpliciter  affirmatio  aequalita- 


tis,  ut  patet  de  puncto  respectu  lineae;  et  propter  hoc,  in 
littera  dixit  Auctor  quod  aequale  dicitur  quasi  per  nega- 
tionem:  supposita  tamen  quantitate  in  distinctis  extremis, 
sequitur  ex  negatione  inaequalitatis,  affirmatio  aequalitatis. 
Utrum  autem  sequatur  aequalitas  quae  sit  relatio  realis  aut 
non,  inferius  *  patebit. 

III.  In  responsione  ad  primum,  adverte,  Thomista,  quod 
apud  s.  Thomam  hic,  intensio  et  remissio  formae  est  ipsius 
essentiae  formae,  et  non  solum  ipsius  esse.  Hoc  in  primo 
modo  quantitatis  virtualis  habes. 

IV.  In  responsione  ad  secundum,  habes  solutionem  om- 
nium  argumentorum  Aureoli,  apud  Capreolum,  in  dist.  xix 
Primi  *.  Aequalitas  enim  fundata  in  substantia  distinguitur 
a  similitudine  et  identitate  secundum  modum,  sicut  etiam 
fundamenta  sic  distinguuntur,  ut  in  littera  manifestatur  de 
aequalitate  et  similitudine  alborum,  ut  sic:  album  enim,  ut 
habet  rationem  albi  non  excedentis  nec  excessi  in  perfe- 
ctione  ab  alio  albo,  dicitur  simile  et  aequale  eadem  rela- 


Cf.  num.  VI 


Qu.  II. 


QUAESTIO  XLII,  ARTICULUS  I 


437 


tione.  Et  idem  est  iudicium  de  substantia  per  raodum  quan- 
titatis  sumpta.  Semper  namque  aequalitas  includit  priorem 
relationem,  et  addit  modum  fundamenti. 

V.  In  responsione  ad  tertium,  adverte  quod  Aureolus, 
*Contraconcl.3.   apud  Capreolum  ibidem  *,  impugnat  ultima  verba,  volens 

quod  Pater  est  aequalis  et  aequatur  Filio.  Et  consistunt  ra- 
tiones  suae  in  hoc.  Aequari  non  significat  aequalitatem  ac- 
cipere,  sed  aequalitatem  habere  per  rhodum  fluxus,  ut  ce- 
tera  verba:  ergo  potest  convenire  Patri.  -  Antecedens  patet 
ex  se,  et  inductive:  dicimus  enim  quod  duae  lineae  coae- 
quantur,  et  tamen  neutra  ab  altera  aequalitatem  sumit,  etc. 
Ad  hoc  dicitur,  quod  aequari,  secundum  proprietatem 
vocabuli,  significat  raotum  seu  accessum  quendam  ad  id  cui 
aequatur:  unde  non  proprie  dicimus  lineam  aequari  lineae, 
nisi  cum  fit,  secundura  rera  vel  designationera,  aequalis  al- 
teri.  Unde  negandura  est  antecedens:  et  inductio  est  ad 
oppositum.  Verum,  gratia  materiae,  in  divinis  omne  acci- 
pere,  accedere,  etc,  spectat  ad  originem:  et  propterea  ibi 
sequitur  differentia  in  littera  posita  inter  nomen  et  verbum 
quoad  Patrem  et  Filiura.  Quaravis  etiam  in  creaturis,  cum 
linea  aequatur  per  se  lineae,  ab  illa  aequatur;  sicut  imago 
Caesaris  a  Caesare  fit. 

VI.  In  responsione  ad  quartum,  adverte  opinionera  Do- 
ctoris,  et  eius  fundamenta.  Opinio  est,  quod  aequalitas  di- 
vinarum  personarum  non  est  relatio  realisj  et  quod  cum 
dicitur,  Pater  et  Filius  sunt  aequales,  ly  aequales  tria  in- 
cludit,  scilicet  unitatem  essentiae,  distinctionera  realera  re- 
lationura  subsistentiura,  idest  personarura,  et  relativara  ap- 
pellationem,  qua  formaliter  denorainantur  aequales;  et  quod 
secundura  illa  duo,  aequalitas  ponit  aliquid  reale  in  divinis, 
secundura  tertium  autem,  relationem  tantum  rationis  ponit ; 
quod  et  auctoritate  Magistri  confirmatur,  in  xxxi  distinctione 
Primi. 

Fundaraenta  autera  positionis  sunt  duo,  secundura  duas 
conditiones  requisitas  ad  rautuas  relationes  reales  hic  defi- 
cientes.  Altera  est  distinctio  realis  fundamentorum :  altera 
est  fundatio  non  super  alia  relatione. 

VII.  Verum  contra  haec  arguitur  a  tenentibus  opposi- 
tum,  de  quorum  numero  est  Scotus,  in  xxxi  distinctione 
Primi,  et  in   Qiiodlibetis,  qu.  vi,  ubi  contra  haec  obiicit. 

Arguitur  igitur  prirao  contra  illara  conditionem  de  reali 
distinctione  fundamentorura.  Aequalitas  fundatur  super  una 
quantitate  distinctorum  extremorum:  ergo  super  simpliciter 
una  quantitate  distinctorum ,  verior  est  aequalitas  quam 
super  quantitate  una  secundum  quid:  ergo  super  quantitate 
una  numero  verissima  fundatur  aequalitas. 

Secundo,  quia  ad  relationes  reales  sufficiunt  tres  con- 
ditiones:  scilicet  distinctio  realis  extremorum  realiura,  fun- 
daraentum  reale,  et  quod  insint  extrerais  absque  orani  opere 
intellectus.  Ergo. 

Tertio',  quia  sic  relationes  originis  non  possent  distin- 
gui  realiter.  Quoniam  si  essentia  est  fundaraentura,  ipsa  est 
indistincta:  si  relatio,  obstat  secunda  conditio. 

Et  confirmatur.  Quia  si  una  albedo  jesset  in  duabus  su- 
perficiebus,  illae  essent  similes. 

•  Cf.  num.  VI.  VIII.  Deinde  arguitur  contra  conclusionem  *,  sic.  Aequa- 

litas  est  in  Filio  ex  vi  productionis;  et  est  prima  aequalitas, 
apud  Augustinum,  VI  de  Trinit.,  cap.  ult.;  et  est  perfectio 
simpliciter,  apud  eundem,  de  Quantitate  Animae,  cap.  ix. 
Ergo  est  relatio  realis.  -  Et  confirmatur.  Quia,  secluso  orani 
intellectu,  Filius  est  realiter  aequalis  Patri:  ergo  aliqua  ae- 
qualitate  aequalis:  ergo  non  aequalitate  quae  est  relatio  ra- 
tionis. 

Praeterea,  inquit  Scotus,  si  esset  inaequalitas  inter  Pa- 
trem  et  Flium,  esset  relatio  realis:  ergo  aequalitas  est  rea- 
lis.  -  Et  confirraatur,  Invenitur  inaequalitas  perfecta  in  re: 
ergo  et  aequalitas.  Sed  nuUa  potest  esse  nisi  in  divinis  per- 
sonis:  quoniam  oranis  alia  quantitas  est  imperfecta.  Ergo. 

IX.  Ad  evidentiara  horum,  adverte  quod  defectus  pri- 
mae  conditionis  positae  in  littera,  idest  si  non  est  distinctio 

*  Cf.  ibid.  realis  fundaraentorum  *,  infert  quod  irapossibile  est  funda- 

tas  relationes  esse  reales.  Quoniara  ipsa  sunt  quae  prirao 
referuntur,  sicut  albedo  primo  disgregat:  et  de  eis  primo 
intelligitur ,  cum  dicitur  quod  exigitur  distinctio  extremo- 
rum:  esse  enim  aequale  primo  convenit   quanto,  et  cui- 


cumque  substrato  vel  coniuncto  non  convenit  nisi  ratione 
quanti. 

Secunda  autem  conditio  non  facit  relationes  non  esse 
reales :  sed  facit  eas  non  esse  alias  a  fundamentis.  Unde 
quaelibet  duo  correlativa  realibus  relationibus  oppositionis 
opponuntur  ad  invicem,  sed  sunt  illamet  correlativa :  seipsa 
enim  paternitas  opponitur  relative  filiationi.  Et  propterea, 
si  priraa  conditio  non  deficeret,  aequalitas  Filii  ad  Patrem 
esset  ipsa  filiatio,  et  Patris  ad  Filium  esset  paternitas. 

X.  Unde  ad  rationera  priraam  *  dicitur,  quod  antecedens  '  Cf.  nnm.Tii. 
est  sane  intelligendum.  Potest  enim  dupliciter  intelligi :  pri- 
rao,  ut  sonant  verba,  scilicet  quod  unitas  quantitatis  faciat 
aequale;  alio  raodo,  quod  unitas,  idest  indistinctio  quan- 
titatis  ab  alia  secundura  raaius  et  rainus,  faciat  aequale. 
Rursus,  aequale  potest  dupliciter  surai:  uno  raodo,  ut  si- 
gnificat  relationem  aequalitatis  realem ;  alio  raodo,  ut  signi- 
ficat  aequalitatem  indistincte,  sive  secundum  rem  sive  non.  - 
Si  primo  modo  sumatur  antecedens,  verum  est  de  aequali 
secundo  modo,  idest  confuse  surapto;  et  non  de  aequali- 
tate,  idest  reali  relatione;  et  ideo  ratio  nihil  valet.  -  Si  se- 
cundo  modo,  antecedens  verum  est  de  aequalitate  reali:  et 
est  radix  positionis  nostrae. 

Et  ex  his  patet  quod  secunda  ratio  male  interpretatur 
conditiones  relationum  realium:  debent  enim  extrema  rea- 
liter  distingui  secundum  fundamenta ,  si  relationes  sunt 
praeexigentes  fundaraenta. 

Ad  tertium  autem  dicitur  dupliciter.  Primo,  quod  re- 
lationes  originis  fundantur  super  actibus  notionalibus.  Et 
cum  dicitur,  illi  sunt  res  respectivae :  respondetur  quod  ex 
hoc  bene  sequitur,  ergo  relationes  originis  non  sunt  aliae 
relationes  ab  illis;  et  non  sequitur,  ergo  non  sunt  relatio- 
nes  reales.  -  Secundo  dicitur,  et  raelius,  quod  illa  conditio 
intelligitur  de  relationibus  inexigentibus  fundaraentura.  Sunt 
enim  relationes  duplicis  ordinis.  Quaedam  ferunt  secum 
non  solum  fundamenta,  sed  etiam  supposita :  et  hae  sunt  re- 
lationes  originis,  quas  dixiraus  *  constituere  hypostases,  etc.  '  Qu-xi-,  art.  4, 
Quaedam  vero  non  ferunt,  sed  supponunt  fundamenta  et  vm. 
hypostases:  et  tales  sunt  aequalitas  et  similitudo.  Et  ideo 
illae  reales,  istae  non.  -  Et  per  hoc  patet  solutio  rationum 
Scoti  in  Quodlibetis.  Procedunt  enim  ex  hoc,  quod  essentia 
est  fundamentura  relationura  originis :  quod  non  est  verura, 
proprie  loquendo. 

Ad  confirmationem  vero  de  albedine,  negatur  quod  ibi 
esset  similitudo,  pro  relatione  reali:  nisi  forte  ratione  diver- 
sarura  partium  ipsius  albedinis  extensae,  quod  est  extra 
propositura. 

XI.  Ad  ea  vero  quae  primo  contra  conclusionem  obii- 
ciuntur  *,  unica  est  responsio,  quod  Filius  est,  secluso  omni  '  Cf.  num.  vni. 
intellectu,  vere  et  realiter  aequalis  Patri  quoad  unitatem 
essentiae  et  distinctionem  personarum,  et  quoad  relativam 
appellationem  fundamentaliter:  haec  enim  habet  ex  vi  ge- 
nerationis.  Et  sic  est  priraa  aequalitas;  et  non  per  realitatera 
additae  relationis.  Sicut  etiara  Filius  est  idera  sibi  ipsi  rea- 
lissirae,  secluso  orani  intellectu,  et  hoc  habet  a  Patre,  etc. ; 
et  taraen  non  sequitur,  ergo  relatio  identitatis  sibi  est  rea- 
lis;  est  enim  idem  sibi  identitate  fundamentaliter.  Et  ita 
Filius  aequalis  aequalitate  fundamentaliter  surapta.  Haec 
enira  instantia  raanifestat  vitiura  obiectionum.  -  Nec  est  ve- 
rum  quod  aequalitas,  formaliter  sumpta,  sit  perfectio  sim- 
pliciter.  Nec  Augustinus  hoc  dicit,  quamvis  dicat  quod 
aequalitatem  inaequalitati  iure praeponis.  Album  enim  nigro 
iure  praepones,  et  tamen  neutrura  est  perfectio  sirapliciter. 
Scito  tamen  veritatera,  quod  aequale,  non  quoad  relatio- 
nem,  sed  quoad  fundamentum,  praeponitur  inaequali,  quia 
unum  praeponitur  raulto,  et  sicut  unura  praeponitur  multo : 
unum  autera  perfectionem  simpliciter  non  dicit,  nisi  ens  de- 
nominatum  unum  sit  perfectio  simpliciter.  Et  propterea  ae- 
quale  a  genere  perfectionum  simpliciter  est  valde  remotum. 

Nec  realitas  inaequalitatis,  si  esset  in  divinis,  infert  rea- 
litatem  aequalitatis.  Quoniam  illa  habet  duas  quantitateS 
numero  distinctas,  raaiorem  scilicet  et  minorera :  haec  autem 
unara  tantura  de  facto  habet.  -  De  perfectione  autera  ae- 
qualitatis  dupliciter  contingit  loqui:  scilicet  absolute,  et  ut 
realis  relatio.  Et  utroque  modo  concedo  quod  invenitur  in 
re  perfecta  aequalitas :  sed  primo  modo  sumpta,  in  divinis ; 


438 


QUAESTIO  XLII,  ARTICULUS  II 


secundo  autem  modo,  in  aliis  rebus.  Falsum  est  enim,  imo 
impossibile,  quod  secundo  modo  inveniatur  in  divinis:  quo- 
niam  est  forma  imperfectionem  coexigens,  scUicet  distinctio- 
nem  numeralem  absolutorum. 

XII.  Et  bene  in  re  hac  advertas,  et  concedas,  in  divinis 


veram  aequalitatem,  et  perfectam,  et  primam,  summam,  etc, 
ut  in  corpore  articuli  probatum  est :  sed  non  inquantum  est 
relatio  realis ,  ut  in  responsione  ad  quartum  dicitur.  Nec 
fallaris,  digrediendo  ab  aequalitate  uno  modo,  ad  eam  alio 
modo. 


ARTICULUS  SECUNDUS 


UTRUM  PERSONA  PROCEDENS  SIT  COAETERNA  SUO  PRINCIPIO,  UT  FILIUS  PATRI 

III  Sent.,  dist.  m,  art.  i;  De  Pot.,  qu.  iii,  art.  i3;  Compend.  TTieoU,  cap.  xLm; 
In  Decretal.  I;  loan.,  cap.  i,  lect.  i. 


»D  SECUNDUM  sic  PROCEDiTUR.  Vidctur  quod 
I  persona  procedens  non  sit  coaeterna 
'suo  principio ,  ut  Filius  Patri.  Arius 
sienim  duodecim  modos  generationis  as- 
signat.  Primus  modus  "  est  iuxta  fluxum  lineae 
a  puncto:  ubi  deest  aequalitas  simplicitatis.  Se- 
cundus  modus  est  iuxta  emissionem  radiorum  a 
sole:  ubi  deest  aequalitas  naturae.  Tertius  modus 
est  iuxta  characterem,  seu  impressionem  a  sigillo : 
ubi  ^  deest  consubstantialitas  et  potentiae  efficien- 
tia.  Quartus  modus  est  iuxta  immissionem  bonae 
voluntatis  a  Deo:  ubi  etiam  deest  consubstantia- 
litas.  Quintus  modus  est  iuxta  exitum  accidentis  a 
substantia:  sed  accidenti  deest  subsistentia.  Sextus 
modus  est  iuxta  abstractionem  speciei  a  materia, 
sicut  sensus  accipit  speciem  a  re  sensibili:  ubi 
deest  aequalitas  ^"  simplicitatis  spiritualis.  Septimus 
modus  est  iuxta  excitationem  °  voluntatis  a  co- 
gitatione :  quae  quidem  excitatio  temporalis  est. 
Octavus  modus  est  iuxta  transfigurationem ,  ut 
ex  aere  fit  imago:  quae  materialis  est.  Nonus 
modus  est  motus  '  a  movente :  et  hic  etiam  po- 
nitur  effectus  et  causa.  Decimus  modus  est  iuxta 
educfionem  specierum  a  genere:  qui  non  ^ 


com- 


in  divinis, 


quia 


petit 

Filio  sicut  genus  de 

est  iuxta  ideationem, 


Pater  non  praedicatur  de 
specie.  Undecimus  modus  " 
ut  arca  exterior  ab  ea  quae 


est  in  mente.  Duodecimus  modus  est  *  iuxta  na- 
scentiam ,  ut  homo  est  a  patre :  ubi  est  prius 
et  posterius  secundum  tempus.  Patet  ergo  quod 
in  omni  modo  '  quo  aliquid  est  ex  altero ,  aut 
deest  aequalitas  naturae,  aut  aequalitas  durationis. 
Si  igitur  Filius  est  a  Patre,  oportet  dicere  vel 
eum  esse  minorem  Patre,  aut  posteriorem,  aut " 
utrumque. 

2.  Praeterea,  omne  quod  est  ex  altero,  habet 
principium.  Sed  nullum  aeternum  habet  princi- 
pium.  Ergo  Filius  non  est  aeternus,  neque  Spi- 
ritus  Sanctus. 

3.  Praeterea,  omne  quod  corrumpitur,  desinit 
esse.  Ergo  omne  quod  generatur ,  incipit  esse : 
ad  hoc  enim  generatur,  ut  sit.  Sed  Filius  est  ge- 


nitus  a  Patre.  Ergo  incipit  esse,  et  non  est  co- 
aeternus  Patri. 

4.  Praeterea,  si  Filius  genitus  est  a  Patre,  aut 
semper  generatur,  aut  est  dare  aliquod  instans 
suae  generationis.  Si  semper  generatur ;  dum  au- 
tem  aliquid  est  in  generari,  est  imperfectum,  sicut 
patet  in  successivis,  quae  sunt  semper  in  fieri, 
ut  tempus  et  motus :  sequitur  quod  Filius  semper 
sit  imperfectus ;  quod  est  inconveniens.  Est  ergo 
dare  aliquod  instans  generationis  Filii.  Ante  illud 
ergo  instans  Filius  non  erat. 

Sed  contra  est  quod  Athanasius  dicit  *,  quod 
totae  tres  personae  coaeternae  sibi  sunt. 

Respondeo  dicendum  quod  necesse  est  dicere 
Filium  esse  coaeternum  Patri.  Ad  cuius  eviden- 
tiam,  considerandum  est  quod  aliquid  ex  prin- 
cipio  existens  posterius  esse  suo  principio,  potest 
contingere  ex  duobus:  uno  modo,  ex  parte  agen- 
tis;  alio  modo,  ex  parte  acdonis.  Ex  parte  agentis 
quidem,  aliter  in  agentibus  voluntariis,  aliter  in 
agentibus  naturalibus.  In  agentibus  quidem  voiun- 
tariis,  propter  electionem  temporis:  sicut  enim 
in  agentis  voluntarii  potestate  est  eligere  formam 
quam  effectui  conferat ,  ut  supra  *  dictum  est , 
ita  in  eius  potestate  est  eligere  tempus  in  quo 
effectum  producat.  In  agentibus  autem  naturalibus 
hoc  contingit,  quia  agens  aliquod  non  a  principio 
habet  perfecfionem  virtutis  ^  naturaliter  ad  agen- 
dum,  sed  ei  advenit  post  aliquod  tempus;  sicut 
homo  non  a  principio  generare  potest.  -  Ex  parte 
autem  -"  actionis,  impeditur  ne  id  quod  est  a  prin- 
cipio  simul  sit  cum  suo  principio,  propter  hoc 
quod  actio  est  successiva.  Unde,  dato  quod  ali- 
quod  agens  tali  actione  agere  inciperet  statim 
cum  est,  non  statim  eodem  instanti  esset  effectus, 
sed  in  instanti  ad  quod  terminatur  actio. 

Manifestum  est  autem  secundurh  praemissa  *, 
quod  Pater  non  generat  Filium  voluntate,  sed 
natura.  Et  iterum,  quod  natura  Patris  ab  aeterno 
perfecta  fuit.  Et  iterum ,  quod  actio  qua  Pater 
producit  Filium,  non  est  successiva :  quia  sic  Fi- 
lius   Dei   successive   generaretur,   et  esset  •  eius 


o)  modus,  -  Om.  ABCDE. 

P)  ubi.  -  etiam  addunt  ABCDE.  -  Pro  potentiae  efficientia,  poten- 
tiae  efficacia  BsA,  ponitur  efficientia  ceteri  et  ed.  a,  et  potentia  et 
efficientia  ed.  b. 

Y)  aequalitas.  -  qualitas  ed.  b.  -  Pro  simplicitatis  spiritualis,  spiri- 
tualitatis  codices. 

8)  excitationem.  -  exactionem  B,  et  ita  mox  exactio;  margo  A  alia 
littera  cognitionem,  alia  littera  exactionem,  et  mox  exactio. 

e)  motus.  -  ut  motus  A,  om.  F. 

?)  non.  -  Om.  ed.  b.  -  in  divinis  om.  BCDEFpA  et  ed.  a. 


I         rj)  modus.  -  Om.  BD;  modus  est  om.  CEF. 

6)  modus  est.  ~  Om.  ABCEFa;  modus  om.  D.  -  Pro  nascentiam, 
nascentia  PGa.  -  Seq.  est  om.  codices. 

i)  quod  in  omni  modo.  -  quod  omni  modo  ABCDE.  -  Ante  deest 
Pab  emittunt  aut. 

x)  aut.  -  vel  ABDEFGa,  ad  ed.  b. 

X)  perfectionem  virtutis.  -  principium  perfectionis  A. 

(i)  autem.  —  etiam  B,  om.  P. 

v)  generaretur,  et  esset.  -  generatus  esset  et  PGab,  generaretur 
esset  et  F;  esset  post  materialis  addit  G,  post  motu  Pab, 


In  Symbolo. 


'  Qu.  xLi,  art.  2. 


Ibid. 


QUAESTIO  XLII,  ARTICULUS  III 


439 


*  Serra.  xxxviii 
( al.  de  Verbis 
Evang.,  Serm. 
cxvii),  cap.vi,  X. 


■  Parte  III,  cap. 
X  (Theodoti  An- 
cyr.  £pisc.  ho- 
mil.  in  Natal. 
Salv.). 


D.  570. 


generatio  materialis  et  cum  motu,  quod  est  im- 
possibile,  Relinquitur  ergo  quod  Filius  fuit,  quan- 
documque  fuit  Pater.  Et  sic  Filius  est  coaeternus 
Patri:  et  similiter  Spiritus  Sanctus  utrique. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod,  sicut  Augusti- 
nus  dicit,  in  libro  de  Verbis  Domini  *,  nuUus  mo- 
dus  processionis  alicuius  creaturae  perfecte  re- 
praesentat  divinam  generationem :  unde  oportet 
ex  multis  modis  colligere  similitudinem,  ut  quod 
deest  ex  uno,  aliqualiter  suppleatur  ex  altero.  Et 
propter  hoc  dicitur  in  Synodo  Ephesina  *:  Coexi- 
stere  semper  coaeternum  Patri  Filium,  Splendor 
tibi  denuntiet;  impassibilitatem  nativitatis  ostendat 
Verbum ;  consubstantialitatem  Filii  nomen  insi- 
nuet.  Inter  omnia  tamen  expressius  repraesentat 
processio  verbi  ab  intellectu:  quod  quidem  non 
est  posterius  eo  a  quo  procedit,  nisi  sit  talis  intel- 
lectus  qui  exeat  de  potentia  in  actum :  quod  in 
Deo  dici  non  potest. 

Ad  secundum  dicendum  quod  aelernitas  excludit 
principium  durationis  *,  sed  non  principium  originis. 


Qu.  xxvii,  art. 
? 


Ad  tertium  dicendum  quod  omnis  corruptio  est 
mutatio  quaedam :  et  ideo  omne  quod  corrum- 
pitur,  incipit  non  esse,  et  desinit  esse.  Sed  ge- 
neratio  divina  non  est  transmutatio ,  ut  dictum 
est  supra  *.  Unde  Filius  semper  generatur,  et 
Pater  semper  generat  ^. 

Ad  quartum  dicendum  quod  in  tempore  aliud 
est  quod  est  indivisibile,  scilicet  instans;  et  aliud 
est  quod  est  durans,  scilicet  tempus.  Sed  in  ae- 
ternitate  ipsum  nunc  indivisibile  "  est  semper  stans, 
ut  supra  *  dictum  est.  Generatio  vero  "  Filii  non 
est  in  nunc  temporis ,  aut  in  tempore ,  sed  in 
aeternitate.  Et  ideo,  ad  significandum  praesentia- 
litatem  et  permanentiam  aeternitatis,  potest  dici 
quod  semper  nascitur ,  ut  Origenes  dixit  *.  Sed, 
ut  Gregorius  *  et  Augustinus  **  dicunt,  melius 
est  quod  dicatur  .semrer  natus:  ut  ly  semper  de- 

.  ..•',■'■  trium    Quaest. , 

signet  permanentiam  aeternitatis,  et  ly  natus  per-  qu-  xxxvn. 
fectionem  geniti.   Sic  ergo  Filius  nec  p  imperfe-  p 

ctus  est 


'  Q.U.  X,  art.  2, 
ad  I ;  art.  4,  ad  2. 

3C 


*  In  Hierem.Ho- 
mil.  VI. 

♦  Moral.   lib. 
XXIX,  cap.  I. 

Lib.    Octog. 


dixit. 


neque  erat  qiiando  non  erat ,  ut  Arius 


?)   Unde ...  generat.  -  Om.  codices  et  ed.  a. 
0)  ipsum  nunc  indivisibile.  —  ipsum  indivisibile  CFG. 
P  addit  et. 


Ante  semper 


-.)  vero.  -  ergo  codices.  -  Pro   signijicandum ,  significandam  co- 
dices  et  a  b. 

p)  nec.  -  non  P.  -  Pro  Arius,  Arrianus  VDFab. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTULUs  clarus  est.  -  In  corpore  unica  est  conclusio,  re- 
sponsiva  quaesito  affirmative:  Necesse  est  Filium  esse 
coaeternum  Patri.  -  Probatur  sic.  Omne  ex  principio  exi- 
stens  posterius  illo,  aut  procedit  ab  illo  voluntarie,  aut  a 
natura  paulatim  perfecta,  aut  actione  successiva :  sed  Pater 
non  generat  Filium  voluntate,  sed  natura  ab  aeterno  per- 
fecta,  et  absque  actione  successiva :  ergo  habet  Filium  coae- 
ternum.  -  Et  similiter  est  de  Spiritu  Sancto. 


Maior  declaratur,  distinguendo  causam  posterioritatis  ex 
parte  agentis,  vel  actionis,  etc,  ut  patet  in  littera. 

Minor  vero,  quoad  ultirnam  partem,  declaratur,  ducendo 
ad  impossibile:  scilicet  quod  Filius  esset  successive  natus,  et 
cum  materia  et  motu.  -  Nec  fundatur  haec  iilatio  materiae 
super  hoc,  quod  ubicumque  est  successio,  ibi  sit  materia  : 
sed  quod  ubicumque  est  generatio  successiva  substantiae, 
ibi  est  materia. 


*  In  Symbolo. 


ARTICULUS  TERTIUS 

UTRUM  IN  DIVINIS  PERSONIS  SIT  ORDO  NATURAE 

I  Sent.,  dist.  xii,  art.  i  ;  dist.  xx,  art.  3 ;  De  Pot.,  qu.  x,  art.  3 ;  Contra  errores  Graec,  parte  II,  cap.  xxxi. 


»D  tertium  sic  proceditur.  Videmr  quod 
in  divinis  personis  non  sit  ordo  natu- 
'rae.  Quidquid  enim  in  divinis  est,  vel 
^est  essentia  vel  persona  vel  notio.  Sed 
ordo  naturae  non  significat  essentiam,  neque  est 
aliqua  personarum  aut  notionum.  Ergo  ordo  na- 
turae  "  non  est  in  divinis. 

2.  Praeterea,  in  quibuscumque  est  ordo  na- 
turae,  unum  est  prius  altero,  saltem  secundum 
naturam  et  intellectum.  Sed  in  divinis  personis 
nihil  -est  prius  et  posterius ,  ut  Athanasius  di- 
cit  *.  Ergo  in  divinis  personis  non  est  ordo  na- 
turae. 

3.  Praeterea,  quidquid  ordinatur,  distinguitur. 
Sed  natura  in  divinis  non  distinguitur.  Ergo  non 
ordinatur.  Ergo  non  est  ibi  ordo  naturae. 

4.  Praeterea,  natura  divina  est  eius  essentia. 
Sed  non  dicitur  in  divinis  ordo  essentiae.  Ergo 
neque  ordo  naturae. 

Sed  contra,  ubicumque  est  pluralitas  sine  or- 


Ibid. 


dine,  ibi  est  confusio.  Sed  in  divinis  personis  non 
est  confusio,  ut  Athanasius  dicit  *.  Ergo  est  ibi 
ordo. 

Respondeo  dicendum  quod  ordo  semper  dicitur 
per  comparationem  ad  aliquod  principium.  Unde 
sicut  dicitur  principium  multipliciter,  scilicet  se- 
cundum  situm,  ut  punctus,  secundum  intellectum, 
ut  principium  demonstrationis,  et  secundum  cau- 
sas  singulas;  ita  etiam  dicitur  ordo.  In  divinis 
autem  dicitur  principium  secundum  originem , 
absque  prioritate,  ut  supra  *  dictum  est.  Unde  •Qu.xxxni.art 
oportet  ibi  esse  ordinem  secundum  originem  ^, 
absque  prioritate.  Et  hic  vocatur  ordo  naturae, 
secundum  Augustinum  *,  non  quo  alter  sit  prius  "> 
altero,  sed  quo  alter  est  ex  altero. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  ordo  naturae 
significat  notionem  originis  in  communi,  non  au- 
tem  ^  in  speciali. 

Ad  secundum  dicendum  quod  in  rebus  creatis, 
etiam  cum  id  quod  est  a  principio  sit  suo  prin- 


i,  ad  3. 


Contra  Maxi- 
min.,  lib.  II  (al. 
cap.  XIV. 

T 


III 


a)  naturae.  -  Om. 
P)  ibi ...  originem. 


AEpC. 

-  ibidem  esse  originem  B. 


f)  prius.  -  prior  B. 

3)  autem.  -  aliquam  ACDEFGa. 


440 

cipio  coaevum  secundum  durationem,  tamen  prin- 
cipium  est  prius  secundum  naturam  et  inteile- 
ctum,  si  consideretur  id  quod  est  principium.  Sed 
si  considerentur  ipsae  relationes  causae  et  causati, 
et  principii  et  principiati,  manifestum  est  quod 
relativa  sunt  simul  natura  et  intellectu,  inquan- 
tum  unum  est  in  definitione  alterius.  Sed  in  di- 
vinis  ipsae  relationes  sunt  subsistentes  personae 
in  una  natura.  Unde  neque  ex  parte  riaturae , 
neque  ex  parte  relationum  ',  una  persona  potest 


QUAESTIO  XLII,  ARTICULUS  III 


esse  prior  alia,  neque  etiam  secundum  naturam 
et  intellectum. 

Ad  tertium  dicendum  quod  ordo  naturae  di- 
citur,  non  quod  ipsa  natura  ordinetur :  sed  quod 
ordo  in  divinis  personis  attenditur  secundum  na- 
turalem  originem. 

Ad  quartum  dicendum  quod  tiatura  quodam- 
modo  importat  rationem  principii,  non  autem 
essentia.  Et  ideo  ordo  originis  melius  nominatur 
ordo  naturae,  quam  ordo  essentiae. 


e)  naturae ...  relationum.  -  relationum  ...  naturae  codices. 

Oommentaria  CarcLinalis  Oaietani 


*  In   resp.   ad 
qoaest. 


•  S.  Ang.  de  Ci- 
vit.  Det,  lib.  V, 
cap.  I. 


'  Qu.  XXXVI,  art. 


IN  titulo,  ly  naturae  non  est  obliquus  determinatus  per 
ly  ordo:  sed  e  contra,  determinans  ipsum  ordinem.  Ita 
quod  non  est  sensus:  Utrum  sit  ordo  naturae ,  tanquam 
rei  ordinatae ;  sed :  Utrum  sit  ordo  naturae,  idest  naturalis, 
ut  naturale  distinguitur  contra  voluntarium. 

II.  In  corpore  una  est  conclusio:  In  personis  divinis  est 
ordo  naturae.  -  Probatur.  Ordo  semper  est  per  comparatio- 
nem  ad  aliquod  principium :  ergo  est  multiplex,  iuxta  mul- 
tiplicitatem  principii :  ergo  est  in  divinis  secundum  originem, 
absque  prioritate :  ergo  est  ordo  naturae. 

Prima  consequentia  explanatur  in  situ,  intellectu,  et  sin- 
gulis  causis.  -  Secunda  autem  probatur:  quia  principium 
in  divinis  est  secundum  originem,  absque  prioritate,  ex 
qu.  XXXIII ,  art.  i .  -  Tertia  autem  manifestatur  auctoritate 
Augustini,  qui    et   hoc  vocabulum  induxit. 

III.  Circa  hanc  partem,  pro  quanto  ponitur  ordo  absque 
prioritate,  dubium  insurgit  apud  multos,  putantes  de  ra- 
tione  ordinis  esse  prioritatem  et  posterioritatem ;  et  sicut 
ibi  ponitur  ordo  originis ,  ponendum  esse  quod  ibi  sit 
prioritas  et  posterioritas  originis.     "" 

Verum,  quia  non  est  theologorum  contentionibus  de- 
servire,  et  in  re  hac  nulla  dissensio  est  nisi  in  verbis,  idcirco 
breviter  scito  quod,  cum  ordo  originis  nihil  aliud  sit  nisi 
hoc  esse  ab  hoc;  et  in  eo  secundum  rem  invenitur  a  quo 
alius  et  qui  ab  alio;  et  rursus  a  quo  alius  est  quandoque 
a  se  producens,  ut  patet  de  primo  producente;  et  in  his 
nulla  sit  discordia :  consequens  est  quod  inter  nos  et  Sco- 
tum,  his  omnibus  consentientem,  in  Primo,  distinctione  xxviii, 
quaest.  ult.  *,  et  Quodlibetis,  quaest.  iv,  non  sit  controversia 
secundum  rem,  sed  tantum  differentia  est  in  vocabulis.  Quo- 
niam  ipsi  vocant  prius  origine  a  quo  alius,  et  etiam  a  se 
producens;  posterius  vero  origine  qui  'ab  alio ;  ita  quod 
prioritas  originis  est  ly  a  quo  seu  a  se,  posterioritas  vero 
ly  ab  alio;  ut  patet  ab  ipsomet  in  Primo,  dist.  xii,  qu.  n,  et 
alibi.  Unde  in  huiusmodi,  propter  sanctorum  Doctorum 
reverentiam ,  qui  his  vocabulis  usi  non  sunt ,  et  ad  tol- 
lendas  erroris  occasiones,  sententiam  teneant,  sed  linguam 
cohibeant  *. 

Pariunt  quoque  huiusmodi  locutiones  obscuritatem  in 
rebus  manifestis,  ut  patet  cum  fit  quaestio  de  identitate  vel 
diversitate  signi  originis,  quo  vel  quibus  Pater  et  Filius  spi- 
rant:  cum  tamen  res  clara  sit,  quod  Pater  a  se,  et  Filius 
a  Patre,  unico  simul  actu  spirant,  ut  unicum  principium, 
ut  dictum  est  *. 

IV.  In  responsione  ad  secundum,  dubium  occurrit,  non 
praeteritum  a  Scoto,  in  xxvxu  distinctione  Primi,  qu.  ult.. 


quod  hoc  dictum  repugnat  dictis  in  qu.  xl  ,  art.  ult.  Hic 
namque  dicitur :  paternitas,  sive  Pater,  nuUo  modo  est  prior 
Filio,  ita  quod  nec  secundum  naturam,  nec  secundum  in- 
tellectum.  Ibi  autem  expresse  dictum  est  quod  hypostasis 
Patris  est  prior  secundum  intellectum  actu  notionali  qui  est 
generatio  activa ;  et  consequenter  prior  Filio,  qui  sequitur 
generationem  passivam,  ut  ibidem  dicitur.  Non  ergo  stant 
haec  duo  simul. 

V.  Ad  evidentiam  huius  difficultatis ,  et  simpliciter  et 
ad  hominem,  scito  quod  de  Patre  et  FUio  in  divinis  con- 
tingit  loqui  dupliciter.  Uno  modo ,  secundum  rem  pure : 
et  sic  loquitur  hic  Auctor,  negans  omnem  prioritatem  et 
posterioritatem.  Et  probat  hoc  efficacissima  ratione :  sciHcet 
quod  in  eis  non  est  nisi  relatio  et  essentia ;  in  essentia 
nulla  est  prioritas,  cum  sit  una ;  relationes  sunt  simul  na- 
tura  et  intellectu ;  ergo.  -  Alio  modo  contingit  loqui  de  eis 
sub  aliquo  partiali  conceptu,  seu  modo  concipiendi:  et  sic 
locutus  est  superius.  Et  merito :  quia  titulus  articuli  erat  de 
praeintellectione  proprietatum  respectu  actuum,  et  e  con- 
verso ;  et  sic  Pater  (similiter  et  paternitas),  conceptus  ut  hy- 
postasis ,  praecedit ,  secundum  intellectum  ,  generationem 
et  Filium.   Unde  nulla  est  in  dictis  contradictio. 

Imo  ex  hoc  loco  manifeste  apparet  quod  Scotus,  tam 
in  loco  allegato,  quam  in  Quodlibetis,  qu.  iv  *,  imposuit  *  Art.  2. 
s.  Thomae  motivum  ad  faciendam  illam  distinctionem  de 
paternitate  ut  constitutiva  et  ut  relatio,  ut  salvaret  Patrem 
esse  priorem  filio.  Neque  enim  hoc  somniavit  Auctor  un- 
quam:  sed  hic  docuit  oppositum,  dicens  ipsas  relationes 
subsistentes,  quae  sunt  Pater  et  Filius,  oportere  esse  omnino 
simul,  etiam  intellectu ;  et  hoc  ex  meritis  rerum.  Ratio  enim 
quae  movit  Auctorem  ad  illam  distinctionem,  fuit,  quia  rela- 
tio  unica  habet  duos  actus,  scilicet  constituere  hypostasim 
et  referre,  ut  ibi  *  patuit. 

VI.  Et  scito  quod ,  cum  hac  unica  distinctione  prae- 
missa,  scilicet  de  rebus  secundum  se ,  aut  de  eis  secundum 
aliquem  specialem  conceptum  seu  concipiendi  modum,  sol- 
ves  obiectiones  eorum  qui  omnino  prioritatem  in  divinis 
probare  volunt;  vel  ex  eo  quod  Augustinus  dicit  *  quod 
nihil  generat  se,  eo  quod  esset  antequam  esset,  et  sic  de 
ratione  generantis  est  esse  ante  genitum;  vel  ex  eis  simili- 
bus.  Haec  enim  omnia  non  concludunt  rem  seu  personam 
generantem,  etc,  esse  priorem,  etiam  secundum  intellectum: 
sed  rem  illam  sic  conceptam  esse  priorem  secundum  ratio- 
nem.  Constat  autem  non  valere  argumentum  a  re  sic  con- 
cepta  ad  eandem  simpliciter :  est  enim  sophisma  a  secun- 
dum  quid  ad  simpliciter. 


♦Comment.  num. 

XII,  XIII. 


•De7W«.,Iib.l, 
cap.  I. 


QUAESTIO  XLII,  ARTICULUS  IV 


441 


ARTICULUS  QUARTUS 

UTRUM   FILIUS   SIT  AEQUALIS  PATRI   SECUNDUM   MAGNITUDINEM 

,      I  Sent.,  dist.  xix,  qu.  i,  art.  2;  IV  Cont.  Gent,,  cap.  vii,  xi;  in  Boet.  de  Trin.,  qu.iii,  art.  4. 


Vers.  28. 

Vers.  28. 


Vers.  6. 


*  Qu.  XXVII,  art. 
2;  qu.  XXXIII , 
art.  2,  ad  3,  4; 
art.  3. 


Num.  73. 


D  QUARTUM  sic  PROCEDiTUR.  Vidctur  quod 
Filius  non  sit  aequalis  Patri  in  magnitu- 
dine.  Dicit  enim  ipse,  loan.  xiv*:  Pater 
maior  me  est;  et  Apostolus,  I  Cor.  xv  *: 
Ipse  Filiiis  subiectiis  erit  illi  qui  sibi  subiecit  omnia. 

2.  Praeterea,  paternitas  pertinet  ad  dignitatem 
Patris.  Sed  paternitas  non  convenit  Filio.  Ergo 
non  quidquid  dignitatis  habet  Pater,  habet  Filius. 
Ergo  non  est  aequalis  Patri  in  magnitudine. 

3.  Praeterea,  ubicumque  est  totum  et  pars , 
plures  partes  sunt  aliquid  maius  quam  una  tan- 
tum  vel  pauciores ;  sicut  tres  homines  sunt  aliquid 
maius  quam  duo  vei  unus.  Sed  in  divinis  videtur 
esse  totum  universale  et  pars:  nam  sub  relatione 
vel  notione  plures  notiones  continentur.  Cum  igi- 
tur  in  Patre  sint  tres  notiones,  in  Filio  autem 
tantum  duae,  videtur  quod  Filius  non  sit  aequalis 
Patri. 

Sed  contra  est  quod  dicitur  Philip.  ii  *:  Non 
rapinam  arbitratiis  est  esse  se  aequalem  Deo. 

Respondeo  dicendum  quod  necesse  est  dicere 
Filium  esse  aequalem  Patri  in  magnitudine.  Ma- 
gnitudo  enim  Dei  non  est  aliud  quam  perfectio 
naturae  ipsius.  Hoc  autem  est  de  ratione  pater- 
nitatis  et  filiationis,  quod  filius  per  generationem 
pertingat  ad  habendam  perfectionem  naturae  quae 
est  in  patre,  sicut  et  pater.  Sed  quia  in  homini- 
bus  generatio  est  transmutatio  quaedam  exeuntis  " 
de  potentia  in  actum,  non  statim  a  principio  homo 
filius  est  aequalis  patri  generanti;  sed  per  debi- 
tum  incrementum  ad  aequalitatem  perducitur,  nisi 
aliter  eveniat  propter  defectum  principii  genera- 
tionis.  Manifestum  est  autem  ex  dictis  *  quod  in 
divinis  est  proprie  et  vere  paternitas  et  filiatio. 
Nec  potest  dici  quod  virtus  Dei  Patris  fuerit  de- 
fectiva  in  generando ;  neque  quod  Dei  Filius  suc- 
cessive  et  per  transmutationem  ad  perfectionem 
pervenerit.  Unde  necesse  est  dicere  quod  ab  ae- 
terno  fuerit  Patri  ^  aequalis  in  magnitudine.  Unde 
et  Hilarius  dicit,  in  libro  de  Synod.  * :  Tolle  cor- 
porum  injirmitates ,  tolle  conceptus  initium,  tolle 
dolores  et  omnem  humanam  necessitatem,  omnis  ^ 
filius  secundum  naturalem  nativitatem  aequalitas 
patris  est,  quia  est  et  similitudo  naturae. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  verba  illa  ^  in- 


telliguntur  dicta  de  Christo  secundum  humanam 
naturam,  in  qua  minor  est  Patre,  et  ei  subiectus. 
Sed  secundum  naturam  divinam ,  aequalis  est 
Patri.  Et  hoc  est  quod  Athanasius  dicit  *:  Ae- 
qualis  Patri  secundum  divinitatem ,  minor  Patre 
secundum  humanitatem.  Vel ',  secundum  Hilarium, 
in  IX  libro  de  Trin.  *:  Donantis  auctoritate  Pater 
maior  est,  sed  minor  non  est  cui  unum  esse  do- 
natur  *.  Et  in  libro  de  Synod.  **  dicit  quod  subie- 
ctio  Filii  naturae  pietas  est,  idest  recognitio  au- 
ctoritatis  paternae ,  subiectio  autem  ceterorum , 
creationis  infirmitas. 

Ad  secundum  dicendum  quod  aequalitas  atten- 
ditur  secundum  magnitudinem.  Magnitudo  autem 
in  divinis  significat  perfectionem  naturae,  ut  di- 
ctum  est  *,  et  ad  essentiam  pertinet.  Et  ideo  ae- 
qualitas  in  divinis,  et  similitudo,  secundum  es- 
sentialia  attenditur:  nec  potest  ^  secundum  distin- 
ctionem  relationum  inaequalitas  vel  dissimilitudo 
dici.  Unde  Augustinus  dicit,  Contra  Maximinum*: 
Originis  quaestio  est  quid  de  quo  sit;  aequalitatis 
autem,  qualis  aut  quantus  sit.  Paternitas  igitur  est 
dignitas  Patris,  sicut  et  essentia  Patris:  nam  di- 
gnitas  absolutum  est,  et  'i  ad  essentiam  pertinet. 
Sicut  igitur  eadem  essentia  quae  in  Patre  est 
paternitas,  in  Filio  est  filiatio ;  ita  eadem  dignitas 
quae  in  Patre  est  paternitas,  in  Filio  est  filiatio. 
Vere  ergo  dicitur  quod  quidquid  dignitatis  habet 
Pater,  habet  Filius.  Nec  sequitur:  paternitatem 
habet  Pater,  ergo  paternitatem  habet  Filius.  Mu- 
tatur  enim  quid  in  ad  aliquid  * :  eadem  enim  est 
essentia  et  dignitas  Patris  et  Filii,  sed  in  Patre 
est  secundum  relationem  dantis,  in  Filio  secun- 
dum  relationem  accipientis. 

Ad  tertium  dicendum  quod  relatio  in  divinis 
non  est  totum  universale,  quamvis  de  pluribus ' 
relationibus  praedicetur:  quia  omnes  relationes 
sunt  unum  secundum  essentiam  et  esse,  quod 
repugnat  rationi  universalis,  cuius  partes  secun- 
dum  esse  distinguuntur.  Et  similiter  persona,  ut 
supra  *  dictum  est,  non  est  universale  in  divinis. 
Unde  neque  omnes  relationes  sunt  maius  aliquid 
quam  una  tantum ;  nec  omnes  personae  maius 
aliquid  quam  una  tantum  ";  quia  tota  perfectio 
divinae  naturae  est  in  qualibet  personarum. 


o)  exeuntis.  -  existentis  FG. 

P)  Patri.  -  et  Patri  ACDEFGai.  -  Mox  et  ora.  codices. 
T)  omnis.  -  et  omnis  BD.  -  et  ante  similitudo  om.  FGa. 
3)  quod  verba  illa.  -  quod  tria  illa  A. 
e)   Vel.  -  Sed  Pab. 

^)  potest.  -  distinguere  addunt  CDEFGpA.  -  Pro  inaequalitas,  inae- 
qualitatis  ACDE. 


In  Symbolo. 


Num.  54. 


D.  617. 
*  Nura.  79. 


*   In   corpore.  - 
Cf.  art.  I,  ad  i. 


'  Lib.  II,  (al.  ni), 
cap.  XVIII. 


*  Qu.  XXX 

4,  ad  3. 


7))  absolutum  est,  et.  -  absolutum  est,  absolutum  autem  G;  est  ab- 
solutum  et  edd.  a  b,  est  absoluta  et  P. 

9)  in  ad  aliquid.  -  im  hoc  aliquid  ACE,  i«  aliquid  GpF. 

i)  pluribus.  —  similibus  PACDEFGpB  et  ed.  b,  singulis  sB. 

x)  nec  omnes  personae ...  tantum.  -  nec  tres  personae  sunt  maius 
aliquid  quam  una  B ,  vel  personae  duae  sunt  plures  una  E,  vel  omnes 
personae  sunt  maius  aliquid  quam  una  tantum  FG,  om.  ACDa. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTULUs  clarus   est.   -    In   corpore   unica   est   conclusio : 
Necesse  est  Filium  esse  aequalem  Patri  in  magnitudine 
ab  aetemo. 

SUMMAE  Theol.  D.  Thomae  T.  I. 


Et  probatur  primo  quoad  primam  partem,  sic.  De  ra- 
tione  paternitatis  et  filiationis  est,  quod  filius  accipiat  per- 
fectionem  naturae,  sicut  pater:  ergo  Filius  in  divinis  habet 

56 


442 


QUAESTIO  XLII,  ARTICULUS  V 


perfectionem  naturae  paternae:    ergo  est   aequalis  Patri  in 
magnitudine. 

Antecedens  declaratur  in  creaturis.  -  Prima  vero  conse- 
quentia  probatur :  quia  in  divinis  est  vere  et  proprie  pa- 
ternitas  et  filiatio.  -  Secunda  autem :  quia  magnitudo  nihil 
aliud  significat  quam  perfectionem  naturae. 


Quoad  secundam  vero  partem,  scilicet  ab  aeterno,  pro- 
batur.  Virtus  Dei  Patris  non  est  defectiva,  neque  Filius  Dei 
successive  perficitur:  ergo  ab  a^erno. 

Et  declaratur  sequela:  quia  ex  horum  oppositis  accidit 
in  humanis  quod  filius  non  statim  aequatur  patri.  -  Et  con- 
firmatur  totum  auctoritate  Hilarii. 


ARTICULUS  QUINTUS 


UTRUM  FILIUS  SIT  IN  PATRE,  ET  E  CONVERSO 
I  Sent.,  dist.  xix,  qu.  iii,  art.  2;  IV  Cont.  Gent.,  cap.  ix;  loan.,  cap.  x,  lect.  vi;  cap.  xvi,  lect.  vii. 


'  Cap.  I 
-  S.  Th. 


in,  n.  I. 

lect.  IV. 


'  Vers.  2. 


>D  QuiNTUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 

Filius  non  sit  in  Patre,  et  e  converso. 

'Philosophus  enim,  in  IV  Physic.  *,  ponit 

^octo  modos  essendi  aliquid  in  aliquo ; 

et  secundum  nuUum  horum  Filius  est  in  Patre, 

aut  e  converso,  ut  patet  discurrenti  per  singulos 

modos.  Ergo  Filius  non  est  in  Patre,  nec  e  con- 

verso. 

2.  Praeterea,  nihil  quod  exivit  ab  aliquo,  est 
in  eo.  Sed  Filius  ab  aeterno  exivit  a  Patre,  secun- 
dum  illud  Micheae  v*:  Egressus  eius  ab  initio, 
a  diebus  aeternitatis.  Ergo  Filius  non  est  in  Patre. 

3.  Praeterea,  unum  oppositorum  non  est  in 
altero.  Sed  Filius  et  Pater  opponuntur  relative. 
Ergo  unus  non  potest  esse  in  alio. 

Sed  contra  est  quod  dicitur  loan.  xiv*:  Ego 
in  Patre,  et  Pater  in  me  est. 

Respondeo  dicendum  quod  in  Patre  et  Filio  tria 
"  est  considerare,    scilicet   essentiam  ",  relationem 

et  originem ;  et  secundum  quodlibet  istorum  Fi- 
lius  est  in  Patre,  et  e  converso.  Secundum  es- 
sentiam  enim  Pater  est  in  Filio,  quia  Pater  est 
sua  essentia,  et  communicat  suam  essentiam  Fi- 
lio,  non  per  aliquam  suam  transmutationem :  unde 
sequitur  quod,  cum  essentia  Patris  sit  in  Filio, 
quod  in  Filio  sit  Pater.  Et  similiter,  cum  Filius 
sit  sua  essentia,  sequitur  quod  sit  in  Patre  ,  in 
quo  est  eius  essentia.  Et  hoc  est  quod  Hilarius 
*  Num.  37, 38.    dicit,  V  de  Trin.  *:  Naturam  suam,  ut  ita  dicatn, 


'  Vers.  10. 


sequitur  immutabilis  Deus,  immutabilem  gignens 
Deum.  Subsistentem  ergo  in  eo  Dei  naturam  in- 
telligimus ,  cum  in  Deo  Deus  insit.  -  Secundum 
etiam  relationes,  manifestum  est  quod  unum  op- 
positorum  relative  est  in  altero  secundum  intel- 
lectum.  -  Secundum  originem  etiam,  manifestum 
est  quod  processio  verbi  intelligibiiis  non  est  ad 
extra  '',   sed  manet  in  dicente.    Id  etiam  quod  P 

verbo  dicitur,  in  verbo  continetur.  -  Et  eadem 
ratio  est  de  Spiritu  Sancto. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  ea  quae  in 
creaturis  sunt,  non  sufficienter  repraesentant  ea 
quae  Dei  sunt.  Et  ideo  secundum  nullum  ">  eo-  T 

rum  modorum  quos  Philosophus  enumerat,  Filius 
est  in  Patre,  aut  e  converso.  Accedit  tamen  magis 
ad  hoc  modus  ille,  secundum  quem  aliquid  di- 
citur  esse  in  principio  originante :  nisi  quod  deest 
unitas  essentiae,  in  rebus  creatis,  inter  principium 
et  id  quod  est  a  principio. 

Ad  secundum  dicendum  quod  exitus  Filii  a  Patre 
est  secundum  modum  processionis  interioris,  prout 
verbum  exit  a  corde,  et  manet  in  eo.  Unde  exitus 
iste  in  divinis  est  secundum  solam  distinctionem 
relationum ;  non  secundum  essentialem  aliquam  ^  « 

distantiam. 

Ad  tertium  dicendum  quod  Pater  et  Filius  op- 
ponuntur  secundum  relationes,  non  autem  secun- 
dum  essentiam.  Et  tamen  oppositorum  relative  ^  « 

unum  est  in  altero,  ut  dictum  est  *.  '  i"  corpore. 


o)  essentiam.  -  essentiam  et  P.  -  Pro  istorum,  horum  codices. 
p)  ad  extra.  -  aliquid  extra  PB. 

y)  nullum.  -  intellectum  addit  B.  -  Pro  eorum,  horum  ABCDE,  i7- 
lorum  FG. 


8)  essentialem  aliquam.  -  aliquam  aequalem  B,  aliquam  essentialem 
ceteri ;  aliquam  om.  a. 

e)  relative.  -  relatione  P. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTULus  clarus  est.  -  In  corpore  unica  est  conclusio,  ha- 
bens  tres  partes :  Pater  est  in  Filio ,  et  e  converso , 
secundum  essentiam  et  relationem  et  originem. 

Quoad  primam  partem,  probatur  sic.  Essentia  Patris  est 
in  Filio :  ergo  Pater  est  in  Filio.  -  Antecedens  manifestatur : 
quia  Pater  communicat  essentiam  Filio  absque  aliqua  trans- 
mutatione.  Consequentia  vero  probatur :  quia  Pater  est  sua 
essentia.  -  Et  similiter,  e  converso,  essentia  Filii  est  in  Patre: 
ergo  Filius  est  in  Patre,  quia  Filius  est  sua  essentia.  -  Et 
confirmatur  auctoritate  Hilarii. 

II.  Circa  hanc  partem  acjverte  duo.  Primum  est,  quod 
Patrem  esse  in  Filio  ratione  essentiae,  potest  intelligi  du- 
pliciter.  Uno  modo ,  quod  ipsa  essentia  secundum  se  sit 
ratio  essendi  in  Filio;  quemadmodum  dicimus  quod  Pater 
intelligit  ratione  essentiae.  Et  hic  sensus  alienus  est  a  mente 
Auctoris:  sic  enim  optime  sequeretur,  ergo  Filius  est  in 
Filio ;  sicut  sequitur ,  ergo  Filius  intelligit.  Alio  modo , 
quod  essentia,  ut  una  in  pluribus,  sft  ratio  uni  quod  sit  in 


alio ;  quemadmodum  etiam  dicimus  quod  essentia ,  ut  in 
principio,  est  ratio  generandi.  Et  sic  verificatur  in  proposito. 
Esse  enim  in  alio,  cum  duo  exigat,  coniunctionem  et  dis- 
tinctionem  extremorum,  dupliciter  contingit :  vel  secundum 
rationem,  quoad  distinctionem ,  ut  deitas  in  Deo,  et  uni- 
versaliter  forma  in  supposito  a  quo  non  distinguitur  rea- 
liter;  vel  secundum  rem.  In  proposito  intelligitur  secundum 
rem,  ita  quod  ad  esse  in  invicem  divinarum  personarum 
concurritet  realis  alietas  et  realis  coniunctio:  est  enim  Pater 
in  Filio  ut  consubstantialis  in  alio  consubstantiali,  ratione 
unius  essentiae  in  utroque. 

Ex  hoc  autem  scito  secundo,  quod  esse  in  persona,  ut 
modo  loquimur ,  est  de  numero  notionalium  mixtorum , 
sicut  potentia  generandi:  quoniam  claudit  in  se  distlnctio- 
nem  personarum  et  unitatem  essentiae.  Et  propterea,  sicut 
in  aliis  huiusmodi  mediis  inter  essentialia  et  notionalia  non 
valet  argumentum  ad  essentialia  pure  sumpta,  ita  nec  hic. 
Unde,  sicut  essentia  non  generat,  et  tamen  in  Patre  est  ratio 


QUAESTIO  XLII,  ARTICULUS  VI 


443 


generandi ;  ita  ipsa  non  est  in  aliqua  persona  eo  modo  quo 
persona  una  est  in  alia,  et  ipsa  tamen  in  pluribus  est  ratio 
essendi  in  invicem. 

Et  ex  his  patet  primo  efficacia  rationis  litterae ,  quae 
non  ex  identitate  Patris  aut  Filii  cum  essentia,  ut  quidam 
intellexisse  videntur;  sed  ex  unitate  essentiae  utriusque,  pro- 
cedit.  Et  optime  hoc  insinuatur  in  ipsis  Patris  et  Fihi  ac 
essentiae  nominibus.  -  Patet  secundo  solutio  rationum  alla- 

•  Qu.  I.  tarum  in  xix  distinctione  Primi  *,  apud  Capreolum.  Ambae 

namque  conditiones  simul  iunctae  reddunt  processum  va- 
lidum. 

III.  Unum  tamen  restat  dubium:  an  ista  ratio  valeat  ex 
unitate  essentiae  utriusque,  ita  quod  par  fuerit  dixisse,  es- 
sentia  Patris  est  in  Filio,  ergo  etc,  et,  essentia  Patris  est 
Filius ,  ergo  etc. :  idest,  an  ad  vim  processus  exigatur  ille 
modus  in,  ut  iacet  in  littera,  scihcet,  essentia  Patris  est  in 
Filio,  ergo  etc.  -  Et  ratio  dubii  est,  quia  ly  in  non  nisi  rela- 
tionem  rationis  dicit:  Pater  autem  est  in  Filio  secundum 
rem.  -  Et  rursus,  essentia  alio  modo  est  in  Filio  quam  Pater 
in  Filio :  quia  iUa  ut  forma  in  supposito,  hic  ut  supposi- 
tum  substantiale  in  alio  supposito. 

IV.  Ad  hoc  dicitur  quod ,  quia  ad  veritatem  proposi- 
tionum  modus  significandi  tantum  spectat,  quod  quandoque 
variat  veritatem ,  idcirco,  licet  processus  iste,  quoad  rem, 
super  unitate  essentiae  in  pluribus  fundetur  (hoc  enim  con- 
substantiales  personas  reddit ,  et  unam  substantialiter  in 
alia  ponit  secundum  rem);  tamen,  quoad  manifestandum 
quod  proprie  verificatur  haec  locutio,  Pater  est  in  Filio,  et 
e  converso,  fundatur  etiam  supra  ly  in.  Ex  hoc  enim  quod 
una  essentia  plurium  congrue  admittit  ly  in  respectu  singu- 
larum  personarum,  optime  sequitur:  Ergo  quaelibet  persona, 
ratione  illius  essentiae,  potest  quoque  dici  esse  in  alia. 

Nec  obstat  diversitas  modi :  imo  de  necessitate  oportet 
diversum  esse  modum  rationis  essendi  et  entis ,  ut  patet 
inductive.  -  Nec  officit  'tjuod  relationem  significat  rationis : 
quoniam  rationis  quoque  relatio  est,  cum  dicitur,  Pater  est 
in  Filio,  sicut  cum  dicitur,  aequalis  Filio ;  nulla  siquidem 
in  divinis  est  realis  relatio  praeter  illas  quatuor  relationes 
originis.  Unde,  sicut  de  aequalitate  et  similitudine  persona- 

•  Cf.  art.  I,  Com-  rum  distinctum  est,  quoad  fundamentum  et  extrema,  etc.  *; 
ment.  n.  vi  sqq.  j^^  j^  ^^^^  j^  inviccm  proportionaliter  dicendum  est :  inclu- 

dit  enim  unitatem  essentiae  et  distinctionem  personarura, 

•  Num.  II.  sicut  iUae ,  ut  ex  dictis  *  patet. 

;  Cf.  num.  I.  V.   Quoad  secundam  vero  partem  *,  probatur.    Unum 

correlativum  est  in  alio  secundum  intellectum:  ergo  una 
persona  divina  est  in  alia  secundum  relationem. 

VI.  Contra  hanc  rationem  arguunt  Aureolus  et  Durandus, 

•  Cf.  num.  11.      apud  Capreolum  ubi  supra  *.  Primo,  quia  unum  relativum 

non  est  in  alio,  sed  ad  aliud,  et  distinguitur  ac  opponitur.  - 
Secundo ,  quia  sic  Spiritus  Sanctus  non  esset  in  Patre  et 
FUio,  quia  non  refertur  ad  eos :  sed  in  spiratore,  ad  quem 
refertur. 

VII.  Sed  haec  et  similia  facillime  apparet  nihil  obstare. 


in  solisque  verbis  differentiam  esse.  Neque  enim  vult  Auctor 

Patrem  esse  in  Filio  secundum  rem,  quoad  relationem  (quo- 

niam  liquet  Patrem,  ut  sic,  ad  FiHum  esse,  non  in  FiUo): 

sed  secundum  inteUectum,  seu  definitivam  rationem:  fre- 

quentissimo  namque  usu  dicimus  unum  correlativum  in  ra- 

tione  alterius  esse,  ut  Porphyrius  in  Praedicabilibus  *  dicit.  "df.deSpecie. 

Et  cum  in  littera  explicite  ponatur  ly  secundum  intellectum, 

mirum  est  quomodo  isti  arguant  contra  hoc. 

Rursus ,  cum  unicuique  modo  sat  sit  propria  habere 
infra  suam  rationem  formalem,  nuUum  inconveniens  est 
concedere  quod  Spiritus  Sanctus  non  est  secundum  intel- 
lectum,  quoad  relationera,  in  Patre  et  FiUo,  nisi  ut  sunt  spi- 
rantes  ipsum.  Non  enim  a  quoUbet  modo  exigendum  est 
quidquid  ex  omnibus  simul  modis  habetur;  ut  arguens 
somniat  fuisse  de  intentione  Auctoris.  Unde,  si  ex  hoc  in- 
ferretur,  ergo  Spiritus  Sanctus  non  est  in  Patre  et  Filio, 
vel,  ergo  non  est  in  Patre  et  Filio  nisi  ut  spirantibus,  so- 
phisma  est  a  secundum  quid  ad  simpliciter.  Est  namque 
in  eis  sic ;  et  est  in  eis  ratione  essentiae,  ut  consubstantiaUs, 
ut  in  primo  modo  dictum  est  *;  et  etiam  secundum  origi-  "  Num.  n. 
nem,  ut  dicetur  *.  Non  valet  igitur  argumentum,  Spiritus  •  Nura.  seq. 
Sanctus  secundum  relationem  non  est  in  Patre  et  Filio 
nisi  sic,  ergo  Spiritus  Sanctus  non  est  in  eis  nisi  sic:  ly 
enim  secundum  relationem  se  habet  ut  secundum  quid. 

VIII.  Quoad  tertiam  autem  partem  *,  probatur.  Verbum   '  Cf.  num.  i. 
non  procedit  extra  dicentem,  et  quod  verbo  dicitur,  in  verbo 
continetur:  ergo  una  persona  divina  est  in  alia  secundum 
originem. 

IX.  Contra  hanc  rationem  arguit  Aureolus,  supra  *,  du-   "  Cf.  num.  vi. 
pliciter.  Primo,  quia  modus  essendi  in  alio  sicut  principio, 

est  imperfectior,  ut  Commentator  vult.,  IV  Physic,  cora- 
ment.  xxin;  et  non  est  reciprocus.  Modus  autem  quo  una 
persona  divina  est  in  alia,  est  perfectissimus,  et  reciprocus. 
Ergo.  -  Secundo,  quia  secundum  hanc  rationem  Pater  esset 
in  Verbo,  sicut  totus  mundus  est  in  Verbo.  Probatur  sequela : 
quia  esset  ut  res  dicta,  et  constat  totum  mundum  Verbo 
Dei  dictum  esse. 

X.  Ad  haec  dicitur,  quod  esse  in  principio  activo  con- 
tingit  dupliciter,  scilicet  extraneo  et  intraneo,  idest  secun- 
dum  operationem  transeuntem,  et  immanentem.  Et  quod, 
licet  esse  in  principio  activo  extraneo  sit  imperfectionis , 
sicut  esse  causatum,  esse  taraen  in  principio  intraneo,  nul- 
lius  imperfectionis  est.  Unde  in  littera  probatio  sumpta  est, 
quia  verbum  non  procedit  extra  dicentem.  -  Reciprocatio 
autem  etiam  in  extraneis  admittitur;  dum  causam  in  effe- 
ctibus  esse  per  imitationem  seu  repraesentationem  conce-  • 
dimus. 

Ad  secundum  vero  dicendum,  quod  res  dicta  non  est 
uno  modo  :  quaedam  enim  est  res  essentialiter  dicta,  quae- 
dam  vero  repraesentative.  Pater  igitur  est  in  Filio  ut  res 
essentiaUter  dicta  Verbo :  creaturae  autem  omnes  dicuntur 
repraesentative ,  inquantum  scilicet  representantur  in  Deo, 
cuius  essentialiter  est  Verbum  ut  dicti  et  dicentis. 


ARTICULUS  SEXTUS 

UTRUM  FILIUS  SIT  AEQUALIS  PATRI  SECUNDUM  POTENTIAM 
I  Sent.,  dist.  XX,  art.  2;  IV  Cont.  Gent.,  cap.  vii,  viii. 


Vers.  19. 


»D  SEXTUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
Filius  non  sit  aequalis  Patri  secundum 
*potentiam.  Dicitur  enim  loan.  v  *:  Non 
ootest  Filius  a  se  facere  qiiidquam,  nisi 
quod  viderit  Patrem  facientem.  Pater  autem  a  se 
potest  facere.  Ergo  Pater  maior  est  Filio  secun- 
dum  potentiam. 

2.  Praeterea,  maior  est  potentia  eius  qui  prae- 
cipit  et  docet,    quam    eius    qui    obedit  et  audit. 


Sed  Pater  mandat  Filio,  secundum  illud  loan.  xiv*: 
Sicut  mandatum  dedit  mihi  Pater,  sicfacio.  Pater 
etiam  docet  Filium,  secundum  illud  loan.  v  "  *: 
Pater  diligit  Filium,  et  omnia  demonstrat  ei  quae 
ipsefacit.  Similiter  et  Filius  audit,  secundum  illud 
loan.  v '^  *:  Sicut  audio ,  iudico.  Ergo  Pater  est 
maioris  potentiae  quam  Filius. 

3.  Praeterea,   ad   omnipotentiam  Patris  per- 
tinet  quod  possit  Filium  generare  sibi  aequalem : 


a)  etiam  ...  loan.  v.  -  etiam  docet  {dedit  AC),  secundum  illud  co- 
dices  et  ed.  a. 


^)  facit ...  loan.  v.  -  facit  loan.  (secundum  loan.  B)  v  Filius  (et 
Filius  ed.  a)  audit,  secundum  illud  ABCDEFa;  Similiter  et  om.  etiam  G. 


Vers.  31. 


a 
Vers.  20. 


Vers.  30. 


444 


QUAESTIO  XLII,  ARTICULUS  VI 


♦  Lib.  n  (al.III), 
cap.  VII. 


*  Qu.  xu,  art.  6, 
ad  I,  2. 


Cit.  vers.  ig. 


Art.  4. 


dicit  enim  Augustinus,  in  libro  Contra  Maximin.*: 
Si  non  potiiit  generare  sibi  aequalem,  ubi  est  omni- 
potentia  Dei  Patris?  Sed  Filius  non  potest  gene- 
rare  Filium,  ut  supra  *  ostensum  est.  Non  ergo 
quidquid  pertinet  ad  omnipotentiam  Patris,  potest 
Filius.   Et  ita  non  est  ei  in  potestate  aequalis. 

Sed  contra  est  quod  dicitur  loan.  v  *:  Quae- 
cumque  Pater  facit,  haec  et  Filius  similiter  facit. 

Respondeo  dicendum  quod  necesse  est  dicere 
quod  Filius  est  aequalis  ^'  Patri  in  potestate.  Po- 
tentia  enim  agendi  consequitur  perfectionem  na- 
turae:  videmus  enim  in  creaturis  quod  quanto 
aliquid  *  habet  perfectiorem  naturam,  tanto  est 
maioris  virtutis  in  agendo.  Ostensum  est  autem 
supra  *  quod  ipsa  ratio  divinae  paternitatis  et  fi- 
liationis  exigit  quod  Filius  sit  aequalis  Patri  in 
magnitudine,  idest  in  perfectione  naturae.  Unde 
relinquitur  quod  Filius  sit  aequalis  Patri  in  po- 
testate.  -  Et  eadem  ratio  est  de  Spiritu  Sancto  re- 
spectu  utriusque. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  in  hoc  quod 
dicitur  quod  Filius  ^  non  potest  a  se  facere  quid- 
quam,  non  subtrahitur  Filio  aliqua  potestas  quam 
habeat  Pater;  cum  statim  subdatur  quod  quaecum- 
que  Pater  facit,  Filius  similiter  facit.  Sed  osten- 


ditur  quod  Filius  habet  potestatem  a  Patre,  a  quo 
habet  naturam.  Unde  dicit  Hilarius,  IX  de  Trin.*: 
Naturae  divinae  haec  unitas  est,  ut  ita  per  se  agat 
Filius,  quod  non  a  se  agat. 

Ad  secundum  dicendum  quod  in  demonstratione 
Patris  et  auditione  Filii,  non  intelligitur  nisi  quod 
Pater  communicat  scientiam  Filio,  sicut  et  essen- 
tiam.  Et  ad  idem  potest  referri  mandatum  Patris, 
per  hoc  quod  ab  aeterno  dedit  ei  ^  scientiam  et 
voluntatem  agendorum,  eum  generando.  -  Vel  po- 
tius  referendum  est  ad  Christum  secundum  hu- 
manam  naturam. 

Ad  tertium  dicendum  quod,  sicut  eadem  essen- 
tia  quae  in  Patre  est  paternitas,  in  Filio  est  fi- 
liatio ;  ita  eadem  est  potentia  qua  Pater  generat,  et 
qua  Filius  generatur.  Unde  manifestum  i  est  quod 
quidquid  potest  Pater,  potest  Filius.  Non  tamen 
sequitur  quod  possit  generare :  sed  mutatur  quid 
in  ad  aliquid,  nam  generatio  significat  relationem 
in  divinis.  Habet  ergo  Filius  *  eandem  omnipo- 
tentiam  quam  Pater,  sed  cum  alia  relatione.  Quia 
Pater  habet  eam  iit  dans:  et  hoc  significatur,  cum 
dicitur  quod  potest  generare.  Filius  autem  habet 
eam  ut  accipiens :  et  hoc  significatur,  cum  dicitur 
quod  potest  generari. 


Num.  48. 


Y)  quod  Filius  est  aequalis.  -  Filium  esse  aequalem  codices. 
8)  aliquid.  -  quid  D,  aliquis  Pab. 
e)  quod  Filius.  -  Filius  Vb. 


"d  ei.  -  Om.  codices  et  ab. 

Tj)  manifestum.  -  verum  ABCDE. 

0)  Fllius.  -  Om.  ACDEFG.  -  Pro  omnipotentiam,  potentiam  Pab. 


Commentaria  Cardixialis  Caietani 


TiTULus  clarus.  -  In  corpore  una  conclusio ,  responsiva 
afifirmative:  Filius  est  aequalis  Patri  in  potestate, 
Probatur.  Ratio  paternitatis  et  filiationis  exigit  aequali- 
tatem  in  magnitudine  et  perfectione    naturae :  ergo  aequa- 
litatem  in  potestate.  -  Antecedens  patet  ex  articulo  quarto.  - 


Consequentia  vero  probatur:  quia  potentia  activa  sequitur 
perfectionem  naturae.  Quod  probatur:  quia  in  creaturis, 
quanto  aliquid  est  perfectioris  naturae,  tanto  est  maioris 
virtutis  in  agendo;  ut  patet  inductive  et  in  eadem  specie, 
et  in  genere  corporum,  et  universaliter  substantiarum. 


QUAESTIO  XLIII,  ARTICULUS  I 


445 


QUAESTIO  QUADRAGESIMATERTIA 

DE    MISSIONE    DIVINARUM    PERSONARUM 


IN    OCTO    ARTICULOS    DIVISA 


*  Cf.    qu.   XLii , 
Introd. 


DEiNDE   considerandum   de   missione  "  divina- 
rum  Personarum  *. 
Et  circa  hoc  quaeruntur  octo. 

Primo :  utrum  alicui  divinae  Personae  conve- 

niat  mitti. 
Secundo :  utrum   missio  sit  aeterna ,  vel  tem- 

poralis  tantum. 
Tertio :  secundum  quid  divina  Persona  invisi- 
biliter  mittatur. 


Quarto :    utrum    cuilibet    Personae    conveniat 

mitti. 
Quinto :  utrum  invisibiliter  mittatur  tam  Filius, 

quam  Spiritus  Sanctus. 
Sexto:  ad  quos  fiat  missio  invisibilis. 
Septimo :  de  missione  visibili. 
Octavo  :  utrum  aliqua  Persona  mittat  seipsam, 

visibiliter  aut  invisibiliter. 


ARTICULUS  PRIMUS 

UTRUM  ALICUI  PERSONAE  DIVINAE  CONVENIAT  MITTI 

I  Sent.,  dist.  xv,  qu.  i,  art.  i;  IV  Cont.  Gent.,  cap.  xxiii;  Contra  errores  Graec,  cap.  xiv. 


cap.  XVI,  vers.53 
54 


•  De  Trin.,  lib 
\TI,  num.  39. 


D  PRiMUM  sic  PROCEDITUR.  Videtur  quod 
Personae  divinae  non  conveniat  mitti. 
Missus  enim  minor  est  mittente.  Sed 
,una  Persona  divina  non  est  minor  alia. 
Ergo  una  Persona  non  mittitur  ab  alia. 

2.  Praeterea,  omne  quod  mittitur,  separatur  a 
•  Lib.  V,  supcr  mittente:  unde  Hieronymus  (X\c\X.,Super  Erechiel.*: 

Quod  coniunctum  est,  et  in  corpore  uno  copula- 
tum ,  mitti  non  potest.  Sed  in  divinis  Personis 
nihil  est  separabile,  ut  Hilarius  dicit  *.  Ergo  una 
Persona  non  mittitur  ab  alia. 

3.  Praeterea,  quicumque  mittitur,  ab  aliquo 
loco  ^  discedit,  et  ad  aliquem  locum  de  novo 
vadit.  Hoc  autem  divinae  Personae  non  convenit, 
cum  ubique  sit.  Ergo  divinae  Personae  non  con- 
venit  mitti. 

Sed  contra  est  quod  dicitur  loan.  viii  *:  Non 
sum  ego  solus ,  sed  ego  et  qui  misit  me ,  Pater. 

Respondeo  dicendum  quod  in  ratione  missionis 
duo  importantur :  quorum  unum  est  habitudo 
missi  ad  eum  a  quo  mittitur ;  aliud  "^  est  habitudo 
missi  ad  terminum  ad  quem  mittitur.  Per  hoc 
autem  quod  aliquis  mittitur,  ostenditur  processio 
quaedam  missi  a  mittente;  vel  secundum  impe- 
rium,  sicut  dominus  mittit  servum ;  vel  secundum 
consilium,  ut  si  consiliarius  mittere  dicatur  regem 
ad  bellandum  *;  vel  secundum  originem,  ut  si  di- 
catur  quod  flos  emittitur  ab  arbore.  Ostenditur 
etiam  habitudo  ad  terminum  ^  ad  quem  mittitur, 
ut  aliqtio  modo  ibi  esse  incipiat;  vel  quia  prius 


Vers.  16. 


ibi  omnino  non  erat  quo  mittimr;  vel  quia  in- 
cipit  ibi  aliquo  modo  esse,  quo  prius  non  erat. 

