Skip to main content

Full text of "Opera omnia, iussu impensaque Leonis XIII. P.M. edita"

See other formats 


// 


SANCTI 

THOMAE  AQUINATIS 


DOCTORIS  ANGELICI 
ORDINIS    PRAEDICATORUM 

OPERA  OMNIA 


Digitized  by  the  Internet  Archive 

in  2009 


http://www.archive.org/details/operaomniaiussui14thom 


SANCTI 


THOMAE    AQUINATIS 


DOCTORIS  ANGELICI 

OPERA   OMNIA 

lUSSU  EDITA 

LEONIS  XIII  P.  M. 


TOMUS  DECIMUS    QUARTUS 

SUMMA  CONTRA  GENTILES 

AD  CODICES  MANUSCRIPTOS  PRAESERTIM  SANCTI  DOCTORIS  AUTOGRAPHUM  EXACTA 

LIBER    TERTIUS 

CUM    COMMENTARIIS 

FRANCISCI  DE  SYLVESTRIS  FERRARIENSIS 

CXJR.-A.  ET   STTJIDIO 

FRATRUM  PRAEDICATORUM 


ROMAE 
TYPIS    RICCARDI    GARRONI 

MCMXXVI 


^  A  o 


Proprietas  litteraria. 

l(o5 
15 


PRAEFATIO 

IN 
TERTIUM    LIBRUM 

SUMMAE  CONTRA  GENJILES 

SANCTI   THOMAE   AQUINATIS 


PIAE     MEMORIAE 

A.  R.  P.  Mag.  CONSTANTII  Suermondt  o.  p. 


Constantius  Hermanus  Suermondt  die  3  Novembris  i85o  in  Ravenstein  Neerlandiae  natus  est. 
Peractis  ibidem  litterarum  studiis  Ordinem  Praedicatorum  ingressus  est  in  conventu  Huissensi  ubi  die 
23  Octobris  1870  vota  religiosa  emisit.  Superiorum  iussu  anno  1880  Romam  petiit  Commissioni 
S.  Thomae  Aquinatis  Operibus  Edendis  tunc  nuperrime  a  Leone  XIII  Pont.  Max.  institutae  annume- 
randus.  Huic  exinde  soli  muneri  obeundo  impendens  totam  animam  ac  vitam  suam,  plus  44  annos 
talis  laboris  arduitatem  sustinuit  summa  cordis  devotione,  mirabilique  studiorum  ardore  et  assiduitate, 
usque  ad  extremam  senectutem.  Quae  quantaque  Leoninae  nostrae  Editioni  praestiterit  eius  industria, 
brevi  hic  gratissima  memoria  prosequi  iuvabit. 

Ab  initio  traditionis  manuscriptae  studio  praefuit  haud  sine  innata  quadam  criticae  naturae  prae- 
paratione.  Adhuc  puer  litteris  humanioribus  imbuendus  avide  perlegerat  prooemia  critici  argumenti 
auctorum  veterum  textui  ab  editoribus  praemissa.  Pretiosa  hac  facultate  ductus  codicum  lectiones 
variantes  innumerabiies  criticis  rationibus  illustratas  in  unum  colligebat,  sic  Emo  Dno  Cardinali  Zi- 
gliara  materiam  proxime  dispositam  subministrans  unde  ille  Editorum  Dux  Supremus  textum  resti- 
tueret,  quod  munus  maximi  momenti  brevi  post  Constantii  curis  plene  concreditum  est.  Quidquid 
praecedentes  Praefationes  enarrant  de  codicibus  manuscriptis,  de  critica  textus  inquisitione  et  resti- 
tutione,  ipse  exaravit,  apparatus  etiam  variantium  textui  S.  Thomae  submissos  composuit,  semper 
coniecturis  plus  minusve  felicibus  longe  praeponens  certe  cognitorum  analysim  subtilissimam.  Sensus 
tamen  criticus  in  eo  coniungebatur  summae  traditionis  reverentiae.  Terminatis  enim  tribus  prioribus 
voluminibus,  E(^itores  inviti  sed  instantiis  cedentes  Leonis  XIII  P.  M.  percupientis  ut  editio  sua 
maturaretur,  per  quatuor  tomos  de  rebus  criticis  tacebant,  textum  Pianae  editionis  communiter 
receptum  correctis  erroribus  retinentes,  lectiones  variantes  in  calce  articulorum  propriae  lectorum 
crisi  relinquentes ;  ita,  teste  Constantio  in  Praefatione  Tomi  Praecedentis,  prudentius  agentes, 
«  quam  immatura  et  insufficienter  suffulta  recensione  rem  praeiudicare  et  textum  provisorium 
«  statuere,  cuius  maxima  laus  consisteret  in  eiectione  lectionum  Pianae...  Donec  quis  huius  ditis 
«  simae  traditionis  clavem  assecutus  sit,  sobrie  et  haesitanter  mutabit  quamcumque  editionem  fun- 
«  damento  posuit...  Consilium  hoc  tunc  temporis  circumstantiae  imponebant,  provide.  Nam  qua  via 
«  proprie  ad  veram  orationem  S.  Thomae  perveniri  possit,  a  principio  neque  Editores  noverant, 
«  neque  uspiam  expositum  vel  indicatum  invenissent  ». 

Hanc  traditionis  venerationem  recensores  quidam,  rerum  et  temporum  conditiones  nescientes, 
Editoribus  tunc  obiecerunt.  Laesam  traditionis  maiestatem,  arbitrariae  et  praematurae  textuum  recen- 
sioni  postpositam,  aegre  tulit  Constantius,  id  solemne  habens,  nihil  approbari  posse  medium  inter 
textum  communiter  receptum  salvandum  et  recensionem  ex  integre  collecta  et  intellecta  traditione 
resultantem;  de  cetero,  nemini  textum  Pianae,  sat  bonum  et  authenticum,  impedimento  esse  in 
discenda  Thomistica  doctrina.  Quamobrem  fori  clamoribus  praeferens  altum  silentium  cellae,  ibi 
ex  lectionibus  variantibus  codicum  genealogiam  et  transcriptionis  phaenomena  in  Traditione  per- 
scrutabatur.  Fructus  quos  attulit  uberrimos  labor  improbus  cuivis  patent  in  textu  et  praefationibus 
inde  a  Tomo  VIII,  quorum  nunc  summa  est  laus  apud  peritissimum  quemque. 

Nunquam  apud  confratres  suos  memoria  excidet  viri  in  societate  iucundi,  duplicitatis  aut 
fictionis  vestigium  nullum  prae  se  ferentis.  Animi  rectitudine,  simplicitate  et  modestia  praecelluit. 
Editioni  Leoninae  totus  deditus,  aliis  vel  aliorum  rebus  nunquam  se  immiscebat. 

Paulatim  aetate  ingravescente,  nunquam  amissa  qua  semper  excelluerat  mentis  viriditate,  vene- 
randus  senex  corporis  tamen  dissolutionem  imminentem  cohibere  non  potuit.  Semel  Romae  1921, 
Amstelodami  in  patria  iterum  1924  paralysi  correptus,  Urbem  ceu  alteram  patriam  amatam  repe- 
tere  non  potuit,  otio  cum  dignitate  ut  videbatur  fruiturus  in  domo  vicaria  Neerbosch,  prope  Neo- 
magum.  Ibi  die  26  ianuarii  1925,  in  ipsa  correctione  primorum  foliorum  Appendicis  huius  Vo- 
luminis  tunc  primum  prelo  exeuntium,  nova  paralysi  correptus,  die  3i  subsequenti,  anno  aetatis 
incepto  j5,  professionis  55,  ordinationis  49,  placide  in  Domino  obiit  meritis  plenus.  Cuius  animam 
Deum  beatorum  consortio  adiunxisse  collaboratores  devotissimi,  CoIIegii  S.  Thomae  Operibus  Edendis 
sodales,  pie  confidunt. 


PRAEFATIO 


LMJt^^  ERTiUM  nunc  in  hoc  Tomo  XIV  Summae  Contra  Gentiles  edimus  librum, 
quartum  et  ultimum  sequenti  reservantes  Tomo  XV,  quem  quia,  finito  Auto- 
grapho  superstite,  non  difficillima  huius  indagatione  et  reproductione  one- 
rabitur,  brevius  proditurum  speramus.  lidem  huius  qui  praecedentis  Vo- 
luminis  fuerunt  ordo  et  ratio  comparandi  editionem.  Corpori  igitur  libri, 
additis  iussu  Leonis  XIII  P.  M.  ad  singula  capitula  commentariis  Francisci  de  Sylvestris 
Ferrariensis,  iterum  Appendix  subiungitur,  in  qua  quod  in  priori  Appendice  pro  Li- 
bris  I  et  II  incepimus  feliciter  nunc  absolvimus:  reproductionem  scilicet  integram  reli- 
quae  Autographi  partis  cum  omnibus  suis  mutationibus,  deletionibus,  additionibus  vel 
transpositionibus,  quo  magna  profecto  cuivis  datur  copia  prosequendi  ipsum  Auctorem 
per  iteratas  sententiarum  verborumque  correctiones  textum  a  prima  sua  redactione  ad 
ultimam  usque  perfectionem  perducentem.  His  adduntur  etiam  illae  ex  Traditione  collec- 
tae  lectiones  variantes  quas  tanquam  certe  exhibentes  textum  ex  anteriori  quadam  redac- 
tione  oriundum  recognovimus,  quae  si  in  Libris  I  et  II  paucae  fuerunt  extra  ambitum  Au- 
tographi  superstitis,  hic  tamen  felici  quadam  fortuna  ibi  praesertim  abundanter  nobis 
praesto  sunt  ubi  deficit  Autographum,  in  primis  scilicet  42  capitulis,  per  tria  adhuc  ulte- 
riora  capitula  comprobatae  presentia  Autographi,  reincipientis  medio  capitulo  48. 

Itaque  praeter  textum  definitivum,  nunc  primum  summa  fide  expressum  partim 
ab  Archetypo  autographo  partim  ab  integre  collata  universa  Traditione,  in  Appendice 
iuxtapositas  invenies,  nitida  et  commoda  typorum  distinctione  impressas,  eiusdem  tex- 
tus  successivas  omnes  formas  quae  ultimae  illi  et  definitivae  praecesserunt.  Nostris 
praecipue  diebus  quibus  ubique  studia  circa  doctrinarum  evolutionem  florere  coeperunt, 
quo  melius  dignoscatur  ipsa  substantia  doctrinae,  — •  haec  semper  remaneat  oportet  stu- 
diorum  finis  et  primum  intentum  —  novam  hanc  uberrimamque  documentorum  copiam 
in  Appendicibus  nostris  congestam,  studiosis  sinceris  diligenter  perlegendam  et  penitius 
perscrutandam  offerimus.  Quae  documenta  historica  tanto  tutius  omnibus  commendare 
possumus  ut  adeant,  quanto  non  constant  coniecturaliter  ad  invicem  collatis  diverso- 
rum  operum  textibus,  sed  ex  ipso  Autographo  superstite  depromptis,  vel,  pro  altera 
valde  minori  parte,  ex  Traditione  coUectis,  iis  adhibitis  criteriis  quae  nobis  nullum  su- 
peresse  dubium  sinunt  de  eorum  authentia  uti  documentorum  textum  genuinum  pA 
referentium. 

Cum  casu  ita  acciderit  ut  finem  circiter  habeant  Traditionis  documenta  pA  ubi 
reincipit  Autographum,  et  cum  huius  decem  folia  ultima  propter  extensam  revisionem, 
quae  iam  prius  ibi  factis  solitis  et  crebris  correctionibus  supervenit,  talis  effecta  sint  in- 
tricatae  conditionis,  ut  huic  parti  reproducendae  specialis  cura  deberi  videretur,  Appen- 
dicis  materiam  sub  triplice  capite  distribuendam  duximus.  Exordiuntur  primae  redac- 
tiones  ex  Traditione  per  capitula  1-45  collectae;  has  excipiunt  primae  redactiones 
ipsius  Autographi  ex  capitulis  43-110  omnes,  deinde  ex  reliquis  capitulis  iii-i38 
illae  tantum  quae  non  ad  supra  dictam  magnam  revisionem  pertinere  videntur;  tum 
denique  sequitur  ultimi  Autographi  fasciculi  materialis  descriptio  et  conspectus,  non 
sicut  duae  partes  praecedentes  ordine  capitulorum  disposita,  sed  foliorum  Autographi. 
Hoc  autem  modo  peracta  ipsius  Libri  et,  haud  facili  negotio,  Appendicis  com- 
positione,  quaedam  nobis  nunc  remanent  in  Praefatione  infra  specialiter  consideranda: 


vni 


circa  Autographum,  circa  Traditionem,  circa  Commentaria  Ferrariensis.  Inter  omnia 
autem  longissime  eminet  quam  primum  aggrediemur  celeberrimam  nempe  et  nobis 
textum  Summae  Contra  Gentiles  critice  recensentibus  gravissimam  quaestionem,  cui 
ultimus  Autographi  fasciculus  ansam  praebet.  Extat  enim  ibidem  quin  ullo  signo  de- 
letionis  a  textu  circumstante  distinguatur,  scriptura  quaedam  integra  super  quinque  fere 
columnas  sese  extendens,  quae  tamen  desiderabatur  in  omnibus  codicibus  manuscrip- 
tis  et  editionibus,  donec  eam  Uccellius,  primum  post  sex  saecula  Autographum  iterum 
rescribens,  tanquam  novum  hucusque  incognitum  «  caput  anecdotum  >  textui  definitivo 
suarum  editionum  inseruit;  quod  erronee  eum  fecisse,  absque  formidine  oppositi  non 
obstante  scripturae  integritate  in  ipso  Autographo  affirmare  possumus,  et  infra  nobis 
longe  lateque  probandum  occurrit.  Interim  valde  dolendum  quod  errorem  istum,  non 
sine  gravi  violatione  ordinis  doctrinae,  post  Uccenianas  editiones  circum  undique  di- 
vulgare  potuerunt  modernae  quaedam  ex  genere  illo  saepius  parum  critico  quae  «  ma- 
nuales>  audiunt  editiones,  arbitrarie  insuper  sine  ulla  prorsus  utilitate  aut  necessitate 
capitulorum  numerationem  modo  quinquies  saecularem  perturbantes. 

Adeo  solutio  gravissimae  huius  quaestionis  intime  connexa  est  criticae  indagationi 
extensae  illius  revisionis  praedictae,  ut  una  utrumque  aggredi  valde  nobis  suadeatur, 
quod  et  infra  perficimus  ea  amplitudine  et  subtilitate  quam  summum  rei  momentum 
postulare  videtur.  Sane  agitur  de  quaestione  ipsius  Autographi  imperitis  non  facili  in- 
tellectu.  Ut  tamen  circa  eiiciendum  «  caput  anecdotum  >  nulli  remaneat  dubium,  haud 
ita  parum  insudavimus  prae  ceteris  elaborando,  ope  conspectus  minutatim  doctrinae 
elementa  utriusque  redactionis  iuxtaponentis,  rationes  illas  intrinsecas,  quae  abstrahunt 
ab  intricata  Autographi  extrinseca  dispositione, 

Haec  generatim  praefata  sufficiant.  Infra  specialiter  tractanda  per  tres  partes  di- 
stribuimus:   i°  De  Autographo.  2"  De  Traditione.  3°  De  Commentariis  Ferrariensis. 