Missio  igitur  divinae  Personae  convenire  potest, 
secundum  quod  importat  ex  una  parte  processio- 
nem  originis  a  mittente;  et  secundum  quod  im- 
portat  ex  alia  parte  novum  modum  existendi  in 
aliquo  ^.  Sicut  Filius  dicitur  esse  missus  a  Patre 
in  mundum  *,  secundum  quod  incoepit  1  esse  in 
mundo  visibiliter  per  carnem  assumptam :  et  ta- 
men  ante  in  mundo  erat,  ut  dicitur  loan.  i  *. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  missio  importat 
minorationem  in  eo  qui  mittitur,  secundum  quod 
importat  processionem  a  principio  mittente  "  aut 
secundum  imperium,  aut  secundum  consilium: 
quia  imperans  est  maior,  et  consilians  est  sapien- 
tior.  Sed  in  divinis  non  importat  nisi  processio- 
nem  originis;  quae  est  secundum  aequalitatem, 
ut  supra  *  dictum  est. 

Ad  secundum  dicendum  quod  illud  quod  sic 
mittitur  ut  incipiat  esse  ubi  prius  nuUo  modo 
erat,  sua  missione  localiter  movetur:  unde  oportet 
quod  loco  separetur  a  mittente.  Sed  hoc  non  ac- 
cidit  in  missione  divinae  Personae :  quia  Persona 
divina  missa,  sicut  non  incipit  esse  ubi  prius  non 
fuerat,  ita  nec  '  desinit  esse  ubi  fuerat.  Unde  talis 
missio  est  sine  separatione ;  sed  habet  solam  dis- 
tinctionem  originis. 

Ad  tertium  dicendum  quod  obiectio  illa  pro- 
cedit  de  missione  quae  fit  secundum  motum  lo- 
calem;  quae  non  habet  locum  in  divinis. 


loan.  X,  36. 


Vers.  10. 


•  Qu. 
4,  5. 


xLii,  art. 


a)  missione.  —  emissione  BD. 

p)  loco.  -  Om.  codices. 

Y)  aliud.  -  autem  addunt  ABCFG. 

S)  bellandum.  -  duellum  addit  B. 

t)  ad  terminum.  -  termini  ACDEFG,  quae  pB. 

?)  aliquo.  -  alio  PsA  et  a  b. 


i|)  incoepit.  —  incipit  BDFGa.  -  Pro  esse  in  mundo  visibiliter,  m 
mundo  esse  Pab.  -  Pro  ante,  antea  ABDEFGafr. 

6)  processionem  a  principio  mittente.  -  processionim  a  mittente 
principio  FG,  processionem  a  mittente  vel  primo  principio  editio  a, 
processionem  a  principio  mittentem  editio  b. 

i)  nec.  —  non  codices. 


446 


QUAESTIO  XLIII,  ARTICULUS  II 


Commentaria  Cardiiialis  Caietani 


TiTULus  ex  consuetudine  Scripturae  clarus  est.  -  In  cor- 
pore  unica  est  conclusio,  responsiva  affirmative:  Alicui 
Personae  divinae  potest  convenire  mitti. 

Probatur  sic.  Missio  includit  duo :  scilicet  habitudinem 
processionis  a  mittente,  vel  secundum  imperium,  vel  secun- 
dum  consilium,  vel  secundum  originem;  et  habitudinem  ad 
id  quo  mittitur,  incoeptionis  essendi,  simpliciter  vel  novo 
modo.  Ergo  Personae  divinae  potest  competere  missio,  ut 
importat  habitudinem  processionis  secundum  originem ,  et 
habitudinem  incoeptionis  novi  modi  essendi  in  alio,  -  Et 
confirmatur  consequens.  Quia  de  facto  Filius  est  missus  a 


Patre,  ut  novo  modo  esset  in  mundo,  scilicet  per  assum- 
ptam  carnem. 

II.  Adverte  hic  quod  simul  littera  tradidit  et  quid  sit 
missio,  et  quot  includat,  et  quotupliciter  dicatur ;  et  absque 
alio  medio  intulit  conclusionem :  quoniam  constat  alicui 
Personae  divinae  convenire  processionem  secundum  origi- 
nem ,  et  novum  modum  essendi  in  aliquo ,  ut  de  Filio 
explanatur. 

Dubium  autem  quod  circa  rationem  missionis  est,  in 
ultimo  huius  quaestionis  articulo  tractabitur:  quoniam  ibi 
ex  proposito  accidit. 


"  Homil.  XXVI  in 
Evang. 


*  Vers.  4. 


ARTICULUS  SECUNDUS 

UTRUM  MISSIO  SIT  AETERNA,  VEL  TEMPORALIS  TANTUM 

I  Sent.,  dist.  xv,  qu.  iv,  art.  3. 


»D  SECUNDUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 

missio  possit  esse  aeterna.   Dicit  enim 

'Gregorius  *:  eo  mittitur  Filius,  quo  ge- 

^neratur.  Sed  generatio  Filii  est  aeterna. 

Ergo  et  missio. 

2.  Praeterea,  cuicumque  convenit  aliquid  tem- 
poraliter,  illud  mutatur.  Sed  Persona  divina  non 
mutatur.  Ergo  missio  divinae  Personae  non  est 
temporalis,  sed  aeterna. 

3.  Praeterea,  missio  processionem  importat. 
Sed  processio  divinarum  Personarum  est  aeterna. 
Ergo  et  missio. 

Sed  contra  est  quod  dicitur  Galat.  iv  * : 
Ciim  venit  plenitudo  temporis,  misit  Deus  Filium 
suum. 

Respondeo  dicendum  quod  in  his  quae  impor- 
tant  originem  divinarum  Personarum,  est  quae- 
dam  differentia  attendenda.  Quaedam  enim  in 
sui  significatione  important  solam  habitudinem 
ad  principium,  ut  processio  et  exitus.  Quaedam 
vero,  cum  habitudine  ad  principium,  deteYminant 
processionis  terminum.  Quorum  quaedam  deter- 
minant  terminum  aeternum ,  sicut  generatio  et 
spiratio :  nam  generatio  est  processio  divinae  Per- 
sonae  in  naturam  divinam ;  et  spiratio ,  passive 
accepta,  importat  processionem  Amoris  subsisten- 
tis.  Quaedam  vero,  cum  habitudine  ad  principium, 
important  terminum  temporalem  ",  sicut  missio 
et  datio:  mittitur  enim  aliquid  ad  hoc  ut  sit  in 
aliquo,  et  datur  ad  hoc  quod  ^  habeatur ;  Perso- 
sonam  autem  divinam  haberi  ab  aliqua  creatura, 


vel  esse  novo  modo  existendi  in  ea,  est  quod- 
dam  temporale. 

Unde  missio  et  datio  in  divinis  dicuntur  tempo- 
raliter  tantum.  Generatio  autem  et  spiratio  solum 
ab  aeterno.  Processio  autem  et  exitus  dicuntur  in 
divinis  et  aeternaliter  et  temporaliter :  nam  Filius 
ab  aeterno  processit  ut  sit  Deus;  temporaliter 
autem  ut  etiam  ''  sit  homo,  secundum  missio- 
nem  visibilem ;  vel  etiam  ut  sit  in  homine ,  se- 
cundum  invisibilem  missionem. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  Gregorius  loqui- 
tur  de  *  generatione  temporali  Filii,  non  a  Patre, 
sed  a  Matre.  -  Vel,  quia  ex  hoc  ipso  Filius  habet 
quod  possit  mitti,  quod  est  ab  aeterno  genitus. 

Ad  secundum  dicendum  quod  divinam  Perso- 
nam  esse  novo  modo  in  aliquo,  vel  ab  aliquo 
haberi  temporaliter,  non  est  propter  mutationem 
divinae  Personae,  sed  propter  mutationem  crea- 
turae :  sicut  et  '  Deus  temporaliter  dicitur  Domi- 
nus,  propter  mutationem  creaturae. 

Ad  tertium  dicendum  quod  missio  non  solum 
importat  processionem  a  principio ,  sed  deter- 
minat  processionis  terminum  temporalem.  Unde 
missio  solum  est  temporalis.  -  Vei  ^,  missio  in- 
cludit  processionem  aeternam,  et  aliquid  addit, 
scilicet  temporalem  effectum :  habitudo  enim  di- 
vinae  Personae  ad  suum  principium  non  est  nisi 
ab  aeterno.  Unde  gemina  dicitur  processio,  aeterna 
scilicet  et  temporalis,  non  propter  hoc  quod  ha- 
bitudo  ad  principium  geminetur:  sed  geminatio 
est  ex  parte  termini  temporalis  et  aeterni. 


a)  temporalem.  -  personalem  B. 

P)  quod.  -  ut  codices. 

f)  etiam.  -  Ora.  codices.  -  Item  post  vel. 

•\  rrrriJonf  i 


6)  de.  -  vel  de  CDEFG. 

e)  sicut  et.  -  sed  et  AFa,  sicut  B,  sed  CDE. 

C)   Vel.  -  Nam  B. 


Commentaria  Cainiinalis  Caietani 


IN  titulo,  ly  tantttm  positum  est  propter  processionem , 
quae  distinguitur  in  aeternam  et  temporalem,  xiv  dist. 
I  Sent.  Ita  quod  quaestio  est :  An  missio  divinae  Personae 
distinguenda  sit  in  aeternam  et  temporalem;  an  inveniatur 
tantum  missio  temporalis,  et  nulla  sit  missio  aeterna. 

II.  In  corpore  ponitur  una  distinctio  trimembris,  cum 
tribus  conclusionibus,  iuxta  singula  membra.  Distinctio  est. 
Nominum  significantium  originem  divinarum  Personarum, 


quaedam  significant  solum  habitudinem  ad  principium,  ut 
processio:  quaedam,  cum  habitudine  ad  principium,  proces- 
sionis  terminum  aeternum,  ut  generatio  et  spiratio:  quae- 
dam,  cum  habitudine  ad  principium,  processionis  terminum 
temporalem,  ut  missio  et  datio.  Quod  probatur :  quia  mit- 
titur  aHquid  ad  hoc  quod  in  aliquo  sit ,  simpliciter  vel 
novo  modo ;  datur  vero  ad  hoc  ut  habeatur;  utrumque 
autem  horum  est  temporale. 


QUAESTIO  XLIII,  ARTICULUS  III 


447 


Conclusiones  autem  sunt,  quod  nomina  tertii  ordinis 
dicuntur  temporaliter  tantum  ;  secundi  vero  ,  aeternaliter 
tantum ;  primi  autem,  utroque  modo.  Et  sio  patet  responsio 
satis  clara. 

III.  In  responsione  ad  tertium,  adverte  diligenter  quod 
duae  responsiones  ibi  datae  non  differunt  in  numero  si- 
gnificatorum,  quoniam  secundum  utramque  missio  importat 
processionem  a  principio,  et  terminum  seu  effectum  tem- 
poralem :  sed  in  qualitate  seu  specie  processionis.  Nam 
prima  responsio  intendit  quod  missio  importat  processio- 
nem  in  communi  in  terminum  temporalem :  secunda  au- 
tem  intendit  quod  missio  includit  processionem  aeternam 
et  efifectum  temporalem. 


Et  hanc  responsionem  secundam  praefert  Auctor  primae 
ex  hoc,  quia  habitudo  divinae  Personae  ad  suum  princi- 
pium  est  una  tantum,  iila  scilicet  qua  aeternaliter  procedit 
ab  eo  :  secundum  autem  primam  responsionem ,  Persona 
missa,  puta  Filius,  praeter  generationis  respectum,  refertur 
ad  Patrem  ut  mittentem  ipsum  in  terminum  temporalem, 
puta  assumptam  carnem.  Et  ad  hoc  confirmandum,  expo- 
nitur  distinctio  quae  fit  de  gemina  processione,  temporali 
scilicet  et  aeterna ;  quod  ibi  non  geminatur  respectus  ad 
principium,  sed  ad  terminum ,  quoniam  alter  est  aeternus, 
alter  temporalis. 

Et  hanc  secundam  responsionem  sectatur  Auctor  com- 
muniter. 


ARTICULUS  TERTIUS 

UTRUM  MISSIO  INVISIBILIS  DIVINAE  PERSONAE  SIT  SOLUM  SECUNDUM  DONUM  GRATIAE 

GRATUM  FACIENTIS 

I  Sent.,  dist.  xiv,  qu.  ii,  art.  2. 


D  TERTiUM  sic  PROCEDITUR.  Vidctur  quod 
missio  invisibilis  divinae  Personae  non 
sit   solum   secundum    donum  "  gratiae 
igratum  facientis.  Divinam  enim  Perso- 
nam  mitti,  est  ipsam  donari.  Si  igitur  divina  Per- 
sona  mittitur  solum  secundum  dona  gratiae  gra- 
tum  facientis,  non  donabitur  ipsa  Persona  divina, 
P  sed  solum  dona  eius  '^.   Quod  est  error  dicentium 

Spiritum  Sanctum  non  dari,  sed  eius  dona. 

2.  Praeterea,  haec  praepositio  secundum  de- 
notat  habitudinem  alicuius  causae.  Sed  Persona 
divina  est  causa  quod  habeatur  donum  gratiae 
gratum  facientis,  et  non  e  converso ;  secundum 
•vers.  5.  WXud.  Rom.y*:  Caritas  Dei  diffusa  est  in  cor- 
dibus  nostris  per  Spiritum  Sanctum,  qui  datus  est 
nobis.  Ergo  inconvenienter  dicitur  quod  Persona 
divina  secundum  dona  gratiae  gratum  facientis 
mittatur. 

•  cap.  XX.  3.  Praeterea,  Augustiuus  dicit,  IV  de  Trin.  *, 

quod  Filius ,  cmn  ex  tempore  mente  percipitur , 

mitti  dicitur.    Sed  Filius   cognoscitur   non  solum 

per  gratiam  gratum  facientem,  sed  etiam  per  gra- 

tiam  gratis  datam,  sicut  per  fidem  et  per  scien- 

T  tiam.  Non  ergo  Persona  divina  mittitur  ^  secun- 

dum  solam  gratiam  gratum  facientem. 

■  Ennarat.  m       4.  Praeterea  ,  Rabauus   dicit  *  quod  Spiritus 

^"■iiTsMpt"  i  Sanctus  datus  est  Apostolis  ad  operationem  mi- 

ve^rs".'!!!^^'  ''"'  raculorum.  Hoc   autem   non   est   donum   gratiae 

gratum  facientis ,  sed  gratiae   gratis  datae.   Ergo 

Persona  divina  non  solum  datur  secundum  gra- 

tiam  gratum  facientem. 

Sed  contra  est  quod  Augustinus  dicit,  XV  de 

•  cap.  XXVII.       Trin.  *,  quod  Spiritus  Sanctus  procedit  tempora- 

liter  ad  sanctificandam  creaturam.  Missio  autem 
est  temporalis  processio.  Cum  igitur  sanctificatio 
creaturae  non  sit  nisi  per  gratiam  gratum  facien- 
tem,  sequitur  quod  missio  divinae  Personae  non 
sit  nisi  per  gratiam  gratum  facientem. 


Respondeo  dicendum  quod  divinae  Personae 
convenit  mitti,  secundum  quod  novo  modo  existit 
in  aliquo;  dari  autem,  secundum  quod  habetur 
ab  aliquo.  Neutrum  autem  horum  est  nisi  secun- 
dum  gratiam  gratum  facientem.  Est  enim  unus  * 
communis  modus  quo  Deus  est  in  omnibus  rebus 
per  essentiam ,  potentiam  et  praesentiam ,  sicut 
causa  in  effectibus  participantibus  bonitatem  ipsius. 
Super  istum  modum  autem  communem,  est  unus 
specialis  %  qui  convenit  creaturae  rationali,  in  qua 
Deus  dicitur  esse  sicut  cognitum  in  cognoscente 
et  amatum  in  amante.  Et  quia,  cognoscendo  et 
amando ,  creatura  rationalis  sua  operatione  at- 
tingit  ad  ipsura  Deum,  secundum  istum  specialem 
modum  Deus  non  solum  dicitur  esse  in  creatura 
rationali,  sed  etiam  habitare  in  ea  sicut  in  tempio 
suo.  Sic  igitur  nullus  alius  effectus  potest  esse 
ratio  quod  divina  Persona  sit  novo  modo  in  ra- 
tionali  creatura,  nisi  gratia  gratum  faciens.  Unde 
secundum  solam  gratiam  gratum  facientem,  mit- 
titur  et  procedit  temporaliter  Persona  divina.  - 
Similiter  illud  solum  habere  dicimur,  quo  libere 
possumus  uti  vel  frui.  Habere  autem  potestatem 
fruendi  divina  Persona,  est  solum  secundum  gra- 
tiam  gratum  facientem.  -  Sed  tamen  in  ipso  dono 
gratiae  gratura  facientis,  Spiritus  Sanctus  habetur, 
et  inhabitat  horainem.  Unde  ipsemet  Spiritus  San- 
ctus  datur  ^  et  mittitur. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  per  donum 
gratiae  gratum  facientis  perficitur  creatura  ratio- 
nalis,  ad  hoc  quod  libere  non  solum  ipso  dono 
creato  utatur,  sed  ut ""  ipsa  divina  Persona  fruatur. 
Et  ideo  raissio  invisibilis  "  fit  secundum  donum 
gratiae  gratum  facientis,  et  tamen  ipsa  Persona 
divina  datur. 

Ad  secundum  dicendum  quod  gratia  gratum  fa- 
ciens  disponit  aniraara  ad  habendam  divinam  Per- 
sonam:  et  significatur  hoc,  cum  dicitur  quod  Spi- 


o)  donum.  -  dona  ABCDEG. 

fi)  sed  solum  dona  eius.  -  sed  dona  eius  codices.  -  Pro  non  dari, 
non  donari  VGa. 

f)  Non  ergo  Persona  divina  mittitur.  -  Ergo  Persona  divina  non 
solum  datur  ed.  a;  solum  post  ergo  addunt  VGb,  post  mittitur  ceteri.  - 
solam  om.  codices  et  a  b. 


3)  unus.  -  Om.  P6. 

e)  specialis.  -  specialis  modus  A,  modus  specialis  B. 
rae,  alicui  naturae  B,  naturae  P. 
!:)  datur.  -  et  datur  ACDEG. 
i\)  ut.  -  etiam  BC,  et  E,  etiam  ut  G. 
0)  invisibilis.  -  visibilis  codices. 


Pro  creatu- 


448 


QUAESTIO  XLIU,  ARTICULUS  III 


ritus  Sanctus  datur  secundum  donum  gratiae.  Sed 
tamen  ipsum  donum  gratiae  est  a  Spiritu  Sancto : 
et  hoc  significatur,  cum  dicitur  quod  caritas  Dei 
diffunditur  in  cordibus  nostris  '  per  Spiritum  San- 
ctum. 

Ad  tertium  dicendum  quod,  licet  per  aliquos  ef- 
fectus  Filius  cognosci  possit  a  nobis,  non  tamen 
per  aliquos  effectus  nos  inhabitat,  vel  etiam  ha- 
betur  a  nobis  ". 

Ad  quartum  dicendum  quod  operatio  miraculo- 
rum  est  manifestativa  gratiae  gratum  facientis, 
sicut  et  donum   prophetiae,   et  quaelibet  gratia 


gratis  data.  Unde  I  Cor.  xii  *,  gratia  gratis  data 
nominatur  manifestatio  Spiritus.  Sic  igitur  Apo- 
stolis  dicitur  "Hatus  Spiritus  Sanctus  ad  operatio- 
nem  miraculorum,  quia  data  est  eis  gratia  gra- 
tum  faciens  cum  signo  manifestante.  -  Si  autem 
daretur  solum  signum  gratiae  gratum  facientis 
sine  gratia,  non  diceretur  dari  simpliciter  Spiritus 
Sanctus ;  nisi  forte  cum  aliqua  determinatione , 
secundum  quod  dicitur  quod  alicui  datur  spiritus 
propheticus  vel  miraculorum,  inquantum  a  Spiritu 
Sancto  habet  virtutem  prophetandi  vel  miracula 
faciendi. 


Vers.  7. 


t)  in  cordibus  nostris.  -  Om.  codices  et  ed.  a. 


x)  a  nobis.  -  Otn.  ACDEFGafr. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


IN  titulo,  missio  invisibilis  dicitur.  Quoniam,  ut  ab  Augu- 
stino,  IV  de  Trin.  *,  et  in  xv  distinctione  Primi,  tractatur, 
missio  distinguitur  in  missionetn  visibilem,  et  in  missionem 
invisibilem.  Et  dicitur  visibilis,  illa  quae  fit  cum  aliquo  signo 
sensibili:  sicut  Spiritus  Sanctus  missus  est  in  forma  ignis 
et  columbae,  et  Filius  in  carne  humana.  Invisibilis  autem, 
cum  fit  intus  in  anima  absque  exterioribus  signis;  ut  cum 
infunditur  gratia  communiter.  De  hac  ergo  invisibili  missione 
divinae  Personae  ad  animam ,  est  nunc  quaestio :  utrum 
attendatur  tantum  secundum  gratiam  gratum  facientem , 
quae  filios  Dei  constituit ;  an  etiam  secundum  alia  dona, 
communia  bonis  et  malis,  puta  secundum  scientiam,  fidem, 
prophetiam,  etc.  Et  dicitur  gratia  gratum  faciens,  ad  diffe- 
rentiam  gratiae  gratis  datae,  ut  sunt  illae  de  quibus  Apo- 
■lCap.xnsqq.   stolus  ad  Corintltios  *. 

II.  In  corpore  tria  intendit  probare.  Primum  est,  quod 
Persona  divina  mittitur  invisibiliter  secundum  solam  gra- 
tiam  gratum  facientem.  Et  haec  est  conclusio  directe  re- 
sponsiva  quaesito.  -  Secundum  est,  quod  Persona  divina 
datur  etiam  secundum  solam  gratiam.  -  Tertium  est,  quod 
Persona  divina   in  ipso  gratiae   dono   simul   datur  et  mit- 

'  Cf.  num.  X.      titur,  ibi :  Sed  tamen  in  ipso  dono  *. 

Probat  autem  haec,  adunando  duo  prima,  sic.  Divinae 
Personae  missio  quidem  exigit  existentiam  novo  modo  in 
aliquo,  datio  autem  exigit  quod  habeatur  ab  aliquo:  ergo 
utrumque  exigit  gratiam  gratum  facientem.  -  Et  probatur 
sequela :  quia  neutrum  horum  est  nisi  secundum  perfectam 

•  Cf.  num.  IX.     gratiam.  Quod  in  littera  singillatim  probatur  *. 

III.  Et  primo,  de  novo  modo  existendi,  sic.  Modi  exi- 
stendi  Dei  in  creaturis  sunt  duo,  communis  scilicet  et  spe- 
cialis.  Primus  attenditur  secundum  participationem  causae 
ab  effectibus ;  et  distinguitur  per  essentiam,  praesentiam  et 

■  Art.  3.  potentiam,   de    quibus  in  qu.  vni  *  diffuse   tractatum  est. 

Secundus  vero,  specialis,  attenditur  secundum  esse  obiecti- 
vum  respectu  solius  creaturae  rationalis.  Et  quia  secundum 
hunc  modum  Deus  ipse  attingitur  ut  amatus  et  cognitus, 
ideo  sic  existit  novo  modo  in  creatura  rationali  ut  in  templo 
suo.  Et  consequenter  secundum  solam  gratiam  novo  modo 
existit. 

IV.  Circa  hanc  deductionem,  dubium  occurrit  de  intento, 
et  de  vi  processus.  De  intento  quidem:  an  intendat  novum 
modum  existendi  tanquam  disparatum  ab  illis  quatuor  enu- 
meratis  (scilicet  per  essentiam,  praesentiam,  potentiam,  et 
ut  cognitum  ac  amatum),  ita  quod  detur  quintus  modus, 
proprius  gratiae,  secundum  quem  Persona  divina  existat 
cum  mittitur;  aut  intendit  novum  modum  existendi  tan- 
quam  novam  speciem  alicuius  istorum  quatuor  modorum. 
Si  primum  intendit,  ergo  falsum  dicit  quod  secundum  illum 
modum  quo  amatum  est  in  amante,  Deus  habitat  in  crea- 
tura  rationali  ut  in  templo.  -  Si  vero  intendit  secundum, 
pari,  et  forte  meliori  ratione,  novus  hic  modus  potest  poni 
nova  aUcuius  illorum  trium  priorum  modorum  species, 
puta  esse  per  essentiam :  quoniam  gratia  est  in  essentia 
animae  a  Deo  immediatione  virtutis  et  suppositi. 


V.  De  vi  autem  processus,  dubium  est  primo,  quoniam 
causa  reddita  in  littera  non  est  causa.  In  littera  enim  dicitur: 
quia,  cognoscendo  et  amando,  creatura  rationalis  attingit 
operatione  sua  ad  ipsum  Deum,  ideo  secundum  istum  mo- 
dum  Deus  habitat  in  ea  ut  in  templo.  Quod  enim  hoc  non 
sit  causa,  manifeste  probatur :  quia,  cum  posita  causa  po- 
natur  effectus,  sequeretur  quod  in  onini  creatura  rationali 
cognoscente  et  amante  Deum,  habitaret  ut  in  templo  suo ; 
quod  patet  esse  falsum  in  gentilibus  philosophis,  etc. 

Dubium  est  secundo,  quia,  concesso  quod  assignata  causa 
sit  efficax,  ambiguum  tamen  restat  unde  sequatur  exclusiva, 
scilicet  quod  secundum  solam  gratiam  sit  novus  modus. 
Quamvis  enim  Deus,  ut  cognitus  et  amatus,  novo  modo 
sit  per  gratiara,  non  tamen  per  solam :  quia  per  fidem  et 
prophetiam  etiam  est,  ut  cognitus  et  amatus,  novo  modo ; 
ut  patet  in  Christianis  existentibus  in  mortali  peccato,  et 
multa  opera  bona  amore  Dei  facientibus.  -  Et  quidquid  sit 
de  re,  dato  quod  sit  verum  quod  per  solam  gratiam  sit 
novus  modus,  unde  hoc  probatur  in  littera?  Et  tamen  cum 
nota  illationis  subditur:  Sic  igitur  nullus  alius  effectus 
potest  esse  ratio  quod  divina  Persona  existat,  nisi  gratia 
gratum  faciens  etc.  NuIIa  enim  alia  causa  huius  illationis 
in  littera  apparet  nisi  supradicta ;  quae  aut  solam  exponen- 
tem  affirmativam,  aut  nullam  infert.  Voluntarie  igitur  ex- 
clusiva  illata  est,  etc. 

VI.  Ad  primum    dubium  *  dicitur,  quod    intendit  non   '  Cf.  num.  iv. 
de  disparato  modo,   sed  de  specie   nova   quarti   modi.  Et 

quod  quartus  modus  sit  magis  habilis  ad  hoc,  in  iittera 
duplex  ratio  insinuatur ,  secundum  duas  differentias  inter 
ipsum  et  alios  positas.  Prima  est,  quod  iste  est  specialis, 
idest  proprius  rationali  creaturae:  reliqui  vero  communes 
sunt  omnibus.  Secunda  est,  quod  per  istum  Deus  ipse  at- 
tingitur  a  creatura:  per  illos,  effectus  eius  tantum.  Oportet 
enim  eam  excellentem  missionem,  utpote  divinae  Personae 
ad  rationalia,  attendi  secundum  proprium  et  supremum 
rationalis  creaturae.  Hoc  autem  constat  non  esse  actum 
aliquem  primum,  quoniam  est  sicut  dormiens:  nec  quem- 
libet  actum  secundum,  sed  eum  quo  cognoscitur  ac  amatur 
ipse  Deus  optimus.  Unde  Deus  ut  per  gratiae  habitum  in 
anima  existens,  ignobiliori  modo  existit  quam  ipse  in  eadem 
per  gratiae.  actus,  scilicet  cognitionem  et  amorem,  quanto 
actus  praestat  habitui,  et  tangere  secundum  se  praestat 
tactui  per  aliud.  Solus  igitur  quartus  modus  est,  secundum 
quem  novus  inquirendus  est  modus  existendi  Dei  in  crea- 
tura  rationali. 

VII.  Ad  secundum  vero  et  tertium  dubiura  *  simul  di-  *  Cf.  nnm.  v. 
citur,  quod  littera  potest  dupHciter  exponi.  Primo,  ut  reddat 

causam  quasi  proprii  generis ;  secundo,  ut  reddat  causam 

quasi  proprFae /orwae  *.  Potest  siquidem  intelligi  de  amore   *  Cf.  num.  «eq. 

et  cognitione  Dei  absolute:  et  potest  intelligi  de  amore  et 

cognitione   Dei  in  se,  ut  est  ex  caritate  diligendus.   Si  de 

amore-Dei  absolute  intelligamus ,  tunc  redditur  ratio  pro- 

prii  et  per  sc  generis    illius  novi  modi  qui  quaeritur.   Ex 

eo  enim  quod  iste   modus  quartus   est  specialis  creaturae 


QUAESTIO  XLIII,  ARTICULUS  IV 


449 


*  Cap. : 

lib.  VI,  cap.  XII, 

n.  7. 


rationali,  et  secundum  eum  Deus  ipse  attingitur  operatione 
creaturae ,  sequitur  quod  excellens  ille  modus  quaesitus 
infra  latitudinem  istius  contineatur.  Et  hic  sensus  aperte 
praetenditur  in  littera. 

Et  sic  patet  nihil  obstare  obiectionem  secundi  dubii. 
Quoniam  stat  quod  sit  vera  causa  assignans  proprium  ge- 
nus,  et  tamen  non  valet,  ergo  iibi  est  illa  causa,  ibi  est 
illa  species,  sed,  ergo  ibi  est  illud  genus:  licet  enim  animal 
sit  proprium  leonis  genus,  invenitur  tamen  extra  leonem.  - 
Et  quoniam  omnis  species  constituitur  differentia  per  se 
sui  generis ,  et  non  differentia  per  accidens ,  ut  patet  VII 
Metaphys.  *;  ideo  ex  hoc  quod  quartus  ille  modus  est  pro- 
prium  genus  istius  novi,  oportet  quod  iste  novus  modus 
consistat  in  differentia  Dei  ut  amati  et  cogniti.  Et  cum 
Deus,  ut  amatus  et  cognitus,  praeter  communem  modum 
non  sit  nisi  uno  modo ,  simpliciter  loquendo,  scilicet  per 
caritatem  seu  gratiam  sanctificantem  templum  suum ;  con- 
sequens  est  quod  ex  illa  causa  habeatur  etiam  exclusiva, 
de  qua  est  tertium  dubium. 

At  si  dixeris  quod  in  littera  non  habetur  quod  Deus 
non  est  praeter  communem  modum  amatus  nisi  ab  his 
quos  inhabitat,  etc,  fateor.  Sed  memento  quod  Auctor  hic 
supponit  proprietates  gratiae  et  caritatis :  et  propterea,  ta- 
citis  his,  cucurrit  ad  conclusionem.  Ipsa  quoque  exercitatio 
ecclesiastica  nobis  hoc  insinuat.  Deum  enim  a  nullo  amari 


(nisi  communiter)  concedimus  existenti  in  peccato  mortali, 
seu  extra  gratiam :  quare  hoc,  quasi  in  promptu  esset,  ex 
practica  subintellectum  est. 

VIII.  Si  vero  de  amore  Dei  quo  ex  caritate  diligitur,  in- 
terpretemur  *,  brevior  est  via.  Ex  eo  namque  quod,  amando 
et  cognoscendo,  creatura  rationalis  ad  tantam  celsitudinem 
conscendit,  quod  Deum  ipsum ,  idest  secundum  quod  in 
se  est  ex  caritate  diligendus,  attingit;  sequitur  statim  et 
quod  secundum  hunc  quartum  modum  in  hac  sui  celsitu- 
dine  tantum,  divina  Persona  non  solum  existat,  sed  inha- 
bitet  ut  in  templo,  quo  actibus  cognitionis  et  amoris  co- 
litur;  quoniam  extra  hanc  celsitudinem  non  attingitur  ipse 
secundum  quod  in  se  est,  prout  ex  caritatte  diligitur,  Et 
quoniam  haec  celsitudo  et  hoc  templum  sola  gratia  fit,  ideo 
optime  infertur:  Ergo  sola  gratia  gratum  faciens  est  ratio 
ut  Deus  novo  modo  sit  in  creatura  rationali.  -  Et  sic  patet 
solutio  utriusque  dubii. 

IX.  Deinde  probatur  in  littera  assumptum,  de  haberi 
Personam  divinam  ab  aliquo  *.  Habetur  solum  quo  libere 
quis  potest  uti  vel  frui :  ergo  Persona  divina  sola  gratia 
habetur.  -  Probatur  sequela:  quia  per  solam  gratiam  potest 
quis  Persona  divina  frui. 

X.  Tertium  autem,  scilicet  quod  ipsa  Persona  divina 
simul  datur  et  mittitur  *,  probatur :  quia  ipso  gratiae  dono 
Spiritus  Sanctus  inhabitat  creaturam. 


'Cf.num.praec. 
init. 


Cf.  num.  u. 


Cf.  ibid. 


ARTICULUS  QUARTUS 

UTRUM  PATRI  CONVENIAT  MITTI 

I  Sent,,  dist.  XV,  qu.  ii;  Contra  errores  Graec,  cap.  xiv. 


D  QUARTU.M  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
etiam  Patri"  conveniat  mitti.  Mitti  enim 
divinam  Personam  est  ipsam  dari.  Sed 
Pater  dat  seipsum :  cum  haberi  non  pos- 
?  sit,  nisi  se  ipso  ^  donante.  Ergo  potest  dici  quod 

Pater  mittat  seipsum. 

2.  Praeterea,  Persona  divina  mittitur  secun- 
dum  inhabitationem  gratiae.  Sed  per  gratiam  tota 
Trinitas  inhabitat  in  nobis,  secundum  illud  loan. 

•  vers.  23.  XIV  *:  Ad  eum  veniemus,  et  mansionem  apud  eum 
faciemus.  Ergo  quaelibet  divinarum  Personarum 
mittitur. 

3.  Praeterea,  quidquid  convenit  alicui  Perso- 
nae,  convenit  omnibus,  praeter  notiones  et  per- 

T  sonas.  Sed  missio  non  significat  "*  aliquam   per- 

sonam:  neque  etiam  notionem,  cum  sint  tantum 
'Qu.xxxii,art.3.  quinque  notiones,   ut   supra  *   dictum   est.  Ergo 
cuilibet  Personae  divinae  convenit  mitti. 

Sed  contra  est  quod  Augustinus  dicit,  in  II  li- 
bro  de  Trin.  *,  quod  solus  Pater  nunquam  legitur 
missus. 

Respondeo  dicendum  quod  missio  in  sui  ratione 
importat  processionem  ab  alio ;  et  in  divinis,  se- 


'  Cap.  V.  -  Cf. 
Contra  Sermon. 
Arian.,  cap.  iv. 


cundum  originem,  ut  supra  *  dictum  est.  Unde, 
cum  Pater  non  sit  ab  alio,  nullo  modo  convenit 
sibi  mitti;  sed  solum  Filio  et  Spiritui  Sancto,  qui- 
bus  convenit  esse  ab  alio. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  si  dare  importet 
liberalem  communicationem  alicuius ,  sic  Pater 
dat  seipsum,  inquantum  se  liberaliter  communicat 
creaturae  ad  fruendum.  Si  vero  importet  auctori- 
tatem  dantis  respectu  eius  quod  datur,  sic  non 
convenit  dari  in  divinis  nisi  Personae  quae  est  ab 
alio ;  sicut  nec  mitti. 

Ad  secundum  dicendum  quod,  licet  effectus  gra- 
tiae  sit  etiam  a  Patre,  qui  inhabitat  per  gratiam, 
sicut  et  ^  Fihus  et  Spiritus  Sanctus ;  quia  tamen 
non  est  ab  alio,  non  dicitur  mitti.  Et  hoc  est  quod 
dicit  Augustinus,  IV  de  Trin.*,  quod  Pater,  cum  in 
tempore  a  quoquam  cognoscitur,  non  dicitur  misstcs: 
non  enim  habet  de  quo  sit,  aut  ex  quo  procedat. 

Ad  tertium  dicendum  quod  missio,  inquantum 
importat  processionem  a  mittente,  includit  in  sui 
significatione  notionem,  non  quidem  in  speciali, 
sed  in  generali,  prout  esse  ab  alio  est  commune 
duabus  notionibus. 


Art.  I. 


Cap.  XX. 


a)  etiam  Patri.  -  Patri  etiam  P,  etiam  om.  Gab. 
p)  se  ipso.  -  seipsum  A,  se  B. 


f)  missio  non  significat. 
5)  et.  -  Om.  ABCDE. 


missi  non  significant  B. 


Commentaria  Cardin.alis  Caietani 


TiTULus  clarus.  -  In   corpore    una    conclusio   responsiva 
quaesito :  Patri  non  convenit  mitti,  sed  Filio  et  Spiritui 
Sancto. 

Probatur.  Missio  importat  processionem  ab  alio,  et  in 


divinis  secundum  originem:  ergo  non  Patri,  sed  FUio  et 
Spiritui  Sancto  convenit  mitti.  -  Consequentia  probatur: 
quia  Pater  nullo  modo  est  ab  alio,  sed  Filius  et  Spiritus 
Sanctus. 


SUMMAE  Theol.  D.  Thomae  T.  I. 


3? 


45o 


QUAESTIO  XLIII,  ARTICULUS  V 


*  Vers.  II. 


Vers.  2. 


Art.  I,  4. 


*  Vers.  10. 


Vers.  23. 


ARTICULUS  QUINTUS 

UTRUM  FILIO  CONVENIAT  INVISIBILITER  MITTI 
I  Sent.,  dist.  XV,  qu.  iv,  art.  i  ;  IV  Cont.   Gent.,  cap.  xxm. 


'    Qu.   XXXVIII , 

art.  2. 


>D  QUiNTUM  sic  PROCEDiTUR.  Vidctur  quod 
Filio  non  conveniat  invisibiliter  mitti. 
'Missio  enim  invisibilis  divinae  Personae 
^attenditur  secundum  dona  gratiae.  Sed 
omnia  dona  gratiae  pertinent  ad  Spiritum  San- 
ctum ,  secundum  illud  I  Cor.  xii  * :  Omnia  ope- 
ratur  unus  atque  idem  Spiritus.  Ergo  invisibiliter 
non  mittitur  nisi  Spiritus  Sanctus. 

2.  Praeterea,  missio  divinae  Personae  fit  se- 
cundum  gratiam  gratum  facientem.  Sed  dona  quae 
pertinent  ad  perfectionem  intellectus,  non  sunt 
dona  gratiae  gratum  facientis:  cum  sine  caritate 
possint  haberi,  secundum  illud  I  ad  Cor.  xiii  *:  Si 
habuero  prophetiam,  et  noperim  mysteria  omnia, 
et  omnem  scientiam,  et  si  habuero  omnem  fidem, 
ita  ut  montes  transferam,  caritatem  autem  non  ha- 
beam ,  nihil  sum.  Cum  ergo  Filius  procedat  ut 
Verbum  intellectus,  videtur  quod  non  conveniat 
sibi  invisibiliter  mitti. 

3.  Praeterea,  missio  divinae  Personae  est  quae- 
dam  processio,  ut  dictum  est  *.  Sed  alia  est  pro- 
cessio  Filii,  alia  "■  Spiritus  Sancti.  Ergo  et  alia 
missio,  si  uterque  mittitur.  Et  sic  altera  earum 
superflueret,  cum  una  sit  sufficiens  ad  sanctifican- 
dam  creaturam. 

Sed  contra  est  quod  Sap.  ix  *  dicitur  de  divina 
Sapientia :  Mitte  illam  de  caelis  sanctis  tuis,  et  a 
sede  magnitudinis  tuae. 

Respondeo  dicendum  quod  per  gratiam  gratum 
facientem  tota  Trinitas  inhabitat  mentem,  secun- 
dum  illud  loan.  xiv  *:  Ad  eum  veniemus,  et  man- 
sionem  apud  eum  faciemus.  Mitti  autem  Perso- 
nam  divinam  ad  aliquem  per  invisibilem  gratiam, 
significat  novum  modum  inhabitandi  illius  Per- 
sonae,  et  originem  eius  ab  alia.  Unde,  cum  tam 
Filio  quam  Spiritui  Sancto  conveniat  et  inhabi- 
tare  per  gratiam  et  ab  alio  esse,  utrique  convenit 
invisibiliter  mitti.  Patri  autem  iicet  conveniat  in- 
habitare  per  gratiam,  non  tamen  sibi  convenit  ab 
alio  esse;  et  per  consequens  nec  mitti. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod,  licet  omnia 
dona,  inquantum  dona  sunt,  attribuantur  Spiritui 
Sancto,  quia  ^  habet  rationem  primi  doni,  secun- 
dum  quod  est  Amor,  ut  supra  *  dictum  est;  aliqua 


tamen  dona,  secundum  proprias  rationes,  attri- 
buuntur  per  quandam  appropriationem  Filio,  sci- 
licet  illa  quae  pertinent  ad  intellectum.  Et  se- 
cundum  illa  dona  attenditur  missio  Filii.  Unde 
Augustinus  dicit,  IV  de  Trin.  *,  quod  tunc  invi-  *  cap-  «• 
sibiliter  Filius  cuiquam  "^  mittitur,  cum  a  quoquam  T 

cognoscitur  atque  percipitur. 

Ad  secundum  dicendum  quod  anima  per  gratiam 
conformatur  Deo.  Unde  ad  hoc  quod  aliqua  Per- 
sona  divina  mittatur  ad  aliquem  per  gratiam, 
oportet  quod  fiat  assimilatio  illius  ad  divinam 
Personam  quae  mittitur  per  aliquod  gratiae  do- 
num.  Et  quia  Spiritus  Sanctus  est  Amor,  per  do- 
num  caritatis  anima  Spiritui  Sancto  assimilatur: 
unde  secundum  donum  ^  caritatis  attenditur  missio  ^ 

Spiritus  Sancti.  Filius  autem  est  Verbum ,  non 
qualecumque,  sed  spirans  Amorem :  unde  Augu- 
stinus  dicit,  in  IX  libro  de  Trin.  *:  Verbum  '  quod  *c:ap.  x. 
insinuare  intendimus,  cum  amore  notitia  est.  Non 
igitur  secundum  quamlibet  perfectionem  intelle- 
ctus  mittitur  Filius:  sed  secundum  talem  instru- 
ctionem  ^  intellectus,  qua  prorumpat  in  affectum  ^ 

amoris,  ut  dicitur  loan.  vi  *:  Omnis  qiii  audivit  ■  vers.  45. 
a  Patre,  et  didicit,  venit  ad  me;  et  in  Psalmo  *:  *  p^- '^«vm,  4. 
In  meditatione  mea  exardescet  ignis.  Et  ideo  si- 
gnanter  dicit  Augustinus  *  quod  Filius  mittitur, 
cum  a  quoquam  cognoscitur  atque  percipitur:  per- 
ceptio  enim  "^  experimentalem  quandam  notitiam 
significat.  Et  haec  proprie  dicitur  sapientia,  quasi 
sapida  scientia,  secundum  illud  Eccli.  vi  *:  Sapien- 
tia  doctrinae  secundum  nomen  eius  est. 

Ad  tertium  dicendum  quod,  cum  missio  importet 
originem  Personae  missae  et  inhabitationem  per 
gratiam,  ut  supra  *  dictum  est,  si  loquamur  de  *  Art.  i,  3. 
missione  quantum  ad  originem,  sic  missio  Filii 
distinguitur  a  missione  Spiritus  Sancti,  sicut  et 
generatio  a  processione.  Si  autem  quantum  ad 
effectum  gratiae,  sic  communicant  duae  missiones 
in  radice  gratiae,  sed  distinguuntur  in  effectibus 
gratiae,  qui  sunt  illuminatio  intellectus,  et  inflam- 
matio  affectus.  Et  sic  manifestum  est  quod  una 
non  potest  esse  sine  alia:  quia  neutra  est  sine 
gratia  gratum  faciente,  nec  una  Persona  separatur 
ab  alia. 


*  Loco  citato  in 
resp.  ad  i. 


Vers.  23. 


a)  alia,  —  et  codices  et  a  i>. 

P)  quia.  -  qui  F. 

f)  cuiquam.  -  cuicumque  B,  cuique  ceteri  et  a  b. 

S)  donum.  -  illud  donum  G,  modum  Pb. 


e)    Verbum.  -   Verbo  autem  P;  autem  add.  etiam  a  b. 
^)  instructionem.  -  institutionem  GpF,  institutionem  vel  instructio- 
nem  Pab.  -  Pro  qua,  quae  BFGa,  quo  kCEb,  om.  D. 
»])  enim.  -  autem  Pab. 


Commentaria  Cardinalis  Oaietani 


TITULUS  ex  praecedentibus  patet.  -  In  corpore  una  con- 
clusio :  Tam  Filio  quam  Spiritui  Sancto  convenit  invi- 
sibiliter  mitti.  -  Probatur.  Mitti  invisibiliter  Personam  divi- 
nam,   significat  originem  eius  ab  alia,   et  inhabitationem 


illius  per  gratiam:  sed  utrique  convenit  utrumque  horum : 
ergo  utrique  convenit  mitti.  -  Maior  manifestatur  ab  oppo- 
sito,  et  ex  tota  Trinitate  et  ex  Patre :  quoniam  eis  convenit 
alterum  tantum,  scilicet  inhabitare  per  gratiam. 


QUAESTIO  XLIII,  ARTICULUS  VI 


45i 


ARTICULUS  SEXTUS       * 

UTRUM  MISSIO  INVISIBILIS  FIAT  AD  OMNES  QUI  SUNT  PARTICIPES  GRATIAE 

I  Sent.,  dist.  xv,  qu,  v,  art.   i . 


Vers.  39. 


•  De  Trin.,  lib. 
XV,  cap.  XXVII. 


Art.  I. 


»D  SEXTUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
I  missio  invisibilis  non  fiat  ad  omnes  qui 
'sunt  participes  gratiae.  Patres  enim  ve- 
^teris  Testamenti  gratiae  participes  fue- 
runt.  Sed  ad  illos  non  videtur  fuisse  "  facta  missio 
invisibilis  :  dicitur  enim  loan.  vii  * :  Nondiim  erat 
Spiritits  datus,  quia  nondum  erat  lesus  glorifica- 
tus.  Ergo  missio  invisibilis  non  fit  ad  omnes  qui 
sunt  participes  gratiae. 

2.  Praeterea,  profectus  in  virtute  non  est  nisi 
per  gratiam.  Sed  missio  invisibilis  non  videtur 
attendi  secundum  profectum  virtutis:  quia  profe- 
ctus  virtutis  videtur  esse  continuus,,  cum  caritas 
semper  aut  proficiat  aut  deficiat;  et  sic  missio 
esset  continua.  Ergo  missio  invisibilis  non  fit  ad 
omnes  participes  gratiae. 

3.  Praeterea,  Christus  et  beati  plenissime  ha- 
bent  gratiam.  Sed  ad  eos  non  videtur  fieri  missio: 
quia  missio  fit  ad  aliquid  distans;  Christus  autem, 
secundum  quod  homo,  et  omnes  beati  perfecte 
sunt  uniti  Deo.  Non  ergo  ad  omnes  participes 
gratiae  fit  missio  invisibilis. 

4.  Praeterea,  Sacramenta  novae  legis  conti- 
nent  gratiam.  Nec  tamen  ad  ea  dicitur  fieri  missio 
invisibilis.  Non  ergo  ad  omnia  quae  habent  gra- 
tiam,  fit  missio  invisibilis. 

Sed  contra  est  quod,  secundum  Augustinum  *, 
missio  invisibilis  fit  ad  sanctificandam  creaturam. 
Omnis  autem  creatura  habens  gratiam  sanctifi- 
catur.  Ergo  ad  omnem  creaturam  huiusmodi  fit 
missio  invisibilis. 

Respondeo  dicendum  quod,  sicut  supra  *  di- 
ctum  est,  missio  de  sui  ratione  importat  quod  ille 
qui  mittitur  vel  incipiat  esse  ubi  prius  non  fuit, 
sicut  accidit  in  rebus  creatis ;  vel  ^  incipiat  esse 
ubi  prius  fuit,  sed  quodam  modo  novo,  secun- 
dum  quod  ■'  missio  attribuitur  divinis  Personis. 
Sic  ergo  in  eo  ad  quem  fit  missio,  oportet  duo 
considerare:  scilicet  inhabitationem  gratiae,  et  in- 
novationem  quandam  per  gratiam.  Ad  omnes  ergo 
fit  missio  invisibilis,  in  quibus  haec  duo  inve- 
niuntur. 


Ad  primum  ergo  dicendum  quod  missio  invisi- 
bilis  est  facta  ad  Patres  veteris  Testamenti.  Unde 
dicit  Augusfinus,  IV  de  Trin.  *,  quod  secundum 
quod  Filius  mittitur  invisibiliter,  fit  in  hominibus 
aut  cum  hominibus;  hoc  autem  antea  factum  est 
in  Patribus  et  Prophetis.  Quod  ^  ergo  dicitur,  non- 
dum  erat  datiis  Spiritus,  intelligitur  de  illa  datione 
cum  signo  visibiii,  quae  facta  est  in  die  Pente- 
costes. 

Ad  secundum  dicendum  quod  etiam  '  secundum 
profectum  virtutis ,  aut  augmentum  gratiae ,  fit 
missio  invisibilis.  Unde  Augustinus  dicit,  IV  de 
Trin.  *,  quod  ^  tunc  cuiquam  mittitur  Filius,  cum 
a  quoquam  cognoscitur  atque  percipitur.  quantum 
cognosci  et  percipi  potest  pro  captu  vel  proficientis 
in  Deum,  vel  perfectae  in  Deo  animae  rationalis. 
Sed  tamen  secundum  illud  augmentum  gratiae 
praecipue  missio  invisibilis  attenditur,  quando  ali- 
quis  proficit  in  aliquem  novum  actum,  vel  novum 
statum  gratiae  *:  ut  puta  cum  aliquis  proficit  in 
gratiam  miraculorum  aut  prophetiae,  vel  in  hoc 
quod  ex  fervore  caritatis  exponit  se  martyrio  ''', 
aut  abrenuntiat  his  quae  possidet,  aut  quodcum- 
que  opus  arduum  aggreditur. 

Ad  tertium  dicendum  quod  ad  beatos  est  facta 
missio  invisibilis  in  ipso  principio  beatitudinis. 
Postmodum  autem  ad  eos  fit  missio  invisibilis, 
non  secundum  intensionem  gratiae,  sed  secundum 
quod  aliqua  mysteria  eis  revelantur  de  novo :  quod 
est  usque  ad  diem  iudicii.  Quod  quidem  augmen- 
tum  attenditur "  secundum  extensionem  gratiae  ad 
plura  se  extendentis.  -  Ad  Christum  autem  fuit 
facta  invisibilis  missio  in  principio  suae  conce- 
ptionis,  non  autem  postea:  cum  a  principio  suae 
conceptionis  fuerit  plenus  omni  sapientia  et  gratia. 

Ad  quartum  dicendum  quod  gratia  est  in  Sacra- 
mentis  novae  legis  instrumentaliter,  sicut  forma 
artificiati  est  in  instrumentis  artis,  secundum  quen- 
dam  decursum  '  ab  agente  in  patiens.  Missio  au- 
tem  non  dicitur  fieri  nisi  respectu  termini.  Unde 
missio  divinae  Personae  non  fit  ad  Sacramenta, 
sed  ad  eos  qui  per  Sacramenta  gratiam  suscipiunt. 


a)  fuisse.  —  Om.  codices  et  ed.  a, 
P)  vel.  -  vel  ut  ADEFG. 
Tf)  quod.  —  quem  modum  A,  quem  BCDE. 

3)  Quod.  -  Cum  Pab.  -  Post  Spiritus  ABCD   addunt  Sanctus.  - 
Pro  intelligitur,  intelligimus  Pab. 
e)  etiam.  -  Om.  ABCDE. 
?)  quod.  -  Om.  ABCDEG.  -  In  textu  cit.  pro  cuiquam,    cuique  co- 


dices  et  ab;  animae  addunt  post  proficientis  Pb,  post  in  Deum  ed.  a; 
in  Deo  post  rationalis  ponunt  Pfr,  om.  ed.  a. 

r|)  exponit  se  martyrio.  —  exponeret  se  martyrio  ABCDEG.  -  Pro 
abrenuntiat ,  abrenuntiaret  BD,  abrenuntiet  ceteri.  -  Pro  aggreditur, 
aggrediatur  ACDEFG. 

0)  attenditur.  -  fit  B. 

i)  decursum.  -  discursum  Pab. 


Cap.  XX. 


Ibid. 


'  D.  902. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTULUS  clarus  est.  -  In  corpore  una  est  conclusio  impli- 
cite   responsiva   quaesito    affirmative:    Missio  invisibilis 
fit  ad  omnes  participes  gratiae. 

Probatur.  Missio  importat  incoeptionem  essendi,  vel 
simpliciter  vel  novo  modo:  ergo  in  eo  ad  quem  fit  missio 
invisibilis,  oportet  ponere  gratiam,  et  eius  novitatem:  ergo 


missio  invisibilis  fit  ad  omnes  in  quibus   sunt  haec  duo : 
ergo  ad  omnes  participes  gratiae. 

II.  Adverte  hic  quod  novitas  gratiae  non  est  a  gratia 
distincta ,  tanquam  gratia  possit  esse  non  nova ;  sed  ad 
ostendendum  tempus  quando  fit  invisibilis  missio.  Ad  hoc 
enim   non  sufficit  sola  inhabitatio  gratiae^  ut  patet  in  his 


452 


QUAESTIO  XLIII,  ARTICULUS  VII 


qui  sunt  in  gratia ,  pro  illo  tempore  quo  eorum  gratia 
non  augetur :  est  siquidem  tunc  inhabitans  gratia ,  sed  quia 
deest  innovatio  aliqua,  ideo  tunc  eis  non  fit  missio.  Et  pro- 
pterea  puto  Auctorem  subticuisse  conclusionem  ultimo  illa- 
•  Cf.  nura.  praec.   tam  *,  quasi  intulisset  quod  missio  invisibiiis  fit  ad  omnes 


participes  gratiae  cum  aliqua  novitate;  non  ad  excludendum 

quosdam  participes,  sed  quoddam  tempus,  ut  dictum  est, 

et  diffuse  patet  in  responsionibus  argumentorum.  In  quibus   *Parteni,qu.vii, 

ea  quae  dicuntur  de  Sacramentis  et  Christo,  loco  proprio  *   art!  a^ qu^Lxli | 

discutienda  sunt.  ^'''-  '>  '^- 


ARTICULUS  SEPTIMUS 

UTRUM  SPIRITUI  SANCTO  CONVENIAT  VISIBILITER  MITTI 

I  Sent.,  dist.  xvi,  art,  i. 


D  sEPTiMUM  sic  PROCEDiTUR.  Vidctur  quod 
Spiritui  Sancto  non  conveniat  visibiliter 
,^  mitti.  Filius  enim,  secundum  quod  visi- 
^biliter  missus  est  in  mundum  ",  dicitur 
esse  minor  Patre.  Sed  nunquam  legitur  Spiritus 
Sanctus  minor  Patre,  Ergo  Spiritui  Sancto  non 
convenit  visibiliter  mitti. 

2.  Praeterea,  missio  visibilis  attenditur  secun- 
dum   aliquam   creaturam    visibilem    assumptam, 

?  sicut  missio  '^  Filii  secundum  carnem.  Sed  Spiritus 

Sanctus  non  assumpsit  aliquam  creaturam  visibi- 
lem.  Unde  non  potest  dici  quod  in  aliquibus  crea- 
turis  visibilibus  sit  alio  modo  quam  in  aliis,  nisi 
forte  sicut  in  signo;  sicut  est  etiam  in  Sacramentis, 
et  in  omnibus  figuris  legalibus.  Non  ergo  Spiritus 
Sanctus  visibiliter  mittitur:  vel  oportet  dicere  quod 
secundum  omnia  huiusmodi,  eius  missio  visibilis 

"f  attenditur  ''. 

3.  Praeterea,  quaelibet  creatura  visibilis  est 
effectus  demonstrans  totam  Trinitatem.  Non  ergo 
per  illas  creaturas  visibiles  magis  mittitur  Spiritus 

^  Sanctus  quam  alia  ^  Persona. 

4.  Praeterea,  Filius  visibiliter  est  missus  se- 
cundum  dignissimam  visibilium  creaturarum,  sci- 
licet  secundum  naturam  humanam.  Si  igitur  Spi- 
ritus  Sanctus  visibiliter  mittitur,  debuit  mitti  se- 
cundum  aliquas  creaturas  rationales, 

5.  Praeterea,  quae  visibiliter  fiunt  divinitus, 
dispensantur  per  ministerium  angelorum,  ut  Au- 

•cap.x,xi.-cf.  gustinus  dicit,  III  de  Trin.*  Si  ergo  aliquae  spe- 
.cap.xxi.  ^.^^  visibiies  apparuerunt,   hoc  factum   fuit  per 
angelos.  Et  sic  ipsi  angeli  mittuntur,  et  non  Spi- 
ritus  Sanctus. 

6.  Praeterea,  si  Spiritus  Sanctus  visibiliter  mit- 
tatur,  hoc  non  est  nisi  ad  manifestandum  invi- 
sibilem  missionem ,  quia  invisibilia  per  visibilia 
manifestantur,  Ergo  ad  quem  missio  invisibilis 
facta  non  fuit,  nec  missio  visibilis  fieri  debuit: 
et  ad  omnes  ad  quos  fit  missio  invisibiiis,  sive 
in  novo  sive  in  veteri  Testamento,  missio  visibilis 

E  fieri  debet  ^ :  quod  patet  esse  falsum,   Non  ergo 

Spiritus  Sanctus  visibiliter  mittitur, 

Sed  contra  est  quod  dicitur  Matth.  iii*,  quod 
Spiritus  Sanctus  descendit  super  Dominum  bapti- 
zatum  in  specie  columbae. 


Vers.  16. 


Respondeo  dicendum  quod  Deus  providet  omni- 
bus  secundum  uniuscuiusque  modum.  Est  autem 
modus  connaturalis  hominis,  ut  per  visibilia  ad 
invisibilia  manuducatur,  ut  ex  supra*  dictis  ^  patet:  *  Qu.xn, 
et  ideo  invisibilia  Dei  oportuit  homini  per  visi- 
bilia  manifestari.  Sicut  igitur  seipsum  Deus,  et 
processiones  aeternas  Personarum,  per  creaturas 
visibiles,  secundum  aliqua  indicia,  hominibus  quo- 
dammodo  demonstravit ;  ita  conveniens  fuit  ut 
etiam  invisibiles  missiones  divinarum  Personarum 
secundum  aliquas  visibiles  creaturas  manifesta- 
rentur  '\  -  Aliter  tamen  Filius  et  Spiritus  Sanctus.  1 

Nam  Spiritui  Sancto,  inquantum  procedit  ut  Amor, 
competit  esse  sanctificationis  donum:  Filio  autem, 
inquantum  est  Spiritus  Sancti  principium,  com- 
petit  esse  sanctificationis  huius  Auctorem.  Et  ideo 
Filius  visibiliter  missus  est  tanquam  sanctificatio- 
nis  Auctor:  sed  Spiritus  Sanctus  tanquam  san- 
ctificationis  "  indicium.  * 

Ad  primum  ergo  DicENDUM  quod  Filius  creaturam 
visibilem  in  qua  apparuit,  in  unitatem  personae 
assumpsit,  sic  ut  quod  de  illa  'creatura  dicitur, 
de  Filio  Dei  dici  possit.  Et  sic,  ratione  naturae 
assumptae,  Filius  dicitur  minor  Patre,  Sed  Spiri- 
tus  Sanctus  non  assumpsit  creaturam  visibilem 
in  qua  apparuit,  in  unitatem  personae,  ut  quod 
illi  convenit,  de  illo  praedicetur,  Unde  non  potest 
dici  minor  Patre  propter  visibiiem  creaturam '.  ' 

Ad  secundum  dicendum  quod  missio  visibiiis  Spi- 
ritus  Sancti  non  attenditur  secundum  visionem 
imaginariam,  quae  est  visio  prophetica,  Quia,  ut 
Augustinus  dicit,  II  de  Trin.  *,  pisio  prophetica  *  cap.  vi 
non  est  exhibita  corporeis  ocidis  per  formas  cor- 
poreas ,  sed  in  spiritu  per  spirituales  corporum 
imagines :  columbam  vero  illam  et  ignem  oculis  '  * 

viderunt  quicumque  viderunt.  Neque  iterum  sic  se 
habuit  Spiritus  Sanctus  ad  huiusmodi  species,  sicut 
Filius  ad  petram  (quia  dicitur*:  Petra  erat  Chri-  •  1  cor., 
stus).  Hla  enim  petra  iam  erat  in  creatura,  et  per 
actionis  modum  nuncupata  est  nomine  Christi, 
quem  significabat :  sed  illa  columba  et  ignis  ad 
haec  tantum  significanda  repente  extiterunt.  Sed 
videntur  esse  similia  flammae  illi  quae  in  rubo  ap- 
paruit  Moysi,  et  illi  columnae  ^  quam  populus  in  >■ 

eremo  sequebatur,  et  fulgoribus  ac  tonitruis  quae 


a)  mtindum.  -  mundo  P. 
P)  missio.  -  visio  FGpD. 
f)  attenditur.  —  attendatur  codices. 
3)  alia.  -  aliqua  ADEFGpC,  aliqua  alia  B. 
e)  debet.  -  deberet  FG. 

!;)  ex  supra  dictis.  -  supra  ex  dictis  ABDEG,  sufra  ex  praedictis 
edd.  a  b. 


ri)  manifestarentur.  -  manifestaret  Ba. 

8)  Auctor:  sed  Spiritus  Sanctus  tanquam  sanctificationis.  -  Omit- 
tunt  codices  et  editio  a. 

i)  visibilem  creaturam.  -  creaturam  visibilem  codices ;  B  addit 
quam  assumpsit. 

x)  oculis.  -  corporeis  addunt  BG. 

X)  columnae.  —  columbae  Pfr. 


X,  4. 


QUAESTIO  XLIII,  ARTICULUS  VII 


453 


In  corpore. 


fiebant  ciim  lex  daretur  in  monte:  ad  hoc  enim 
rerum  illarum  corporalis  extitit  species,  ut  aliquid 
signijicaret,  atque  praeteriret  ^.  -  Sic  igitur  patet 
quod  missio  visibilis  neque  attenditur  secundum 
visiones  '  propheticas,  quae  fuerunt  imaginariae, 
et  non  corporales :  neque  secundum  signa  sacra- 
mentalia  veteris  et  novi  Testamenti,  in  quibus 
quaedam  res  praeexistentes  assumuntur  ad  aliquid 
significandum.  Sed  Spiritus  Sanctus  visibiliter  di- 
citur  esse  missus,  inquantum  fuit  monstratus  ^  in 
quibusdam  creaturis,  sicut  in  signis,  ad  hoc  spe- 
cialiter  factis. 

Ad  tertium  dicendum  quod,  licet  illas  creaturas 
visibiles  tota  Trinitas  operata  sit ",  tamen  factae 
sunt  ad  demonstrandum  specialiter  hanc  vel  illam 
Personam.  Sicut  enim  diversis  nominibus  "  signi- 
ficantur  Pater  et  Filius  et  Spiritus  Sanctus,  ita 
etiam  diversis  rebus  significari  potuerunt;  quam- 
vis  inter  eos  nulla  sit  separatio  aut  diversitas. 

Ad  quartum  dicendum  quod  personam  Filii  de- 
clarari  oportuit  ut  sanctificationis  Auctorem,  ut 
dictum  est  *:  et  ideo  oportuit  quod  missio  visibilis 
Filii  fieret  secundum  naturam  rationalem,  cuius 
est  agere,  et  cui  potest  competere  sanctificare  f. 
Indicium  autem  sanctificafionis  esse  potuit  quae- 
cumque  alia  creatura.  Neque  oportuit  quod  crea- 
tura  visibilis  ad  hoc  formata,  esset  assumpta  a  Spi- 
ritu  Sancto  in  unitatem  personae :  cum  non  assu- 
meretur  ad  aliquid  agendum,  sed  ad  indicandum 
tantum.  -  Et  propter  hoc  etiam  non  oportuit  quod 
duraret,  nisi  quandiu  perageret  officium  suum. 

Ad  quintum  dicendum  quod  illae  creaturae  vi- 
sibiles  formatae  sunt  ministerio  angelorum:  non 
tamen  ad  significandum  personam  angeli ,  sed 
ad  significandam  personam  Spiritus  Sancti.  Quia 
igitur  Spiritus  Sanctus  erat  in  illis  creaturis  visi- 
bilibus  sicut  signatum  in  signo,  propter  hoc  se- 
cundum  eas  Spiritus  Sanctus  visibiliter  mitti  di- 
citur,  et  non  angelus. 

Ad  sextum  dicendum  quod  non  est  de  necessi- 
tate  invisibilis  missionis,  ut  semper  manifestetur 


per  aliquod  signum  visibile  exterius:  sed,  sicut 
dicitur  I  Cor.  xii  *,  manifestatio  Spiritus  datur  ali- 
cui  ad  utilitatem,  scilicet  Ecclesiae.  Quae  quidem 
ufilitas  est,  ut  per  huiusmodi  visibilia  signa  fides 
confirmetur  et  propagetur  '.  Quod  quidem  princi- 
paliter  factum  est  per  Christum  et  per  Apostolos, 
secundum  illud  Hebr.  11  *:  Cum  initium  accepisset 
enarrari  ^"  per  Dominum,  ab  eis  qui  audierunt  in 
nos  confirmata  est.  Et  ideo  specialiter  debuit  fieri 
missio  visibilis  Spiritus  Sancti  ad  Christum  et  ad 
Apostolos,  et  ad  aliquos  "  primitivos  Sanctos,  in 
quibus  quodammodo  Ecclesia  fundabatur:  ita  ta- 
men  quod  visibilis  missio  facta  ad  Christum,  de- 
monstraret  missionem  invisibilem  non  tunc,  sed 
in  principio  suae  concepfionis,  ad  eum  factam. 
Facta  autem  est  missio  visibilis  ad  Christum,  in 
baptismo  quidem  sub  specie  columbae,  quod  est 
animal  fecundum,  ad  ostendendum  in  Christo 
auctoritatem  donandi  '>'  grafiam  per  spiritualem 
regenerationem :  unde  vox  Patris  intonuit  *:  Hic 
est  Filius  meus  dilectus,  ut  ad  similitudinem  Uni- 
geniti  alii  regenerarentur.  In  transfiguratione  vero, 
sub  specie  nubis  lucidae,  ad  ostendendam  exu- 
berantiam  doctrinae:  unde  dictum  est  *:  Ipsum 
audite.  Ad  Apostolos  autem,  sub  specie  flatus, 
ad  ostendendam  potestatem  ministerii  in  dispen- 
satione  Sacramentorum :  unde  dictum  est  eis  * : 
Quorum  remiseritis  peccata,  remittuntur  eis.  Sed 
sub  linguis  igneis,  ad  ostendendum  officium  ^-  do- 
ctrinae:  unde  dicitur  *  quod  coeperimt  loqui  variis 
linguis.  -  Ad  Patres  autem  veteris  Testamenti, 
missio  visibilis  Spiritus  Sancti  fieri  non  debuit: 
quia  prius  debuit  perfici  missio  visibilis  Filii  quam 
Spiritus  Sancti,  cum  Spiritus  Sanctus '''  raanifestet 
Filium,  sicut  Filius  Patrem.  Fuerunt  tamen  "  fa- 
ctae  visibiles  apparitiones  divinarum  Personarum 
Patribus  veteris  Testamenti.  Quae  quidem  mis- 
siones  visibiles  dici  non  possunt:  quia  non  fuerunt 
factae,  secundum  Augustinum  *  "",  ad  designan- 
dum  inhabitationem  divinae  Personae  per  gratiam, 
sed  ad  aliquid  aliud  manifestandum. 


Vers.  7. 


y.)  praeteriret.  -  praediceret  PFa.  -  Pro  patet,  apparet  P. 

v)  visiones.  -  missiones  EG. 

?)  monstratus.  —  Om.  codices  et  a  b. 

0)  operata  sit.  -  fecit  B,  fecerit  ceteri. 

■k)  nominibus.  -  vocibus  codices  et  ed.  a.  -  Pro  significantur ,  si- 
gnificatur  PGfr.  -  Pro  ita  etiam,  ita  et  ACDE,  sic  B,  ita  etiam  et 
¥Gab. 

p)  sanctificare.  -  sanctificari  PGab,  sanctificatio  B. 

u)  et  propagetur.  -  Om.  ACE. 


-)  enarrari.  -  enarratio  ACDE,  enarrandi  B,  evangelium  F,  enaa  G. 
-  Pro  ab  eis,  et  per  eos  B,  eos  ceteri;  post  confirmata  est  B  addit, 
contestante  Deo  signis  et  prodigiis,  portentis  et  variis  virtutibus  etc. 

u)  aliquos.  —  alios  CDE.  -  Pro  primitivos,  praecipuos  B. 

0)  donandi.  -  derivandi  codices  et  a  b. 

■/)  officium.  -  effectum  ABCDEGaft. 

ij')  cum  Spiritus  Sanctus.  -  Om.  ACDEpB. 

(d)  tamen.  -  autem  PFab. 

aa)  secundum  Augustinum.  -  Om.  codices  et  ed.  a. 


Vers.  3. 


Matth.  iii,  17. 


Ibid 

xra, 

5- 

loann.  xx 

23. 

y. 

Act. 

n,  4- 

•  Vide  de  Tritt., 

lib.  II,  cap.  XVII. 

aa 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTULUs  ex  praecedentibus  est  notus.  Et  de  solo  quaerit 
Spiritu  Sancto :    quoniam   de  Filio    constat   quod   mis- 
loan.  I,  14.       sione  visibili  missus  est,  cum  Verbum  caro  factum  est  *. 
In  corpore  duo  facit:  primo,  respondet  quaesito  univer- 
salius  quam  quaesitum  fuerit ,  idest  non  solum  de  Spiritu 
Sancto,  sed  Filio ;  secundo,  ponit  differentiam  inter  modum 
utriusque  missionis. 

II.  Quoad^r/WM»i,conclusio  est:  Conveniens  fuit  Filium 
et  Spiritum  Sanctum  visibiliter  mitti.  -  Probatur  sic.  Modus 
connaturalis  hominis  est,  ut  per  visibilia  ad  invisibilia  ma- 
nuducatur :  ergo  invisibilia  Dei  oportuit  homini  per  visibi- 
lia  manifestari :  ergo,  sicut  seipsum  et  aeternas  processiones 
per  visibilia  Deus  hominibus  quodammodo  demonstravit, 
ita  conveniens  fuit  ut  invisibiles  missiones  Personarum  se- 


cundum  aliquas  visibiles  creaturas  manifestaret.  Hoc  autem 
est  ipsas  visibiliter  mitti. 

Prima  consequentia  probatur :  quia  Deus  providet  omni- 
bus  secundum  uniuscuiusque  modum.  Reliqua  sunt  satis 
rationabilia. 

III.  Quoad  secundum,  differentia  est,  quia  Filius  est 
missus  visibiliter  tanquam  sanctificationis  Actor,  ut  patet  in 
processu  sacrae  Scripturae:  Spiritus  autem  Sanctus  tanquam 
sanctificationis  indicium ,  ut  in  baptismo  Christi  apparet.  - 
Ratio  autem  huius  differentiae  satis  accommoda  redditur 
ex  conditionibus  notionalibus :  quia  scilicet  Filius  est  prin- 
cipium  Spiritus  Sancti;  ipse  autem  Spiritus  Sanctus  est 
Donum,  inquantum  procedit  ut  Amor,  ut  ex  supra  *  dictis 
patet. 


•Quaest.xxxviii, 

art.  2. 


454 


QUAESTIO  XLIII,  ARTICULUS  VIII 


ARTICULUS  OCTAVUS 

UTRUM  NULLA  PERSONA  DIVINA  MITTATUR  NISI  AB  EA  A  QUA  PROCEDIT  AETERNALITER 

I  Sent.,  dist.  xv,  qu.  m;  De  Pot.,  qu.  x,  art.  4,  ad  14;   Contra  errores  Graec.,  cap.  xiv. 


'  Cap.  XX.  -  Cf. 
Contra  Sermon. 
Arian.,  cap.  iv. 


Cap.  XXVI. 


Vers.  16. 
T 


iD  ocTAVUM  sic  PROCEDiTUR.  Vidctur  quod 
nuUa  Persona  divina  mittatur  nisi  ab  ea 
'a  qua  procedit  aeternaliter.  Quia,  sicut 
jdicit  Augustinus,  IV  de  Trin.  *,  Pater 
a  niillo  mittitiir,  qiiia  a  nullo  est.  Si  ergo  aliqua 
Persona  divina  mittitur  ab  alia,  oportet  quod  sit 
ab  illa. 

2.  Praeterea,  mittens  habet  auctoritatem  re- 
spectu  missi.  Sed  respectu  divinae  Personae  non 
potest  haberi  auctoritas  nisi  secundum  originem. 
Ergo  oportet  quod  divina  Persona  "  quae  mittitur, 
sit  a  Persona  mittente. 

3.  Praeterea,  si  Persona  divina  potest  mitti  ab 
eo  a  quo  non  est,  nihil  prohibebit  dicere  quod  ^ 
Spiritus  Sanctus  detur  ab  homine,  quamvis  non 
sit  ab  eo.  Quod  est  contra  Augustinum,  XV  de 
Trin.  *  Ergo  divina  Persona  non  mittitur  nisi  ab 
ea  a  qua  est. 

Sed  contra  est  quod  Filius  mittitur  a  Spiritu 
Sancto,  secundum  illud  Isaiae  xlviii  *:  Et  nunc  ^ 
misit  me  Dominus  Deus,  et  Spiritus  eius.  Filius 
autem  non  est  a  Spiritu  Sancto.  Ergo  Persona 
divina  mittitur  ab  ea  a  qua  non  est. 

Respondeo  dicendum  quod  circa  hoc  inveniuntur 
aliqui  diversimode  locuti  esse.  Secundum  quos- 
dam  enim,  Persona  divina  non  mittitur  nisi  ab 


eo  a  quo  est  aeternaliter.  Et  secundum  hoc  *,  cum 
dicitur  Filius  Dei  missus  a  Spiritu  Sancto,  refe- 
rendum  est  hoc  ad  humanam  naturam,  secundum 
quam  missus  est  ad  praedicandum  a  Spiritu  San- 
cto  \  -  Augustinus  autem  dicit,  II  de  Trin.  *,  quod 
Filius  mittitur  et  a  se  et  a  Spiritu  Sancto ;  et  Spi- 
ritus  Sanctus  etiam  mittitur  et  a  se  et  a  Filio  * : 
ut  sic  mitti  in  divinis  non  conveniat  cuilibet  Per- 
sonae,  sed  solum  Personae  ab  alio  existenti ;  mit- 
tere  autem  conveniat  ^  cuilibet  Personae. 

Utrumque  autem  habet  aliqvio  modo  veritatem. 
Quia  cum  dicitur  aliqua  Persona  mitti,  designatur 
et  ipsa  Persona  ab  alio  existens,  et  eflfectus  visi- 
bilis  aut  invisibilis,  secundum  quem  missio  divi- 
nae  Personae  attenditur.  Si  igitur  mittens  desi- 
gnetur  ut  principium  Personae  quae  mittitur,  sic 
non  quaelibet  Persona  mittit,  sed  solum  illa  cui 
convenit  esse  principium  illius  Personae.  Et  sic 
Filius  mittitur  tantum  a  Patre,  Spiritus  Sanctus 
autem  a  Patre  et  Filio.  Si  vero  Persona  mittens 
intelligatur  esse  principium  effectus  secundum 
quem  attenditur  missio ,  sic  tota  Trinitas  mittit 
Personam  missam  *.  -  Non  autem  propter  hoc 
homo  dat  Spiritum  Sanctum  *:  quia  nec  effectum 
gratiae  potest  causare, 

Et  per  hoc  patet  solutio  ad  obiecta. 


a)  divina  Persona.  ~  origo  Personae  B,  origo  divinae  Personae  ce- 
teri  et  ed.  a. 

P)  dicere  quod.  -  etiam  addunt  ACDEFG;  item  B  post  Spiritus 
Sanctus. 


Y)  Et  nunc.  -  Nunc  Pfc, 

3)  hoc.  -  hos  ABCE. 

e)  a  Spiritu  Sancto.  -  Om.  codices, 

l^)  conveniat.  -  convenit  BCFG. 


Dominus  om.  a  b;  Deus  om.  codices. 


•  Cap.  V.  -  Cf 
Cont.  Maximin. 
lib.  11  (al.  nir 
cap.  XX. 

•  be  Trin.,  lib 
II,  cap.  v;  XV 
cap.  XIX. 


D.  901. 
■  D.  43°- 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


Did.  lib.  IV. 


TiTULUs  clarus  est.  -  In  corpore  tria  facit:  primo,  refert 
duas  opiniones;  secundo,  salvat  utramque;  tertio,  ex- 
cludit  obiectionem,  ibi :  Non  autem  propter  hoc  homo.  Et 
quoniam  omnia  ordinate  sunt  in  littera  ac  clare,  non  opus 
est  mora. 

II.  Ad  evidentiam  tamen  huius  quaestionis,  scito  quod 
optima  via  omnes  difficultates  solvendi,  est  dicere  quod 
missio  est  nomen  multiplex ,  habens  multas  intentiones , 
quemadmodum  nomina  tractata  in  V  Metaphys.  *.  Et  quod 
intentiones  eius  sunt  hae  quae  narrantur  in  littera,  scilicet: 
processio  missi  a  mittente  secundum  se,  et  secundum  no- 


vum  modum  essendi;  et  rursus,  processio  missi  secundum 
se  ab  aliquo,  et  secundum  novum  modum  essendi  a  mit- 
tente.  Et  secunda  intentio  reducitur  ad  primam,  tanquam 
ad  potiorem.  Et  propterea  in  i  articulo  huius  quaestionis, 
Auctor  dixit  quod  de  ratione  missionis  est  processio  missi 
a  mittente :  loquebatur  enim  de  primaria  intentione  mis- 
sionis.  Hic  autem,  non  oblitus,  distinguit,  ut  secundam  in- 
tentionem  eiusdem  adiiceret ;  praesertim  ob  reverentiam 
Augustini,  Sanctorum,  et  Magistri,  in  xv  distinctione  Prirai , 
ubi  *,  qu,  III,  art.  i,  diffuse  rationem  secundae  intentionis 
invenies. 


•  In  Comment, 
8.  Th. 


QUAESTIO  XLIV,  ARTICULUS  I 


455 


QUAESTIO  QUADRAGESIMAQUARTA 

DE  PROCESSIONE  CREATURARUM  A  DEO,  ET  DE  OMNIUM  ENTIUM 

PRIMA  CAUSA 

IN    QUATUOR   ARTICULOS    DIVISA 


"  T)0ST  considerationem  "  divinarum  Personarum, 

1  considerandum  restat  de  processione  creatu- 
trod:  ''"■  "'  '""  rarum  a  Deo  *.  Erit  autem  haec  consideratio  tri- 
partita :  ut  primo  consideretur  de  productione 
creaturarum;  secundo,  de  earum  distinctione  *; 
tertio,  de  conservatione  et  gubernatione  *.  Circa 
primum  tria  sunt  consideranda :  primo  quidem , 
quae  sit  prima  causa  entium;  secundo,  de  modo 
procedendi  creaturarum  ^  a  prima  causa  *;  tertio 
vero,  de  principio  durationis  rerum  *. 


QU.    XLVII. 

Qu.  ciii. 


•a«: 


XLV. 
XLVI. 


Circa  primum  quaeruntur  quatuor. 

Primo:  utrum  Deus  sit  causa  efficiens  omnium 

entium. 
Secundo:  utrum  materia  prima  sit  creata  "^  a 

Deo,  vel  sit  principiiim  ex  aequo  coordina- 

tum  ei. 
Tertio:  utrum  Deus  sit  causa  exemplaris  rerum, 

vel  sint  alia  °  exemplaria  praeter  ipsum. 
Quarto:  utrum  ipse  sit  causa  finalis  rerum. 


ARTICULUS  PRIMUS 

UTRUM  SIT  NECESSARIUM  OMNE  ENS  ESSE  CREATUM  A  DEO 

Infra,  qu.  lxv,  art.  i;  II  Sent.,  dist.  i,  qu.  i,  art.  2;  dist.  xxxvn,  qu.  i,  art.  2;  II  Cont.  Gent.,  cap.  xv;  De  Pot.,  qu.  iii,  art.  5; 
Compend.  TlieoL,  cap.  lxviii;  Opusc.  XV,  de  Angelis,  cap.  ix;  De  Div.  Nom.,  cap.  v,  lect.  i. 


*  S.  Th.  lect.  IV. 
-  Did.  ilib.  II , 
cap.'ii,'n.  I. 

*  Vers.  36. 


»D  PRIMUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
non  sit  necessarium  omne  ens  esse  crea- 
*tum  a  Deo.  Nihil  enim  prohibet  inve- 
jjniri  rem  sine  eo  quod  non  est  de  ratione 
rei,  sicut  hominem  sine  albedine.  Sed  habitudo 
causati  '  ad  causam  non  videtur  esse  de  ratione 
entium:  quia  sine  hac  possunt  aliqua  entia  intel- 
ligi.  Ergo  sine  hac  possunt  esse  ^.  Ergo  nihil  pro- 
hibet  esse  aliqua  entia  non  creata  a  Deo. 

2.  Praeterea,  ad  hoc  aliquid  indiget  causa  effi- 
ciente,  ut  sit.  Ergo  quod  non  potest  non  esse,  non 
indiget  causa  efficiente.  Sed  nullum  necessarium 
potest  non  esse:  quia  quod  necesse  est  esse,  non 
potest  non  esse.  Cum  igitur  multa  sint  necessaria  in 
rebus,  videtur  quod  non  omnia  entia  sint  a  Deo. 

3.  Praeterea,  quorumcumque "  est  aliqua  causa, 
in  his  potest  fieri  demonstratio  per  causam  illam. 
Sed  in  mathematicis  non  fit  demonstratio  per  cau- 
sam  agentem,  ut  per  Philosophum  patet,  in  III 
Metaphys.  *  Non  igitur  omnia  entia  sunt  a  Deo 
sicut  a  causa  agente. 

Sed  contra  est  quod  dicitur  Rom.  xi  *.  Ex 
ipso,  et  per  ipsiim,  et  in  ipso  siint  omnia. 

Respondeo  dicendum  quod  necesse  est  dicere 
omne  quod  quocumque  modo  est,  a  Deo  esse. 
Si  enim  aliquid  invenitur  in  aliquo  per  participa- 
tionem,  necesse  est  quod  causemr  in  ipso  ab  eo 
cui  essentialiter  convenit;  sicut  ferrum  fit  ignitum 


ab  igne.  Ostensum  est  autem  supra  *,  cuta  de 
divina  simplicitate  ageretur,  quod  Deus  est  ipsum 
esse  per  se  subsistens.  Et  iterum  ostensum  est  * 
quod  esse  subsistens  non  potest  esse  nisi  unum : 
sicut  si  albedo  esset  subsistens  ®,  non  posset  esse 
nisi  una,  cum  albedines  multiplicentur  secundum 
recipientia.  Relinquitur  ergo  quod  omnia  aha  a 
Deo  non  sint  suum  esse,  sed  participant  esse. 
Necesse  est  igitur  omnia  '  quae  diversificantur  se- 
cundum  diversam  participationem  essendi,  ut  sint 
perfectius  vel  minus  perfecte,  causari  ab  uno 
primo  ente,  quod  perfectissime  est.  -  Unde  et 
Plato  dixit  *  quod  necesse  est  ante  omnem  multi- 
tudinem  ponere  unitatem.  Et  Aristoteles  dicit,  in 
II  Metaphys.  *,  quod  id  quod  est  maxime  ens  et 
maxime  verum ,  est  causa  omnis  entis  et  omnis 
veri:  sicut  id  quod  maxime  calidum  est,  est  causa 
omnis  caliditatis  ". 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod,  licet  habitudo 
ad  causam  non  intret  definifionem  *  entis  quod 
est  causatum,  tamen  sequitur  ad  ea  qua  sunt  de 
eius  ratione :  quia  ex  hoc  quod  aliquid  per  parti- 
cipationem  est  ens  ^*,  sequitur  quod  sit  causatum 
ab  alio.  Unde  huiusmodi  ens  non  potest  esse, 
quin  sit  causatum ;  sicut  nec  homo,  quin  sit  risi- 
bile.  Sed  quia  esse  *  causatum  non  est  de  ratione 
entis  simpliciter,  propter  hoc  invenitur  aliquod 
ens  non  causatum. 


o)  considerationem.  -  concessionem  pB,  processionem  ceteri. 

^)  procedendi  creaturarum.  -  producendi  creaturas  B,  producendi 
creaturarum  V).  -  a  prima  causa  om.  ed.  a. 

f )  creata.-  Quoad  haec  verba,  causatum,  causari,  creatum,  creari^tc, 
nec  codices  semper  sibi  constant;  nec  semper  satis  discernitur  utro  modo 
iegant.  -  Pro  coordinatum,  ordinata  ACE. 

S)  alia.  -  aliqua  alia  codices. 

e)  causati.  -  Om.  codices  et  ab.  -  Post  causam  B  addit  efficientem. 

r^)  Ergo ...  esse.  -  Om.  ACEFGa;  Et  si  sic  addit  D,  Et  sic  addit  B. 


rj)  quorumcumque.  -  quorum  B. 

6)  subsistens.  -  per  se  subsistens  B.  -  Idem  pro  multiplicentur,  non 
multiplicentur  nisi. 

t)  omnia.  -  quod  omnia  P6. 

x)  caliditatis.  -  calidi  codices  et  a  b. 

X)  definitionem.  -  in  definitionem  ACEFGa.  -  Pro  sequitur,  con- 
sequitur  codices  et  ed.  a. 

[i)  per  participationem  est  ens.  -  est  ens  per  participationem  codd. 

v)  esse.  -  Om.  B.  . .,       .  , 


Qu.  III,  art.  4. 


*  Qu.  VII,  art.  i, 
ad  3 ;  art.  2. 


•  Parmenidis 
cap.  XXVI. 

*  S.  Th.  lect.  n. 
-  Did.  lib.  la,  c. 
I,  n.  5. 


456 


QUAESTIO  XLIV,  ARTICULUS  I 


•  Cap 

S.  Th 


I,  n.15.  - 
lect.  III. 


•  S.  Th.lect.vi. 
-  Did.  lib.  IV, 
cap.  V,  n.  5. 


Cf.  nutn.  II. 


Ad  secundum  dicendum  quod  ex  hac  ratione  qui- 
dam  moti  fuerunt  ad  ponendum  quod  id  quod 
est  necessarium  non  habeat  causam,  ut  dicitur  in 
VIII  Physic.  *  Sed  hoc  manifeste  falsum  apparet 
in  scientiis  demonstrativis,  in  quibus  principia  ne- 
cessaria  sunt  causae  conclusionum  necessariarum. 
Et  ideo  dicit  Aristoteles,  in  V  Metaphys.  *,  quod 
sunt  quaedam  necessaria  quae  habent  causam 
suae  necessitatis.  Non  ergo  propter  hoc  solum 
requiritur  causa  agens,  quia  effectus  potest  non 
esse:  sed  quia  effectus  non  esset,  si  causa  non 
esset.  Haec  enim  conditionalis  est  vera,  sive  an- 


tecedens  et  consequens   sint  possibilia ,  sive  im- 
possibilia. 

Ad  tertium  dicendum  quod  mathematica  acci- 
piuntur  ut  abstracta  secundum  rationem ,  cum 
tamen  non  sint  abstracta  secundum  esse.  Unicui- 
que  autem  competit  habere  causam  agentem,  se- 
cundum  quod  habet  esse.  Licet  igitur  ea  quae 
sunt  mathematica  habeant  causam  agentem,  non 
taraen  secundum  habitudinem  quam  habent  ad 
causam  agentem,  cadunt  sub  consideratione  ma- 
thematici.  Et  ideo  in  scientiis  mathematicis  non 
demonstratur  aliquid  per  causam  agentem. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


1N  titulo,  ly  omne  ens  non  stat  pro  omni  re  alia  a  Deo, 
alioquin  superflueret  sequens  articulus:  sed  stat  pro  omni 
re  quae  proprie  dicitur  ens,  ut  sunt  apud  nos  composita, 
et  in  superioribus  quae  subsistunt.  -  Ly  creatum  non  pro- 
prie  sumitur,  quoniam  in  toto  decursu  huius  articuli  nulla 
fit  difficultas  de  causalitatis  modo  significato  per  creationem : 
sed  significat  ly  creatum,  in  proposito,  causatum  effective, 
hoc  enim  intendit  discutere.  Unde  hic  idem  titulus  in  dis- 
tinctione  articulorum  huius  quaestionis  proponitur  in  Httera 
primo  sic :  Utrum  Deus  sit  causa  efficiens  omnium  entium, 
ubi  manifeste  patet  quod  diximus.  Et  hoc  ideni  etiam  osten- 
dit  littera  in  conclusione  responsiva.  Usus  est  autera  Auctor 
non  casu  ly  causa  efficiens  et  ly  creatum,  sed  ea  ratione, 
ut  ostenderet  quod,  gratia  materiae,  haec  duo  coincidunt, 
omne  ens  est  creatum,  et  omne  ens  est  factum  a  Deo,  etc. 

II.  Jn  corpore  unica  est  conclusio,  responsiva  quaesito 
affirmative :  Necesse  est  omne  quod  quocumque  modo  est, 
a  Deo  esse.  -  Et  probatur  sic.  Omne  inventum  in  aliquo 
per  participationem,  causatur  ab  eo  cui  inest  per  essentiam : 
sed  esse  invenitur  in  omnibus  aliis  a  Deo  per  participatio- 
nem,  et  in  Deo  per  essentiam :  ergo  omnia  aha  entia  causata 
sunt  ab  ipso  Deo. 

Maior  manifestatur  in  ferro  ignito  et  igne.  -  Minor  vero, 
quoad  Deum,  probatur  ex  quaestione  tertia,  in  qua  proba- 
tum  est  quod  Deus  est  ipsum  esse  subsistens.  -  Quoad  alia 
vero  a  Deo,  sic.  Esse  subsistens  non  est  nisi  unum:  ergo 
omnia  alia  a  Deo  non  sunt  suum  esse:  ergo  participant 
esse.  Antecedens  et  probatum  dicitur,  qu.  vii,  art.  i,  ad  3, 
et  clarius  art.  2  eiusdem  quaest. :  et  manifestatur  exemplo, 
sicut  si  albedo  esset  subsistens  etc.  Et  additur  ratio :  quia 
multiplicatio  est  secundum  recipientia.  -  Et  confirmatur  tota 
ratio  auctoritatibus  Platonis  et  Aristotelis. 

III.  Circa  hanc  rationera  raulta  sunt  advertenda,  et  circa 
litteram,  et  circa  rera.  Circa  litterara  quidem,  adverte  primo 
quod,  cum  in  conclusione  dicitur,  omne  quod  quocumque 
modo  est,  significatur  omnis  modus  entis  constitutivus  cu- 
iuscumque  generis:  et  non  communis  seu  transcendens 
modus,  quo  ens  distinguitur  per  actum  et  potentiam.  Ita 
quod  sensus  est :  omne  quod  est  quid,  quale,  vel  quan- 
tum ,  etc. ;  et  non  est  sensus :  omne  quod  est  actit  vel 
potentia.  Dico  autem  hoc  propter  materiam  primam,  quae 
sequenti  reservatur  articulo ;  et  propter  ipsum  actum  es- 
sendi,  de  quo  verificari  non  potest  quod  non  est  suum  esse, 
quod  tamen  in  minore  subsumitur  de  omni  alio  a  Deo. 

Adverte  secundo,  quod  pro  eodem  reputat  littera,  quod 
omnia  alia  a  Deo  non  sunt  suum  esse,  et  participant  esse. 

IV.  Quoad  rem  vero,  scito  quod  ista  ratio,  in  terminis 
communibus,  communis  est  sapientibus  fere  omnibus :  dis- 
sensio  autera  est  in  expositione  terminorum,  et  probatio- 
nibus.  Ad  evidentiara  igitur  maioris  *,  scito  quod  illa  com- 
munis  est  Platonicis  et  Peripateticis,  si  illud  per  essentiam 
invenitur.  Et  est  propositio  secundum  se  immediata.  Quoad 
nos  autera  manifestatur :  quia  imperfecta  a  perfectis,  et  per 
aliud  a  per  se  naturaliter  derivantur.  -  Vocatur  autem  res 
per  essentiam,  quando  habet  tres  conditiones.  Primo,  quod. 
est  ipsa  natura,  puta  bonitas  vel  albedo.  Secundo,  quod 
est  non  contracta  quovis  modo :  quod  dico  propter  animam 
intellectivam,  et  imaginarias  positiones,  si  albedo  ut  quatuor 


separaretur,  et  sic  conservaretur  absque  etiam  quantitate. 
Tertio ,  quod  est  in  se  ipsa  naturaliter  subsistens :  quod 
dico  propter  modum  significandi  nominis  abstracti ;  res 
enim  albedinis  nomine  significata,  non  est  albedo  per  es- 
sentiam ,  nisi  secundum  modum  significandi.  -  Res  autem 
per  participationem  constituitur  ex  contractione  latitudinis 
alicuius  rationis  formalis,  quovis  modo  contingat;  sive  sub- 
iective,  sive  gradualiter,  sive  quovis  alio  modo. 

V.  Circa  minorem,  nota  quod  omnes  concedunt  solum 
Deum  esse  ens  per  essentiam :  diversiraode  tamen  expo- 
nunt.  Scotus  enira,  in  I,  dist.  11,  qu.  iii,  ad  tertium  princi- 
pale,  et  dist.  viii,  ad  secundum,  iuxta  primam  quaestionem, 
exponit  ideo  Deum  dici  ens  per  essentiam,  quia  esse  eius 
est  perfectissimum  et  infinitum :  et  ideo  creaturam  dici  ens 
per  participationem ,  quia  esse  eius  est  pars,  idest  minus, 
respectu  ipsius  esse,  quod  natum  est  esse  infinitum;  et  ideo 
reduci  ad  infinitum  ut  imperfectum  ad  perfectum.  A  sancto 
Thoma  autem ,  Avicenna ,  Boetio ,  Alfarabio  et  Algazele  * 
exponitur,  quia  esse  est  ipsa  quidditas  Dei:  in  creaturis  vero 
esse  est  actualitas  quidditatis,  contracta  per  illam.  Et  pro- 
pterea  in  littera  ex  subsistentia  ipsius  esse ,  manifestatur 
quod  est  per  essentiam. 

VI.  Circa  probationem  utriusque  partis  minoris,  adverte 
diligenter  quod  subsistere  solum  non  facit  rem  subsisten- 
tem  esse  talem  per  essentiam;  ut  patet  de  substantiis  se- 
paratis ,  et  etiara  compositis  materialibus.  Sed  subsistere 
actus  receptibilis  secundum  siium  ordinem  constituit  talem 
actum  per  essentiam :  et  negatio  subsistentiae  constituit 
eundem  per  paticipationem.  Unde,  quia  esse,  secundum 
suum  ordinem,  est  receptibile  in  alio ;  et  similiter  sapientia, 
bonitas,  etc. ;  et  apud  Platonem*,  quidditates  sensibiles  rece- 
ptibiles  erant  in  materia:  ideo  quodcumque  horum,  si  sub- 
sistat,  est  tale  per  essentiam,  et  si  non  subsistat,  per  par- 
ticipationem.  Et  propterea  in  littera  datur  exemplum  de 
albedine,  quam  constat  esse  formam  receptibilem  in  aHo. 
Et  quoniam  naturaliter  subsistere  indudit  irreceptibilitatem, 
et  non  subsistere  receptionem  in  alio,  propterea  in  littera 
a  subsistentia  ad  recipi  declinatur,  dum  dicitur  quod  albedo 
non  multiplicatur  nisi  secundum  recipientia. 

VII.  Restant  taraen  hic  duo  dubia.  Alterum  superius  * 
praetactum ,  et  infra  *  discutiendum :  scilicet,  an  multipli- 
catio  individuorum  eiusdem  rationis  sit  solum  penes  reci- 
pientia.  Alterum,  an  verum  sit  quod  omnia  alia  a  Deo  non 
sunt  suum  esse :  quod  in  Commentariis  de  Ente  et  Es- 
sentia,  cap.  v,  require.  Ibidem  quoque  multa  pertinentia  ad 
unitatem  ipsius  esse  per  essentiam  ex  eius  irreceptione,  re- 
peries :  unde  et  hic  pertranseo. 

VIII.  Circa  vim  huius  rationis  adverte  duo.  Primo  quod, 
licet  non  concludat  cxplicite  nisi,  ergo  omne  ens  est  a  Deo, 
omittendo  quod  effective ;  pro  constanti  tamen  relictum  est 
quod  effective.  Quoniam,  cum  naturalissimum  sit  unicuique 
agere  sibi  simile,  et  impossibile  sit  aliquid  aliud  perfectius 
suara  similitudinem  efficere  quam  id  quod  est  tale  per  es- 
sentiam;  consequens  est  necessario  quod  ipsum  sit  primum 
faciens  talia  per  participationem,  nisi  forte  inveniretur  ali- 
quid  erainentius  praehabens  illud ;  quod  in  proposito  non 
habet  locum  ,  cum  nihil  possit  etiam  cogitari  eminentius 
ipso  esse  per  essentiam. 


*  S.  Th.  in  hoc 
art. ;  qu.  iii,  art. 
4 ;  qu.  av,  art.  i. 

-  Avic.  Metaph., 
tract.  VIII,  c.  IV. 

-  Boct.  de  Hebd. 
(s.  Th.  lect.  I).  - 
Alfarab.  de  In- 
teltectu.  -  Algaz. 
Mctaph.,  lib.  I, 
tract.  II. 


•  In  Timaeo  (Did. 
tom.  I,  pag.  317 
sqq. 


■  Qu.  xu,  art.  6, 
Comment.  num. 
III  sqq. 
*  Qu.  I.,  art.  4. 


QUAESTIO  XLIV,  ARTICULUS  II 


457 


*  Qu.  XLv,  art.  5. 


n.  5 


In  Comment. 


Secundo,  quod  Auctor,  tractans  de  creatione  hic,  subti- 
lissima  arte  usus  est.  Processit  namque  ex  vere  propriis. 
Creare  enim  cum  nihil  ahud  sit  quam  facere  quod  res  sint, 
et  non  includat  quod  sint  tales  vel  tales,  idem  est  quaerere 
creatorem  entium  omnium,  et  causam  effectivam  omnium 
inquantum  entia ,  ut  etiam  inferius  *  clarius  patebit.  Non 
potest  autem  magis  propria  causa  entium,  inquantum  entia 
sunt,  assignari,  quam  esse  per  essentiam,  ut  sic;  sicut  vi- 
ventium,  inquantum  viventia,  vita  per  essentiam,  et  vero- 
rum,  inquantum  vera,  veritas  per  essentiam ;  iuxta  auctori- 
Hb*'^' ''  '  ^"^'  ^^^^^  ^"  Metaphys.  *,  et  propositionem  xvin  libri  de  Causis; 
■  "'  ''■  ''  subintellecta  proprietate  causae  effectivae,  quae  est  facere 
sibi  simile. 

IX.  In  responsione  ad  primum,  esset  dubium,  an  relatio 
creationis  passivae  distinguatur  realiter  a  re  creata :  sed  de 
hoc  erit  sermo  articulo  tertio  quaestionis  xlv  *. 

X.  In  responsione  ad  secundum,  adverte  quod  responsio 
formalis  consistit  in  negatione  illius  maioris ,  Quod  non 
potest  non  esse,  non  indiget  causa  efficiente',  seu  non  in- 
diget  causa  dante  sibi  quod  sit.  Et  ratio  assignatur  in  littera : 
quia  est  fallacia  Consequentis,  a  pluribus  causis  veritatis,  etc. 
Indigere  enim  causa  efficiente,  contingit  ex  duobus:  vel  ex 
eo  quod  potest  esse  et  non  esse;  vel  ex  eo  quod  non  esset, 
si  causa,  inquantum  causa,  non  esset,  idest  si  ab  alio  non 
haberet  illud  esse ;  hunc  enim  sensum  causae  nomen  in- 
sinuat. 

Et  hanc  interpretationem  diligenter  notato.  Per  eam 
enim  solvitur  dubitatio  minus  penetrantium  hanc  litteram, 
et  instantium  quod  non  valet,  hoc  non  esset  si  illud  non 
esset,  ergo  illud  est  causa  huius,  ut  patet  in  correlativis, 
et  etiam  in  homine  et  risibili:  homo  enim  non  esset,  si 
risibile  non  esset,  et  tamen  risibile  non  est  causa  hominis. 
Cessant  enim  haec  omnia,  si  perspectum  fuerit  quod  littera 
de  causa  inquantum  causa,  et  non  de  re  quae  est  causa 
absolute,  loquitur.  Valet  enim,  A  non  esset  si  causa  illius 
non  esset,  idest  si  non  causaretur,  ergo  A  eget  causa.  IUi 
autem   interpretabantur  de  re  quae  est  causa   materialiter. 

XI.  Circa  eandem  responsionem,  diligenter  adverte  quod 
Auctor  expHcite  concedit  plura  entia  necessaria :  quod  etiam 


probat  in  II  Contra  Gent.,  cap.  xxx.  Et  scito  quod,  secun- 
dum  rem,  nulla  forte  est  dissensio  Scoti  ab  Auctore;  sed 
tantummodo  in  vocabulis.  Quoniam  Scotus,  et  alii  sequaces 
eius,  nomine  necessarii  simpliciter  intelUgunt  id  quod  nulla 
potentia  potest  non  esse  *:  et  sic  solum  Deum  dicunt  ne- 
cessarium  simpliciter.  Sanctus  Thomas  autem,  peripateticis 
sermonibus  assuetus,  iuxta  intentiones  V  Metaphys.  *,  ne- 
cessarium  simpliciter  vocat  id  quod  non  potest  non  esse 
per  potentiam  in  se.  Et  propterea  concedit  et  probat  multa 
entia  necessaria  simpliciter.  Et  revera ,  quia  iudicium  de 
rebus  debet  dari  et  dici  secundum  propria  ipsarum  rerum, 
et  non  secundum  extranea,  rationabilior  est  nominatio  Au- 
ctoris :  quoniam  multa  entia  sunt,  quae  in  se  nullam  habent 
potentiam  ad  non  esse.  Et  sic  verum  est  simpliciter  quod 
non  possunt  non  esse,  et  consequenter  quod  sunt  entia 
necessaria:  quamvis  secundum  potentiam  logicam,  et  po- 
tentiam  in  alio ,  scilicet  Deo ,  omnia  alia  a  Deo  possint 
non  esse. 

Et  hinc  habes  quam  pueriliter,  ne  dicara  ignoranter, 
praesumpserunt  quidam  dicere  quod  verba  s.  Thomae  in 
hac  materia  male  sonant.  Attendant  naturis  rerura,  sermoni 
formali  ac  proprio,  et  intentionibus  metaphysicis ;  et  de- 
prehendent  caecitatem  propriam. 

XII.  Circa  eandem  responsionem ,  nota  quod  quidam 
auctoritates  allatas  in  littera  ex  V  Metaphys.,  text.  6,  et  '^111 
Physic,  text.  i5,  dicunt  non  esse  ad  propositum:  quia  Ari- 
stoteles  loquitur  de  coraplexis,  et  non  de  incomplexis. 

Sed  rudis  valde  interpretatio  haec  est.  Tura  quia,  VIII 
Physic,  hoc  dicit  tractando  de  principio  motus  aetemi, 
contra  Democritum ,  volens  quod  rei  aeternae  quaerenda 
sit  causa:  et  ad  hoc  manifestandura ,  inducit  de  triangulo 
habente  tres  angulos.  Tum  quia,  V  Metaphys.,  postquam 
de  complexis  tractavit,  subdit  duplex  esse  necessarium,  sci- 
licet  ex  se  et  ab  alio ;  et  vult  quod  necessariura  ex  se , 
sit  omnino  simplex ;  et  loquitur  de  Deo.  Tum  quia  causa 
complexorum  in  essendo  est  causa  in  rerura  natura  illius 
esse  quod  sub  affirmatione  vel  negatione  subiacet:  quod 
constat  esse  incomplexum ,  omnis  namque  complexio  in 
sola  est  anima. 


•  Vide  Scot.  IV 
Sent.,  dist.  xiii , 
qu.  I. 

*  Cap.  VI.  -  Did. 
lib.  IV,  cap.  V, 
n.  6. 


ARTICULUS  SECUNDUS 

UTRUM  MATERIA  PRIMA  SIT  CREATA  A  DEO 
II  Cont.  Gent;  cap.  xvi;  De  Pot.,  qu.  iii,  art.  5;  Compend.  TTteol.,  cap.  lxix;  VIII  Physic,  lect.  11. 


*  Cap.  VII,  n.  6, 
0  sqq.   -  S.  Th. 


ro  SECUNDUM  sic  PROCEDiTUR.  Vidctur  quod 
materia  prima  non  sit  creata  a  Deo.  Omne 
*enim  quod  fit,  componitur  ex  subiecto 
^et  ex  aliquo  alio,  ut  dicitur  "■  in  I  Phy- 
sic.  *.  Sed  materiae  primae  non  est  aliquod  subie- 
ctum.  Ergo  materia  prima  non  potest  esse  facta 
a  Deo. 

2.  Praeterea,  actio  et  passio  dividuntur  contra 
P           s&^  invicem.  Sed  sicut  primum  principium  acti- 

vum  est  Deus,  ita  primum  principium  passivum 
est  materia.  Ergo  Deus  et  materia  prima  sunt  duo 
principia  contra  se  invicem  divisa,  quorum  neu- 
trum  est  ab  alio. 

3.  Praeterea,  omne  agens  agit  sibi  simile:  et 
sic,  cum  orane  agens  agat  inquantum  est  actu, 
sequitur  quod  omne  factum  aliquo  modo  sit  in 
actu.  Sed  materia  prima  est  tantum  in  potentia, 
inquantum  huiusmodi.  Ergo  contra  rationem  ma- 
teriae  primae  est,  quod  sit  facta. 


Sed  contra  est  quod  dicit  Augustinus,  XII  Con- 
fess.  * :  Duo  fecisti,  Domine,  uniim  prope  te,  sci- 
licet  angelum,  aliud  prope  nihil,  scilicet  materiam 
primam  ''. 

Respondeo  dicendum  quod  antiqui  philosophi 
paulatim,  et  quasi  pedetentim,  intraverunt  in  co- 
gnitionem  veritatis.  A  principio  enim,  quasi  gros- 
siores  existentes,  non  existimabant  esse  entia  nisi 
corpora  sensibilia.  Quorum  qui  ponebant  in  eis 
motum,  non  considerabant  motum  nisi  secundum 
aliqua  accidentia,  ut  puta  secundum  raritatem  et 
densitatem,  congregationem  °  et  segregationem.  Et 
supponentes  ipsam  substantiam  corporum  increa- 
tam,  assignabant  aliquas  *  causas  huiusmodi  ac- 
cidentalium  transmutationum,  ut  puta  amicitiam, 
litem,  intellectum,  aut  aliquid  huiusmodi. 

Ulterius  vero  procedentes,  distinxerunt  per  in- 
tellectum  inter  formam  substantialem  et  materiam, 
quam  ponebant  increatam ;  et  perceperunt  trans- 


Cap.  VII. 


a)  dicitur.  -  ostendititr  codices. 
p)  se.  -  Om.  ACDEFG  hic  et  mox. 
Y)  primam.  —  Om.  codices  et  a  b. 

SuMMAE  Theol.  D.  Thomae  T.  I. 


0) congregationem.~ per congregationem  Pb,  et congregationem  ed.a. 
e)  aliquas.  -  aliquas  alias  D,  etiam  aliquas  G.  -  Pro  ut  puta,  ut- 
pote  codices  et  a  b. 

58 


458 


QUAESTIO  XLIV,  ARTICULUS  II 


K  mutationem  jfieri  ^  in  corporibus  secundum   for- 

mas  essentiales.  Quarum  transmutationum  quas- 

dam  causas  universaliores  ponebant,  ut  obliquum 

'  DeGenerat.et  circulum,  secuudum  Aristotelem  *,  vel  ideas,  se- 

Corrupt.,  lib.  II,  '  '  ' 

cap.  X,  n.  3.       cundum  Platonem  *. 

*In  Timaeo(Did.  ... 

tom.  II,  pag.  217       Sed  considerandum  est  quod  materia  per  for- 
mam  contrahitur  ad  determinatam  speciem;  sicut 

1  substantia  alicuius  speciei  per  accidens  ei  "  adve- 

niens   contrahitur  ad   determinatum   modum   es- 
sendi ,  ut  homo  contrahitur  per  album.   Utrique 

9  igitur   consideraverunt   ens  particulari  ®  quadam 

consideratione ,  vel  inquantum  est  hoc  ens ,  vel 

'  inquantum  est  tale  ens.  Et  sic  rebus '  causas  agen- 

tes  particulares  assignaverunt. 

Et  ulterius  aliqui  erexerunt  se  ad  consideran- 
dum  ens  inquantum  est  ens:  et  consideraverunt 

«  causam  rerum  '■,  non  solum  secundum  quod  sunt 

haec  vel  talia ,  sed  secundum  quod  sunt  entia. 
Hoc  igitur  quod  est  causa  rerum  inquantum  sunt 
entia ,  oportet  esse  causam  rerum ,  non  solum 
/  secundum  quod  sunt  talia  per  formas  accidentales, 
nec  secundum  quod  sunt  haec  per  formas  sub- 
stantiales,  sed  etiam  secundum  omne  illud  quod 
pertinet  ad  esse    illorum   quocumque   modo.   Et 


sic  oportet  ponere  etiam  materiam  primam  crea- 
tam  ab  universali  causa  entium. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  Philosophus  in 
I  Physic.  loquitur  de  fieri  particulari,  quod  est 
de  forma  in  formam,  sive  accidentalem  sive  sub- 
stantialern :  nunc  autem  loquimur  de  rebus  se- 
cundum  emanationem  earum  ab  universali  prin- 
cipio  essendi.  A  qua  quidem  emanatione  nec 
materia  excluditur,  licet  a  primo  modo  factionis 
excludatur. 

Ad  secundum  dicendum  quod  passio  est  effectus 
actionis.  Unde  ^  et  rationabile  est  quod  primum  ^- 

principium  passivum  sit  effectus  primi  principii 
activi:  nam  omne  imperfectum  causatur  a  per- 
fecto.  Oportet  enim  primum  principium  esse  per- 
fectissimum,  ut   dicit  Aristoteles,   in  XII   Meta- 

nhvt     *  •  S.Th.  lect.viii. 

fV^-      •  .  .       .  ,  -  Did.   lib.   XI, 

Ad  tertium  dicendum  quod  ratio  illa  non  osten-  "p-  "•>  «•  9- 
dit  quod  -"  materia  non  sit  creata,  sed  quod  non  v- 

sit  creata  sine  forma.  Licet  enim  omne  creatum 
sit  in  actu ,  non  tamen  est  actus  purus.  Unde 
oportet  quod  etiam  illud  quod  se  habet  ex  parte 
potentiae ,  sit  creatum ,  si  totum  quod  ad  esse 
ipsius  pertinet,  creatum  est. 


Xi)  fieri.  -  Om.  codices  et  a  b. 
»l)  ei.  -  Om.  FG. 

8)  particulari.  -  particulare  ABDEFpC ; 
particulari. 


B  post  comideratione  addit 


t)  rebus.  -  Om.  CDEpA. 

x)  rerum.  —  eorum  ACDE,  earum  B. 

X)  Unde.  -  Om.  Fa.  -  et  om.  D. 

[j.)  non  ostendit  quod.-ostendit  iton  quod  ABCDEG,  ostendit  quod  pF. 


Oommentaria  Oardinalis  Oaietani 


IN  titulo,  creatum  non  accipitur  proprie,  ut  distinguitur 
contra  concreatum :  sed  ut  distinguitur  contra  increatum, 
scilicet  incausatum  effective. 

In  corpore  duo  facit:  primo,  ponit  tres  ordines  causarum 
efficientium,  paulatim  a  pliilosophis  inventos;  secundo,  ibi: 
*  Cf.  num.  VI.     ^QQ  igitur,  respondet  quaesito  *. 

II.  Quoad  primum,  quatuor  dicit.  Primo,  primum  ordi- 
nem  causarum,  transmutationum  accidentalium.  -  Secundo, 
secundum  ordineni  causarum,  transmutationum  substantia- 
lium.  -  Tertio,  ibi :  Sed  considerandum  est,  convenientiam 
inter  hos  ordines  inter  se.  Et  consistit  in  hoc,  quod  utro- 
bique  philosophi  causas  agentes  particulares  rebus  assigna- 
verunt.  Quod  probatur:  quia  utroque  modo  considerave- 
runt  ens  particulare  particulariter,  scilicet  inquantum  est 
tale  ens,  vel  inqu antum  est /joc  e«5.  Quod  probatur:  quia 
sicut  subiectum  per  formam  accidentalem  contrahitur  ad 
determinatum  modum  essendi,  ita  materia  prima  per  for- 
mam  substantialem  ad  determinatam  speciem.  -  Qttarto, 
tertium  ordinem  ponit  causarum :  et  in  eo  est  causa  entium 
inquantum  sunt  entia.  Et  investigata  dicitur  haec  causa  ex 
consideratione  entium,  non  solum  secundum  quod  sunt 
haec  vel  illa,  ut  in  prioribus,  sed  secundum  quod  sunt  entia. 

III.  Circa  hos  causarum  ordines,  adverte  primo  quo- 
modo  sumatur  ens  seu  esse  hoc  in  loco.  Tres  enim  hic 
ponuntur  rerum  conditiones,  scilicet  esse  accidentale,  esse 
substantiale,  et  esse  absolute :  quae  inter  se  non  uniformiter 
distinguuntur.  Nam  inter  esse  substantiale  et  accidentale, 
manifesta  est  disparatio.  Esse  autem  absolute  non  est  tertia 
res,  sed  se  habet  ad  illa  quasi  sicut  animal  ad  tale  et  tale 
animal.  Et  propterea ,  quamvis  semper ,  cum  fit  aliquod 
esse,  sive  substantiale  sive  accidentale,  fiat  esse  (sicut  cum 
fit  homo,  fit  animal,  et  cum  fit  album,  fit  coloratum) ;  non 
tamen  semper  esse  fit  per  se,  sed  quandoque  per  accidens 
et  quandoque  per  se.  Et  cum  quidem  fit  esse  per  accidens, 

^  ab  omni  causa  fit:  et  extra  praesens  est  propositum.  Cum 
autem  fit  per  se,  a  sola  causa  entis  inquantum  ens,  fit.  Et 
hoc  modo  praesens  littera  de  ipso  esse  seu  ente  loquitur: 
et  hoc  insinuat  illa  specificationis  nota,  inquantum  entia. 


Et  propterea  in  littera  dicitur  quod  considerantes  causas 
transmutationum  tam  substantialium  quam  accidentalium, 
consideraverunt  res  sub  quadam  particulari  consideratione, 
idest  secundum  quandam  rationem  specialem,  et  non  se- 
cundum  rationem  universalissimam :  idest,  consideraverunt 
inquantum  sunt  haec ,  puta  homo,  bos,  animal  etc,  vel 
talia,  puta  grave,  rarum ,  album,  dulce  etc. ;  et  non  in- 
quantum  sunt. 

IV.  Circa  convenientiam  inter  primos  ordines,  et  diffe- 

rentiam  eorum  a  tertio,  dubium  occurrit,  quantum  valeat 

ratio  reddita  in  littera,  dum  dicitur  quod,  quia  materia  con- 

trahitur  per  formam,  sicut  substantia  etc,  ideo  utrobique 

consideratae  sunt  rationes  et  causae  particulares ,   et  pro- 

pterea  restat  considerandura   ens  secundum   quod  ens,    et 

causa  prima  ac  universalissima.  Haec  satis  ambigua  sunt, 

et  propter  auctoritatem,  et  propter  rationem.  Propter  aucto- 

ritatem  quidem:  quia,  ut  patet  XII  Metaphys.,  text.  28*,    '  Did.  lib.  XI, 

^  .     .  ^  '^  /   /     '  ,  cap.  V,  n.  8. 

causae  entis  mquantum  ens,  sunt  causae  tacientes  substan- 

tiam  ex  pura  potentia.  -  Et  V  Physic,  text.  7  *,  dicitur  quod  *Did.  cap.i,  n.7. 

in  generatione   substantiali  fit  ens  simpliciter  ex  non  ente 

simpliciter:  ergo  fit  ens  secundum  quod  ens.  Et  idem  mil- 

lies  habetur  in  philosophia  Aristotelis. 

Propter  rationem  autem :  quia  fieri  ens  inquantum  ens, 

et  inquantum   ens  actu,  idem  est;   quoniam   potentia  est 

conditio  diminuens,  ut  dicitur  IV  Metaphys.,  comm.  xv.  Sed 

ens  in  actu  fit  per  se  ex  ente  in  potentia  pura:  ergo  per 

transmutationem  substantialem  fit  ens  inquantum  ens.    Et 

sic  differentia    assignata   in    littera   nulla  est.  Et  ratio  eius 

ruit:  quia  materia,  etsi  contrahatur,  non  tamen  contrahitur 

quasi  secundum  se  sit,  sed  quia  ex  contractione  accipit  esse 

in  actu  simpliciter :  quoniam  secundum  se  neque  quid,  nec 

quale,  neque  aliquid  est  aliorum  generum,  ut  dicitur  VII 

Metaphys.,  text.  8  *.  *  Did.  lib.  vi, 

..^'^  •i..        .  .  ,.  ...  .  .      cap.  III,  n.  4. 

V.  Circa  ipsum  tertium  ordmem  dubmm  occurnt,  quia 

falsum  supponit  quod  ens,  inquantum  ens,  habeat  causam 
effectivam.  Si  enim  ens,  inquantum  ens,  haberet  causam 
effectivam,  omne  ens  haberet  causam  effectivam,  secundum 
quod  est  ens :  et  sic  Deus,  ut  ens,  esset  causatus,  etc  - 


QUAESTIO  XLIV,  ARTICULUS  II 


459 


Et  valet  sequela,  etiam  si  ly  inquantum  teneatur  specifica- 
tive ;  ut  patet  cum  dicitur :  ens,  inqiiantum  ens,  est  subie- 
ctum  metaphysicae,  ergo  omne  ens,  secundum  quod  ens, 
est  subiectum  metaphysicae. 

VI.  Antequam  ad  haec  respondeatur,  secunda  pars  cor- 

•  Cf.  num.  I.       poris  articuli  *  tractanda  est,  ut  simul  omnia  pateant,  quo- 

niam  connexa  sunt.  Respondet  igitur  Auctor  quaesito  affir- 
mative,  scilicet:  Oportet  materiam  primam  esse  creatam  ab 
universali  entium  causa,  quae  Deus  est. 

Probatur.  Causa  entium  inquantum  entia,  est  causa  en- 
tium  secundum  omne  illud  quod  pertinet  ad  esse  ipsorum 
quocumque  modo;  ergo  oportet  materiam  primam  esse  ab 
universali  entium  causa.  -  Consequentia  patet.  -  Et  antece- 
dens  infertur  in  littera  ex  praemissa  differentia  inter  causam 
entium  inquantum  entia,  et  causas  transmutationum ;  sci- 
licet  quod  istae  sunt  causae  entium  inquantum  haec  vel 
talia,  illa  inquantum  sunt  entia. 

VII.  Circa  antecedens  huius  rationis ,  dubium  occurrit 
quantum  valeat,  A  est  causa  entium  inquantum  entia,  ergo 
est  causa  omnis  eius  quod  pertinet  ad  esse  eorum;  cum 
non  valeat,  A  est  causa  hominis  inquantum  homo,  ergo 
est  causa  omnis  eius  quod  pertinet  ad  esse  hominis;  et  si- 
militer  de  causa  bovis  et  ceterorum.  Et  quod  non  valeat, 
patet  si  fingamus  ideas  Platonicas  esse  per  se  causas  sen- 
sibilium:  constat  enim  quod  idea  hominis  esset  causa  homi- 
num,  ut  sic;  et  tamen  non  causaret  materiam,  quae  tamen 
est  pars  hominis.  Et  idem  iudicium  de  quocumque  trans- 
mutante  est. 

VIII.  Ad  evidentiam  harum  difficultatum,  praelibandum 
est  quando  ens  fit  per  se.  luxta  doctrinam  igitur  I  Pliysic, 

n 'e'''-' cf ''lib^v*  text.  76  *,  dupliciter,  in  communi  loquendo,  contingit  fieri 
cap.  I,  n.  8.  '  aliquid :  scilicet  per  se,  et  per  accidens.  Et,  ut  ibi  dicitur, 
illud  fit  per  se,  cuius  ratio  immediate  ante  hoc  non  fuit : 
illud  vero  fit  per  accidens,  cuius  ratio,  antequam  fieret, 
erat.  Exemplum  primi,  quando  coloratum  fit  ex  non  colo- 
rato :  exemplum  secundi ,  quando  ex  nigro  fit  coloratum, 
quia  fit  album;  in  nigro  enim  praeerat  coloratum.  Et  ratio 
huius  differentiae  assignatur  ibidem  optima :  scilicet  quia 
nullum  agens  per  se  intendit  facere  id  quod  est,  sed  quod 
non  est,  ut  sit.  -  Et  sumitur  ly  ex ,  in  proposito,  non  ut 
denotat  habitudinem  subiecti,  sed  ordinem  durationis  ad 
terminum  a  quo;  ita  quod  significat  idem  quod  post ,  ut 
patet  ibidem. 

Ens  igitur  dupliciter  contingit  fieri :  scilicet  per  accidens, 
et  per  se.  Per  accidens  quidem  fit,  quando  factio  invenit 
ens,  seu  quando  fit  ex  ente,  sicut  quando  coloratum  fit 
ex  nigro ;  per  se  autem,  quando  fit  ex  non  ente,  sicut  cum 
coloratum  fit  ex  non  colorato ;  propter  eandem  causam.  Et 
,  quoniam  omne  transmutans  aliquod  ens  in  actu  invenit, 
ex  quo  facit  aliud  ens  in  actu,  ideo  nuUum  transmutans 
facit  per  se  ens,  sed  per  accidens  tantum.  Ex  quo  enim 
invenit  ens,  licet  non  illud  quod  intendit  generare,  non 
ideo  agit  per  se  ut  faciat  ens;  sed  accidit  ut,  intendendo 
facere  tale  ens,  faciat  etiam  ens.  Unde,  si  non  intenderet 
facere  nisi  ens,  non  ageret :  quia  iam  ante  actionem  suam  est. 
Si  itaque  peripatetica  haec  doctrina,  et  optime  fundata 
super  continua  experientia  et  ratione,  vera  est;  oportet  di- 
cere  quod,  sicut  ad  hoc  quod  coloratum  fiat  per  se,  oportet 
quod  non  praefuerit  coloratum,  ita  ad  hoc  quod  ens  fiat 
per  se,  oportet  quod  non  praefuerit  ens.  Hoc  autem  est 
nihil  praeesse,  et  totum  fieri  non  ex  ahquo.  Et  sic  oportet 
quod,  si  ens  fit  per  se,  quod  fiat  post  nihil  ipsius  entis. 
Et  ex  his  patet  ratio  dictorum  in  littera.  Ex  eo  namque 
quod  transmutans  omne  inventum  subiectum  determinat, 
manifeste  patet  sequi  quod  non  facit  per  se  ens,  sed  deter- 
minat  ad  hoc  vel  iUud.  Materia  enim  prima,  etsi  secundum 
se  non  sit  quid  vel  quale,  est  tamen  tali  pacto  ens,  quod 
unumquodque  ex  se  producibile  seipsa  ponit  extra  nihil : 
est  enim  aliquid  omnium.  Et  propterea  merito  impedit 
causationem  entis  in  eo  quod  ens:  et  ab  agente  per  se  ens, 
oportet  produci  effectum  totum  syncategorematice ,  ut  in 
littera  dicitur. 

•  Cf.  num.  IV.  IX.  Ad  primum  ergo  dubium  *  dicitur  quod,  de  causis 


intrinsecis  loquendo,  eaedem,  quamvis  non  eodem  modo, 

sunt  causae  entium  in  eo  quod  entia,  et  transmutabilium 

ut  sic :  sciHcet  materia  et  forma,  ut  patet  in  I  Physic.  *,  et  *  ^ap.  vn,  n.  12 

VII   Metaphys.  *  Transmutabilia    enim   entia ,   inquantum   •''&P.  11.  -  Did. 

entia,  ex  materia  et  forma  constant :  separata  autem  a  ma-   „'' j    '  "P"  '"' 

teria,  ex  sola  forma.    De  principiis  quoque  extrinsecis  lo- 

quendo,  principia  transmutabilium  et  entium  ut  sic,  mate- 

rialiter  coincidunt:  quoniam  Deus  gloriosus  est  et  primus 

motor,  et  supremus  finis,  et  primum  essendi  principium.  Et 

propterea  indistincte  quandoque  invenitur  de  causis  entium 

in  eo  quod  entia,  et  causis  transmutationum.  Oportet  ta- 

men   diligenter  lectorem   discernere  quando  formaliter,  et 

quando  materialiter  sermo  verificatur.  Nos  enim  hic,  quia 

formaliter  loquimur,  ideo  causas  entium  in  eo  quod  entia, 

a  causis  transmutationis  separamus. 

Id  vero  quod  additur  ex  V  Physic,  et  similibus,  non 
obstat.  Quoniam  aliud  est  fieri  ens  simpliciter,  et  aliud  est 
fieri  ens  secundum  quod  ens:  illud  enim  importat  fieri  ens 
ex  pura  potentia  ut  subiecto,  hoc  autem  fieri  ens  post  non 
ens  simpliciter.  . 

Ad  rationem  autem ,  concesso  quod  idem  sit  fieri  per 
se  ens  et  ens  in  actu,  negandum  est  quod  ens  in  actu  fit 
per  se,  quando  fit  ex  pura  potentia.  Nunquam  enim  per 
se  fit ,  nisi  quando  fit  post    non   ens  in  actu :  hoc  autem 
nunquam  potest  per  transmutationem  contingere,  ut  patet 
ex  dictis  *.  Et  cave  ne  fallaris,  nesciens  discernere  inter  has  *  Num.  vm. 
propositiones,  ens  in  actu  fit  ex  ente  in  potentia  per  se, 
et  ens  in  actu  fit  per  se.  In  prima  enim  notatur  habitudo 
termini  ad  subiectum,  et  est  vera :  quia  si  ens  in  actu  habet 
subiectum,  eius  subiectum  per  se  est  ens  in  potentia :  et 
in  hoc  sensu  ponitur  in  XII  Metaphys.,   text.  8  *.    In  se-   '  Did.  lib.  xi , 
cunda  autem    notatur  habitudo  termini  ad  suum  fieri  ab-  "'''  "'  "'  ^' 
solute:  et  propterea  nunquam  verificatur,  quando  ratio  ter- 
mini  praeerat. 

X.  Ad  secundum  dubium  *  dicitur,  quod  a  specificativa  '  Cf.  num.  v. 
ad  universalem  nec  valet  consequentia  simpliciter,  nec  cum 

nota  specificationis,  formaliter  loquendo.  Non  enimvalet: 
Socrates  est  crispus  secundum  quod  capillatus,  ergo  omnis 
capillatus,  ut  sic,  est  crispus,  etc.  Unde,  cum  in  ista,  ens, 
inquantum  ens,  habet  causas,  teneatur  ly  inquantum  spe- 
cificative;  quoniara  sensus  est  quod  ens  habet  causas  non 
solum  secundum  speciales  rationes  essendi,  puta  humanum, 
equinum,  etc,  sed  etiam  secundum  ipsam  entis  rationem 
(quamvis  non  in  quolibet,  quia  non  in  Deo);  non  solum 
enim  Socrates  dependet  quia  est  homo  vel  animal ,  sed 
etiam  quia  est,  etc.  -  De  instantia  vero  allata,  nihil  nocet : 
quia  tenet  gratia  materiae. 

XI.  Ad  tertium  vero  dubium  *  dicitur  quod,  formaliter   *  ^f.  num.  vu. 
loquendo,  in  omni  materia  valet,  A  est  causa  effectiva  per 

se  B  inquantum  B,  ergo  est  causa  omnis  eius  quod  per- 
tinet  ad  esse  B,  ut  sic:  alioquin  non  esset  sufficiens  et 
per  se  propria  causa  B.  Et  sic  propria  causa  hominis  in- 
quantum  homo,  est  causa  omnis  eius  quod  pertinet  ad 
hominis  esse ,  ut  sic.  Et  similiter  causa  entis  inquantum 
ens,  est  causa  omnis  eius  quod  pertinet  ad  ens,  ut  sic.  Et 
in  hoc  non  est  differentia.  Sed  disparitas  est  in  ulteriori 
consequentia,  gratia  materiae.  Cum  enim  inter  ens  et  re- 
liqua  specialia,  puta  hominem,  animal  etc,  tantum  distet, 
quod  in  aliis  aliud  est  materia  absolute,  et  aliud  materia 
ut  est  eius  (quoniam  materia  absolute  est  ingenerabilis  et 
incorruptibilis ;  ut  autem  est  propria  hominis,  est  ab  agente 
hominem) ;  in  ente  vero  idem  est  materia ,  et  materia  ut 
entis  (quoniam  materia  absolute  non  nisi  entis  esse  potest) : 
ideo  in  terminis  specialibus  non  valet  sequela,  A  est  causa 
per  se  hominis,  ergo  est  causa  omnis  eius  quod  pertinet 
ad  hominem ;  sed  oportet  addere ,  ut  sic.  Et  postmodum 
non  valet  ulterior  sequela,  ergo  est  causa  omnis  eius  quod 
pertinet  ad  esse  hominis;  et,  ergo  est  causa  materiae,  quae 
est  pars  hominis.  Sed  in  termino  universalissimo ,  scilicet 
ens,  valet  primo,  A  est  causa  entis  ut  ens,  ergo  est  causa 
omnis  eius  quod  pertinet  ad  ens,  tit  sic ;  et  valet  ulterius, 
ergo  est  causa  omnis  eius  quod  pertinet  ad  ens;  et,  ergo  est 
causa  materiae,  quae  est  pars  entis;  ut  in  littera  infertur. 


\ 


460 


QUAESTIO  XLIV,  ARTICULUS  III 


ARTICULUS  TERTIUS 

UTRUM  CAUSA  EXEMPLARIS  SIT  ALIQUID  PRAETER  DEUM 

Supra,  qu.  xv;  I  Seitt.,  dist.  xxxvi,  qu.  ii;  I  Cont.  Gent.,  cap.  Liv;  de  Verit.,  qu.  iii,  art.  i,  2; 
De  Div.  Nom.,  cap.  v,  lect.  iii;  I  Metaphys.,  lect.  xv. 


a 

*  Art.  I. 


*  S.  Th.  lect.  I. 


*    Qu.  XLVI. 

8 


(D  TERTiUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 

causa    exemplaris    sit    aliquid    praeter 

'Deum.  Exemplatum  enim  habet  simili- 

^tudinem  exemplaris.  Sed  creaturae  longe 

sunt  a  divina    similitudine.    Non    ergo   Deus  est 

causa  exemplaris  earum. 

2.  Praeterea,  omne  quod  est  per  participatio- 
nem,  reducitur  ad  aliquid  per  se  existens,  ut  igni- 
tum  ad  ignem,  sicut  iam  "■  *  dictum  est.  Sed  quae- 
cumque  sunt  in  sensibilibus  rebus,  sunt  solum 
per  participationem  alicuius  speciei:  quod  ex  hoc 
patet,  quod  in  nullo  sensibilium  invenitur  solum 
id  quod  ad  rationem  speciei  pertinet,  sed  adiun- 
guntur  principiis  speciei  principia  individuantia  ^. 
Oportet  ergo  ponere  ipsas  species  per  se  existen- 
tes,  ut  per  se  hominem,  et  per  se  equum,  et  huius- 
modi.  Et  haec  dicuntur  exemplaria.  Sunt  igitur 
exemplaria  res  quaedam  extra  Deum. 

3.  Praeterea,  scientiae  et  definitiones  sunt  de 
ipsis  speciebus,  non  secundum  quod  sunt  in  par- 
ticularibus:  quia  particularium  non  est  scientia 
nec  definitio.  Ergo  sunt  quaedam  entia,  quae 
sunt  entia  vel  species  ''  non  in  singularibus.  Et 
haec  dicuntur  exemplaria.  Ergo  idem  quod  prius. 

4.  Praeterea,  hoc  idem  videtur  per  Dionysium, 
qui  dicit,  v  cap,  de  Div.  Nom.  *,  quod  ipsum  se- 
cutidum  se  esse,  prius  est  eo  quod  est  per  se  vi- 
tam  esse,  et  eo  quod  est  per  se  sapientiam  esse. 

Sed  contra  est  quod  exemplar  est  idem  quod 
idea.  Sed  ideae,  secundum  quod  Augustinus  li- 
bro  Octoginta  trium  Quaest.  *  dicit  °,  sunt  for- 
mae  principales ,  quae  divina  intelligentia  conti- 
nentur.  Ergo  exemplaria  rerum  non  sunt  extra 
Deum. 

Respondeo  dicendum  quod  Deus  est  prima  causa 
exemplaris  omnium  rerum.  Ad  cuius  evidentiam, 
considerandum  est  quod  ad  productionem  ali- 
cuius  rei  ideo  necessarium  est  exemplar,  ut  eflfe- 
ctus  determinatam  formam  consequatur:  artifex 
enim  producit  determinatam  formam  in  materia, 
propter  exemplar  ad  quod  inspicit,  sive  iliud  sit 
exemplar  ad  quod  extra  intuetur,  sive  sit  exem- 
plar  interius  mente  conceptum.  Manifestum  est 
autem  quod  ea  quae  naturaliter  fiunt,  determi- 
natas  formas  consequuntur.  Haec  autem  forma- 


rum  determinatio  oportet  quod  reducatur,  sicut 
in  primum  principium ,  in  divinam  sapientiam , 
quae  ordinem  universi  excogitavit,  qui  in  rerum 
distinctione  consistit.  Et  ideo  oportet  dicere  quod 
in  divina  sapientia  sunt  rationes  omnium  rerum: 
quas  supra  *  diximus  ideas,  id  est  formas  exem- 
plares  in  mente  divina  existentes.  Quae  quidem  ' 
licet  multiplicentur  secundum  respectum  ad  res, 
tamen  non  sunt  realiter  aUud  a  divina  essentia, 
prout  eius  similitudo  a  diversis  participari  potest 
diversimode.  Sic  igitur  ipse  Deus  est  primum 
exemplar  omnium.  -  Possunt  etiam  in  rebus  crea- 
tis  quaedam  aliorum  exemplaria  dici,  secundum 
quod  quaedam  sunt  ^  ad  similitudinem  aliorum, 
vel  secundum  eandem  speciem,  vel  secundum 
analogiam  alicuius  imitationis. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod,  licet  creaturae 
non  pertingant  ad  hoc  quod  sint  similes  Deo  se- 
cundum  suam  naturam ,  similitudine  speciei,  ut 
homo  genitus  homini  generanti ;  attingunt  tamen 
ad  eius  similitudinem  secundum  repraesentatio- 
nem  rationis  intellectae  a  Deo ,  ut  domus  quae 
est  in  materia,  domui  quae  est  in  mente  artificis, 

Ad  secundum  dicendum  quod  de  ratione  homi- 
nis  est  quod  sit  in  materia :  et  sic  non  potest 
inveniri  homo  sine  materia.  Licet  igitur  hic  homo 
sit  per  participationem  speciei,  non  tamen  potest 
reduci  ad  aliquid  existens '  per  se  in  eadem  spe- 
cie ;  sed  ad  speciem  superexcedentem,  sicut  sunt 
substantiae  separatae,  Et  eadem  ratio  est  de  aliis " 
sensibilibus. 

Ad  tertium  dicendum  quod ,  licet  quaelibet  * 
scientia  et  definitio  sit  solum  entium,  non  tamen 
oportet  quod  res  eundem  modum  habeant  in 
essendo ,  quem  intellectus  habet  in  intelligendo. 
Nos  enim,  per  virtutem  intellectus  agentis,  abstra- 
himus  species  universales  a  particularibus  condi- 
tionibus:  non  tamen  oportet  quod  universalia 
praeter  particularia  '  subsistant,  ut  particularium 
exemplaria, 

Ad  quartum  dicendum  quod,  sicut  dicit  Diony- 
sius,  XI  cap,  de  Div.  Nom.  *,  per  se  vitam  et  per 
se  sapientiam  quandoque  nominat  ipsum  Deum, 
quandoque  virtutes  ipsis  rebus  datas :  non  autem 
quasdam  subsistentes  res,  sicut  antiqui  posuerunt. 


a)  iam.  —  Om.  codices  et  ed.  a. 

P)  individuaiitia.  -  individua  GpF. 

Y)  quae  suitt  eittia  vel  species.  -  quaedam  entia  vel  species  B,  sed 
expungit;  ceteri  om.  vel  species. 

8)  secundum  qtiod  Augustinus  libro  Octoginta  trium  Quaest.  dicit. 
-  secundum  Augustinum  in  libro  Octoginta  trium  Quaestionum  co- 
dices. 


£)  quidem.  —  Oin.  ACDE 
ctus  B;  pro  stint,  infert  G. 

?)  sunt.  -  fuerunt  E,  fiunt  ceteri 
nes  ACDE. 

rj)  aliis.  -  Om.  ed.  a.  -  sensibitibus  om.  D. 

6)  quaelibet.  -  Om.  codices  et  a  b. 

t)  praeter  particularia.  ~  Om.  B. 


licet  om.  ed.  a;  pro  respectum,  respe- 
Pro  similitudinem,  similitudi- 


•  C»p.  II.  -  Did. 
lib.  IV,  cip.  II, 


IN  titulo,  causa  exemplaris  non  est  quintura  genus  causae, 
sed  coordinatur  in  V  Metaphys.  *  inter  causas  formales  : 
est  enim  causa  formalis  rei,  separata  tamen.  Nec  vocatur 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 

exemplar  ars  factiva  rei ,  sed  id  ad  cuius  imitationem  ars 
facit  etfectum;  sive  iUud  sit  res  extra  animani  sive  intus, 
sive  sit  idem  quod  ipsa  ars  sive  non;  formaliter  enim  lo- 


QUAESTIO  XLIV,  ARTICULUS  IV 


461 


Art.  2. 


quimur.  -  Praeter  Deum  autem  dicitur  directe  contra  posi- 
tionem  Platoni  attributam  de  exemplaribus  sensibilium,  etc. 

II.  In  corpore  est  una  conclusio  responsiva  quaesito : 
Deus  est  primum  exemplar  omnium  rerum.  -  Haec  con- 
clusio  primo  probatur ;  secundo ,  ibi :  Possunt  etiam  in 
rebus  creatis,  manifestatur  illa  particula  primum. 

Probatur.  Determinatio  formae  effectus  est  a  causa  exem- 
plari,  et  res  naturales  determinatas  formas  consequuntur: 
ergo  determinatio  formarum  naturalium  reducitur,  sicut  in 
primum  principium,  in  divinam  sapientiam,  quae  ordinem 
universi  excogitavit:  ergo  in  divina  sapientia  sunt  exem- 
plares  formae  omnium  rerum :  ergo  ipse  Deus  est  primum 
exemplar  omnium  rerum,  -  Antecedens,  pro  prima  parte, 
declaratur  in  artificialibus  de  exemplari  tam  intus  quam 
extra.  Quoad  secundam  v^ro  partem,  manifestum  est.  - 
Consequentia  vero  probatur:  quia  ordo  universi  in  rerum 
distinctione  consistit.  -  Consequentia  auteni  tertia  probatur, 
excludendo  simul  obiectionem  quandam.  Probatio  est:  quia 
illae  exemplares  rationes  non  sunt  aliud  realiter.a  divina 
substantia.  Obiectio  vero  est :  quia  huiusmodi  formae  sunt 
multae,  substantia  vero  Dei  una.  Exclusio  autem  obiectionis 
est:  quod  multitudo  ista  non  multiplicat  divinam  rem,  sed 
respectum  ad  creatas  seu  creabiles  res,  ut  in  xv  quaestione  * 
patuit. 

Deinde  declaratur  cur  dixerit  in  conclusione  ly  primum : 
dicens  quia  possunt  dari  secundaria  exemplaria.  Perfectiora 
siquidem  entia  exemplaria  dici  possunt  inferiorum,  ut  phi- 
losophi  dicunt. 

III.  Circa  necessitatem  exemplaris  causae ,  scito  quod 
determinationem  formae  effectus  esse  proprium  effectum 
causae  exemplaris,  ut  in  littera  dicitur,  inductiva  experientia 
manifestat.  Videmus  enim  artifices  formas  artificialibus  de- 
terminare,  secundum  quod  proponunt  petentes  huiusmodi 
artificialia :  ipsum  autem  proponere  quod  tale  quid,  sic, 
tantum,  etc,  volo,  est  exemplar  dare,  ex  quo  certa  datur 


forma  effectus.  Verum  tamen  est  quod  huiusmodi  opera- 
tionem  non  habet  exemplar  per  seipsum,  sed  per  agens. 
Diversimode  tamen:  quia  per  agens  a  proposito,  imme- 
diate;  per  agens  vero  naturale,  mediate,  mediante  scilicet 
datore  naturae.  Et  sic,  pro  quanto  opus  naturae  est  opus 
intelligentiae,  exemplaris  causa  ad  determinandum  omnibus 
effectibus  formas  necessaria  est.  Et  exemplaris  causa  suffi- 
cientiam  agentis,  sive  naturalis  sive  a  proposito,  non  tollit, 
nec  ipsa  superfluit :  sed  in  suo  ordine  idem  facit  quod  agens 
alio  causandi  genere  facit. 

IV.  Circa  radicem  conclusionis  *  rursus  adverte  quod, 
quia  Auctor  supra  determinatione  formarum  naturalium, 
quam  manifeste  videmus,  fundat  processum  suum  ad  po- 
nendum  Deum  esse  causam  exemplarem;  et  Aristoteles  con- 
futat  *  Platonem  credentem  exemplaria  esse  praeter  parti- 
cularia  agentia,  ut  res  certas  formas  sortiantur:  ne  errare 
hic  contingat,  dupliciter  potest  ex  determinatione  formarum 
inferri  quod  sunt  exemplaria.  Uno  modo  sic,  quod  ex  de- 
terminatis  formis  concludamus  determinata  exemplaria  tan- 
quam  proximas  rerum  caus^s.  Et  sic  falsum  est :  quoniam 
periret  principalis  actio  agentium  quae  sunt  apud  nos ;  bos 
enim  non  generaret  bovem.  Alio  modo  sic,  ut  ex  determi- 
natis  formis,  inquantum  ex  eis  consurgit  ordo  universi,  con- 
cludamus  earura  exemplaria  in  prima  causa,  quae  ordinem 
excogitavit  universi,  tanquam  partes  ideae  ipsius  ordinis.  Et 
hoc  est  rationabile:  eo  quod  exemplar  alicuius  totius  per- 
fecte  non  habetur,  nisi  propria  partium  exemplaria  habean- 
tur.  Et  sic  manifeste  hic  proceditur.  Unde  non  aufertur 
causalitas  proximarum  causarum:  sed,  cum  opus  naturae 
sit  opus  intelligentiae,  primae  rationes  naturalium  operum 
assignantur.  Et  sic  habes  vim  primae  consequentiae  *. 

V.  In  responsione  ad  secundum,  habes  glossam  illius 
propositionis,  Omne  tale  per  participationem,  reducitur  ad 
tale  per  essentiam  :  glossatur  enim,  vel  ad  aliquid  eminen- 
tius  continens  illud. 


Cf.  num.  n. 


"Metaphys.,  lib. 
I,  cap.  IX ,  n.  8 
sqq. 


Cf.  num.  II. 


ARTICULUS  QUARTUS 

•    UTRUM  DEUS  SIT  CAUSA  FINALIS  OMNIUM 

Infra,  qu.  lxv,  art.  2;  qu.  ciii,  art.  2;  II  Sent.,  dist.  i,  qu.  11,  art.  i,  2;  III  Cont.  Gent.,  cap.  x\ai,  xviii; 

Compend.  TheoU,  cap.  c,  ci. 


;ap.  \ 
.Th. 


II,  n.  3. 
lect.  XI. 


Vers.  4. 


D  QUARTUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtuf  quod 
Deus  non  sit  causa  finalis  omnium. 
Agere  enim  propter  finem  videtur  esse 
alicuius  indigentis  fine.  Sed  Deus  nuUo 

est  indigens  ".   Ergo  non  competit  sibi  agere  pro- 

pter  finem. 

2.  Praeterea,  finis  generationis  et  forma  ge- 
nerati  ^  et  agens  non  incidunt  in  idem  numero, 
ut  dicitur  in  II  Physic.  *:  quia  finis  generationis 
est  forma  generati.  Sed  Deus  est  primum  agens 
omnium.  Non  ergo  est  causa  finalis  omnium. 

3.  Praeterea,  finem  omnia  appetunt.  Sed  Deum 
non  omnia  appetunt:  quia  neque  omnia  ipsum 
cognoscunt.  Deus  ergo  non  est  omnium  finis. 

4.  Praeterea,  finalis  causa  ^  est  prima  causa- 
rum.  Si  igitur  Deus  sit  causa  agens  et  causa  fi- 
nalis,  sequitur  quod  in  eo  sit  prius  et  posterius. 
Quod  est  impossibile. 

Sed  contra  est  quod  dicitur  Prov.  xvi  *:  Uni- 
versa  propter  semetipsum  operatus  est  Dominus. 

Respondeo  dicendum  quod  omne  agens  agit 
propter  finem :  alioquin   ex  actione    agentis   non 


magis  sequeretur  hoc  quam  ^  illud,  nisi  a  casu. 
Est  autem  idem  finis  agentis  et  patientis,  inquan- 
tum  huiusmodi,  sed  aliter  et  aliter:  unum  enim 
et  idem  est  quod  agens  intendit  imprimere,  et 
quod  patiens  intendit  recipere.  Sunt  autem  quae- 
dam  '  quae  simul  agunt  et  patiuntur,  quae  sunt 
agentia  imperfecta :  et  his  convenit  quod  etiam 
in  agendo  intendant  aliquid  acquirere.  Sed  primo 
agenti,  qui  est  agens  tantum,  non  convenit  agere 
propter  acquisitionem  alicuius  finis ;  sed  intendit  ^ 
solum  communicare  suam  perfectionem,  quae  est 
eius  bonitas.  Et  unaquaeque  creatura  intendit 
consequi  suam  perfectionem,  quae  est  similitudo 
perfectionis  et  bonitatis  divinae.  Sic  ergo  divina 
bonitas  est  finis  rerum  omnium. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  agere  propter 
indigentiam  non  est  nisi  agentis  imperfecti,  quod 
natum  est  agere  et  pati.  Sed  hoc  Deo  non  com- 
petit.  Et  ideo  ipse  solus  est  maxime  liberalis: 
quia  non  agit  propter  suam  utilitatem,  sed  solum 
propter  suam  bonitatem. 

Ad  secundum  dicendum  quod  forma  generati  non 


a)  nullo  est  indigens.  -  nullo  modo  est  indigens  AGab,  nullo  modo 
indiget  B.  -  Pro  Ergo  non,  Ergo  nullo  modo  A. 

p)  Jjnis  ...  generati.  -  finis  et  forma  generationis  codices  et  a  b.  - 
et  agens  om.  D. 


f )  finalis  causa.  —  causa  finalis  ABCDE. 

3)  quam.  -  vel  codices  et  a  b. 

e)  quaedam.  -  Om.  CDEFGpA. 

Q  intendit.  -  intendens  ACDEFafr,  ut  intendens  B,  intend.  G. 


462  QUAESTIO  XLIV, 

est  finis  generationis  nisi  inquantum  est  simili- 
tudo  formae  generantis,  quod  suam  similitudinem 
communicare  intendit.  Alioquin  forma  generati 
esset  nobilior  generante ,  cum  finis  sit  nobilior 
his  quae  sunt  ad  finem. 

Ad  tertium  dicendum  quod  omnia  appetunt 
Deum  ut  finem,  appetendo  quodcumque  bonum, 
sive  appetitu  intelligibili  ",  sive  sensibili,  sive  na- 
turali,  qui  est  sine    cognitione:  quia  nihil  habet 


ARTICULUS  IV 

rationem  boni  et  appetibilis,  nisi  secundum  quod 
participat  Dei  similitudinem. 

Ad  quartum  dicendum  quod,  cum  Deus  sit  causa 
efficiens,  exemplaris  et  finalis  omnium  rerum,  et 
materia  prima  sit  ab  ipso,  sequitur  quod  primum 
principium  *  omnium  rerum  sit  unum  tantum  se- 
cundum  rem.  Nihil  tamen  prohibet  in  eo  conside- 
rari  muha  secundum  rationem,  quorum  quaedam 
prius  cadunt  in  intellectu  nostro  quam  alia. 


j])  intelligibili.  -  intellectuali  ACDEG(B'!).  -  Ed.  a  post  Ad  tertium 
ponit  solutionem  quarti  argumenti,  et  post  Ad  quartum  solutionem  tertii. 


6)  primum  principium. 
tantum  P6 


principium   Pa.  -  Post   unum   omittunt 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


Cf.  num.  II. 


•  Cap.  VI,  n.  3; 
cap.  VII,  n.  II. 


IN  titulo,  ly  omnium  distribuit  pro  omnibus  rebus  aliis  a 
Deo :  quoniam  tractatus  iste  de  causalitate  Dei  ad  extra  est. 

II.  In  corpore  unica  est  conclusio :  Divina  bonitas  est 
finis  rerura  omnium.  -  Probatur  sic.  Primura  agens  intendit 
solura  communicare  suam  bonitatem,  et  unaquaeque  crea- 
tura  intendit  consequi  illius  similitudinem :  ergo  divina  bo- 
nitas  est  finis  omnium  rerum. 

Antecedens,  quoad  primam  partem,  declaratur  ex  diffe- 
rentia  inter  primura  agens  et  reliqua  agentia  imperfecta: 
scilicet  quod  illa,  etiam  agendo,  intendunt  aliquid  acqui- 
rere,  quia  simul  agunt  et  patiuntur;  hoc  vero  non  propter 
acquisitionem,  sed  propter  communicationem  tantura  finis, 
agit.  Quoad  secundara  vero  partem,  probatur :  quia  idem 
est  finis  agentis  et  patientis,  ut  sic,  quamvis  diversiraode.  - 
Consequentia  vero  probatur ,  quoad  primum  agens ,  ex 
duabus  propositionibus.  Priraa  est,  quod  omne  agens  agit 
propter  finem.  Quod  probatur:  quia  alioquin  ex  actione 
agentis  non  magis  sequeretur  hoc  quara  illud,  nisi  casu. 
Secunda  est :  idem  est  finis  agentis  et  patientis.  Quoad  crea- 
turas  vero,  ex  antedicta  propositione,  scilicet :  idem  est  finis 
agentis  et  patientis. 

III.  Circa  praedicta,  pro  quanto  ponunt  quod  omniura 
rerum,  comprehendendo  etiam  priraum  agens,  divina  bo- 
nitas  est  finis,  adverte  quod  Deus  potest  dupliciter  surai. 
Primo  raodo ,  absolute :  et  sic  eius  nuUus  est  finis.  Alio 
raodo ,  ut  primum  agens :  et  tunc  dupliciter.  Uno  modo, 
quantum  ad  rem  quae  est  actio  qua  dicitur  agens :  et  sic 
rursus  nullum  habet  finem ,  quia  actio  Dei  est  eius  sub- 
stantia.  Et  sic  consuevit  dici  quod  Deus  agit  propter  finem, 
non  sui,  sed  aliorum,  ut  in  qu.  xix,  art.  i,  ad  i,  tactum 
est.  Alio  raodo  formaliter,  secundum  rationem  actionis:  et 
sic  habet  suam  bonitatem  finem  suae  actionis,  quia  omne 
agens,  ut  in  littera  dicitur,  agit  propter  finem.  Et  confir- 
raatur :  quia  finis  est  causa  causarura,  idest  causalitatis  ce- 
terarura  causarura;  ergo  est  causa  causalitatis  agentis;  quod 
est  esse  causam  suae  actionis.  Si  igitur  finis  propter  quem 
agit  Deus,  est  sua  bonitas,  ipsa  erit  causa  quare  Deus  agit. 

Et  hoc  expresse  conatur  littera  docere  in  corpore  et 
in  responsione  ad  priraum,  distinguendo  de  agente  propter 
finem  consequendura,  vel  coraraunicandura ;  et  in  respon- 
sione  ad  quartum,  docendo  quod  non  inconvenit  in  Deo, 
secundum  rationem,  distinguere  bonitatem  suara,  ut  prio- 
rera  causam  seipso  ut  agente.  -  Et  sic  responsio  amplior 
quodamraodo  est  quara  quaestio.  Dixi  autem  quodammodo : 
quia  non  est  extensa  causalitas  divinae  bonitatis,  ut  finis, 
ad  plures  res  quam  sint  omnes  creaturae;  sed  ad  aliquam 
rationera  in  ipso  Creatore,  ut  sic,  ut  patet  ex  dictis. 