DE  AUTOGRAPHO  VATICANO 

§  1- 

De    «  CaPITE    AnECDOTO  »    UcCELLII    ET    DE    DUPLICI    REDACTIONE    CAPITULORUM    11 3-1 38, 


■ECUNDUM  quod  in  Praefatione  Praece- 
dentis  Voluminis  §  IV  21  pag.  xxiii 
promissum  est,  hic  fusius  et  particu- 
larius  agetur  de  sic  dicto  «  capite  anec- 
doto  »,  seu  de  serie  linearum  262  in  Autographo 
columnas  circiter  quinque  explente  (82^^47- 
83  V  a  39)  quas  cl.  Petrus  Antonius  Uccellius  in 
ultimo  Autographi  superstitis  fasciculo  (fol.  78-89, 
integre  reproducto  in  Appendice  huius  Vol.  44*- 
49*)  obvias  habuit  ante  capitulum  i3o,  nullo 
externo  signo  transcriptioni  subtractas  et  tamen 
ante  primam  Uccellii  editionem  anno  1846  nun- 
quam  traditas  quocunque  codice  manuscripto  vel 
quacunque  editione. 

In  priori  iam  volumine  brevi,  quasi  incidenter 
et  provisorie,  decessor  noster  probavit  «  anecdo- 
tum  »  non  pertinere  ad  corpus  Summae  contra 
Gentiles,  sed  ad  historiam  textus  eius  interiorem, 
cuius  documenta  authentica  in  Appendice  descri- 
buntur,  et  illuc  igitur  relegandum  esse  textum 
«  capitis  anecdoti  ». 

Post  impressum  in  Appendice  modo  illo  con- 
tinuo  et  cuivis  plano  integrum  ultimum  fasci- 
culum  superstitem  Autographi  nulli  prorsus  stu- 
diosorum  dif&cile  erit  sequi  argumentationem, 
nunc  valde  uberiorem  et  efficaciorem  redditam, 
circa  eiiciendum  caput  anecdotum.  Insuper  tertia 
praecipue   ratio  (inf.  xvi  b)  felici   quadam  neces- 


sitate  ansam  nobis  praebebit  illustrandi  paulo 
penitius  revisionem  illam  magnam  qua  Auctor 
integrum  tractatum  de  Lege  Divina  instauravit. 

I. 

Argumentatio  Uccellii.  -  Uccellius  lineas  istas, 
utique  propter  integritatem  scripturae,  (validam 
rationem  profecto,  ceteris  tamen  paribus !)  in  defi- 
nitivum  Summae  textum  introduxit,  nil  haesitans 
nisi  de  loco  quem  caput  feliciter  recuperatum  inter 
cetera  capitula  teneret.  Mirum  sane,  maxime  apud 
S.  Thomam  nexum  logicum  permagni  semper 
facientem,  quod  caput  tanquam  peregrinum  ho- 
spitio  indiget,  et  quod  non  bene  et  iure  suo  staret 
in  editione  quo  loco  in  Autographo !  At  silentium 
Traditionis  iam  vim  positivam  habere  incipit,  si 
quem  ex  longi  capitis  omissione  expectares  hiatum 
reperire  usquam  nemini  datur.  Uccellius  vero 
nullam  aliam  quam  difficuhatem  rite  coUocandi 
expertus  est:  «  Ancipites  diu  fuimus  ubi  esset  col- 
locandum,  sed  tandem  in  hoc  loco  {sc.  post  cap.  isg) 
visum  est  collocari,  quum  gradum  faciat  in  fine 
ad  consilia  evangelica  explicanda,  quod  plane  re- 
spondet  capiti  sequenti  ».  (Ed.  Rom.  p.  467,  Mo- 
nitum).  In  editione  apud  Migne  dixerat:  «  Anceps 
sum  si  reponendus  sit  in  hoc  loco  editionis,  sci- 
licet  immediate  ante  caput  1 3o,  lib.  III,  vel  post 
cap.  125  ».  (p.  855,  Monitum). 


IX 


Egregius  Uccellius  difficultatem  inveniendi  ho- 
spitii  capitulo  suo  novo  tam  vivide  sensit  tan- 
tique  fecit,  ut  eandem  supponens  in  primo  trans- 
scriptore  in  ea  iam  suppressionis  rationem  ponere 
videatur :  «  Avebit  fortasse  lector  cognoscere  qua- 
nam  causa  (ratione  Migne)  contigerit  caput  omitti 
in  primo  exemplo  et  exinde  in  omnibus  aliis? 
Praesto  sumus  hoc  nobis  (sum  hoc  Migne) 
probabili  argumento.  lam  innuimus  caput  repe- 
riri  in  salebris  atque  desiderari  quamdam  peri- 
tiam  ut  rite  collocetur  ».  (Ibid.  utrobique  respe- 
ctive)  Non  se  explicat  pluribus,  sed  nemini  hic  non 
clare  ostenditur  idem  dubium  in  amanuensi  ab  Uc- 
cellio  supponi  quod  ipse  circa  hoc  caput  passus 
est.  Certe  autem  non  ex  solo  dubio  de  loco 
debito  quinque  integrae  et  pulchrae  columnae 
simpliciter  omissae  essent !  Sed  in  causam  quae- 
rendo  omissionis  Uccellius  non  cogitavit  de  diffe- 
rentia  inter  autographum  fragmentosum  quod 
ipse  edidit  et  illud  intemeratum  amanuensi  prae- 
sens  ubi  iste  totam  mentem  S.  Thomae  cogno- 
scere  potuit,  praesertim  in  parte  nobis  deperdita 
quae  correspondebat  ad  signa  remissiva  scri- 
pta  supra  margines  Autographi  superstitis.  Haec 
signa  Uccellius  partim  non  vidit  partim  male  in- 
terpretatus  est,  sed  de  his  postea  considerabimus ' . 
Interim  sufficiat  animadvertere :  nonne  potuit 
amanuensis  pariter  rationatus  esse  ac  Uccellius 
rationatus  est?  Nonne  potuit  sine  ullo  scrupulo 
auctori  responsabilitatem  relinquere  potius  quam 
contra  fidem  tam  grandem  et  tam  pulcram  por- 
tionem  supprimere?  Equidem  credo  quod  sup- 
pressit  iussus,  aut,  quod  in  idem  redit,  sic  ductus 
a  signis  remissivis,  ut  illas  lineas  circumiret. 

Antequam  de  his  largius  agemus,  satisfacien- 
dum  nobis  est  «  probabili  >  argumento  Uccellii, 
quo  ductus  absentiam  capitis  anecdoti  a  codicibus 
non  libero  arbitrio,  sed  errori  involuntario  scripto- 
ris  attribui  licere  dicit.  Loco  citato  sic  prosequitur: 
•«  huc  accedit,  fortuito,  eodem  in  loco  paginae  et 
laterculi  obversis  foliis,  adamussim  incipere  etiam 
caput  subsequens  (nempe  i3o) ;  fieri  igitur  potuit, 
si  licet  iudicium  nostrum  (meum  Migne)  inter- 
ponere,  ut  librarius  heic  allucinatus  fuerit  (al- 
lucinaretur  Migne)  et  saltuatim  suam  descri- 
ptionem  resumpserit  (resumeret  Migne)  istam 
partem  omittendo  (om.  Migne)  ».  Hoc  genus  ar- 
gumenti,  quamvis  forte  aliqualiter  novum,  non 
tamen  paratus  sum  a  priori  illegitimum  aestimare: 
tam  infinitus  enim  et  vario  colore  est  numerus 
occasionum  vel  optimos  scriptores  seducentium, 
(cfr.  e.g.  errorem  haud  absimilem  in  traditione  a, 

1  lam  prius,  in  Libro  I  cap.  72  (cfr.  in  App.  Vol.  Praec.  3o*  nofam 
in  marglne  inferiori),  Auctor  eodem  modo,  mediantibus  sc.  litteris  maius- 
colis  in  margine  positif,  trium  argumentorum  transpositionem  et  or- 
dinem  indicaverat.  Utrum  Uccellius  ibi  ista  signa  B,  A,  C  recognoverit 
praecise  tanquam  litteras  B,  A,  C,  iubentes  transcriptionem  faciendam  or- 
dine  usuali  A,  B,  C,  non  satis  liquet;  non  videtur,  quia  tantum  haec 
annotat  ad  §  Amplius  (209  b  11,  App.  3l*  a  i):  «  Primitus  haec  periodus 
extabat  immediate  post  periodum  quintam  huius  cap. ;  mox  adposiio 
signo  reraissivo  in  hunc  locum  fuit  translata,  et  incipiebat:  Adhuc.  etc. 
(ed.  Rom.  loj,  Migne  i8a).  »  Signum  remissivum  in  casu  est  A;  de 
aliis  duobus  Uccellius  nihil  dicit.  A  habetur  fol.  22  r  a  5o  (Appendix  3l* 
al),  B  ad  ra  II  (App.  3i*  a  7),  C  ad  r  b  8  (App.  3i*_  a  54).  Pars 
A,  r  a  5o-b  8,  sequitur  post  longam  periodum  scriptam  in  marg.  inf. ; 
pars  B,  raii-5o,  habet  deletas  i3-35,  et  37-45,  et  pauca  addita  in 
marg.  lat.;  pars  C  incipit  cum  deletione  3  linearum. 

SCIIMA   CONTRA   GeNTILES   D.    TbOHAE   ToM.    II. 


sed  post  duas  lineas  scriptas  ab   ipso   scriptore 

correctum,  Praef.  Vol.  Praec.  xxiv  b  in  fine)  ut 

occasioni  per  Uccellium  assignatae  credere   non 

abnuerem,  si  tamen  librarius  inveniretur  revera 

saltasse  ad  locum  cui,  circiter,  refertur  descriptio 

Uccellii.  Uccellius  intendit  cap.  i3o  a  verbis  Oc- 

cupatur  autem  humana  solliciiudo;  noto  illa   oc- 

currere  fol.  83  verso  a  40,  anecdotum  autem  in- 

cipere  fol.  82  recto  b  4^;  quod  si  «  eodem  in  loco 

paginae  et  laierculi  adamussim  incipere  »  dicere 

placet,  mea  pace  licet,  sed  scriptor  certe  non  pu- 

tare  potuit  83  v  a  40  incipere  7wvum  caput,  quia 

intellexerit  capitula  non  solere  incipere  medio  sui, 

;  et  in  verbo  Occupatur  non  habetur  capitis  ini- 

\  tiumlPars  enim  omissa,  «  caput  anecdotum  »,  re- 

:  vera  in  Autographo  constat  ex  uno  capite  cum 

I  dimidio  sequentis. 

Si  dicas  Uccellium  non  intendere  scriptorem 
saltasse  in  verba  Occupatur  autem  eic.  ab  initio 
capitis  anecdoti,  sed  ab  eo  loco  quem  ultimo 
transcripsisset,  tunc  invenitur  saltasse  ad  verbum 
Occupatur  a  scriptura  exsule  ab  Autographo  ut 
nunc  hiat,  sc.  a  verbis  minus  bona  praetermittai 
immediate  praecedentibus,  quibus  finitur  exor- 
dium  novum  capituli  i?o.  Haec  autem  scriptura 
qua  cuiusve  columnae  linea  finiverit  quemvis 
latet;  vix  dubium  quin  scripta  fuerit  cum  aliis 
scripturis  ad  revisionem  ultimi  fasciculi  perti- 
nentibus.  Vel  si  saltum  ab  Uccellio  intentum  velis 
ab  ultimis  verbis  ex  Aiiiographo  svperstite  trans- 
criptis,  ita  ut  scriptor  intelligatur  saltum  tunc 
fecisse  quando,  ex  scriptura  exule  ad  Autogra- 
phum  rediens,  per  errorem  lcco  non  bono  ipsum 
resumeret,  tunc  invenitur  scriptor  sahasse  in  83 
perso  a.40  (ubi  incipit  pars  E  signata),  inde  a  fine 
cap.  129  ex  remoto  foL  80  recto  b  53  (ubi  finitur, 
in  Auiographo,  pars  D  signata)  quae  insuper  est 
huius  columnae  dexterae  uhima  linea!  Nullo  ergo 
modo  sufficit  suppositio  Uccellii. 

Ex  dictis  inferes  Uccellium  non  sine  ratione 
sufficienti  questum  esse,  quod  caput  reperitur  in 
salebris.  Immo  de  labyrintho  loqui  liceret,  at  ideo 
vel  minus  filum  conductorem  amittere  oportet 
quo  S.  Thomas  scriptorem  suum  per  disiecta 
membra  primitivae  et  novae  scripturae  chartarum 
suarum  viam  monstravit.  Campum  chartaceum 
controversiae  nunc  describere  iuvabit. 

II. 

Descriptio  campi  controversiae.  -  Ultimus  Au- 
tographi  superstitis  fasciculus,  sexternio  sanus, 
fol.  78-89,  extensam  cernitur  expertus  esse  re- 
visionem  inquantum  continet  considerationes  de 
lege  divina,  quacum  comparatae  considerationes 
de  consiliis  evangelicis  paucissimas  mutationes 
subiisse  dicendae  sunt.  Sexternio  enim  tractatum 
continet  de  divina  speciali  erga  rationalem  creatu- 
ram  providentia,  incipientem  ad  cap.  1 1 1  in  prima 
fasciculi  pagina  fol.  78  r  a  24,  quae  ad  hominem 
ut  ita  dicam  pertingit  per  praecepta  et  consilia, 
haec  et  illa  divinitus  tradita. 

De  primitivo  huius  partis  textu  in  Autographi 
fragmentis   nihil   deficit  nisi  pauca  quae   super 

b 


primo  folio  fasciculi  deperditi  sexternionem  se- 
quentis  exarata  erant,  idest  altera  pars  minor  ca- 
pituli  120  inde  a  verbis  Et  sic  sunt  (874  a  22) 
et  capitulum  121,  hoc  ultimum  partim  fortasse 
in  margine  a  Revisore ;  quod  propterea  autumo, 
quia  in  periodo  revisionis  Auctor  ipsi  adaptayit 
epilogum  trium  linearum  (fol.  80  v  b  1 1-1 3)  alius 
capituli  fol.  80  V  a  40-b  10  (App.  46*  a  5  i-b  8) 
in  sexternione  ceteroqui  totaliter  deleti.  De  se- 
cundae  vero  redactionis  scriptura  multum  periit. 
Teste  traditione  revisioni  debemus  capitula  nova 
11 3-1 18, 1 26-128,  etpartimcapitula  121,  129,  i3o. 
In  Autographo  post  capitulum  112,  ubi  in 
margine  (79  r  a  16)  habetur  uncialis  littera  A, 
revisio  tractatus  incipit  et  obviam  habemus  4 
capitula  deleta  (fol,  79  r  a  16-80  r  b  5).  __ 

Sequitur  deinde  80  rb  6-53  capitulum  129 
cum  exordio  deleto,  supra  marginem  litteram 
grandiusculam  D  (fol.  80  r  b  6)  ostendens ;  in 
Autographo  deficiunt  tria  capitula  126,  127,  128 
et  novum  principium  capituli  129. 