IV.  Circa  differentiara  inter  alia  agentia  et  priraum  * , 
scito  quod  agentia  imperfecta,  quae  agunt  et  patiuntur,  sunt 
duplicia.  Quaedam  quae  agunt  et  patiuntur  ab  his  in  quae 
agunt,  per  reactionem :  et  ista  sunt  quae  communicant  in 
materia ,  ut  dicitur  in  I  de  Generatione  *.  Quaedam  vero 
sunt  quae  agunt  et  patiuntur,  idest  agunt  mota  ab  alio: 
et  ista  est  conditio  omnium  secundorum  agentium.  Et  di- 
cuntur  imperfecta  eodem  imperfectionis  modo,  quo  etiam 
orania  entia  citra  primum  dicuntur  imperfecta,  quia  defi- 
ciunt  a  primi  nobilitate.  Et  de  his  loquitur  directe  littera, 


condistinguens  contra  ea  primum  agens.  Ex  eo  namque 
quod  agunt  quasi  acta,  consequens  est  ut  in  *  agendo  ten- 
dant,  quasi  patientia,  in  acquirendum  seu  conservandum 
(non  enim  refert  quid  horum  dicatur  in  proposito:  quoniam 
agere  ad  conservandum  extra  acquisitionis  ordinem  non 
est)  aliquara  propriara  perfectionera ;  et,  ut  inquit  Aver- 
roes,  XII  Metaphys.,  comm.  xxxvi  *,  saltem  assimilationera 
ad  primam  causam  in  faciendo  entia.  Et  haec  est  sumraa 
perfectio :  quoniam,  ut  Dionisius  inquit  *,  omnium  divinis- 
simum  est  Dei  cooperatorem  fieri. 

V.  In  responsione  ad  secundum,  nota  tria.  Primum  est 
quod  innuitur  quaedam  distinctio ,  cuius  alterum  tantura 
raembrum  exprimitur,  scilicet:  Forraa  geniti  dupliciter;  uno 
raodo,  ut  sirailis  formae  generantis;  alio  modo  ,  tacetur. 
Innuitur  enim  haec  distinctio,  cura  dicitur  quod  nonnisi  ut 
similis,  est  finis :  est  igitur  alia  eius  acceptio.  -  Secundum 
est  quod  ibi  dicitur,  scilicet  quod  forma  geniti  nonnisi  ut 
sirailis  generanti ,  est  finis,  -  Tertium  est,  quod  hoc  pro- 
batur,  quia  finis  est  nobilior  his  quae  sunt  ad  finera.  -  Circa 
quorum  singula  est  dubiura. 

Circa  distinctionera ,  arabiguura  est  quod  sit  alterum 
distinctionis  raerabrum. 

Circa  responsionem  vero,  tum  quia  falsa  videtur :  quo- 
niam  forma  geniti,  etiam  absolute,  est  finis  generationis,  ut 
de  se  patet,  -  Tum  quia  ex  ea  non  satisfit  arguraento  in- 
ferenti ,  ex  hoc  quod  forma  geniti  est  finis  generationis , 
quod  ipsura  agens  non  est  finis  suae  actionis  ,  quoniam 
finis  generationis  non  coincidit  in  idem  numero  cum  agente, 
Cum  enim  ex  hac  responsione  hoc  solum  habeatur,  quod 
forma  geniti  non  est  finis  nisi  ut  similis,  confirraatur  potius 
argumentum :  quia  sive  sit  finis  ut  similis ,  sive  non  ut 
similis,  sufficit  quod  ipsa  est  finis,  quam  constat  non  coin- 
cidere  in  idem  numero.  -  Et  confirmatur :  quia  ipsa,  ut  si- 
milis ,  est  distincta  a  forma  agentis ;  quoniam  de  ratione 
similitudinis  est  diversitas,  ut  dicitur  V  Metaphys.  * 

Circa  rationem  demum  dubium  est,  quia,  cum  in  uni- 
vocis  par  sit  nobilitas  generantis  et  geniti,  si  forma  geniti 
non  potest  esse  finis,  quia  non  est  nobilior  his  quae  sunt 
ad  finem ;  pari  ratione  nec  forma  generantis ,  nec  forma 
geniti  ut  similis  generanti,  potest  esse  finis. 

VI.  Ad  evidentiam  huius  difficultatis,  sciendum  quod, 
quamvis ,  comparando  corruptibilia  ad  sempiterna ,  ut  in 
II  de  Anima,  text.  34  *,  et  in  II  Caeli,  comm.  xvii,  dicitur, 
agentia  corruptibilia  agant  propter  aliud  (etenim,  ut  hic 
ostenditur,  omnia  agunt  ut  participent  perfectionera  di- 
vinam) ;  absolute  tamen,  et  non  de  his  vel  illis  agentibus 
loquendo,  et  comparando-  ea  ad  effectus,  ut  in  hoc  argu- 
raento  fit,  dicendum  est  quod  oranibus  agentibus  comraune 
est  agere  propter  se,  quamvis  diversimode.  Quod  sic  raa- 
nifestatur.  Orane  agens  intendit  facere  sibi  simile :  ergo  in- 
tendit  seipsum  diffundere,  extendere  et  ampliare:  ob  hoc 
namque  generans  generat ,  ut  perseveret  seraper  eo  quo 
potest  modo,  ut  Philosophus  dixit  ibidem  *.  In  hoc  autem 
quod  dico  seipsum  diffundere  seu  communicare,  duo  clau- 
duntur ,  scilicet  diffundere,  et  ly  seipsum :  et  cum  constet 
quod  nullum  agens  seipsura  intendat  propter  diffundere  seu 
communicare  ut  finem,  restat  ut  diffundere  intendat  pro- 


*  m  omitt, 
1508,  1514. 


edd. 


"  Cf.   comm. 

XXXVII. 

*  De  Cael.  Hier., 
cap.  III. 


'  Cap.  XV.  -  Did. 
lib.  IV,  cap.  XV, 
n.  4. 


*   Did.   cap.  IV  , 
n.  2. 


*  Sc.  De  Anima, 
loco  cit. 


QUAESTIO  XLIV,  ARTICULUS  IV 


463 


Cf.  num.  V. 


pter  seipsum  ut  finem :  et  sic  ipsum  est  communicationis 
finis ,  et  non  e  converso. 

Diflferunt  autem  agentia  cetera  a  primo  quoad  hoc,  quod 
reliqua  communicationem  ordinant  ad  se,  idest  ad  suam 
utilitatem.  Quamvis  hoc  etiam  sit  diversimode  in  substantiis 
sempiternis  et  corruptibilibus  :  quoniam  illae  ad  conser- 
vandam  individualiter  assimilationem  ad  primam  causam, 
istae  ad  conservandam  assimilationem,  ut  possunt,  ad  ean— 
dem,  agunt.  Prima  autem  causa  communicationem  ordinat 
ad  se,  idest  ad  suam  bonitatem.  Et  ideo  reliqua  agunt  ut 
sic  sint  aut  conserventur :  Deus  autem,  quia  est.  Et  pro- 
pterea  liberalissimae  actionis  etiam  a  philosophis  dicitur, 
ut  in  responsione  ad  primum  dicitur. 

VII.  His  praelibatis,  ad  primum  dubium  *  dicitur,  quod 
distinctio  est  haec :  Forma  geniti  dupliciter,  scilicet  ut  est 
geniti,  et  ut  est  similis  generanti.  Quoniam  intendit  Auctor 
excludere  quod  ,  ut  est  geniti ,  non  est  finis  agentis ,  ut 
sustineat  quod  Deus  non  agit  propter  creatam  naturam  ut 
finem,  sed  propter  seipsum. 

Ad  secundum  vero,  negatur  quod  hoc  sit  falsum.  Ge- 
neratio  enim  potest  dupliciter  sumi :  uno  modo ,  ut  ab 
agente;  alio  modo  absolute,  puta  ut  via.  Et  hoc  quidem 
modo  finis  generationis  est  forma  etiam  ut  geniti:  sed  primo 


modo  non,  ut  in  littera  dicitur.  -  Nec  est  verum  quod  hinc 
non  satisfit  argumento.  Quoniam  forma  ut  similis  formae 
generantis,  significat  formam  geniti  quidem,  sed  ex  ea  parte 
qua  est  una  cum  illa,  qua  est  altera  ipsa ,  qua  est  quasi 
vicaria  illius:  ac  per  hoc  insinuat,  si  ipsa  ut  quasi  induit 
illam,  est  finis,  quod  illa  est  vere  finis.  Et  sic  formaliter 
satisfit  argumento :  quod,  licet  finis  generationis  non  coin- 
cidat  in  idem  numero  cum  forma  agentis,  redundat  tamen 
in  idem  numero,  ex  eo  qubd  forma  geniti  non  est  finis 
nisi  ut  similis  formae  agentis.  -  Ad  confirmationem  vero 
dicitur,  quod  similitudo,  cum  distinctorum  eadem  qualitas 
sit,  ex  parte  unitatis  magis  se  tenet,  quam  significat,  quam 
distinctionis,  quam  ut  subiectorum  conditionem  exigit.  Et 
ideo  Auctor  ad  unitatem  insinuandam  illa  usus  est. 

Ad  dubium  demum  contra  rationem,  dicitur  quod  ratio 
litterae  optime  concludit  quod  forma  geniti,  ut  sic,  non 
potest  esse  finis  generationis  ut  ab  agente,  quia  non  est 
nobilior  agente.  Sed  non  potest  reflecti  contra  formam  ge- 
niti  ut  similem  agenti,  idest  contra  formam  agentis :  quia 
nulla  comparatio  habet  locum,  seclusa  distinctione.  Non 
enim  oportet  idem  esse  nobilius  se,  cum  agit  propter  se : 
sed  cum  finis  est  aliud  ab  agente,  oportet  finem  esse  no- 
biliorem  agente. 


J<5 


464 


QUAESTIO  XLV,  ARTICULUS  I 


QUAESTIO  QUADRAGESIMAQUINTA 

DE   MODO    EMANATIONIS   RERUM   A   PRIMO   PRINCIPIO 

IN    OCTO    ARTICULOS    DIVISA 


•  Cf.   qu.  XLiv, 
Introd. 


DEiNDE  quaeritur  de  modo  jemanationis  rerum 
a  primo  principio,  qui  dicitur  creatio  *. 
De  qua  quaeruntur  octo. 
Primo:  quid  sit  creatio. 
Secundo:  utrum  Deus  possit  aliquid  creare. 
Tertio :  utrum  creatio  sit  aliquod  ens  in  rerum 

natura. 
Quarto :  cui  competit  creari. 


Quinto :  utrum  solius  Dei  sit  creare. 

Sexto:  utrum  commune  sit  toti  Trinitati,  aut 

proprium  alicuius  Personae. 
Septimo :  utrum  vestigium  aliquod  Trinitatis  sit 

in  rebus  creatis. 
Octavo :  utrum  opus  creationis  admisceatur  in 

operibus  naturae  et  voluntatis. 


ARTICULUS  PRIMUS 

UTRUM  CREARE  SIT  EX  NIHILO  ALIQUID  FACERE 

II  Sent.,  dist.  I,  qu.  i,  art.  2. 


'Lib.I,cap.xxiii. 


>D  PRiMUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 

creare  non  sit  ex  nihilo  aliquid  facere. 

Dicit  enim  Augustinus,   Contra  Adver- 

%sarium  "■  Legis  et  Prophetarum  *:  Fa- 

cere  est  quod  omnino  non  erat,  creare  vero  est 

ex  eo  qiiod  iam  erat  educendo  aliquid  constituere. 

2.  Praeterea,  nobilitas  actionis  et  motus  ex 
terminis  consideratur.  Nobilior  igitur  est  actio 
quae  ex  bono  in  bonum  est,  et  ex  ente  in  ens, 
quam  quae  est  ex  nihilo  in  aliquid.  Sed  creatio 
videtur  esse  nobilissima  actio ,  et  prima  inter 
omnes  actiones.  Ergo  non  est  ex  nihilo  in  ali- 
quid,  sed  magis  ex  ente  in  ens. 

3.  Praeterea,  haec  praepositio  ex  importat  ha- 
bitudinem  alicuius  causae,  et  maxime  materialis ; 
sicut  cum  dicimus  quod  statua  fit  ex  aere.  Sed 
nihil  non  potest  esse  '^  materia  entis,  nec  aliquo 
modo  causa  eius.  Ergo  creare  non  est  ex  nihilo 
aliquid  facere. 

Sed  contra  est  quod  super  illud  Gen.  i*:  In 
•videMagistr.n  vrincivio  creavit  Deus  caelum  etc,  dicit  Glossa  * 

Sent.,  dist.  ■•        -^         j-^  ^        ;•        -J  -i  -i      \r 

quod  creare  est  altquid  ex  nihtlq  facere. 

Respondeo  dicendum  quod,  sicut  supra  *  dictum 
est,  non  solum  oportet  considerare  emanatio- 
nem  alicuius  entis  particularis  ab  aliquo  particu- 
lari  agente,  sed  etiam  emanationem  totius  entis 
a  causa  universali,  quae  est  Deus:  et  hanc  qui- 
dem  emanationem  designamus  nomine  creationis. 
Quod  autem  procedit  secundum  emanationem 
particularem,  non  praesupponitur  emanationi  ^" : 
sicut,  si  generatur  homo ,  non  fuit  prius  homo, 
sed  homo  fit  ex  non  homine,  et  album  ex  non 
albo.  Unde,  si  consideretur  emanatio  totius  entis 


P 


Vers.  I. 


■Qu.xi.iv,  art.  2. 


universalis  *  a  primo  principio,  impossibile  est 
quod  aliquod  ens  praesupponatur  huic  emanationi. 
Idem  autem  est  nihil  '  quod  nullum  ens.  Sicut 
igitur  generatio  hominis  est  ex  non  ente  quod  est 
non  homo ,  ita  creatio,  quae  est  emanatio  totius 
esse,  est  ex  non  ente  quod  est  nihil. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  Augustinus  ae- 
quivoce  utitur  nomine  creationis,  secundum  quod 
creari  dicuntur  ea  quae  in  melius  reformantur, 
ut  cum  dicitur  aliquis  creari  in  episcopum.  Sic 
autem  non  loquimur  ^  hic  de  creatione,  sed  sicut 
dictum  est  *. 

Ad  secundum  dicendum  quod  mutationes  acci- 
piunt  speciem  et  dignitatem  non  a  termino  a  quo, 
sed  a  termino  ad  quem.  Tanto  ergo  "  perfectior 
et  prior  est  aliqua  mutatio,  quanto  terminus  ad 
quem  illius  mutationis  est  nobilior  et  prior;  licet 
terminus  a  quo,  qui  opponitur  ®  termino  ad  quem, 
sit  imperfectior.  Sicut  generatio  simpliciter  est  no- 
bilior  et  prior  quam  alteratio,  propter  hoc  quod 
forma  substantialis  est  nobilior  quam  forma  ac- 
cidentalis:  tamen  privatio  substantialis  formae, 
quae  est  terminus  a  quo  in  generatione,  est  im- 
perfectior  quam  contrarium,  quod  est  terminus  a 
quo  in  alteratione.  Et  similiter  creatio  est  per- 
fectior  et  prior  quam  generatio  et  alteratio,  quia 
terminus  ad  quem  est  tota  substantia  rei.  Id  au- 
tem  quod  intelligitur  ut  terminus  a  quo,  est  sim- 
pliciter  non  ens. 

Ad  tertium  dicendum  quod,  cum  dicitur  aliquid 
ex  nihilo  fieri,  haec  praepositio  ex  non  designat 
causam  materialem ,  sed  ordinem  tantum ;  sicut 
cum  dicitur,  ex  mane  fit  meridies ,    idest,  post 


a)  Adversarium.  -  Faustum  adversarium  B,  adversarios  G. 

p)  nihil  non  potest  esse.  -  nihil  non  ast  Pab;  pro  nihil,  nihilum 
ACEG. 

Y)  emanationi.-  B  addit:  universali,  quia  si  praesupponeretur  ema- 
nationi  universali,  generaretur  prius  {pro post?)  quam  iam  esset  actum 
(actu  sB). 


3)  consideretur ...  universalis.  -  consideremus  emanationem  totius 
entis  universalem  codices. 

t)  nihil.  -  nihilum  ACD.^iFG.  -  Pro  quod,  et  FGa. 

X)  loquimur.  -  loquitur  FG.  -  Pro  hic,  nunc  B,  om.  ACDE, 

r))  ergo.  -  autem  codices  et  a  b. 

0)  opponitur.  -  oppositus  est  BG. 


In  corpore. 


QUAESTIO  XLV, 

maiie  fit  meridies  '.  Sed  intelligendum  est  quod 
haec  praepositio  ex  potest  includere  negationem 
importatam  in  hoc  quod  dico  nihil ,  vel  includi 
ab  ea.  Si  primo  modo,  tunc  ordo  remanet  affir- 
matus,  et  ostenditur  ordo  eius,  quod  est  ad  non 
esse  praecedens.  Si  vero  negatio  includat  prae- 
positionem,  tunc  ordo  negatur,  et  est  sensus,  fit 


ARTICULUS  II 


465 


ex  nihilo,  idest  non  fit  ex  aliquo;  sicut  si  dicatur, 
iste  loquitiir  de  nihilo,  quia  non  loquitur  de  ali- 
quo.  Et  utroque  modo  verificatur  ",  cum  dicitur 
ex  nihilo  aliquid  fieri.  Sed  primo  modo,  haec 
praepositio  ex  importat  ordinem,  ut  dictum  est: 
secundo  modo,  importat  habitudinem  causae  ma- 
terialis,  quae  negatur. 


t)  fit  meridies.  -  Om.  codices. 


x)  verificatur.  -  sermo  addit  B. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTULUS   in  principio  [corporis    manifestabitur.   -   In  cor- 
pore   duo  facit:  prirao,  dicit   quid  nominis   creationis; 
secundo,  respondet  quaesito. 

II.  Quoad  primum,  duo  dicit.  Primo,  quod  creatio  si- 
gnificat  emanationem  totius  entis  a  causa  universali.  -  Se- 
cundo,  quod  significatum  invenitur.  Quod  probat :  quia  non 
solumoportet  in  rebus  inspicere  emanationem  particularem, 
sed  universalem,  ut  iam  patet  ex  dictis. 

III.  Quoad  secundum,  conclusio  responsiva  est :  Creatio 
est  ex  niliilo.  -  Et  probatur  sic.  Quod  procedit  secundum 
emanationem  particularem,  non  praesupponitur :  ergo,  cum 
totum  ens  procedit  emanatione  universali,  impossibile  est 
aliquod  ens  praesupponi :  ergo  quod  creatur  fit  ex  non  ente 
quod  est  nihil. 

Antecedens  probatur  inductive ,  cum  fit  homo ,  et  al- 
bum,  etc.  -  Consequentia  autem  manifesta  relinquitur,  ex 
communi  ratione  factionum  proportionaliter  applicata.  -  Se- 
cunda  autem  sequela  manifestatur,  et  quoad  terminos,  quia 
nihil  idem  est  quod  nullum  ens ,  et  creatio  est  emanatio 
totius  entis :  et  quoad  similitudinem  proportionis,  in  gene- 
ratione  hominis. 

IV.  Circa   praedicta   adverte    duo.    Primum   est ,    quod 


antecedens,  cum  suis  inductionibus  et  consequentibus,  non 
loquitur  de  fieri  ex  non  homine,  aut  non  albo,  et  univer- 
saliter  ex  non  tali,  ut  subiecto.  Quoniam  sic  intelligendo, 
nihil  concluderet :  posset  enim  dici  quod  fit  totum  ens  ex 
non  ente  quod  est  ens  in  potentia,  sicut  homo  ex  non  ho- 
mine,  quod  tamen  est  homo  in  potentia,  et  albura  ex  non 
albo,  quod  taraen  est  albura  in  potentiaf  Sed  intendit  ex, 
idest  post :  oportet  enira  horainem  fieri  post  non  hominem, 
et  album  post  non  albura,  si  per  se  fit.  Nihil  enim  aliud 
hic  intendit  nisi  supradictum  *  fundamentura  in  I  Physic, 
text.  76.  Unde  et  verba  sua  hic  manifeste  insinuant  hunc 
sensum,  cum  dicit,  sicut,  si  generatur  homo,  non  fuit  prius 
homo:  contra  ex  non  homine  distinguens  prius  hominem, 
insinuavit  quod  ly  ex  significat  post. 

Secundo,  quod  nomine  totius  entis,  in  proposito,  nihil 
refert  utrum  intelligas  totum  universura,  aut  aliquod  par- 
ticulare  ens  totum  syncategorematice :  semper  enim  oportet 
quod  creatur  ex  nihilo  sui  fieri,  idest  post  nihil  sui.  -  Et 
ex  hoc  habes  solutionem  dubitationis,  quomodo  aniraa  in- 
tellectiva  creatur,  et  taraen  fit  semper  in  subiecto :  quia  sci- 
licet  post  nihil  sui  fit  per  se :  quod  de  nulla  alia  forma  in 
materia  verificatur. 


*  Cf.  qu.  XLiv, 
art.  2,  Comment. 
num.  viii. 


11  Sent.,  dist. 


ARTICULUS  SECUNDUS 

UTRUM  DEUS  POSSIT  ALIQUID  CREARE 

qu.  I,  art.  2;  II  Cont.  Gent.,  cap.  xvi;  De  Pot.,  qu.  iii,  art.  i;   Compend.   Theol.,  cap.  lxix; 
Opusc.  XXXVIl,  de  Quatuor  Opposit.,  cap.  iv;  VIII  Physic,  lect.  11. 


D  SECUNDUM  sic  PROCEDiTUR.  Vidctur  quod 
Deus  "  non  possit  aliquid  creare.  Quia 

s^^h^ie^ct^ix:    <|^^^^^^'^^^^'^^"^  Philosophum,  I  Physic.  *,  an- 
tiqui  philosophi  acceperunt  ut  commu- 
nem  conceptionem  animi,  ex  nihilo  nihil  fieri.  Sed 
potentia  Dei  non  se  extendit  ad  contraria  primo- 
rum  principiorum;  utpote  quod  Deus  faciat  quod 
?  totum  non  sit  maius  sua  ^  parte,  vel  quod  affir- 

T  matio  et  negatio  sint  simul  vera.  Ergo  Deus  "*  non 

potest  aliquid  ex  nihilo  facere,  vel  creare. 

2.  Praeterea,  si  creare  est  aliquid  ex  nihilo 
facere,  ergo  creari  est  aliquid  fieri.  Sed  omne 
fieri  est  mutari.  Ergo  creatio  est  mutatio.  Sed 
omnis  mutatio  est  ex  subiecto  aliquo ,  ut  patet 
per  definitionem   motus:    nam   motus  est  actus 

*physic.,\\b.m,  existentis  in  potentia  *.  Ergo  est  impossibile  ali- 

cap.  1,  n.  6.   -  .,  TN  •!  •!        ^      ■ 

s.  Th.  lect.  II.     quia  a  Deo  ex  nihilo  neri. 

3.  Praeterea,  quod  factum  est,  necesse  est 
aliquando  fieri,    Sed  non  potest  dici   quod  illud 


quod  creatur,  simul  fiat  et  factum  sit:  quia  in 
permanentibus ,  quod  fit,  non  est,  quod  autem 
factum  est,  iam  est;  simuF  ergo  aliquid  esset  et 
non  esset.  Ergo,  si  aliquid  fit,  fieri  eius  praecedit  * 
factum  esse.  Sed  hoc  non  potest  esse,  nisi  prae- 
existat  subiectum  in  quo  sustentetur  ipsum  fieri. 
Ergo  impossibile  est  aliquid  fieri  ex  nihilo. 

4.  Praeterea,  infinitam  distantiam  non  est  per- 
transire.  Sed  infinita  distantia  est  inter  ens  et  nihil. 
Ergo  non  contingit  ex  nihilo  '  aliquid  fieri. 

Sed  contra  est  quod  dicitur  Gen.  i  *.-  In  prin- 
cipio  creavit  Deus  caeliim  et  terram  ^. 

Respondeo  dicendum  quod  non  solum  non  est  ^ 
impossibile  a  Deo  aliquid  creari,  sed  necesse  est 
ponere  a  Deo  omnia  creata  esse,  ut  ex  praemissis 
habetur.  Quicumque  enim  facit  aliquid  ex  aliquo, 
illud  ex  quo  facit  praesupponitur  actioni  eius,  et 
non  producitur  per  ipsam  actionem  " :  sicut  ar- 
nfex  operatur  ex  rebus  naturalibus,  ut  ex  ligno 


a)  Deus.  -  a  Deo  B,  omittunt  ACDEGpF;  pro  creare,  creari  AB 
CDEG. 

P)  sua.  -  Om.  ACDEFGa. 

Tf)  Deus.  -  Om.  codices.  -  lidem  pro  vel  creare,  quod  est  creare. 

3)  praecedit.  -  praecessit  codices  et  a  b. 

t)  ex  nihHo.  -  de  nihilo  codices  et  a  fr. 

SuMMAE  Theol.  D.  Thomae  T.  I. 


?)  et  terram.  -  ubi  dicit  Glossa  quod  creare  est  aliquid  ex  nihilo 
facere  addunt  P  et  edd.  a  b,  excepto  quod  istae  omittunt  ubi;  cf.  art. 
praeced.  argumentum  Sed  contra. 

j))  jiOH  est.  -  est  P.  -  Post  creari  addunt  ex  nihilo  ABCDE;  et 
ita  B  post  creata  esse. 

0)  actionem.  -  illius  facientis  addit  B. 

59 


Vers.  I. 


466 


QUAESTIO  XLV,  ARTICULUS  III 


"  Qu.  xuT,  art. 

1,   2. 


Ibid.  art.  2. 


et  aere,  quae  per  artis  actionem  non  causantur, 
sed  causantur  per  actionem  naturae,  Sed  et  ipsa 
natura  causat  res  naturales  quantum  ad  formam, 
sed  praesupponit  materiam.  Si  ergo  Deus  non 
ageret  nisi  ex  aliquo  praesupposito ,  sequeretur 
quod  illud  praesuppositum  non  esset  causatum 
ab  ipso.  Ostensum  est  autem  supra  *  quod  nihil 
potest  esse  in  entibus  quod  non  sit  a  Deo,  qui 
est  causa  universalis  totius  esse.  Unde  necesse  est 
dicere  quod  Deus   ex  nihilo  res  in  esse  producit. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  antiqui  philo- 
sophi,  sicut  supra  *  dictum  est,  non  considera- 
verunt  nisi  emanationem  effectuum  particularium 
a  causis  particularibus,  quas  necesse  est  praesup- 
ponere  aliquid  in  sua  actione:  et  secundum  hoc 
erat  eorum  communis  opinio,  ex  nihilo  nihil  fieri. 
Sed  tamen  hoc  locum  non  habet  in  prima  ema- 
natione  ab  universali  rerum  principio. 

Ad  secundum  dicendum  quod  creatio  non  est 
mutatio  nisi  secundum  modum  intelligendi  tan- 
tum.  Nam  de  ratione  mutationis  est,  quod  aliquid 
idem  se  habeat  aliter  nunc  et  prius:  nam  quan- 
doque  '  est  idem  ens  actu,  aliter  se  habens  nunc 
et  prius,  sicut  in  motibus  secundum  quantitatem 
et  qualitatem  et  ubi  ";  quandoque  vero  est  idem 
ens  in  potentia  tantum,  sicut  in  mutatione  secun- 
dum  substantiam,  cuius  subiectum  est  materia. 
Sed  in  creatione,  per  quam  producitur  tota  sub- 
stantia  rerum  \  non  potest  accipi  aliquid  idem 
aliter  se  habens  nunc  et  prius,  nisi  secundum  in- 


tellectum  tantum ;  sicut  si  intelligatur  aliqua  res 
prius  non  fuisse  totaliter,  et  postea  esse.  Sed  cum 
actio  et  passio  conveniant  in  substantia  •"  motus,  et 
differant  solum  secundum  habitudines  diversas  *, 
ut  dicitur  in  III  Physic.  *,  oportet  quod,  subtracto 
motu,  non  remaneant  nisi  diversae  habitudines  in 
creante  et  creato.  -  Sed  quia  modus  significandi  se- 
quitur  modum  intelligendi,  ut  dictum  est  *,  creatio 
significatur  "  per  modum  mutationis:  et  propter 
hoc  dicitur  quod  creare  est  ex  nihilo  aliquid  fa- 
cere.  Quamvis  facere  et  fieri  magis  in  hoc  con- 
veniant  quam  miitare  et  mutari:  quia  facere  et 
fieri  important  habitudinem  causae  ad  effectum 
et  effectus  ad  causam,  sed  mutationem  ex  con- 
sequenti. 

Ad  tertium  dicendum  quod  in  his  quae  fiunt 
sine  motu,  simul  ^  est  fieri  et  factum  esse :  sive 
talis  factio  sit  terminus  motus,  sicut  illuminatio 
(nam  simul  aliquid  illuminatur  et  illuminatum  est); 
sive  non  sit  terminus  motus,  sicut  simul  formatur 
verbum  in  corde  et  formatum  est.  Et  in  his,  quod 
fit,  est :  sed  cum  dicitur  fieri  ",  significatur  ab  alio 
esse,  et  prius  non  fuisse.  Unde,  cum  creatio  sit 
sine  motu,  simul  aliquid  creatur  et  creatum  est. 

Ad  quartum  dicendum  quod  obiectio  illa  pro- 
cedit  ex  falsa  imaginatione,  ac  si  sit  aliquod  in- 
finitum  medium  inter  nihilum  et  ens:  quod  patet 
esse  falsum.  Procedit  autem  falsa  haec  imaginatio 
ex  eo  quod  creatio  significatur  ut  quaedam  mu- 
tatio  inter  duos  terminos  existens. 


i)  quandoque.  —  quidem  addunt  codices. 

x)  et  ubi.  -  Om.  PDj*. 

X)  rerum.  -  rei  codices. 

jj.)  substantia.  -  una  substantia  codices  et  a  b. 


v)  significatur.  -  significat  CDEF. 
5)  simul.  -  similiter  P. 

o)  sed  cum  dicitur  fieri.  -  cum  dicitur  fieri,   sed  PACDEsF  et 
editio  b. 


D.  34. 

Cap.  iii 
S.  Th.  lect. 


III,  n.  5. 


Qu.  XIII,  art.  I. 


Oommentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTULus  patet.  -  In  corpore  unica  est  conclusio :  Non 
solum  est  possibile,  sed  etiam  necessarium,  omnia  esse 
creata  a  Deo.  -  Et  probatur  sic.  Si  Deus  non  ageret  nisi  ex 
aliquo  praesupposito ,  sequeretur  quod  illud  praesupposi- 
tum  non  esset  causatum  'ab  ipso:  sed  nihil  est  in  entibus 
incausatum  ab  ipso :  ergo  necesse  est  quod  Deus  ex  nullo 
praesupposito  res  in  esse  produxerit.  Hoc  autem  est  creare. 


Conditionalis  assumpta  probatur  ex  illa  categorica  uni- 
versali:  Omne  faciens  aliquid  ex  aliquo,  non  facit,  sed 
praesupponit  illud  ex  quo  facit.  Quae  manifestatur  indu- 
ctive,  primo  in  artificialibus ;  secundo,  in  naturalibus.  -  De- 
structio  autem  consequentis  probatur  ex  quaestione  praece- 
dente  *,  ubi  ostensum  est  quod  Deus  est  causa  universalis 
totius  esse. 


Art.  I,  2. 


ARTICULUS  TERTIUS 

UTRUM  CREATIO  SIT  ALIQUID  IN  CREATURA 

I  Sent,,  dist.  XL,  qu.  i,  art.   i,  ad   i;  II,  dist.  i,  qu.  i,  art.  2,  ad  4,  5;  II   Cont,   Gent.,  cap.  rviii; 

De  Pot.,  qu.  m,  art.  3. 


>D  tertium  sic  proceditur.  Videtur  quod 
creatio  non  sit  aliquid  in  creatura.  Sicut 
*enim  creatio  passive  accepta  attribuitur 
^creaturae,  ita  creatio  active  accepta  at- 
tribuitur  Creatori.  Sed  creatio  active  accepta  non 
est  aliquid  in  Creatore :  quia  sic  "  sequeretur 
quod  in  Deo  esset  aliquid  temporale.  Ergo  creatio 
passive  accepta  non  est  aliquid  in  creatura. 

.  2.  Praeterea,  nihil  est  medium  inter  Creato- 
rem  et  creaturam.  Sed  creatio  significatur  ut  me- 


dium  inter  utrumque:  non  enim  est  Creator,  cum 
non  sit  aeterna;  neque  creatura,  quia  oporteret  ^ 
eadem  ratione  aliam  ponere  creationem  qua  ipsa 
crearetur,  et  sic  in  infinitum.  Creatio  ergo  non 
est  ahquid. 

3.  Praeterea,  si  creatio  est  aliquid  praeter  sub- 
stantiam  creatam,  oportet  quod  sit  accidens  eius. 
Omne  autem  accidens  est  in  subiecto.  Ergo  res 
creata  esset  subiectum  creationis.  Et  sic  idem  es- 
set  "^  subiectum  creationis  et  terminus.  Quod  est 


o)  sic.  -  si  sic  PFGab. 

p)  oporteret.  -  oportet  PACE. 


■f)  esset, 
editio  a. 


est  P;  £3f  sic ...  terminus  omittunt  BD;  creationis  om. 


QUAESTIO  XLV,  ARTICULUS  111 


467 


•  D-  39- 

*  Art.  praeced, 
ad  2. 


impossibile :  quia  subiectum  prius  est  accidente, 
et  conservat  accidens;  terminus  autem  posterius 
est  actione  ^  et  passione  cuius  est  terminus,  et  eo 
existente  cessat  actio  et  passio.  Igitur  ipsa  creatio 
non  est  aliqua  res. 

Sed  contra,  maius  est  fieri  aliquid  secundum 
totam  substantiam,  quam  secundum  formam  sub- 
stantialem  vel  accidentalem.  Sed  generatio  sim- 
pliciter  vel  secundum  quid,  qua  fit  aliquid  secun- 
dum  formam  substantialem  vel  accidentalem,  est 
aliquid  in  generato.  Ergo  multo  magis  creatio,  qua 
fit  aliquid  secundum  totam  substantiam,  est  ali- 
quid  in  creato. 

Respondeo  dicendum  quod  creatio  ponit  '  ali- 
quid  in  creato  secundum  relationem  tantum.  Quia 
quod  creatur,  non  fit  per  momm  vel  per  muta- 
tionem.  Quod  enim  fit  per  motum  vel  mutatio- 
nem ,  fit  ex  aliquo  praeexistenti :  quod  quidem 
contingit  in  productionibus  particularibus  aliquo- 
rum  entium;  non  autem  potest  hoc  ^  contingere 
in  productione  totius  esse  a  causa  universali  om- 

'  nium  entium,  quae  est  Deus.  Unde  Deus,  creando, 
producit  res  sine  motu.  Subtracto  autem  motu 
ab  actione  et  passione,  nihil  remanet  nisi  relatio  *, 

.  ut  dictum  est  *.  Unde  relinquitur  quod  creatio 
in  creatura  non  sit  nisi  relatio  quaedam  ad  Crea- 
torem,  ut  ad  principium  sui  esse;  sicut  in  pas- 
sione  quae  est  cum  motu,  importatur  relatio  ad 
principium  motus. 


'  Qu.  XIII,  art.  7. 


*  Art.  praeced., 
ad  2. 


Ad  primum  ergo  dicendum  quod  creatio  active 
significata  significat  actionem  divinam,  quae  est 
eius  essentia  cum  relatione  ad  creaturam.  Sed 
relatio  in  Deo  ad  creaturam  non  est  realis,  sed 
secundum  rationem  tantum.  Relatio  vero  crea- 
turae  ad  Deum  est  relatio  realis,  ut  supra  *  di- 
ctum  est,  cum  de  divinis  Nominibus  ageretur. 

Ad  secundum  dicendum  quod,  quia  "  creatio  si- 
gnificatur  ut  mutatio,  sicut  dictum  est  *;  mutatio 
autem  media  quodammodo  est  inter  movens  et 
motum:  ideo  etiam  creatio  significatur  ut  media 
inter   Creatorem   et  creaturam.   Tamen  *  creatio  ® 

passive  accepta  est  in  creatura ,  et  est  creatura. 
Neque  tamen  oportet  quod  alia  creatione  creetur: 
quia  relationes ,  cum  hoc  ipsum  quod  sunt ,  ad 
aliquid  dicantur,  non  referuntur  per  aliquas  alias 
relationes,  sed  per  seipsas;  sicut  etiam  supra  *  di-  *  Qj-  " 
ctum  est,  cum  de  aequalitate  Personarum  ageretur. 

Ad  tertium  dicendu.m  quod  creationis,  secun- 
dum  quod  significatur  ut  mutatio,  creatura  est 
terminus :  sed  secundum  quod  vere  est  relatio , 
creatura  est  eius  subiectum,  et  prius  ea  in  esse, 
sicut  subiectum  accidente.  Sed  habet  quandam 
rationem  prioritatis  ex  parte  obiecti  ad  quod  di- 
citur,  quod  est  principium  creaturae.  Neque  ta- 
men  oportet  quod,  quandiu  creatura  sit,  dicatur 
creari:  quia  creatio  importat  habitudinem  crea- 
turae  ad  creatorem  cum  quadam  novitate  seu 
incoeptione. 


3)  et.  -  vel  ABGDEG;  et  ita  ante  passio  codices. 
c)  ponit.  -  non  ponit  PABCFG,  non  est  E;  pro  secundum,  sed  AC 
DEF,  nisi  B. 


?)  hoc.  -  Om.  VGab. 

7))  quia.  -  Om.  B;  idem  pro  ideo  etiam,  et  ideo,  ubi  ab  om.  etiam. 

8)   Tamen.  -  Et  tamen  ABCDE. 


Commeiitaria  Cardinalis  Caietani 


IN  titulo,  creatio  sumitur  pro  creatione  passiva,  qua  sci- 
licet  aliquid  significatur  creari.  Et  ly  aliquid  sumitur  pro 
ente  reali  ,  ut  patet  ex  propositione  articulorum  in  prin- 
cipio  quaestionis. 

II.  In  corpore  unica  est  conclusio  :  Creatio  ponit  in 
creato  relationem  tantum.  -  Et  probatur  sic.  Productio  totius 
esse  a  causa  universali ,  non  est  ex  aliquo  praeexistente : 
ergo  Deus,  creando,  producit  res  sine  motu  et  mutatione : 
ergo  creatio  in  creatura  non  est  nisi  relatio  quaedam  ad 
Creatorem,  principium  sui  esse. 

Antecedens  probatur  ex  differentia  inter  productiones 
particulares,  et  productionem  totius  esse,  seu  universalem.  - 
Prima  vero  consequentia  probatur :  quia  omne  quod  fit 
per  motum  vel  mutationem,  fit  ex  aliquo  praeexistente.  - 
Secunda  autem:  quia,  subtracto  motu  ab  actione  et  pas- 
sione,  nihil  remanet  nisi  relatio.  Et  confirmatur:  quia  sicut 
in  passione  quae  est  cum  motu ,  importatur  relatio  ad 
principium  motus,  ita  in  creatione  passiva  importatur  re- 
latio  ad  principium  essendi. 

III.  In  responsione  ad  tertium,  manifeste  habes,  confe- 
rendo  eam  argumento,  quod  relatio  creationis  est  accidens, 
et  non  est  relatio  transcendens :  quod  etiam  manifeste  in 
Qq.  de  Potentia,  qu.  nr,  art.  3,  ad  3,  explicatur.  Et  quoniam 
omne  accidens  distinguitur  realiter  a  substantia,  oportet 
ut  creatio  distinguatur  realiter  a  substantia  creata  quacum- 
que,  secundum  doctrinam  quam  sequimur. 

IV.  Circa  tamen  hoc,  dubium  est.  Scotus  enim,  in  Se- 
cundo,  dist.  i,  qu.  v,  tenens  creationem  passive  sumptam 
esse  relationem  transcendentem  et  eandem  realiter  funda- 
mento,  tripliciter  nititur  hoc  probare.  Primo ,  illud  quod 
proprie  inest  alicui ,  et  sine  quo  illud  non  potest  esse 
absque  contradictione ,  est  idem  sibi  realiter:  sed  relatio 
lapidis   ad   Deum  est  huiusmodi:   ergo.  -  Probatur  maior 


sic.  Contradictio  secundum  esse  et  non  esse  dicta  de  ali- 
quibus,  infert  distinctionem  realem  illorum:  ergo  impos- 
sibiUtas  recipiendi  talia  contradictoria ,  infert  identitatem 
illorum.  Et  hoc,  inquit  ipse,  ubi  non  est  dependentia  es- 
sentialis.  -  Et  declaratur,  ait :  quia  impossibilitas  quod  A 
sit  sine  B,  aut  est  propter  identitatem  illorum,  aut  propter 
simultatem  in  natura  eorundem,  aut  propter  posterioritatem 
ipsius  A.  Sed  nihil  horum  duorum  ultimorum  convenit 
lapidi  respectu  illius  relationis  ad  Deum,  ut  patet;  et  tamen 
non  potest  esse  sine  illa.  Ergo  est  idem  illi. 

Praeterea,  quod  uniformiter  dicitur  de  omni  alio  a  Deo 
ad  ipsum,  nulli  accidit:  sed  talis  relatio  uniformiter  con- 
venit  omni  creaturae  ad  Deum:  ergo  nuUi  accidit.'  Et  sic 
est  idem  fundamento.  -  Probatur  maior:  quia  par  ratio  est 
de  omnibus. 

Praeterea,  substantia,  VII  Metaphys.  *,  est  prior  accidente 
natura ,  definitione  et  tempore :  et  ly  tempore  intelligitur 
sic,  quod  nulla  est  contradictio  ex  parte  substantiae,  quin 
possit  esse  prior  duratione  omni  accidente.  Ergo  non  est 
contradictio  quod  lapis  esset  prior  duratione  omni  depen- 
dentia  ad  Deum.  Et  sic  esset  absque  eo  quod  dependeret 
a  Deo,  si  dependentia  est  accidens.  Hoc  autem  est  absur- 
dum.  Ergo. 

V.  Ad  evidentiam  huius  difficultatis,  non  est  opus  alia 
iacere  fundamenta:  sed,  superius  determinata  sequendo, 
dicendum  est  quod  huiusmodi  relatio  dependentiae  ad  Deum 
in  qualibet  creatura  est  accidens  distinctum  realiter  a  sub- 
stantia;  et  quod  tamen  creatura  non  potest  esse  sine  huius- 
modi  dependentia,  sicut  nec  homo  quin  sit  risibilis ;  ut  in 
quaestione  praecedente,  art.  i ,  ad  i ,  Auctor  docuit  ea  ra- 
tione,  quia  scihcet  omnis  creatura  est  ens  per  participa- 
tionem  Dei,  nec  ab  hoc  potest  denudari. 

VI.  Ad  primam  ergo   rationem  Scoti  *  in  oppositum, 


'  Cap.  I.  -  Did. 
lib.  VI,  cap.  I, 
n.  6. 


Cf.  num.  IV. 


468 


QUAESTIO  XLV,  ARTICULUS  IV 


*Qu.xxviii,  art.2, 
Comment.  n.xi. 


negatur  maior.  -  Et  ad  probationem  eius  dicitur,  quod 
antecedens  est  falsuni,  universaliter  loquendo,  ut  superius  *, 
cum  de  relatione  et  fundamento  tractatum  est,  ostendimus. 
Et  rursus,  consequentia  nihil  valet,  formaliter  loquendo; 
ut  ipsemet  fatetur,  ponendo  exceptionem  unam.  Cur  et 
mihi  non  licebit  aliam  exceptionem  ponere  ?  -  Ad  declara- 
tionem  autem,  negatur  disiunctio  illa :  quia  insufficiens  est, 
etiam  apud  ipsum,  ut  patet  de  partibus  simul  sumptis  re- 
spectu  tertiae  entitatis.  Illae  enim  non  possunt  esse,  quin 
tertia  entitas  sit;  et  tamen  non  sunt  posteriores  nec  simul 
natura,  nec  eaedem  illi  tertiae  entitati,  nec  dependent  es- 
sentialiter  ab  illa.  Unde  ratio  nihil  valet :  dicimus  enim 
quod  inseparabilitas  quandoque  est  propter  necessariam 
rerum  connexionem.  Et  sic  est  in  proposito ,  propter  as- 
♦Cf.num.praec.  signatam  causam  *. 


Ad  secundam  vero  rationem,  negatur  minor.  Quoniam, 
ut  hic  dicitur  in  responsione  ad  secundum  ,  dependentia 
ad  Deum  aliter  convenit  substantiis  creatis,  et  aliter  ipsis 
relationibus  dependentiae  :  quoniam  substantiae  dependent 
per  relationes  ,  ipsae  autem  relationes  dependent  seipsis. 
Non  ergo  uniformiter  huiusmodi  relatio  convenit  omnibus 
aliis  a  Deo. 

Ad  tertium  vero  dicitur  quod,  admissa  expositione  illa, 
non  valet  sequela,  ergo  substantia  creata  potest  esse  sine 
omni  accidente.  Quoniam  ad  veritatem  illius  propositionis, 
substantia  est  prior  etc. ,  sufficit  quod  aliqua  substantia 
sit  huiusmodi.  Talis  est  autem  prima  substantia,  secundum 
veritatem;  et  quaelibet  intelligentia,  secundum  Averroem, 
XII  Metaphys.,  comm.  xxv. 


ARTICULUS  QUARTUS 

UTRUM  CREARI  SIT  PROPRIUM  COMPOSITORUM  ET  SUBSISTENTIUM 

De  Pot.,  qu.  III,  art.   i,  ad  12;  art.  3,  ad  2;  art.  8,  ad  3;  De  Verit.,  qu.  xxvii,  art.  3,  ad  9;  Quodl.  IX,  qu.  v,  art.  i; 

Opusc.  XXXVII,  de  Quatuor  Opposit.,  cap.  iv. 


»D  QUARTUM  sic  PROCEDiTUR.  Vidctur  quod 

creari  non  sit  proprium  "  compositorum 

*et  subsistentium.  Dicitur  enim  in  libro 

Prop.  IV.     -,   ^^^^\de  Causis*:  Prima  rerum  creatarum  est 

P  esse.    Sed  esse  rei  creatae   non  est  subsistens  ^. 

Ergo  creatio  proprie  non  est  subsistentis  et  com- 

positi. 

T  2.  Praeterea,  quod  creatur  "*  est  ex  nihilo.  Com- 

posita  autem  non  sunt  ex  nihilo,  sed  ex  suis  com- 

^  ponentibus.  Ergo  compositis  non  convenit""  creari. 

3.  Praeterea,  iliud  proprie  producitur  per  pri- 

mam  emanationem,  quod  supponitur  in  secunda : 

sicut  res  naturalis  per  generationem   naturalem , 

£  quae  supponitur  '  in  operatione  artis.    Sed  illud 

quod  supponitur  in  generatione  naturali,  est  ma- 

teria.  Ergo  materia  est  quae  proprie  creatur,  et 

non  compositum. 

•  vers.  I.  Sed  contra  est  quod  dicitur  Gen.  \  *:  In  prin- 

cipio  creavit  Deus  caelum  et  terram.  Caelum  au- 

tem    et  terra   sunt   res  compositae    subsistentes. 

Ergo  horum  proprie  est  creatio. 

Respondeo  dicendum  quod  creari  est  quoddam 
'Art.  2,  ad2.  fieri ,  ut  dictum  est  *.  Fieri  autem  ordinatur  ad 
esse  rei.  Unde  illis  proprie  convenit  fieri  et  creari, 
quibu^  convenit  esse.  Quod  quidem  convenit  pro- 
prie  subsistentibus :  sive  sint  simplicia,  sicut  sub- 
stantiae  separatae;  sive  sint  composita,  sicut  sub- 
stantiae  materiales.  Illi  enim  proprie  convenit 
'J  esse,  quod  habet  esse;  et  hoc  *  est  subsistens  in 


suo  esse.  Formae  autem  et  accidentia,  et  alia 
huiusmodi ,  non  dicuntur  entia  quasi  "  ipsa  sint,  i 

sed  quia  eis  aliquid   est;  ut  albedo    ea  ratione 
dicitur  ens,  quia  ea  subiectum  est  album.  Unde, 
secundum  Philosophum  *,  accidens  magis  proprie  ^^''^p''^^-  '■''• 
dicitur  entis  quam  ens.  Sicut  igitur  accidentia  et  -  s.  Th.'iiiJ.  vit; 
formae,  et  huiusmodi,  quae  non  subsistunt,  magis 
sunt  coexistentia  *  quam  entia;  ita  magis  debent  ^ 

dici  concreata  quam  creata.  Proprie  vero  creata 
sunt  subsistentia. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod,  cum  dicitur, 
prima  rertim  creatariim  est  esse,  ly  esse  non  im- 
portat    subiectum    creatum  ' ;    sed   importat  pro-  ' 

priam  rationem  obiecti  creationis.  Nam  ex  eo 
dicitur  aliquid  creatum,  quod  est  ens,  non  ex  eo 
quod  est  hoc  ens  ":  cum  creatio  sit  emanatio  to-  * 

tius  esse  ab  ente  universali,  ut  dictum  est  *.  Et 
est  similis  modus  ioquendi,  sicut  si  diceretur  quod 
primum  visibile  est  color ,  quamvis  illud  quod 
proprie  videtur,  sit  coloratum. 

Ad  secundum  dicendum  quod  creatio  non  dicit 
constitutionem  rei  compositae  ex  principiis  prae- 
existentibus :  sed  compositum  sic  *  dicitur  creari, 
quod  simul  cum  omnibus  suis  principiis  in  esse 
producitur. 

Ad  tertium  dicendum  quod  ratio  illa  non  probat 
quod  sola  materia  creetur;  sed  quod  materia  non 
sit  nisi  ex  creatione.  Nam  creatio  est  productio 
totius  esse,  et  non  solum  materiae. 


Art.  I. 


a)  proprium.  —  proprie  ABCDE. 
P)  subsistens.  -  et  compositum  addit  B. 

Y)  quod  creatur.  -  creatur  quod  ACDEG,  illud  creatur  quod  B. 
3)  convenit.  -  competit  ACDEFG. 

e)  in  secunda ...  supponitur.  -  Om.  ABCDE;   sicut  res...artis  ex- 
pungit  F;  pro  artis,  naturae  et  artis  B. 


?)  hoc.  -  quod  PBDft. 

7))  quasi.  -  eo  quod  B. 

0)  coexistentia.  -  coexistentes  DEFGpA,  existentis  B. 

t)  subiectum  creatum.  -  substantiam  creatam  Pa. 

x)  non  ex ...  ens.  -  Om.  DF. 

X)  sic.  -  Om.  A;  pro  quod,  quia  ACDE. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


IN  titulo,  proprium  distinguitur  contra  commune:  et  creari 
distinguitur  contra  concreari.  Ita  quod  sensus  quaestionis 
est :  Utrum  creari,  sic  sumptum,  sit  tantum  subsistentium, 
sive  sint  composita  sive  non. 

II.  In  corpore  unica  est  conclusio:  Creata  proprie  sunt 
tantum  subsistentia.  -  Et  probatur  sic.  Creari  est  quoddam 


fieri :  ergo  proprie  convenit  illis  quibus  convenit  esse :  ergo 
proprie  convenit  subsistentibus. 

Prima  consequentia  probatur:  quia  fieri  ordinatur  ad 
esse.  -  Secunda  vero :  quia  esse  proprie  convenit  subsisten- 
tibus.  Quod  probatur  ex  differentia  inter  subsistentia  et  for- 
mas,  accidentia,  et  alia  huiusmodi,  in  hoc  quod  subsistentia 


QUAESTIO  XLV,  ARTICULUS  V 


469 


habent  esse  sic  quod  in  suo  esse  subsistunt;  reliqua  autem 
dicuntur  habere  esse,  non  quasi  ipsa  sint,  sed  quia  eis  ali- 
quid  est,  ut  patet  de  albedine.  Et  confirmatur  auctoritate 
Philosophi. 


Et  ex  hac  sequitur  alia  differentia  in  conclusione  con- 
tenta.  Nam  sicut  sola  subsistentia  sunt  entia,  et  reliqua  sunt 
coexistentia,  ita  sola  subsistentia  sunt  creata,  et  rehqua  sunt 
concreata. 


ARTICULUS  QUINTUS 

UTRUM   SOLIUS   DEI    SIT   CREARE 

Infra,  qu.  Lxv,  art.  3;  qu.  xc,  art.  3;  II  Sent.,  dist.  i,  qu.  :,  art.  3;  IV,  dist.  v,  qu.  i,  art.  3,  qu*  3; 
II  Coiit.  Gent.,  cap.  xx,  xxi;  De  Verit.,  qu.  v,  art.  9;  De  Pot.,  qu.  iii,  art.  4;  Quodl.  III,  qu.  iii,  art.  i;   Compend.  Theol.,  cap.  lxx; 

Opusc.  XV,  de  Angelis,  cap.  x;  XXXVII,  de  Quatuor  Opposit.,  cap.  iv. 


*  Meteorol.,  lib. 
IV,  cap.  m,  n.i. 
-  De  Anima,  lib. 
II,  cap.  IV,  n.  2  ; 
s.  Th.  lect.  VII. 


'  Qu.  vii,  art.  2 
sqq. 


D  QuiNTUM  sic  PROCEDITUR.  Vidctur  quod 

non  solius  Dei  sit  creare.  Quia  secun- 

dum  Philosophum  *,  perfectiim  est  quod 

potest  sibi  simile  facere.  Sed  creaturae 

immateriales  sunt  perfectiores   creaturis  materia- 

libus,  quae    faciunt    sibi   simile :  ignis  enim   ge- 

nerat  ignem,  et  homo  generat  "  hominem.  Ergo 

substantia  immateriaiis  potest  facere  substantiam 

sibi  similem  ^.  Sed  substantia   immaterialis  non 

potest  fieri  nisi  per  creationem:  cum  non  habeat 

materiam  ex  qua  fiat.  Ergo  aliqua  creatura  potest 

creare  "*. 

2.  Praeterea,  quanto  maior  est  resistentia  ex 
parte  facti,  tanto  maior  virtus  requiritur  in  fa- 
ciente.  Sed  plus  resistit  contrarium  quam  nihil. 
Ergo  maioris  virtutis  est  aliquid  facere  ex  con- 
trario,  quod  tamen  creatura  facit;  quam  aliquid 
facere  ex  nihilo.  Multo  magis  igitur  creatura  hoc 
facere  potest. 

3.  Praeterea,  virtus  facientis  consideratur  se- 
cundum  mensuram  eius  quod  fit.  Sed  ens  crea- 
tum  est  finitum,  ut  supra  *  probatum  est,  cum  de 
Dei  *  infinitate  ageretur.  Ergo  ad  producendum 
per  creationem  aliquid  creatum,  non  requiritur 
nisi  virtus  finita.  Sed  habere  virtutem  finitam  non 
est  contra  rationem  creaturae.  Ergo  non  est  im- 
possibile  creaturam  creare. 

Sed  contra  est  quod  Augustinus  dicit,  in  III 
de  Trin.  *,  quod  neque  boni  neque  mali  angeli 
possunt  esse  creatores  alicuius  rei.  Multo  minus 
igitur  aliae  creaturae. 

Respondeo  dicendum  quod  satis  apparet  in  primo 
•Art.i;qu.xuv,  aspcctu,  sccundum  praemissa  *,  quod  creare  non 
'_£  potest  esse  '  propria  actio  nisi  solius  Dei.  Opor- 

tet  enim  universaliores  effectus  in  universaliores 
et  priores  causas  reducere.  Inter  omnes  autem 
effectys,  universalissimum  est  ipsum  esse.  Unde 
oportet  quod  sit  proprius  effectus  primae  et  uni- 
versalissimae  causae,  quae  est  Deus.  Unde  etiam 
dicitur  libro  de  Caiisis  *,  quod  neque  intelligentia 
vel  anima  nobilis  dat  esse,  nisi  inquantum  ope- 
ratur  operatione  divina.  Producere  autem  esse 
absolute,  non  inquantum  est  hoc  vel  tale,  pertinet 
ad  rationem  creationis.  Unde  manifestum  est  quod 
creatio  est  propria  actio  ipsius  Dei. 


Cap.  viii. 


*  Prop.  iii,  IX. 


Gontingit  autem  quod  aiiquid  participet  ^  acfio- 
nem  propriam  alicuius  alterius,  non  virtute  pro- 
pria,  sed  instrumentaliter,  inquantum  agit  in  vir- 
tute  alterius;  sicut  aer  per  virtutem  ignis  habet 
calefacere  et  ignire.  Et  secundum  hoc,  aliqui  opi- 
nati  sunt  quod,  licet  creatio  sit  propria  actio  uni- 
versalis  causae,  tamen  aliqua  inferiorum  causa- 
rum,  inquantum  agit  in  virtute  primae  causae, 
potest  creare.  Et  sic  posuit  Avicenna  *  quod  prima 
substantia  separata ,  creata  a  Deo ,  creat  aliam 
post  se,  et  substantiam  orbis,  et  animam  eius ;  et 
quod  substantia  orbis  creat  materiam  inferiorum 
corporum.  Et  secundum  hunc  etiam  modum  Ma- 
gister  dicit,  in  v  dist.  IV  Sent.,  quod  Deus  potest 
creaturae  communicarepotentiam  creandi,  ut  creet 
per  ministerium,  non  propria  auctoritate. 

Sed  hoc  esse  non  potest.  Quia  causa  secunda 
instrumentalis  non  participat  actionem  causae  su- 
perioris,  nisi  inquantum  per  aliquid  sibi  proprium 
dispositive  operatur  ad  effectum  principalis  agen- 
tis.  Si  igitur  nihil  ibi  ageret  secundum  illud  quod 
est  sibi  proprium,  frustra  adhiberetur  ad  agen- 
dum :  nec  oporteret  esse  determinata  instrumenta 
determinatarum  actionum.  Sic  enim  videmus  quod 
securis,  scindendo  lignum,  quod  habet  ex  pro- 
prietate  suae  formae,  producit  scamni  formam  ", 
quae  est  effectus  proprius  principalis  agentis.  Illud 
autem  quod  est  proprius  effectus  Dei  creantis, 
est  illud  quod  praesupponitur  omnibus  aliis,  sci- 
licet  esse  absolute.  Unde  non  potest  aliquid  * 
operari  dispositive  et  instrumentaliter  ad  hunc 
effectum,  cum  creatio  non  sit  ex  aliquo  praesup- 
posito,  quod  possit  disponi  per  actionem  instru- 
mentalis  agentis.  -  Sic  igitur  impossibile  est  quod 
alicui  creaturae  conveniat  creare,  neque  virtute 
propria,  neque  instrumentaliter  sive  per  ministe- 
rium  *. 

Et  hoc  praecipue  inconveniens  est  dici  de  ali- 
quo  corpore ,  quod  creet :  cum  nullum  corpus 
agat  nisi  tangendo  vel  '  movendo ;  et  sic  requirit 
in  sua  actione  aliquid  praeexistens ,  quod  possit 
tangi  et  moveri;  quod  est  contra  rationem  crea- 
tionis. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  aliquod  per- 
fectum  participans  aliquam  naturam ,  facit  sibi  * 


a)  generat.  -  Om.  ABCDE. 

p)  potest  facere  substantiam  sibi  simiiem.  -  potest  facere  sibi  si- 
mile  F,  potest  facere  sibi  similem  Ga. 
y)  creare.  -  aliquid  creare  B. 
8)  Dei.  -  Om.  FGafr. 
e)  potest  esse.  -  est  Fa. 


*  Metaphys.,  tr. 
IX,  cap.  IV. 


i^)  participet.  -  participat  codices  et  a  b. 

r))   scamni  formam.  -  ad  formam  scamnum  ACE,  ad  formam 
scamni  D,  formam  scamni  BFG ;  statuam  margo  A. 
9)  aliquid.  -  aliquid  aliud  ABCDE. 
t)  vel.  -  et  codices. 
x)  sibi.  -  Om.  ACDE. 


0.  410,  418. 


[ 


'47° 


QUAESTIO  XLV,  ARTICULUS  V 


•  Qu.  VII,  art.  i , 
ad  3 ;  art.  2. 


•  Caelest.  Hier., 
cap.  VIII. 

*  Vers.  15. 


Cap.  VII,  n.  13. 
•  S.Th.lect.  XIII. 


simile,  non  quidem  producendo  absolute  illam 
naturam,  sed  applicando  eam  ad  aliquid.  Non 
enim  hic  homo  potest  esse  causa  naturae  hu- 
manae  absolute,  quia  sic  esset  causa  sui  ipsius: 
sed  est  causa  quod  natura  humana  sit  in  hoc  ho- 
mine  generato.  Et  sic  praesupponit  in  sua  actione 
determinatam  materiam,  per  quam  est  hic  homo. 
Sed  sicut  hic  homo  participat  humanam  natu- 
ram,  ita  quodcumque  ens  creatum  participat,  ut 
ita  dixerim,  naturam  essendi :  quia  solus  Deus  est 
suum  esse,  ut  supra  *  dictum  est.  NuUum  igitur 
ens  creatum  potest  producere  aliquod  ens  abso- 
lute,  nisi  inquantum  esse  causat  in  hoc:  et  sic 
oportet  quod  praeintelligatur  id  per  quod  aliquid 
est  hoc,  actioni  qua  facit  sibi  simile.  In  substantia 
autem  immateriali  non  potest  praeintelligi  aliquid 
per  quod  sit  haec:  quia  est  haec  per  suam  for- 
mam ,  per  quam  habet  esse ,  cum  sint  formae 
subsistentes.  Igitur  substantia  immaterialis  non 
potest  producere  aliam  substantiam  immaterialem 
sibi  similem,  quantum  ad  esse  eius ;  sed  quantum 
ad  perfectionem  aliquam  superadditam ;  sicut  si 
dicamus  quod  superior  angelus  illuminat  inferio- 
rem,  ut  Dionysius  dicit  *.  Secundum  quem  mo- 
dum  etiam  ^  in  caelestibus  est  paternitas,  ut  ex 
verbis  Apostoli  patet,  Ephes.  iii  *:  Ex  quo  omnis 
paternitas  in  caelo  et  in  terra  nominatur.  Et  ex 
hoc  etiam  evidenter  apparet  quod  nullum  ens 
creatum  potest  causare  aliquid,  nisi  praesupposito 
aliquo.  Quod  repugnat  rationi  creationis. 

Ad  secundum  dicendum  quod  ex  contrario  •"  fit 
aliquid  per  accidens,  ut  dicitur  in  I  Physic.  *:  per 


se  autem  fit  aliquid  ex  subiecto,  quod  est  in  po- 
tentia.  Contrarium  igitur  resistit  agenti,  inquan- 
tum  impedit  potentiam  ab  actu  in  quem  intendit 
reducere  '  agens :  sicut  ignis  intendit  reducere 
materiam  aquae  ^  in  actum  sibi  similem,  sed  im- 
peditur  per  formam  et  dispositiones  contrarias , 
quibus  quasi  ligatur  potentia  ne  reducatur  in 
actum.  Et  quanto  magis  fuerit  potentia  ligata , 
tanto  requiritur  maior  virtus  in  agente  ad  redu- 
cendam  materiam  in  actum.  Unde  multo  maior 
potentia  requiritur  in  agente,  si  nuUa  potentia  " 
praeexistat.  Sic  ergo  patet  quod  multo  maioris 
virtutis  est  facere  aliquid  ex  nihilo,  quam  ex  con- 
trario. 

Ad  tertium  dicendum  quod  virtus  facientis  non 
solum  consideratur  ex  substantia  facti,  sed  etiam 
ex  modo  faciendi :  maior  enim  calor  non  solum 
magis,  sed  etiam  citius  calefacit.  Quamvis  igitur 
creare  aliquem  effectum  finitum  non  demonstret 
potentiam  infinitam,  tamen  creare  ipsum  ex  ni- 
hilo  demonstrat  potentiam  infinitam.  *  Quod  ex 
praedictis  *  patet.  Si  enim  tanto  maior  virtus  re- 
quiritur  in  agente,  quanto  potentia  est  magis  re- 
mota  ab  actu,  oportet  quod  virtus  agentis  ex  nulla 
praesupposita  potentia,  quale  agens  est  creans, 
sit  infinita:  quia  nulla  proportio  est  nullius  po- 
tentiae  ad  aliquam  potentiam,  quam  praesuppo- 
nit  virtus  agentis  naturalis,  sicut  et  "  non  entis  ad 
ens.  Et  quia  nuUa  creatura  habet  simpliciter  po 
tentiam  infinitam 
ut  supra 
creatura  possit  creare 


,  sicut  neque  esse  infinitum  *, 
*  probatum  est,  relinquitur  quod  nulla 


X)  etiam.  -  Om.  Fa. 

]x)  contrario.  -  contrariis  P. 

v)  reducere.  -  materiam  add.  P. 


E)  materiam  aquae.  -  aquam 
0)  potentia.  -  Om.  ACE. 
7c)  sicut  ct.  -  sicut  Vab. 


Oommentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTULUs   ex  praedictis  clarus  est.  -  In  corpore   quatuor 
facit :  primo ,    respondet   quaesito  quoad  creare  virtute 
propria ;  secundo,  refert  quandam  opinionem  quoad  creare 
Cf.  nura.  XI.     instrumentaliter  ,  ibi :   Contingit  autem*;  tertio,  improbat 
praefatam  opinionem  in  communi,  ibi:  Sed  hoc  esse  non 
'  Cf.  num.  XII.    potest  *;  quarto,  improbat  eandem  in  speciali,  quoad  agens 
'  Cf.  num.  XVIII.  corporeum,  ibi :  Et  hoc  praecipue  *. 

II.  Quoad  primum ,  conclusio  responsiva  quaesito  est : 
Creare  est  propria  actio  solius  Dei.  -  Et  probatur  sic.  Esse 
est  proprius  effectus  primae  et  universalissimae  causae,  quae 
est  Deus:  et  producere  esse  absolute  pertinet  ad  rationem 
creationis :  ergo  creatio  est  propria  actio  solius  Dei. 

Prima  propositio  probatur  dupliciter.  Primo ,  ratione : 
quia  effectus  universaliores  oportet  in  universaliores  et  prio- 
res  causas  reducere;  esse  autem  inter  omnes  effectus  est 
universalissimum.-  Secundo,  auctoritate  ex  libro  de  Causis: 
quod  neque  intelligentia  neque  anima  nobilis  dat  esse,  nisi 
inquantum  operatur  operatione  divina. 

III.  Circa  hanc  partem  multiplex  dubium  occurrit.  Et 
primo ,    circa  primam   propositionem    assumptam.    Arguit 

'  *^"'  '•  enim  Scotus,  in  IV,  dist.  i  *,  contra  eam,  dicens  eam  esse 

falsam.  Quod  probat  sic.  Esse  compositi  est  a  generante 
compositum :  ergo  non  est  proprius  effectus  Dei.  -  Et  tenet 
sequela:  quia  compositum,  puta  bos,  est  ab  univoco  ge- 
nerante,  etc. 

IV.  Dubium  est  secundo  circa  probationes  illius.  Arguit 
enim  ibidem  contra  eas.  Et  primo,  contra  primam.  Aut  ibi 
est  sermo  de  universalitate  causae  et  effectus  secundum 
praedicationem ;  aut  secundum  perfectionem ;  aut  de  uni- 


versalitate  effectus  secundum  praedicationem,  causae  vero 
secundura  perfectionem.  Si  semper  est  sermo  de  univer- 
salitate  secundum  praedicationem,  et  minor  est  falsa,  quia 
Deus  non  est  causa  universalissima  in  praedicando ;  et,  ut 
patet,  non  concluditur  intentum.  -  Si  vero  semper  est  de 
universalitate  secundum  perfectionem,  minor  etiam  est  falsa: 
quia  esse  non  est  perfectissimus  effectus.  Quod  probatur: 
quia  quodcumque  includitur  in  multis,  non  potest  esse  per- 
fectius  quocumque  illorum  in  quo  includitur.  -  Si  autem 
difforraiter  accipiatur,  ita  quod  ex  parte  causae  sumatur 
universalius  secundum  perfectionem ,  et  ex  parte  effectus 
secundura  praedicationem,  tunc  dupliciter  peccat  ratio.  Quia 
primo ,  maior  est  falsa.  Nam  effectus  universalissimus  in 
praedicatione  potest  esse  a  causa  imperfecta :  quia  salvatur 
in  pluribus  effectibus  imperfectis.  Secundo ,  quia  peccat 
secundum  sophisma  Consequentis.  Quoniam  ex  hoc  quod 
effectus  universalissimus  in  praedicatione  est  a  causa  uni- 
versalissima  secundum  perfectionem,  et  esse  est  huiusmodi, 
sequitur  ista  conclusio ,  ergo  esse,  inquantum  huiusmodi, 
non  potest  esse  nisi  a  causa  universalissima  secundum 
perfectionem :  sed  ex  hoc  non  sequitur ,  ergo  esse  huius 
creabilis  non  potest  esse  nisi  a  tali  causa.  Patet  ergo  quod 
in  illatione  est  fallacia  Consequentis.  Quod  si  distinguat, 
quod  in  isto  producto  est  considerare  esse  huius  et  esse 
simpliciter,  hoc  non  solvit :  quia  ista  non  sic  distinguuntur, 
quin  ab  eadem  sint  causa,  cum  sint  idem. 

Deinde  contra  aliam  probationem  invehit ,  quod  con- 
cludit  oppositum  intenti.  Quia  non  absolute  negat  propo- 
sitio  illa  inteUigentiam  dare  esse ;  irao  magis  affirmat,  dum 


QUAESTIO  XLV,  ARTICULUS  V 


471 


dicit  quod  non  competit  sibi  dare  esse,  nisi  inquantum  ope- 
ratur  operatione  divina. 

V.  Circa  vim  illationis  rationis  factae,  dubitatur  sic.  Aut 
Auctor  intendit  quod  esse  sic  est  proprius  effectus  primae 
causae,  quod  est  a  sola  prima  causa :  et  tunc  militant  obie- 

'  Cf.  num.  III,  IV.  ctiones  Scoti  *.  Aut  quod  sic  est  proprius,  quod^er  se  primo 
est  a  solo  Deo.  Et  tunc  illatio  nihil  videtur  valere,  nisi  in 
virtute  istius  categoricae ,  producere  esse  per  se  primo , 
est  creare.  Haec  autem  est  falsa:  quoniam  producere  per 
se  primo  esse  in  bove,  non  est  creare ;  alioquin,  cum  bos 
generatur,  vel  esse  eius  a  nullo  producitur  per  se  primo, 
vel  creatio  semper  admiscetur  omni  operationi  naturae , 
quod  est  contra  s.  Thomam  in  ultimo  articulo  huius  quae- 
stionis. 

VI.  Ad  evidentiam  horum,  scito  quod  magna  differentia 
est  inter  aliquem  effectum,  et  seipsum  cum  conditione  per 
se  primo.  Valde  enim  distant ,  A  fit  a  B ,  et  ^  per  se 
primo  fit  a  B:  in  primo  enim  significatur  solum  quod  A 
fit;  in  secundo,  quod  per  se  primo  fit.  Unde  haec  duo, 
esse  fit,  et  esse  per  se  primo  fit,  distant  plus  quam  caelum 
et  terra.  In  primo  namque  significatur  tantum  quod  esse 
terminat  factionem :  in  secundo  vero ,  quod  terminat ,  et 
modus  quo  terminat.  In  primo  quoque  non  infert,  ergo 
immediate  ante  hoc  non  erat  ens:  in  secundo  autem  sic, 

•  Cf.  qu.  xLiv,   ut  patet  ex  supra  *  dictis  ex  I  Physic.  In  primo  rursus  non 

art.  2,  Comment .    .    r  •  •  j  *  •    r     » 

num.  vni.  mfcrt  agens  propnum :  m  secundo  autem  mtert  agens  pro- 

prium  et  per  se  primo.  In  primo  demum  non  infert  quod 
in  quocumque  fiat  ab  illa  causa:  in  secundo  autem  infert 
quod  in  quocumque  fit,  ab  illo  agente  fit;  quoniam  oportet 
universaliter  ab  illo  fieri,  a  quo  per  se  primo  fit.  -  Unde, 
cum  in  praesenti  ratione  non  sit  sermo  de  effectibus  ut 
quomodolibet  fiunt,  sed  ut  per  se  primo  fiunt ;  ut  patet  ex 
verbis  litterae,  dicentis  quod  universaliores  effectus  oportet 
in  priores  et  universaliores  causas  reducere  (reductio  enim 
a  per  se  primo  fit) :  manifeste  liquet  quod  male  intellecta 
est  ratio  ista  a  Scoto,  interpretante  eam  de  fieri  effectuum 
absque  ly  per  se  primo. 

*  Cf.  nnm.  III.  VII.  Unde  ad  primum  dubium  *  dicitur,  quod  propo- 

sitio  illa  est  verissima ,  sed  male  intellecta  ab  arguente. 
Debet  enim  accipi  conclusio,  ut  sequitur  ex  praemissis:  ex 
quibus  habetur  quod  esse  est  proprius  effectus  causae  uni- 
versalissimae,  quae  est  Deus,  idest,  esse  est  per  se  primo 
effectus  Dei.  Hoc  enim  significat  ly  proprius :  et  non  si- 
gnificat  idem  quod  solum  seu  tantum,  ut  arguens  intel- 
lexit,  imponens  Auctori  quod  esse  est  effectus  solius  Dei. 
Hoc  enim  nunquam  somniavimus.  Imo  omnem  causam 
tenemus  dare  esse,  virtute  tamen  primae  causae,  ut  pro- 

•  Cf.  num.  II.      positio  libri  de  Causis  adducta  *  insinuat.  Unde  frustra  nixus 

est  Scotus  contra  hunc  articulum,  quoad  hoc. 
Cf.  num.  IV.  VIII.  Ad  secundum  vero  dubium,  contra  probationes  *, 

dicitur  quod,  directe  loquendo,  maior  intelligit  difformiter 
universale  ex  parte  causae  et  effectus.  Quoniam  sensus  est, 
quod  effectus  universalior  secundum  praedicationem ,  re- 
ducitur  in  causam  universaliorem  secundum  causalitatem, 
seu  secundum  perfectionem.  -  Et  ad  primam  obiectionem 
in  oppositum  dicitur ,  quod  ista  maior  est  verissima ,  ut 
etiam  ipse  postmodum  cogitur  fateri  ibidem.  Et  quod  pro- 
batio  ad  oppositum  nihil  valet :  nam  cum  hoc  quod  effectus 
universalissimus  sit  a  pluribus ,  imo  ab  omnibus  causis, 
stat  quod  a  sola  prima  causa  est  per  se  primo.  Non  enim 
diximus  quod  effectus  universaliores  sunt  tantum  a  causis 
universalioribus,  ut  arguens  intellexit:  sed  quod  reducuntur 
in  eas ,  idest  quod  sunt  per  se  primo  ab  eis.  Et  mirum 
est  quomodo  in  hoc  caligaverit,  cum  in  promptu  erat  nosse 

*  Cap.  III,  n.  12.   hanc  maiorem  ex  II  Physic.  *  et  V  Metaphys.  ** 

lib.  iv,'cap.'iij         Ad  secundam  vero  probationem    dicitur,    quod  conse- 
n.  8,  n,  12.  quentia  est  optima :  Esse  per  se  primo  est  a  causa  univer- 

salissima ,  ergo  esse  huius  et  illius ,  et  cuiuscumque ,  est 
per  se  primo  ab  eadem  causa.  Et  fundatur  consequentia 
super  illa  categorica,  esse,  in  quocumque  fit,  ab  eo  oportet 
fieri ,  a  quo  per  se  primo  fit ;  quam  constat  esse  per  se 
notam.  -  Nec  huic  veritati  obstat  quod,  cum  fit  bos,  esse 
fiat  a  bove  generante :  quoniam  non  fit  ab  eo  nisi  per 
accidens ,  illo  accidentalitatis  modo  quo  coloratum  fit  per 
accidens,  cum  ex  nigro  fit  album. 


Ad  obiectionem  vero  contra  allegatam  auctoritatem,  iam 
patet  responsio  *.  Quia  non  est  allata  ad  probandum  quod   'Cf.nnm.praec. 
esse  est  a  solo  Deo  :  sed  quod  esse  est^er  se  primo  a  Deo. 

IX.  Ad  tertium  autem  dubium  *  dicendum  est,  quod  ratio   '  Cf.  num.  v. 
litterae  potest  dupliciter  intelligi.   Primo ,  ut  ex  identitate 
productionis  esse  per  se  primo  et  creationis,  inferatur  quod 

creatio  est  propria  actio  solius  Dei,  idest  conveniat  soli  Deo 

ex  propriis ,    seu  virtute  propria.    Et  sic  processus  pateret 

ex  dictis  in  praecedenti  quaestione  *.  Et  licet  vera  diceret,   '  Art.  i. 

non  multum  tamen  artificiosus  videtur :  nec  propositiones 

assumptae  de  reductione  effectuum  in  causas,  multum  vi- 

derentur  ad  propositum. 

Unde  secundo  intelligitur  ut  ex  identitate  per  se  primo 
termini  actionis  primae  causae  et  creationis,  inferatur  quod 
creatio  est  propria  solius  Dei  actio.  Et  sic  artificiosus  valde, 
et  efficaciter  ex  assumptis  propositionibus  fit  processus :  ex 
eo  namque  quod  esse  est  per  se  primo  ratio  quod  aliquid 
fiat  a  prima  causa,  et  etiam  quod  aliquid  creetur,  optime 
sequitur  quod  creatio  primae  causae  propria  est.  Et  hunc 
sensum  manifeste  insinuat  littera,  dum  primam  propositio- 
nem,  scilicet  quod  esse  est  per  se  primo  ratio  quod  aliquid 
attingatur  ab  universalissima  causa,  probat  ex  regula  redu- 
ctionis  effectuum  universaliorum  in  causas  universaliores. 
Secundam  vero,  scilicet  quod  esse  est  ratio  quod  aliquid 
creetur,  ponit  dicendo  quod  producere  esse,  non  inquantum 
est  hoc  vel  tale,  sed  inquantum  esse,  pertinet  ad  rationem 
creationis.  In  his  enim  verbis  ostenditur  quod  esse  ratio 
creationis  est.  Et  sic  subtiliter  ex  identitate  per  se  primo 
termini,  conclusum  est  intentum.  Et  quia  hoc  ex  dictis  satis 
in  promptu  erat,  ideo  littera  dicit  quod  satis  apparet  in 
primo  aspectu  quod  creatio  est  propria  actio  solius  Dei. 

X.  Unde  ad  obiectionem  in  oppositum  dicitur,  quod 
categorica  fundans  hunc  processum ,  non  est  illa  propo- 
sitio  (quamvis  sit  vera),  scilicet  producere  per  se  primo 
esse,  est  creare :  sed  quod  respicere  per  se  primo  esse, 
est  operatio  propria  primae  causae,  vel,  creare  est  respi- 
cere  per  se  primo  esse. 

Cum  vero  dicitur  quod  ista  est  falsa,  dare  per  se  primo 
esse,  est  creare ,  quia  in  factione  bovis  etc. :  respondetur 
quod  nullum  inconveniens  est,  imo  oportet,  in  factione  re- 
rum  naturalium,  esse  a  nullo  fieri  per  se  primo  tunc.  Quo- 
niam  fit  semper  unumquodque  ex  alio  ente,  licet  per  ac- 
cidens  :  et,  ut  millies  iam  dictum  est,  non  fit  per  se  primo, 
et  corisequenter  a  nullo  fit  per  se  primo ,  id  cuius  ratio 
immediate  ante  illud  erat  sive  per  se  sive  per  accidens,  ut 
patet  ex  I  Physic.  *  '  ^ap.  vm,  n.  6. 

Notanter  autem  dixi  tunc,  ne  ex  hoc  errares,  aut  im- 
poneres  mihi  aliquem  effectum  positivum  per  se  unum  in 
universo  a  nuUo  agente  per  se  primo.  Quodlibet  enim  ens 
quod  a  natura  fit,  in  productione  totius  universi,  in  qua 
producta  sunt  omnia  secundum  unam  sui  partem,  scilicet 
materiam,  inchoative  a  prima  causa  coepit  pendere:  et  post- 
modum,  ex  cooperatione  primae  causae  in  secundis  causis, 
unumquodque  complete  fit  ens.  Et  sic  per  se  primo  quod- 
libet,  inquantum  ens,  est  a  prima  causa  :  sed  non  per  actio- 
nem  totaliter  novam.  Et  similiter  conservatur  ab  ipsa.  Et 
sic  esse  omne  reducitur  in  actionem  Dei  ut  per  se  primo 
causae,  sed  non  totaliter  novam. 

XI.  Quoad   secundum  *,  ponit  opiniones  Avicennae  et    *  cf.  num.  i. 
Magistri  satis  clare  circa  communicationem  actus   creandi, 

quod  scilicet  potest  communicari  creaturae.  Et  licet  eorum 

rationes  non  nisi  arguendo  afferantur,  hic  tamen  ostenditur 

quod  positio  haec  non  repugnat  conclusioni  determinatae  *.   "  ^^-  ■"""•  "• 

Cum  hoc  enim   quod   creatio   propria  est  Dei  actio ,    stat 

quod  potest  alteri  convenire,  non  ex  propriis,  sed  inquantum 

participat  Deum,  cuius  est  illa  actio  propria.  Et  hoc  quan- 

tum  est  ex  ratione  proprietatis.  Et  hoc  ostenditur  in  littera 

de  actione  ignis  respectu  aeris. 

Adverte  hic  quod  Auctor,  recitando  Magistrum,  refert 
quoque  seipsum,  in  i  distinctione  Secundi,  qu.  i,  art.  3,  et 
v  distinctione  Quarti,  qu.  i,  art.  3,  qu.  3,  ad  4,  non  asper- 
natum  opinionem  Magistri,  quam  hic  repellit  cum  sequa- 
cibus,  etiam  si  ipsemet  fuit  unus  ex  illis.  v 

XII.  Quoad  tertium  *,  reprehenditur  positio   praedicta,   '  Cf.  num.  i. 
tali  ratione.    Causa  secunda  instrumentalis    non   participat 


47^ 


QUAESTIO  XLV,  ARTICULUS  V 


actionem  causae  superioris,  nisi  inquantum  per  aliquid  sibi 
proprium  dispositive  operatur  ad  effectum  principalis  agen- 
tis :  sed  nullum  agens  secundum  potest  aliquid  dispositive 
operari  ad  effectum  Dei  creantis :  ergo  nulla  potest  esse 
causa  instrumentalis  ad  creationis  actum. 

Maior  probatur  dupliciter ,  ducendo  ad  inconveniens. 
Primo,  quia  si  nihil  ageret  causa  instrumentalis  secundum 
sibi  proprium ,  frustra  adhiberetur  ad  agendum.  Secundo, 
quia  non  oporteret  esse  determinata  instrumenta  determi- 
natarum  actionum.  Deinde  manifestatur  inductione  ad  sen- 
sum  :  quia  sic  videmus  in  securi,  etc.  -  Minor  quoque  pro- 
batur  dupliciter.  Primo ,  ex  termino :  quia  esse  absolute, 
quod  est  proprius  effectus  creantis,  omnibus  aliis  praesup- 
ponitur.  Secundo  ex  modo :  quia  creatio  non  est  ex  aliquo, 
et  sic  excludit  omne  disponibile. 

XIII.  Circa  hanc  rationem  occurrunt  obiectiones.  Primo 

*  Cf.  nnm.  iii.     Scoti :  quia ,   ubi  supra  * ,  dupliciter   maiorem   assumptam 

impugnat,  volens  eam  esse  falsam  cuni  illa  particula  dispo- 
sitive;  sine  illa  autem,  posse  bene  et  male  intelligi.  Et  quia 
,  Auctor  expresse  ponit  illam  particulam ,  et  in  illa  consti- 

tuit  vim  medii  termini ,  ut  patet ;  ideo  singula  afferenda 
sunt  distincte. 

Vult  ergo  primo,  quod  causa  instrumentalis  non  oportet 
quod  habeat  actionem  propriam.  Cuius  oppositum  in  littera 
dicitur. 

Concedens  quoque  quod  causa  instrumentalis  habet  ali- 
quid  proprium  per  quod  agit,  negat  quod  per  illud  pro- 
prium  habeat  actionem  nisi  in  virtute  principalis  agentis.  - 
Et  hoc  probat :  quia  in  quacumque  actione  quam  habet 
instrumentum  non  in  virtute  principalis  agentis,  in  illa  non 
est  instrumentum,  sed  principale  agens. 

Tertio,  arguit  contra  ly  dispositive.  Instrumentum  potest 
attingere  eflfectum  principalis  agentis:  ergo  non  oportet  uni- 
versaliter  quod  agat  dispositive.  -  Antecedens  conceditur, 
inquit,  etiam  ab  ipso,  idest  s.  Thoma,  alibi,  scilicet  in  IV 
Sent.,  dist.  i,  qu.  i,  art.  iv,  qu.  i.  Et  manifestatur  in  factione 
monetae,  et  sigillatione. 

Quarto,  invehit  contra  exemplum  de  securi  et  similibus, 
volens  quod  ex  his  non  potest  trahi  intentum.  Quia  sunt 
instrumenta  ad  actionem  praeviam  alteri  actioni:  securis 
enim  est  istrumentum  ad  scissionem,  quae  est  praevia  for- 
mationi  scamni.  Non  sic  autem  est  in  omnibus  causis  in- 
strumentalibus:  quoniam  aliqua  sunt  instrumenta,  ut  dictum 
est,  ad  solam  illam  actionem  qua  principalis  effectus  fit. 

•  TiSent., iht.i,  XIV.  Durandus  deinde  arguit*,  volens  prirao,  quod  ratio 
supponit  unum  falsum,  scilicet  quod  omnis  causa  sccunda 
sit  causa  instrumentalis  respectu  Dei.  Hoc,  inquit,  est  fal- 
sum :  quoniam  angelus  nuUo  modo  movetur  a  Deo,  cum 
agit.  -  Et  praeterea,  sequeretur  quod  omnem  naturalem 
actionem  sequeretur  effectus  Dei. 

Secundo,  quod  ratio,  in  secunda  praecipue  probatione 
minoris,  supponit  aliud  falsum,  scilicet  quod  omnis  actio 
causae  secundae  sit  ex  subiecto.  Hoc,  inquit,  non  est  ne- 
cessarium.  Quia  non  minus  potest  Deus  separare  accidens 
a  subiecto  dum  fit  a  naturali  agente,  quani  cum  factum 
est.  Tunc  sic.  Separet  Deus  accidens  a  subiecto,  dum  fit  a 
naturali  agente:  ergo  illud  fieri  erit  non  ex  subiecto:  non 
ergo  sic  oportet  causam  secundam  agere  ex  subiecto,  quin 
possit  oppositum  divina  fieri  potentia. 

XV.  Ad  evidentiam  huius  difficultatis,  scito  quod,  uni- 
versaliter  loquendo,  dupliciter  inteliigi  potest  causam  in- 
strumentalem  exigere  actionem,  scilicet  propriam  et  princi- 
palis  agentis.  Uno  modo  sic,  ut  sint  duae  actiones  habentes 
diversas  res  pro  terminis,  sicut  calor  animae  et  calefacit  et 
generat  carnem.  Et  hoc,  iudicio  meo,  non  est  necessarium. 
Et  contra  hoc  tendit  Scotus.  -  Alio  modo  sic,  ut  una  ope- 
ratio,  prout  est  ex  propria  instrumenti  virtute,  faciat  aliquid 
praevium  ordine  naturae  ei  quod  facit  prout  est  ex  virtute 
principalis  agentis:  sicut  situalis  compositio  trianguli  ex 
virtute  motiva  simul  ponit  tres  virgas ,  ex  ratione  autem 
facit  formam  trianguli,  nulla  alia  actione  adiuncta.  Et  simile 
est  in  sculpturis.  Et  hoc  est  indubitatum,  et  intentum. 

Certum  quidem,  quia  omnis  causa  instrumentalis  pro- 
priam  aliquam  virtutem  activam  habet:  alioquin,  ut  in  lit- 
tera  dicitur,  frustra   ad  agendum  assumeretur,  etc.  Omni 


qu.  V. 


autem  virtuti  activae  respondet  aliquid  per  eam  factibile: 
alioquin  esset  activa  nihili.  Et  cum  constet  quod  primum 
in  intentione  est  ultimum  in  generatione;  et  quod,  concur- 
rentibus  causa  principali  et  instrumentali  simul,  primum  in 
intentione  est  effectus  secundum  id  quod  habet  ex  causa 
principali:  consequens  est  quod  id  quod  habet  effectus  ex 
causa  instrumentaH,  est  praevium  ei  quod  est  ex  causa  prin- 
cipali ;  sive  illa  duo  sint  multae  res ,  sive  una ,  et  distin- 
guantur  ut  res  et  modus  eius,  sive  quovis  alio  modo,  nihil 
refert. 

Intentum  autem,  quia  et  nomina  alludunt,  et  efficax  pro- 
cessus  est.  Nomine  enim  dispositionis  intelligitur  omne 
praeveniens :  et  nomine  propriae  actionis  intelligitur  ope- 
ratio  inquantum  est  ex  instrumenti  virtute.  -  Efficacia  autem 
processus  liquet.  Quoniam  si  omnis  causa  instrumentalis 
causat  virtute  propria  aliquid  praevium  termino  formali 
principalis  agentis ;  et  in  creatione  nihil  potest  causari  prae- 
vium  quocumque  modo :  consequens  est  nullam  posse  in 
creando  instrumentalem  causam  concurrere. 

XVI.  Unde  ad  rationes    Scoti  * ,  quae   contra    primum   ■  Cf.  num.  x 
sensum  tendunt,  respondere  quamvis  forte  non  oporteret, 

dico  tanien  quod  causa  instrumentalis  habet  actionem  pro- 
priam,  coincidentem  tamen  materialiter  cum  actione  quam 
habet  ut  instrumentum  agentis. 

Et  cum,  secundo,  dicitur  quod  quidquid  operatur  per 
illud  proprium,  causat  in  virtute  principalis  agentis:  potest 
dupliciter  intelligi.  Primo,  sic :  in  virtute  principalis  agentis, 
idest  per  virtutem  principaliter  existentem  in  principali 
agente.  Et  sic  est  falsissimura :  quoniam  per  virtutem  in 
se,  et  non  in  principali,  causat  illud  proprium ;  alioquin,  ut 
deductum  est  *,  per  illud  proprium  nihil  proprii  faceret.  -  '  Num.  praec 
Alio  modo  sic :  in  virtute  principalis  agentis,  idest  ut  stat 
subiprincipali  agente.  Et  sic  videtur  verum.  Quoniam  prin- 
cipale  agens  dupliciter  se  habet  ad  causam  instrumentalem : 
scilicet  ut  utens  propria  instrumenti  virtute;  et  ut  elevans 
ipsam  ad  aliquid  altius  causandum,  intentum  scilicet  ab 
ipsa  principali  causa.  Et  sic  instrumentum ,  ad  hoc  quod 
sit  instrumentum,  exigit  virtutem  et  actionem  propriam, 
et  participationem  actionis  principalis.  Et  licet  in  secunda 
tantum  dicatur  proprie  instrumentaliter  causare,  in  prima 
tamen  non  dicitur  agens  principale,  sed  causans  ex  pro- 
pria  virtute.  Unde  consequentia  Scoti,  in  hac  actione  non 
causat  in  virtute  principalis  agentis,  ergo  ipsum  est  agens 
principale ,  non  valet :  non  enim  oportet  quod ,  respectu 
omnis  actionis,  causa  sit  aut  principalis  aut  instrumentalis, 
proprie  loquendo ;  sed  datur  medium ,  scilicet  quod  est 
causa  instrumentalis  ex  propriis  illam  causans.  Extensis 
tamen  vocabulis,  potest  dici  et  causa  instrumentalis  etiam 
illius  propriae  actionis ,  pro  quanto  agit  applicata  ab  alio 
(sicut  quia  anima  utitur  calefactione  ad  generationem  carnis, 
animae  calor  potest  dici  instrumentum  animae  etiam  in  ca- 
lefaciendo):  et  potest  dici  causa  principalis,  quia  propria 
virtute  causat.  Nec  inconvenit,  imo  oportet  omnem  cau- 
sam  instrumentalem  esse  sic  principalem,  idest  habentem 
propriam  virtutem,  diversimode.  Nec  hoc  accidit,  sed  per 
se  convenit  instrumento ,  sicut  unicuique  formae  propria 
materia:  ratio  namque  instrumenti  non  nisi  in  propria  vir- 
tute  activa  salvari  potest,  sicut  ratio  hominis  in  talibus 
carnibus  et  ossibus. 

Ad  tertium  vero,  negatur  consequentia ,  pertingit  ad 
ultimam  fonnam  quandoque,  ergo  non  dispositive.  Dispo- 
nendo  namque  ex  propriis,  pertingit  ad  ultimum  ex  virtute 
agentis  principalis,  etiam  sumendo  dispositionem  pro  dispo- 
sitione  realiter  distincta;  ut  ibidem  dat  Auctor  exemplum 
de  qualitatibus  activis  et  formis  naturalium,  et  pcr  oppo- 
situm  respectu  animae  intellectivae. 

Ad  ultimum  dicitur,  quod  doctrina  a  notioribus  tradenda 
est:  et  propterea  Auctor  exemplum  de  securi  induxit.  In 
quo  tamen  declaravit  intentum,  dicendo  quod  producit  for- 
mam  scamni ;  insinuans  per  hoc,  quod  nihil  aliud  intende- 
bat  nisi  quod  instrumenta,  etiam  attingendo  formam  inten- 
tam  a  principali,  disponunt,  idest  praevium  aliquid  faciunt. 

XVII.  Ad  Durandum*  autem  dicitur  primo,  quod  ratio   *  Cf.  num.xr 
litterae  non  eget  illa  propositione,  scilicet,  omnis  causa  se- 

cunda  est  instrumentum  Dei:  sed  illa,  quaecumque  causa 


QUAESTIO  XLV,  ARTICULUS  V 


473 


Cf.  num.  I. 
*  Cf.  num.  XI. 


*  Cf.  num.  III. 

*  Metaphys.  ^  tr. 
IX,  cap.  IV. 


•  Scot.,  11  Senl., 
dist.iii,qu.vsqq. 


*  Vide  dff  Ente  et 
Essentia ,  Com- 
ment.  Caietani  , 
cap.  v;  item  qu. 
IV  (al.v).-  Cf.su- 
pra  ,  qu.  XXIX  , 
art.  I,  Comment. 
num.  K. 


secunda  assumeretur  ad  creationis  actum,  esset  causa  in- 
strumentalis.  Quam  constat  non  posse  inficiari:  quia  se- 
cundum  omnes ,  creatio  est  propria  actio  solius  Dei ;  et 
quaecumque  causa  assumitur  ad  exequendum  propriam  su- 
perioris  actionem,  constat  quod  ut  instrumentalis  causa 
adliibetur.  -  Dicitur  secundo,  quod  etiam  illa  propositio  est 
vera;  ut  patet  ex  Qq.  de  Potentia,  qu.  iti,  art.  vix,  ubi 
angelus,  et  omnis  causa  secunda,  non  agit  nisi  agatur  a 
Deo  multipliciter ,  ut  diffuse  ibidem  ostenditur.  -  Nec  in- 
convenit,  imo  oportet  omnem  actionem  creaturae  attingere 
ad  effectum  Dei:  quia  semper  attingit  ad  esse,  quod  nuUa 
causa  dat  nisi  in  virtute  primae  causae;  ut  hic,  et  in  III 
Contra  Gent.,  cap.  lxvi,  ostenditur. 

Ad  obiectionem  aliam  vero  eiusdem,  dicitur  quod,  licet 
semper  possit  accidens  a  subiecto  separari  in  sensu  diviso ; 
non  tamen  compossibile  est  quod  accidens  separetur  a  subie- 
cto,  et  fiat  ab  agente  naturali;  nisi  forte  eidem  in  fieri  tri- 
buatur  ut  gerat  vicem  subiecti,  sicut  in  Sacramento  Altaris 
dicimus  quod  quantitas  gerit  vicem  substantiae  etiam  in 
corruptione.  -  Ratio  autem  disparitatis  inter  possibilitatem 
separationis  accidentis  in  fieri  et  facto  esse,  est  quia  esse 
accidentis  non  est  inesse  actualiter,  sed  aptitudinaliter,  in 
subiecto :  et  propterea  stat  quod  separetur ,  et  sit.  Fieri 
autem  eius  ab  agente  naturali,  est  actualiter  educi  de  po- 
tentia:  non  enim  aliter  agens  naturale  agit,  nisi  educendo 
de  potentia  subiecti.  Et  propterea,  sicut  non  stat  simul  quod 
fiat  ab  agente  naturali,  et  non  educatur  de  potentia  subiecti, 
quia  implicat ;  ita  non  stat  simul  quod  fiat  ab  agente  natu- 
rali,  et  sit  separatum  a  subiecto.  Est  enim  manifesta  impli- 
catio:  quam  si  advertisset  Durandus,  forte  tacuisset. 

XVIII.  Quoad  quartum  *,  confutatur  praedicta  opinio  ** 
specialiter  quoad  corpus.  Quia  omne  corpus  agit  tangendo : 
ergo  praee-vigendo  aliquid  suae  actioni.  Nullum  autem 
creans  praeexigit  aliquid.  Ergo  etc. 

XIX.  In  responsione  ad  primum,  adverte  quod  Scotus 
eam  refert,  ubi  supra  *,  per  modum  rationis  contra  Avicen- 
nam  *,  sic :  Participans  naturam  aliquam  facit  sibi  simile, 
non  producendo  naturam  absolute,  sed  applicando  etc.  Et 
contra  eam  multipliciter  arguit. 

Primo,  quia  hic  assumuntur  duo  alibi  *  improbata :  sci- 
licet  quod  homo  non  est  hic  nisi  per  materiam;  et  quod 
angelus  est  hic  per  suam  formam. 

Secundo,  quia  illa  maior  aut  fundatur  super  hoc,  pro- 
ductiim  oportet  participare  riaturam :  et  sic  sequetur  quod 
nec  a  Deo  posset  creari  angelus.  -  Aut  super  hoc,  quod  pro- 
ducens  angelus  participat  naturam.  Et  sic  nihil  valet.  Quia 
angelus  producens  non  habet  aliquid  praesuppositum  ipsi 
esse:  ergo  nec  in  producendo  requiritur  aliquod  praesup- 
positum  ipsi  esse :  producendum  enim  oportet  esse  simile 
producenti. 

Tertio,  contra  illam  propositionem  minorem,  omne  ens 
creatum  participat  naturam  essendi.  Aut  esse  participatur 
tanquam  actus  posterior  essentia,  aut  tanquam  idem  essen- 
tiae:  sed  neutro  modo  concluditur  intentum:  ergo. 

XX.  Ad  haec  breviter  dicitur.  Et  ad  primum,  quod  illa 
alibi  improbata,  sunt  etiam  alibi  sustentata  et  verificata  *. 

Ad  secundum  vero  dicitur  quod,  ut  in  littera  aperte 
monstratur,  maior  ipsa  verificatur,  quia  agens  participat 
illam  naturam.  Et  probatur  in  littera  maior,  ducendo  ad 
impossibile :  quia  scilicet ,  si  participans  aliquam  naturam 
causaret  illam  absolute ,  et  non  in  hoc ,  sequeretur  quod 
causaret  illam  in  seipso.  Et  tenet  sequela:  quia  causa  ali- 
cuius  naturae  absolute,  est  causa  illius  universaliter ;  et  con- 
sequenter  in  quocumque  est  participata ;  et  consequenter  in 
seipso,  ex  quo  ipsum  quoque  est  de  numero  participantium 
illam  naturam.  -  Ad  obiectionem  ergo  dicitur,  quod  ex  hoc 
antecedente,  angelus  producit  alium  angelum,  sequuntur 
duo  contradictoria :  scilicet  et  quod  angelus  producendus 
habet  aliquid  praesuppositum,  et  quod  non  habet.  Ex  eo 
namque  quod  oportet  esse  similem  producenti,  sequitur 
quod  non  habet.  Ex  eo  vero  quod  producens  est  ens  per 
participationem,  sequitur  quod  producendi  aliquid  praeexi- 
stat :  quia  eius  actio  non  potest  esse  nisi  factio  esse  in  hoc. 
Nec  est  mirum  hoc :  quia  antecedens  implicat.  Unde  argu- 
mentum  Scoti  nihil  valet,  ex  sequela  unius  contradictorii 
StjjiMAE  Theol.  D.  Thomae  T.  I. 


inferens  non  sequelam  alterius :  dicimus  enim  quod  sequitur 
utrumque.  Et  hoc  ostendit  quod  antecedens  est  omnino 
impossibile.  Et,  ut  in  littera  dicitur,  ex  hoc  evidenter  patet 
quod  nulla  creatura  potest  creare. 

Ad  tertium  autem  dicitur,  quod  nihil  refert  ad  propo- 
situm  identitas  aut  diversitas  essentiae  ab  esse :  satis  est 
quod  sint  entia  per  participationem  aut  omnino  simplicia, 
aut  inseparabiliter  composita,  sic  quod  nihil  eorum  potest 
praesupponi  ante  aliquid  aliud  eorundem.  lam  enim  osten- 
sura  est  quod  maior,  cum  toto  processu,  solida  est,  quid- 
quid  horum  sit.  -  Quod  arguens  subdit,  quod  apud  nos 
subiectum  non  supponitur  propte/  naturam  agentis  parti- 
cipatam,  sed  quia  forma,  quae  est  pars  naturae  participatae, 
est  materialis;  ipsae  rerum  actiones,  et  ratio  in  littera  ad 
probandum  maiorem  allata,  ostendunt  rude  esse. 

XXI.  In  responsione  ad  tertium,  habes  responsionem 
inquirentibus  quare  potentia  creandi  non  potest  commu- 
nicari  creaturae,  quare  repugnat,  etc.  Ratio  est,  quia  virtus 
creativa  est  infinita,  etsi  non  ratione  facti,  tamen  ratione 
modi  faciendi.  -  Et  per  hoc  solves  multa  argumentorum  a 
Capreolo  recitatorum,  in  II,  dist.  i,  qu.  iii  *  contra  hanc 
conclusionem:  quae  vide,  si  vis,  in  eo. 

Veruntamen  Scotus,  ubi  supra  *,  hanc  rationem  affert: 
et  quamvis  male  videatur  subsumere,  inserendo  distantiam 
potentiae  ab  actu,  nihilominus,  quia  evidenter  apparet  quod 
hunc  litterae  passum  reprehendere  nititur,  recitanda  est  so- 
lutio  eius,  et  confutanda.  Dicit  ergo  quod,  licet  nullius  po- 
tentiae  ad  aliquam  potentiam  nulla  sit  proportio,  negatur 
tamen  sequela,  ergo  virtus  quae  potest  super  hanc,  nullam 
habet  proportionem  ad  virtutem  quae  potest  stiper  illam. 
Et  ratio  negationis  est,  quia  prima  extrema,  scilicet  nulla 
potentia  et  aliqua  potentia,  sunt  inter  quae  non  est  nata 
esse  proportio,  quia  alterura  non  est  quantum:  alia  vero 
extrema,  scilicet  virtutes,  sunt  inter  quae  nata  est  esse  pro- 
portio,  quia  ambae  sunt  quantae.  -  Et  datur  exemplum  de 
puncto  et  linea:  inter  quae  nulla  est  proportio,  et  tamen 
virtutes  potentes  super  illis,  non  sunt  improportionales. 

XXII.  Ad  hanc  solutionem  confutandam,  et  firmitatem 
rationis  factae  in  littera,  scito  quod  ratio  litterae  non  fun- 
datur  praecise  supra  improportionem  primorum  extremo- 
rum,  ut  arguens  dissimulare  videtur:  sed  fundatur  super 
illa  regula  peripatetica,  quod  quando  sunt  duo  extrema  sic 
se  habentia,  quod  quantura  unum  minuitur,  reliquum  crescit 
tantum  proportionaliter,  et  e  converso;  si  utrumque  nume- 
raliter  multiplicatum  ponatur,  et  combinetur  ita  quod  quae- 
libet  corabinatio  constet  ex  uno  unius,  et  altero  alterius 
extrerai:  si  unum  ponitur  diminui  usque  ad  non  gradum, 
suura  corapar  crescit  supra  omnem  gradum,  idest  in  infi- 
nitum;  ac  per  hoc,  sicut  inter  minutura  usque  ad  non 
gradura,  et  retinentera  gradum,  nulla  est  proportio,  ita  inter 
reliqua  duo  crescentia  nulla  est  proportio.  Verbi  gratia  (et 
est  exemplum  ad  propositum  ex  IV  Physic,  text.  71  *), 
velocitas  motus  et  corpulentia  spatii  sunt  duo  extrema 
quae,  ceteris  paribus,  ita  se  habent  quod,  quanto  minuitur 
corpulentia,  tanto  motus  est  velocior,  ut  patet  ad  sensum. 
Si  multiplicetur  utrumque,  et  ponamus  duos  motus  et  duo 
spatia,  unum  motura  in  uno  spatio  et  reliquura  in  alio; 
et  corpulentia  unius  spatii  rainuatur  usque  ad  non  gradum, 
idest  quod  nuUum  sit  corpus :  oportet  quod  velocitas  mo- 
tus  in  illo  spatio  augeatur  in  infinitura ;  et  qualis  est  pro- 
portio  spatii  sine  corpore  ad  spatium  corpore  plenuro,  talis 
sit  proportio  velocitatis  istius  ad  velocitatem  illius.  -  Super 
hac  regula  fundatur  processus  Philosophi  ibidem,  ad  pro- 
bandum  quod  motus  in  vacuo  et  pleno  sunt  improportio- 
nales.  Super  hac  regula  fundatur  processus  litterae :  ut  patet 
ex  ipsa  Uttera,  expresse  assumente  in  prima  propositione 
duo,  extreraa  scilicet,  et  proportionale  augraentum  et  de- 
crementum  eorum,  dicens  quod,  si  tanto  maior  virtus  exi- 
gitur  in  agente ,  quanto  potentia  elongatior  est  ab  actu 
(hoc  enim  diminutionem  importat) :  et  postmodum  subdit 
alterura  extremum  ad  non  gradum:  oportet,  inquit,  quod 
virtus  agentis  ex  nulla  praesupposita  potentia,  sit  impro- 
portionalis  etc. 

XXIII.  Et  quamvis  haec,  etiam  si  fingendi  licentia  dare- 
tur,  non  possit  negari ;  potest  tamen  probari,  et  ad  propo- 

60 


'  Art.  2. 


Cf.  num.  III. 


*  Did.  cap.  vui , 
n.  8. 


474 


QUAESTIO  XLV,  ARTICULUS  VI 


*  praecise  add. 
edd.  1508, 


1514. 


situm  in  nostris  terminis.  Quia  aliter  sequeretur  quod  virtus 
potens  *  facere  ex  aliqua  potentia,  et  virtus  potens  facere 
ex  nuUa  potentia,  essent  aequales :  quod  non  est  intelligi- 
bile ;  repugnat  enim  illi  per  se  notae  maiori  assumptae  in 
littera,  quam  Scotus,  tanquam  eam  non  viderit,  tacuit.  - 
Et  patet  sequela,  arguendo  modo  Aristotelis.  Sumpta  aliqua 
virtute  faciente  ex  nulla  potentia,  et  finita  secundum  eos, 
puta  A;  et  alia  virtute  certa,  puta  B,  faciente  ex  aliqua 
potentia,  puta  C;  et  statuta  inter  eas  certa  proportione, 
puta  decupla :  arguatur  sic.  Si  sumatur  potentia  in  decuplo 
elongatior  ab  actu  quam  C,  virtus  faciens  ex  ista  potentia 
in  decuplo  excedet  B:  ergo  erit  aequalis  ipsi  A,  quod  in 
decuplo  tantum  excedit  B :  ergo  virtus  agens  ex  aliqua  po- 
tentia,  erit  aequalis  virtuti  agenti  ex  nulla.  -  Et  adverte 
quod  nihil  refert  utrum  possit  dari  in  natura  potentia  in 
decuplo  aut  centuplo   remotior:    sicut  nihil  refert   utrum 


possit  dari  corpus  in  centuplo  etc,  subtilius,  et  motus  sem- 
per  velocior.  Sufficit  enim  veritas  conditionalium :  quidquid 
enim  repugnat  veritati  huiusmodi  conditionaliura,  est  im- 
possibile.  Et  si  hoc  negas,  philosophiam  naturalem  Aristo- 
telis  destruis,  ut  patet  in  IV,  VI,  VII  et  VIII  Physic.  * 

XXIV.  Ad  Scotum  *  ergo  dicitur,  quod  ratio  non  arguit 
ex  extremis  improportionalibus  absolute,  sed  ex  eis  ut  ter- 
minis  progressus  augmentationis  et  diminutionis  proportio- 
nalis,  ut  patet.  Et  ideo  valet. 

Exemplum  vero  de  puncto  et  linea,  quae  extrema  im- 
proportionalia  absolute  sunt,  nihil  obstat :  quia  ad  nullum 
est  propositum. 

Stat  ergo  solida  demonstratio  litterae,  quod  virtus  crea- 
tiva  est  infinita,  et  ideo  incommunicabilis :  omnis  enim  virtus 
finita  est  alteri  virtuti  finitae  proportionalis,  ut  etiam  ipse 
fatetur  *,  quoniam  utraque  quanta  est  et  finita. 


'IV,cap.viii;  VI 
per  tot.  ;  VII , 
c.  I,  v;  VIII,  cap. 

VIII,   X. 

'  Cf.  num.  XXI. 


Loco  cit. 


Nicaeno. 


ARTICULUS  SEXTUS 

UTRUM  CREARE  SIT  PROPRIUM  ALICUIUS  PERSONAE 

II  Seytt.,  prol. ;  De  Pot.,  qu.  ix,  art.  5,  ad  20. 


D  SEXTUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 

creare  sit  proprium  alicuius  Personae. 

Quod   enim  est  prius,  est    causa  eius 

i^quod  est  post  ";  et  perfectum  imperfecti. 

Sed  processio  divinae  Personae  est  prior  quam 

processio  creaturae :  et  magis  perfecta,  quia  di- 

vina  Persona  procedit  in  perfecta  similitudine  sui 

principii,  creatura  vero  in  imperfecta.  Ergo  pro- 

ces^iones  divinarum  Personarum  sunt  causa  pro- 

cessionis  rerum.  Et  sic  creare  est  proprium  Per- 

sonae. 

2.  Praeterea,  Personae  divinae  non  distinguun- 
tur  ab  invicem  nisi  per  suas  processiones  et  relatio- 
nes.  Quidquid  igitur  differenter  attribuitur  divinis 
Personis,  hoc  convenit  eis  secundum  processiones 
et  relationes  Personarum  ^.  Sed  causalitas  creatu- 
rarum  diversimode  attribuitur  divinis  Personis: 
nam  in  Symbolo  Fidei  *  Patri  attribuitur   quod 

T  sit  Creator   omnhim   pisibilium  et  invisibiliiim  "^; 

Filio  autem  attribuitur  quodj^er  eum  omnia  facta 
sunt;  sed  Spiritui  Sancto,  quod  sit  Dominus  et 
vivijicator.  Causalitas  ergo  creaturarum  convenit 
Personis  secundum  processiones  et  relationes. 

3.  Praeterea,  si  dicatur  quod  causalitas  crea- 
turae  attenditur  secundum  aliquod  attributum  es- 
sentiale  quod  appropriatur  alicui  Personae,  hoc 

8  non  videtur  sufficiens  ^.  Quia  quilibet  effectus  di- 

vinus  causatur  a  quolibet  attributo  essentiali,  sci- 
licet  potentia,  bonitate  et  sapientia:  et  sic  non 
magis  pertinet   ad   unum  quam  ad   aliud.    Non 

«  deberet '  ergo  aliquis  determinatus  modus  causa- 

litatis.  attribui  uni  Personae  magis  quam  alii,  nisi 

JJ  distinguerentur  ^  in  creando  secundum  relationes 

et  processiones. 

Sed  contra  est  quod  dicit  Dionysius,  ii  cap. 
s.  Th.  lect.  I.  de  Div.  Nom.  *,  quod  communia  totius  divinitatis 

1  sunt  omnia  causalia  ". 


Respondeo  dicendum  quod  creare  est  proprie 
causare  sive  producere  esse  rerum  *.  Cum  autem 
omne  agens  agat  sibi  simile,  principium  actionis 
considerari  potest  ex  actionis  effectu :  ignis  enim 
est  qui  generat  ignem  '.  Et  ideo  creare  convenit 
Deo  secundum  suum  esse:  quod  est  eius  essen- 
tia,  quae  est  communis  tribus  Personis.  Unde 
creare  non  est  proprium  alicui  Personae,  sed  com- 
mune  toti  Trinitati. 

Sed  tamen  divinae  Personae  secundum  ratio- 
nem  "  suae  processionis  habent  causalitatem  re- 
spectu  creationis  rerum.  Ut  enim  supra  *  ostensum 
est,  cum  de  Dei  scientia  et  voluntate  ageretur, 
Deus  est  causa  rerum  per  suum  intellectum  et 
voluntatem,  sicut  artifex  rerum  artificiatarum.  Ar- 
tifex  autem  per  verbum  in  intellectu  conceptum, 
et  per  amorem  suae  voluntatis  ad  aliquid  rela- 
tum,  operatur.  Unde  et  Deus  Pater  operatus  est 
creaturam  per  suum  Verbum,  quod  est  Filius;  et 
per  suum  Amorem,  qui  est  Spiritus  Sanctus.  Et 
secundum  hoc  processiones  Personarum  sunt  ra- 
tiones  productionis  creaturarum ,  inquantum  in- 
cludunt  essentialia  attributa,  quae  sunt  scientia 
et  voluntas. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  processiones  di- 
vinarum  Personarum  sunt  causa  creationis  sicut 
dictum  est  *. 

Ad  secundum  dicendum  quod,  sicut  natura  di- 
vina,  licet  sit  communis  tribus  Personis,  ordine 
tamen  quodam  eis  convenit ,  inquantum  Filius 
accipit  naturam  divinam  a  Patre,  et  Spiritus  San- 
ctus  ab  utroque ;  ita  etiam  et  virtus  creandi,  licet 
sit  communis  tribus  Personis,  ordine  tamen  quo- 
dam  eis  convenit;  nam  Filius  habet  eam  a  Patre, 
et  ^  Spiritus  Sanctus  ab  utroque.  Unde  Creatorem 
esse  attribuitur  Patri,  ut  ei  qui  non  habet  virtu- 
tem  creandi  ab  alio.   De  Filio  autem  diciturjper 


o)  post.  -  posterius  BDsA. 

f)  et  relationes  Personarum.  -  Personarum  et  relationes  codices. 

Y)  visibilium  et  invisibilium.  -  invisibilium  et  visibilium  Vab. 

3)  sufficiens.  -  sufficere  B. 

e)  deberet.  -  debet  Pab. 

X,)  distinguerentur.  -  distinguantur  ABCDE. 

r|)  causalia.  -  creabilia  P. 


Oj  causare  sive  producere  esse  rerum.  -  causarc  esse  rerum  co- 
dices,  producere  rem  sA,  esse  rerum  creare  ed.  a. 

i)  ignem.  -  Cum  igitur  csse  rerum  sit  proprie  crcatum,  cum  de- 
beat  creari  ex  sibi  simili,  oportet  quod  causetur  proprie  et  per  se  a 
divino  esse  adJit  B. 

x)  rationem.  -  rationes  codices  et  a  b, 

\)  et.  -  Om.  E,  sed  ceteri. 


*  Qu.  XIV,  art.  8 ; 
qu.  XIX,  art.  4. 


In  corpore. 


QUAESTIO  XLV,  ARTICULUS  VII 


475 


qiiem  omniafacta  sunt,  inquantum  habet  eandem 
virtutem,  sed  ab  alio :  nam  haec  praepositio  per 
solet  denotare  causam  mediam,  sive  principium 
de  principio.  Sed  Spiritui  Sancto,  qui  habet  ean- 
dem  virtutem  ab  utroque,  attribuitur  quod  do- 
minando  gubernet,  et  vivificet  quae  sunt  creata 
a  Patre  per  Filium.  -  Potest  etiam  huius  attribu- 
tionis  communis  ratio  accipi  ex  appropriatione 
■Qu.xxxix,  art.  essentialium  attributorum.  Nam,  sicut  supra  *  di- 
\>-  ctum  est,  Patri  appropriatur  ^'  potentia,  quae  ma- 

xime  manifestatur  in  creatione :  et  ideo  attribuitur 
Patri  Creatorem  esse.  Filio  autem  appropriatur 
sapientia,  per  quam  agens  per  intellectum  ope- 
ratur:  et  ideo  dicitur  de  Filio,  per  quem  omnia 


facta  sunt.  Spiritui  Sancto  autem  appropriatur 
bonitas,  ad  quam  pertinet  gubernatio  deducens 
res  in  debitos  fines,  et  vivificatio :  nam  vita  in 
interiori  quodam  motu  consistit,  primum  autem 
movens  est  finis  et  bonitas. 

Ad  TERTiuM  DiCENDUM  quod,  licet  quilibet "  effe- 
ctus  Dei  procedat  ex  quolibet  attributorum,  tamen 
reducitur  unusquisque  effectus  ad  illud  attributum, 
cum  quo  habet  convenientiam  secundum  pro- 
priam  rationem:  sicut  ordinatio  rerum  ad  sapien- 
tiam,  el  ^  iustificatio  impii  ad  misericordiam  et  bo- 
nitatem  se  superabundanter  diflfundentem.  Creatio 
vero,  quae  est  productio  ipsius  substantiae  rei, 
reducitur  ad  potentiam. 


[j.)  appropriatur.  -  attribuitur  B,  attribuitur  et  appropriatur  PFab. 
Mox  pro  appropriatur,  attribuitur  primo  loco  B,  altero  G. 


v)  quilibet.  -  Om.  PEFab. 

5)  et.  -  Om.  ABCDEG.  -  In  fine   reducitur  om.  codices  et  ed. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


'  Art.  praeced. , 
Comment.  num. 

V  sqq. 


IN  titulo,  proprium  distinguitur  contra  commune.  -  In  cor- 
pore  duae  conclusiones.  Prima  est :  Creare  non  est  pro- 
prium  alicui  Personae,  sed  comraune  toti  Trinitati. 

Probatur.  Creare  est  proprie  causare  esse  rerum:  ergo 
convenit  Deo  secundum  suum  esse :  ergo  est  commune  toti 
Trinitati.  -  Prima  consequentia  probatur :  quia  principium 
actionis  ex  effectu  consideratur,  quia  omne  agens  agit  sibi 
simile.  Secunda  vero :  quia  esse  Dei  est  eius  essentia,  quae 
communis  est  toti  Trinitati. 

Circa  antecedens  non  oportet  sollicitari :  quia  iam  patet 
ex  dictis  *  quod  causare  per  se  primo  esse,  et  creare,  idem 
sunt.  Et  ideo  in  littera  ponitur  ly  proprie. 

II.  Secunda  conclusio  est:  Personae  divinae  secundum 


rationem  suae  processionis,  inquantum  includunt  essentialia 
attributa,  scientiam  et  voluntatem,  habent  causalitatem  re- 
spectu  productionis  rerum.  -  Et  probatur.  Artifex  per  ver- 
bum  et  amorem  relatum  etc. ,  operatur:  ergo  Deus  Pater 
per  Filium  et  Spiritum  Sanctura  operatus  est  creaturam.  - 
Consequentia  probatur:  quia  Deus  est  rerum  causa  sicut 
artifex ;  et  Filius  est  Verbura,  et  Spiritus  Sanctus  Amor. 
Adverte  hic  quod  argumenta  quae  in  II,  dist.  i  *,  facit 
Scotus,  non  facit,  nec  militant  contra  positionem  istam: 
sed  contra,  ut  ibidem  dicitur,  Henricum,  ponentem  *  quod 
Personae  divinae  ratione  propriorum  habent  causalitatem. 
Nos  enim  ratione  appropriatorum  dicimus :  et  ideo  nihil 
contra  nos. 


Qu.  I. 


'  Quodl.  VI,  qu. 


'  Qu.xxxn,  art.i 
a 


Cap.  X. 


ARTICULUS  SEPTIMUS 

UTRUM  IN  CREATURIS  SIT  NECESSE  INVENIRI  VESTIGIUM  TRINITATIS 

Infra,  qu.  xciii,  art.  6;  I  Sent.,  dist.  m,  qu.  11,  art.  2;  IV  Cont.  Gent.,  cap.  xxvi; 
De  Pot.,  qu.  ix,  art.  9. 


»D  SEPTIMUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
in  creaturis  non  sit  necesse  inveniri  ve- 
'stigium  Trinitatis.  Per  sua  enim  vestigia 
^unumquodque  investigari  potest.  Sed 
Trinitas  Personarum  non  potest  investigari  ex 
creaturis,  ut  supra  *  habitum  "  est.  Ergo  vestigia 
Trinitatis  non  sunt  in  creatura. 

2.  Praeterea,  quidquid  in  creatura  est,  crea- 
tum  est.  Si  igitur  vestigium  Trinitatis  invenitur 
in  creatura  secundum  aliquas  proprietates  suas  ^, 
et  omne  creatum  habet  vestigium  Trinitatis,  opor- 
tet  in  unaquaque  illarum  inveniri  etiam  vestigium 
Trinitatis:  et  sic  in  infinitum. 

3.  Praeterea  ,  effectus  non  repraesentat  nisi 
suam  causam.  Sed  causalitas  creaturarum  pertinet 
ad  naturam  communem:  non  autem  ad  relatio- 
nes,  quibus  Personae  distinguuntur  ^  et  numeran- 
tur.  Ergo  in  creatura  non  invenitur  vestigium 
Trinitatis,  sed  solum  unitatis  essentiae. 

Sed  contra  est  quod  Augustinus  dicit,  VI  de 
Trin.  *,  quod  Trinitatis  vestigium  in  creatura  ap- 
paret. 


Respondeo  dicendum  quod  omnis  effectus  ali- 
qualiter  repraesentat  suam  causam,  sed  diversi- 
mode.  Nam  aliquis  elfectus  repraesentat  solam 
causalitatem  causae ,  non  autem  formam  eius , 
sicut  fumus  repraesentat  ignem :  et  talis  reprae- 
sentatio  dicitur  °  esse  repraesentatio  vestigii;  ve- 
stigium  enim  demonstrat  motum  alicuius  trans- 
euntis,  sed  non  qualis  sit.  Aliquis  autem  effectus 
repraesentat  causam  quantum  ad  similitudinem 
formae  eius,  sicut  ignis  generatus  ignem  generan- 
tem,  et  statua  Mercurii  Mercurium :  et  haec  est 
repraesentatio  imaginis. 

Processiones  autem  divinarum  Personarum  at- 
tenduntur  secundum  actus  '  intellectus  et  volun- 
tatis,  sicut  supra  *  dictum  est :  nam  Filius  procedit 
ut  Verbum  intellectus,  Spiritus  Sanctus  ut  Amor 
voluntatis.  In  creaturis  igitur  rationalibus,  in  qui- 
bus  est  intellectus  et  voluntas,  invenitur  reprae- 
sentatio  Trinitatis  per  modum  imaginis,  inquan- 
tum  invenitur  in  eis  verbum  conceptum  et  amor 
procedens. 

Sed  in  creaturis  omnibus  invenitur  repraesen- 


o)  habitum.  -  dictum  Pb. 

P)  secundum  aliquas  proprietates  suas.  -  secundum  aliquas  sui  pro- 
prietates  B,  secundum  aliquas  suas  proprietates  ceteri. 


f)  distinguuntur.  -  et  distinguuntur  Pab. 

8)  dicitur.  -  videtur  codices  et  ed.  a.  —  Pro  enim,  autem  P. 

e)  actus.  -  actum  codices  et  a  b. 


Qu.  XXTII. 


476 


QUAESTIO  XLV,  ARTICULUS  VIII 


'  Loco  cit. 


tatio  Trinitatis  per  modum  vestigii,  inquantum  in 
qualibet  creatura  inveniuntur  aliqua  quae  necesse 
est  reducere  in  divinas  Personas  sicut  in  causam. 
Quaelibet  enim  creatura  subsistit  in  suo  esse,  et 
habet  formani  per  quam  determinatur  ad  speciem, 
et  habet  ordinem  ad  aliquid  aliud.  Secundum 
igitur  quod  est  quaedam  substantia  creata,  reprae- 
sentat  causam  et  principium  ?:  et  sic  demonstrat 
Personam  Patris,  qui  est  principium  non  de  prin- 
cipio.  Secundum  autem  quod  habet  quandam  for- 
mam  et  speciem,  repraesentat  Verbum;  secundum 
quod  forma  artificiati  est  ex  conceptione  artificis. 
Secundum  autem  quod  habet  ordinem,  reprae- 
sentat  Spiritum  Sanctum,  inquantum  est  Amor: 
quia  ordo  effectus  ad  aliquid  alterum  est  ex  vo- 
luntate  creantis. 

Et  ideo  dicit  Augustinus,  in  VI  lib.  de  Trin.  * 
quod  vestigium  Trinitatis  invenitur  in  unaquaque 
creatura,  secundum  quod  iinum  aliquid  est ,  et 
secundum  quod  aliqua  specie  formatur,  et  secun- 
dum  quod  quendam  ordinem  tenet.  -  Et  ad  haec 
etiam  reducuntur   illa  tria,  numerus ,  pondus  et 


mensura,  quae  ponuntur  Sap.  xi  *:  nam  mensura  '  vers. 
refertur  ad  substantiam  rei  limitatam  suis  princi- 
piis,  numerus  ad  speciem,  pondus  ad  ordinem.  - 
Et  ad  haec  etiam  reducuntur  alia  tria  quae  ponit 
Augustinus  *,  modus,  species  et  ordo.  -  Et  ea  quae 
ponit  in  libro  Octoginta  trium  Quaest.  *,  quod  " 
constat,  quod  discernitur,  quod  congruit:  constat 
enim  aliquid  per  suam  substantiam,  discernitur 
per  formam,  congruit  per  ordinem.  -  Et  inldem 
de  facili  reduci  possunt  quaecumque  sic  dicuntur  *. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  repraesentatio 
vestigii  attenditur  secundum  appropriata :  per 
quem  modum  ex  creaturis  in  Trinitatem  divina- 
rum  '  Personarum  veniri  potest,  ut  dictum  est  *. 

Ad  secundum  dicendum  quod  creatura  est  res 
proprie  subsistens,  in  qua  est  praedicta  tria  in- 
venire.  Neque  oportet  quod  in  quolibet  eorum 
quae  ei  insunt,  haec  tria  inveniantur :  sed  secun- 
dum  ea  vestigium  rei  subsistenti  attribuitur. 

Ad  tertium  dicendum  quod  etiam  processiones 
Personarum  sunt  causa "  et  ratio  creationis  aliquo 
modo,  ut  dictum  est  *. 


De  Nat.  Boni, 
:ap.  III. 
Qu.  XVIII. 

1 


•  In  corpore.  - 
Cf.qu. XXXII,  art. 
I,  aa  I. 


X,)  et  principium.  -  ut  principium  eius  B. 

r,)  quod.-quid  ABCE  hic  et  mox  utroque  loco.-Om«e  quod  est,  aliud 
est  quo  constat,  aliud  quo  discernitur,  aliud  quo  congruit.  Augustinus. 


0)  dicuntur.  -  distinguuntur  B. 
i)  divinarum.  -  Om.  CDEpA. 
x)  causa.  -  causa  rerum  B. 


Art.  praeced. 


Oommentaria  Cardinalis  Caietani 


IN  titulo,  vestigium  metaphorice  sumitur  pro  repraesen- 
tativo ,  per  modum  quo  vestigium  repraesentat  impres- 
sorem  eius.  Et  sumptum  est  ex  ra  distinctione  Primi  Sent., 
ubi  a  theologis  hoc  tractatur. 

In  corpore  tria:  primo,  quid  nominis  vestigii  et  ima- 
ginis;  secundo,  conclusionem  responsivam  quoad  imagi- 
nem;  tertio,  quoad  vestigium. 

II.  Quoad  primum,  commune  est  vestigio  et  imagini  re- 
praesentare :  quia  omnis  effectus  repraesentat  suam  causam. 
Differentia  est  inter  ea,  quia  vestigium  repraesentat  causa- 
litatem,  imago  formam  eius.  -  Declaratur :  quoniam  his  duo- 
bus  modis  inveniuntur  effectus  repraesentare  causam,  et  hi 
congruunt  vestigii  et  imaginis  rationibus. 

Adverte  hic  quod,  quia  vestigium  raetaphorice  tantum 
sumitur  in  proposito,  et  translatio  metaphorica  potest  se- 
cundum  multas  conditiones  fieri ;  ideo  non  inconvenit  quod 
vestigium  dicatur  ut  repraesentativum  causaUtatis  et  non 
formae;  vel  ut  repraesentativum  partis  et  non  totius;  vel 
repraesentativum  imperfectum,  idest  secundum  communia 
omnibus  creaturis,  et  non  propria  rationalibus ,  etc.  Uni- 
cuique  namque  in  hoc  suo  abundare  sensu  conceditur,  modo 
a  vero  non  decHnetur. 


III.  Quoad  secundum,  conclusio  est :  In  creaturis  ratio- 
nalibus  est  imago  Trinitatis.  -  Probatur.  Processiones  divi- 
nae  sunt  Verbi  et  Amoris  intellectuaUs :  ergo  in  creaturis 
rationalibus  est  imago  earum.  Probatur:  quia  in  eis  sunt 
verbum  et  amor.  -  Sed  quoniam  de  re  hac  erit  quaestio 
nonagesima  tertia,  ideo  transeamus. 

IV.  Quoad  tertium,  conclusio  est:  In  creaturis  omnibus 
invenitur  vestigium  Trinitatis.  -  Probatur.  In  qualibet  crea- 
tura  inveniuntur  aliqua  quae  oportet  reducere  in  divinas 
Personas  sicut  in  causam:  ergo  in  qualibet  est  vestigium 
Trinitatis.  -  Antecedens  manifestatur  secundum  quatuor  as- 
signationes  triplicitatis  inventae  in  qualibet  creatura :  et  clare 
patet  littera. 

Adverte  in  antecedente  duo.  Primo,  quod  ly  in  qualibet 
creatura  distribuit  etiam  pro  rationalibus.  Quoniam  in  his 
habet  locum  imago,  ut  infra  *  patebit,  secundum  rationem;  *Qu.xcm,art.6. 
et  vestigium,  secundum  proportionales  conditiones  earum  et 
ceterarum  creaturarum,  puta  modi,  speciei  et  ordinis,  etc.  - 
Secundo  quod,  cum  dicitur  quod  oportet  reducere  in  di- 
vinas  Personas  ut  causam,  intelligitur  modo  iam  *  determi- 
nato,  scilicet  in  divinas  Personas  ratione  appropriatorum, 
ratione  quorum  sunt  causae  creaturarum. 


■   Art.   praec. , 
Comment.  n.  ii. 


ARTICULUS  OCTAVUS 

UTRUM  CREATIO  ADMISCEATUR  IN  OPERIBUS  NATURAE  ET  ARTIS 
II  Sent.,  dist.  i,  qu.  i,  art.  3,  ad  5;  art.  4,  ad  4;  De  Pot.,  qu.  in,  art.  8;  VII  Metaphys.,  lect.  vn. 


>D  ocTAVUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
creatio  admisceatur  in  operibus  naturae 
*et  artis.  In  qualibet  enim  operatione 
^naturae  et  artis  producitur  aliqua  forma. 
Sed  non  producitur  ex  aliquo,  cum  non  habeat 
materiam  partem  sui ".  Ergo  producitur  ex  nihilo. 


Et  sic  in  qualibet  operatione  naturae  et  artis  est 
creatio. 

2.  Praeterea,  effectus  non  est  potior  sua  causa^. 
Sed  in  rebus  naturalibus  non  invenitur  aliquid 
agens  nisi  forma  accidentalis,  quae  est  forma  activa 
vel  passiva.  Non  ergo  per  operationem  naturae 


o)  materiam  partem  sui.  -  partem  sui  ipsius  F,  partem  sui  ma- 
teriam  ed.  a. 


P)  potior  sua  causa.  -  potior  quam   sua  causa  B,  potentior  sua 
causa  ed.  a,  prior  sua  causa  Pb. 


QUAESTIO  XLV, 

producitur  forma  substantialis.  Relinquitur  igitur 
quod  sit  per  creationem. 

3.  Praeterea,  natura  facit  sibi  simile.  Sed  quae- 
dam  inveniuntur  generata  in  natura  non  ab  ali- 
quo  sibi  simili,  sicut  patet  in  animalibus  gene- 
ratis  per  putrefactionem.  Ergo  eorum  forma  non 
est  a  natura,  sed  a  creatione.  Et  eadem  ratio  est 
de  aliis. 

4.  Praeterea,  quod  non  creatur,  non  est  crea- 
tura.  Si  igitur  in  his  quae  sunt  a  natura  non  adiun- 
gatur  creatio,  sequitur  quod  ea  quae  sunt  a  na- 

T  tura  ">,  non  sunt  creaturae.  Quod  est  haereticum. 

Sed  contra  est  quod  Augustinus,  Siiper  Gen. 
^Lib.  V,  cap.  XI,  ^j  iit^  *^  distinguit  opus  propagationis,  quod  est 
opus  naturae,  ab  opere  creationis. 

Respondeo  dicendum  quod  haec  dubitatio  in- 
ducitur  propter  formas.  Quas  quidam  posuerunt 
non  incipere  per  actionem  naturae,  sed  prius  in 
materia  extitisse,  ponentes  latitationem  formarum. 
-  Et  hoc  accidit  eis  ex  ignorantia  materiae  *,  quia 
nesciebant  distinguere  inter  potentiam  et  actum  : 
quia  enim  formae  praeexistunt  in  materia  in  po- 
tentia,  posuerunt  eas  simpliciter  praeexistere. 

Alii  vero  posuerunt  formas  dari  vel  ^  causari 
ab  agente  separato,  per  modum  creationis.  Et  se- 
cundum  hoc  cuiiibet  operationi  naturae  adiun- 
gitur  creatio.  -  Sed  hoc  accidit  eis  ex  ignorantia 
formae.  Non  enim  considerabant  quod  forma 
naturalis  corporis   non   est  subsistens ,    sed  quo 


ARTICULUS  VIII 


477 


•  D.  64.2. 


aliquid  est:  et  ideo,  cum  fieri  et  creari  non  con- 
veniat '  proprie  nisi  rei  subsistenti,  sicut  supra  * 
dictum  est,  formarum  non  est  fieri  neque  creari, 
sed  coticreata  esse. 

Quod  autem  proprie  fit  ab  agente  naturali,  est 
compositum,  quod  fit  ex  materia.  Unde  in  ope- 
ribus  naturae  non  admiscetur  creatio :  sed  prae- 
supponitur  ?  ad  operationem  naturae. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  formae  inci- 
piunt  esse  in  actu,  compositis  factis,  non  quod 
ipsae  fiant  per  se,  sed  per  accidens  tantum. 

Ad  secundum  dicendum  quod  qualitates  activae 
in  natura  agunt  in  virtute  formarum  substantia- 
lium.  Et  ideo  agens  naturale  non  solum  producit 
sibi  simile  secundum  qualitatem  ",  sed  secundum 
speciem. 

Ad  tertium  dicendum  quod  ad  generationem 
animalium  imperfectorum  sufficit  agens  univer- 
sale,  quod  est  virtus  caelestis,  cui  assimilantur  ® 
non  secundum  speciem,  sed  secundum  analogiam 
quandam :  neque  oportet  dicere  quod  eorum  for- 
mae  creantur  ab  agente  separato.  Ad  genera- 
tionem  vero  animalium  perfectorum  non  sufficit 
agens  universale :  sed  requiritur  agens  proprium, 
quod  est  generans  univocum. 

Ad  quartum  dicendum  quod  operatio  naturae 
non  est  nisi  ex  praesuppositione  principiorum 
creatorum :  et  sic  ea  quae  per  naturam  fiunt , 
creaturae  dicuntur. 


■  Art.  4. 


f)  ea  quae  sunt  a  natura.  -  Om.  ed.  a. 

3)  dari  vel.  -  Om.  FGab. 

e)  conveniat.  -  conveniant  B. 

?)  praesupponitur.  —  aliquid  add.  P. 


ri)  qualitatem.  -  aequalitatem  ACE. 

0)  assimilantur.  -  similantur  ACDEFG;  (virtus  cecitatis  cui)  si- 
milantur  ed.  a. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


•  Cf.  II  Sent., 
dist.  I,  qu.  I,  art. 
4,  ad  4. 


*  Vide  Phaedo- 
nis  cap.  xux  ; 
Timaeum  (Did. 
tom.II,  pag.2i8). 

*  Vide  Metaph.j 
tract.  IX,  cap.  v. 


•  Metaphys,,  lib. 
VI,  cap.viii,  n.  3, 
4;  cap.  IX,  n.7. 


IK  titulo  hoc  adverte,  quod  quaestiq  est  non  de  singulis 
operibus  naturae  et  artis,  sed  de  omnibus  aut  pluribus: 
an  creatio  in  omnibus  aut  pluribus  operibus  naturae  et 
artis  misceatur.  Dico  autem  hoc  propter  generationem  ho- 
minis :  quoniam  de  ea  nuUa  hic  fit  mentio,  quia  quod  in 
pluribus  est  tractatur  hic. 

In  corpore  quatuor  facit :  primo,  reddit  causam  quaesiti; 
secundo,  tractat  unam  opinionem;  tertio,  oppositam;  quarto, 
respondet  quaesito. 

II.  Quoad  primum ,  ratio  quaesiti  est  factio  forma- 
rum,  de  qua  apud  omnes  fuit,  et  est,  maxinia  quaestio. 
Gum  enim  communis  animi  conceptio  omnium  esset  quod 
ex  nihilo  nihil  fit ,  et  similiter  nihil  revertitur  in  nihil 
(et  intelligitur  ex  nihilo  sui,  et  similiter  in  nihil  sui :  et 
non,  ut  rudes  intelligunt,  ex  nullo  praesupposito) ;  et  vi- 
derent  formas  substantiales  praecipue  quandoque  appa- 
rere,  et  quandoque  non :  in  varias  inciderunt  opiniones  ex- 
tremas. 

Nam  quidam  *,  ponentes  latitationem,  respondebant  ne- 
gative  quaestioni:  quia  negabant  omne  fieri,  ne  ponerent 
aliquid  ex  nihilo  fieri.  Et  hos  reprehendit  Auctor  ignoran- 
tiae  materiae. 

AHi  (de  quorum  numero  videntur  Plato  *  et  Avicen- 
na  *,  etc),  ponentes  formas  proprie  fieri,  responderunt  affir- 
mative :  quia  fiunt  ex  nihilo  sui.  Subiecta  tamen  materia 
velavit  oculos  eorum,  ne  adverterent  ponere  se  ex  nihilo 
ahquid  fieri.  Et  hos  arguit  Auctor,  quia  nescierunt  naturam 
formae:  quod  scilicet  formae  materialis,  de  qua  loquimur, 
non  est  fieri  nec  esse. 

Solus  divinus  ille  Aristoteles  quoad  ingenium,  viam  in- 
venit  mediam ,  qua  et  vere  res  fierent ,  et  nihil  fieret  ex 
nihilo  sui.  Ponendo  enim  *  quod  formae  sunt  et  non  sunt 


absque  generatione  et  corruptione,  idest  quod  earum  non 
est  fieri  nec  corrumpi ,  sed  quod  sola  composita  fiunt , 
generantur  et  corrumpuntur,  omnia  salvavit :  semper  enim 
aliquid  compositi  praeest  et  remanet,  scilicet  materia. 

Et  sic  respondetur  negative  quaestioni.  Sed  non  quia 
nihil  fit :  sed  quia  sola  composita  fiunt ,  formae  autem 
sunt  ad  factionem  compositorum,  et  non  sunt  ad  corru- 
ptionem  eorundem.  Creatio  ergo  non  admiscetur  operibus 
naturae,  sed  praesupponitur  eidem.  -  Et  sic  patent  omnia 
quae  sunt  in  littera. 

III.  In  responsione  ad  secundum,  tractandum  esset  an 
qualitates  activae  possint  inducere  formas  substantiales  vir- 

tute  substantiarum.  Sed  quoniam  inferius  *,  ubi  de  potentiis  *Qu.uv,  art.3; 

,.  .  ^-         .  ,.  1  •  ,       qu.  Lxxvii,  art.  I. 

angeli  et  animae  agetur,  universaliter  tractabitur  an  sub- 
stantia  creata  possit  esse  immediatum  principium  alicuius 
operationis,  ideo  illuc  usque  differatur,  etc. 

IV.  In  responsione  ad  tertium,  adverte  duo.  Primo  quod, 
cum  dicitur  ad  generationem  animalium  imperfectorum 
sufficere  agens  universale  ,  non  excluditur  virtus  propor- 
tionalis  semini,  quae  est  proxima  causa  generationis :  sed 
excluditur  proximum  univocum  formaliter,  a  quo  derivata 
sit  vis  illa,  sicut  a  bove  generante  deciditur  semen  gene- 
rativum  bovis,  etc.  An  autem  illae  virtutes  necessario  po- 
nendae  sint,  alterius  negotii  est.  Sat  est  hic,  quod  illae  non 
excluduntur  ex  sufficientia  agentis  universalis :  quoniam  illae 
sunt  instrumenta  universalis  agentis,  si  sunt.  De  quibus  vide 
Averroem,  XII  Metaphys. ,  comm.  xm. 

Secundo  quod,  quia  adhuc  non  est  decisum  an  virtus 
caelestis  sit  animata  ut  possit  animal  facere,  aut  virtutem 
separatae  vitae  sufficienter  participans ;  idcirco  non  ad  hunc 
spectat  locum  quomodo  caelum  vivum  facere  potest.  Suo  .  vide  qu.  lxx, 
igitur  loco  *  quaestio  relinquatur.  art.  ?,  ad  3. 


478 


QUAESTIO  XLVI,  ARTICULUS  I 


QUAESTIO  QUADRAGESIMASEXTA 

DE   PRINCIPIO   DURATIONIS   RERUM   CREATARUM 

IN    TRES    ARTICULOS    DIVISA 


CONSEQUENTER  considerandum  est  de  principio 
durationis  rerum  creatarum  *. 
Et  circa  hoc  quaeruntur  tria. 

Primo:  utrum  creaturae  semper  fuerint. 


Introd. 


Secundo :    utrum  eas   incoepisse   sit  articulus 

fidei. 
Tertio :    quomodo  Deus   dicatur  in   principio 

caelum  et  terram  creasse. 


ARTICULUS  PRIMUS 

UTRUM  UNIVERSITAS  CREATURARUM  SEMPER  FUERIT 

II  Sent.,  dist.  :,  qu.  i,  art.  5;  II  Cont.   Gent.,  cap.  xxxi  sqq.;  De  Pot.,  qu.  iii,  art.   17; 
Quodl.  III,  qu.  XIV,  art.  2;  Compend.  TheoL,  cap.  xcviii;  VIII  Pliysic,  lect.  \\;  \  de  Cael.  et  Mund.,  lect.  vi,  xxix; 

xil  Metaphys.,  lect.  v. 


*  Cap. 
-  S.  Th, 

•  Ca 
S.TI 


t. 


IX,  n.  4. 
.  lect.  XV. 
III,  n.  4.- 
lect.  VI. 


,D  PRiMUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
universitas  creaturarum,  quae  "  mundi 
'nomine  nuncupamr,  non  incoeperit,  sed 
jfuerit  ab  aeterno.  Omne  enim  quod  in- 
coepit  esse,  antequam  fuerit,  possibile  fuit  ipsum 
esse :  alioquin  impossibile  fuisset  ipsum  fieri.  Si 
ergo  mundus  incoepit  esse,  antequam  inciperet, 
possibile  fuit  ipsum  esse  ^.  Sed  quod  possibile  est 
esse,  est  materia,  quae  est  in  potentia  ad  esse, 
quod  est  per  formam,  et  ad  non  esse,  quod  est 
per  privationem.  Si  ergo  mundus  incoepit  esse, 
ante  mundum  fuit  materia.  Sed  non  potest  esse 
materia  sine  forma:  materia  autem  mundi  cum 
forma,  est  mundus.  Fuit  ergo  mundus  antequam 
esse  inciperet:  quod  est  impossibile. 

2.  Praeterea,  nihil  quod  habet  virtutem  ut  sit 
semper,  quandoque  est  et  quandoque  non  est: 
quia  ad  quantum  se  extendit  virtus  alicuius  rei, 
tandiu  est.  Sed  omne  incorruptibile  habet  virtu- 
tem  ut  sit  semper :  non  enim  virtutem  habet  ad 
determinatum  durationis  tempus.  Nullum  ">  ergo 
incorruptibile  quandoque  est  et  quandoque  non 
est.  Sed  omne  quod  incipit  *  esse,  quandoque  est 
et  quandoque  non  est.  Nullum  ergo  incorruptibile 
incipit  esse.  Sed  multa  sunt  in  mundo  incorru- 
ptibilia,  ut  corpora  caelestia,  et  omnes  substantiae 
intellectuales.  Ergo  mundus  non  incoepit  esse. 

3.  Praeterea,  nullum  ingenitum  incoepit  esse. 
Sed  Philosophus  probat '  in  I  Physic.  *,  quod  ma- 
teria  est  ingenita ;  et  in  I  de  Caelo  et  Mundo  *, 
quod  caelum  est  ingenitum.  Non  ergo  universitas 
rerum  incoepit  esse. 

4.  Praeterea,  vacuum  est  ubi  non  est  corpus, 
sed  possibile  est  esse.  Sed  si  mundus  incoepit 
esse,  ubi  nunc  est  corpus  mundi,  prius  non  fuit 
aliquod  corpus:  et  tamen  poterat  ibi  esse,  alio- 
quin  nunc  ibi  non  esset.  Ergo  ante  mundum  fuit 
vacuum:   quod  est  impossibile. 


5.  Praeterea,  nihil  de  novo  incipit  moveri,  nisi 
per,  hoc  quod  movens  vel  ^  mobile  aliter  se  habet 
nunc  quam  prius.  Sed  quod  aliter  se  habet  nunc 
quam  prius,  movetur.  Ergo  ante  omnem  motum 
de  novo  incipientem,  fuit  aliquis  motus.  Motus 
ergo  semper  fuit.  Ergo  et  mobile :  quia  motus 
non  est  nisi  in  mobili. 

6.  Praeterea,  omne  movens  aut  est  naturale, 
aut  est  voluntarium.  Sed  neutrum  incipit  movere, 
nisi  aliquo  motu  praeexistente.  Natura  enim  sem- 
per  eodem  modo  operatur.  Unde,  nisi  praecedat 
aliqua  immutatio  vel  in  natura  moventis  vel  in 
mobili,  non  incipiet  a  movente  naturali  esse  mo- 
tus,  qui  non  fuit  prius.  Voluntas  autem  absque 
sui  immutatione  retardat  facere  quod  proponit: 
sed  hoc  non  est  nisi  per  aliquam  immutationem 
quam  imaginatur,  ad  minus  ex  parte  ipsius  tem- 
poris.  Sicut  qui  vult  facere  domum  cras,  et  non 
hodie,  expectat  aliquid  futurum  cras,  quod  hodie 
non  est;  et  ad  minus  expectat  quod  dies  hodier- 
nus  transeat ,  et  crastinus  adveniat ;  quod  sine 
mutatione  non  est ,  quia  "tempus  est  numerus 
motus.  Relinquitur  ergo  quod  ante  omnem  mo- 
tum  de  novo  incipientem,  fuit  alius  motus.  Et 
sic  idem  quod  prius. 

7.  Praeterea,  quidquid  est  semper  in  prin- 
cipio  et  semper  in  fine,  nec  incipere  nec  desi- 
nere  "  potest :  quia  quod  incipit,  non  est  in  suo 
fine;  quod  autem  desinit,  non  est  in  suo  prin- 
cipio.  Sed  tempus  semper  est  in  suo  "  principio 
et  fine :  quia  nihii  est  temporis  nisi  7iunc,  quod 
est  finis  praeteriti ,  et  principium  futuri.  Ergo 
tempus  nec  incipere  nec  desinere  potest.  Et  per 
consequens  nec  motus,  cuius  numerus  tempus  est. 

8.  Praeterea,  Deus  aut  est  prior  mundo  na- 
tura  tantum ,  aut  duratione.  Si  natura  tantum , 
ergo ,  cum  Deus  sit  ab  aeterno ,  et  mundus  est 
ab  aeterno.  Si  autem  est  prior  duratione ;  prius 


a)  quae.  —  nunc  addunt  PFai. 

P)  Si  ergo  ...  esse.  -  Om.  codices.  -  Sed  quod ...  incoepit  esse  om. 
GpF. 

•f)  Nullum.  -  Nihil  P ;  Nullum  ...  non  est  om.  B. 

8)  incipit.  ~  incoepit  FGab;  et  ita  mox  ABCEFGafr. 


e)  probat.  -  dicit  post  Physic.  PFGab. 
I)  vel.  -  et  P. 

t))  incipere  nec  desinere.  -  desinere  nec  incipere  Vab. 
9)  suo.  -  sui  G.  -  Pro  temporis ,  ipsius  ACE,  ipsius  temporis  B, 
temporis  ipsius  D. 


QUAESTIO  XLVI,  ARTICULUS  I 


479 


Qu.  XLiv/  art. 
,  3.  4- 


•Vers.  5. 
t 
*  Vers.  22. 

X 

X 


autem  et  posterius  in  duratione  constituunt  tem- 
pus:  ergo  ante  mundum  fuit  tempus;  quod  est 
impossibile. 

9.  Praeterea,  posita  causa  sufficienti,  ponitur 
effectus :  causa  enim  ad  quam  non  sequitur  effe- 
ctus,  est  causa  imperfecta,  indigens  alio  ad  hoc 
quod  effectus  sequatur.  Sed  Deus  est  sufficiens 
causa  mundi :  et  finalis,  ratione  suae  bonitatis ;  et 
exemplaris,  ratione  suae  sapientiae;  et  effectiva, 
ratione  suae  potentiae ;  ut  ex  superioribus  *  patet. 
Cum  ergo  Deus  sit  ab  aeterno,  et  mundus  fuit 
ab  aeterno. 

10.  Praeterea,  cuius  actio  est  aeterna,  et  effe- 
ctus  aeternus.  Sed  actio  Dei  est  eius  substantia, 
quae  est  aeterna.  Ergo  et  mundus  est  aeternus. 

Sed  contra  est  quod  dicitur  loan.  xvii  * :  Cla- 
rifica  '  me,  Pater,  apiid  temetipsum,  claritate  quam 
habui  priusquam  mundusfieret;  et  Proverb.  viii*: 
Dominus  possedit  me  in  initio  piarum  suarum, 
antequam  quidquam  faceret  a  principio  '. 

Respondeo  dicendum  nihil  '*■  praeter  Deum  ab 
aeterno  fuisse.  Et  hoc  quidem  ponere  non  est 
•  Qu.  XIX,  art.  4.  impossibile.  Ostensum  est  enim  supra  *  quod  vo- 
luntas  Dei  est  causa  rerum.  Sic  ergo  aliqua  ne- 
cesse  est  esse,  sicut  necesse  est  Deum  velle  illa: 
cum  necessitas  eflfectus  ex  necessitate  causae  de- 
pendeat,  ut  dicitur  in  V  Metaphys.  *  Ostensum 
est  autem  supra  *  quod,  absolute  loquendo,  non 
est  necesse  Deum  velle  aliquid  nisi  seipsum.  Non 
est  ergo  necessarium  Deum  velle  quod  mundus 
fuerit  semper.  Sed  eatenus  mundus  est,  quatenus 
Deus  vult  illum  esse:  cum  esse  mundi  ex  vo- 
luntate  Dei  dependeat  sicut  ex  sua  causa.  Non 
est  igitur  necessarium  mundum  semper  esse. 
Unde  nec  demonstrative  probari  potest. 

Nec  rationes  quas  ad  hoc  Aristoteles  inducit  *, 
sunt  demonstrativae  simpliciter,  sed  secundum 
quid :  scilicet  ad  contradicendum  rationibus  ^"  an- 
tiquorum  ,  ponentium  mundum  incipere  secun- 
dum  quosdam  modos  in  veritate  impossibiles  *. 
Et  hoc  apparet  ex  tribus.  Primo  quidem ,  quia 
tam  in  VIII  Physic.  *  quam  in  I  de  Caelo  **,  prae- 
mittit  quasdam  opiniones,  ut  Anaxagorae  et  Em- 
pedoclis  et  Platonis ,  contra  quos  rationes  con- 
tradictorias  inducit.  -  Secundo,  quia,  ubicumque 
de  hac  materia  loquitur,  inducit  testimonia  anti- 
quorum :  quod  non  est  demonstratoris,  sed  pro- 
babiliter  persuadentis.  -  Tertio,  quia  expresse  dicit 
in  I  lib.  Topic.  *,  quod  quaedam  sunt  problemata 
dialectica,  de  quibus  rationes  non  habemus,  ut 
iitrum  mimdiis-sit  aeternus. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod,  antequam  mun- 
dus  esset,  possibile  fuit '  mundum  esse,  non  qui- 
dem  secundum  potentiam  passivam ,  quae  est 
materia;  sed  secundum  potentiam  activam  Dei. 
Et  etiam  secundum  quod  dicitur  aliquid  absolute 


•  S.  Th.  lect.  VI. 
-  Did.  lib.  IV, 
cap.  V,  n. 3  sqq. 
"  Qu.  XIX,  art.3, 


•PhysicMb.Vm, 
cap.  I,  n.  4  sqq  ; 
s.  Th.  lect.  II. 
-  De  Cael,  et 
Mund.Wb.l,  cap. 
XII ;  s.'Th.  lect. 
XXVI  sqq. 

*  D.  236,  912. 


'  Cap.  I,  n.  2.  - 
S.Th.  lect.  I. 
"  Cap.  X,  n.  2, 
4,  10.  -   S.  Th. 
lect.  XXII,  XXIII. 


Cap.  IX,  n.  3. 


possibile,  non  secundum  aliquam  potentiam,  sed 
ex  sola  habitudine  terminorum,  qui  sibi  non  repu- 
gnant;  secundum  quod  possibile  opponitur  impos- 
sibili,  ut  patet  per  Philosophum,  in  V  Metaphys.  * 

Ad  secundum  dicendum  quod  illud  quod  habet 
virtutem  ut  sit  semper,  ex  quo  habet  illam  vir- 
tutem,  non  quandoque  est  et  quandoque  non 
est:  sed  antequam  haberet  illam  virtutem,  non 
fuit.  Unde  haec  rafio,  quae  ponitur  ab  Aristotele 
in  I  de  Caelo  *,  non  concludit  simpliciter  quod 
incorruptibilia  non  incoeperunt  esse  :  sed  quod 
non  incoeperunt  esse  per  modum  naturalem,  quo 
generabilia  et  corruptibilia  incipiunt  esse  ^. 