Dein  obveniunt  nobis  in  Autographo  alia  duo 
capitula  deleta  (fol.  80  v  a  i-b  10)  et  non  deletae 
illae  lineae  tres  ultimae  b  1 1-1 3,  (epilogus  secundi 
capituli,  postea  epilogus  factae  capituli  121),  iuxta 
quas  in  margine  (fol.  80  v  b  1 1)  littera  remissiva  O. 
Has  tres  lineas  immediate  sequitur  unum  lon- 
gissimum  capitulum  (fol.  80  v  b  14-82  r  b  46)  de 
Matrimonio  tractans,  in  prima  sui  forma  super 
septem  columnis  se  extendens,  cum  uno  epilogo 
multimembro.  Huius  capituli  videmus  in  sexter- 
nione  adesse  secundam  redactionem  integram  qua, 
non  sine  novis  scripturis  et  transpositionibus,  di- 
visum  est  in  quatuor,  122- 12 5,  cum  epilogis  ad 
singula  respectivis  ex  epilogo  unico  originali  huc 
per  Auctorem  rescriptis,  Audimus  etiam  Aucto- 
rem  scriptori  explicita  oratione  praecipientem  or- 
dinem  quo  frusta  antiqui  et  novi  textus  in  unam 
orationem  componeret.  Sermunculos  illos  consi- 
derare  nonnihil  nostra  intererit;  quod  postea  fiet. 

Hinc,  idest  immediate  post  epilogum  origi-  | 
nalem  expunctum  huius  capituli  de  Matrimonio, 
sequitur  id  quod  Uccellius  erronee  unum  caput 
anecdotum  vocavit ;  nos  dicimus  primo  sequi  ca- 
pitulum  cuius  titulus  authenticus  sic  audit:  Quod 
divinum  regimen  ad  homines  est  sicut  regimen  pa- 
ternum  (fol.  82  rb  47-83  r  b  19),  deinde  alterum 
sine  titulo  adscripto,  in  quo  introducitur  tractatus 
de  Consiliis. 

Post  medium  huius  capituli,  ad  verba:  Occu- 
patur  autem  humana  sollicitudo  (nunc  paulo  post 
principium  cap,  i3o)  ubi  margo  ostendit  litteram 
Temissivam E, finitur  •«  anecdotum  », fol,  83  v  a 40. 
Non  necesse  erat  Uccellium  latere  titulum  Quod 
divinum  regimen,  etc.  non  super  tota  scriptura  per 
scriptorem  omissa  se  extendere,  quia  signum  finis 
capitulorum,  nempe  spatium  album,  bene  nove- 
rat;  atqui  hoc  signum  in  Autographo  obtinet 
fol.  83  r  b  19.  Non  quaero  causam  vel  occa- 
sionem  qua  Uccellius  hac  vice  signum  neglexerit ; 
bonam  eius  fidem  non  placet  in  dubium  vocare. 
Quod  ergo  apud  Uccellium  «  caput  anecdotum  » 


est,  quod  in  fine  gradum  facit  ad  consilia  evan- 
gelica  explicanda  ideoque  ei  collocandum  vide- 
batur  ante  capitulum  i3o,  in  Autographo  est 
pro  priori  sua  parte  capitulum  de  Regimine  Dei 
paterno,  et  pro  altera  maius  dimidium  sequentis 
capituli  sine  titulo  authentico, 

Haud  parvi  momenti  nobis  hoc  videtur,  Cum 
enim  lineae  in  traditione  errore  vel  consilio  omis- 
sae  non  constituant  unum  solum  capitulum,  sed 
unum  capitulum  et  in  plus  principium  alterius 
capituli,  immo  introductionem  alterius  materiae 
considerandae,  necessario  sequitur  quod  in  textu 
traditionis  lacuna  ex  omissione  causata  sine   uUa 
mora  patere  debet  per  absentiam  introductionis 
in   capitulo   i3o,  quae  tractatum  inchoat   consi- 
liorura.  Sed  hic  tractatus  in  ipso  capitulo  suum 
exordium  iam  habet,  brevius  et  nervosius  quam 
quod  in  autographo,  sed  completum  et  absolutum 
et  Thomistice  sonans,  quod  tamen,  nescio    qua 
ductus  ratione,  eiecit  Uccellius  apud  Migne  col.  864. 
Post   impressum  anecdotum   tanquam   i3o,    se- 
quentis  capituli  1 3 1  (nostri  1 3o)  initium  ponit  ad 
verba    Occupatur   autem   humana  sollicitudo,  ar- 
bitrarie  codicum  exordium  Quia  vero...  praeter- 
mitlat  3g6  a  1-1 5  in  textu  et  in  notis  simpliciter  ta- 
cens,  sicut  ibi  col.  852  etiam  suppressum  erat  in 
textu  sed  non  in  notis  codicum  exordium  capituli 
129  Ex  praemissis . . .  recta.  Praeterea  394  a  1-11. 
In  editione  Romana  iam  minus  arbitrarie  sen- 
tiens  de  traditionis  exordiis  supprimendis,  et  ma- 
iori  forte  dubio  tentatus  de  loco  capitis  anecdoti 
(apud  Migne  dixerat   anceps  sum,    hic  ancipites 
diu  fuimus),  exordia   suppressa  in  textura  reas- 
sumit,  praemonens  pag.  464  ad  Cap.  129:  «  Heic 
post  titulum,  qui  est  Autographus,  editio  romana 
{intendit  Pianam)  et  caeterae  quas   vidiraus   in- 
terponunt  duas  sequentes  periodos  »,  et  pag.  471 
ad  cap.   i3i  (nostrum   i3o):  «  Heic  codex  Auto- 
graphus  prosequitur  iramediate  verbis  subtus  po- 
sitis:    Occupatur    autem  humana  sollicitudo,    etc. 
Editio  vero  romana  et  caeterae   oranes  quas  vi- 
dimus,  titulum  et  paragraphura  sequentera  inter- 
iiciunt  »,  Non  autera  attendit  Uccellius  quod  ita, 
ne  ipse  raaneret  anceps,  capitulura  fecit  biceps! 
Finito  hoc  capitulo  sequuntur  in  Autographo 
(83  va  40-88  r  b  53)octo  capitula  nostra  i3i-i38 
de  Consiliis,  deinde  capitulum  sine  titulo  (88  v  a 
1-89  ra  16),  post  cuius  mediura  ad  lineam  88  v  a 
46  in  margine  videtur  littera  B,  quae,  ut  patet 
ex  traditione,  transfert  in  priorera  locura  alteram 
I  partera  capituli  (priraa  deletur)  et  duo  capitula 
sequentia,  collocanda  tanquara  tria  capitula  119, 
120,   121  post  portionera  A. 

Autographura  superstes  finitur  paulo  ante  finera 
capituli  120,  ita  ut  carapus  chartaceus  revisioni 
subiectus  adhuc  unara  circiter  paginara  fasciculi 
sequentis  deperditi  occupaverit.  Ordo  quo  cam- 
pum  peragrando  obviam  habuimus  litteras  re- 
missivas  itaque  talis  est:  A.D.  C.  E.B.,  occur- 
rentes  resp.  A^grai^;  D8orb6;  C8ovb 
11;   E  83  va4o;  B  88  V  a  46. 

Quid  meliorationis  S.  Thomas  ex  mutatione 
indicata  per  litteras  remissivas  A.D.C.E.B,  as- 


sequi  intenderit,  facile  intelligitur  ex  comparatione 
ad  traditionem,  ubi  praeceptum,  quod  litterarum 
combinatio  includit,  ad  actum  perductum  est.  Istud 
praeceptum  in  hoc  sine  dubio  consistebat,  ut  sub 
transumptoris  calamo  portiones  textus,  relationem 
habentes  ad  litteras,  ordinem  reciperent  combi- 
nationis  usualis  A.B.C.D.E. 

Quo  melius  positio  «  capitis  anecdoti  »  in  or- 
dine  doctrinae  et  triplex  argumentatio  nostra 
circa  ipsius  eiectionem  intelligantur,  hic  utriusque 
redactionis  cursum  ad  invicem  comparatum  sub- 
iungimus,  summas  tantum  res  attingentes. 

III. 
Descriptio  utriusque  redactionis.  -  Post  tractatum 
de  Deo  in  se,  de  Deo  ut  est  causa  efBciens,  in  Libro  III 
de  eo  disseritur  ut  est  causa  finalis,  et  ostenditur  eum  esse 
cimnis  creaturae  causam  finalem  (cap.  1-63),  et  ideo  uni- 
versi  gubernatorem  (cap.  64-110),  speciali  tamen  modo 
creaturae  rationalis  (1 1  l-l63) :  et  ^ro^Xtv  jperfectionem  na- 
turae,  quia  illa  sola  dominium  sui  actus  habet,  et  ideo  illi 
dandum  est  aliquid  quo  etiam  in  actibus  personalibus 
dirjgitur  ad  finem,  quod  dicimus  legem  (cap.  111-146);  et 
propter  djgnitatem  finis,  quia  sola  creatura  rationalis  ordi- 
natur  ad  finem  facultatem  nalurae  excedentem,  et  ideo  illi 
dandum  est  aliquod  auxilium  supernaturale,  quod  dicimus 
gratiam  (cap.  147-163). 

In  parte  priori  huius  tractatus  de  speciali  Dei  providentia, 
et  quidem  praecise  in  cap.  11 3-1 38,  ultima   folia  Auto- 
graphi  superstitis   exhibent   duplicem   redactionem,  cuius 
utriusque  cursum  nunc  describimus  inde  a  cap.  111,  nu- 
merando  prioris  redactionis  capitula  (in  Autographo  sine 
numero):    pAl,   pAs,  pA3  etc.  Referuntur  impressa 
characteribus  maioribus,  ad  partes  conservatas, 
characteribus  minoribus,  ad  partes   deletas, 
characteribus  minoribus  inclinatis,  ad  caput  anecdotum. 

Prima  redactio. 

Cap.  pA  I.  —  Speciali  ra- 
tione  creaturae  rationales  di- 
vinae  providentiae  subdun- 
tur,  et  ex  perfectione  naturae 
et  ex  dignitate  finis  (de  hoc 
inde  a  cap.  i4i). 

Cap.  pA  2.  —  Ex  condi- 
tione  naturae  suae  creatura 
rationalis    est    domina     sui 


Secunda  redactio 

Ex  revisione  ortum  habent' 
capitula  ij3-ii8 
pars  capituli  121 
capitula  126-128 
exordium  cap.  120 
exordium  cap.  i3o 

Cap.  1 1 1  r=:  Cap.  pA  i. 

Cap.   1 1 2  zr:  Cap.pA  2. 

Cap.  II J,  —  Ex  quo 


se- 

actus  et  ideo  divina  provi-  quitur    quod     creatura    ra- 

dentia    ei    providet    propter  tionalis  gubernatur  non   so- 

seipsam,   aliis  autem  in  or-  ]um    propter    speciem,    sed 

dine  ad  ipsam.  etiam  secundum  individuum. 

j^  Cap.  114.  —  Ergo  supra  in- 

C<ip.^i43.— Ex  naturaecon-  clinationem  speciei   homini- 

ditione    creatura    rationalis     habet   bus   dandum   est  aliquid  quo 

quod  in  ea  sola  est  malum  culpae  etiam  in  personalibus  actihus 

Cap.pA4. —  et  malum  poenae,  jn    finem    dirigantur,    quod 

Cap.  pA  5.  —  et   eiplicatur  legem  dicimus 

quomodo  creaturae   irrationales    a        Cav     Il5     Lex     erco 

divina  providentia  eubernentur.  .      •  *  i-^     '.    ^      j.^    ..  . 

Cap.  pA6.  -  Quiaactus  qui  pnncipahter  mtendit  dingere 

culpabiles  aut  laudabiles  sunt,  sub-  hommem    in    finem,   l.e.    ut 

duntur  iudicio  superioris,  in  quem  adhaereat  ipsi  Deo, 
defectus  non  cadit,  actus  creaturae        Cap.  116.  —  quod    potis- 

rationalis  subduntur  Dei  iudicio,  i.e.  simum  fit  per  amorem  Dei, 

legidivinae,       _^  q^j     .^^^^^^     ^^^     p^.^^^^    ^^ 

_,  ,  .       .    maximum    mandatum    legis 

St^'J.^2L  ~:y^°J'''Xri  divinae, 

Cap.  iij.  —  ex   quo   se- 


cuique  naturate   est  quod   sibi    ex 

ordinatione  divina  debetur,  in  hu- 

manis  actibus  aliqua  rectitu- 

dinem    habent    non    solum  ^»0^^  P'^'^'"^' 

quasi   sint  lege   posita,    sed 

secundum  naturam.  (Cetera  ar- 

gumenta,  cum  novo  exordio,  con- 

servantur  in  cap.  I2g) 


Cap.  pA8.  —  Ex  quo  appa- 
ret  quod  Deus  non  requirit  aliquid 
ab  homine  propter  propriam  utili- 
tatem,  sicut  fit  in  regimine  tyran- 
norum, 

Cap.  pAg.  —  neque  sicut  in 
regimine  regum  iustorum,  quo  prin- 
cipaliter  gubernatur  in  ordine  ad 
alios,  sed  Deus  praecipit  vel  pro- 
hibet  etiam  ea  quibus  homo  se- 
cundum  se  bene  vel  male  disponitur. 


quitur  praeceptum  de  dilec- 


Arg.  I.  -  ex  fine  communi 
Arg.  2.  -  ex  dilectione  Dei 

quia  homines  sunt  dilecti  a 

Deo. 


epilogus:  per  quod  exclu- 
ditur  error  dicentium  illa 
solum  esse  peccata  quibus 
proximus  aut  offenditur  aut 
scandalizatur. 