Ad  tertium  dicendum  quod  Aristoteles,  in  I 
Physic,  probat  materiam  esse  ingenitam,  per  ' 
hoc  quod  non  habet  subiectum  de  quo  sit.  In  I 
autem  de  Caelo  et  Mundo,  probat  caelum  ingeni- 
tum,  quia  non  habet  contrarium  ex  quo  generetur. 
Unde  patet  quod  per  utrumque  non  concluditur  " 
nisi  quod  materia  et  caelum  non  incoeperunt  per 
generationem,  ut  quidam  ponebant,  praecipue  de 
caelo.  Nos  autem  dicimus  quod  materia  et  coe- 
lum  producta  sunt  in  esse  per  creationem,  ut  ex 
dictis  *  patet. 

Ad  quartum  dicendum  quod  ad  rationem  vacui 
non  sufficit  in  quo  nihil  est:  sed  requiritur  quod 
sit  spatium  capax  corporis,  in  quo  non  sit  corpus, 
ut  patet  per  Aristotelem,  in  IV  Physic.  *  Nos  au- 
tero  dicimus  non  fuisse  locum  aut  spatium  ante 
mundum. 

Ad  quintum  dicendum  quod  primus  motor  sem- 
per  eodem  modo  se  habuit:  primum  autem  mo- 
bile  non  semper  eodem  modo  se  habuit,  quia 
incoepit  esse,  cum  prius  non  fuisset.  Sed  hoc  non 
fuit  per  mutationem ,  sed  per  creationem ,  quae 
non  est  mutatio,  ut  supra  *  dictum  est.  Unde  patet 
quod  haec  ratio,  quam  ponit  Aristoteles  in  VIII 
Physic.  *,  procedit  contra  eos  qui  ponebant  mo- 
bilia  aeterna,  sed  motum  non  aeternum  ;  ut  patet 
ex  opinionibus  Anaxagorae  et  Empedoclis  *.  Nos 
autem  ponimus,  ex  quo  mobilia  incoeperunt,  sem- 
per  fuisse  motum. 

Ad  sextum  dicendum  quod  primum  agens  est 
agens  voluntarium.  Et  quamvis  habuit  volunta- 
tem  aeternam  producendi  aliquem  effectum,  non 
tamen  produxit  aeternum  p  effectum.  Nec  est  ne- 
cesse  quod  praesupponatur  aliqua  mutatio,  nec 
etiam  propter  imaginationem  temporis.  Aliter  enim 
est  intelligendum  de  agente  particulari,  quod  prae- 
supponit  aliquid,  et  causat  alterum;  et  aliter  '  de 
agente  universali ,  quod  producit  totum.  Sicut 
agens  particulare  producit  formam,  et  praesup- 
ponit  materiam :  unde  oportet  quod  formam  in- 
ducat  secundum  proportionem  ad  debitam  ma- 
teriam.  Unde  rationabiliter  in  ipso  consideratur 
quod  inducit  formam  in  talem  materiam  et  non 


i)  darifica.  -  Et  nunc  clarifica  codices. 

x)  a  principio.  -  ab  initio  codices  et  a  b. 

X)  nihil.  -  quod  nihil  pFG  et  ed.  a,  quod  nihil  ponitur  sF,  quod 
nihil  potest  PABDEfc  et  C,  qui  insuper  pro  nihil  potest  in  margine 
habet  non  est  necessarium  aliquid.  Cf.  Caietanum,  et  loca  citata  in  prin- 
cipio  articuli,  post  titulum. 

[i)  rationibus.  -  positionibus  ABCDG. 

v)  possibile  fuit.  -  erat  possibile  codices. 


*  S.Th.  lect.  XIV. 
-  Did.  lib.  IV, 
cap.  XII,  n.  8,  9. 


'  Cap.  XII,  n.  3. 
•S.Th.lect.xxvi. 


"  Qa.xLv,  art.  2. 


•Cap.i,n.6(s.Th. 
lect.  I) ;  cap.  vii, 
nurn.  4  (  s.  Th. 
lect.  X).  -  Cf.  I 
CaeL,  cap.  ix, 
num.  9;  s.  Th. 
lect.  XXI. 


*  Qu.  XLv,  art.  2, 
ad  2. 


*Cap.i,  n.ysqq. 
-  S.  Th.  lect.  n. 


*  Ibid.  num.  2.  ■ 
S.  Th.  lect.  I. 


5)  esse.  -  Om,  codices  et  a  b. 

0)  per,  —  propter  codices  et  a  b. 

iz)  per  utrumque  non  concluditur.  -  per  utrumque  non  excluditur 
BCDEFGpA  et  a  b. 

p)  aeternum  effectum.  -  aliquem  effectum  aeternum  B,  effectum 
aeternum  ceteri. 

a)  ct  aliter.  -  aliter  ACDE,  et  FGab.  -  Pro  quod  producit,  qui 
producit  ABCDEai. 


480 


QUAESTIO  XLVI,  ARTICULUS  I 


'  Cap.  XI,  n.4. 
•  S.Th.  lect.xvii. 


in  aliam,  ex  diflferentia  materiae  ad  materiam. 
Sed  hoc  non  rationabiliter  consideratur  ^  in  Deo, 
qui  simul  producit  formam  et  materiam:  sed  con- 
sideratur  rationabiliter  in  eo,  quod  ipse  producit 
materiam  congruam  formae  et  fini.  -  Agens  autem 
particulare  praesupponit  tempus,  sicut  et  mate- 
riam.  Unde  rationabiliter  consideratur  in  eo,  quod 
agit  in  tempore  posteriori  et  non  in  priori  ",  se- 
cundum  imaginationem  successionis  temporis  post 
tempus.  Sed  in  agente  universali,  quod  ?  producit 
rem  et  tempus,  non  est  considerare  quod  agat 
nunc  et  non  prius,  secundum  imaginationem  tem- 
poris  post  tempus,  quasi  tempus  praesupponatur 
eius  actioni:  sed  considerandum  est  in  eo  ^,  quod 
dedit  effectui  suo  tempus  quantum  voluit,  et  se- 
cundum  quod  conveniens  fuit  ad  suam  potentiam 
demonstrandam.  Manifestius  enim  mundus  ducit 
in  cognitionem  divinae  potentiae  creantis,  si  mun- 

,    quam  si   semper  fuisset: 
non  semper  fuit,  manifestum 
est  habere  causam;  sed  non  ita  '^  manifestum  est 
de  eo  quod  semper  fuit. 

Ad  septimum  dicendum  quod,  sicut  dicitur  in 
IV  Physic.  *,  prius  et  posterius  est  in  tempore, 
secundum  quod  prius  et  posterius  est  "  in  motu. 
Unde  principium  et  finis  accipienda  sunt  in  tem- 
pore,  sicut  et  in  motu.  Supposita  autem  aeternitate 
motus,  necesse  est  quod  quodlibet  momentum  in 
motu  acceptum  sit  principium  et  terminus  motus: 
quod  non  oportet,  si  motus  incipiat.  Et  eadem 
r-atio  est  de  nunc  temporis.  Et  sic  patet  quod  ratio 
illa  instantis  nunc,  quod  semper  sit  principium  et 


dus  non  semper  fuit 
omne  enim  quod 


finis  temporis,  praesupponit  "«  aeternitatem  tem- 
poris  et  motus.  Unde  Aristoteles  hanc  rationem 
inducit,  in  VIII  Physic.  *,  contra  eos  qui  pone- 
bant  aeternitatem  temporis,  sed  negabant  aeter- 
nitatem  motus. 

Ad  octavum  dicendum  quod  Deus  est  prior  mun- 
do  duratione.  Sed  ly  prius  non  designat  priorita- 
tem  temporis,  sed  aeternitatis.  -  Vel  dicendum 
quod  designat  aeternitatem  temporis  imaginati,  et 
non  realiter  existentis.  Sicut,  cum  dicitur,  supra 
caelum  nihil  est,  ly  supra  designat  locum  imagi- 
natum  tantum,  secundum  quod  possibile  est  ima- 
ginari  dimensionibus  caelestis  corporis  dimensio- 
nes  alias  ^^  superaddi. 

Ad  nonum  dicendum  quod,  sicut  effectus  sequi- 
tur  a  causa  agente  naturaliter  secundum  modum 
suae  formae,  ita  sequitur  ab  agente  per  volunta- 
tem  secundum  formam  ab  eo  praeconceptam  et 
definitam,  ut  ex  superioribus  *  patet.  Licet  igitur 
Deus  ab  aeterno  fuerit  sufficiens  causa  mundi,  non 
tamen  oportet  quod  ponatur  mundus  ab  eo  pro- 
ductus,  nisi  secundum  quod  est  in  praedefinitione 
suae  voiuntatis;  ut  scilicet  habeat  esse  post  non 
esse,  ut  manifestius  declaret  suum  Auctorem. 

Ad  decimum  dicendum  quod  '''',  posita  actione,  se- 
quitur  elfectus  secundum  exigentiam  formae  quae 
est  principium  actionis.  In  agentibus  autem  per 
voluntatem,  quod  conceptum  est  et  praedefinitum, 
accipitur  ut  forma  quae  est  principium  actionis. 
Ex  actione  igitur  Dei  aeterna  non  sequitur  ef- 
fectus  aeternus :  sed  qualem  Deus  voluit,  ut  sci- 
licet  haberet  esse  post  non  esse. 


♦  Cap 
S.Tfi 


I,  n.  II. 
lect.  II. 


P? 


*  Qu.  XIX,  art.  4; 
qu  XLi,  art.  2. 


TT 


t)  consideratur.  -  videtur  Vab.-  Pro  in  Deo,  in  eo  BCDEGpA.- 
Pro  qui,  quod  CpB. 

u)  in  priori.  -  in  tempore  priori  A,  priori  Pab. 

9)  quod.  -  qui  codices  et  a  b.  -  Pro  rem,  et  rem  G. 

•/)  in  eo.  -  Omittit  Pab.  -  Post  quantum  addit  et  quando  A,  vel 
quando  B. 

^)  ita.  -  Om.  D. 


to)  quod  prius  et  posterius  est.  -  prius  et  posterius  ABCDE.  -  Pro 
principium  et  finis  accipienda  sunt,  et  principium  et  flnem  accipien- 
dum  cst  FGa ;  et  praemittunt  etiam  ceteri  et  ed.  b. 

aa)  praesupponit.  -  supponit  ACDEFGa.  -  et  motus  om.  CEFG 
pA  et  ed.  a. 

P?)  alias.  -  Om.  CEpA. 

yy)  quod.  -  in  agente  per  naturam  addit  B. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTULUs  clarus  est.  -  In  corpore  unica  est  conclusio,  cum 
duobus  coroHariis. 

Conclusio  est:  Nihil  praeter  Deum  fuit  ab  aeterno,  ita 
quod  hoc  non  est  impossibile.  -  Ubi  adverte  quod  conclusio 
dicit  duo.  Asserit  enim  primo ,  nihil  aliud  a  Deo  fuisse 
semper.  Et  quoniam  hoc  ex  fide  tenetur,  nec  hoc  est  pro- 
bandum,  addit  secundum,  scilicet  quod  hoc  assertum  est 
possibile. 

Et  hoc  probat  sic.  Voluntas  Dei  est  causa  rerum:  ergo 
sic  necesse  est  aliqua  esse ,  sicut  necesse  est  Deum  velle 
illa :  ergo  non  est  necessarium  Deum  velle  quod  mundus 
fuerit  semper:  ergo  eatenus  mundus  est,  quatenus  Deus 
vult  illum  esse:  ergo  non  est  necessarium  mundum  semper 
esse.  -  Antecedens  patet  ex  supra  dictis.  Prima  vero  con- 
sequentia  probatur:  quia  necessitas  effectus  ex  necessitate 
causae  dependet,  ex  V  Metaphys.  Secunda  vero :  quia  non 
est  necesse  Deum  velle  aliquid  nisi  seipsum.  Tertia  autera : 
quia  esse  mundi  ex  voluntate  Dei  pendet  sicut  ex  causa. 

Primum  corollarium  est:  Non  potest  demonstrative  pro- 
bari  mundum  semper  fuisse.  -  Secundumest:  Rationes  quas 
ad  hoc  probandum  adducit  Aristoteles,  non  sunt  demon- 
strativae  simpliciter,  sed  secundum  quid.  Quod  manifestatur 
tripliciter:  scilicet  ex  opinionibus  confutatis,  ex  testimoniis 
inductis,  et  ex  expressa  eius  confessione.  -  Omnia  plana 
sunt  in  littera. 


II.  In  responsione  ad  decimiim,  dubium  est,  an  actio 
Dei  sit  actu  ab  aeterno  formaliter,  idest  inquantum  actio; 
an  solum  materialiter ,  idest  secundum  quod  res  est.  Si 
enim  primo  modo  intelligitur,  sequitur  quod  Deus  ab  aeter- 
no  est  actu  agens,  creans,  causans,  etc.  Et  si  sic ,  ergo  ab 
aeterno  est  aliquid  creatum,  actum,  causatum,  etc.  Et  tenet 
sequela  ex  V  Metaphys.  *:  causae  singulares  in  actu  in- 
quantum  causae,  et  effectus,  simul  sunt  et  non  sunt.  -  Si 
autem  secundo  modo  tantum  intelligitur ,  ergo  ab  aeterno 
est  causa  agens  in  potentia ,  et  postmodum  est  causa  in 
actu  agens :  quod  est  inconveniens. 

III.  Ad  hoc  dubium  cum  cautela  respondendum  est, 
ne  dicamus  vel  Deum  ab  aeterno  causam  in  potentia  tan- 
tum,  quod  in  II  Contra  Gent.,  cap.vi,  reprobatur;  vel  Deum 
ab  aeterno  creantem  mundum,  quod  constat  esse  erroneum, 
quoniam  creans  ad  creatum  dicitur ,  sicut  creativum  ad 
creabile,  ut  dicitur  V  Metaphys.  *  Media  ergo  via ,  distin- 
guendo ,  dicamus  quod  actio  Dei  est  in  actu  ab  aeterno 
non  solum  materialiter,  sed  formaliter.  Sed  hoc  potest  in- 
telligi  dupliciter:  primo,  ut  sit  in  actu  secundum  id  quod 
ponit  actio,  inquantum  actio,  in  agente;  secundo,  secundum 
quod  infert  ex  se  passionem  vel  effectum.  Primo  modo,  actio 
Dei  est  in  actu  ab  aeterno:  secundo  modo,  non.  Et  propter 
primum,  Deus  non  est  causa  in  potentia,  sed  in  actu  ab 
aeterno :  propter  secundum  vero,  Deus  non  creavit  raun- 


•  Cap.  III,  -  Did. 
lib.  rV,  cap.  n, 
n.  u. 


•  Cap.  XV.  -  Did. 
lib.  IV, 
n.  5, 


cap.  XV, 


QUAESTIO  XLVI,  ARTICULUS  II 


481 


dum  ab  aeterno,  nec  creat  modo  animam  Antichristi.  -  Et 
si  quaeratur,  quomodo  illatio  passionis  vel  effectus  est  in 
Deo  ab  aeterno,  actu  ■vel  potentia :  responsio  in  promptu 
est,  quod  est  in  eo   in  potentia  activa,    et  nunquam  est. 


fuit,  aut  erit  in  eo  formaliter.  De  inexistentibus  enim  for- 
maliter,  inconveniens  est  ponere  aliquid  in  potentia  in  Deo. 
Et  propterea  actionem,  secundum  totum  id  quod  in  agente 
ponit  formaliter,  oportet  ab  aeterno  in  Deo  esse  actu,  etc. 


'  ARTICULUS  SECUNDUS 

UTRUM  MUNDUM  INCOEPISSE  SIT  ARTICULUS  FIDEI 

II  Sent.,  dist.  i,  qu.  i,  art.  5;  II  Cont.  Gent.,  cap.  xxxviii;  De  Pot.,  qu.  iii,  art.  14;  Quodl.  XII,  qu.  vi,  art.  i; 

Opusc.  XXVII,  de  Aeternit.  Mundi. 


D  SECUNDUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
mundum  incoepisse  non  sit  articulus  fi- 
dei,  sed  conclusio  demonstrabilis.  Omne 
enim  factum  habet  principium  suae  du- 
rationis.  Sed  demonstrative  probari  potest  quod 
Deus  sit  causa  effectiva  mundi:  et  hoc  etiam  pro- 
babiliores  philosophi  posuerunt.  Ergo  demonstra- 
tive  probari  potest  quod  mundus  incoeperit. 

2.  Praeterea,  si  necesse  est  dicere  quod  mun- 
dus  factus  est  a  Deo,  aut  ergo  ex  nihilo,  aut  ex 
aliquo.  Sed  non  ex  aliquo:  quia  sic  materia  muncft 
praecessisset   mundum ;   contra  quod   procedunt 

cf.  art.  praec.  rationes  Aristotelis  ponentis  caelum  ingenitum  *. 
Ergo  oportet  dicere  quod  mundus  sit  factus  ex 
nihilo.  Et  sic  habet  esse  post  non  esse.  Ergo 
oportet  quod  esse  incoeperit. 

3.  Praeterea,  omne  quod  operatur  per  intelle- 
ctum,  a  quodam  principio  operatur,  ut  patet  in  om- 

«  nibus  artificibus  ".  Sed  Deus  est  agens  per  intelle- 

ctum.  Ergo  a  quodam  principio  operatur  Mundus 
igitur,  qui  est  eius  effectus,  non  fuit  semper. 

4.  Praeterea,  manifeste  apparet  artes  aliquas, 
et  habitationes  regionum,  ex  determinatis  tempo- 
ribus  incoepisse.  Sed  hoc  non  esset,  si  mundus 
semper  fuisset.  Mundum  igitur  non  semper  fuisse 
manifestum  est. 

5.  Praeterea,  certum  est  nihil  Deo  aequari  pos- 
P          se.  Sed  si  mundus  semper  fuisset,  aequipararetur '' 

Deo  in  duratione.  Ergo  certum  est  non  semper 
mundura  fuisse. 
T  6.  Praeterea,  si  mundus  semper  fuit  ^,  infiniti 

dies  praecesserunt  diem  istum.  Sed  infinita  non 
est  pertransire.  Ergo  nunquam  fuisset  perventum 
ad  hunc  diem:  quod  est  manifeste  falsum. 

7.  Praeterea,  si  mundus  fuit  aeternus,  et  ge- 
neratio  fuit  ab  aeterno.  Ergo  unus  homo  genitus 
est  ab  alio  in  infinitum.  Sed  pater  est  causa  effi- 
ciens  filii,  ut  dicitur  in  II  Physic  *.  Ergo  in  causis 
efficientibus  est  procedere  in  infinitum:  quod  im- 
probatur  in  II  Metaphys.  * 

8.  Praeterea,  si  mundus  et  generatio  semper 
fuit,  infiniti  homines  praecesserunt.  Sed  anima 
hominis  est  immortalis.  Ergo  infinitae  animae 
humanae  nunc  essent  actu :  quod  est  impossibile. 
Ergo  ex  necessitate  sciri  potest  quod  mundus  in- 
coeperit;  et  non  sola  fide  tenetur. 


•  Cap.  iii,  n.  3 
S.Th.  lect.  V. 


•  S.Th.  lect.  III. 
-  Did.  lib.  la, 
cap.  II,  n.  2  sqq. 


Vers. 


*   In  Symbolo 

Nic. 


'  Arist.,  Analyt. 
Poster. ,  lib.  I , 
cap.  XXXI,  n.  I.  - 
S.Th.  lect.  XLII., 


Sed  contra,  fidei  articuli  demonstrative  pro- 
bari  non  possunt:  quia  fides  de  non  apparentibus 
est,  ut  dicitur  ad  Hebr.  xi  *.  Sed  Deum  esse  Crea- 
torem  mundi,  sic  quod  mundus  incoeperit  esse  *, 
est  arficulus  fidei:  dicimus  enim  *:  Credo  in  iinum 
Deum  etc.  -  Et  iterum,  Gregorius  dicit,  in  Homil.  I 
in  E{ech.,  quod  Moyses  prophetizavit  de  praete- 
rito  ',  dicens  In  principio  creavit  Deus  caelum  et  e 

terram;  in  quo  novitas  mundi  traditur.  Ergo  no- 
vitas  mundi  habetur  tantum  per  revelationem.  Et 
ideo  ^  non  potest  probari  demonstrative.  ? 

Respondeo  dicendum  quod  mundum  non  sem- 
per  fuisse ,  sola  fide  tenetur ,  et  demonstrative 
probari  non  potest:  sicut  et  supra  *  de  mysterio  -Qu.xxxii.art. 
Trinitatis  dictum  est.  Et  huius  ratio  est,  quia  no- 
vitas  mundi  non  potest  demonstrationem  recipere 
ex  parte  ipsius  mundi.  Demonstrationis  enim  prin- 
cipium  est  quod  quid  est.  Unumquodque  autem, 
secundum  rationem  suae  speciei,  abstrahit  ab  hic 
et  nunc :  propter  quod  dicitur  *  quod  universalia 
sunt  ubique  et  semper.  Unde  demonstrari  non 
potest  quod  homo,  aut  caelum,  aut  lapis  non 
semper  fuit.  -  Similiter  etiam  neque  ex  parte  cau- 
sae  agentis,  quae  agit  per  voluntatem.  Voluntas 
enim  Dei  ratione  invesfigari  non  potest,  nisi  circa 
ea  quae  absolute  necesse  est  Deum  velle :  talia 
autem  non  sunt  quae  circa  creaturas  vult,  ut  di- 
ctum  est  *. 

Potest  autem  voluntas  divina  homini  manife- 
stari  per  revelationem,  cui  fides  innititur  ".  Unde 
mundum  incoepisse  est  credibile,  non  autem  de- 
monstrabile  vel  scibile.  -  Et  hoc  utile  est  ut 
consideretur,  ne  forte  aliquis,  quod  fidei  est  de- 
monstrare  praesumens,  rationes  non  necessarias 
inducat,  quae  praebeant  materiam  irridendi  infi- 
delibus,  existimantibus  nos  propter  huiusmodi  ra- 
tiones  credere  quae  fidei  sunt. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod,  sicut  dicit  Au- 
gustinus ,  XI  de  Civ.  Dei  * ,  philosophorum  po- 
nentium  aeternitatem  mundi,  duplex  fuit  opinio. 
Quidam  enim  posuerunt  quod  substantia  mundi 
non  sit  a  Deo.  Et  horum  est  intollerabilis  error; 
et  ideo  '  ex  necessitate  refellitur.  Quidam  autem 
sic  posuerunt  mundum  aeternum,  quod  tamen 
mundum  a  Deo  factum  dixerunt '  *.  Non  enim 
mundum  temporis  polimt  habere,  sed  siiae  crea- 


'  Qu.  xix,  art.3. 


Cap.  IV. 


D.  407. 


o)  artificibus.  -  artificialibus  P(G;),  artibus  B. 
P)  aequipararetur.  -  aequaretur  ABCD,  aequalis  E. 
y)  fuit.  -  fuisset  B ;  pro  praecesserunt,  praecessissent  BCDEFG. 
3)  esse.  —  Om.  codices  et  a  6.  -  In  textu  cit.  pro  etc,  caeli  et  ter- 
rae  codices. 

e)  de  praeterito.  -  Om.  DpB. 
X)  ideo.  -  Ora.  codices. 

SuMMAE  Theol.  D.  Thomae  T.  I. 


r|)  innititur.  -  Gregorius  VI  Moral.:  Mira  quae  ex  fide  credenda 
sunt,  ratione  investiganda  non  sunt;  quia  si  haec  ocutis  ratio  pan- 
deret,  mira  non  essent.  luxta  hoc  est  quod  dicit  iste  addit  G. 

6)  ideo.  -  Om.  codicfes.  -  Pro  re/ellitur,  repellitur  B,  repelluntur 

editio  a. 

i)  dixerunt.  -  dicerent  codices,-  Pro  temporis,  tempus  P  (eted.  a?), 
initium  temporis  BsC,  temporis  initium  Gb,  aevum  temporis  E. 

61 


482 


QUAESTIO  XLVI,  ARTICULUS  II 


Cap.  XXXI. 


*  Qu.  XLv,  art.2, 
ad  3. 


tionis  initium ,  iit  quodam  modo  vix  intelligibili 
semper  "  sit  factus.  -  Id  autem  quomodo  intelli- 
gant,  inpeneriint,  ut  idem  dicit  in  X  de  Civ.  Dei  *. 
Sicut  enim,  inquiunt,  si  pes  ex  aeternitate  semper 
fuisset  in  pulvere ,  semper  subesset  '  vestigium , 
quod  a  calcante  factum  nemo  dubitaret;  sic  et 
mundus  semper  fuit,  semper  existente  qui  fecit.  - 
Et  ad  hoc  intelligendum,  considerandum  est  quod 
causa  efficiens  quae  agit  per  motum,  de  neces- 
sitate  praecedit  tempore  suum  effectum :  quia 
effectus  non  est  nisi  in  termino  actionis ,  agens 
autem  omne  ■"  oportet  esse  principium  actionis. 
Sed  si  actio  sit  instantanea ,  et  non  successiva , 
non  est  necessarium  faciens  esse  prius  facto  dura- 
tione ;  sicut  patet  in  illuminatione.  Unde  dicurit 
quod  non  sequitur  ex  necessitate,  si  Deus  est 
causa  activa  mundi,  quod  sit  prior  mundo  dura- 
tione :  quia  creatio,  qua  mundum  produxit,  non 
est  mutatio  successiva,  ut  supra  *  dictum  est. 

Ad  secundum  dicendum  quod  illi  qui  ponerent 
mundum  aeternum,  dicerent  mundum  factum  a 
Deo  ex  nihilo,  non  quod  factus  sit  post  nihilum. 
secundum  '  quod  nos  intelligimus  per  nomen 
creationis ;  sed  quia  non  est  factus  de  aliquo.  Et 
sic  etiam  non  recusant  aliqui  eorum  creationis 
nomen,  ut  patet  ex  Avicenna  in  sua  Metaphysica* . 

Ad  tertium  dicendum  quod  illa  est  ratio  Ana- 
xagorae,  quae  ponitur  in  III  Physic.  *  Sed  non 
de  necessitate  concludit,  nisi  de  intellectu  qui  de- 
liberando  investigat  quid  agendum  sit,  quod  est 
simile  motui.  Talis  autem  est  intellectus  humanus, 
sed  non  divinus,  ut  supra  *  patet. 

Ad  quartum  dicendum  quod  ponentes  aeterni- 
tatem  mundi,  ponunt  aliquam  regionem  inlinities 
esse  mutatam  de  inhabitabili  in  habitabilem,  et 
e  converso.  Et  similiter  ponunt  quod  artes,  pro- 
pter  diversas  corruptiones  et  accidentia,  infinities 
fuerunt  inventae,  et  iterum  corruptae.  Unde  Ari- 
stoteles  dicit,  in  libro  Meteor.  *,  quod  ridiculum 
est  ex  huiusmodi  particularibus  mutationibus  opi- 
nionem  accipere  de  novitate  mundi  *  totius. 
0  Ad  quintum  dicendum  quod,  etsi "  mundus  sem- 

per  fuisset,  non  tamen  parificaretur  Deo  in  aeter- 
•  Lib.  V,  prosa  nitate,  ut  dicit  Boetius,  in  fine  de  Consolat.  *:  quia 
esse  divinum  est  esse  totum  simul,  absque  suc- 
cessione ;  non  autem  sic  est  de  mundo. 

Ad  sextum  dicendum  quod  transitus  semper  in- 


*  Tract.  IX,  cap. 

IV. 


•  Cap.  IV,  n.  5. 
S.  Th.  lect.  VI. 


*  Qu.  XIV,  art. 


*  Lib.I,  cap.  XIV. 
num.  19.  -S.  Tli. 
lect.  XVII. 

? 


telligitur  a  termino  in  "  terminum.  Quaecumque 
autem  praeterita  dies  signetur,  ab  illa  usque  ad 
istam  sunt  finiti  dies  ,  qui  pertransiri  poterunt. 
Obiectio  autem  procedit  ac  si,  positis  extremis, 
sint  media  infinita. 

Ad  septimum  dicendum  quod  in  causis  efficien- 
tibus  impossibile  est  procedere  in  infinitum  per 
se;  ut  puta  si  causae  quae  per  se  requiruntur  ad 
aliquem  effectum,  multiplicarentur  in  infinitum; 
sicut  si  lapis  moveretur  a  baculo,  et  ^  baculus  a 
manu,  et  hoc  in  infinitum.  Sed  per  accidens  in 
infinitum  procedere  in  causis  agentibus  non  re- 
putatur  '  impossibile;  ut  puta  si  omnes  causae 
quae  in  infinitum  multiplicantur,  non  teneant  or- 
dinem  nisi  unius  causae,  sed  earum  multiplicatio 
sit  per  accidens;  sicut  artifex  agit  multis  martellis 
per  accidens,  quia  unus  post  unum  frangitur.  Ac- 
cidit  ergo  huic  martello,  quod  agat  post  actionem 
alterius  martelli.  Et  similiter  accidit  huic  homini, 
inquantum  generat,  quod  sit  generatus  ab  alio : 
generat  enim  inquantum  homo  ^,  et  non  inquan- 
tum  est  filius  alterius  hominis ;  omnes  enim  ho- 
mines  generantes  habent  gradum  unum  in  causis 
efficientibus,  scilicet  gradum  particularis  generan- 
tis.  Unde  non  est  impossibile  quod  homo  generetur 
ab  homine  in  infinitum.  Esset  autem  impossibile, 
si  generatio  huius  hominis  dependeret  ab  hoc  ho- 
mine,  et  a  corpore  elementari,  et  a  sole,  et  sic 
in  infinitum. 

Ad  octavum  dicendum  quod  hanc  rationem  po- 
nentes  aeternitatem  mundi  multipliciter  elfugiunt. 
Quidam  enim  non  reputant  impossibile  esse  in- 
finitas  animas  actu ;  ut  patet  in  Metaphysica  Al- 
gazelis  *,  dicentis  hoc  esse  infinitum  per  accidens. 
Sed  hoc  improbatum  est  superius  *.  Quidam  vero 
dicunt  animam  corrumpi  cum  corpore.  Quidam 
vero  quod  ex  omnibus  animabus  remanet  una 
tantum.  Alii  vero,  ut  Augustinus  dicit  *,  posuerunt 
propter  hoc  circuitum  animarum;  ut  scilicet  ani- 
mae  separatae  a  corporibus,  post  determinata  tem- 
porum  curricula ",  iterum  redirent  ad  corpora.  De 
quibus  omnibus  in  sequentibus  *  est  agendum.  - 
Considerandum  tamen  quod  haec  ratio  particLilaris 
est.  Unde  posset  dicere  aliquis  quod  mundus  fuit 
aeternus,  vel  saltem  aliqua  creatura,  ut  angelus ; 
non  autem  homo.  Nos  autem  intendimus  univer- 
saliter,  an  aliqua  creatura  fuerit  ab  aeterno. 


x)  ut ...  semper.  -  et  ita  voluerunt  ut ...  mundus  semper  B;  pro  ut, 
ubi  ed.  a. 

X)  subesset.  -  ibidem  esset  B. 

|ji)  omne,  -  Om.  codices. 

v)  secundum.  -  Om.  FG. 

?)  mundi.  -  Om.  codices  et  a  b. 


o)  etsi.  -  si  ABCEGai,  etiam  si  F. 

n)  in.  -  ad  ACDEFG. 

p)  et.  -  Om.  ACDEFGpB  et  a  b. 

u)  reputatur.  —  reputant  codices  et  a  b. 

t)  homo.  -  pater  G. 

u)  curricula.  -  circula  EFGsA. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


*  Cf.  num.  V. 

*  Cf.  num.  VI. 


IN  titulo,  articulus  fidei  sonat  quod  sola  fide  tenere  oportet. 
-  In  corpore  unica  est  conclusio  responsiva  quaesito,  sci- 
licet :  Mundum  incoepisse  sola  fide  tenetur,  ita  quod  de- 
monstrative  probari  non  potest.  -  Quam  conclusionem  primo 
probat  quoad  secundam  partem;  secundo,  manifestat  quoad 
primam  *;  et  tertio,  ostendit  quantae  utilitatis  sit  nosse  pro- 
positam  conclusionem  *. 

II.  Quoad  primum  igitur,  intendit  talem  rationem.  No- 
vitas  mundi  non  potest  demonstrari  ex  parte  mundi,  nec 
ex  parte  suae  causae :  ergo  est  "indemonstrabilis. 


•  Lib.  I,  tract.  i, 
cap.  XI. 

*  Qu.  VII,  art.4. 


•  Serm.  ad  Po- 
pulum,  ccxLi  (aL 
de  Temp.  cxliiiI, 
cap.  IV  ;  De  Civ. 
Dei,  lib.XU,  cap. 

XIII. 


'Qu.Lxxv,  arl.6; 
qu.Lxxvi,  art.  2; 
qu.  czviii,  art.  6. 


Antecedens,  quoad  primam  partem,  probatur.  Demonstra- 
tionis  principium  est  quod  quid  est,  et  unumquodque,  se- 
cundum  rationem  suae  speciei,  abstrahit  ab  hic  et  nunc: 
ergo  non  potest  demonstrari  quod  homo,  aut  caelum,  aut 
lapis  non  semper  fuit.  -  Secunda  pars  antecedentis  mani- 
festatur  a  communi  dicto,  quod  universalia  sunt  ubique 
et  setnper. 

Quoad  secundara  vero  partem,  probatur.  Voluntas  Dei 
ratione  investigari  non  potest,  nisi  circa  necessario  volita: 
ergo   non   potest  demonstrative   sciri   quid  circa   creaturas 


QUAESTIO  XLVI,  ARTICULUS  III 


483 


Cf.  num.  i.i 


•  Cf.  ibid. 


•  Did. 
cap.  V, 


lib.  XI 

n.5. 


voluerit.  -  Et  tenet  sequela :  quia  nihil  circa  creaturas  ne- 
cessario  vult. 

III.  Circa  probationem  primae  partis  antecedentis  assum- 
pti ,  adverte  quod  vis  rationis  consistit  in  lioc :  Qtiod  quid 
est  uniuscuiusque  rei  creatae,  specifice  sumptum,  abstrahit 
ab  hic  et  nunc;  ergo  non  potest  esse  sufficiens  medium 
ad  inferendum  novitatem  rei,  quia  novitas  ipsa  temporis 
differentiam  continet ;  liquido  enim  constat  non  esse  ratio- 
nem  essendi  nunc  et  non  prius,  quod  secundum  se  indif- 
ferens  est  ad  nunc  et  prius.  Unde  Auctor  non  solum  de 
mundo,  sed  de  quacumque  re  mundi,  intulit  quod  ex  eius 
quidditate  non  potest  monstrari  eius  novitas  simpliciter. 

IV.  Circa  principalem  consequentiam ,  adverte  quod , 
cum  mundus  significet  universitatem  rerum',  et  extra  univer- 
sum  nihil  sit  nisi  caput  ipsius;  consequens  est  quod  nuUus 
locus  relinquatur  demonstrationi  quia,  ad  inferendum  no- 
vitatem  mundi.  Et  propterea  littera,  exclusa  causa  et  quod 
quid  est  ipsius  et  omnium  eius  partium,  pro  constanti  re- 
liquit  novitatem  mundi  indemonstrabilem. 

V.  Quoad  primam  vero  partem  conclusionis  *,  sciHcet 
quod  fide  teneatur ,  manifestatur.  Voluntas  divina  potest 
homini  manifestari  per  revelationem :  ergo  mundum  in- 
coepisse  est  credibile.  -  Et  tenet  sequela :  quia  fides  revela- 
tioni  innititur. 

VI.  Tertio  *,  utile  est,  inquit,  hoc  considerare.  Et  hoc 
ex  duabus  utihtatibus  manifestat:  prima  est  repressio  prae- 
sumptionis;  secunda  est  evitatio  irrisionis  ab  infidelibus;  ut 
clare  patet  in  littera. 

VII.  In  responsione  ad  septimum,  adverte,  novitie,  quod 
aliud  est  dicere,  Socrates  pater  est  causa  per  se  Platonis 

filii,  et  Plato  per  se  causa  Ciceronis;  et  aliud  est  dicere, 
Socrates  et  Plato  sunt  per  se  causae  Ciceronis.  Primum 
enim  est  verissimum :  quoniam,  sicut  homo  generat  homi- 
nem  per  se,  ita  te  pater  tuus,  ut  dicitur  XII  Metaphys. , 
text.  27*.  Secundum  autem  est  falsissimum.  Quoniam  causae 
per  se  ordinatae  respectu  alicuius  effectus,  sunt,  ut  in  littera 
dicitur ,  diversorum  ordinum,  simul  causantes  effectum  il- 


lum;  et  propterea  non  possunt  infinitari.  Pater  autem  et 
avus  eiusdem  ordinis  causae  sunt,  non  simul  causantes  ter- 
tium :  quamvis,  ut  dictum  est,  inter  se  avus  fuerit  per  se 
causa  patris,  et  pater  filii.  Et  propterea  ad  productionem 
Socratis  non  refert  finitas  vel  infinitas  progenitorum. 

VIII.  In  responsione  ad  octavum,  dihgenter  adverte  quid 
ibi  dicitur,  et  quare  dicatur.  Post  recitatas  namque  opiniones, 
subdit  considerandum  esse  quod  liaec  ratio  particularis  est. 
Et  verum  dixit :  quoniam  particularis  est,  non  in  se,  sed 
respectu  quaesiti,  ut  ipsemet  subdit.  Quaesitum  est  enira 
hic,  utrum  mundum,  idest  universitatem  creaturarum,  in- 
coepisse  sit  articulus  fidei:  et  non,  utrum  singulas  species 
creaturarum  incoepisse  sit  articulus  fidei.  Dato  namque  quod 
hominem  incoepisse  sit  demonstrabile,  adhuc  dubium  restat, 
utrum  universum  incoepisse  sit  demonstrabile :  quoniam 
stat  cum  incoeptione  hominis  aeternitas  mundi  vel  ange- 
lorum,  ut  in  httera  dicitur. 

Causa  autem  quare  hoc  dixerit,  est  quia,  secundum  do- 
ctrinam  Auctoris,  ratio  intiucta  cogit.  Parum  tamen  utilis 
ab  eodem  dicitur  in  II  Contra  Gent.,  cap.  xxxvin,  quoniam 
multa  supponit  in  quibus  discordant  philosophi. 

IX.  Circa  eandem  responsionem,  adverte  quod,  secun- 
dum  Auctoris  doctrinam,  sustinentem  immortalitatem  ani- 
mae  numeratae  sine  circulo,  et  impossibilitatem  infinitatis 
in  actu  simul  etiam  per  accidens,  intelligibile  non  est  quod 
generatio  humana  sit  aeterna.  Et  propterea  cauti  sint  Tho- 
mistae  in  concedendo  mundum  potuisse  esse  ab  aeterno. 
Concedant  mundum  quoad  substantiam,  constantem  ex 
quinque  corporibus  simpUcibus':  concedant  mundum  etiam 
quoad  motum  caeli,  et  generationes  omnes  praeter  huma- 
nam.  Inevitabile  enim  est  quin  aut  sit  infinitum  in  actu; 
aut  ad  miracula  recurratur,  ponendo  unum  hominem  infi- 
nito  tempore  vixisse,  et  a  certo  tempore  generasse.  Et  sic 
etiam  non  salvaretur  generatio  humana  aeterna,  sed  species 
humana.  Sed  ridiculum,  iudicio  meo ,  est  hoc  miraculum 
interponere,  ubi  de  possibilitate  productionis  mundi  talis 
qualem  videmus,  est  sermo. 


ARTICULUS  TERTIUS 

UTRUM  CREATIO  RERUM  FUERIT  IN  PRINCIPIO  TEMPORIS 

II  Sent.,  dist.  i,  qu.  i,  art.  6. 


•  Physic.  lib.  VI, 
cap.  VI,  n.  10.  - 
S.  Th.  lect.  VIII. 


Vers.  I. 


iD  TERTiUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtuf  quod 
creatio  rerum  non  fuit  in  principio  tem- 
poris.  Quod  enim  non  est  in  tempore, 
inon  est  in  aliquo  temporis.  Sed  creatio 
rerum  non  fuit  in  tempore :  per  creationem  enim 
rerum  substantia  in  esse  producta  est;  tempus 
autem  non  mensurat  substantiam  rerum,  et  prae- 
cipue  incorporalium.  Ergo  creatio  non  fuit  in 
principio  temporis. 

2.  Praeterea,  Philosophusprobat*  quod  omne 
quod  fit,  fiebat :  et  sic  omne  fieri  habet  prius  et 
posterius.  In  principio  autem  temporis ,  cum  sit 
indivisibile,  non  est  prius  et  posterius.  Ergo,  cum 
creari  sit  quoddam  fieri,  videtur  quod  res  non 
sint  creatae  in  principio  temporis. 

3.  Praeterea,  ipsum  etiam  tempus  creatum  est. 
Sed  non  potest  creari  "  in  principio  temporis:  cum 
tempus  sit  divisibile,  principium  autem  temporis 
indivisibile.  Non  ergo  creatio  rerum  fuit  in  prin- 
cipio  temporis. 

Sed  contra  est  quod  Gen.  i  *  dicitur:  In  prin- 
cipio  creavit  Deus  caelum  et  terram. 


Cf.  art.  I. 


D.  1152. 


Respondeo  bicendum  quod  illud  verbum  Ge- 
nes.  I,  In  principio  creavit  Deiis  caelum  et  terram, 
tripliciter  exponitur,  ad  excludendum  tres  errores. 
Quidam  enim  posuerunt  mundum  semper  fuisse, 
et  tempus  non  habere  principium  *.  Et  ad  hoc 
excludendum,  exponitur:  in  principio,  scilicet  tem- 
poris  *.  -  Quidam  vero  posuerunt  duo  esse  crea- 
tionis  principia,  unum  bonorum,  aliud  ^  malorum  *, 
Et  ad  hoc  excludendum,  exponitur:  in  principio, 
idest  in  Filio.  Sicut  enim  principium  effectivum 
appropriatur  Patri,  propter  potentiam,  ita  princi- 
pium  exemplare  appropriatur  Filio,  propter  sa- 
pientiam :  ut  sicut  dicitur  *,  omnia  in  sapientia 
fecisti,  ita  intelligatur  Deum  omnia  fecisse  in  prin- 
cipio,  idest  in  Filio ;  secundum  illud  Apostoli  ad 
Coloss.  i*:  In  ipso ,  scilicet  Filio ,  condita  sunt  '  vers.  i6. 
universa.  -  Alii  vero  dixerunt  corporalia  esse. 
creata  a  Deo  mediantibus  creaturis  spiritualibus  * 
Et  ad  hoc  excludendum,  exponitur:  In  principio  ^vSfiMJaV' 
creavit  Deus  caelum  et  terram,  idest  ante  om-  tract.ix,cap.iv' 
nia  ''.  Quatuor  enim  ponuntur  simul  creata,  sci-  T 

licet  caelum  empyreum,  materia  corporalis  (quae 


*  Cf.  Cont.  Gent., 
lib.  II,  cap.  xLi. 


Ps.  aii,  24. 


'VidePIat.inTi- 
maeo  (Did.  tom. 


o)  Sed  non  potest  creari.  -  Sed  tempus  non  potest  creari  codices 
et  editio  a. 


p)  aliud.  -  et  aliud  codices. 
Y)  omnia.  -  omnia  saecula  B. 


484  QUAESTIO  XLVI 

nomine  terrae  intelligitur ) ,  tempus,  et  natura 
angelica. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  non  dicuntur 
in  principio  temporis  res  esse  creatae,  quasi  prin- 
cipium  temporis  sit  creationis "  mensura:  sed  quia 
simul  cum  tempore  caelum  et  terra  creata  sunt. 

Ad  secundum  dicendum  quod  Terbum  illud  Phi- 
losophi  intelligitur  de  fieri  quod  est  per  motum, 
vel  quod  est  terminus  motus.  Quia  cum  in  quo- 
Hbet  motu  sit  accipere  prius  et  posterius,  ante 
quodcumque  signum  in  raotu  signato  ',  dum  sci- 


,  ARTICULUS  III 

iicet  aliquid  est  in    moveri  et  fieri,   est  accipere 

prius,  et  etiam  aliquid    post   ipsum :  quia   quod 

est  in  principio  motus,  vel  in  termino,  non  est 

in  moveri.  Creatio  autem  neque  est  motus  neque 

terminus  motus,  ut  supra  *  dictum  est.  Unde  sic  a^P":^'"'-^' 

aliquid  creatur,  quod  non  prius  creabatur  ^.  '  ? 

Ad  tertium  dicendum  quod  nihil  fit  nisi  secun- 
dum  quod  est.  Nihil  autem  est  temporis  nisi  nunc. 
Unde  non  potest  fieri  nisi  secundum  aliquod  nunc: 
non  quia  in  ipso  primo  nunc  sit  tempus,  sed 
quia  ab  eo  incipit  tempus. 


S)  sit  creationis.  -  creationis  sit  PFab. 
e)  signato.  -  signa  pF,  signatum  sF. 


^)  non  prius.  creabatur.  -  non  creabatur  pA,  non  solum  creabatur 
pB,  non  simul  ereabatur  ceteri  et  ab. 


Comraentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTULus  satis  clarus  est.  -  In  corpore  conclusio  respon- 
siva  est,  quod  ly  In  principio  creavit  Deus  caelutn 
et  terram  tripliciter  exponitur,  contra  tres  errores :  scilicet 
in  principio  temporis,  contra  philosophos ;  in  Filio,  contra 
Pythagoricos  et  Manichaeos ;  ante  omnia,  contra  Platonem, 
Avicennam,  et  sequaces.  -  Omnia  plana  sunt  in  Httera.  Ex 
quibus  habetur  conclusio  responsiva  quaesito  affirmative; 
et,  ad  perfectionem  doctrinae,  cum  multis  adiunctis. 
II.  In  responsione   ad  primum ,    adverte   quod  Auctor 


negat  pnmum  tempons  mstans  mensurasse  creationem,  non 
quod  diutius  emanatio  illa  duraverit,  cum  instantanea  sit, 
ut  in  responsione  ad  primum,  in  articulo  praecedente,  di- 
ctum  est:  sed  quia  creatio  ad  substantias  etiam  incorporales, 
quae  supra  tempus  et  temporis  instantia  sunt,  se  extendit. 
Unde  primum  instans  temporis,  etsi  non  fuerit  mensurans 
creationem,  fuit  tamen  coexistens  creationi;  quae  instanti 
temporis  discreti,  quo  mensurantur  operationes  spirituales, 
ut  infra  *  patebit,  mensurata  est. 


•I*ll",qu.cxin, 
art.  7,  ad  5. 


QUAESTIO  XLVII,  ARTICULUS  I 


485 


•  Cf.   qu. 
Introd. 
a 


qu.  xlviii. 
Qd.  l. 


QUAESTIO  QUDRAGESIMASEPTIMA 

DE    DISTINCTIONE    RERUM    IN    COMMUNI 

IN    TRES   ARTICULOS    DIVISA 


PosT  productionem  creaturarum  in  esse,  con- 
siderandum  est  de  distinctione  earum  *.  Erit 
autem  haec  consideratio  tripartita.  Nam  primo  " 
considerabimus  de  distinctione  rerum  in  commu- 
ni;  secundo,  de  distinctione  boni  et  mali  *;  tertio, 
de  distinctione  spiritualis  et  corporalis  creaturae  *. 


Circa  primum  quaeruntur  tria  ^. 

Primo:  de  ipsa  rerum  multitudine  seu  distin- 

ctione. 
Secundo:  de  earum  inaequalitate. 
Tertio:  de  unitate  mundi. 


ARTICULUS  PRIMUS 

UTRUM  RERUM  MULTITUDO  ET  DISTINCTIO  SIT  A  DEO 

II  Cont.  Gent.,  cap.  xxnx  usque  xlv  inclus.;  lib.  III,  cap.  xcvii;  De  Pot.,  qu.  in,  art.  i,  ad  9;  art.  i6- 
Compend.  TheoU,  cap.  lxxi,  lxxii,  cu;  XII  Metaphys.,  lect.  11;  De  Causis,  lect.  xxiv.' 


*  Qu.  XI,  art.  4 
T 


'  Ibid.  art.  4. 


*  Vers.  4,  7. 


D  PRiMUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
rerum  multitudo  et  distinctio  non  sit 
a  Deo.  Unum  enim  semper  natum  est 
lUnum   facere.   Sed  Deus    est   maxime 

unus,  ut  ex  praemissis  *  patet.  Ergo  non  produ- 

cit  "^  nisi  unum  effectum. 

2.  Praeterea  ,  exemplatum  assimilatur  suo 
exemplari.  Sed  Deus   est  causa   exemplaris   sui 

•Qu.xLiv,art.3.  effcctus,  ut  supra  *  dictum  est.  Ergo,  cum  Deus 
sit  unus,  effectus  eius  est  unus  tantum,  et  non 
distinctus. 

3.  Praeterea,  ea  quae  sunt  ad  finem,  propor- 
tionantur  fini.  Sed  finis  creaturae  est  unus,  sci- 
licet  divina  bonitas,  ut  supra  *  ostensum  est.  Ergo 
effectus  Dei  non  est  nisi  unus. 

Sed  contra  est  quod  dicitur  Gen.i*,  quod 
Deus  distinxit  lucem  a  tenebris,  et  divisit  aquas 
ab  aquis.  Ergo  distinctio  et  multitudo  rerum  est 
a  Deo. 

Respondeo  dicendum  quod  causam  distinctionis 
rerum  ^  multipliciter  aliqui  assignaverunt.  Quidam 
enim  attribuerunt  eam  materiae,  vel  soli ',  vel  si- 
mul  cum  agente.  Soli  quidem  materiae  ^,  sicut 
Democritus,  et  omnes  antiqui  naturales,  ponentes 
solam  causam  materialem :  secundum  quos  dis- 
tinctio  rerum  provenit  a  casu,  secundum  motum 
materiae  *.  -  Materiae  vero  et  agenti  simul  distin- 
ctionem  et  multitudinem  rerum  attribuit  Anaxa- 
eViib. Viii,  cap.  goras,  qui  posuit  inteliectum  distinguentem  res, 
•  vide  ibid.       extrahendo  quod  erat  permixtum  in  materia  *. 

Sed  hoc  non  potest  stare  propter  duo.  Primo 
'Qu.xLiv,art.2.  quidem,  quia  supra  *  ostensum  est  quod  etiam 
ipsa  materia  a  Deo  creata  est.  Unde  oportet  et 
distinctionem,  si  qua  est  ex  parte  materiae,  in  al- 
tiorem  causam  reducere.  -  Secundo,  quia  materia 
est  propter  formam,  et  non  e  converso.  Distinctio 


'  Vide  Aristot., 
Physic,  lib.  I, 
cap.  IV,  n.  i ;  lib. 
III,  cap.iv,  n.5 
-   ■b.V'" 


*  Metaphys., 
IX,  cap.  IV. 


tr^ 


'  Qu.  L,  art.  2, 

ad  3. 


autem  rerum  est  per  formas  proprias.  Non  ergo 
distinctio  est  in  rebus  propter  materiam:  sed 
potius  e  converso  in  materia  creata  est  difFor- 
mitas,  ut  esset  diversis  formis  accommodata  i. 

Quidam  vero  attribuerunt  distinctionem  rerum 
secundis  agentibus.  SicutAvicenna,qui  dixit*quod 
Deus,  intelligendo  se,  produxit  intelligentiam  pri- 
mam:  in  qua,  quia  non  est  suum  esse,  ex  necessi- 
tate  incidit  compositio  potentiae  et  actus,  ut  infra  * 
patebit.  Sic  igitur  prima  intelligentia,  inquantum 
intelligit  causam  primam,  produxit  secundam  in- 
telligentiam ;  inquantum  autem  intelligit  se  secun- 
dum  quod  est  in  potentia,  produxit  corpus  caeli, 
quod  movet;  inquantum  vero  intelligit  se  secun- 
dum  illud  quod  habet  de  actu,  produxit  animam 
caeli. 

Sed  hoc  non  potest  stare  propter  duo.  Primo 
quidem,  quia  supra  *  ostensum  est  quod  creare  *Qu.«-v,art.5 
solius  Dei  est.  Unde  ea  quae  non  possunt  causari 
nisi  per  creationem,  a  solo  Deo  producuntur :  et 
haec  sunt  omnia  quae  non  subiacent  generationi 
et  corruptioni.  -  Secundo ,  quia  secundum  hanc 
positionem,  non  proveniret  ex  intentione  primi 
agentis  universitas  rerum,  sed  ex  concursu  mul- 
tarum  causarum  agentium.  Tale  autem  dicimus 
provenire  a  casu.  Sic  igitur  complementum  uni- 
versi,  quod  in  diversitate  rerum  consistit,  esset  a 
casu:  quod  est  impossibile. 

Unde  dicendum  est  quod  distinctio  rerum  et 
multitudo  est  ex  intentione  primi  agentis,  quod 
est  Deus.  Produxit  enim  res  in  esse  propter  suam 
bonitatem  communicandam  creaturis,  et  per  eas 
repraesentandam.  Et  quia  per  unam  creaturam 
sufficienter  repraesentari  non  potest,  produxit  mul- 
tas  creaturas  et  diversas,  ut  quod  deest  uni  ad 
repraesentandam  divinam  bonitatem,  suppleatur 


o)  Nam  primo.  -  Primo  enim  ABCDE. 

P)  Circa  primum  quaeruntur  tria.  -  Codex  CXXXVIII  bibliothecae 
Casinensis  huic  quaest.  quatuor  articulos  assignat,  et  ita  legit  hic  in  pro- 
logo:  Circa  primum  quaeruntur  qUatuor.  Primo ...  Secundo  ...  Tertio: 
de  earum  ordine.  Quarto:  de  unitate  mundi.  Vide  infra  post  art.  2. 


■f)  producit.  —  produxit  codices  et  ed.  a. 

8)  rerum.  —  Om.  FGa. 

e)  vel.  -  et  hoc  vel  B;  om.  G,  qui  post  simul  addit  materiae. 

r^)  materiae.  ~  Om.  ACDEFGa. 

Ti)  accommodata.  -  accommoda  ACDEFGa. 


486 


QUAESTIO  XLVII,  ARTICULUS  II 


9  ex  alia®:  nam  bonitas  quae  in  Deo  est  simpliciter 

et  uniformiter,  in  creaturis  est  multipliciter  et  di- 

'  visim  '.  Unde  perfectius  participat  divinam  boni- 

tatem,   et  repraesentat  eam ,  totum  universum  , 

*  quam  alia  "  qiiaecumque  creatura.  -  Et  quia  ex 

divina  sapientia  est  causa  distinctionis  rerum,  ideo 
Moyses  dicit  res  esse  distinctas  verbo  Dei,  quod 
est  conceptio  sapientiae.  Et  hoc  est  quod  dicitur 
'  vers.  3, 4.  Q^fj  ,  * .  j)ixit  Beus,  Fiut  liix.  Et  divisit  lucem  a 
tenebris. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  agens  per  na- 
turam  agit  per  formam  per  quam  est,  quae  unius 
tantum  est  una:  et  ideo  non  agit  nisi  unum. 
Agens  autem  voluntarium ,  quale   est  Deus ,  ut 

■  Qu.  XK,  art.  4.  supra  *  ostensum  est,  agit  per   formam  intelle- 

ctam.  Cum   igitur  Deum  multa    intelligere   non 

■  Qu.  XV,  art.  2.  rcpugnct  uuitati  et  simplicitati  ipsius,  ut  supra  * 

ostensum   est,   relinqui^tur   quod ,  licet  sit  unus , 
possit  multa  facere. 


Ad  secundum  dicendum  quod  ratio  illa  teneret  ^ 
de  exemplato  quod  perfecte  repraesentat  exem- 
plar ,  quod  non  multiplicatur  nisi  materialiter. 
Unde  imago  increata,  quae  est  perfecta,  est  una 
tantum.  Sed  nulla  creatura  repraesentat  perfecte 
exemplar  primum,  quod  est  divina  essentia.  Et 
ideo  potest  per  multa  repraesentari.  -  Et  tamen 
secundum  quod  ideae  dicuntur  exemplaria,  plu- 
ralitati  rerum  correspondet  in  mente  divina  plu- 
ralitas  idearum. 

Ad  tertium  dicendum  quod  in  speculativis  me- 
dium  demonstrationis,  quod  perfecte  demonstrat 
conclusionem,  est  unum  tantum :  sed  media  pro- 
babilia  sunt  multa.  Et  similiter  in  operativis , 
quando  id  quod  est  ad  finem  adaequat,  ut  ita 
dixerim ,  finem ,  non  requiritur  quod  ^"  sit  nisi 
unum  tantum.  Sed  creatura  non  sic  se  habet  ad 
finem  qui  est  Deus  '.  Unde  oportuit  creaturas 
multiplicari. 


6)  alia.  -  alio  codices  et  a  b. 

i)  divisim.  -  distincte  G. 

x)  alia.  —  aliqua  ACDEF.  -  ex  post  quia  om. 


V}  teneret.  -  tenet  BD. 

;x)  quod.  -  ut  codicjes  et  ed.  h,  ut  non  ed.  a.  -  tantum  om.  ABCDE. 

v)  qui  est  Deus.  -  quod  est  Deus  BDFG,  om.  ACE. 


Commentaria  Cafdinalis  Caietani 


IN  titulo,  quaeritur  an  distinctio  sit  a  Deo,  non  quomodo- 
libet,  sed  ut  per  se  intenta,  ut  in  processu  articuli  patet. 
In  corpore  tria  facit:  primo,  tractat  opinionem  antiquo- 
rum  ;    secundo ,   opinionem    Avicennae ;   tertio ,    respondet 
quaesito. 

II.  Quoad  pritnum,  refertur  opinio  Democriti  et  Ana- 
xagorae,  quod  distinctio  rerum  est  a  materia  sola  et  casu- 
aliter ;  vel  a  materia  simul  et  agente.  -  Reprehenditur  autem 
utraque  opinio,  quoad  hoc  in  quo  communicant ,  scilicet 
quod  distinctio  est  a  materia  ut  a  causa  prima,  idest  irre- 
ducibili  in  aliam  priorem  causam,  dupliciter.  Primo,  quia 
ipsa  materia  est  a  Deo.  Secundo ,  quia  etiam  forma  est 
prior  materia,  quoniam  materia  est  propter  formam. 

III.  Quoad  secundum,  refertur  opinio  Avicennae,  quod 
distinctio  est  ex  secundis  agentibus.  Et  improbatur  dupli- 
citer.  Primo,  quia  hoc  est  falsum  de  distinctione  incorru- 
ptibilium :  quoniam  a  solo  Deo  fieri  possunt.  -  Secundo, 
quia  distinctio  rerum  esset  a  casu:  et  consequenter  com- 
plementum  universi  esset  a  casu.  Et  tenet  prima  sequela: 
quoniam  quod  fit  ex  concursu  multarum  causarum  agen- 
tium,  non  per  se  intentum  ab  aliquo  dirigente  eas  in  unum, 
casu  fit.  Secunda  autem  sequela  tenet:  quia  perfectio  uni- 
versi  in  rerum  diversitate  consistit. 

IV.  Quoad  tertium,  conclusio  responsiva  est :  Distinctio 
seu  multitudo  rerum  est  ex  intentione  primi  agentis,  qui 


est  Deus.  -  Probatur.  Deus  produxit  res  in  esse  propter  suam 
bonitatem  communicandam  creaturis ,  et  per  eas  reprae- 
sentandam :  ergo  produxit  multas  creaturas  et  diversas.  Et 
tenet  sequela:  quia  per  unam  creaturam  sufficienter  re- 
praesentari  non  potest,  Quod  probatur :  quia  bonitas  quae 
in  Deo  est  simpliciter  et  uniformiter,  in  creaturis  est  mul- 
tipliciter  et  divisim.  Quod  et  confirmatur:  quia  perfectius 
participat  divinam  bonitatem  totum  universum,  quam  quae- 
cumque  creatura. 

Secundo  probatur  conclusio  auctoritate  Scripturae,  Gen.  i : 
Dixit  Deus  etc. 

V.  Circa  hanc  rationem,  adverte  quod,  cum  dicitur,  no- 
minatur  aut  quaeritur  sufficiens  repraesentatio  bonitatis  di- 
vinae,  non  est  sermo  de  sufficientia  simpliciter.  quoniam 
nec  mUle  mundi  sufficerent  ad  id:  sed  de  sufficientia  con- 
sona  perfectioni  universi.  Huc  enim  tendit  ratio,  ut  huius- 
modi  repraesentationem  divinae  bonitatis  in  rerum  univer- 
sitate  per  se  intentam  a  Deo  fateamur ,  quia  unica  creatura 
ad  huiusmodi  repraesentationem  non  sufficeret. 

VI.  In  responsione  ad  secundum ,  adverte  quod  exem- 
plar  dupliciter  Deo  attribui  littera  vult.  Primo ,  ratione 
substantiae  simpliciter :  et  sic  Deus  est  unum  exemplar 
omnium.  Secundo,  ratione  substantiae  sic  vel  sic  imitabilis: 
et  sic  in  mente  divina  sunt  multa  rerum  exemplaria,  iuxta 
multitudinem  idearum. 


ARTICULUS  SECUNDUS 

UTRUM  INAEQUALITAS  RERUM  SIT  A  DEO. 

Infra,  qu.  lxv,  art.  2;  II  Cont.  Gent.,  cap.  xuv,  xlv;  III,  cap.  xcvii;  De  Pot.,  qu.  iii,  art.  16;  Qu.  de  Anima  art.  7; 
Compend.  Tlieol.,  cap.  lxxiii,  cii;  De  Div.  Nom.,  cap.  iv,  lect.  xvi. 


»D  SECUNDUM  sic  PROCEDITUR.  Videtuf  quod 
I  inaequalitas  rerum  non  sit  a  Deo.  Opti- 
'mi  enim  est  optima  adducere  *.  Sed  in- 
j,ter  optima  unum  non  est  maius  altero. 

Ergo  Dei,  qui  est  optimus,  est  omnia  aequalia  fa- 

cere. 


2.  Praeterea,  aequalitas  est  effectus  unitatis, 
ut  dicitur  in  V  Metaphys.  *  ^.  Sed  Deus  est  unus. 
Ergo  fecit  omnia  aequalia. 

3.  Praeterea,  iustitiae  est  inaequalia  inaequa- 
libus  dare.  Sed  Deus  est  iustus  in  omnibus  ope- 
ribus  suis.  Cum  ergo  operationi  eius,  qua  esse 


•S.Th.Iect.xvii. 
-  Did.  lib.  IV, 
cap.  XV,  n.  4. 


a)  adducere.  -  producere  vel  adducere  B,  addicere  ed.  b. 


P)  V  Metaphys.  -  Metaphys.  P. 


QUAESTIO  XLVII,  ARTICULUS  II 


487 


rebus  communicat ,    non   praesupponatur  aliqua 
T  inaequalitas   rerum  '',  videtur  quod  fecerit  omnia 

adqualia. 

*  vers.  7, 8.  Sed   contra  est  quod   dicitur  Eccli.   xxxiii  *: 

Quare  dies  diem  superat,  et  iterum  lux  lucem,  et 
annus  annum,  sol  solem  ?  A  Domini  scientia  sepa- 
rata  siint. 

Respondeo    dicendum    quod  Origenes ,  volens 

excludere  positionem  ponentium  distinctionem  in 

rebus  ex  contrarietate  principiorum  boni  et  mali, 

■  Peri  Archon.,  posuit  *  a  Dco  a  principio  omnia  creata  esse  ae- 

lib.  I,  c.vi  sqq.;    ^        ,.        ~.    -^         •  j   tn 

lib.  u,  cap.  I,  II,  qualia.  Dicit  enim  quod  Deus  primo  creavit  crea- 
turas  rationales  tantum ,  et  omnes  aequales :  in 
quibus  primo  exorta  est  inaequalitas  ex  libero 
arbitrio,  quibusdam  conversis  in  Deum  secundum 
magis  et  minus,  quibusdam  etiam  secundum  ma- 
gis  et  minus  a  Deo  aversis.  Illae  igitur  rationales 

3  creaturae  *  quae  ad  Deum  per  liberum  arbitrium 

conversae  sunt,  promotae  sunt  ad  diversos  or- 
dines  angelorum,  pro  diversitate  meritorum.  Illae 
autem  quae  aversae  sunt  a  Deo,  sunt  corporibus 
alligatae  diversis,  secundum  diversitatem  peccati : 
et  hanc  causam  dicit  esse  creationis  et  diversi- 
tatis  corporum. 

£  Sed  secundum  hoc .  universitas  '  corporalium 

creaturarum    non    esset    propter   bonitatem    Dei 

!:  communicandam   creaturis  ^,  sed  ad  puniendum 

peccatum.   Quod   est  contra   illud   quod    dicitur 

•  vers.  31.         Gen.  I  *:    Vidit  Deiis  cuncta  quae  fecerat,  et  erant 

palde  bona.  Et  ut  Augustinus  dicit,  YA  de  Civ. 
'  ^*P-  ^J""-  Dei  * :  Quid  stultius  dici  potest,  quatn  istum  "  so- 
lem ,  ut  in  uno  mundo  unus  esset,  non  decori 
pulchritudinis,  vel  saluti  rerum  corporalium  con- 
suluisse  artijicem  Deum ;  sed  hoc  potius  evenisse, 
quia  ima  anima  sic  peccaverat?  Ac  per  hoc,  si 
centum  anitnae  peccassent ,  centum  soles  haberet 
hic  mundus. 
9  Et  ideo  dicendum  est  quod,  sicut  sapientia  Dei  * 

est  causa  distinctionis  rerum,  ita  et  inaequalitatis. 
Quod  sic  patet.  Duplex  enim  distinctio  invenitur 
in  rebus:  una  formalis,  in  his  quae  differunt  spe- 
cie;  alia  vero  materialis  ,  in  his  quae  differunt 
numero  tantum.  Cum  autem  materia  sit  propter 
formam,  distinctio  materialis  est  propter  forma- 
lem.  Unde  videmus  quod  in  rebus  incorrupti- 
bilibus  non  est  nisi  unum  individuum  unius  spe- 
ciei,  quia  species  sufficienter  conservatur  in  uno  : 
in  generabilibus  autem  et  corruptibilibus ,  sunt 
multa  individua  unius  speciei,  ad  conservationem 
speciei.  Ex  quo  patet  quod  principalior  est  dis- 


tinctio  formalis  quam  materialis.  Distinctio  autem 
formalis  semper  requirit  inaequalitatem :  quia,  ut 
dicitur  in  VIII  Metaphvs.  *,  formae  rerum  sunt  •  s.Th.iect.m. 

.  .        .  f ,    -^  '      .  .  -  Did.  lib.  Vn, 

sicul  numeri ,  in  quibus  species  vanantur  '  per  cap.  m,  n.  s. 
additionem  vel  subtractionem  unitatis.    Unde  in  ' 

rebus  naturalibus  gradatim  species  ordinatae  esse 
videntur:  sicut  mixta  perfectiora  sunt  elementis, 
et  plantae  corporibus  mineralibus ,  et  animalia 
plantis,  et  homines  aliis  animalibus;  et  in  sin- 
gulis  horum  una  species  perfectior  aliis  invenitur. 
Sicut  ergo  divina  sapientia  causa  est  distinctionis 
rerum  propter  perfectionem  universi,  ita  et  inae- 
qualitatis.  Non  enim  esset  perfectum  universum, 
si  tantum  unus  gradus  bonitatis  inveniretur  in 
rebus. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  optimi  agentis 
est  producere  "  totum  effectum  suum  optimum :  « 

non  tamen  quod  quamlibet  partem  totius  faciat 
optimam  simpliciter,  sed  optimam  secundum  pro- 
portionem  ad  totum :  tolleretur  enim  bonitas  ani- 
malis  ,  si  quaelibet  pars  eius  oculi  haberet  di- 
gnitatem.  Sic  igitur  et  Deus  totum  '  universum  x 

constituit  optimum,  secundum  modum  creaturae: 
non  autem  singulas  creaturas ,  sed  unam  alia 
meliorem.  Et  ideo  de  singulis  creaturis  dicitur 
Geii.  i:  Vidit  Deus  lucem  qiiod  esset  bona  *,  et  'Vers.  4. 
similiter  de  singulis:  sed  de  omnibus  simul  di- 
citur  *:  Vidit  Deus  cuncta  quaefecerat,  et  erant  vers.  31. 
valde  bona. 

Ad  secundum  dicendum  quod  primum  quod  pro- 
cedit  ab  unitate,  est  aequalitas;  et  deinde  proce- 
dit  multiplicitas.  Et  ideo  a  Patre,  cui,  secundum 
Augustinum*,  appropriatur  unitas,  processit  Filius,  cAnjf.f^ub!'^ 
cui  appropriatur  aequalitas ;  et  deinde  f  creatura,  "^'  '^'  ^ 
cui  competit  inaequalitas.  Sed  tamen  "    etiam   a  ^ 

creaturis  participatur  quaedam  aequalitas,  scilicet 
proportionis. 

Ad  tertium  dicendum  quod  ratio  illa  est  quae 
movit  Origenem  * :  sed  non  ^  habet  locum  nisi  in  pr]^'c.%o?porii" 
retributione  praemiorum,  quorum  inaequalitas  de-  ^ 

betur  inaequalibus  meritis.  Sed  in  constitutione 
rerum  non  est  inaequalitas  partium  per  quam- 
cumque  inaequalitatem  praecedentem  vel  merito- 
rum  vel  etiam  dispositionis  materiae;  sed  propter 
perfectionem  totius.  Ut  patet  etiam  in  operibus 
artis :  non  enim  propter  hoc  differt  tectum  a  fun- 
damento,  quia  habet  diversam  materiam ;  sed  ut 
sit  domus  perfecta  ex  diversis  partibus,  quaerit 
artifex  diversam  materiam ,  et  faceret  eam  si 
posset. 


f)  rerum.  —  Om.  codices. 
>    3)  creaturae.  -  naturae  ABCDEF. 

e)  universitas.  -  diversitas  F  et  margo  B. 

^)  communicandam  creaturis.  -  Om.  codices  et  a  b. 

T))  istum.  -  per  istum  edd.  aliquae;  cf.  Aug.  et  notara  Maurinorum. 

6)  sapientia  Dei.  -  divina  sapientia  codices. 


species  om.  ABClDEGpF. 


i)  variantur.  —  variatur  codd.  et  ed.  a. 

x)  producere.  -  adducere  A, 

k)  totum.  -  ipsum  codices. 

(i)  deinde.  -  demum  codices. 

v)  tamen.  -  Om.  FG ;  pro  a,  in  ABCEFG ;  Sed ...  aequalitas  om.  D. 

5)  illa  est ...  sed  non.  -  illa ...  non  D ;  est  ora.  pA,  sed  om.  B. 


Cf.  num.  IV. 


TiTULUs  intelligendus  est  sicut   praecedens.  -  In   corpore 
duo  facit:  primo,  tractat  opinionem  Origenis;  secundo, 
respondet  quaesito  *. 

II.  Quoad  primum,  ponitur  in  littera  opinio  Origenis 
satis  clare,  continens  tria:  scilicet  rationales  creaturas  ae- 
quales  creatas;  et  inaequalitatem  ex  libero  arbitrio;  et  di- 
versitatem ,  imo  et  creationem  corporum  ex  punitione.  Et 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 

sic  respondet  quaesito  negative.  -  Refertur  quoque  et  oc- 
casio  huius  opinionis:  quia  scilicet  excludere  conatus  est 
opinionem  ponentem  distinctionem  ex  contrarietate  prin- 
cipiorum  boni  et  mali;  quae  videtur  fuisse  Empedoclis  et 
Manichaeorum.  De  quibus  omnibus ,  si  diffuse  tractatum 
videre  vis,  lege  in  II  Contra  Gent.  a  cap.  xxxix  usque  ad 
XLvi:  hic  enim  haec  breviter  tanguntur. 


488 


QUAESTIO  XLVII,  ARTICULUS  III 


Cf.  num.  1. 


Contra  hanc  autem  opinionem  arguitur  in  littera,  quia 
sequeretur  quod  universitas  corporaliura  creaturarum  non 
esset  propter  Dei  bonitatem  communicandam,  sed  propter 
peccatum  puniendum.  Sed  hoc  esse  inconveniens  probatur 
auctoritate  Genesis  et  Augustini. 

III.  Adverte  hic  quod  non  excluditur  in  hac  ratione 
totaliter  divina  bonitas ,  quoniam  etiam  iustitiae  punitivae 
finis  est  divina  bonitas :  sed  excluditur  divina  bonitas  a 
solitudine  sufficienti.  Haec  enim  est  differentia  inter  bona 
absolute,  et  bona  nonnisi  punitive,  quod  primorum  ratio 
sola  divina  bonitas  est:  secundorum  vero  nunquam  divina 
bonitas  causa  est,  nisi  demerito  supposito,  quod  non  est 
a  Deo.  Et  propterea  in  Uttera  non  est  simpliciter  negata 
divina  bonitas,  sed  apposita  est  adversativa,  scihcet,  sed  ad 
puniendum  peccatum :  ex  hoc  enim  insinuatur  quod  di- 
ximus. 

Manifestatur  vero  optime  inconveniens  ex  inducta  au- 
ctoritate,  Vidit  Deus  cuncta  quae  fecerat,  et  erant  valde 
bona.  Quae  enim  nonnisi  ad  puniendum  bona  sunt,  inter 
simpHciter  bona  non  connumerantur :  quoniam  non  sunt 
simpliciter  appetibilia. 

IV.  Quoad  secundum  *,  conclusio  responsiva  est:  Sa- 
pientia  Dei,  sicut  est  causa  distinctionis  rerum ,  ita  et  in- 


aequahtatis.  -  Et  probatur  primo,  quod  sit  causa  inaequa- 
litatis;  secundo,  quod  sicut  est  causa  distinctionis,  ita  in- 
aequalitatis. 

Primum  ergo  probatur  sic.  Sapientia  Dei  est  causa  dis- 
tinctionis  rerum :  ergo  est  causa  distinctionis  formahs : 
ergo  est  causainaequalitatis.-  Prima  consequentia  probatur: 
quia  distinctio  formaUs  est  principalis  distinctio.  Quod 
probatur:  quia,  duabus  tantum  existentibus  distinctionibus, 
sciHcet  numerah  et  formaU,  materia  est  propter  formam; 
ergo  distinctio  materiahs  est  propter  formalem.  Et  rursus 
manifestatur  a  signo,  quod  videmus  unitatem  et  plurahta- 
tem  numeralem  esse  propter  formam  specificam.  -  Secunda 
autem  consequentia  probatur:  quia  distinctio  formahs  sem- 
per  inaequalitatem  requirit.  Quod  probatur  duphciter:  pri- 
mo,  quia  formae  rerum  sunt  sicut  numeri,  ex  VIII  Meta- 
phys.;  secundo,  quia  in  rebus  naturalibus  species  ordinatae 
gradatim  apparent,  ut  patet  inductive. 

Secundo ,  probatur  quod  sicut  est  causa  distinctionis , 
ita  inaequalitatis ,  sic.  Universum  non  esset  perfectum,  si 
unus  tantum  bonitatis  gradus  inveniretur:  ergo  perfectio 
universi  requirit  inaequalitatem :  ergo  sic  inaequalitas  est 
a  Deo  propter  perfectionem  universi,  sicut  et  distinctio.  - 
Totus  processus  patet. 


^*^  Inter  secundum  et  tertium  articulum  huius  quaestionis,  codex 
Casinensis ,  de  quo  in  nota  fi  ad  prologum  huius  quaestionis,  minio, 
sed  eadem  prima  manu,  notat :  Articulus  iste  non  invenitur  in  exem- 
plari  Summae  Parisiensis  fratris  Thomae.  Deinde  immediate  articulum 
ponit  ad  quem  se  refert  haec  nota,  et  qui  hoc  modo  se  habet: 

Ad  tkrtium  sic  proceditur.  Videtur  quod  in  creaturis  non 
sit  ordo  agentium.  Quod  enim  agit  sine  medio,  est  perfectius 
agens  quam  quod  agit  per  medium.  Sed  Deus  est  agens  poten- 
tissimum.  Ergo  non  agit  per  medium.  Et  ita  una  creatura  non 
agit  in  aliam. 

2.  Praeterea,  de  ratione  agentis  est,  ut  faciat  sibi  simile.  Sed 
id  ad  cuius  similitudinem  fit  aliquid,  est  exemplar.  Si  igitur  una 
creatura  sit  causa  agens  respectu  alterius,  sequeretur  quod  di- 
gniora  in  entibus  sunt  exemplaria  inferiorum.  Quod  reprobat 
Dionysius,  v  cap.  de  Div.  Nom. 

3.  Praeterea,  agens  et  finis  incidunt  in  idem  specie,  ut  di- 
citur  in  II  Physic.  Si  igitur  una  creatura  est  causa  activa  al- 
terius,  una  erit  causa  finalis  alterius.  Quod  videtur  esse  contra  id 
quod  Proverb.  xvi :  Universa  propter  semetipsum  operatur  Do- 
minus. 

Sed  contra  est  quod  dicit  Apostolus,  Rom.  xni:  Quae  a 
Deo  sunt,  ordinata  sunt.  Et  Dionysius  dicit  quod  lex  Divinitatis 
est  per  superiora  inferiora  reducere  in  se.  Una  ergo  creatura 
agit  in  aliam. 

Respondeo  dicendum  quod  quidam,  loquentes  in  lege  Mau- 
rorum,  posuerunt  quod  nulla  creatura  habet  aUquam  actionem ; 
dicentes  quod  Deus  (lege  ignis)  non  calefacit,  sed  Deus  in  igne. 
Sed  secundum  hoc,  frustra  essent  attributae  rebus  virtutes  activae 
et  quaUtates  et  formae.  Ei  ideo  dicendum  quod  ipsa  inaequalitas 
constituta  per  divinam  sapientiam  in  rebus  creatis,  ut  dictum  est, 
exigit  quod  una  creatura  agat  in  aliam.  Secundum  hoc  enim 
attenditur  in  creaturis  inaequaUtas,  quod  una  est  perfectior  al- 
tera.  Perfectius  autem  comparatur  ad  minus  perfectum,  sicut 
actus  ad  potentiam.  Est  autem  de  ratione  existentis  in  actu,  quod 


agat  in  id  quod  est  in  potentia.  Et  sic  necesse  est  quod  una 
creatura  agat  in  aUam.  Sed  sicut  creatura  esse  in  actu  participat  a 
Deo,  qui  est  purus  actus,  ita  et  virtutem  agendi  participat  a  Deo, 
et  agit  eius  virtute,  sicut  causa  secunda  virtute  causae  primae. 

Ad  primum  ergo  dicexdum  quod  omnia  quaecumque  fiunt 
per  actionem  creaturae,  Deus  posset  facere  sine  creatura.  Non 
ergo  est  ex  defectu  potentiae  eius  quod  mediante  creatura  agit; 
sed  ex  abundantia  bonitatis  ipsius,  ex  qua  provenit  quod  non 
solum  communicat  creaturae  quod  sit  in  se  bona,  sed  hanc  di- 
gnitatem  ut  sit  aUis  causa  bonitatis. 

Ad  secundum  dicendum  quod  opinio  iUorum  reprobatur  a 
Dionysio ,  qui  ponebant  quaedam  intellectuaUa  separata  esse 
prima  exemplaria :  nam  primum  exemplar  omnium  Deus  est. 
Nil  tamen  prohibet  secundario  unam  creaturam  esse  exemplar 
alterius. 

Ad  tertium  dicendum  quod  finis  ultimus  omnium  Deus  est : 
sunt  tamen  et  fines  aUi  sub  isto  fine,  secundum  quod  una  crea- 
tura  ad  aUam  ordinatur  ut  ad  finem ,  imperfectiora  sciUcet  ad 
perfectiora,  ut  materia  ad  formam,  elementa  ad  mixta,  plantae 
ad  animaUa ,  animaUa  ad  homines ,  ut  habetur  Gen.  i.  Et  sic 
patet  quod  ordo  universi  attenditur  secundum  quod  una  crea- 
tura  agit  in  aUam,  et  secundum  quod  una  fit  ad  similitudinem 
aUerius,  et  secundum  quod  una  est  finis  aherius. 

In  indice  autem  quaestionum  et  articulorum,  in  fine  codicis,  sic 
legitur : 

Quaestio  XLVII.  De  distinctione  in  communi.  III. 

1.  Utrum  rerum  multitudo  et  distinctio  sit  a  Deo. 

2.  Utrum  rerum  inaequalitas  sit  a  Deo.  (AUa  manuj  Utrum  in  crea- 
turis  sit  ordo  agentium. 

3.  Utrum  sit  tantum  unus  mundus,  aut  pluree. 

Praestat  notare  quod  novus  iste  articulus,  a  codice  Casinensi  ex- 
hibitus,  non  solum  non  invenitur  in  exemplari  Summae  Parisiensis, 
sed  et  in  omnibus  aliis  codicibus  hucusque  exploratis  desideratur. 


ARTICULUS  TERTIUS 

UTRUM  SIT  UNUS  MUNDUS  TANTUM 
De  Pot.,  qu.  m,  art.   i6,  ad  i;  XII  Metaphys.,  lect.  \;  l  de  Cael.  et  Mund.,  lect.  xvi  sqq. 


»D  TERTiuM  sic  PROCEDiTUR.  Vidctur  quod 
non  sit  unus  mundus  tantum,  sed  plu- 
res.  Quia,  ut  Augustinus  dicit,  in  libro 
Q""»'-^"-  '^l^^f^J^^Octoginta  tritim  Quaest.  *,  inconveniens 
est  dicere  quod  Deus  sine  ratione  res  creavit. 
Sed  ea  ratione  qua  creavit  unum ,  potuit  creare 
multos :  cum  eius  potentia  non  sit  limitata  ad  unius 
■  Qu.  XXV,  art.  2.  mundi  creationem,  sed  est  infinita,  ut  supra  * 
ostensum  est.  Ergo  Deus  plures  mundos  produxit. 


2.  Praeterea,  natura  facit  quod  melius  est,  et 
multo  magis  Deus.  Sed  melius  esset  esse  plures 
mundos  quam  unum:  quia  plura  bona  paucio- 
ribus  meliora  sunt.  Ergo  plures  mundi  facti  sunt 
a  Deo. 

3.  Praeterea  ,  omne  quod  habet  formam  in 
materia,  potest  multiplicari  secundum  numerum, 
manente  eadem  specie :  quia  multiplicatio  secun- 
dum  numerum  est  ex  materia.  Sed  mundus  habet 


QUAESTIO  XLVII,  ARTICULUS  III 


489 


Vers.  10. 


*  Qu.  XI,  art.  3 ; 
qu.  XXI ,  art.  i , 
ad  3. 


*  Vide  Aristot. 
Physic,  lib.  III, 
cap.  IV ,  n.  9  ; 
VIII,  cap.  I,  n.  I. 
-Cf.s.Th.lib.III, 
lect.  VII;  VIII, 
lect.  I. 


formam  in  materia :  sicut  enim  cum  dico  homo, 
significo  formam,  cum  autem  dico  hic  homo,  si- 
gnifico  formam  in  materia ;  ita,  cum  dicitur  mun- 
dus,  significamr  forma,  cum  autem  dicitur  hic 
mundus,  significatur  forma  in  materia.  Ergo  nihil 
prohibet  esse  plures  "  mundos. 

Sed  contra  est  quod  dicitur  loan.  i  *:  Mundus 
per  ipsum  factus  est;  ubi  singulariter  mundum 
nominavit,  quasi  uno  solo  mundo  existente. 

Respondeo  DiCENDUM  quod  ipse  ordo  in  rebus 
sic  ^  a  Deo  creatis  existens,  unitatem  mundi  ma- 
nifestat.  Mundus  enim  iste  unus  dicitur  unitate 
ordinis,  secundum  quod  quaedam  ad  alia  ordi- 
nantur.  Quaecumque  autem  sunt  a  Deo,  ordinem 
habent  ad  invicem  ^'  et  ad  ipsum  Deum,  ut  supra  * 
ostensum  est.  Unde  necesse  est  quod  omnia  ad 
unum  mundum  pertineant.  -  Et  ideo  illi  potuerunt 
ponere  plures  mundos ,  qui  causam  mundi  non 
posuerunt  aliquam  sapientiam  ordinantem,  sed  ca- 
sum;  ut  Democritus,  qui  dixit  ex  concursu  atomo- 
rum  factum  esse  hunc  mundum,  et  alios  infinitos*. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  haec  ratio  est 


quare  mundus  est  unus,  quia  debent  ^  omnia  esse  s 

ordinata  uno  ordine,  et  ad  unum.  Propter  quod 
Aristoteles,  in  XII  Metaphys.*,  ex  unitate  ordinis  *  s.  th.  lect.  xn. 

1  •  ■  -\    -^,.  .  „     .  .  -  Did.  lib.  XI, 

in  rebus  existentis  concludit  unitatem  Dei  guber-  «^^p  »• 
nantis.  Et  Plato  ex  unitate    exemplaris  probat  *  yT/maeo  {Did 

...  ^  ^  tom.  II,  pag.205). 

unitatem  mundi,  quasi  ^  exempiati.  c 

Ad  secundum  dicendum  quod  nuUum  agens  in- 
tendit  pluralitatem  materialem  ut  finem  :  quia 
materialis  multitudo  non  habet  certum  terminum, 
sed  de  se  tendit  in  infinitum ;  infinitum  autem 
repugnat  rationi  finis.  Cum  autem  dicitur  plures 
mundos  esse  meliores  quam  unum,  hoc  djcitur 
secundum  mulfitudinem  materialem.  Tale  autem 
melius  non  est  de  intentione  Dei  agentis:  quia 
eadem  ratione  dici  posset  quod,  si  ^  fecisset  duos,  ^ 

melius  esset  quod  essent  tres ;  et  sic  in  infinitum, 
Ad  tertium  dicendum  quod  mundus  constat 
ex  sua  tota  materia.  Non  enim  est  possibile  esse 
aliam  terram  quam  istam :  quia  omnis  terra  fer- 
retur  i  naturaliter  ad  hoc  medium,  ubicumque  es-  i 

set.  Et  eadem  ratio  est  de  aliis  corporibus  quae 
sunt  partes  mundi. 


a)  esse  plures.  —  multos  esse  codices. 
^)  sic.  -  Om.  codices  et  ed.  a. 
f)  ad  invicem.  -  ab  invicem  P. 
8)  debent.  -  oportet  FGa. 


e)  quasi.  -  Om.  B. 

Q  si.  -  si  non  pF,  non  edd.  a  b. 

r\)  ferretur.  -  traheretur  G. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


IN  titulo,  sermo  est  de  unitate  numerali;  et  de  mundo 
non  solum  corporeo,  sed  universo;  et  de  facto,  non  de 
possibili :  non  enim  nunc  de  potentia  Dei  disputamus,  sed 
de  diversitate  inventa  in  rebus  in  communi. 

II.  In  corpore  duo  facit:  primo,  respondet  quaesito;  se- 
cundo,  ex  ratione  data  deducit  coroUarie  quid  alii  potue- 
runt  opinari. 

Quoad  primum,  conclusio  responsiva  est,  quod  mundus 
est  tantum  unus.  -  Et  probatur  sic.  Quaecumque  sunt  a  Deo, 
ordinem  habent  ad  invicem  et  ad  ipsum  Deum:  ergo  omnia 
ad  unum  mundum  necesse  est  pertinere.  Et  probatur  se- 
quela :  quia  mundus  iste  unus  est  unitate  ordinis. 

Ex  hoc  autem  deducitur  secundo  corollarie  differentia 
inter  philosophos:  scilicet  quod  illi  qui  posuerunt  mundi 
causam  aliquam  ordinantem  sapientiam,  non  posuerunt 
plures  mundos;  qui  vero  res  a  casu  dixerunt,  ut  Democritus, 
plures  potuerunt  dicere  mundos. 


III.  In  responsione  ad  tertium,  adverte  quod  tota  re- 
sponsio  sumpta  est  ex  Aristotele ,  in  I  Caeli  et  Mundi  *. 
Veruntamen,  cum  in  littera  dicitur  quod  non  est  possibile 
esse  aliam  terram,  ly  possibile  non  sumitur  pro  possibili  se- 
cundum  activam  potentiam  Dei,  neque  pro  possibili  logico ; 
sed  pro  possibili  sumpto  ex  potentia  indita  rebus  creatis, 
secundum  quam  dicimus  quod  impossibile  est  mortuum 
resurgere.  Tractatus  enim  iste,  ut  iam  diximus  *,  attestatur 
quod  non  quid  possit  aut  non  possit  Deus,  sed  quid  dis- 
tinctio  rerum  habeat,  requiritur. 

Circa  rationem  in  littera  adductam  ex  Aristotele  ad 
probandam  unitatem  terrae,  quia  omnis  terra  naturaliter 
moveretur  ad  hoc  medium,  ubicumque  esset,  dubium  est. 
Sed  quoniam  hoc  ex  intentione  spectat  ad  librum  de  Caelo, 
unde  sumpta  est  ratio,  ideo  fiet  aut  hic  quaestio  specialis, 
aut  in  loco  proprio. 


*  Cap.viii,  n.  4; 
IX ,  8.  -  S.  Th. 
lect.  XVII,  XX. 


Num.  I. 


SnMMAE  Theol.  D.  Thomae  T.  I. 


62 


490 


QUAESTIO  XLVIII,  ARTICULUS  I 


QUAESTIO  QUADRAGESIMAOCTAVA 

DE    DISTINCTIONE    RERUM    IN    SPECIALI 

IN    SEX    ARTICULOS    DIVISA 


•  Cf.   qu.  XLVii, 
Introd. 


Q.U.   L. 

a 

QU.  XLK. 
P 

T 


D 


EiNDE  considerandum  est  de  distinctione  re- 
rum  in  speciali  *.  Et  primo,  de  distinctione 
boni  et  mali;  deinde  de  distinctione  spiritualis  et 
corporalis  creaturae  *.  Circa  primum ,  quaeren- 
dum  est  de  malo  " ;  et  de  causa  mali  *. 
Circa  malum  quaeruntur  sex. 

Primo :  utrum  malum  ^  sit  natura  aliqua. 
Secundo:  utrum  '^  malum  inveniatur  in  rebus. 


Tertio:  utrum  bonum  sit  subiectum  mali. 
Quarto:  utrum  malum  totaliter  corrumpat  bo- 

num. 
Quinto:  de  divisione  mali  per  poenam  et  cul- 

pam. 
Sexto:  quid  habeat  plus  de  ratione  mali,  utrum 

poena  *  vel  culpa. 


ARTICULUS  PRIMUS 

UTRUM  MALUM  SIT  NATURA  QUAEDAM 

II  Sent.,  disl.  XXXIV,  art.  2;  III  Cont.  Gent.,  cap.  vn  sqq. ;  De  Malo,  qu.  i,  art.  i;   Compend.  TheoU,  cap.  cxv; 

De  Div.  Nom.,  cap.  iv,  lect.  xiv. 


>D  PRiMUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 

malum  sit  natura  quaedam.  Quia  omne 

*genus  est  natura  quaedam.  Sed  malum 

^est  quoddam  ^  genus :  dicitur  enim  in 

5  Praedicamentis  *,  quod  bonum  et  malum  non  sunt 

'cap.viii,n.27.  in  genevc,  scd  sunt  gcncra  aliorum.  Ergo  malum 

est  natura  quaedam. 

2.  Praeterea,  omnis  difFerentia  constitutiva  ali- 
cuius  speciei  est  natura  quaedam.  Malum  autem 
est  differentia  constitutiva  in  moralibus:  differt 
enim  specie  malus  habitus  a  bono,  ut  liberalitas 
ab  illiberalitate.  Ergo  malum  significat  naturam 
quandam. 

3.  Praeterea,  utrumque  contrariorum  est  na- 
tura  quaedam.  Sed  malum  et  bonum  non  oppo- 
nuntur  ut  privatio  et  habitus,  sed  ut  contraria: 

•ibid.n.7,16,17.  ut  probat  Philosophus,  in  Praedicamentis  *,  per 
hoc  quod  inter  bonum  et  malum  est  aliquid  me- 
dium,  et  a  malo  potest  fieri  reditus  ad  bonum. 
Ergo  malum  significat  naturam  quandam. 

4.  Praeterea,  quod  non  est,  non  agit.  Sed  ma- 
lum  agit:  quia  corrumpit  bonum.  Ergo  malum 
est  quoddam  ens,  et  natura  quaedam. 

5.  Praeterea,  ad  perfectionem  universitatis  re- 
rum  non  pertinet  nisi  quod  est  ens  et  natura 
quaedam.  Sed  maium  pertinet  ad  perfectionem 
universitatis    rerum :    dicit    enim   Augustinus ,    in 

■  cap.  X,  II.      Enchirid.  * ,  quod  ex  omnibus  consistit  universi- 

tatis   admirabilis  pulchritudo ;  in  qua  etiam  illud 

quod  malum  dicitur,  bene  ordinatum,  et  suo  loco 

positum,  eminentius  commendat  bona.  Ergo  ma- 

^  lum  est  natura  quaedam  ^. 


'S.Th.lect.xvi. 
1 


Sed  contra  est  quod  Dionysius  dicit,  iv  cap. 
de  Div.  Nom.  * :  Malum  non  est  i  existens  neque 
bonum. 

Respondeo  dicendum  quod  unum  oppositorum 
cognoscitur  per  alterum,  sicut  per  lucem  tenebra*.  ® 

Unde  et  quid  sit  malum,  oportet  ex  ratione  boni 
accipere.  Diximus  autem  supra  *  quod  bonum  '  Q"-  "•  "*•  •• 
est  omne  id  quod  est  appetibile :  et  sic ,  cum 
omnis  natura  appetat  suum  esse  et  suam  perfe- 
ctionem,  necesse  est  dicere  quod  esse  et  perfectio 
cuiuscumque  naturae  '  rafionem  habeat  bonitatis.  ' 

Unde  non  potest  esse  quod  malum  significet  quod- 
dam  esse,  aut  quandam  formam  seu  naturam. 
Relinquitur  ergo  quod  nomine  mali  significetur 
quaedam  absentia  boni.  -  Et  pro  tanto  dicitur 
quod  malum  neque  est  existens  nec "  bonum:  quia  « 

cum  ens,  inquantum  huiusmodi,  sit  bonum,  ea- 
dem  est  remotio  utrorumque  \  >. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  Aristoteles  ibi 
loquitur  secundum  opinionem  Pythagoricorum , 
qui  malum  existimabant  esse  naturam  quandam, 
et  ideo  ponebant  bonum  et  malum  genera  *.  Con- 
suevit  enim  Aristoteles,  et  praecipue  in  libris  io- 
gicalibus,  ponere  exempla  quae  probabilia  erant 
suo  tempore,  secundum  opinionem  aliquorum  ^"  v 

philosophorum.  -  Vel  dicendum,  sicut  dicit  Phi- 
losophus '  in  X  Metaphys.  *,  quod  prima  contra-  " 

rietas  est  habitus  et  privatio:  quia  scilicet  in  omni-  -  oid.  lib.  ix' 

,  ..  ,     '  *  cap.  IV,  n.  6. 

bus  contrarns  salvatur,  cum  semper  unum  con- 
trariorum  sit  imperfectum  respectu  alterius,  ut 
nigrum  respectu.  albi,  et  amarum  respectu  dulcis. 
Et  pro  tanto  bonum  et  malum  dicuntur  genera, 


■  Vide  Aristot. 
I  Metaphys.f  c.v, 
n.  6. 


o)  de  malo.  -  et  de  malo  ACFG. 
P)  malum.  —  Om.  FGa. 
y)  utrum.  -  an  codices  et  a  b. 
8)  utrum  poena.  -  poena  P. 
e)  quoddam.  —  Om.  ABCDEG. 

!J)  malum  est  natura  quaedam.  -  malum  est  natura  F,  malum  est 
aliqua  natura  ceteri. 

»))  non  est,  -  est  non  Pafc. 


6)  tenebra.  -  cognoscimus  tenebras  B,  tenebras  cognoscimus  D,  te- 
nebras  CEFpGsA. 

i)  naturae.  -  creaturae  ABCDE. 

x)  nec.  -  neque  est  BCDE. 

X)  utrorumque.  -  scilicet  entis  et  bonique  addit  D,  entis  scilicet  et 
boni  addit  sA. 

(i)  aliquorum.  -  aliorum  ABCDE. 

v)  dicit  Philosophus.  -  dicit  F,  dicitur  ceteri. 


D.  I20O. 


'  Cap.  I, 

S.  Tfi.  lect.  iv. 


n.  31. 


QUAESTIO  XLVIII,  ARTICULUS  I 

non  simpliciter ,  sed  contrariorum :  quia  sicut 
omnis  forma  habet  rationem  boni,  ita  omnis  pri- 
vatio,  inquantum  huiusmodi,  habet  rationem  mali. 
Ad  secundum  dicendum  quod  bonum  et  malum 
nqn  sunt  differentiae  constitutivae  nisi  in  mora- 


491 


?  libus,  quae  recipiunt  speciem  *  ex  fine,  qui  est 

obiectum  voluntatis,  a  qua  moralia  dependent,  Et 
quia  bonum  habet  rationem  finis,  ideo  bonum  et 
malum  sunt  differentiae  specificae  in  moralibus; 
bonum  per  se,  sed  malum  inquantum  est  remo- 

0  tio  debiti  finis  *.  Nec  tamen  remotio  debiti  finis 

constituit  speciem  in  moralibus,  nisi  secundum 
quod  adiungitur  fini  indebito :  sicut  neque  in  na- 

«  turalibus  "  invenitur  privatio  formae  substantialis, 

nisi  adiuncta  alteri  formae.  Sic  igitur  malum  quod 
est  differentia  constitutiva  in  moralibus,  est  quod- 
dam  bonum  adiunctum  privationi  alterius  boni: 
sicut  finis    intemperati  est,    non   quidem    carere 

p  bono  rationis,  sed  P  delectabile  sensus  absque  or- 

dine  rationis.  Unde  malum,  inquantum  malum, 
non  est  differentia  constitutiva ;  sed  ratione  boni 
adiuncti  *. 

Et  per  hoc  efiam  '  patet  responsio  ad  tertium. 
Nam  ibi  Philosophus  loquitur  de  bono  et  malo, 
secundum  quod  inveniuntur  in  moralibus.  Sic 
enim  inter  bonum  et  malum  invenitur  medium: 
prout  bonum  dicitur  quod  est  ordinatum;  malum 
autem,  quod  non  solum  est  deordinatum,  sed 
etiam  nocivum  alteri.  Unde  dicit  Philosophus  in 
IV  Ethic.  *,  quod  prodigus  vanus  quidem  est,  sed 
non  malus.  -  Ab  hoc  etiam  malo  quod  est  secun- 


dum  morem,  contingit  fieri  reditum  ad  bonum ; 
non  autem  ex  quocumque  malo.  Non  enim  ex 
caecitate  fit  reditus  ad  visionem,  cum  tamen  cae- 
citas  sit  malum  quoddam. 

Ad  quartum  dicendum  quod  aliquid  agere  di- 
citur  tripliciter.  Uno  modo,  formaliter,  eo  modo 
loquendi  quo  dicitur  albedo  facere  album.  Et  sic 
malum,  etiam  ratione  ipsius  privationis,  dicitur 
corrumpere  bonum :  quia  '^  est  ipsa  corruptio  vel 
privatio  boni.  Alio  modo  dicitur  aliquid  agere 
effective :  sicut  pictor  dicitur  facere  album  parie- 
tem.  Tertio  modo,  per  modum  causae  finalis: 
sicut  finis  dicitur  efficere,  movendo  "  efficientem. 
His  autem  duobus  modis  malum  non  agit  ali- 
quid  per  se,  idest  secundum  quod  est  privatio 
quaedam,  sed  secundum  quod  ei  bonum  ?"  adiun- 
gitur  *:  nam  omnis  actio  est  ab  aliqua  forma,  et 
omne  quod  desideratur  ut-finis,  est  perfectio  ali- 
qua.  Et  ideo,  ut  Dionysius  dicit,  iv  cap.  de  Div. 
Nom.  *,  malum  non  agit  neque  desideratur  nisi 
virtute  boni  adiuncti ;  per  se  autem  est  infinitum, 
et  praeter  voluntatem  et  intentionem. 

Ad  quintum  dicendum  quod,  sicut  supra  *  di-  -  qu.  n,  art.  3; 
ctum  est,  partes  universi  habent  ordinem  ad  in-  11'iTh^^i^i', 
vicem,  secundum  quod  una  agit  in  alteram,  et  xuv,''art.  3!  ^''' 
est  finis  alterius  et  exemplar.  Haec  autem,  ut  di- 
ctum  est  *,  non  possunt  ^  convenire  malo ,  nisi  'inresp.  ad^. 
ratione  boni  adiuncti.  Unde  malum  neque  ad  per-  ^ 

fectionem  universi  pertinet  *,  neque  sub  ordine  '  d.  836. 
universi  concluditur,  nisi  per  accidens  *,  idest  ra-  "  d.  835. 
tione  boni  adiuncti. 


D.  784,  KOO. 


•  S.Th.  lect.  xvr, 

XXII. 


5)  speciem.  -  species  Pat.  -  Pro  a  qua,  a  quo  P. 

0)  bonum  per  se...finis.  -  Om.  CDEFG.  —  Nec  om.  ed.  a. 

Ti)  naturalibus.  -  materialibus  P. 

p)  sed.  -  sed  habere  B. 

o)  etiam.  -  Om.  ABCDEG. 


t)  quia.  -  quod  AEG. 
u)  efficere,  movendo.  -  movere  ABCDE. 

^)  secundum  quod  ei  bonum.  -~  secundum  quod  bonum  ei  FG,  se- 
cundum  bonum  quod  ei  ABCDE. 

f^  Haec ...  possunt.  —  Hoc ...  potest  G.  —  Pro  nisi,  sine  B. 


Commentaria  Cardinalis  Caietaru. 


TiTULus  clarus.  -  In  corpore  tria  facit :  primo,  ponit  mo- 
dum  sciendi  quaesitum ;  secundo ,  exequendo  illum , 
respondet  quaesito;  tertio,  reddit  rationem  cuiusdam  dicti 
Dionysii. 

II.  Quoad  primum,  modus  consistit  in  hoc,  quod  oportet 
ex  ratione  boni  accipere  quid  sit  malum.  -  Probatur :  quia 
unum  oppositorum  cognoscitur  per  reliquum,  ut  tenebra 
per  lucem. 

III.  Quoad  secundum.  Malum  est  quaedam  absentia 
boni,  -  Probatur.  Omne  appetibile  est  bonum  :  ergo  esse 
et  perfectio  cuiusque  naturae  est  bonitas :  ergo  malum 
non  significat  esse ,  aut  formam  aut  naturam  aliquam : 
ergo  est  quaedam  boni  absentia.  -  Prima  consequentia  pro- 
batur:  quia  omnis  natura  appetit  suum  esse,  et  suam  per- 
fectionem. 

Adverte  quod  in  conclusione  ideo  dicitur  quaedam  ab- 


sentia,  quia  non  omnis  negatio  boni  est  malum,  sed  negatio 
boni  debiti,  ut  in  III  Contra  Gent.,  cap.  vi,  patet.  Absentia 
ergo  debitae  praesentiae  boni,  malum  est.  Debita  autem 
praesentia  est,  quando,  sicut,  ubi,  in  quo,  etc,  debet.  Pro- 
batio  vero  conclusionis  ideo  de  hoc  non  curavit,  quia  prae- 
senti  intentioni  sufficit  genus  mali  invenire :  per  hoc  enim 
scitur  an  natura  sit  aliqua.  Merito  igitur,  invento  quod  est 
absentia,  quam  negationem  constat  esse,  stetit  processus. 

IV.  Quoad  tertium  *,  quia  malum  negatione  boni  stabi- 
litum  est ;  et  Dionysius ,  ut  in  argumento  ad  oppositum 
littera  dicit,  malum  negatione  non  solum  boni,  sed  entis, 
definivit:  ideo  Auctor  dicit  hoc  dictum  esse  secundario. 
Quoniam  ens,  ut  sic,  est  bonum :  negatio  igitur  unius  est 
negatio  alterius,  et  e  converso :  et  ideo  malum  negatio  utri- 
usque  a  Dionysio  ponitur.  Sed  quia  boni  est  primo,  ideo 
per  bonum  est  definitum  a  nobis. 


Cf.  num.  I. 


492 


QUAESTIO  XLVIII,  ARTICULUS  II 


ARTICULUS  SECUNDUS 

UTRUM  MALUM  INVENIATUR  IN  REBUS 

Supra,  qu.  xxii,  art  2,  ad  2;  I  Sent.,  dist.  xlvi,  art.  3;  II,  dist.  xxxiv,  art.  i  ;  III   Cont.  Gent.,  cap.  lxxi; 
De  Pot.,  qu.  iii,  art.  6,  ad  4;   Compend.  Theol.,  cap.  cxlii  ;  De  Div.  Nom.,  cap.  iv,  lect.  xvi. 


D  SECUNDUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
malum  non  inveniatur  in  rebus.  Quid- 
quid  enim  invenitur  in  rebus,  vel  est 
ens  aliquod,  vel  privatio  entis  alicuius, 

quod  est  non  ens.  Sed  Dionysius  dicit,  iv  cap.  de 
•s.Th.iect.xiv,  j){p^  Nom.  *,  quod  malum  distat  ab~  existente,  et 

adhuc  plus  distat  a  non  existente.   Ergo  malum 

nullo  modo  invenitur  in  rebus, 

2.  Praeterea,  ens  et  res  convertuntur.  Si  ergo 
«           malum  est  ens  "  in  rebus,  sequitur  quod  malum 

*  Art.  praeced.    sit  res  quacdam.  Quod  est  contra  praedicta  *. 

3.  Praeterea,  albius  est  qiiod  est  nigro  imper- 

*  cap- "'  n-  "o-    mixtius,  ut  dicitur  in  III  libro   Topic.  *  Aristote- 

P  lis  ^.  Ergo  et  melius  est  quod  est   malo  imper- 

mixtius.  Sed  Deus  facit  semper  quod  melius  est, 
multo  magis  quam  natura.  Ergo  in  rebus  a  Deo 
conditis  nihil  malum  invenitur. 

Sed  contra  est  quod  secundum  hoc  remove- 
rentur  omnes  prohibitiones  et  poenae,  quae  non 
sunt  nisi  malorum. 

Respondeo  dicendum   quod,    sicut  supra  *  di- 

*  Qu.  xLvii,  art.  ctum  est,  pcrfcctio  universi  requirit  inaequalita- 

tem  esse  in  rebus ,  ut  omnes  bonitatis  gradus 
impleantur.  Est  autem  unus  gradus  bonitatis,  ut 
aliquid  ita  bonum  sit,  quod  nunquam  deficere 
possit.  Alius  autem  gradus  bonitatis  est,  ut  sic 
aliquid  bonum  sit,  quod  a  bono  deficere  possit. 
Qui  etiam  gradus  in  ipso  esse  inveniuntur :  quae- 

T  dam  enim  '"  sunt,  quae  suum  esse  amittere  non 

possunt ,  ut  incorporalia  ;  quaedam  vero  sunt , 
quae  amittere  possunt,  ut  corporalia.  Sicut  igitur 
perfectio  universitatis  rerum  requirit  ut  non  so- 

3  lum  sint  entia  incorruptibilia  *,  sed  etiam  corru- 

ptibilia;  ita  perfectio  universi  requirit  ut  sint  quae- 
dam  quae  a  bonitate  deficere  possint;  ad  quod 
sequitur  ea  interdum  deficere.  In  hoc  autem  con- 
sistit  ratio  mali,  ut  scilicet  aliquid  deficiat  a  bono. 
Unde  manifestum  est  quod  in  rebus  malum"^inve- 

*  D.  835.  nitur  *,  sicut  et  corruptio  :  nam  et  ipsa  corruptio 

malum  quoddam  est. 


Ad  primum  ergo  dicendum  quod  malum  distat 
et  ab  ente  simpliciter ,  et  non  ente  simpliciter : 
quia  neque  est  sicut  habitus,  neque  sicut  pura 
negatio,  sed  sicut  privatio. 

Ad  secundum  dicendum  quod,  sicut  dicitur  in 
V  Metaphys.  *,  ens  dupliciter  dicitur.  Uno  modo,  *  s.  th.  lect. «. 

j-^    -^  '  j        .        .5^  .  .  '    -  Did.   lib.  IV, 

secundum  quod    signmcat    entitatem   rei ,    prout  cap.  vn,  n.  4, 5. 

dividitur  per  decem  praedicamenta:  et  sic  con- 

vertitur  cum  re.   Et  hoc  modo  ,    nulla   privatio 

est  ens:  unde  nec  malum.  Alio  modo  dicitur  ens, 

quod  significat  veritatem  propositionis,   quae  in 

compositione  consistit,  cuius  nota  est  hoc  verbum 

est:  et  hoc  est  ens  quo  '  resporidetur   ad  quae-  « 

stionem  an  est.  Et  sic  caecitatem  dicimus  esse  in 

oculo,  vel  quamcumque  aliam  privationem.  Et  hoc 

modo  etiam  malum  dicitur  ens.  -  Propter  huius 

autem  distinctionis  ignorantiam,  aliqui,  conside- 

rantes  quod  aliquae  res  dicuntur  malae,  vel  quod 

malum  dicitur  esse  in  rebus,   crediderunt  quod 

malum  esset  res  quaedam. 

Ad  tertium  dicendum  quod  Deus  et  natura  , 
et  quodcumque  agens,  facit  quod  melius  est  in 
toto;  sed  non  quod  melius  est  in  unaquaque  parte, 
nisi  per  ordinem  ad  totum,  ut  supra  *  dictum  est. 
Ipsum  autem  totum  quod  est  universitas  creatu- 
rarum,  melius  et  perfectius  est,  si  in  eo  sint  quae- 
dam  quae  a  bono  deficere  possunt,  quae  inter- 
dum  deficiunt,  Deo  hoc  non  impediente.  Tum 
quia  providentiae  non  est  naturam  destruere,  sed 
salvare,  ut  Dionysius  dicit,  iv  cap.  de  Div.  Nom.  *: 
ipsa  autem  natura  rerum  hoc  ^  habet,  ut  quae  de- 
ficere  possunt,  quandoque  deficiant.  Tum  quia, 
ut  dicit  Augustinus  in  Enchirid.  *,  Deus  est  adeo 
potens,  quod  etiam  potest  bene  facere  1  de  malis. 
Unde  multa  bona  tollerentur ,  si  Deus  nuUum 
malum  permitteret  esse.  Non  enim  generaretur 
ignis,  nisi  corrumperetur  aer;  neque  conserva- 
retur  vita  leonis,  nisi  occideretur  asinus ;  neque 
etiam  laudaretur  iustitia  vindicans  *,  et  patientia 
sufferens,  si  non  esset  iniquitas. 


*  Qu.  zLTn,  art. 
2,  ad  I. 


•  S.  Th.  lect. 

XXIII. 


Cap.  XI. 
1 


o)  ens.  -  Om.  FGab. 

p)  Aristotelis.  -  Om.  codices  et  a  b. 

f)  quaedam  enim.  -  nam  quaedam  codices.  -  Pro  incorporalia,  in- 
corruptibilia  DsAC;  pro  corporalia,  corruptibilia  DsC. 

S)  incorruptibilia.  -  incorporalia  ABCEFGai,  et  statim  corporalia, 
-  Pro  universi,  universitatis  ACE,  om.  D. 


e)  quo.  -  per  quod  sC,  quod  ceteri  et  a  b. 

?)  hoc.  -  Om.  B.  -  Pro  deficiant,  desinant  ABCE,  deficiant  et  de- 
sinant  D. 

r,)  potest  bene  facere.  -  bene  potest  facere  Pab. 

0)  iustitia  vindicans.  -  iustitia  vindicantis  A..  —  hem  staHm  patien- 
tia  sufferentis. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


IN  titulo,  malum  inveniri  in  rebus  non  significat  esse 
reale,  quoniam  iam  *  hoc  exclusum  est:  sed  significat  esse 
communiter  in  rebus.  In  rebus  autem  dicitur  propter  ea 
quae  solum  inveniuntur  in  anima,  ut  secundae  intentiones. 
Et  est  quaestio  de  inventione  formali :  ita  quod  non  inten- 
dimus,  utrum  malum  habeat  fundamentum  in  rebus;  sed, 
an  inveniatur  formaliter  in  rebus. 

II.  In  corpore  unica  est  conclusio,  responsiva  quaesito 
affirmative:  Malum  invenitur  in  rebus,  sicut  et  corruptio.  - 


Et  probatur.  Perfectio  universi  requirit  inaequalitatem  in 
rebus,  ut  omnis  bonitatis  gradus  impleatur:  ergo,  sicut  re- 
quirit  ut  sint  entia  incorruptibilia  et  corruptibilia,  ita  re- 
quirit  ut  sint  indefectibilia  a  bono,  et  defectibilia  a  bono: 
ergo  quaedam  in  universo  deficiunt  quandoque:  ergo  ma- 
lum  invenitur  in  rebus,  sicut  corruptio. 

Antecedens  habetur-ex  dictis.  -  Prima  consequentia  pro- 
batur:  quia  isti  sunt  duo  gradus  bonitatis  inventi  in  uni- 
verso,  iuxta  illos  duos  gradus  entis,  ut  de  se  patet.  -  Se- 


QUAESTIO  XLVIII,  ARTICULUS  III 


493 


cunda  vero  consequentia  relinquitur  per  se  nota.  Et  vere 
sic  est:  quoniarn  impossibile  est,  seclusis  rairaculis,  possi- 
bilia  deficere  nunquam  deficere.  -  Tertia  autem  probatur : 
quia  ratio  mali  consistit  in  defectu  a  bono ;  subintellige  de- 
bito.  -  Et  confirmatur  illa  modificatio  et  expressio ,  sicut : 
quia  corruptio  ipsa  quoddam  malura  est,  quia  est  malura 
corrupti. 

III.  Et  bene  nota  ly  sicut:  quoniam  solvit  dubiura  novi- 
tiorum,  quaerentiura  quoraodo,  si  raalura  est  negatio  for- 
maliter,  et  negationes  non  habent  esse  nisi  in  anima  (ut 
etiam  in  responsione  ad  secundum  littera  dicit,  applicando 
ad  esse  raali);  quomodo,  inquam,  verificatur  quod  malum 
est  forraaliter  in  rebus. 

Habes  solutionem :  quia  non  verificatur  quod  est  in  rebus 
ut  ens;  sed  est  in  rebus  ut  corruptio  in  actu  exercito,  idest  ut 
rei  remotio  formalis.  Ipsa  naraque  absentia  boni  forraaliter 
raalura  est ;  et,  ut  in  responsione  ad  quartum  praecedentis 
articuli  dictum  est,  malum  formaliter  corrumpit  bonum 
oppositum,  quia  est  ipsa  privatio  boni  in  subiecto  apto,  etc. 

Dicuntur  ergo  mala  in  rebus  esse,  non  positive,  sed  re- 


raotive;  idest,  non  ponendo,  sed  removendo  formaliter 
aliquid  a  rebus.  Et  sic  mala  formaliter  inveniuntur  in  rebus 
ut  raala :  sunt  enira  rerura  mala.  In  anima  autem,  per  com- 
positionem  et  quamcumque  aliam  intellectus  operationem, 
inveniuntur  ut  entia  et  bona. 

IV.  Et  ideo  nihil  obstat,  imo  prodest  proposito,  quod 
malum  nullum  esse  ponat  in  re.  Quoniam  de  malo  ut 
raalum  est  in  actu  exercito,  loquimur:  quod  constat  quod, 
ut  malum  in  actu  exercito,  non  invenitur  ubi  ponit  aliquid, 
sed  tantum  ubi  removet  bonum  debitum:  hic  est  enim  actus 
eius  formalis,  ut  patet  ex  dictis  *.  Nihil  ergo  valet  conse- 
quentia:  malum  vel  privatio  nullum  esse  ponit  in  re,  sed 
est  tantum  ens  in  anima;  ergo  non  invenitur  formaliter 
in  rebus.  Quoniam  stat  quod  inveniatur  formaliter,  ut  re- 
motio  rei  in  actu  exercito.  Imo  sequitur  oppositura:  re- 
movet  esse  in  subiecto ;  ergo  invenitur  in  re,  ut  exercens 
negationis,  non  positionis  actum.  Sic  autera  haec  inveniri 
in  rebus,  est  simpliciter  ipsa  inveniri:  quia  formaliter  in- 
veniuntur,  et  secundura  raodum  proprium  sui  generis,  puta 
non  entis  vel  privationis. 


Num.  praeced. 


ARTICULUS  TERTIUS 

UTRUM  MALUM  SIT  IN  BONO  SICUT  IN  SUBIECTO 

Supra,  qu.  xvu,  art.  4,  ad  2 ;  II  Sent.,  dist.  xxxiv,  qu.  i,  art.  4;  III  Cont.  Gent.,  cap.  xi; 
De  Malo,  qu.  i ,  art.  2 ;  Compend.   TTieoU,  cap.  cxviii. 


•S.Th.Iect.xxiii. 


Vers.  20. 


Cap.  XIV. 
Art.  I. 


ro  TERTiUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
malum  non  sit  in  bono  sicut  in  subiecto. 
'Omnia  enim  bona  sunt  existentia.  Sed 
^Dionysius  dicit,  iv  cap.  de  Div.  Nom.  *, 
quod  malum  non  est  existens,  neqiie  in  existen- 
tibus.  Ergo  malum  non  est  in  bono  sicut  in 
subiecto. 

2.  Praeterea,  malum  non  est  ens,  bonum 
vero  est  ens.  Sed  non  ens  non  requirit  ens,  in 
quo  sit  sicut  in  subiecto.  Ergo  nec  malum  re- 
quirit  bonum,  in  quo  sit  sicut  in  subiecto. 

3.  Praeterea,  unum  contrariorum  non  est 
subiectum  alterius.  Sed  bonum  et  malum  sunt 
contraria.  Ergo  malum  non  est  in  bono  sicut  in 
subiecto. 

4.  Praeterea,  id  in  quo  est  albedo  sicut  in 
subiecto,  dicitur  esse  "  album.  Ergo  et  id  in  quo 
est  malum  sicut  in  subiecto,  est  malum.  Si  ergo 
malum  sit  in  bono  sicut  in  subiecto  ,  sequitur 
quod  bonum  sit  malum :  contra  id  quod  dicitur 
Isai.  V*:  Vae,  qui  dicitis  maliim  bonum,  et  bo- 
num  maliim. 

Sed  contra  est  quod  Augustinus  dicit,  in  En- 
chirid.  *,  quod  malum  non  est  nisi  in  bono. 

Respondeo  dicendum  quod,  sicut  dictum  est  *, 
malum  importat  remotioriem  boni.  Non  autem 
quaelibet  remotio  boni  malum  dicitur.  Potest  enim 
accipi  remotio  boni  et  privative,  et  negative.  Re- 
motio  igitur  boni  negative  accepta,  mali  rationem 
non  habet:  alioquin  sequeretur  quod  ea  quae 
nullo  modo  sunt,  mala  essent;  et  iterum  quod 
quaelibet  res  esset  mala,  ex  hoc  quod  non  habet 
bonum  alterius  rei,  utpote  quod  homo  esset  ma- 


lus ,  quia  non  habet  velocitatem   capreae  ^ ,  vel  p 

fortitudinem  leonis.  Sed  remotio  boni  privative 
accepta,  malum  dicitur:  sicut  privatio  visus  cae- 
citas  dicitur.  Subiectum  autem  privationis  et  for- 
mae  est  unum  et  idem  *,  scilicet  ens  in  potentia :  '  d-  1058. 
sive  sit  ens  in  potentia  simpliciter,  sicut  materia 
prima,  quae  est  subiectum  formae  substantialis 
et  privationis  oppositae;  sive  sit  ens  in  potentia 
secundum  quid  et  in  actu  simpliciter,  ut  corpus 
diaphanum ,  quod  est  subiectum  tenebrarum  et 
lucis.  Manifestum  est  autem  quod  forma  per 
quam  aliquid  est  actu,  perfectio  quaedam  est,  et 
bonum  quoddam :  et  sic  omne  ens  in  actu,  bo- 
num    quoddam   est.    Et  similiter   omne  ens  ^'  in  T 

potentia,  inquantum  huiusmodi,  bonum  quoddam 
est,  secundum  quod  habet  ordinem  ad  bonum : 
sicut  enim  est  ens  in  potentia,  ita  et  bonum  in 
potentia.  Relinquitur  ergo  quod  subiectum  mali 
sit  bonum  *. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  Dionysius  in- 
telligit  malum  non  esse  in  existentibus  sicut  par- 
tem ,  aut  sicut  proprietatem  naturalem  alicuius 
existentis. 

Ad  secundum  dicendum  quod  non  ens  negative 
acceptum  non  requirit  subiectum.  Sed  privatio  est 
negatio  in  subiecto  ^,  ut  dicitur  in  IV  Metaphys.*: 
et  tale  non  ens  est  malum. 

Ad  tertium  dicendum  quod  malum  non  est 
sicut  in  subiecto  in  bono  quod  ei  opponitur,  sed 
in  quodam  alio  bono :  subiectum  enim  caecitatis 
non  est  visus,  sed  animal.  -  Videtur  tamen,  ut 
Augustinus  dicit  *,  hic  fallere  dialecticorum  re-  'Locosupracit. 
gula,  quae  dicit  contraria  stmul  esse  ndn  posse. 


D.  291. 


♦  S.  Th.Iect.  m. 
-  Did.  lib.  UI . 
cap.  II,  n.  8. 


o)  esse.  —  Om.  codices. 

P)  capreae.  -  caprae  codices. 


•f)  Et  similiter  omne  ens.  -  Similiter  etiam  ens  BDFa;  Et ...  quod- 
dam  est  om.  CEG. 

3)  subiecto.  -  substantia  ACDEFG. 


494  QUAESTIO  XLVIII,  ARTICULUS  IV 

Hoc  tamen   intelligendum  est  ^  secundum  com 


munem  acceptionem  boni  et  mali:  non  autem 
secundum  quod  specialiter  accipitur  hoc  bonum 
et  hoc  malum.  Album  autem  et  nigrum,  dulce  et 
amarum,  et  huiusmodi  contraria,  non  accipiuntur 
nisi  specialiter:  quia  sunt  in  quibusdam  generibus 
determinatis.    Sed  bonum  circuit  omnia  genera: 


unde  unum  bonum  potest  simul  esse  cum  priva- 
tione  alterius  boni. 

Ad  quartum  dicendum  ^  quod  Propheta  impre- 
catur  vae  illis  qui  dicunt  id  quod  est  bonum,  se- 
cundum  quod  est  bonum,  esse  malum.  Hoc  au- 
tem  non  sequitur  ex  praemissis,  ut  per  praedicta  * 
patet. 


e)  Hoc  tamen  intelligendum  est.  -  Tamen  CDEFGa. 

?)  Ad  quartum  dicendum.  -  Ad  quartum  sic  dicendum  P. 


I  pheta  omittit  D;  pro  imprecatur  vae,  interpretatur  vae  CGpABF,  in- 
Pro-   I  praedicatur  vae  D. 


Commentaria  Oardinalis  Caietani 


TiTULUs  clarus  est.  -  In  corpore  unica  est  conclusio,  re- 
sponsiva  quaesito  affirmative :  Malum  est  in  bono  ut 
in  subiecto.  -  Probatur.  Malum  est  boni  remotio,  non 
negative ,  sed  privative :  ergo  malum  et  bonum  privatum 
sunt  in  eodem  subiecto ,  scilicet  ente  in  potentia  simpli- 
citer  vel  secundum  quid:  ergo  malum  est  in  bono  sicut  in 
subiecto. 

Antecedens,  quoad  secundam  partem,  probatur,  ducendo 
ad  impossibile  duplex.  Primum  est,  quod  ea  quae  nullo 
modo  sunt,  essent  mala.  Secundum  est,  quod  omnia  essent 


mala.  -  Quoad  tertiam  vero,  ex  sufficientia  bimembris  distin- 
ctionis  ipsius  remotionis  boni. 

Prima  consequentia  probatur:  quia  privationis  et  for- 
mae  idem  est  subiectum,  scilicet  ens  in  potentia  simpliciter 
vel  secundum  quid.  -  Secunda  vero:  quia  utrumque  est  bo- 
num.  Et  de  ente  quidem  in  potentia  secundum  quid,  pro- 
batur:  quia  est  ens  in  actu;  actus  autem  bonitas  quaedam 
est.  De  ente  vero  in  potentia  simpliciter:  quia  bonum  di- 
citur  sicut  et  ens ;  ac  per  hoc ,  sicut  ens  in  potentia  ens 
quoddam  est,  ita  bonum  in  potentia  bonum  quoddam  est. 


'  In  corpore. 


ARTICULUS  QUARTUS 

UTRUM  MALUM  CORRUMPAT  TOTUM  BONUM 


r  11",  qu.  Lxxxv,  art.  2;  II  Sent.,  dist.  xxxiv,  art.  5;  III  Cont.   Gent,,  cap.  xii; 
De  Malo,  qu.  11,  art.  12. 


♦  Cap.  XII.  -  Cf. 
De  Moribus  Ec- 


D  QUARTUM  sic  PROCEDiTUR,  Vidctur  quod 
malum  corrumpat  totum  bonum.  Unum 
enim  contrariorum  totaliter  corrumpitur 
per  alterum  ".   Sed  bonum   et   malum 

sunt  contraria.   Ergo  malum  potest   corrumpere 

totum  bonum. 

2.  Praeterea,  Augustinus  dicit,  in  Enchirid.  *, 
S'";,C'?'''o':/'  quod  malum  nocet  inquantum  adimit  bonum.  Sed 

de  Mortbus  Ma-    ^  .     .      .  ^  . 

«icAaeor.,  lib.ii,  bonum  cst  sibi  simile  et  uniforme.  Ergo  totaliter 

cap.  in.  o 

tollitur  per  malum. 

3.  Praeterea,  malum ,  quandiu  est,  nocet  et 
P           aufert  l^  bonum.  Sed  illud  a  quo  semper  aliquid 

aufertur,  quandoque  consumitur,  nisi  sit  infini- 
tum ;  quod  non  potest  dici  de  aliquo  bono  creato. 
Ergo  malum  consumit  totaliter  bonum. 

Sed  contra  est  quod  Augustinus  dicit,  in  En- 
chirid.  *,  quod  malum  non  potest  totaliter  con- 
sumere  bonum. 

Respondeo  dicendum  quod  malum  non  potest 
totaliter  consumere  bonum.  Ad  cuius  evidentiam, 
considerandum  est  quod  est  triplex  bonum.  Quod- 
dam,  quod  per  malum  totaliter  tollitur:  et  hoc  est 
bonum  oppositum  malo;  sicut  lumen  totaliter  per 
tenebras  toUitur  "*,  et  visus  per  caecitatem.  Quod- 
dam  vero  bonum  est,  quod  nec  totaliter  tollitur 
per  malum,  nec  diminuitur :  scilicet  bonum  quod 
est  subiectum  mali;  non  enim  per  tenebras  ali- 
quid  de  substantia  aeris  diminuitur.  Quoddam 
vero  bonum  est,   quod    diminuitur   quidem  per 


•  Loco  cit. 


malum,  sed  non  totaliter  tollitur :  et  hoc  bonum 
est  habilitas  subiecti  ad  actum. 

Diminutio  autem  huius  boni  non  est  accipienda 
per  subtractionem,  sicut  est  diminutio  in  quanti- 
tatibus:  sed  per  remissionem,  sicut  est  diminutio 
in  qualitatibus  et  formis.  Remissio  autem  huius 
habiiitatis  est  accipienda  e  contrario  intensioni 
ipsius.  Intenditur  enim  huiusmodi  habilitas  per  dis- 
positiones  quibus  materia  praeparatur  ad  actum ; 
quae  quanto  magis  multiplicantur  in  subiecto , 
tanto  habilius  est  ad  recipiendum  perfectionem 
et  formam.  Et  e  contrario  remittitur  per  dispo- 
sitiones  contrarias;  quae  quanto  magis  multipli- 
catae  sunt  *  in  materia,  et  magis  intensae,  tanto 
magis  remittitur  potentia  ad  actum. 

Si  igitur  contrariae  dispositiones  in  infinitum 
multiplicari  et  intendi  non  possunt,  sed  usque  ad 
certum  terminum,  neque  habilitas  praedicta  in 
infinitum  diminuitur  vel  remittitur.  Sicut  patet  in 
qualitatibus  activis  et  passivis  elementorum:  fri- 
giditas  enim  et  humiditas,  per  quae  diminuitur 
sive  remittitur  habilitas  materiae  ad  formam  ignis, 
non  possunt  multiplicari  in  infinitum.  -  Si  vero 
dispositiones  contrariae  in  infinitum  multiplicari 
possunt,  et  habilitas  praedicta  in  infinitum  dimi- 
nuitur  vel  remittitur.  Non  tamen  totaliter  tollitur: 
quia  semper  manet  in  sua  radice,  quae  ^  est  sub- 
stantia  subiecti.  Sicut  si  in  infinitum  interponantur 
corpora  opaca  inter  solem  et  aerem,  in  infinitum 


a)  alterum.  -  aliud  Pab. 
P)  aufert.  —  adimit  codices. 

f )  totaliter  per  tenebras  tollitur.  -  in  aere  tollitur  per  tenebras  B, 
tolliturper  tenebras  ceteri.  -  Statim  totaliter  om.  ACEFG,  tollitur  om.  D. 


3)  quanto  magis  multiplicatae  sunt.  -  quanto  magis  multiplicatae 
fuerunt  BCEFpA,  quanto  magis  multiplicalae  fuerint  GsA,  quanto  magis 
multiplicantur  D. 

t)  quae.  -  quod  codices  et  a  b. 


QUAESTIO  XLVIII,  ARTICULUS  IV 


495 


diminuetur  habilitas    aeris  ad   lumen:   nunquam 
^  tamen  totaliter  tollitur,  manente  aere  ^,  qui  secun- 

dum  naturam  suam  est  diaphanus.  Similiter  in 
infinitum  potest  fieri  additio  in  peccatis,  per  quae 
semper  magis  ac  magis  minuitur  habilitas  animae 
ad  gratiam:  quae  quidem  peccata  sunt  quasi  ob- 
stacula  interposita  inter  nos  et  Deum,  secundum 
'  vers.  2.  illud  Isaiae  lix  * :  Peccata  nostra  diviserunt  inter 

nos  et  Deiim.  Neque  tamen  tollitur  totaliter  ab 
anima  praedicta  habilitas:  quia  consequitur  na- 
turam  ipsius. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod  bonum  quod 
opponitur  malo,  totaliter  tollitur:   sed  alia  bona 
in  corpore.      non  totaliter  toUuntur,  ut  dictum  est  *. 

Ad  secundum  dicendum    quod  habilitas  praedi- 

1  cta  est  media  1  inter  subiectum  et  actum.  Unde 

ex  ea  parte  qua   attingit  actum,    diminuitur  per 

malum :  sed  ex  ea  parte  qua  tenet  se  cum  subie- 

cto,  remanet.  Ergo,  licet  bonum  in  se  sit  simile. 


tamen,  propter  comparationem  eius  ad  diversa, 
non  totaliter  toUitur,  sed  in  parte. 

Ad  tertium  dicendum  quod  quidam,  imaginan- 
tes  diminutionem  boni  praedicti  ad  similitudinem 
diminutionis  quantitatis,  dixerunt  quod,  sicut  con- 
tinuum  dividitur  in  infinitum,  facta  divisione  secun- 
dum  eandem  proportionem  (ut  puta  quod  accipia- 
tur  medium  medii,  vel  tertium  tertii),  sic  in  propo- 
sito  accidit.  -  Sed  haec  ratio  hic  locum  non  habet. 
Quia  in  divisione  in  qua  semper  *  servatur  eadem  8 

proportio,  semper  subtrahitur  minus  et  minus:  mi- 
nus  enim  est  medium  medii  quam  medium  totius. 
Sed  secundum  peccatum  non  de  necessitate  minus 
diminuit  de  habilitate  praedicta,  quam  praecedens: 
sed  forte  aut  aequaliter,  aut  magis.  -  Dicendum  est 
ergo  quod,  licet  ista  habilitas  sit  quoddam  finitum, 
diminuitur  tamen  in  infinitum,  non  per  se,  sed  per 
accidens,  secundum  quod  contrariae  disposifiones 
etiam  '  in  infinitum  augentur,  ut  dictum  est  *.  •  in  coi^ore. 


"Q  totaliter  tollitur,  manente  aere.  -  manente  aere  tollitur  totaliter 
Pab;  pro  tollitur,  tolletur  DEFG,  tolleretur  B.  -  Pro  qui ...  diaphanus, 
quod  (qui  BsF) ...  diaplianum  codices. 


»l)  media.  -  medium  codices. 
8)  semper.  —  Om.  Pafr. 
t)  etiam.  —  Om.  codices. 


Comraentaria  Cardinalis  Caietani 


IN  titulo,  corrumpere  sumitur  formaliter.  Totum  vero  bo^ 
num  sumitur  pro  toto  integrali,  vel  quasi  integrali,  circa 
quod  malum  ponitur.  Ita  quod  sensus  est :  Utrum  malum 
positum  in  aliquo  ,  auferat  formaliter  quidquid  bonitatis 
invenitur  in  illo. 

II.  In  corpore  unica  est  jprincipalis  conclusio ,  directe 
responsiva  quaesito  negative :  Malum  non  potest  totaliter 
consumere  bonum.  -  Hanc  autem  conclusionem  manifestat 
una  distinctione  trimembri,  adiunctis  singulis  membris  con- 
clusionibus  specialibus. 

III.  Distinctio  est:  Bonum  triplex  est,  scilicet  forma, 
subiectum,  et  habilitas  subiecti  ad  formam.  -  Prima  con- 
clusio  est:  Bonum  ut  forma,  toliitur  totaliter  per  malum. 
Probatur:  quia  est  sibi  oppositum.  Et  manifestatur :  sicut 
lumen  toUitur  per  tenebras,  et  visus  per  caecitatem.  -  Se- 
cunda  conclusio  est :  Bonum  ut  subiectum,  nec  tollitur,  nec 
diminuitur  per  malum.  Et  manifestatur  in  aere  et  tenebra.  - 
Tertia  est :  Bonum  ut  habilitas  subiecti  ad  actum ,  dimi- 
nuitur  per  malum,  et  non  totaliter  toUitur.  Et  declaratur 

Cf.  num.  seq.  haec  conclusio,  primo  quantum  ad  diminutionem  * ;  se- 
cundo,  ibi :  Si  igitur  contrariae  dispositiones,  quantum  ad 
non  totalem  ablationem  *. 

IV.  Intendens  ergo  declarare  qualis  et  quanta  sit  huius- 
modi  diminutio,  insinuat  duplicem  diminuendi  modum  in- 
veniri,  scilicet  per  subtractionem,  et  per  remissionem:  prima 
est  quantitativa,  secunda  est  qualitativa.  Et  rursus,  dimi- 
nutio  per  remissionem,  seu  qualitativa,  dupliciter  contingit: 
primo,  per  remissionem  ipsius  qualitatis ;  et  per  contrarias 
dispositiones  subiecti  ad  talem  actum.  -  In  proposito,  di- 
minutio  sumenda  est  per  remissionem,  non  quomodolibet, 
sed  per  appositionem  contrariarum  dispositionum. 

Et  probatur  hoc  secundum  sic.  Habilitas  intenditur  per 
dispositiones  praeparantes  materiam  ad  a:tum:  ergo  remit- 
titur  per  dispositiones  impedientes  potentiam  ad  actum.  - 
Antecedens  manifestatur :  quia  quanto  magis  multiplicantur 
dispositiones  materiae,  tanto  habilior  est  ad  actum.  Con- 


Cf  num.  V. 


sequentia  vero  probatur :  quia  remissio  sumitur  e  contrario 
intensioni. 

V.  Deinde,  intendens   manifestare    quomodo  nunquara 

tollitur  totaliter  habilitatis  bonum  *,  distinguit  remissionem  *  Cf.  num.  m. 
per  contrarias  dispositiones  dupliciter  inveniri  posse :  primo 
finite,  secundo  infinite.  Et  neutro  modo  totaliter  habilita- 
tem  subiecti  ad  actum  toUi  ostendit. 

Quod  enim  finita  sit  quandoque  remissio  habilitatis,  pro- 
batur  ex  eo  quod  finita  est  multiplicatio  dispositionum  con- 
tiariarum;  ut  patet  in  multiplicatione  qualitatum  elemen- 
torum,  quibus  materiae  habilitas  ad  formam ,  ignis  verbi 
gratia,  diminuitur.  -  Quod  vero  in  huiusmodi  remissione 
non  tollatur  totaliter  habilitas  ,  ex  eo  patet  quod ,  finitis 
existentibus  appositione  contrariorum  et  remissione,  non 
est  opus  eradicari  habilitatem  remanentis  subiecti. 

Quod  autem  infinita  quandoque  sit  remissio,  manife- 
statur  ex  infinita  multiplicatione  opacorum  corporum  inter 
solem  et  aerem;  et  proportionaliter  ex  infinita  multiplica- 
tione  peccatorum  inter  iustitiae  Solem  et  animam.  -  Quod 
vero  ex  huiusmodi  infinita  remissione  non  totaliter  tollatur 
habilitas,  probatur  ratione :  quia  semper  manet  in  sua  ra- 
dice,  quod  est  substantia  subiecti.  Et  manifestatur  in  allatis 
exemphs,  in  naturalibus  et  moralibus:  in  diaphano  siqui- 
dem  respectu  luminis,  et  anima  respectu  gratiae. 

Et  sic  patet  principalis  conclusio  *,  scilicet  quod  nun-   *  Cf.  num.  11. 
quam  malum  totaliter   aufert  bonum:    quoniam   rehnquit 
subiectum,  et  aliquid  habilitatis  ad  actum. 

VI.  In  responsione  ad  tertium,  nota  quod  tanta  est  dif- 
ferentia  inter  diminui  per  se,  et  per  accidens,  idest  ratione 
sui  vel  alterius,  quod,  cum  impossibile  sit  finitum  non 
consumi  infinita  et  aequali  subtractione  per  se ;  possibile 
tamen  est,  ut  in  littera  dicitur,  a  finito  in  infinitum  etiam 
aequahter  subtrahi,  et  tamen  illud  non  consumi ,  quando 
diminutio  est  per  accidens,  idest  per  aliud,  ut  in  proposito; 
minuitur  enim  habilitas  propter  appositum  impedimentum, 
et  non  secundum  se. 


496 


QUAESTIO  XLVIII,  ARTICULUS  V 


ARTICULUS  QUINTUS 

UTRUM  MALUM  SUFFICIENTER  DIVIDATUR  PER  POENAM  ET  CULPAM 

II  Sent.,  dist.  xxxv,  art.   i  ;  De  Malo,  qu.  i,  art.  4. 


? 


*  Ordinaria. 
**  Vers.  7. 


D  QUiNTUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtuf  quod 

malum  insufficienter  "  dividatur  per  poe- 

nam  et   culpam.  Omnis  enim  defectus 

malum  quoddam  esse  videtur.    Sed  in 

omnibus  creaturis  est  quidam  defectus,  quod  ^  se 

in  esse  conservare  non  possunt,  qui  tamen  nec 

poena  nec  culpa  est.  Non  ergo  sufficienter  malum 

dividitur  per  poenam  et  culpam. 

2.  Praeterea,  in  rebus  irrationalibus  non  in- 
venitur  culpa  ^"  nec  poena.  Invenitur  tamen  in  eis 
corruptio  et  defectus,  quae  ad  rationem  mali  per- 
tinent.  Ergo  non  omne  maium  est  poena  vel  culpa. 

3.  Praeterea,  tentatio  quoddam  malum  est. 
Nec  tamen  est  culpa:  quia  tentatio  cui  non  con- 
sentitur,  non  est  peccatum,  sed  materia  exercen- 
dae  virtutis,  ut  dicitur  in  Glossa  *  II  Cor.  xii  **. 
Nec  etiam  poena:  quia  tentatio  praecedit  culpam, 
poena  autem  subsequitur.  Insufficienter  ergo  ma- 
lum  dividitur  per  poenam  et  culpam. 

Sed  contra,  videtur  quod  divisio  sit  superflua. 
•  cap.  xn.  -  cf.  Ut  enim  Augustinus  dicit,  in  Enchirid.  *,  malum 

DeMoribusEc-      ,.    .  .     ^  ^  1  1 

cies.  cathoi.  et  dicitur  quia  °  nocet.  Ouod  autem  nocet,  poenale 

de  Moribus Ma-  ■'  ,  ,  ."■ 

nichaeor.,\\h.\\,  est.  Omuc  ergo  malum  sub  poena  contmetur. 

Respondeo  dicendum  quod  malum ,  sicut  su- 
pra  *  dictum  est,  est  privatio  boni,  quod  in  per- 
fectione  et  actu  consistit  principaliter  et  per  se. 
Actus  autem  est  duplex:  primus,  et  secundus. 
Actus  quidem  primus  est  forma  et  integritas  rei : 
actus  autem  secundus  est  operatio.  Contingit  ergo 
malum  esse  dupliciter.  Uno  modo,  per  subtractio- 
nem  formae,  aut  alicuius  partis,  quae  requiritur 
ad  integritatem  rei;  sicut  caecitas  malum  est,  et 
carere  membro.  Alio  modo,  per  subtractionem 
debitae  operationis;  vel  quia  omnino  non  est;  vel 
quia  debitum  modum  et  '  ordinem  non  habet, 

Quia  vero  bonum  simpliciter  est  obiectum  vo- 
luntatis,  malum,  quod  est  privatio  boni,  secun- 
dum  specialem   rationem    invenitur   in   creaturis 


cap.  m. 


•Art.  3. 


rationalibus  habentibus  voluntatem.  Malum  igitur 

quod  est  per  subtractionem  formae  vel  ^  integri-  ? 

tatis  rei ,  habet    rationem    poenae ;  et   praecipue 

supposito   quod   omnia    divinae    providentiae  et 

iustitiae  subdantur,  ut  supra  *  ostensum  est:  de  "Qu.xxii,art.2. 

ratione  enim  poenae  est,  quod  sit  contraria  vo- 

luntati.    Malum  autem  quod  consistit   in  subtra- 

ctione  debitae   operationis   in   rebus  voluntariis  , 

habet  rationem  culpae.  Hoc  enim  imputatur  alicui 

in  culpam,  cum  deficit  a  perfecta  actione,  cuius 

dominus   est   secundum  "^  voluntatem.  Sic  igitur  i 

omne   malum  in  rebus  voluntariis  consideratum 

vel  est  ®  poena  vel  culpa.  9 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod ,  quia  malum 
privatio  est  boni,  et  non  negatio  pura,  ut  dictum 
est  supra  *;  non  omnis  defectus  boni  est  malum,  *  Art.  3. 
sed  defectus  boni  quod  natum  est  et  debet  ha- 
beri.  Defectus  enim  visionis  non  est  malum  in 
lapide,  sed  in  animali:  quia  contra  rationem  la- 
pidis  est,    quod    visum  habeat  '.  Similiter  etiam  « 

contra  rationem  creaturae  est,  quod  in  esse  con- 
servetur  a  seipsa :  quia  idem  dat  esse  et  conser- 
vat.  Unde  iste  defectus  non  est  malum  creaturae. 

Ad  secundum  dicendum  quod  poena  et  culpa 
non  dividunt  malum  simpliciter;  sed  malum  in 
rebus  voluntariis. 

Ad  tertium  dicendum  quod  tentatio,  prout  im- 
portat  provocationem  ad  malum,  semper  malum 
culpae  est  in  tentante.  Sed  in  eo  qui  tentatur, 
non  est  proprie,  nisi  secundum  quod  aliqualiter 
immutatur:  sic  enim  actio  agentis  est  in  patiente. 
Secundum  autem  quod  tentatus  immutatur  ad 
malum  a  tentante,  incidit  in  culpam. 

Ad  quartum  dicendum  quod  de  ratione  poenae 
est,  quod  noceat  agenti  in  seipso.  Sed  de  ratione 
culpae  est,  quod  noceat  agenti  in  sua  actione. 
Et  sic  utrumque  sub  malo  continetur,  secundum 
quod  habet  rationem  nocumenti  *.  « 


a)  insufficienter.  -  non  sufficienter  B. 
p)  quod.  —  quod  scilicet  B,  quia  F. 
y)  culpa.  -  nec  culpa  codices, 
0)  quia.  —  quod  codices. 
6)  et.  -  vel  DE. 


!;)  vel.  -  et  Pab. 

»j)  secundum.  -  per  A. 

9)  vel  est.  -  est  Pab. 

t)  lapidis ...  habeat.  -  lapidum  ...  habeant  B. 

x)  nocumenti.  -  nocendi  eSd.  ab;  secundum  ...  nocumenti  om.  F. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTtTLus  susdpiatur  ut  iacet,  intelligendo  per  culpam, 
malum  quod  agimus;  per  poenam  vero,  malum  quod 
patimur. 

In  corpore  una  conclusio,  responsiva  quaesito  limitate, 
scilicet:  Omne  malum  in  rebus  voluntariis,  est  poena  vel 
culpa.  -  In  qua  conclusione  tria  continentur:  scilicet  omne 
malum,  et  in  rebus  voluntariis,  et  poena  vel  culpa.  Et 
propterea  haec  tria,  ordinate  procedendo,  declarat. 

II.  Primo  igitur,  distinguit  malum  in  communi  in  malum 
rei,  et  malum  operis.  Quam  distinctionem  probat  ex  dis- 
tinctione  boni  in  bonitatem  per  modurn  actus  primi ,  et 
actus  secundi. 

Secundo,  ostendit  quod  rationabiliter  malum  in  volun- 
tariis  sortitum  est  speciales  rationes,  distinctiones  et  no- 
mina,  sic.  Bonum  simpliciter  est  obiectum  voluntatis:  ergo 


malum  secundum  specialem  rationem  invenitur  in  volun- 
tariis  creaturis.  -  Probatur  consequentia  :  quia  malum  est 
privatio  boni ;  ac  per  hoc,  sicut  bonum  specialiter  reperitur 
in  voluntario,  ita  et  malum. 

Demum  tertium,  principaliter  intentum,  manifestat  sic. 
Malum  rei  habet  rationem  poenae  in  rebus  voluntariis , 
supposito  praecipue  quod  omnia  divinae  providentiae  et 
iustitiae  subduntur :  malum  vero  operationis  in  eisdem 
habet  rationem  culpae.  Ergo  omne  maluni  in  rebus  volun- 
tariis  est  poena  vel  culpa,  -  Antecedens,  quoad  primam  par- 
tem,  manifestatur :  quia  de  ratione  poenae  est,  quod  sit 
contraria  voluntati.  Quoad  secundam  vero :  quia  hoc  alicui 
imputatur  in  culpam ,  quando  scilicet  deficit  a  perfecta 
actione  existente  in  potestate  eius.  -  Consequentia  vero  nota 
est  ex  distinctione  mali  praeposita. 


QUAESTIO  XLVIII,  ARTICULUS  VI 


497 


ARTICULUS  SEXTUS 

UTRUM  HABEAT  PLUS  DE  RATIONE  MALI  POENA  QUAM  CULPA 

II'  11",  qu.  XIX,  art.  i  ;  II  Sent.,  dist.  xxxvii,  qu.  iii,  art.  2 ;  De  Malo,  qu.  i,  art.  5. 


iD  SEXTUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
habeat  plus  de  ratione  mali  poena  quam 
'culpa.  Culpa  enim  se  habet  ad  poenam, 
^ut  meritum  ad  praemium.  Sed  prae- 
mium  habet  plus  de  ratione  boni  quam  meritum, 
cum  sit  finis  eius.  Ergo  poena  plus  habet  de  ra- 
tione  mali  quam  culpa. 

2.  Praeterea,  iilud  est  maius  malum ,  quod 
opponitur  maiori  bono.  Sed  poena,  sicut  dictum 

•  Art.  praeced.  gst  *,  oppouitur  bouo  ageutis :  culpa  autem  bono 
actionis.  Cum  ergo  melius  sit  agens  quam  actio, 
videtur  quod  peius  sit  poena  quam  culpa. 

3.  Praeterea,  ipsa  privatio  finis  poena  quaedam 
est,  quae  dicitur  carentia  visionis  divinae.  Malum 
autem  culpae  est  per  privationem  ordinis  ad  fi- 
nem.  Ergo  poena  est  maius  malum  quam  culpa. 

Sed  contra,  sapiens  artifex  inducit  minus  ma- 
lum  ad  vitandum  maius ;  sicut  medicus  praecidit 
membrum,  ne  corrumpatur  corpus.  Sed  Dei  sa- 
pientia  infert  poenam  ad  vitandam  culpam.  Ergo 
culpa  est  maius  malum  quam  poena. 

Respondeo  dicendum  quod  culpa  habet  plus  de 

«  ratione  mali  quam  poena:  et  "  non  solum  quam 

poena  sensibilis,  quae  consistit  in  privatione  cor- 
poralium  bonorum,  cuiusmodi  poenas  plures  in- 
telligunt;  sed  etiam  universaliter  accipiendo  poe- 
nam,  secundum  quod  privatio  gratiae  vel  gloriae 

P  poenae  quaedam  sunt  ^.  Cuius  est  duplex  ratio. 

Prima  quidem  est,  quia  ex  malo  culpae  fit  aliquis 
malus,  non  autem  ex  malo  poenae;  secundum 
•s.Th.iect.xvm.  'i\\\y^  Dionjsii,  IV  cap.  de  Div.  Nom.  *:  Puniri  non 
est  malum ,  sed  fieri  poena  digniim.  Et  hoc  ideo 
est  quia,  cum  bonum  simpliciter  consistat  in  actu, 
et  non  in  potentia,  ultimus  autem  actus  est  ope- 
ratio,  vel  usus  quarumcumque  rerum  habitarum ; 
bonum  hominis  simpliciter  consideratur  in  bona 
operatione,  vel  bono  usu  rerum  habitarum.  Uti- 
mur  autem  rebus  omnibus  per  voluntatem.  Unde 
ex  bona  voluntate,  qua  homo  bene  utitur  rebus 


habitis,  dicitur  homo  bonus ;  et  ex  mala,  malus. 
Potest  enim  qui  habet  malam  voluntatem,  etiam 
bono  quod  habet,  male  uti ;  sicut  si  grammaticus 
voluntarie  incongrue  loquatur.  Quia  ergo  culpa  ^  t 

consistit  in  deordinato  actu  voluntatis ,  poena 
vero  in  privatione  alicuius  eorum  quibus  utitur 
voluntas;  perfectius  habet  rationfem  mali  culpa 
quam  poena. 

Secunda  ratio  sumi  potest  ex  hoc,  quod  Deus 
est  auctor  mali  poenae,  non  autem  mali  culpae  *.     ^-  ^°^- 
Cuius  ratio  est,  quia  malum  poenae  *  privat  bo-  ^ 

num  creaturae  *:  sive  accipiatur  bonum  creaturae  '0.840. 
aliquid  creatum,  sicut  caecitas  privat  visum;  sive 
sit  bonum  increatum,  sicut  per  carentiam  visionis 
divinae  tollitur  creaturae  bonum  increatum.  Ma- 
lum  vero  culpae  opponitur  proprie  ipsi  bono  ^  in-  ' 

creato :  contrariatur  enim  impletioni  divinae  vo- 
luntatis,  et  divino  ampri  quo  bonum  divinum  in 
seipso  amatur;  et  non  solum  secundum  quod 
participatur  a  creatura.  Sic  igitur  patet  quod  culpa 
habet  plus  de  ratione  mali  quam  poena. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod ,  licet  culpa 
terminetur  ad  poenam ,  sicut  meritum  ad  prae- 
mium,  tamen  culpa  non  intenditur  propter  poe- 
nam,  sicut  meritum  propter  praemium:  sed  potius 
e  converso  poena  inducitur  ut  vitetur  culpa.  Et 
sic  culpa  est  peius  quam  poena. 

Ad  secundum  dicendum  quod  ordo  actionis,  qui 
tollitur  per  culpam,  est  perfectius  bonum  agentis, 
cum  sit  perfectio  secunda,  quam  bonum  quod 
tollitur  per  poenam,  quod  est  perfectio  prima. 

Ad  tertium  dicendum  quod  non  est  comparatio 
culpae  ad  poenam  sicut  finis  et  ordinis  ad  fi- 
nem  ^:  quia  utrumque  potest  privari  aliquo  modo  X 

et  per  culpam,  et  per  poenam.  Sed  1  per  poenam  1 

quidem,  secundum  quod  ipse  homo  removetur 
a  fine,  et  ab  ordine  ad  finem :  per  culpam  vero, 
secundum  quod  ista  privatio  pertinet  ad  actio- 
nem,  quae  non  ordinatur  ad  finem  debitum. 


a)  et.  —  Om.  codices 
ligunt  habent  attendunt. 

p)  poenae  quaedam  sunt.  - 
Y)  culpa.  -  ipsa  culpa  Pab. 
6)  poenae.  -~  opponitur  bono  creaturae  quia  addit  B 


lidem  ante  quae  addunt  vel,  et  pro  intel- 
poena  quaedam  est  D. 


e)  ipsi  bono.  —  bono  Pab. 

?)  sicut  finis  et  ordinis  ad  finem.  ~  secundum  finem  et  ordinem  ad 
finem  ABCDE ,  vel  sic  secundum  finem  et  ordinem  sicut  finis  et  or- 
dinis  ad  finem  G. 

r,)  Sed.  -  Om.  FG. 


Commentaria  Cai'cima]is  Caietani 


TiTULUs  clarus  ex  praecedentibus.  -  In  corpore  una  est 
conclusio  responsiva  quaesito :  Culpa  plus  habet  de 
ratione  mali  quam  poena  quaecumque,  tam  sensus  quam 
damni.  -  Et  probatur  dupliciter. 