Cap.  pA  10.  —  Ex  quo 
apparet  vanam  esse  rationem 
dicentium  fornicationem  sim- 
plicem  non  esse  peccatum, 
quia  nuUi  fit  iniuria,  sed 
praedictae  rationes,  et  aliae 
etiam,  probant  matrimonium 
esse  naturale,  indivisibile,  et 
unius  ad  unam,  et  non  inter 
propinquos,  quae  omnia  di- 
vina  auctoritate  firmantur. 
Epilogus  deletus  huius  capituli 
longi,  in  revisione  quadripartiti,  sic 
terminatur:  <  Sic  igitur  ut  ad  pro- 
positum  redeamus,  apparet  ex  dictis 
qualiter  diyinum  regimen  differat  a 
regimine  tyrannico  et  a  regimine 
regum, 

Cap.pAw. —  §  1.  (para- 
graphi  indicati  respondent  illis 
S.  Thomae;  a  nobis  numerantur) 
sed  similiiudinem  habet  ad  pater- 
num  regimen,  inquantum  utrum- 
que  habet  curam  hominis  non  solum 
secundum  quod  refertur  ad  alios, 
sed  etiam  secundum  se; 

§  2.  differunt  autem  in  hoc  quod 
paternum  regimen  tantum  curam 
habere  potest  de  his  quae  exterius 
apparent,  et  de  interiori  disposi- 
tione  non  nisi  quatenus  explicatur 
per  actus  exteriores. 

§  3.  Deus  autem  curam  habet 
de  homine  secundum  quod  iste 
ad  eum  pertinet,  i.e.  per  originem, 
cuius  ratio  et  ordo  attenditur  se- 
cundum  similitudinem,  et  ideo  ho- 
minis  curam  habet  maximequan- 
tum  ad  mentem  et  hinc  est  quod 
in  huius  aciu  ultimusfinis  hominis 
consisiit,  qui  est  ipsius  Deifruitio, 

§§  4  et  5.  Tota  Dei  cura  igitur 
est  ut  praeparetur  mens  hominis 
ad  hunc  finem,  quod  fit  praeceptis 
fidei,  spei  et  caritatis. 

§  6.  Sed  in  tendendo  ad  Deum 
mens  hominis  impediiur,  ex  debili- 
tate  ipsius  mentis,  et  ex  impedi- 
mentis  ex  parte  corporis  et  virium 
inferiorum  animae;  ideoque  lex  di- 
vina  dat  praecepta  et  consilia 
quibus  menti  auxilietur  et  impe- 
dimenta  tollantur. 

§  7.  Ad  utrumque  homo  indiget 
pace  cum  aliis,  quia  unus  homo 
indiget  adiuvari  ab  alio 

a,  ad  sustentationem  vitae, 

^,  et  ad  hoc  quod  unus  alium 
provocet  et  instruat  ad  hoc  quod 
feratur  in  Deum,  quod  impeditur 
pace  sublata. 

f ,  Ergo  lex  divina  providet  ea 
per  quae  pax  conservatur;  per 
praeceptum  iustitiae,  quia,  si  non 
detur  unicuique  suum,  naturaliter 
sequetur  discordia,  cum  omnes  ten- 
dant  in  bonum  suum. 

3,  Ideo  lex  divina  praecipit: 

ut  homini  detur  debitum,  sicut 
parentibus  honor,  unicuique  quod 
sibi  competit. 


XI 

Arg.3.  -  ex  mutua  indi- 
gentia  ad  finem  consequen- 
dum 

Arg.4.  -  ad  tranquiliter 
vacando  divinis 

Arg.  5.  -  ad  auxiliandum 
inclinationi  naturali  dilectio- 
nis  mutuae. 

Arg.  6.  -  ex  Sacra  Scriptura 

Cap.  118.  —  Quia  amoris 
principium,  cognitio  diligi- 
bilis,  in  hac  vita  non  nisi 
imperfecte  haberi  potest,  da- 
tur  praeceptum  de  vera  fide 
tenenda. 


Cap,  iig, —  Quia  vero  con- 
naturale  est  homini  ut  per 
sensus  cognitionem  accipiat, 
et  diificillimum  est  sensibilia 
transcendere,  in  lege  divina 
etiam  provisum  est  de  eleva- 
tione  per  sensus  in  Deum,  ad 
quod  datur  praeceptum  de 
cultu  Dei,  qui  alio  modo 
Deo  exhiberi  competit  quam 
homini,  (est  cap.  pA20  §§  S-12J 

Cap.  120.  —  soli  enim 
Deolatriae  cultus  exhibendus 
est.  (est  cap.  pA  21) 

Cap.  121.  —  Sicut  per  cor- 
poralia  et  sensibilia  mens  ho- 
minis  elevari  potest  in  Deum, 
sic  ex  eorum  indebito  usu 
a  Deo  abstrahi;  ergo  lex  di- 
vina  ordinat  hominem  etiam 
circa  horum  usum  et  affectio- 
nem,  (cfr.  dicta  ante  cap.  pA22) 


(epilogus:  per  quod  exclu- 
ditur  etc.  cfr.  in  prima  co- 
lumna  ad  C,)  et  quidem 
primo 

Cap.  122-125,  —  circa 
usum  venereorum,  haec  4 
capitula  sunt  cap.pA  10  qua- 
dripartitum  (cfr,  ibij,  cui 
additur 

Cap,  126.  —  quod  non 
omnis  camalis  commixtio  sit 
peccatum. 

Cap.  I2-J,  —  deinde  circa 
usum  ciborum  et  divitiarum 

Cap.  128,  —  §  1.  deinde 
circa  usum  aliorum  homi- 
num.  <  Inter  omnia  autem 
quae  in  usum  hominis  ve- 
niunt  praecipua  sunt  etiam 
alii  homines.Homo  enim  na- 
turaliter  est  animal  sociale: 
indiget  enim  multis  quae  per 
unum  solum  parari  non  pos- 
sunt ».  Ergo  oportet  quod 
divina  lege  hominum  socie- 
tati  provideatur  ut  ad  invi- 
cem  ordinentur  secundum 
rationem ; 

§  2.  etiam  hac  ratione  quia 
ad  adhaerendum  Deo,  quod 
est  finis  legis,  unus  indiget 
ab  alio  adiuvari  in  cognitione 
veritatis  et  in  provocatione 
ad  bonum; 


XII 

et  ut  nulli  noceatur- 

neque  verbo,  prohibendo  faUum 
testimonium, 

neque  facto,  prohibendo  circa 
personam  propriam  homicidium, 
circa  coniunctam  adulterium,  circa 
res  furtum, 

neque  interius,  prohibendo  con- 
cupiscentiam  uxoris  et  aliarum 
rerum. 

§  8.  Ulterius  datur  etiam  prae- 
ccptum  de  dilectione  proximi,  ut 
auxilium  aliisferatur  citra  iusti- 
tiae  debitum, 

§  9.  et  ut  promptius  fiant  actus 
iustitiae 

§  lo.  et  ut  perficiatur  inclinatio 
naturalis  dilectionis  proximi 

§11.  quae  sequitur  ex  dilectione 
Dei,quiaomnishomoestDeiimago, 
et  potens  frui  ipso,  fi.  e.  est  Dei 
per  originem  et  finem) 

§  12.  et  quia  est  amicus  Dei. 

§  i3.  quod  confirmat  S.  Scrip- 
tura. 

§  14.  Dilectio  ergo  sufficit  ad 
opera  iustitiae  facienda, 

§  i5.  et  facit  amplius, 

5j  16.  unde  tplenitudo  legisest 
dilectio  »  Rom.  xiii,  ad  quam  ple- 
nitudinem  insinuandam  etiam  dan- 
tur  praecepta  et  consilia,  e.g.  de 
operibus  misericordiae,  de  dilec- 
tione  inimicorum,  etc. 

§  17.  Praedicta  legis  documenta 
de  iustitia,fide,  spe  et  caritate  sunt 
de  necessitate  observanda,  ita  quod 
eis  praetermissis  homo  ab  ordine 
in  Dsum,  qui  est  vita  eius,  tota- 
liter  separatur,  et  peccatum  quod 
committit,  ideo  mortale  dicitur. 

Cap.pAr2.  —  §  1.  Ut  mens 
feratur  in  Deum  etiam  homini  ne- 
cessaria  est  pax  cum  seipso,  unde 
consequenter  considerandum  quo- 
modo  quies  mentis  impediatur  et 
qualiter  divina  lege  impedimsnta 
removeantur. 

§  2.  Imveditur  dupliciter:  ex 
parte  animae  per  nimiam  inten- 
sionem  potentiarum  inferiorum  ani- 
mae,  (de  hoc:  infra  cap.  pA  20  §  1) 
et  ex  parte  corporis,  per  soHicitu- 
dines  necessarias  vitae. 

§  3.  In  tantum  mens  ex  his  im- 
peditur  inquantum  non  ordinantur 
ad  Deum. 

§§  4-6.  SoUicitudinum  sunt  4 
gradus; 

§  7.  quartus  gradus  est  sollici- 
tudo  infra  communem  modum  hu- 
manae  vitae;  quod  si  fiat  ex  igna- 
via,  vituperabile  est;  si/iat  ut  mens 
liberius  feratur  in  divina,  perfec- 
tior  virtus  est,  ad  quam  lex  divina 
non  dat  praecepta,  sed  consilia, 

E 

§§8-14.  quaesunttria.pro- 
pter  tres  praecipuas  soUicitu- 
dines  vitae:  circa  personam 
propriam,  circa  personas  con- 
iunctas,  et  circa  res  exte- 
riores. 

Cap.  pA  i3  =:  Cap.  i3i 

Cap.  pA  14  =  Cap.  i32 

Cap.  pA  i5  =  Cap.  i33 

Cap.  pA  16  =  Cap.  i34 

Cap.  pA  /7  =  Cap.  i35 

Cap.  pA  18  =z  Cap.  i36-7 

Post  cap.  l3y,  quod  est  pars  ex 

deletione   restituta,    sequitur   de- 

letum : 

Refelluntur  errores   eorum  qui 

matrimonium   damnant  et  omnem 

viri  et  feminae  coniunctionem. 

Cap.  pA  ig  1=  Cap.  i38. 

Cap.  pAso.  —   §  1.  Gontra 

impedimenta  ex  parte  aniraae  Ccfr. 


§  3.  item,  quia  lex  divina 
est  ratio  providentiae,  ad 
quam  pertinet  singula  sibi 
subdita  sub  debito  ordine 
continere,  ita  ut  unusquisque 
ordinem  suum  teneat,  quod 
est  homines  pacem  habere 
ad  invicem; 

§  4.  item,  quia  alias  ho- 
mines  in  consecutione  finis 
communis  se  invicem  im- 
pedirent. 

§  5.  Ad  hanc  pacem  con- 
servandam  dantur  praecepta 
de  iustitia: 

dandum  unicuique  suum; 
imprimis  parentibus  (hono- 
rando),  sed  etiam  aliis  (om- 
nibus    debitum     reddendo) ; 

nemini  nocendum :  ut  pro- 
ximum  non  offendamus 

neque  factis:  in  persona 
propria  per  homicidium,  in 
persona  coniuncta  peradulte- 
rium,  in  rebus  exterioribus 
per  furtum, 

neque  verbo  :  falso  testi- 
monio, 

neque  in  corde :  concupi- 
scendo  alterius  uxorem  aut 
aliquam  rem  eius. 

§  6.  Ad  observandam  hanc 
legem  divinam  de  iustitia  du- 
pliciter  homines  inclinantur: 
uno  modo  ab  interiori,  sc. 
voluntarie,  quo  ex  amore 
Dei  et  proximi  hoc  facit 
sponts,  delectabiliter  et  su- 
parabundanter,  unde  pleni- 
tudo  legis  est  dilectio  Rom. 
XHt;  alio  modo  ab  exteriori, 
sc.  ex  timore  poenarum. 

§  7.  Primi  non  egent  lege, 
habentes  caritatem  sibi  ipsi 
sunt  lex.  Lex  exterior  igitur 
magis  ponitur  propter  illos 
qui  ex  se  non  inclinantur 
ad  bonum. 

Cap.  i2g.  —  Ek  praedictis 
apparet  praecepta  legis  di- 
vinae  rectitudinem  habere 
etiam  secundum  naturam,  et 
non  solum  quia  lege  posita. 
Per  legem  divinam  enim 
mens  hominis  ordinatur  sub 
Deo,  et  omnia  alia  in  ho- 
mine  sub  ratione,  quod  et 
ratio  naturalis  requirit,  sc. 
quod  inferiora  superioribus 
subduntur. 

r> 

Cetera  argumenta  huius 
Cap.  i2g  sunt  huc  translata 
ex  Cap.  pA  7. 

Cap.  i3o.  — ■  Usus  corpora- 
lium  secundum  rationem  non 
toUit  virtutem  et  iustitiam, 
sed  quia  optimum  est  Deo 
mente  adhaerere,  quod  im- 
peditur  occupationibus  vitae, 
ideo  ad  hoc  ut  liberius  mens 
feratur  in  divina  dantur  in 
lege  divina  praeter  praecepta 
etiam   consilia,    quibus   tol- 


supra,  cap.  pA  12  §  2),  i.e.  contra 
passiones  irascibilis  et  concupisci- 
bilis,  dirina  lex  tripliciter  providet: 
dando  praecepta  non  solum  prolii- 
bentia  actus  peccati  (e.g.  homici- 
dium,  adulterium)  sed  etiam  pas- 
siones  circa  illa  (e.g.  iram,  concu- 
piscentiam  uxoris  proximi); 

§  2.  subtrahendo  incitamenta 
passionum  per  praecepta  vitandi 
otiositatem,  ignoscendi  iniurias; 

§  3,  adhibendo  exteriora  rerae- 
dia,  e.g.  ieiunia,  vigilias,  vilitatem 
vestium. 

§  4.  Sed  contra  omnia  praedicta, 
scilicet  et  contra  passiones  animae, 
et  contra  sollicitudines  vitae  corpo- 
ralis,  et  contra  inquietudines  in  vita 
cum  aliis,  praecipuum  remedium 
est  ipsa  elevatio  raentis  ad  divina 
postquam  haec  semel  in  liomine 
firmata  fuerit.  Omnia  enim  haec  im- 
pedimenta  per  divinorura  contem- 
plationera,  lectionera  et  auditura  re- 
primuntur. 


luntur,  inquantum  possibile 
est  in  hac  vita,  sollicitudines 
vitae  corporalis. 
B 

Cetera  huius  capituli  ut  in 
cap.  pA  12  §§  8-14  post  E 

Cap.  i3i.  —  Proponun- 
tur  rationes  impugnantium 
paupertatem  voluntariam 

Cap.  i32.  —  et  impu- 
gnantium  quinque  diversos 
modos  vivendi  in  paupertate 
voluntaria. 

Cap.  i33.  —  Explican- 
tur  principia  in  quibus  fun- 
datur  bonitas  paupertatis  vo- 
luntariae. 

Cap.  134.  — ■  Refelluntur 
rationes  impugnantium  vo- 
luntariam  paupertatem. 

Cap,  i35.  —  Approban- 
tur  quatuor  primi  modi,  iuste 
damnatur  quintus  modus  vo- 
luntariae  paupertatis. 

Cap.  i36  et  i3j.  —  Propo- 
nuntur  et  refelluntur  errores 
impugnantium  perpetuam  ca- 
stitatem,  (sequentia  sunt  ex 
deletione  restituta)  vel  ei  ma- 
trimonii  statum  aequantium. 

Cap.  i38.  —  Refelluntur 
errores  eorum  qui,  bonitatem 
praedictorum  non  negantes, 
tamen  stultum  reputant  voto 
se  obligare  ad  obediendum  aut 
ad  quodcumque  servandum. 

Cap.  i3g.  —  Ex  praedictis 
multipliciter  patet  neque  me- 
rita,  neque  peccata  esse  pa- 
ria  {argumentum  primum: 
quia  quaedam  sunt  de  prae- 
cepto,  quaedam  de  consilio); 
infine:  explicatur  quare  pec- 
catorum  quoddam  dicatur 
mortale,  quoddam  veniale. 

Hoc  capitulum  adhuc  totius  trac- 
tatus  revisionis  effectum  subiisse 
videtur,  tum  quia  immediate  pro- 
sequi  videtur  (cfr.  exord.  et  lum 
arg.)  tractatum  de  Consiliis 
praecedentem,  a  quo  tamen  ante 
revisionem  certissime  separatum 
erat  per  partem  deletam  cap.  pA  20 
et  per  integrum  territorium  B, 
tum  quia  in  fine  explicatur  eodem 
fere  modo  ac  in  cap.  pA  11  §17, 
Cin  anecdoto  deleto)  quare  quaedam 
peccata  dicantur  mortalia. 

Cap.  140-146,  consequen- 
ter  agitur  de  praemiis  et  poe- 
nis  in  lege  divina 

Cap.  14--163,  de  speciali 
Dei  providentia  circa  crea- 
turas  rationales  ex  dignitate 
finis  (cfr.  Cap.  1 1 1),  ad  quod 
homo  auxiliatur  per  gratiam. 

Goncordant  duae  redactiones  in  assignanda  ratione  spe- 
cialis  providentiae  divinae  erga  creaturas  rationales,  su- 
menda  ex  perfectione  naturae  et  ex  dignitate  finis,  quae 
quoad  primum  consistit  in  hoc  quod  creatura  rationalis 
utpote  domina  sui  actus  gubernanda  est  propter  seipsam. 
Deinde  utraque  redactio  propria  via  orationem  prosequitur. 

Prior  redactio  incipiens  a  consideratione  humanae  actio- 
nis,  subiectae  culpae,  poenae,  superioris  iudicio,  Deo,  i.  e. 
legi  divinae,  sensim  ascendit  ad  considerationem  legislationis 
divinae  per  comparationem  ad  triplex  regimen  humanum, 
quae  tria  omnia  divinum   regimen  perfectione  longe  su- 


§§  5-12.  Quia  vero  con- 
naturale  est  homini  ut  per 
sensus  cognitionem  accipiat 
et  dif&cillimum  est  sensibilia 
transcendere,  in  lege  divina 
etiam  provisum  est  de  eleva- 
tione  per  sensus  in  Deum,  ad 
quod  datur  praeceptum  de 
cultu  Dei,  qui  alio  modo  Deo 
exhiberi  competit  quam  ho- 
mini, 

Cap.  pA  21.  —  soli  Deo 
enim  latriae  cultus  exhiben- 
dus  est. 

Prope  finem  huius  capi- 
tuli  finitur  Autographum. 

Sequenti  capitulo  pA  22,  nostro 
121,  in  revisione  aiaptatus  est  epi- 
logus  capituli  pAg;  ergo  certe  etiam 
illud  capitulum  pA  22  (nostrum 
121)  aliquo  modo  effectum  revisionis 
subiit. 

Forte  exordium  expriori,  omnia 
cetera  ex  secunda  redactione  oriun- 
tur,  quia  illud  in  verborum  selectione 
continuat  potius  ideam  dominantem 
Ccfr.paulo  infra)  prioris  redactionis 
de  elevatione  mentis  in  Deum,  ista 
magis  respondent  in  verbis  et  ar- 
gumentis  evolutioni  doctrinae  se- 
cundae  redactionis;  videantur  e.g. 
huitts  capituli  121  (pA  22J  et  ca- 
pituli  116  utriusque  argumenta 
3""'  et  4""';  de  hoc  autem  nisi 
opinanter  nihil  scimus. 

Cursum  doctrinae  sic  igiturpro- 
secutum  esse  credimus: 

Cap.  pA  22.  — ■  Sicut  per 
corporalia  et  sensibilia  mens 
hominis  elevari  potest  in 
Deum,  sic  ex  eorum  inde- 
bito  usu  a  Deo  abstrahi;  ergo 
lex  divina  ordinat  hominem 
etiam  circa  horum  usum  et 
affectionem. 


perat,  providens  nempe  homini  in  eo  quod  ipsi  est  praeci- 
puum,  scilicet  interiori  eius  menti,  ferendae  in  ultimum 
linem,  qui  est  fruitio  ipsius  Dei.  Ex  hoc  conceptu-duce 
de  mente  elevanda  ut  fruatur  Deo,  evolvantur  praecepta 
divinae  legis,  primum  fidei,  spei  et  caritatis,  quibus  mens 
praeparetur  ad  divinam  fruitionem;  deinde  pacis  habendae 
cum  aliis  et  cum  se,  quibus  menti  auxilietur  et  impedimenta 
tollantur ;  tum  de  adiuvanda  mente  per  Dei  cultum  etiam  in 
sensibilibus  et  corporalibus  et  de  non  abstrahenda  mente 
per  indebitum  horum  usura. 

E  contra  secunda  redactio  iam  ab  initio  maiorem  ostendit 
continuitatem  ad  ideam-principem  totius  Libri  III  de  Su- 
premo  universi  Domino  et  Gubernatore,  qui  dirigit  omnia 
in  seipsum  tanquam  in  Finem  secundum  uniuscuiusque 
naturae  conditionem,  ergo  naturam  rationalem  non  solum 
in  actibus  speciei  sed  etiam  in  personalibus  actionibus,  ad 
quod  ei  dandum  est  aliquid  supra  naturalem  inclinationem 
speciei,  et  hoc  dicimus  legem.  E  conceptu-duce  de  necessi- 
tate  adhaerendi  Deo,  imposita  etiam  homini,  sicut  et  subiec- 
tio  aliis  creaturis,  secundum  se  totum  et  secundum  omnia 
quae  ad  ipsum  pertinent,  evolvuntur  praecepta  legis  di- 
vinae:  primum  de  dilectione  Dei  (includente  dilectionem 
proximi)  quia  per  amorem  homo  potissime  Deo  adhaeret,  et 
de  fide  recta  quia  est  principium  amoris ;  deinde  de  cultu 
Dei  etiam  per  sensibilia  et  corporalia;  tum  de  debito  horum 
usu.  Finitur  tractatus  de  Praeceptis  dicendo  praedicta  omnia 
ctiam  rectitudinem  habere  secundum  naturam,  continuando 
deinde  de  Consiliis  quae  dantur  in  lege  divina  ad  perfectius 
Deo  adhaerendum  quam  per  praecepta  iam  de  necessitate 
homini  impositum  est. 

Ut  breviter  dicam:  prior  redactio,  ex  imperfectioribus 
ad  perfectiora  procedens,  ex  consideratione  naturae  et  re- 
giminis  humani  ad  regimen  divinum  ascendens,  synthetice 
construit  conceptum  et  ordinationes  legislationis  divinae; 
altera,  ex  conceptu  Supremi  Gubernatoris  omnia  secundum 
naturae  conditionem  dirigentis  in  seipsum  ut  in  Finem, 
analytice  evolvit  legislationem  divinam  ex  hominis  adhae- 
sione  Deo  debita  secundum  se  totum  et  secundum  omnia 
quae  sua  sunt,  per  naturaliter  ordinatam  subiectionem  in- 
feriorum  superioribus. 

Adverte  Auctoris  sollicitudinem  processus  logici,  sive 
circa  c  ordinem  disciplinae  »,  quem  toties  in  Autographo 
videmus  esse  rationem  secundarum  redactionum,  immo 
cui,  ipso  Auctore  fatente,  debemus  existentiam  Summae 
Theologicae  (cfr.  huius  Prologum).  Instauratio  ordinis  doc- 
trinae  totius  tractatus  etiam  laboriosae  revisionis  est  prae- 
cipuus  effectus,  et  ideo  probabiliter  finis  primarie  intentus 
dicendus  est.  Mutatio  ordinis  totius  multis  etiam  doctri- 
nae  elementis  loci  mutationem  effecit.  Exempla  quaedam 
subiungo. 

In  priori  redactione  et  ante  et  post  Consilia  tractabatur 
de  Praeceptis;  nunc  non  nisi  post  integre  pertractatam 
necessariam  Deo  adhaerentiam  incipitur  de  libera  et  per- 
fectiori  Deo  adhaerendi  modo  per  Consiliorum  obser- 
vantiam. 

Similiter,  prius  de  cultu  Dei  sensibili  agebatur  propc 
finem  tanquam  de  medio  adiuvandi  mentis  infirmitatem 
in  elevatione  ad  Deum;  nunc  paulo  post  principium,  im- 
raediate  post  praecepta  dilectionis  et  fidei,  tanquara  de 
prirao  praecepto  circa  adhaerentiara  Deo  per  sensibilia. 

Itera,  de  usu  sensibilium  et  corporalium  prius  agebatur 
locis  diversis  et  quasi  occasionaliter  in  refutatione  errorum, 
e.g.  de  usu  indebito  venereorum  in  longissimo  capite  pA  lo, 
•de  usu  licito  venereorum  et  ciborura  in  fine  capitis  pA  18, 
de  pace  habenda  ad  alios  ut  conditione  necessaria  ad  pro- 
priae  raentis  quietera  et  elevationem  in  raedio  capite  pA  11. 
Haec  orania  nunc,  una  cum  praeraisso  principio  univer- 
«ali  de  adhaerendo  Deo  in  sensibilibus  (cap.  121),  et  etiara 
inter  se  logice  unita,  ordine  logico  prosequuntur  ordinera 
doctrinae  de  adhaerendo  Deo,  primo  per  actiones  raentis, 
<leinde  cultu  externo,  denique  per  rectura  sensibiliura  et 
corporaliura  usura. 

Plura  de  singulis  et  pulcra  addi  possent,  quorum  quaedara 
vide  infra  pag.  xvir,  ubi  praecipua  nostra  intentio  est  ex 
utriusque  redactionis  conditione  interna  ostendere  e  textu 


xm 

definitivo  Summae  nostrae  absque  omni  prorsus  dubio 
eiiciendum  essc  «  caput  anecdotum  »,  cuius  assumptionis 
in  editionibus  nonnullis  inde  a  medio  saeculo  praecedente 
Uccellius  auctor  primus  extitit,  teste  ut  hucusque  puta- 
batur  ipsius  S.  Doctoris  Autographo. 

IV. 

De  eiiciendo  anecdoto  argumenhim  primum. 
-  Revisio  praeter  mutationem  ordinis  multarum 
partium  etiam  importabat  multas  deletiones  et 
additiones.  Hoc  modo  omnino  nexum  anecdoti 
cum  cetera  oratione  dissolutum  esse,  en  primum 
nostrum  argumentum. 

Sic  post  cap.  112,  ubi  in  tertia  ultimi  fasci- 
culi  pagina  revisio  incipit,  videmus  longam  dele- 
tionem,  79  r  a  i6-8or  b  5,  et  iterum  80  v  ai-b  11, 
qua  litura  Auctor  ex  scriptura  continua  linearum 
353  solum  45  lineas  transcriptori  reliquit;  in  al- 
tera  parte  sexternionis,  i.e.  inde  a  80  v  b  11  e 
lineis  fere  igSo  delevit  tantum  ig3,  non  compu- 
tatis  lineis  anecdoti  (delendis  quidem,  sed  non 
materialiter  deletis) ;  et  1 7  ex  deletione  resusci- 
tavit,  paucas  lineas  addidit.  . 

Addita  sunt  per  revisionem  sequentia:  capitula 
11 3-1 18,  pars  capituli  121,  capitula  126-128, 
exordium  capituli  129  et  exordium  cap.  i3o, 
sed  fere  tota  scriptura  nova  a  sexternione  super- 
stite  exsulat,  et  non  nisi  ex  Traditione  a  nobis 
cognoscitur. 

Delela  sunt  ista :  primum  4  capitula  pA  3-pA6  : 
Quod  in  sola  creatura  rationali  potest  esse  culpa; 
Quod  in  sola  creatura  rationali  est  malum  poenae: 
Quomodo  creaturae  irrationales  divinae  providen- 
tiae  subduntur;  Quod  hominum  acttis  divino  iudicio 
subiacent,  (79  r  a  16-80  r  b  5).  His  non  singulis 
sed  omnibus  simul  una  continua  applicata  fuit 
deletio  Revisoris,  eorumque  materiae  tractatio  in 
revisione  non  resumitur;  ex  quo  induco  dele- 
tionem  hic  non  fuisse  in  reformationem,  sed  in 
suppressionem.  Hoc  enim  non  semper  est  idem, 
quod  propterea  animadverto,  ne  quis  praecipi- 
tanter  credat  eam  quae  in  loco  deletae  scripturae 
succedat,  in  hoc  casu  cap.  ii3-ii8,  illico  haben- 
dam  esse  eius  secundam  redactionem.  Contrarium 
hic  utriusque  materiam  conferentibus  facile  patet. 
Sequitur  in  Autographo,  cum  littera  D,  capi- 
tulum  pA  7 :  Quodin  humanis  actibus  siint  quaedam 
recta  secundum  naturam  et  non  quasi  lege  posita; 
in  revisione  novo  exordio  donatum  et  remotum 
ante  cap.  i3o  ut  transitus  naturalis  de  Prae- 
ceptis  ad  Consilia. 

Tunc  deleta  et  suppressa  apparent  capitula  duo 

pA8  etpAg:  Quod  lege  divina  non  exigitur  ali- 

;  quid  ab  homine  propter  utilitatem  Dei  sicut  legibus 

tyrannorum ;  Quod  lege  Dei  non  requiritur  aliquid 

ab  homine  solum  ut  sit  bene  ordinatus  ad  alios  sicut 

legibus  regum  iustorum,  (80  v  a  1  -  v  b  10).  Huius 

i  ultimi  capituli  tribus  extremis  lineis  pepercit  cala- 

j  mus  Revisoris,  eaeque  in  margine  habent  litteram 

C,  et  in  novo  textu  factae  sunt  epilogus  capituli 

121,  sicut  supra  iam  diximus. 