Primo.  Ex  malo  culpae  fit  aliquis  malus,  ex  malo  poe- 
nae ,  non :  ergo.  -  Antecedens  probatur  dupliciter.  Primo 
auctoritate  Dionysii.  SiScundo  ratione,  sic.  Bonum  simpli- 
citer  consistit  in  actu :  ergo  bonum  hominis  simpliciter 
consistit  in  bono  usu  rerum  habitarum :  ergo  ex  bona  vo- 
luntate,  qua  homo  bene  utitur  rebus  habitis,  dicitur  bonus 
homo,  et  ex  mala,  raalus :  ergo  perfectius  habet  rationem 

SuMMAE  Theol.  D.  Thomae  T.  I. 


mali  culpa  quam  poena.  -  Prima  consequentia  probatur: 
quia  ultimus  actus  est  operatio,  seu  usus  rerum.  -  Secunda 
vero :  quia  utimur  rebus  omnibus  per  voluntatem.  Et  ex- 
planatur  secunda  pars  consequentis  eius,  scilicet  ex  mala 
malus:  quia  potest  quis  etiam  bono  male  uti,  ut  patet  de 
grammatico.  -  Tertia  autem :  quia  culpa  consistit  in  deor- 
dinato  actu  voluntatis ,  poena  vero  in  privatione  alicuius 
eorum  quibus  utitur  voluntas. 

II.  Secunda  vero  ratio  est.  Deus  est  actor  mali  poenae, 
et  non  mali  culpae :  ergo  malum  culpae  est  incomparabi- 
liter  peius. 

63 


498 


QUAESTIO  XLVIII,  ARTICULUS  VI 


Antecedens  probatur  sic.  Malum  poenae  privat  bono 
creaturae,  malum  vero  culpae  opponitur  proprie  bono  in- 
creato  :  ergo  illius  potest  esse  causa  Deus,  non  huius. 

Antecedens  hoc,  quoad  primam  partem,  manifestatur  in 
duplici  bono  creaturae ,  scilicet  possessio  et  participatio. 
Quoad  secundam  vero,  probatur  sic:  malum  culpae  con- 
trariatur  impletioni  divinae  voluntatis,  et  divino  amori  quo 


bonum  divinum  in  seipso  amatur;    ergo   opponitur   bono 
increato. 

III.  Esset  hic  dubitandum,  quomodo  bono  divino  potest 
aliquid  opponi,  et  divina  voluntas  non  impleri.  Sed  quo- 
niam  hoc  in  tractatu  de  voluntate  divina  discussum  est  *; 
et  illud  in  quaestione  sequenti,  articulo  tertio  *,  tractatur; 
ideo  nunc  transeamus. 


•  Qu.  XIX,  art.  6, 
Comment.  num. 
III. 
•Comment.n.iT. 


QUAESTIO  XLIX,  ARTICULUS  I 


499 


QUAESTIO  QUADRAGESIMANONA 


DE  CAUSA  MALI 


IN     TRES     ARTICULOS     DIVISA 


*  Cf.  qu.  XLViii, 
Introd. 


CONSEQUENTER  quaerituF  de  causa  mali  *. 
Et  circa  hoc  quaeruntur  tria. 


Primo 
mali. 


utrum    bonum    possit    esse    causa 


Secundo :   utrum  summum  bonum ,   quod  est 

Deus,  sit  causa  mali. 
Tertio:  utrum   sit  aliquod   summum   malum  , 

quod  sit  prima  causa  omnium  malorum. 


ARTICULUS  PRIMUS 

UTRUM  BONUM  POSSIT  ESSE  CAUSA  MALI 

I*  ir%  qu.  Lxxv,  art.   i;  II  Sent.,  dist.  i,  qu.  i,  art  i,  ad  2;  dist.  xxxiv,  art.  3;  II  Cont.  Gent.,  cap.  xli;  III,  cap.  x,  xin; 
De  Pot.,  qu.  m,  art.  6,  ad   i   sqq. ;  De  Malo,  qu.  1,  art.  3 ;  De  Div.  Nom.,  cap.  iv,  lect.  xxii. 


Vers.  18. 


>D  PRIMUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
bonum  non  possit  esse  causa  mali.  Di- 
'citur  enim  Matth.  vii  *:  Non  potest  arbor 
^bona  malos  fructus  facere. 

2.  Praeterea,  unum  contrariorum  non  potest 
•           esse  "  causa  alterius.  Malum  autem  est  contrarium 

bono.  Ergo  bonum  non  potest  esse  causa  mali. 

3.  Praeterea,  effectus  deficiens  non  procedit 
nisi  a  causa  deficiente.  Sed  malum ,  si  causam 
habeat,  est  effectus  deficiens.  Ergo  habet  causam 
deficientem.  Sed  omne  deficiens  malum  est.  Ergo 
causa  mali  non  est  nisi  malum. 

4.  Praeterea,  Dionysius  dicit,  iv  cap.  de  Div. 
•s.Th.iect.xxn.  ]\[om.  * ,  quod  malum  non  habet  causam.  Ergo 

bonum  non  est  causa  mali. 

Sed  contra  est  quod  Augusfinus  dicit,  Contra 
■  Lib.  I,  cap.  IX.  lulianum*:  Non  fiiit  omnino  unde  oriri  posset 
malum ,  nisi  ex  bono. 

Respondeo  dicendum  quod  necesse  est  dicere 
quod  omne  malum  aliqualiter  causam  habeat. 
Maium  enim  est  defectus  boni  quod  natum  est 
et  debet  haberi.  Quod  autem  aliquid  deficiat  a 
sua  naturali  et  debita  dispositione ,  non  potest 
provenire  nisi  ex  aliqua  causa  trahente  rem  extra 
suam  dispositionem :  non  enim  grave  movetur 
sursum  nisi  ab  aliquo  impellente,  nec  agens  de- 

P  ficit  in  ^  sua  actione  nisi  propter  aliquod  impedi- 

mentum.  Esse  autem  causam  non  potest  conve- 
nire  nisi  bono:  quia  nihil  potest  esse  causa  nisi 
inquantum  est  ens;  omne  autem  ens,  inquantum 
huiusmodi,  bonum  est.  Et  si  consideremus  spe- 
ciales  rationes  causarum,  agens  et  forma  et  finis 
perfectionem  quandam  important,  quae  pertinet 
ad  rationem  boni :  sed  et  materia,  inquantum  est 

T  potentia  ^"  ad  bonum,  habet  rationem  boni. 

Et  quidem  quod  bonum  sit  causa  mali  per 
modum  causae  materialis,  iam  ex  praemissis  pa- 
tet :  osten«um  est  enim  *  quod  bonum  est  subie- 


Qu.  XLvm,  art. 


ctum  mali  *.  Causam  autem  formalem  malum 
non  habet :  sed  est  magis  privafio  formae.  Et  si- 
militer  nec  causam  finalem :  sed  magis  est  pri- 
vatio  ordinis  ad  finem  debitum ;  non  solum  enim 
finis  habet  rationem  boni,  sed  etiam  utile,  quod 
ordinatur  ad  finem.  Causam  autem  per  modum 
agenfis  habet  malum  *:  non  autem  per  se,  sed  * 
per  accidens. 

Ad  cuius  evidentiam,  sciendum  est  quod  aliter 
causatur  malum  in  actione,  et  aliter  in  effectu. 
In  actione  quidem  causatur  malum  propter  '  de- 
fectum  alicuius  principiorum  actionis,  vel  prin- 
cipalis  agentis,  vel  instrumentalis:  sicut  defectus 
in  motu  animalis  potest  contingere  vel  propter 
debilitatem  virtutis  motivae ,  ut  in  pueris ;  vel 
propter  solam  ineptitudinem  instrumenti,  ut  in 
claudis.  -  Malum  autem  ^  in  re  aliqua,  non  tamen 
in  proprio  effectu  agentis ,  causatur  quandoque 
ex  virtute  agentis;  quandoque  autem  ex  defectu 
ipsius,  vel  materiae.  Ex  virtute  quidem  vel  per- 
fectione  agentis,  quando  ad  formam  intentam  ab 
agente  sequitur  ex  necessitate  alterius  formae  pri- 
vatio ;  sicut  ad  formam  ignis  sequitur  privatio 
formae  aeris  vel  aquae.  Sicut  ergo,  quanto  ignis 
fuerit  perfectior  in  virtute ,  tanto  perfectius  im- 
primit  formam  suam,  ita  etiam  tanto  perfectius 
corrumpit  contrarium :  unde  malum  et  corruptio 
aeris  et  aquae,  est  ex  perfectione  ignis.  Sed  hoc 
est  per  accidens :  quia  ignis  non  intendit  privare 
formam  aquae,  sed  inducere  formam  propriam  *; 
sed  hoc  faciendo,  causat  et  illud  per  accidens.  - 
Sed  si  sit  defectus  in  effectu  proprio  ignis,  puta 
quod  deficiat  a  calefaciendo ,  hoc  est  vel  pro- 
pter  defectum  actionis,  qui  redundat  in  defectum 
alicuius  principii,  ut  dictum  est;  vel  "^  ex  indispo- 
sitione  materiae,  quae  non  recipit  actionem  ignis 
agentis  ".  Sed  et  hoc  ipsum  quod  est  esse  defi- 
ciens ,  accidit  bono ,  cui  per  se  competit  agere. 


D.  291. 


o)  potest  esse.  -  est  ABCDEG. 

P)  m.  -  a  P. 

f)  potentia.  -  in  potentia  codices  et  ed.  a. 

S)  sed.  -  imo  AED;  per  se  sed  om.  C. 

e)  propter.  -  per  codices  et  a  b. 

"Q  Malum  autem.  -  Causatur  autem  malum,  omisso  causatur  infra, 


Pab ;  F  ponit  causatur  post  aliqua,  G  post  autem;  pB  om.  causatur ... 
agentis. 

7))  vel.  -  vel  est  FG;  pro  indispositione,  dispositione  DFa. 

8)  recipit  actionem  ignis  agentis.  -  recipit  actionem  agentis  BC 
DEG,  vincitur  ex  actione  ignis  agentis  F,  recipit  actionem  agentis  vel 
non  immutatur  ex  actione  agentis  A. 


D.  838. 
3 


D.  1061. 


5oo 


QUAESTIO  XLIX,  ARTICULUS  I 


Loco  citato. 


*  In  corpore. 
Cf.  qu.  XIX,  ar 
9- 


Unde  verum  est  quod  malum  secundum  nullum 
modum  habet  causam  nisi  per  accidens.  Sic  au- 
tem  bonum  est  causa  mali. 

Ad  primum  ergo  dicendum  quod,  sicut  Augu- 
stinus  dicit,  Contra  lulian.  *:  arborem  malam 
appellat  Dominus  voliintatem  malam,  et  arborem 
bonam,  voluntatem  bonam.  Ex  voluntate  autem 
bona  non  producitur  actus  moralis  malus :  cum 
ex  ipsa  voluntate  bona  iudicetur  actus  moralis 
bonus  '.  Sed  tamen  ipse  motus  malae  voluntatis 
causatur  a  creatura  rationali,  quae  bona  est ".  Et 
sic  est  causa  mali. 

Ad  secundum  dicendum  quod  bonum  non  causat 
illud  malum  quod  est  sibi  contrarium,  sed  quod- 
dam  aliud :  sicut  bonitas  '  ignis  causat  malum 
aquae;  et  homo  bonus  secundum  suam  naturam, 
causat  malum  actum  secundum  morem.  Et  hoc 
ipsum  per  accidens  est,  ut  dictum  est  *.  -  Inveni- 
tur  autem  quod  etiam  unum  contrariorum  causat 


aliud  per  accidens:  sicut  frigidum  exterius  am- 
biens  calefacit,  inquantum  calor  retrahitur  ad  in- 
teriora. 

Ad  tertium  dicendum  quod  malum  habet  cau- 
sam  '■  deficientem  aliter  in  rebus  voluntariis,  et 
naturalibus.  Agens  enim  naturale  producit  eflfe- 
ctum  suum  taiem  quale  ipsum  est,  nisi  impe- 
diatur  ab  aliquo  extrinseco :  et  hoc  ipsum  est 
quidam  -"  defectus  eius.  Unde  nunquam  sequitur 
malum  in  effectu,  nisi  praeexistat  aliquod  aliud 
malum  in  agente  vel  materia,  sicut  dictum  est  *. 
Sed  in  rebus  voluntariis,  deTectus  actionis  a  vo- 
luntate  actu  deficiente  procedit,  inquantum  non 
subiicit  se  actu  '  suae  regulae.  Qui  tamen  defectus 
non  est  culpa :  sed  sequitur  culpa  ex  hoc  quod 
cum  tali  defectu  operatur. 

Ad  quartum  dicendum  quod  malum  non  habet 
causam  per  se,  sed  per  accidens  tantum,  ut  di- 
ctum  est  *. 


t)  Ex  voluntate ...  bonus.  -  Ex  voluntate  autem  bona  moraliter 
non  producitur  actus  nisi  moraliter  bonus  G;  pro  priori  moralis,  mo- 
raliter  CDEFpAsB,  pro  allero  sB. 

x)  bona  est.  -  entis  bonitate  addit  G. 


X)  habet  causam.  -  non  habet  causam  nisi  B. 
(i.)  quidam.  -  quidem  PDad. 

v)  actu.  -  actui  ApFsD.  -  Pro  sed  sequitur,  sed  tamen  sequitur  F, 
sed  eum  sequitur  Pab. 


In  corpore. 


Ibid. 


Oommentaria  Cardinalis  Caietani 


*  Cf.  num.  I. 


TiTULUs,  ut  iacet,  de  causa  in  communi  sumendus  est.  - 
In  corpore  duo  facit :  primo ,  respondet  quaesito  in 
communi  affirmative;  secundo,  in  speciali,  secundum  sin- 
gula  genera  causarum. 

II.  Quoad  ^nmwm,  conclusio  responsiva  est:  Causa  mali 
est  bonum.  -  Et  probatur  sic.  Malum  est  defectus  boni  de- 
biti :  ergo  omne  malum  habet  aliquam  causam :  ergo  causa 
mali  est  bonum. 

Prima  consequentia  probatur :  quia  defectus  a  naturali 
et  debita  dispositione  necessario  provenit  ex  aliqua  causa 
trahente  rem  extra  suam  dispositionem.  -  Quod  probatur 
inductive :  primo,  in  malo  rei,  exemplo  raotus  gravis ;  se- 
cundo,  in  malo  actionis,  quoniam  nonnisi  ex  impedimento 
provenit. 

Secunda  autem  consequentia  probatur:  quia  esse  causam 
soli  bono  convenit.  Quod  dupliciter  probatur.  Primo,  uni- 
versaliter:  quia  esse  causam  convenit  soli  enti;  ergo  soli 
bono.-Et  tenet  sequela:  quia  omne  ens,  inquantum  huius- 
modi,  est  bonum.  -  Secundo,  in  singulis  generibus  causa- 
rum.  Quia  agens,  finis  et  forma  perfectionem,  et  consequen- 
ter  bonitatem  important:  materia  quoque  boni  rationem 
habet,  prout  potentia  bonum  est.  Omnis  igitur  causalitas 
bono  soli  convenit. 

III.  Quoad  secundum  *,  ponit  quatuor  conclusiones,  iuxta 
quatuor  genera  causarum.  Prima  est  iuxta  causam  mate- 
rialem :  Bonum  est  causa  mali  materialiter.  Probatur:  quia 
est  eius  subiectum.-  Secunda  est:  Malum  non  habet  causam 
formalem.  Probatur:  quia  est  privatio  formae.  -  Tertia  est: 
Malum  non  habet  causam  finalem.  Probatur:  quia  est  pri- 
vatio  ordinis  ad  debitum  finem ,  ac  per  hoc  boni  utilis, 
idest  ad  finem.  -  Quarta  est :  Malum  habet  causam  effi- 
cientem  non  per  se,  sed  per  accidens.  Et  hanc  manifestat 
distinguendo  sic.  Malum  actionis  et  malum  rei  diversimode 


causantur.  Nam  malum  actionis  causatur  ex  defectu  prin- 
cipii  principalis  vel  instrumentalis.  Malum  vero  rei ,  non 
curando  utrum  illa  res  sit  effectus  proprius  agentis  vel  non, 
causatur  tripliciter :  quandoque  ex  virtute  agentis,  quando- 
que  ex  defectu  agentis,  quandoque  ex  defectu  materiae. 

Hac  distinctione  stante,  probatur  quod  nunquam  malum 
habet  causam  efficientem  nisi  per  accidens.  Et  primo  qui- 
dem,  quando  causatur  ex  virtute  agentis :  quia  agens  per 
se  intendens  inducere  formam  propriam,  per  accidens  in- 
tendit  nocere  oppositae. 

Secundo ,  reducit  ceteros  modos  in  unum ,  quod  est 
agens  esse  deficiens.  Et  probat  intentum  sic.  Esse  deficiens 
accidit  bono:  ergo  malum  secundum  nullum  modum  habet 
causam  nisi  per  accidens.  Et  tenet  sequela :  quia  bono  per 
se  competit  agere.  -  Reductio  autem  praefata  fit  sic.  Reliqui 
modi  continebant  malum  aut  effectus  proprii,  aut  actionis. 
Sed  defectus  effectus  proprii  est  vel  ex  defectu  actionis , 
vel  ex  defectu  passionis :  et  hoc  quidem  ex  materia ,  ille 
vero  ex  defectu  activi  principii  procedit :  et  uterque  rursus 
constituit  causam  deficere.  Ergo  omnis  modus  quo  malura 
provenit,  ad  deficere  agentis  reducitur,  undecuraque  oriatur 
defectus. 

Et  sic  breviter  Auctor  omnia  membra  totius  divisionis 
perlustravit ,  ad  duo  reducta ,  scilicet  malum  effectus  ex- 
tranei,  et  malum  effectus  proprii:  in  hoc  enim  etiam  ma- 
lum  actionis  coraprehendit  quoad  causara. 

IV.  In  responsione  ad  tertium,  adverte  quod,  cum  dicitur 
quod  defectus  subiectionis  regulae  non  est  culpa,  sed  eum  * 
sequitur  culpa,  potest  bene  et  male  intelligi.  Si  intelligatur 
de  defectu  tali  absolute,  verura  dicitur.  Si  autem  de  de- 
fectu  hoc,  idest  applicato  ad  hunc  operantem  sine  regula, 
falsura  est:  quoniam  ex  ipsa  applicatione  ad  hunc,  nunc 
sic  operantera,  culpae  rationem  sortitur. 


Cf.  not.  V. 


QUAESTIO  XLIX,  ARTICULUS  II 


5oi 


ARTICULUS  SECUNDUS 

UTRUM  SUMMUM  BONUM,  QUOD  EST  DEUS,  SIT  CAUSA  MALI 

Supra,  qu.  XLvni,  art.  6;  II  Sent.,  dist.  xxxii,  qu.  ii,  art.   i;  dist.  xxxiv,  art.  3;  dist.  xxxvii,  qu.  iii,  art.   i;  II  ConU  Gent.,  cap.  xn; 
III,  cap.  Lxxi;  De  Malo,  qu.  i,  art.  5;  Cotnpend.  TTieol.,  cap.  cxli;  in  loan.,  cap.  ix,  lect.  i;  ad  Rom.,  cap.  i,  lect.  vii. 


'  Vers.  6,  7. 


•  Vers.  6. 


*  Art.  praeced. 


>D  SECUNDUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 

summum    bonum ,  quod  est  Deus,  sit 

*causa   mali.    Dicitur  enim   Isai.  xlv  *: 

\Ego  Dominus,  et  non    est  alter  Deus, 

formans  lucem  et  creans  tenebras,  faciens  pacem 

et  creans  malum.   Et  Amos  iii  * :   Si  erit  malum 

in  cipitate,  qiiod  Dominus  non  fecerit. 

2.  Praeterea,  effectus  causae  secundae  reduci- 
tur  in  causam  primam.  Bonum  autem  est  causa 
mali,  ut  dictum  est  *.  Cum  igitur  omnis  boni  causa 
qu?vi,"a'rt*7,'4^'  sit  Dcus,  ut  supra  *  ostensum  est,  sequitur  quod 
etiam  omne  malum  sit  a  Deo. 


S.  Tl 


Cap.  III,  n.  4. 
n.  lect.  V. 


*  Qu.  XXI. 


'  Art.  praeced. 


3.  Praeterea,  sicut  dicitur  in  II  Physic.  *,  idem 
est  causa  salutis  navis,  et  periculi.  Sed  Deus  est 
causa  salutis  omnium  rerum.  Ergo  est  ipse  causa 
omnis  perditionis  et  mali. 

Sed  contra  est  quod  dicit  Augustinus,  in  libro 
Octoginta  trium  Quaest.  *,  quod  Deus  non  est 
auctor  mali,  quia  non  est  causa  tendendi  ad  non 
esse. 

Respondeo  dicendum  quod,  sicut  ex  dictis  *  patet, 
malum  quod  in  defectu  actionis  consistit,  semper 
causatur  ex  defectu  agentis.  In  Deo  autem  nuUus 
Qu.  IV,  art.  i.  defectus  est ,  sed  summa  perfectio ,  ut  supra  * 
ostensum  est.  Unde  malum  quod  in  defectu  actio- 
«  nis  consistit,  vel  quod  ex  defectu  agentis  "  causa- 

tur,  non  reducitur  in  Deum  sicut  in  causam. 

Sed  malum  quod  in  corruptione  rerum  aliqua- 
rum  consistit,  reducitur  in  Deum  sicut  in  causam. 
Et  hoc  patet  tam  in  naturalibus  quam  in  volun- 
tariis.  Dictum  est  enim  *  quod  aliquod  agens,  in- 
quantum  sua  virtute  producit  aliquam  ^  formam 
ad  quam  sequitur  corruptio  et  defectus,  causat 
sua  virtute  iilam  corruptionem  et  defectum.  Ma- 
nifestum  est  autem  quod  forma  quam  principa- 


Art.  praeced. 


liter  Deus   intendit  in  rebus  creatis,  est  bonum 
ordinis  universi.  Ordo  autem  universi  requirit,  ut 
supra  *  dictum  est,  quod  quaedam  sint  quae  defi-  *d\":'^''"^;,^' 
cere  possint,  et  interdum  deficiant.  Et  sic  Deus,  *"•  ^- 
in  rebus  causando  bonum  ordinis  universi  ',  ex  T 

consequenti,  et  quasi  per  accidens,  causat  corru- 
ptiones  rerum  ;   secundum   illud   quod    dicitur  I 
Reg.ii*:  Dominus   mortificat   et  vivificat.    Sed  "Vers.  e. 
quod    dicitur  Sap.i*,  quod  Deus  mortem   non  •  vers.  13. 
fecit,  intelligitur  quasi  per  se  intentam.  -  Ad  or- 
dinem  autem  universi  pertinet  etiam  *  ordo  iusti-  ^ 

tiae,  qui  requirit  ut  peccatoribus  poena  inferatur. 
Et  secundum  hoc,  Deus  est  auctor  mali  quod  est 
poena :  non  autem  mali  quod  est  culpa  *,  ratione  *  d.  503. 806*. 

SUpra  *    dicta.  ,     •Inprincip.cor- 

.  .  poris.  Cf.  etiam 

Ad    primum    ergo    dicendum    quod    auctontates  qu.xLviii,  art.6. 
illae  loquuntur  de  malo  poenae,  non  autem  de 
malo  culpae. 

Ad  secundum  dicendum  quod  effectus  causae 
secundae  deficientis  reducitur  in  causam  primam 
non  deficientem,  quantum  ad  id  quod  habet  enti- 
tatis  et  perfectionis :  non  autem  quantum  ad  id 
quod  habet  de  defectu  '.  Sicut  quidquid  est  motus  ^ 

in  claudicatione,  causatur  a  virtute  motiva;  sed 
quod  est  obliquitatis  in  ea,  non  est  ex  virtute 
motiva,  sed  ex  curvitate  cruris.  Et  similiter  quid- 
quid  est  entitatis  et  actionis  in  actione  mala,  re- 
ducitur  in  Deum  sicut  in  causam :  sed  quod  est 
ibi  defectus,  non  causatur  a  Deo,  sed  ex  causa 
secunda  deficiente. 

Ad  tertium  dicendum  quod  submersio  navis 
attribuitur  nautae  ut  causae,  ex  eo  quod  non  agit 
quod  requiritur  ad  salutem  navis.  Sed  Deus  non 
deficit  ab  agendo  quod  est  necessarium  ad  sa- 
lutem.  Unde  non  est  simile. 


a)  agentis.  -  actionis  ABCDEG. 

P)  aliquam.  -  quandam  codices  el  ab.  -  Post  defectus  B  addit  al- 
terius  formae;  et  post  defectum,  per  accidens. 


Y)  universi.  -  Om.  CDEFGa. 

3)  pertinet  etiam.  -  pertinet  Pab. 

£)  de  defectu.  -  defectum  D. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTULUs  satis  ex  praedictis  patet.  -  In  corpore  duas  con- 
clusiones  responsivas  ponit,  iuxta  duo  genera  malorum 
'  Qu.  xLvm,  art.    superius  *  distincta. 

^'  Prima  est :  Malum  actionis  non  reducitur  in  Deum  sicut 

in  causam.  -  Et  probatur  sic.  Malum  actionis  causatur  ex 
defectu  agentis :  ergo  non  reducitur  in  Deum  ut  causam. 
Et  tenet  sequela:  quia  in  Deo  nuUus  est  defectus,  sed 
summa  perfectio. 

II.  Secunda  conclusio  est :  Malum  rerum  aliquarum  re- 
ducitur  in  Deum  sicut  in  causam.  -  Et  probatur  hoc  tam 
in  naturalibus  quam  in  voluntariis. 

Et  primo  in  naturalibus,  sic.  Deus  intendit,  ut  formam 
principaliter  intentam  in  rebus  creatis,  bonum  ordinis  uni- 
versi ,  exigens  quaedam  defectiva ,  et  actualiter  interdum 
deficientia :  ergo,  causando  bonum  ordinis  universi,  per  ac- 
cidens  causat  mala  rerum.  -  Consequentia  probatur :  quia 
agens  per  se  producens  formam  ad  quam  sequitur  corru- 


ptio  et  defectus,  causat  illam  corruptionem  et  defectum  per 
accidens.  Et  confirmatur  consequens  auctoritate  Scripturae ; 
et  simul  excluditur  instantia  auctoritatis  apparentis  in  op- 
positum,  Sap.  i. 

Deinde  ex  eodem  raedio  probat  in  voluntariis,  sic.  Ordo 
universi  exigit  ordinem  iustitiae  punitricis  peccatorum:  ergo 
malum  poenae  est  etiam  a  Deo. 

III.  Circa  haec  dubium  occurrit,  an  prima  conclusio  *  •  cf.  num. 
intelligatur  universaliter  de  omni  malo  actionis,  an  tantum 
in  voluntariis.  Si  enim  intelligitur  universaliter ,  tunc  se- 
quitur  quod  claudicatio  Socratis  non  sit  a  Deo,  quia  est 
malum  actionis.  Et  si  hoc  concedatur,  manifeste  sequitur 
Deum  non  esse  auctorem  mali  poenae:  cum  claudicatio  sit 
de  numero  poenarum.  Et  quod  de  hoc  dicitur,  simile  potest 
adduci  de  ceteris  defectibus  actionum,  puta  visionis,  audi- 
tionis,  etc.  Et  sic  periret  Scriptorum  Sanctorum  doctrina, 
tradens  haec  omnia  esse  a  Deo,  vel  ad  punitionem,  vel  ad 


5o2 


QUAESTIO  XLIX,  ARTICULUS  III 


augmentum  meriti,  etc.  -  Si  autem  intelligitur  in  voluntariis 
tantum,  oblitus  videtur  Auctor  limitationis:  quod  litterae 
non  consonat,  eo  quod  manifeste  secundam  conclusionem 
universaliter  tractat,  et  locus  iste  de  malo  universalem  tra- 
ctatum  exigit. 

Ad  haec  breviter  dicitur,  quod  conclusio  intelligitur  de 
omni  malo  actionis,  sed  formaliter,  inquantum  actio  est.  - 
Et  cum  dicitur,  ergo  claudicatio  Socratis  non  reducitur  in 
Deum,  distinguatur,  quod  claudicatio,  inquantum  sonat  de- 
fectum  actionis  ut  sic,  non  reducitur  in  Deum  ut  effectivam 
causam,  sed  in  defectum  causae  secundae.  Et  rursus,  clau- 


dicatio,  inquantum  est  involuntaria,  reducitur  in  Beum  ut 
auctorem  poenae:  inquantum  vero  est  a  caritate  ordinata, 
reducitur  in  Deum  ut  auctorem  meriti.  Et  sic  de  aliis. 

IV.  In  responsione  ad  tertium,  adverte  quod  tunc  tan- 
tum  absentia  causae  agentis  dicitur  causa  defectus,  quando 
debebatur  praesentia.  Et  propterea,  quia  nunquam,  cum 
rebus  debetur,  Deus  subtrahit  infiuxum,  ideo  non  sequitur, 
proprie  loquendo,  quod  Deus  sit  causa  defectuum  ex  hoc 
solo  quod  non  facit:  quamvis  quandoque  Scriptura  ipsum 
tali  modo  causam  appellet,  ut  patet  circa  indurationem 
Pharaonis. 


ARTICULUS  TERTIUS 

UTRUM  SIT  UNUM  SUMMUM  MALUM,  QUOD-SIT  CAUSA  OMNIS  MALI 

II  Sent.,  dist.  i,  qu.  i,  art.  i,  ad   i ;  dist.  xxxiv,  art.   i,  ad  4;  II  Cont.  Gent.,  cap.  xli;  III,  cap.  rv;  De  Pot.,  qu.  iii,  art.  6; 
Compend.  Tlieol.,  cap.  cxvii;  Opusc.  XV,  de  Angelis,  cap.  xvi;  De  Div,  Nom.,  cap.  rv,  lect.  xxii. 


Vers.  15. 


»D  TERTiUM  sic  PROCEDiTUR.  Videtur  quod 
sit  unum  summum  malum,  quod  sit 
*causa  omnis  mali.  Contrariorum  enim 
s^effectuum  contrariae  sunt  causae.  Sed 
in  rebus  invenitur  contrarietas ,  secundum  illud 
Eccli.  xxxiii  *:  Contra  malum  boniim  est,  et  contra 
vitam  mors;  sic  et  contra  virum  iustum  peccator. 
Ergo  sunt  contraria  principia ,  unum  boni ,  et 
aliud  mali. 


2.  Praeterea,  si  unum  contrariorum  est 


in 
de 


Cai 

s.tI 


qu, 


.  III,  n.  2.  - 
,  lect.  IV. 


rerum  natura ,  et  reliquum  ,  ut  dicitur  in  II 
Caelo  et  Mutido  *.  Sed  summum  bonum  est  in 
rerum  natura,  quod  est  causa  omnis  boni,  ut 
Q»;  art"''  ^'  supra  *  ostcnsum  est.  Ergo  est  ^  et  summum  ma- 
lum  ei  oppositum,  causa  omnis  mali. 

3.  Praeterea,  sicut  in  rebus  invenitur  bonum 
et  melius,  ita  malum  et  peius.  Sed  bonum  et  me- 
lius  dicuntur  per  respectum  ad  optimum.  Ergo 
malum  et  peius  dicuntur  per  respectum  ad  ali- 
quod  summum  malum. 

4.  Praeterea,  omne  quod  est  per  participatio- 
nem,  reducitur  ad  illud  quod  est  per  essentiam. 
Sed  res  quae  sunt  malae  apud  nos ,  non  sunt 
malae  per  essentiam ,  sed  per  participationem. 
Ergo  est  invenire  aliquod  summum  malum  per 
essentiam  '',  quod  est  causa  omnis  mali. 

5.  Praeterea,  omne  quod  est  per  accidens,  re- 
ducitur  ad  illud  quod  est  per  se.  Sed  bonum  est 
causa  mali  per  accidens.  Ergo  oportet  ponere  ali- 
quod  summum  malum,  quod  sit  causa  malorum 
per  se.  -  Neque  potest  dici  quod  malum  non  ha- 
beat  causam  per  se ,  sed  per  accidens  tantum : 
quia  sequeretur  quod  malum  non  esset  ut  in  plu- 
ribus,  sed  ut  in  paucioribus. 

6.  Praeterea,  malum  effectus  reducitur  ad  ma- 
lum  causae :  quia  effectus  deficiens  est  a  causa 
deficiente,  sicut  supra  *  dictum  est.  Sed  hoc  °  non 
est  procedere  in  infinitum.  Ergo  oportet  ponere 
unum  primum  malum,  quod  sit  causa  omnis  mali. 

Sed   contra    est   quod    summum    bonum    est 

•  Qu.  II,  art.  3;  .  .  ^  i         ^  ^     i- 

qu.  VI,  art.  4.     causa  omnis  entis,  ut  supra  *  ostensum  est.  Ergo 


'  Art.  i,  2 
B 


non  potest  esse  aliquod  principium  ei  oppositum, 
quod  sit  causa  malorum. 

Respondeo  dicendum  quod  ex  praedictis  patet 
non  esse  unum  primum  principium  malorum, 
sicut  est  unum  primum  '  principium  bonorum. 
Primo  quidem,  quia  primum  principium  bonorum 
est  per  essentiam  bonum ,  ut  supra  *  ostensum 
est.  Nihil  autem  potest  esse  per  suam  essentiam 
malum :  ostensum  est  enim  *  quod  omne  ens , 
inquantum  est  ens,  bonum  est;  et  quod  malum 
non  est  nisi  in  bono  ut  in  subiecto. 

Secundo,  quia  primum  bonorum  principium  est 
summum  et  perfectum  bonum ,  quod  praehabet 
in  se  omnem  bonitatem,  ut  supra  *  ostensum  est. 
Summum  autem  malum  esse  non  potest  *:  quia, 
sicut  ostensum  est  *,  etsi  malum  semper  diminuat 
bonum,  nunquam  tamen  illud  potest  totaliter  con- 
sumere;  et  sic,  semper  remanente  bono,  non 
potest  esse  aliquid  integre  et  perfecte  malum. 
Propter  quod  Philosophus  dicit,  in  IV  Ethic.  *, 
quod  si  malum  integrum  sit ,  seipsum  destruet: 
quia  destructo  omni  bono  (quod  requiritur  ad  in- 
tegritatem  mali),  subtrahitur  etiam  ipsum  malum, 
cuius  subiectum  est  bonum. 

Tertio,  quia  ratio  mali  repugnat  rationi  primi 
principii.  Tum  quia  omne  '  malum  causatur  ex 
bono,  ut  supra  *  ostensum  est.  Tum  quia  malum 
non  potest  esse  causa  nisi  per  accidens :  et  sic 
non  potest  esse  prima  causa  i ,  quia  causa  per 
accidens  est  posterior  ea  quae  est  per  se,  ut  patet 
in  II  Physic.  * 

Qui  autem  posuerunt  duo  prima  principia,  unum 
bonum  et  alterum  malum,  ex  eadem  radice  in 
hunc  errorem  inciderunt,  ex  qua  et  aliae  extra- 
neae  positiones  antiquorum  ortum  habuerunt: 
quia  scilicet  non  consideraverunt  causam  univer- 
salem  totius  entis,  sed  particulares  tantum  causas 
particulariumeffectuum.  Propter  hoc  enim,  si  ali- 
quid  invenerunt  esse  nocivum  alicui  rei  per  vir- 
tutem  suae  naturae,  aestimaverunt  naturam  illius 
rei  esse  malam:  puta  si  quis  dicat  naturam  ignis 


'  Qu.vi,  art.3, 4. 


•  Qu.  V,  art.  3 ; 
qu.  3U.VIII,  art.  3. 


'  Qu.  VI,  art.  2. 

•  D.  837. 

*  Qu.  XLvm,  ^. 
4- 


a)  est.  -  fuerit  codices. 

p)  est.  -  Omittunt  FGa,  ante  ergo  ponunt  CE,  post  causa  ponit  D; 
editio  a  omittit  ei ,  et  ante  causa  addit  quod  est;  B  ita  legit:  Est 
ergo  summum  malum,  quod  est  ei  oppositum,  quod  causa  est  omnis 
mali. 


f)  per  essentiam.  ~  Om.  Pab. 

S)  Sed  hoc.  -  Sed  in  hoc  B. 

e)  primum.  -  Om.  codices. 

Vl  omne.  -  Om.  P. 

y\)  causa.  -  nisi  per  accidens  addit  B. 


•  Cap. 

S.  Th.  lect.  XIII. 


,  n.  7. 


Art.  I. 


'Ca 


^.vt,  n.  10. 
Th.  lect.  X. 


"    QU.    XLVII 

2,  ad  I. 
0 


QUAESTIO  XLIX 

esse  malam,  quia  combussit  domum  alicuius  pau- 
peris.  -  ludicium  autem  de  bonitate  alicuius  rei 
non  est  accipiendum  secundum  ordinem  ad  ali- 
quid  particulare ;  sed  secundum  seipsum,  et  se- 
cundum  ordinem  ad  totum  universum ,  in  quo 
quaelibet  res  suum  locum  ordinatissime  tenet,  ut 
a«-  ex  dictis  *  patet. 

Similiter  etiam,  quia  "  invenerunt  duorum  par- 

ticularium    effectuum    contrariorum    duas  causas 

particuiares  contrarias,  nesciverunt  reducere  cau- 

sas  particulares  contrarias  in  causam  universalem 

'  communem.  Et  ideo  usque  ad  prima  principia  ' 

contrarietatem  in  causis  esse  iudicaverunt.  -  Sed 

cum  omnia  contraria  conveniant  in  uno  communi, 

necesse  est  in  eis,  supra  causas  contrarias  proprias, 

inveniri   unam  causam  communem :  sicut  supra 

qualitates  contrarias  elementorum  invenitur  virtus 

*  corporis  caelestis.  Et  similiter  "  supra  omnia  quae 

^quocumque  modo  sunt,  invenitur  unum  primum 

•  Qu.  II,  art.  3.    principium  essendi,  ut  supra  *  ostensum  est. 

Ad  PRiMUM  ERGO  DiCENDUM  quod  contraria  con- 
veniunt  in  genere  uno,  et  etiam  conveniunt  in 
ratione  essendi.  Et  ideo,  licet  habeant  causas  par- 
ticulares  contrarias,  tamen  oportet  devenire  ad 
unam  primam  causam  communem. 

Ad  secundum  dicendum  quod  privatio  et  habi- 
^  tus  nata  sunt  fieri  circa  idem  \  Subiectum  autem 

"'•  privationis  est  ens  in  potentia,  ut  dictum  est  *. 
Unde,  cum  malum  sit  privatio  boni '',  ut  ex  dictis  * 
patet,  illi  bono  opponitur  cui  adiungitur  potentia: 
non  autem  summo  bono  *,  quod  est  actus  purus. 

Ad  tertium  dicendum  quod   unumquodque  in- 


ARTICULUS  III 


5o3 


•  Qu.  XLVIII, 

3- 

V- 

•  Ibid. 


'  D.  1059. 


tenditur  '   secundum   propriam    rationem.    Sicut  v 

autem  forma  est  perfectio  quaedam,  ita  privatio 
est  quaedam  remotio.  Unde  omnis  forma  et  per- 
fectio  et  bonum  per  accessum  ad  terminum  per- 
fectum  intenditur  ^:  privatio  autem  et  malum  per  ? 

recessum  a  termino.  Unde  non  dicitur  malum  et 
peius  per  accessum  ad  summum  malum,  sicut 
dicitur  bonum  et  melius  per  accessum  ad  sum- 
mum  bonum. 

Ad  quartum  dicendum  quod  nuUum  ens  dicitur 
malum  per  participationem,  sed  per  privationem 
participationis.  Unde  non  oportet  fieri  reductio- 
nem  ad  aliquid  quod  sit  per  essentiam  malum. 

Ad  quintum  dicendum  quod  malum  non  potest 
habere  causam  nisi  per  accidens,  ut  supra  *  osten-  '  Art.  i. 
sum  est.  Unde  impossibile  est  fieri  reductionem 
ad  aliquid  quod  sit  per  se  causa  mali.  -  Quod 
autem  dicitur,  quod  malum  est  ut  in  pluribus, 
simpliciter  falsum  est.  Nam  generabilia  et  cor- 
ruptibilia,  in  quibus  solum  contingit  esse  malum 
nalurae ,  sunt  modica  "  pars  totius  .universi.  Et  ° 

itemm  in  unaquaque  specie  defectus  naturae  ac- 
cidit  "  ut  in  paucioribus.    In   solis   autem   homi-  ^- 

nibus  malum  videtur  esse  ut  in  pluribus  *:  quia  *  d- 295,  »39- 
bonum  hominis  secundum  sensum  p  non  est  ho-  p 

minis  inquantum  homo ,  idest  secundum  ratio- 
nem ;  plures  autem  sequuntur  sensum  quam  ra- 
tionem. 

Ad  sextum  dicendum  quod  in  causis  mali  non 
est  procedere  in  infinitum:  sed  est  reducere  omnia 
mala  in  aliquam  causam  bonam,  ex  qua  sequitur 
malum  per  accidens. 


6)  quia.  -  qui  P. 

i)  prima  principia.  -  primam  GpF. 
x)  similiter.  -  Om.  FGa. 
V)  idem.  —  idem  subiectum  D. 

^i.)  boni.  -  Om.  codices   et  ab.  -  Post  opponitur  ABCDE  addunt 
malum. 

v)  intenditur.  -  attenditur  A. 


?)  intenditur.  -  attenditur  P. 

0)  modica.  -  respectu  corporum  supra  caelestium  ergo  ad  quanti- 
tatem  et  respectu  angelorum  quoad  multitudinem  addit  D. 

r.)  accidit.  -  accidunt  ACDEFGa. 

p)  secundum  sensum.  -  secundum  sensum  corporis  Pab.  -  Post  est 
addunt  bonum  PFGab;  ante  homo  FG  addant  est;  pro  idest  secundum 
rationem,  sed  secundum  rationem  P. 


Commentaria  Cardinalis  Caietani 


TiTULus  directe  quaerit  de  causa   efficiente.  -  In  corpore 
duo  facit :  primo,  respondet  quaesito  unica  conclusione 
negative;  secundo,  radicem  erroris  aliter  opinantium  ostendit. 

II.  Ouoad  primiim,  conclusio  est :  Non  datur  unum  sum- 
mum  malum,  primum  principium  omnium  malorum,  sicut 
e  contra  datur  unum  summum  bonum.  -  Et  probatur  tri- 
pliciter :  primo,  quia  non  datur  malum  per  essentiam,  idest 
aliquid  per  essentiam  malum;  secundo ,  quia  non  datur 
malum  summum,  idest  integrum ;  tertio,  quia  haec  duo 
repugnant,  primum  principium  et  malum.  Et  omnia  clare 
patent  in  littera. 

III.  Qno&d secundum,  narrantur  errores;  et  confutantur  ex 
una  communi  radice.  Errarunt  ponentes  duo  prima  principia, 
bonum  et  malum,  in  duobus:  primum  est,  aliqua  natura  est 
in  se  mala;  secundum  est,  prima  principia  sunt  contraria. 

Ratio  primi  erroris  fuit,  quia  consideraverunt  naturam 
aliquam,  puta  igneam,  ut  nocivam  huic.  -  Confutatio  autem 
eius  est,  quia  simpliciter  debet  considerari  ut  pars  totius 
universi :  quoniam  sic  omnis  res  ordinatissime  siium  locum 
obtinet,  atque  bona  est. 

Ratio  vero  secundi  erroris  fuit,  quia  effectus  contrarios  in 
causas  tantum  contrarias  reducere  noverunt.  -  Confutatio 
vero  eius  est,  quod  reducenda  sunt  contraria  in  commu- 
nem  et  universalem  causam.  Quod  probatur :  quia  omnia 
contraria  conveniunt  in  aliquo  ,  puta  genere  et  subiecto. 
Par  enim  est  iudicium  de  unitate  formae  et  agentis,  cum 


similia  sint;  et  activi  et  passivi,  cum  debeant  adaequari.  Et 
manifestatur  in  corpore  caelesti  respectu  inferiorum. 

Communis  autem  radix  horum  et  similium  errorum 
est,  quia  particulares  causas,  et  non  universalem  causam 
entium  in  eo  quod  entia,  attigerunt.  Omnia  enim  ad  unum 
essendi  principium  reducuntur :  quoniam  omnia  in  parti- 
cipatione  esse  conveniunt,  ut  patet  ex  supra  *  dictis. 

IV.  In  responsione  ad  secundum,  dubium  occurrit.  Quo- 
niam  in  articulo  ultimo  praecedentis  quaestionis ,  dictum 
est,  et  probatum,  quod  malum  culpae  opponitur  proprie 
bono  increato,  non  ut  in  nobis,  sed  ut  in  seipso :  hic  au- 
tem  dicitur,  et  probatur,  quod  bono  increato  nullum  malum 
opponitur.  Non  videntur  ergo  stare  haec  duo  simul. 

Ad  hoc  breviter  dicitur,  quod  malum  opponi  increato 
bono,  potest  intelligi  dupliciter:  sc\\ic&X.formaliter,  vel  obie- 
ctive.  Formaliter  quidem  est  impossibile  malum  aliquod 
opponi  divino  bono ,  propter  rationem  in  littera  tactam , 
scilicet :  Bonum  habens  malum  formaliter  oppositum,  exigit 
potentiam  circa  quam  habet  fieri  malum ;  Deus  autem  est 
actus  purus ;  ergo.  -  Obiective  autem  malum  culpae  oppo- 
nitur  bono  divino  in  seipso.  Quod  optime  probatur  in  loco 
allegato ,  ex  obiecto  caritatis.  Vult  enim  expUcite  vel  in- 
terpretative  quilibet  peccans,  quantum  in  se  est,  Deum  non 
esse  ultimum  finem;  quod  est  opponi  ei  obiective  secundum 
id  quod  in  se  est:  sicut  e  contra  amans  ex  caritate  vult 
Deo  quidquid  est  et  ei  debetur.  Et  sic  non  repugnant  dicta. 


'Qu.xLiv,  art.  I. 


I  N  D  E  X 


EORUM  QUAE  IN  HOC  VOLUMINE  CONTINENTUR 


Litterae  LEONIS  XIII  Pont.  Max pag.      vii  |  Praefatio pag.      uc 

PRIMA  PARS 

SUMMAE  THEOLOGIAE 
SANCTI   THOMAE  AQUINATIS 

CUM  COMMENTARIIS 
CARDINALIS  CAIETANI 


Praefatio  in  expositionem  Primae  Partis  Summae  San- 
cti  Thomae  Aquinatis,  Fratris  Tho- 
mae  de  Vio  Caietani pag.        3 

Prologus »         5 

QUAESTIO  PRIMA 

De  sacra  Doctrina,  qualis  sit,  et  ad  quae 
se  extendat.  ' 
AKTiCTn.us  I      Utrum  sit  necessarium ,  praeter  philo- 
sophicas  disciplinas,  aliam  doctrinam 

haberi »  6 

»         n      Utrum   sacra  doctrina  sit  scientia.  .  .     »  8 

»         m    Utrum  sacra  doctrina  sit  una  scientia.  .     »  1 1 

»         rv     Utrum  sacra  doctrina  sit  scientia  pra- 

ctica »  14 

»         V      Utrum  sacra  doctrina  sit  dignior  aliis 

scientiis »  16 

»         VI    Utrum  haec  doctrina  sit  sapientia.  .  .     »  17 

»         vn    Utrum  Deus  sit  subiectum  huius  scien- 

tiae »  19 

»  Vin  Utrum  haec  doctrina  sit  argumentativa.      »  2 1 

»         IX    Utrum  sacra  Scriptura  debeat  uti  me- 

taphoris »  23 

»         X      Utrum  sacra  Scriptura  sub  una  littera 

habeat   plures  sensus »         25 

QUAESTIO  SECUNDA 
De  Deo,  an  Deus   sit. 
ARTICULUS  I       Utrum  Deum  esse  sit  per  se  notum.  .     »  27 

»         n      Utrum  Deum  esse  sit  demonstrabile.  .     »         3o 

»         m    Utrum  Deus  sit »         3i 

QUAESTIO  TERTIA 
De  Dei  simplicitate. 

ARTicuLUS  I      Utrum  Deus  sit  corpus »         35 

»  II      Utrum   in  Deo  sit  compositio   formae 

et  materiae »         3^ 

»  m     Utrum  sit  idem  Deus  quod  sua  essen- 

tia  vel  natura »         ^g 

»         rv     Utrum  in  Deo  sit  idem  essentia  et  esse.     »         42 
»  V      Utrum  Deus  sit   in   genere  aliquo.   .   .     »  43 

»  VI     Utrum  in  Deo  sint  aliqua  accidentia.  .     »  45 

»         vn    Utrum  Deus  sit  omnino  simplex.     .  .     »         46 
»         vm  Utrum  Deus  in  compositionem  aliorum 

veniat »         47 

QUAESTIO  QUARTA 
De  Dei  perfectione. 

ARTICULUS  I      Utrum  Deus  sit  perfectus »         5o 

»         n      Utrum  in  Deo  sint  perfectiones  omnium 

rerum »  5i 

ScMMAE  Theol.  D.  Thomae  T.  I. 


CULT 

JS  I 

» 

n 

» 

m 

» 

rv 

» 

V 

» 

VI 

A^rTICULUS  I 

»         n 
»        m 

»        rv 


ARTICULUS  m     Utrum  aliqua   creatura  possit  esse  si- 

milis  Deo pag.      53 

QUAESTIO  QUINTA 

De  bono  in  communi. 

Utrum   bonum  differat  secundum  rem 

ab    ente »         56 

Utrum  bonum  secundum  rationem  sit 

prius  quam  ens »  57 

Utrum  omne  ens  sit  bonum »         Sg 

Utrum   bonum    habeat  rationem    cau- 

sae  finalis »         61 

Utrum   ratio  boni   consistat  in  modo, 

specie  et  ordine.  ■ »  63 

Utrum    convenienter  dividatur  bonum 

per  honestum,  utile  et  delectabile.  .     »         64 

QUAESTIO  SEXTA 

De  bonitate  Dei. 

Utrum  esse  bonum  Deo  conveniat  .  .  »  66 

Utrum  Deus  sit  summum  bonum.  .  .  »  67 
Utrum  esse   bonum  per   essentiam  sit 

proprium    Dei »  68 

Utrum  omnia  sint  bona  bonitate  divina.  »  70 

QUAESTIO  SEPTIMA 

De  infinitate  Dei. 

Utrum    Deus  sit  infinitus »  72 

Utrum  aliquid  aliud  quam  Deus  pos- 

sit  esse  infinitum  per   essentiam.  .  .     »  74 

Utrum    possit    esse    aliquid    infinitum 

actu  secundum   magnitudinem.   ...     »  7  5 

Utrum  possit   esse   infinitum  in   rebus 

secundum    multitudinem »         79 

QUAESTIO  OCTAVA 

De  existentia  Dei  in  rebus. 

Utrum  Deus  sit  in  omnibus  rebus.   .  .  »  82 

Utrum  Deus  sit  ubique »  85 

Utrum  Deus  sit  ubique  per  essentiam, 

praesentiam  et  potentiam »  86 

»         rv    Utrum  esse  ubique  sit  proprium  Dei.  .  »  88 

QUAESTIO  NONA 

De  Dei  immutabilitate. 

ARTICULUS  I       Utrum  Deus  sit  omnino  immutabilis.  .     »  90 

»         n      Utrum  esse   immutabile   sit  Dei   pro- 

prium »  9' 

64 


ARTICULUS  I 

» 

n 

» 

m 

» 

IV 

ARTICm,US  I 

»         n 
»        m 


94 
96 

97 
98 

lOO 

104 


107 
109 
1 1 1 
112 


114 
116 
119 


5o6  INDEX 

QUAESTIO  DECIMA 
De  Dei  aeternitate. 

ARTICULUS I      Utrum    convenienter    definiatur    aeter- 
nitas ,  quod    est    interminabile  vitae 

tota  simul  et  perfecta  possessio.  .  .  pag. 

»         n       Utrum  Deus  sit  aeternus » 

»         m     Utrum    esse    aeternum    sit    proprium 

Dei » 

»         rv     Utrum  aeternitas  differat  a  tempore.  .  » 

»         V      De  difFerentia  aevi  et  temporis  ....  » 

»         VI     Utrum  sit  unum  aevum  tantum.  ...  » 

QUAESTIO  UNDECIMA 

De  unitate  Dei. 

ARTICULUS  I  Utrum  unum  addat  aliquid  supra  ens.  » 

»         n  Utrum  unum  et  multa  opponantur  .  .  » 

»         ni  Utrum  Deus  sit  unus » 

»         IV  Utrum  Deus  sit  maxime  unus » 

QUAESTIO  DUODECIMA 

Quomodo  Deus  a  nobis  cognoscatur. 

ARTICULUS  i      Utrum  aliquis  intellectus  creatus   pos- 

sit  Deum  videre  per  essentiam  ...     » 

»         n     Utrum  essentia  Dei  ab  intellectu  creato 

per  aliquam  similitudinem    videatur.     » 

»         ra     Utrum  essentia  Dei  videri  possit  ocu- 

lis  corporalibus » 

»  rv  Utrum  aliquis  intellectus  creatus  per 
sua  naturalia  divinam  essentiam  vi- 
dere  possit » 

»  V  Utrum  intellectus  creatus  ad  viden- 
dum  Dei  essentiam  aliquo  creato 
lumine    indigeat » 

»         VI    Utrum  videntium  essentiam   Dei  unus 

alio  perfectius  videat » 

»         VII   Utrum    videntes  Deum   per  essentiam 

ipsum  comprehendant » 

»         VIII  Utrum    videntes  Deum   per  essentiam 

omnia  in  Deo  videant » 

»  IX  Utrum  ea  quae  videntur  in  Deo  a  vi- 
dentibus  divinam  essentiam  per  ali- 
quas  similitudines  videantur » 

»  X  Utrum  videntes  Deum  per  essentiam 
simul  videant  omnia  quae  in  ipso 
vident » 

»         XI     Utrum  aliquis  in  hac  vita  possit  videre 

Deum  per  essentiam »        1 34 

»         xn    Utrum  per  rationem  naturalem  Deum 

in  hac  vita  cognoscere  possimus  .  .     »       1 36 

»  xra  Utrum  per  gratiam  habeatur  altior  co- 
gnitio  Dei  quam  ea  quae  habetur 
per  rationem  naturalem »       iBy 

QUAESTIO  DECIMATERTIA 

De  nominibus  Dei. 

ARTictTLUS  I  Utrum  aliquod  nomen  Deo  conveniat  .  »  1^9 
»         n      Utrum  aliquod  nomen  dicatur  de  Deo 

substantialiter »        141 

»        in    Utrum  aliquod  nomen  dicatur  de  Deo 

proprie »        143 

»         rv     Utrum  nomina  dicta  de  Deo  sint  no- 

mina  synonyma »        144 

»         V      Utrum    ea  quae  de    Deo   dicuntur    et 

creaturis,  univoce  dicantur  de  ipsis.  »  146 
»         VI    Utrum  nomina  per  prius    dicantur  de 

creaturis    quam    de    Deo »        1 5o 

»         vn   Utrum  nomina   quae    important   rela- 

tionem    ad    creaturas ,   dicantur    de 

Deo  ex  tempore »        i52 

»         vra  Utrum    hoc    nomen  Deus  sit    nomen 

naturae »        1^7 

»         IX     Utrum  hoc  nomen  Deus  sit    commu- 

nicabile »        i58 

»         X      Utrum  hoc  nomen  Deus  univoce   di- 

catur    de    Deo  per    participationem, 

secundum    naturam  ,    et    secundum 

opinionem »       160 

»         XI    Utrum  hoc  nomen  Qui  est  sit  maxime 

nomen  Dei  proprium »       162 


ARTiciTLUs  xn    Utrum  propositiones  affirmativae  pos- 

sint  formari  de  Deo P^^g-    164 

QUAESTIO  DECIMAQUARTA 

De  scientia  Dei. 


ARTICULUS  I 

»  n' 
»  rn 
»         rv 

»  V 

»  VI 


120 

ARTICULUS  I 

»         n 

»         ra 

123 

125 

127 

ARTICULUS  I 

128 

»        n 

»         ra 

l32 

»         rv 

»            V 

i33 

»            VI 

Utrum  in  Deo  sit  scientia » 

Utrum  Deus  intelligat  se » 

Utrum  Deus  comprehendat  seipsum.  .  » 
Utrum  ipsum    intelligere   Dei  sit  eius 

substantia » 

Utrum  Deus  cognoscat  alia  a  se  .   .   .  » 
Utrum  Deus  cognoscat  alia  a  se  pro- 

pria  cognitione » 

VII    Utrum  scientia  Dei  sit  discursiva  ...  » 

vin  Utrum  scientia  Dei  sit  causa  rerum.  .  » 

IX  Utrum    Deus    habeat    scientiam    non 
entium » 

X  Utrum  Deus  cognoscat   mala » 

XI  Utrum  Deus  cognoscat  singularia ...  » 
xn    Utrum    Deus    possit    cognoscere    infi- 

nita » 

xm  Utrum  scientia  Dei  sit  futurorum  con- 

tingentium » 

xrv  Utrum  Deus  cognoscat  enuntiabilia .  .  » 

XV  Utrum  scientia  Dei  sit  variabilis   ...  » 

XVI  Utrum    Deus    de  rebus    habeat  scien- 
tiam    speculativam » 

QUAESTIO  DECIMAQUINTA 

De   ideis. 

Utrum  ideae  sint » 

Utrum  sint  plures  ideae » 

Utrum  omnium  quae  cognoscit  Deus, 

sint  ideae » 

QUAESTIO  DECIMAS£XTA 

•  De  veritate. 

Utrum  veritas  sit  tantum  in  intellectu.  » 
Utrum    veritas    sit  in  intellectu    com- 

ponente  et  dividente » 

Utrum  verum  et  ens  convertantur.  .  .  » 
Utrum  bonum  secundum  rationem  sit 

prius  quam  verum » 

Utrum  Deus  sit  veritas » 

Utrum  sit  una  sola  veritas,  secundum 

quam  omnia   sunt  vera » 

»         vn    Utrum  veritas  creata  sit  aeterna   ...  » 

»         vin  Utrum  veritas  sit  immutabiUs » 

QUAESTIO  DECIMASEPTIMA 

De  falsitate. 

ARTiciTLUS  I       Utrum  falsitas  sit  in   rebus » 

»         n      Utrum  in  sensu  sit  falsitas » 

»         ra     Utrum  falsitas  sit  in  intellectu » 

»         rv  Utrum  verum  et  falsum  sint  contraria.  » 

QUAESTIO  DECIMAOCTAVA 

De  vita  Dei. 

ARTictJLUS  I      Utrum  omnium    naturalium   rerum  sit 

vivere » 

»         II      Utrum  vita  sit  quaedam  operatio.  .  .     » 

»         ra     Utrum  Deo  conveniat  vita ■*  » 

»         rv     Utrum  omnia  sint  vita  in  Deo  ....     » 

QUAESTIO  DECIMANONA 

De  voluntate  Dei. 


ARTICULUS  I 

»  n 

»  m 

»  rv 

»  V 

»  VI 

»  vn 


Utrum  in  Deo  sit  voluntas » 

Utrum  Deus  velit  alia  a  se » 

UtAim    quidquid    Deus    vult,    ex    ne- 

cessitate  velit » 

Utrum  voluntas  Dei  sit  causa  rerum.  » 
Utrum  voluntatis  divinae  sit  assignare 

aliquam  causam » 

Utrum  voluntas  Dei  semper  impleatur.  » 

Utrum  voluntas  Dei  sit  mutabilis.  .  .  » 
vin  Utrum  voluntas   Dei  necessitatem    re- 

bus  volitis  imponat » 


166 
168 
170 

171 
172 

175 
178 
179 

181 
182 
i83 

184 

i86 
194 
195 

196 


199 
201 

204 


206 

208 
210 

21 1 
212 

2l3 

214 
216 


218 
220 

22! 
223 


225 
226 
227 
229 


23l 
233 

237 

239 
240 
243 

244 


INDEX 


5o7 


ARTICULUS  IX     Utrum  voluntas  Dei  sit  malorum.  .  .  pag. 
»          X      Utrum  Deus  habeat  liberum  arbitrium.     » 
»         XI     Utrum    sit    distinguenda    in    Deo  vo- 

luntas  signi » 

»  XII    Utrum  convenienter  circa  divinam  vo- 

luntatem    ponantur  quinque  signa.  .     » 

QUAESTIO  VIGESIMA 

De  amore  Dei. 

ARTlcftrLUS  I       Utrum  amor  sit  in  Deo » 

»  n      Utrum  Deus  omnia  amet » 

»  in  Utrum  Deus  aequaliter  diligat  omnia.  .  » 
»         rv    An    Deus    semper  magis    diligat    me- 

liora » 

QUAESTIO  VIGESIMAPRIMA 

De  iustitia  et  misericordia  Dei. 

ARTICULUS  I       Utrum  in  Deo  sit   iustitia » 

»  II      Utrum  iustitia  Dei  sit  veritas » 

»  m  Utrum  misericordia  competat  Deo  .  .  » 
»         IV     Utrum    in    omnibus  operibus    Dei   sit 

misericordia  et  iustitia » 

QUAESTIO  VIGESIMASECUNDA 

De  providentia  Dei. 

ARTictn.us  I  Utrum  providentia  Deo  conveniat.  .  .  » 
»         n      Utrum    omnia    sint    subiecta    divinae 

providentiae » 

»         m     Utrum  Deus  immediate  omnibus  pro- 

videat » 

»         rv     Utrum   providentia  rebus   provisis  ne- 

cessitatem  imponat » 

QUAESTIO  VIGESIMATERTIA 

De  praedestinatione. 

ARTictJLUs  i  Utrum  homines  praedestinentur  a  Deo.  » 
»         n      Utrum  praedestinatio  aliquid  ponat  in 

praedestinato » 

»         m     Utrum    Deus    aliquem    hominem    re- 

probet » 

»  rv  Utrum  praedestinati  eligantur  a  Deo.  .  » 
»         V      Utrum  praescientia  meritorum  sit  causa 

praedestinationis » 

»         VI     Utrum  praedestinatio  sit  certa » 

»         VII    Utrum   numerus   praedestinatorum   sit 

certus » 

»         vra  Utrum  praedestinatio  possit  iuvari  pre- 

cibus  sanctorum » 

QUAESTIO  VIGESIMAQUARTA 

De  libro  vitae. 

ARTICULUS  I      Utrum  liber  vitae  sit  idem  quod  prae- 

destinatio » 

»         n      Utrum   liber  vitae  sit   solum   respectu 

vitae  gloriae  praedestinatorum.  ...     » 

»         m    Utrum  aliquis  deleatur  de  libro  vitae.     » 

QUAESTIO  VIGESIMAQUINTA 
De  divina  potentia. 

ARTICULUS  I       Utrum  in  Deo  sit  potentia » 

»         n      Utrum  potentia  Dei  sit  infinita  ....  » 

»         in    Utrum  Deus  sit  omnipotens » 

»         rv    Utrum  Deus  possit  facere  quod  prae- 

terita  non   fuerint » 

»         V      Utrum    Deus  possit   facere  quae    non 

facit » 

»         VI     Utrum   Deus  possit  meliora  facere  ea 

quae  facit » 

QUAESTIO  VIGESIMASEXTA 

De  divina  beatitudine. 

ARTICULUS  I  Utrum  beatitudo  Deo  competat  ....  » 
»         n      Utrum  Deus  dicatur  beatus  secundum 

intellectum » 

»  ra     Utrum    Deus    sit    beatitudo    cuiuslibet 

beati » 


247 
248 

249 

25o 


252 

253 
255 

256 


258 
259 
260 

261 


263 
264 
267 
268 


271 

272 

274 
275 

276 
281 

282 

284 


286 

287 
288 


290 
292 
293 

295 

296 

298 


3oi 
3o2 
3o3 


ARTicuLUS  rv     Utrum  in  Dei  beatitudine  omnis  bea- 

titudo  includatur pag.    304 

QUAESTIO  VIGESIMASEPTIMA 
De  processione  divinarum  Personarum. 


ARTicuLus  i       Uttum  processio  sit  in   divinis » 

»  II     Utrum  aliqua  processio  in  divinis   ge- 

neratio    dici   possit » 

»         in    Utrum  slt  in  divinis  alia   processio    a 

generatione   verbi » 

»         rv     Utrum  processio  amoris  in  divinis  sit 

generatio » 

»         v      Utrum  sint  plures  processiones  in  di- 

vinis  quam  duae » 

QUAESTIO   VIGESIMAOCTAVA 

De  relationibus  divinis, 

ARTICULUS  I      Utrum   in  Deo   sint   aliquae  relationes 

reales » 

»         n      Utrum   relatio  in  Deo  sit   idem  quod 

sua  essentia » 

»         m     Utrum  relationes    quae  sunt    in   Deo, 

realiter  ab   invicem   distinguantur .  .     » 

»  rv  Utrum  in  Deo  sint  tantum  quatuor 
relationes  reales  ,  scilicet  paternitas , 
filiatio,  spiratio  et  processio » 

QUAESTIO  VIGESIMANONA 

De  Personis  divinis. 

ARTicuLUS  i      De  definitione  personae » 

»         n      Utrum    persona  sit  idem    quod  hjrpo- 

stasis,  subsistentia  et  essentia  ....  » 
»         m    Utrum  nomen  personae  sit  ponendum 

in  divinis » 

»         rv    Utrum    hoc  nomen  persona   significet 

relationem » 

QUAESTIO  TRIGESIMA 
De  pluralitate  Personarum  in  divinis. 

ARTicuLUS  I      Utrum    sit  ponere  plures   personas  in 

divinis » 

»         II      Utrum    in  Deo    sint  plures    personae 

quam   tres » 

»         in     Utrum  termini  numerales  ponant  all- 

quid  in    divinis » 

»         rv     Utrum  hoc  nomen  persona  possit  esse 

commune   tribus    personis » 

QUAESTIO  TRIGESIMAPRIMA 

De  his  quae  ad  unitatem  vel  pluralitatem 
pertinent  in  divinis. 

ARTICULUS  I       Utrum  sit  trinitas  in  divinis » 

»  II  Utrum  Filius  sit  alius  a  Patre  ....  » 
»         ra    Utrum    dictio    exclusiva  solus    sit  ad- 

denda  termino  essentiali  in  divinis.  » 
»         rv     Utrum    dictio  exclusiva  possit  adiungi 

termino  personali » 

QUAESTIO  TRIGESIMASECUNDA 

De  divinarum  Personarum  cognitione. 

ARTtcuLUS  I      Utrum  Trinitas  divinarum  Personarum 
possit   per    naturalem   rationem  co- 

gnosci » 

»         n      Utrum   sint  ponendae  notiones  in  di- 

vinis » 

»         ra     Utrum  sint    quinque    notiones » 

»         rv     Utrum  liceat  contreu-ie  opinari  de  no- 

tionibus » 

QUAESTIO  TRIGESIMATERTIA 

De  persona  Patris. 

Utrum  competat  Patri  esse  principium.     » 
Utrum    hoc    nomen  Pater   sit  nomen 

proprie    divinae    personae » 

Utrum  hoc  nomen  Pater  dicatur  in 
divinis  per  prius  secundum  quod 
personaliter    sumitur » 


3o5 
3o9 
3ii 
3i3 
3i5 


3x8 

321 

324 
325 

327 
33o 
33i 
333 


336 
337 
339 
341 


343 
344 

345 
347 


ARTICULUS  I 

»        n 


m 


349 

35i 

355 

357 


358 
359 

36o' 


5o8 


INDEX 


365 
368 
369 


372 
373 


ARTicuLUS  rv    Utrum  esse    ingenitum   sit    Patri  pro 

prium V^S-    ^^^ 

QUAESTIO  TRIGESIMAQUARTA 

De  persona  Filii. 

ARTictJLUS  I      Utrum  Verbum   in  divinis    sit   nomen 

personale » 

»         n      Utrum   Verbum    sit  proprium   nomen 

Filii » 

»         m     Utrum  in    nomine  Verbi    importetur 

respectus  ad  creaturam » 

QUAESTIO  TRIGESIMAQUINTA 
De  Imagine. 

ARTICULUS  I      Utrum   Imago  in  divinis    dicatur    per- 

sonaliter » 

1        »         n      Utrum  nomen   Imaginis   sit  proprium 

Filii » 

QUAESTIO   TRIGESIMASEXTA 

De  persona  Spiritus   Sancti. 

ARTICULUS I  Utrum  hoc  nomen  Spiritus  Sanctus 
sit  proprium  nomen  alicuius  divi- 
nae  personae » 

»         n      Utrum    Spiritus    Sanctus     procedat    a 

Filio » 

»         m    Utrum     Spiritus    Sanctus    procedat   a 

Patre  per  Filium » 

»         rv     Utrum  Pater  et  Filius  sint  unum  prin- 

cipium   Spiritus   Sancti » 

QUAESTIO  TRIGESIMASEPTIMA 

De  nomine  Spiritus   Sancti  quod  est  Amon 

ARTICULUS  I      Utrum  Amor  sit  proprium  nomen  Spi- 

ritus   Sancti » 

»         n      Utrum  Pater  et  Filius  diligant  se  Spi- 

ritu    Sancto » 

QUAESTIO  TRIGESIMAOCTAVA 

De  nomine  Spiritus  Sancti  quod  est  Donum- 

ARTicuLUS  I      Utrum  Donum  sit  nomen  personale  .     » 
»         n      Utrum   Donum    sit    proprium   nomen 

Spiritus  Sancti » 

QUAESTIO  TRIGESIMANONA 
De  Personis  ad  essentiam  relatis. 


375 
376 
382 
383 


387 
389 

392 
393 


ARTictTLUS  I      Utrum     in    divinis    essentia    sit    idem 

quod  persona » 

»         n      Utrum  sit  dicendum  tres  Personas  esse 

unius  essentiae » 

»         m    Utrum    nomina    essentialia   praedicen- 

tur  singuiariter  de  tribus  Personis.  » 
»         rv    Utrum  nomina  essentialia  concreta  pos- 

sint  supponere  pro   persona » 

»         V     Utrum  nomina  essentialia  in  abstraclo 

significata    possint    supponere     pro 

persona » 

»         VI    Utrum  personae  possint  praedicari  de 

nominibus  essentialibus » 

»         vn  Utrum  nomina    essentialia  sint  appro- 

prianda  Personis » 

»         vra  Utrum    convenienter    a    sacris   Docto- 

ribus    sint   essentialia     Personis    at- 

tributa » 

QUAESTIO  QUADRAGESIMA 

De  Personis   in   comparatione   ad  relationes 
sive  proprietates. 

ARTICULUS  I  Utrum  relatio  sit  idem  quod  persona.  » 
»         n      Utrum  personae  distinguantur  per  re- 

lationes » 

»         ra    Utrum,  abstractis  per  intellectum  rela- 

tionibus  a  personis,  adhuc  remaneant 

hypostases » 

»         rv    Utrum  actus  notionales  praeintelligan- 

tur  proprietatibus » 


396 
398 
399 
401 

404 
406 
407 

408 


411 
4i3 

416 
418 


QUAESTIO  QUADRAGESIMAPRIMA 
De  Personis  in  comparatione  ad  actus  notionales. 

ARTICULUS  I 


Utrum  actus  notionales  sint  attribuendi 
personis 

II  Utrum  actus  notionales  sint  voluntarii. 

III  Utrum  actus  notionales  sint  de  aliquo. 
rv    Utrum  in  divinis  sit  potentia  respectu 

actuum  notionalium 

V  Utrum  potentia  generandi  significet  re- 

lationem,  et  non  essentiam 

VI  Utrum  actus  notionalis  ad  plures  per- 

sonas    terminari    possit 

QUAESTIO   QUADRAGESIMASECUNDA 


P^^g- 


421 
422 
426 

428 

43o 

432 


De  aequalitate  et  similitudine  divinarum  Personarum 
ad  invicem. 


ARTICULUS  I 


ra 


V 
VI 


Utrum  aequalitas  locum   habeat  in  di- 

vinis » 

Utrum  persona  procedens  sit  coaeterna 

suo  principio,  ut  Filius  Patri » 

Utrum  in  divinis  personis  sit  ordo  na- 

turae » 

Utrum  Filius  sit  aequalis  Patri  secun- 

dum  magnitudinem » 

Utrum  Filius  sit  in  Patre,  et  e  converso.  » 
Utrum  Filius  sit  aequalis  Patri  secun- 

dum  potentiam » 


QUAESTIO  QUADRAGESIMATERTIA 
De  missione   divinarum  Personarum. 


ARTICULUS  I 


ARTICULUS  I 


II 
lU 


Utrum  alicui  Personae  divinae  conve- 
niat  mitti » 

II  Utrum  missio  sit  aetema,  vel  tempora- 

lis  tantum » 

III  Utrum   missio  invisibilis   divinae  Per- 

sonae   sit   solum    secundum   donum 
gratiae  gratum  facientis » 

IV  Utrum  Patri  conveniat    mitti » 

V  Utrum  Filio  conveniat  mvisibiliter  mitti.     » 

VI  Utrum  missio  invisibilis  fiat  ad  omnes 

qui  sunt  participes  gratiae » 

VII  Utrum  Spiritui  Sancto  conveniat  visibi- 

liter  mitti » 

vin  Utrum  nulla   Persona   divina   mittatur 

nisi  ab  ea  a  qua  procedit  aeternaliter.     » 

QUAESTIO   QUADRAGESIMAQUARTA 

De  processione  creaturarum  a  Deo,  et 
de  omnium  entium  prima  causa- 

Utrum  sit  necessarium  omne  ens  esse 

creatum  a    Deo » 

Utrum  materia  prima  sit  creata  a  Deo.  » 

Utrum  causa  exemplaris  sit  aliquid  prae- 

ter  Deum » 

Utrum  Deus  sit  causa  finalis  omnium.  » 


435 

438 

439 

441 
442 

443 


445 

446 

447 
449 
45o 

45i 

452 

454 


rv 


455 
457 

460 
461 


ARTICULUS 

I 

» 

II 

» 

iti 

» 

rv 

» 

V 

» 

VI 

QUAESTIO  QUADRAGESIMAQUINTA 

De  modo  emanationis  rerum  a  primo  principio. 

Utrum  creare  sit  ex  nihilo  aliquid  facere.  » 

Utrum   Deus  possit  aliquid  creare.   .   .  » 

Utrum  creatio  sit  aliquid  in  creatura  .  » 
Utrum  creari  sit  proprium  composito- 

rum  et  subsistentium » 

Utrum  solius   Dei  sit  creare » 

Utrum    creare    sit    proprium    alicuius 

Personae » 

Utrum  in  creaturis  sit  necesse  inveniri 

vestigium  Trinitatis » 

»         vin  Utrum  creatio  admisceatur  in  operibus 

naturae  et  artis » 

QUAESTIO  QUADRAGESIMASEXTA 

De  principio  durationis  rerum  creatarum. 

ARTICULUS  i       Utrum  universitas  creaturarum  semper 

fuerit » 

»         II      Utrum  mundum  incoepisse  sit  articu- 

lus  fidei »       481 


vn 


464 

465 
466 

468 
469 

474 
475 
476 


478 


INDEX 


ARTicuLus  m     Utrum  creatio  rerum  fiierit  in  princi- 

pio  temporis P^^E- 

QUAESTIO  QUADRAGESIMASEPTIMA 
De  distinctione  rerum  in  commtinl. 

ARTICULUS  I      Utrum   rerum   multitudo  et   distinctio 

sit  a   Deo » 

»         n      Utrum  inaequalitas  rerum   sit  a  Deo.  » 

»    .     ra     Utrum  sit  unus  mundus  tantum  ...  » 

QUAESTIO  QUADRAGESIMAOCTAVA 

De  distinctione  rerum  in  speciali. 

ARTICULUS  I      Utrum  malum  sit  natura  quaedam  .  .     » 
»         n      Utrum  malum  inveniatur  in  rebus  .  .     » 


483 


485 
486 
488 


490 
492 


ARTictn,us  ni    Utrum  malum    sit  in   bono    sicut   in 

subiecto I"^g- 

»         rv     Utrum  malum  corrumpat  totum  bonum.     » 
»         V      Utrum  malum  sufficienter  dividatur  per 

poenam  et  .culpam » 

»         Yt     Utrum    habeat    plus   de    ratione   mali 

poena  quam  culpa » 

QUAESTIO  QUADRAGESIMANONA 

De  causa  mali. 


Sog 

493 

494 
496 

497 


ARTICULUS  l 

»        n 


m 


Utrum  bonum  possit  esse  causa  mali.  » 
Utrum    summum    bonum ,    quod    est 

Deus,  sit  causa  mali » 

Utrum    sit    unum    summum    malum, 

quod  sit  causa  omnis  mali » 


499 
5oi 
5o2 


IMPRIMATUR 
Fr.  Raphael  Pierotti  Ord.  Praed.  S.  Pal.  Ap.  Magister. 


IMPRIMATUR 
lulius  Lenti  Patr.  Constantinop.  Vicesgerens. 


I  «  rN  it  ^         WWf 


B  Thomas  Aquinas,   3aint 

765  Opera  orania 

T5 

1882 

t.4 


PLEASE  DO  NOT  REMOVE 
CARDS  OR  SLIPS  FROM  THIS  POCKET 

UNIVERSITY  OF  TORONTO  LIBRARY