Post  lineas  istas  immediate  sequitur  capitulum 
pAio  de  Matrimonio,  (80  v  b  14-82  r  b  46), 
nunc  quadripartitum;  epz7o^«5  longus  deletur  (sc. 


xnr 

b  19-46)  et  in  fine  eius  legitnus  verba  acque  de- 
leta:  «  Sic  igitur,  ut  ad  propositum  redeamus, 
apparet  ex  dictis  qualiter  divinum  regimen  diiferat 
a  regimine  tyrannorum  et  a  regimine  regum. »  Post 
hoc  immediate  sequitur,  prorsus  abrupte  post  de- 
leta  cap.  pA8  et  pAg,  «  caput  anecdotum  »  seu :  ca- 
pitulum  pA  1 1 :  Quod  divinum  regimen  ad  ho- 
mines  est  sicut  regimen  paternum,  et  pars  prior 
alterius  capituli  pAi2,  sine  titulo,  quod  exhibet 
exordium  tractatus  de  Consiliis.  Hic  paulo  post 
principium  sic  legitur:  «  Est  autem  consideran- 
dum  quod  mens  impeditur  quominus  libere  fe- 
ratur  in  Deum  dupliciter.  Uno  modo  per  hoc 
quod  aliae  potentiae  inferiores  in  suis  actibus 
intenduntur . . .  Alio  modo  ex  parte  ipsius  mentis 
per  hoc  quod  circa  aliqua  alia  occupatur  »  scilicet 
per  soUicitudines  vitae  corporalis,  ad  quas  ha- 
bendas  infra  communem  modum  ex  amore  perfe- 
ctionis  in  lege  non  dantur  praecepta  sed  consilia. 
Deinde,  sed  non  nisi  post  integre  finitum 
tractatum  de  Consiliis,  i.e.  post  5  folia,  Auctor 
redit  ad  considerandum  primum  impedimentum, 
scilicet  in  capitulo  pAao,  sine  titulo,  incipiente 
fol.  88  V  a  I  his  verbis :  «  Sicut  autem  per  ea 
quae  dicta  sunt  pax  mentis  firmatur  per  hoc 
quod  soUicitudines  exteriores  homo  deponit  quan- 
tum  possibile  est,  sic  etiam  ex  divina  lege  homini 
providetur  ad  pacem  mentis  habendam  repri- 
mendo  passiones  irascibilis  et  concupiscibilis, 
quibus  quies  mentis  impeditur».  7^o/<3  tamen 
haec  prior  pars  huius  capituli,  v  a  1-46  (App.  49* 
a  28-b  3i),  in  revisione  deleta  est;  pars  altera, 
v  a  46-89  r  a  26,  per  litteram  B  in  priorem  lo- 
cum  movetur  quo  staret  ut  cap.   119. 

Quae  cum  in  Autographo  sic  iaceant,  iam  statim 

elucet  quam  vehementer  suppressione  capitulorum 

de  regiminibus  tyrannorum  et  regum  iustorum  et 

epilogi  cap.  pAio  et  prioris  partis  capituli  pA20 

minuatur  capitis  anecdoti  ius  standi  in  textu  Sum- 

mae  revisae.  Num  hoc  manere  deberet,  dum  illa, 

quasi   praeliminaria   et  thomistico    modo   intro- 

ductoria,  e  medio  tollenda  erant;  idque,  quin  Re- 

visor  saltem  aliquam  novam  introductionem  co- 

gitaverit  substituere?  Num  Auctor  in  anecdoto,  si 

manere  debuisset,  divisionem   annuntiatam  non 

corrigendam  curasset?  Vel  credendus   est  impe- 

dimenta  passionum  indicata  manere  voluisse,  sup- 

primendo  tamen  iam  scripto  exposita  remedia? 

Omissio  igitur  anecdoti  in  Traditione,  cui  iam 

supra  diximus  inesse  vim  positivam,  quia  deest 

quem  expectares  hiatum,  hoc  nostro  argumento 

positive  confirmatur  ex  eo  quod  vidimus  Aucto- 

rem  per  laboriosam  reformationem  et  ante  et  post 

anecdoti  contactum  cum  cetera  oratione  solvisse. 

Hoc  respectu  perfectam  analogiam  habet  cum 

quibusdam  aliis  scripturis  non  deletis,  et  tamen 

non  servandis,  titulos  dico  capitulorum  deletorum, 

scriptos  in  margine  inferiori  foliorum,  ad  quos 

ad  initium  capitulorum  aliquod  signum  remittere 

solet,  quos   quamvis  non   deletos   nullus   sanus 

scriptor  transumeret.  Adsunt  etiam  alibi  in  Auto- 

grapho  aliae  quaedam  scripturae  sanae  quae  casu 

ab  Auctore  non  deletae  fuerunt,  sed  sine  ullo  con- 


textu  in  oratione  ex  prima  redactione  superstites  ad 
textum  non  pertinere  patent,  quamvis  et  a  transcri- 
ptore  et  ab  Uccellio  mutata  dictione  in  textum 
receptae  sunt ;  non  mutatae  enim,  ab  omni  nexu 
cum  cetera  oratione  destitutae,  libere  vagantur,  nec 
magis  hic  quam  illuc  pertinent,  ideoque  a  textu 
revisae  Summae  arcendae  sunt.  Quia  nec  primus 
transcriptor  nec  Uccellius  eas  tanquam  reliquias 
condemnati  textus  agnoverit,  utique  quia  nullam 
ostendunt  deletionem,  elegerunt  viam  correctionis 
phraseos,  ubi  nos  simpliciter  foras  misimus,  cfi-. 
in  Praef.  Vol.  Praec.  exempla  4"""  et  S"""  in  fine 
pag.  xviii  b,  et  dicta  pag.  xxx  b. 

Hisce  brevioribus  primi  textus  reliquiis  assi- 
milandum  est  extensum  anecdotum,  postquam 
Revisor  illud  ab  omni  quocumque  proximo  et 
remoto  absolvit  contextu.  Neminem  modorum 
S.  Thomae  peritum  latere  potest  istius  phaeno- 
mini  indubii  pondus  et  momentum,  quod  se  solo 
iam  sufficeret  ut  Traditioni  fidenter  credamus, 
etiam  si  non  accederent  alia  documenta  quod 
Auctor  circa  anecdotum  talia  fecit  quibuscum 
existentia  eius  componi  non  possunt. 

Argumentum  secundum.  -  Aliud  documentum 
adest  in  litterarum  combinatione  A.D.C.  B.  E, 
quae  portiones  textus  rescribendas  iubet  ordine 
usuali  A.  B.  C.  D.  E.,  et  luce  clarius  evincit  anec- 
dotum  a  S.  Thoma  supponi  iam  non  amplius 
existens,  quia  eius  praesentia  eaque  sola  multi- 
pliciter  absurdum  redderet  ordinem  doctrinae. 

Littera  A  exarata  invenitur  post  capitulum  112, 
fol.  79  r  a  16,  littera  D  fol.  80  r  b  6.  Scriptura 
omnis  quae  intercedit  inter  A  et  D  deleta  est; 
continet  nempe  quatuor  illa  capitula  quae  supra 
dixi  uno  ictu  deleta  fuisse.  Statim  ergo  ama- 
nuensis  ad  A  perveniens  intellexit  litteram  non 
pertinere  ad  illam  scripturam,  sed  ibi  inserendam 
esse  eam  ad  quam  littera  remittit.  Quam  quo 
inventurum  se  esse  sine  ampliore  indicatione 
scire  potuit,  nempe  in  fasciculo  a  S.  Thoma 
«  parvus  »  nominato,  quem  iam  toties  in  decursu 
transumptionis  adire  iussus  erat. 

Nuper  parvum  manu  ceperat  et  reposuerat 
ad  rescribendum  ex  eo  capitulum  novum  68 
motus  hoc  indice  marginali  Quaere  iti  parvo  qua- 
terno  ad  tale  signum  A  (A  uncialis  sub  qua  cruci- 
cula)  (cfr.  App.  23*  a  9).  Uccellius  interpretatur: 
quaere  in  primo  quinterno  ad  tale  signum  d  [sicl), 
et  addit :  «  verum  primus  quinternus  nunc  exulat 
a  ms.  »  (Rom.  365,  Migne  674). 

Nuperrime  ex  eo  transumpserat  novam  re- 
dactionem  capituli  109  hoc  praecepto  (cfr.  App. 
35*  b  5i):  Ad  evidentiam  igitur  praemissae  etc. 
quaere  in  parvo  ad  tale  signum  (cruciculam  cum 
duobus  punctis;  Uccellius:  «  Ad  evidentiam  igitur 
praemissae  etc.  quaere  in  quinterno  ad  tale  si- 
gnum.  »  Ucc.  imprimit  cruciculam  inclinatam 
cum  quatuor  punctis  et  pergit :  «  Verum  hic  quin- 
ternus  exulat  a  codice.  »  (Rom.  ^36,  Migne  801). 

E  traditione  novimus  quid  scriptor  in  parvo 
invenerit  indicatum  per  A.  Nam  ex  Autographo 
quidem  nobis  innotescit  combinatio  A.D.C.  E.B., 
et  quid  illa  insinuet  intelligimus :  sed  quae  partes 


singulis  litteris  spectarent,  nobis  discendum  est  a 
primo  transcriptore,  qiii,  Autographum  etspeciali- 
ter  parvum  quaternum  integrum  ob  oculos  habens, 
quam  quaeque  littera  portionem  indicaret  et  quasi 
regeret,  nullo  negotio,  quia  oculis,  videbat  ex  signis 
correspondentibus  in  parvo,  quae  scriptorem  ex 
isto  ad  sexternionem  remittebant.  Scriptor  ponit : 

sub  A:  capitula  ii3-ii8,  ex  parvo; 

sub  B:  cap.  119-121  ex  fine  sexternionis  et 
ex  principio  fasciculi  sequentis  deperditi; 

sub  C:  epiiogum  capituli  121,  cap.  122-125, 
ex  sexternione;  deinde,  omittens  epilogum  de- 
letum  cap.  1 25  et  sequens  «  anecdotum  »  (quamvis 
in  Autographo  nobis  superstite  nullo  signo  de- 
letum),  rediit  ad  parvum,  transcribens  ex  ipso 
cap.   126-128  et  exordium  novum  capituli  129; 

sub  D :  cap.  1 29  a  verbis :  Homines  ex  divina 
providejjtia  sortiuntur  ex  sexternione;  et  novum 
exordium  capituli  i3o,  e  parvo; 

sub  E:  reliquam  partem  capituli  i3o,  quae  erat 
pars  altera  secundi  capituli  in  «  capite  anecdoto  ». 

Postea  scriptor  prosequitur  usque  ad  finem 
tractatus  de  Consiliis,  ubi,  omitens  partem  iam 
sub  B  transcriptam  (cap.  119-121),  pergit  cum 
cap.  i39  tractatum  de  Lege  Divina  considerando 
inaequalitatem  meritorum  et  peccatomm,  deinde 
praemiorum  et  poenarum:  cfr.  dicta  supra  post 
cap.   1 39,  pag.  XII  b. 

Videamus  quid  de  litterarum  combinatione  fiat 
secundum  opinionem  Uccellii.  De  littera  E  opinio- 
nem  habet,  cui  puto  lectorem  non  esse  consensu- 
rum,  statum  rerum  in  sexternione  sic  describens : 

«  En  ratio  codicis  nostri.  Primo  habentur  in 
ipso  tres  extremi  paragraphi  (tria  extrema  capi- 
tula  Migne)  sive  periodi  capitis  quod  respondet 
122  edd.  vulgatarum  cum  crucicula  in  margine 
obsignata,  quae  solet  esse  signum  exscriptori  trans- 
positionis  faciendae  » ;  Uccellius  intendit  tres  ul- 
timos  illos  paragraphos  originaliter  unici  capituli 
de  Matrimonio  ante  epilogum;  eos  S.  Thomas 
scriptorem  iusserat  ponere  in  fine  capituli  quod 
nunc  est  122  per  verba:  Pone  hic  quod  habetur 
infra,  haec  autem  quae  praemissa  sunt,  ad  tale 
signum  (crucicula  recta  cum  quatuor  punctis). 
Pergit  Uccellius :  «  exinde  sequuntur  quinque  ca- 
pitula  (Z7cc.  intendit  paragraphos  antiqui  epilogi) 
quibus  S.  Doctor  demonstrat  matrimonium  de- 
bere  esse  individuum;  quae  omnia  exstant  in- 
terlita;  mox  immediate  consequitur  caput  {Ucc.  \ 
intendit  anecdotum)  quod  nunc  veluti  in  sua  sede 
denuo  imprimendum  existimamus  (imprimimus,  , 
Migne),  cui  pariter  immediate  accedit  caput  quod 
respondet  cap.  i3o  editionum  vulgatarum,  iuxta 
cuius  principium  capitis  in  margine  conspicitur 
quaedam  littera  E,  grandiusculo  charactere  exa- 
rata,  quod  ibidem  solet  in  cod.  esse  indicium 
positum  amanuensi  ut  aliqua  superesse  interscri- 
benda  animadvertat.  Et  revera  manet  hiulcus 
liber,  desideratis  saltem  capp.  126,  127,  128 
editionum  vulgatarum  (Rom.  467,  Migne  855)  ». 

Vides  Uccellium  litteram  E  referre  ad  capitula 
1 26-1 28,  ergo  ad  capitula  quae  transcriptor  S.Tho- 
mae  ponit  ante  D,  nam  cap.  129  signatur  D  in 


XV 

Autographo.  Si  cum  hoc  memineris  quod  anec- 
dotum,  si  non  eiiciatur,  occupat  ultimam  par- 
tem  scripturae  portionis  C  immediate  litteram  E 
praecedentem,  statim  intelligis  combinationem 
A.D.  C.  E.  B.  ex  modo  quo  Uccellius  Autogra- 
phum  intellexit  et  impressit,  se  reducere  in  hanc 
parum  usualem:  A,  B,  C  prima  pars  (epilogus 
cap.  121  et  122-12  5),  E  (cap.  126,  127,  128), 
D  (cap.  1 29),  C  altera  pars  (caput  anecdotum) ; 
seu  brevius:  A.B.  C.  E.  D.  C\  Aperte  patet  im- 
possibile  esse  talem  fuisse  intentionem  S.  Thomae 
in  litterarum  combinatione  qualem  Uccellii  expli- 
catio  litterae  E  supponit. 

Sed  etiam  si  litterae  E  restituis  relationem  cum 
novo  exordio  capituli  1 3o,  (illo  ex  traditione  in 
editione  Migne  eiecto,  in  Romana  ab  Uccellio  re- 
sfituto,  cfr.  supra  X  b)  tunc  ipse  S.Thomas  per  lit- 
terarum  combinationem  causasse  absurditatem  or- 
dinis  doctrinae  dicendus  est  nisi  caput  anecdotum 
eieceris  foras.  Nam  nullus  negabit  scripturam  lit- 
tera  D  signatam  non  ante  vicem  habere  quam 
post  scripturam  C  finitam,  nec  post  portionem 
E  incoeptam.  Ergo  in  fine  ultimae  partis  C,  i.e., 
si  anecdotum  non  eiicias,  in  fine  ipsius  anecdoti, 
ubi  E  picta  est  ad  verba:  Occupatur  autem  hu- 
mana  sollicitudo,  locus  se  praebet  quo  coUocanda 
est  portio  D  signata,  idest  in  media  oratione 
primi  capituli  tractatus  de  Consiliis,  quod  capi- 
tulum  pro  priori  parte  erat  pars  finalis  eius  quod 
Uccellius  iniuste  unum  caput  anecdotum  nomi- 
navit,  et  pro  altera  parte  est  nostrum  i3o  post 
exordium  novum  ei  in  revisione  datum.  Ergo 
falsus  est  Uccellius,  dicens  quod  capitulum  de 
Regimine  Dei  paterno  in  fine  faciat  gradum  ad 
consilia  Evangelica  explicanda;  hoc  fit  in  novo 
capitulo.  Capitulum  de  Dei  regimine  paterno 
finitur  dicendo  legis  documenta  quibus  ad  prae- 
missa  iustitiae,  caritatis,  spei  et  fidei  homines 
obligantur,  dici  praecepta  vel  prohibitiones,  quae 
sunt  de  necessitate  observanda.  Tunc  incipit  no- 
vum  capitulum  explicando  etiam  esse  necessariam 
pacem  cum  seipso,  quae  impeditur  passionibus 
animae  et  ex  sollicitudinibus  vitae  corporalis, 
quarum  sunt  quatuor  gradus.  En  verba  ipsius 
Sancti  Auctoris: 

«  Quartus  autem  gradus  est  quando  e  con- 
trario  sollicitudo  hominis  sistit  infra  communem 
modum  humanae  vitae.  Quod  quidem  si  ex  re- 
missione  animi  aut  ex  alia  aliqua  indebita  inten- 
tione  (intensione  Ucc.)  fiat,  ad  ignaviam  reputatur: 
utrimque  (utrumque  Ucc.)  enim  transgredi  (trans- 
grediendi  Ucc.)  medium  vituperabile  (culpabile 
Z7cc.)  est.  Si  autem  ad  hoc  quod  (ut  Ucc.)  rebus 
melioribus  vacetur,  scilicet  ut  mens  feratur  libere 
ad  divina,  perfectius  est  humana  virtute ;  ad  quam 
quidem  perfectionem  sectandam  (sic  tradendam 
Ucc.)  homini  praecepta  danda  (data  Ucc.)  non 
fuerunt  ad  obligandum  (ad  obl.  om.  Ucc),  sed 
magis  consilia  ad  provocandum.  E.  Occupatur 
autern  humana  sollicitudo  secundum  communem 
modum  humanae  vitae  circa  tria:  primo  quidem 
circa  propriam  personam  quid  agat,  aut  ubi  con- 
versetur;  secundo  autem  circa  personas  sibi  con- 


XVI 


iunctas,  praecipue  uxorem  et  filios;  tertio  circa 
res  exteriores  procurandas,  quibus  homo  indiget 
ad  sustentationem  vitae.  Ad  amputandam  igitur 
soUicitudinem  circa  ...» 

Patet  evidenter  fieri  non  posse  ut  ad  signum  E 
interponas  portionem  D,  quae,  quidquid  cete- 
roquin  complectemr,  ex  ipso  iam  Autographo 
saltem  continet  capitulum  129,  in  quo  demon- 
stratur  aliqua  in  humanis  actibus  naturaliter  recta 
esse  et  non  solum  quasi  lege  posita.  Ista  con- 
sideratio  valde  apte  claudit  considerationem  de 
Praeceptis  et  viam  sternit  materiae  de  Consiliis, 
sed  hic  in  medio  capitulo  de  Consiliis  oratio- 
nem  interrumpit  interpellatione  non  modo  non 
S.Thoma  sed  ne  quovis  quidem  digna.Tolle  anec- 
dotum  et  omnia  bene  stabunt,  quia  sic  regimen 
C  finitur  ad  verba  et  uxoris  repuditttn  in  fine 
capituli  125  (pag.  388  b  ig;  App.  46*^45).  Hoc 
est  quod  supra  diximus,  Auctorem  caput  anecdo- 
tum  tractare  in  reformata  consideratione  de  Prae- 
ceptis  ut  deletum  et  iam  non  amplius  existens. 

Nil  igitur  magis  consentaneum  quam  ama- 
nuensi  eius  credere  et  hunc  supponere  per  S.Tho- 
mam  iussum  esse  illas  lineas  non  transumere. 
Quin  hoc  credamus  non  prohibet  deficentia  prae- 
cepti  scripti  in  ipso  Autographo,  immo  valde 
congruum  est  scriptum  fuisse  •  ad  latus  novae 
scripturae  in  parvo  quaterno,  uno  locorum  ubi 
amanuensis   ad   sexternionem  remittitur. 

Operae  pretium  erit  tentare  instaurationem  in- 
dicationis  perditae,  non  utique  eam  ipsam  qua 
usus  est  Auctor,  sed  aequivalentem,  et  ab  ipso 
Auctore  alibi,  nempe  pro  reformatione  capituli 
de  Matrimonio,  adhibitam,  ideoque  pro  tanto 
authenticam.  Rescribo  hic  duo  praecepta  ama- 
nuensi  data  inter  scripturam  marginalem  fol.  8 1  v. 

In  margine  laterali  sinistro  post  verba  capituli 
123:  Conveniens  igittir  est  quod  matrimonium  sit 
omnino  indissolubile,  sequuntur  duo  paragraphi 
deleti;  deinde  S.  Thomas  sic  prosequitur:  «post 
haec  scribas  quod  infra  habetur  iilterius  atitem 
considerandum  est  ad  tale  signum  (crucicula  stans) 
usque  ibi  (i.e.  81  v  b  17-82  r  a  y)  propter  huius- 
modi  etiam  causas  etc.  et  tunc  scribas  hoc  quod 
hic   sequitur :  §  hinc  est  quod  dicitur  Matth.  v  et 

XIX  et  I  Cor.  vii,  ego  autem ad  excludendum 

maius  maltim  (finis  cap.  123);  post  haec  scribas 
considerandum  autem  videtur  etc,  usque  ibi  ulte- 
rius  autem  etc.  (i.e.  81  v  a  28-b  17)  ettunc  scribas 
quod  hic  sequitur :  §  Adhuc  amicitia  in  quadam 

aequalitate   consistit ex   septem    diaconibus 

(Jinis  cap.  124).  »  S.  Thomam  similibus  formulis 
amanuensem  direxisse  a  parvo  ad  litteras  sexter- 
nionis,  quis  tuto  affirmaverit  ?  Sed  et  nemo  novit 
contrarium.  Satis  nobis  est  viam  delineare  qua 
ductus  scriptor  scripturam  anecdotam  circumire, 
et  sine  expresso  praecepto  omittere  potuerit. 

Per  A  ad  «  parvum »  directus  scriptor  ibi  in- 
venit  capitula  1  i3-i  18.  In  fine  ultimi  «...  cum 
quacumqiie  fide  serviat  Deo  »,  forte  legerit:  «  Qiiia 
vero  connaturale  est  homini  etc.  require  B.  »  Sic 
directus  scribit  ex  fine  sexternionis  et  primo  folio 


fasciculi  sequentis  deperditi  capitula  iig,  120, 
121  (hoc  forte  partim  ex  margine,  cfr.  dicta  xii  b 
sub  cap.  pA2i,  sed  hoc  ad  rem  non  facit). 

Ad  finem  capituli  121:  Haec  est  voluntas  Dei, 
sanctificatio  vestra  forte  aliquid  huiusmodi  inve- 
nerit :  «  Per  hoc  autem  excluditur  etc.  require  C, 
et  scribas  usque  ad  et  tixoris  repudium,  (in  fine 
cap.  125:  vel,  usque  ad  Videtur  autem  paternum 
regimen,  quibus  incipit  anecdotum)  et  tunc  scribas 
quod  hic  sequitur ».  Ita  instructus  amanuensis 
rescribit  ex  sexternione  tres  uhimas  lineas  relictas 
ex  deletione  capitulorum  de  regimine  tyrannico 
et  regum  bonorum,  et  capitulum  iam  quadripar- 
titum  de  Matrimonio.  Deinde,  scripto:  et  uxoris 
repudium,  (vel  viso  post  deletum  epilogum  veteris 
capituli  de  Matrimonio  verbis :  Videtur  autem  pa- 
ternum  regimen)  resumit  parvum,  ut  iussus  erat, 
ubi  invenit  capitula  claudentia  tractatum  de  Prae- 
ceptis,  nempe  126,  127,  128  et  novum  principium, 
deleto  substituendum,  capituli  i2g  usque  ad  se- 
cundum  se  naturaliter  recta.  Praeterea. 

Hic  forte  annotavit  Auctor:  «  Homines  ex  divina 
providentia  etc.  require  D,  et  tunc  scribas  quod 
hic  sequitur  ».  Sic  instructus  amanuensis  complet 
ex  sexternione  reliqua  capituli  i2g,  transumens 
illas  45  lineas  sanas  D  notatas  et  inter  capitula 
integre  deleta  clausas.  Regressus  ad  parvum  ibi  in- 
venit  novam  introductionem  cap.  i3o,  post  quam, 
terminatam  cum  verbis  minus  bona  praetermittat, 
forte  haec  legerit :  «  Occupatur  autem  htimana  solli- 
citudo  etc.  require  E.  »  Ad  quae  verba  scriptor  de- 
finitive  recidit  in  cartas  originarias    Autographi. 

Haec  vel  similis  manuductio,  qua  certe  Auctor 
concinniorem  adhibuerit  et  benevolus  lector  facile 
aliam  et  forte  aptiorem  excogitare  potest,  iam 
praevenisset  transumptionem  capitis  anecdofi  quin 
de  omissione  facienda  speciale  praeceptum  datum 
sit.  Quod,  de  cetero,  revera  datum  esse  alio  et 
expressiori  modo  vel  viva  voce  nihil  prohibet, 
praesertim  scriptori  quem  « forsitan  Auctor  ad 
latus  habebat  confratrem  et  amanuensem. »  (Cfr. 
Praefationem  Vol.  Praec.  xvii  b  n.  6). 

Argumentum  tertium  et  praeciptaim.  -  Superest 
ut  ratione  intrinseca  et  «  propter  quid  »  osten- 
damus  quare  S.  Thomas  «  caput  anecdotum  » 
extra  corpus  Summae  revisae  tenere  voluerit. 

Quae  ratio  profecto  non  consistebat  in  hoc  quod 
considerationes  in  capite  tractatas  simpliciter  sup- 
primendas  esse  putaverit.  Immo  ipsum  contra- 
rium  accidisse  videbimus.  Tantum  abest  ut  doc- 
trinas  ibi  traditas  expungere  cuperet  ut  singulorum 
elementorum  partem  valde  maiorem,  saepe  repe- 
titis  iisdem  fere  verbis  et  iisdem  additis  S.  Scrip- 
turae  auctoritatibus,  per  nova  capitula  loco  aptiori 
et  nexu  magis  logico  destribuendam  crediderit, 
alia  largius  evolvendo  et  particularius  scrutando, 
alia  brevius  et  succinctius  complectendo,  alia  sub 
novo  aspectu  illustrando,  alia  denique  valde  pauca 
simpliciter  supprimendo.  Brevi,  totam  fere  anec- 
doti  materiam  in  secunda  redactione  vegetius  vi- 
gere  et  florere,  en  tertium  nostrum  et  praecipuum 
argumentum. 


Ope  tabulae  praemissae  cuivis  haud  dif&cile 
esset  emortui  anecdoti  membra  disiecta  in  se- 
cunda  redactione  nova  vita  florentia  reperire.  Ut 
clarius  tamen  cuivis  eluceat  argumentationis  no- 
strae  vis  circa  anecdotum  eiiciendum,  nos  ipsi, 
prae  ceteris  hoc  tertium  et  praecipuum  argumen- 
tum  perscrutari  ciipientes,  rationem  eiectionis  in- 
trinsecam  ostendemus,  non  iam  illam  communem 
sed  singulas  pro  singulis  paragraphis.  Peragrando 
igitur  totum  campum  Revisoris  aratro  subversum, 
singulasque  coUigentes  plantas  evulsas,  videamus 
harum  quantae,  quae,  quo  loco  et  modo  in  novo 
horto  benefica  hortolani  instauratione  revixerint 
et  laetius  quam  prius  nunc  prosperent. 

Quae  sequuntur  ope  Conspectus  praemissi  satis  pate- 
bunt.  Integrum  autem  textum  adire  cupientes  indicatas 
invenient  lineas  et  paginas  Editionis  nostrae. 

§  I.  -  {App.  46*  b  74-4y*  a  g).  Hic  paragraphus  tran- 
sitorius  necessarie  supprimendus  est  post  reiiectam  evo- 
lutionem  legislationis  divinae  ex  comparatione  ad  triplex 
regimen  humanum.  Cfr.  epilogum  deletum  cap.  pA  10. 

§  2.  —  {4j*  a  g-20).  Supprimendus  ex  eadem  ratione 
qua  sufpressus  est  §  1. 

§§  3,  4  et  5,-  {47*  a  20-36-62-66).  Reformati  in  ca- 
pitulisnovis  Ii3-ii8,  ubi  circa  finem  divinae  legis  esidem 
conclusio  evolvitur  sed  aHo  ordine;  prius  ex  perfectiori  cura 
divina,  humanam  valde  superante,  concludebatur  illam  esse 
circa  interiora,  circa  mentem,  in  qua  est  feHcitas  humana, 
ideo  circa  fruitionem  Dei;  —  nunc  ex  Deo  ut  summa  totius 
universi  Causa  et  Fine  deducitur  etiam  hominem  secundum 
se  totum  Deo  adhaerere  oportere;  circa  hoc  igitur  est  prae- 
cipuus  finis  et  cura  legis  divinae. 

Nota  in  revisione  dilectionem  Dei  poni  ante  fidem  et 
hic  e  converso,  quia  hic  fruitio  Dei  consideratur  potius 
ut  terminus  ad  quem,  ad  quam  praeparant  fides,  ut  co- 
gnoscatur  Deus,  spes  ut  tendatur  in  eum,  caritas  ut  im- 
mobiUter  ei  adhaereatur.  In  revisione  autem  ex  conside- 
ratione  iam  perfectissime  possessae  adhaesionis  ad  Deum, 
quae  fit  potissime  per  amorem  (cap.  116  arg.  i),  conclu- 
ditur  deducendo  ad  cetera  requisita,  sc.  ad  fidem  utpote 
ad  principium  amoris  in  praesenti  vita. 

§  6.  -  (47*  a  66-b  26).  Post  dicta  de  praecipuo  fine 
legis  hic  §  introducit  evolutionem  praeceptorum  legis  di- 
vinae,  in  quantum  haec  omnia  ordinantur  ut  humanae 
menti  infirmae  auxiha  praebeantur  et  ut  impedimenta  tol- 
lantur;  sensibilia  et  corporaHa  hic,  sicut  et  in  sequenti  cap. 
pA  12,  §  2,  (48*  a  6g-b  i3)  praecipue  considerantur  ut  im- 
pedimenta  menti  elevandae  (quod  et  revera  sunt)  et  non 
nisi  brevi,  quasi  incidenter,  ut  ordinabilia  in  Deum,  sc.  in 
cap.  pA  12,  §  3  (48*  b  i3-2i). 

E  contra,  in  revisione  post  aliter  deductum_/?nem  legis 
etiam  consequenter  aliter  praeceptorum  evolutio  propo- 
nitur,  sc.  generatim  ista  nunc  evolvuntur  praecipue  ex 
principio  universalis  Deo  debitae  subiectionis  hominis  se- 
cundum  se  totum  et  secundum  omnia  quae  ipsius  sunt. 
Consequenter  supprimitur  consideratio  mentis  infirmitatis 
respectu  mentis  angelicae,  deinde  sub  alio  respectu  consi- 
derantur  passiones  animae,  sensibiHa  et  corporalia  omnia, 
nempe  non  primarie  ut  impedimenta  menti  elevandae, 
sed  ut  sunt  hominis  bona,  omnia  unumquodque  secundum 
modum  suum  ordinabilia  ideoque  ordinanda  in  Deum 
[nota :  etiam  capitulo  de  Matrimonio  in  revisione  additum 
est  novum  cap.  126  de  bono  et  licito  usu  venereorum), 
et  non  nisi  secundarie  et  post  integre  finitum  tractatum 
de  Praeceptis  considerantur  ut  impedimenta  (sc.  in  exordio 
novo  cap.  l3o),  quia  non  sunt  impedimenta  ad  neces- 
sariam  adhaerentiam  Deo  debitam,  sed  solum  liberae  illi 
ac  perfectiori,  de  qua  non  dantur  Praecepta  sed  solum  Con- 
silia,  et  etiam  tunc  non  sunt  impedimenta  secundum  se,  ex 
intrinseca  imperfectione,  sed  magis  indirecte  inquantum 
ut  minus  bona  impediunt  meliora. 

SUMMA    CONTRA   GeNTILES   D.   ThOMAE   ToM.    II. 


XVII 

§  7.  -  {47*  b  26-54).  Tota  materia  huius  §  rediviva 
ostenditur  in  revisionis  capitulo  128,  §§  1-5,  (892  a  l-b35) 
ubi  autem  sub  hoc  alio  nexu  logico  cum  praecedentibus 
unitur:  de  usu  venereorum,  ciborum,  rerum  exteriorum, 
hominum  aliorum. 

Prior  pars  huius  §  7,  a-y,  de  necessitate  ordinandi  ho- 
mines  ad  invicem  per  legem,  in  revisionis  cap.  128  trac- 
tatur  forma  uberiori,  sub  argumentis  distinctim  propositis, 
additis  etiam  auctoritatibus  S.  Scripturae;  altera  pars,  8, 
de  praeceptis  quibus  Deus  providet  societati  hominum 
resumitur  iisdem  fere  verbis.  Ad  singula  quod  attinet: 

§  7.  X  -(47*  b  26-30).  Redivivus  in  §  1.(392  a  l-il). 

P  -  (   ib.    3 1-3 4).  Redivivus  in  §  2.  {ib.  a  12-17). 

Y  -(   ib.  34-3S).  De  praecepto  iustitiae  genera- 

tim;  redivivus  in  prima   parte 

§  5.  (ib.hg-i5). 

-  (   ib.  38-42).  Redivivus,  sub  forma  argumenti 

distinctim  propositi  pro  neces- 

sitate  pacis  habendae,  in  §  4.  (ib. 

a  37-b  8). 

S  -  (   ib.  42-54).  Redivivus  fere  ad  verbum  in  se- 

cunda  parte  §  5.  (ib.  b  i6-35). 

Deinde  in  prima  redactione  post  data  praecepta  ius- 

titiae   datur   praeceptum  mutuae  dilectionis;  hoc  suppri- 

mitur  hoc  loco  in  nova  redactione,  quia  ibi  praeceptum 

dilectionis  mutuae  iam  prius  datum  erat  tanquam  conse- 

quens  necessarie  et  immediate  praeceptum  diligendi  Deum 

(capitula  116  et  117). 

§  8.  —  (47*  b  54-66).  Sub  alio  respectu  resumitur  in 
capitulo  novo  128,  §  6  (392  b  36-393  b  3),  praesertim  li- 
neis  393  a  1-3,  sc.  non  ut  ratio  dandi  praecepti  mutuae 
dilectionis,  sed  ut  effectus  dilectionis  iam  habitae. 

§  g.  -  (47*  b  66-70).  Resumitur  etiam  in  cap.  128 
eodem  loco  et  modo  quo  §  8. 

Cetera  argumenta  probantia  necessitatem  dandi  prae- 
ceptum  mutuae  dilectionis  revisionis  capitulum  117  re- 
diviva  ostendit,  ubi  proponitur  et  explicatur  ipsum  praece- 
ptum.  Ideo  quatuor  sequentes  paragraphi  omnes  in  revisione 
revixerunt  in  cap.  117. 

^  10.  -  (47*  b  70-48*  a  3).  Redivivus  in  arg.  5°  cap.  117. 
§  II.  —  (48*  a  3-p).  Redivivus  in  arg.  1°  cap.  117. 
§  12.  -  (48*  a  g-i3).  Redivivus  in  arg.  2°  cap.  117. 
§  i3.  -  {48*  a  i3-i6).  Revivunt  ampliatae  in  fine  ca- 
pituli  117  auctoritates  S.  Scripturae. 

§  14.  -  {48*  a  16-20).  Heiec  conclusioinprimaredactione 
separabatur  a  praeceptis  de  iustitia  per  considerationes 
circa  necessitatem  dandi  praeceptum  mutuae  dilectionis; 
in  revisione  ergo,  ubi  praeceptum  dilectionis  Dei  et  pro- 
ximi  iam  datum  erat  in  capitulis  116  et  1 1 7,  ista  con- 
clusio  immediate  sequi  poterat  ad  praecepta  de  iustitia, 
cfr.  dicta  supra  ad  §§  7,  8,  9. 

§  i5.  —  {48*  a  2i-3o).  Item  redivivus  in  §  6  cap.  128. 
§  16.  -  (48*  a  3o-36).  Eadem  S.  Scripturae  auctoritas 
inducitur  I.c.  cap.  128;  ad  quam  plenitudinem  acqui- 
rendam  in  prima  redactione  adduntur  praecepta  et  con- 
silia  circa  opera  misericordiae ;  in  revisione  ex  illa  ple- 
nitudine,  considerata  ut  iam  possessa  (secundum  praecepta 
capitulorum  116  et  117),  concluditur  hominem  inclinari 
ab  interiori,  voluntarie  ad  facienda  praecepta  iustitiae 
prompte  et  superabundantur,  et  pulchre  ampliatur  ibi  haec 
consideratio  addendo  quomodo  habentes  caritatem  lege 
non  egeant  sed  sibi  ipsi  sint  lex;  in  §  7.  (ib.  393  b  4-14). 
§  17.  -  (48*  a  3 6-60).  In  prima  redactione  capitulum 
clauditur  cum  consideratione  transgressionis  praeceptorum 
quae  peccatum  mortale  dicitur.  Opportunius  secunda  re- 
dactio  eandem  remittit  post  integre  peracta  praecepta  et 
consilia  Legis  divinae  in  finem  capituli  iSg,  quod  de 
inaequalitate  meritorum  et  peccatorum  tractat;  similiter 
in  revisione  post  praedicta  de  plenitudine  Legis  ex  dile- 
ctione  nunc  aptius  clauditur  tractatus  de  Praeceptis  cum 
capitulo  129  probante  omnia  praedicta  etiam  rectitu- 
dinem  habere  ex  natura,  et  non  solum  quia  lege  posita. 
Cap.  pA  12  §§  1-3.  -  (48*  a  63-b  21)  Cfr.  dicta  gene- 
ratim  de  consideratione  sensibilium  et  corporalium  in  utraque 


xvm 


redactione  supra  sub  §  6;  consequenter  matena  tractata 
in  istis  3  paragraphis  supprimitur,  alias  non   resumenda. 

§  4_7  _  US*  b  21-68).  His  §§  introducentibus  consi- 
derationes  de  Consiliis  substituitur  in  revisione  brevius  et 
succinctius  exordium  novum  capituli  i3o  (Sgb  a  i-i5), 
in  quo  exordio  Auctor  clare  etiam  exprimit  illum  m  revi- 
sione  aliquantulum  mutatum  aspectum  sensibilmm  et  cor- 
poralium  (de  quo  cfr.  dicta  supra  sub  §  6),  repetendo  vir- 
tutem  et  iustitiam  non  tolli  si  homo  secundum  rationem 
utatur  corporalibus  et  terrenis,  sed  dari  consilia  solum  ad 
perfectius  adhaerendum  Deo  quam  iustitia  requirit,  quibus 
consiliis  homini  suadetur  ut  illa,  bona  quidem  in  se  sed 
minus  bona  quam  alia,  propter  meliora  praetermittat. 

Etiamsi  nobiscum  dissentire  velit  studiosus  quis 
lector,  aliam  verioremque  assignare  valens  ratio- 
nem  intrinsecam  aut  transpositionis  aut  muta- 
tionis  aut  suppressionis  huius  illiusve  paragraphi, 
nemini  tamen  post  praedicta  omnia  dubium  erit 
quin  anecdoti  materia  generatim  considerata  om- 
nino  superabundet  in  ordine  doctrinae  secundae 
redactionis,  et  repetitiones  causet  superiiuas  et 
inutiles  multorum  elementorum  haud  semel  cum 
eorundem  verborum  copia.  Neminem  etiam  scien- 
tiarum  sacrarum  peritum  eftugiet  maior  in  se- 
cunda  redactione  doctrinae  perfectio  et  superba 
maiestas,  qua  a  conceptu  altissimo  Supremae 
totius  universi  Causae  et  Finis  incipiens  et  gra- 
datim  descendens  ad  infima  singula  praecepta  et 
consilia,  creaturam  rationalem  secundum  totum 
quod  est  et  habet  in  illum  sui  et  universi  Fi- 
nem  sanctissime  reducit. 

Doctrina  ista  de  Praeceptis  et  Gonsiliis  in  ea 
forma  qua  Traditio  eam  ex  diversis  Autographi 
locis  et  invicem  distantibus  angulis  et  fasciculis 
in  unum  corpus  conscripsit,  talem  in  se  et  cum 
praecedenti  Libri  parte  logicam  unitatem  et  per- 
fectam  cohaesionem  ostendit,  tantopere  artem  et 
ingenium  Auctoris  omnium  nostrum  admirationi 
offert,  ut  ne  a  Sancto  Thoma  quidem  quidquam 
melius  expectares.  Hoc  ei  dictum  volo  cui,  in 
dubio  utrum  potius  anecdoto  non  materialiter  in 
Autographo  deleto  quam  novis  ex  sola  Tradi- 
tione  notis  capitulis  credendum  sit,  fortassis  au- 
tumare  placeret  ipsum  amanuensem  e  proprio 
ingenio  produxisse  ea  quae  in  sexternione  su- 
perstite  non  inveniuntur.  Dotes  autem  doctrinae 
et  styli  S.  Thomae  tanta  perfectione  imitari  nulli 
homini  datum  est.  Sicut  iuvenis  a  viro  perfecto, 
ita  prior  forma  doctrinae  de  Lege  Divina  deficit 
a  perfectione  secundae.  Quemadmodum  proinde 
in  rerum  natura  iuvenis  existere  eodem  tempore 
non  possit  una  cum  viro  perfecto,  sic  nec  prio- 
rem  doctrinae  formam  stare  iuxta  novam  in  textu 
definitivo  permittendum  est.  Removenda  igiturilla 
erat  et  releganda  in  partes  Appendicis  cum  ce- 
teris  documentis  priorem  Summae  nostrae  re- 
dactionem  illustrantibus. 

Quod  Uccellius  in  facie  iuvenis  faciem  viri  non 
recognovit,  nobis  videtur  exemplum  particulare 
universalis  eius  incuriae  in  observando  vel  per- 
scrutando  genesim  et  causam  secundarum  re- 
dactionum  quae  sibi  Autographum  rescribenti  in- 
numerabiles  obviae  factae  sunt.  Tantopere  autem 
facie  simillima  sunt  in  utraque  redactione  multa 
doctrinae  elementa,  ut  concordia  omnino  latere  ne- 


minem,  ne  myopem  quidem  lectorem,  potuerit.  In 
duobus  paragraphis  (in  duobus  tantum  ?)  similitu- 
dinem  vidit  Uccellius,  quos  hic  rescribo  secundum 
utriusque  redactionis  formam  et  cum  notis  ipsius. 

Cap.  pAi\,  §  JO. -  Adhuc. Lei  Cap.  tij,  arg.  S.  -  Praeterea: 

data  sive  divinitus   sive  tiumanitus  Lex  divina  profertur  homini  in  au- 

inclinationi    naturali    respondet    et  xilium  legis    naturalis.   Est  autem 

eam  perficit,  sicut  supra  dictum  est.  omnibus  hominibus  naturale,  ut  se 

Inest  autera  homini  naturalis  incli-  invicem  diligant.  Cuius  signum  est 

natio  ad  omniura  hominum  dilectio-  quod    quodam    naturali     instinctu 

nem.  Hoc  autem    monstrat   quod  homo  cuilibet  homini,  etiara  ignoto, 

homo    exhibet  (exhibebit   Ucc.)  in  subvenit  in  necessitate,  puta  revo- 

periculis  etiam  ignotis  auxilium,  et  cando  ab  errore    viae,   erigendo   a 

in    erroribus   viarum    directionem.  casu  et  aliis  huiusmodi :  ac  si  oranis 

Necessariura  igitur  fiiit  lege  divina  homo  omni  homini  esset  naturaliter 

praeceptum   dilectionis   dari,   quod  familiaris  et   amicus.  Igitur   ex  di- 

ad    omnes    homines    extenderetur.  vina   lege  mutua  dilectio   homtni- 

(47*670-48*^3)  bus    praecipitur.  (367  b  7-l5) 

Ibidem  §  w.-  Itera.  Mentem  ho-  Ibidem  arg.  2.  -  Adhuc.    Qui- 

minis  necesse  est  in   divina   dilec-  cunque  diligit  aliquem,  consequens 

tione  fundari,  ut  supra  dictum  est.  est  ut  etiam  diligat  dilectos  ab  eo, 

Ex  divina  autera  dileclione  ex  ne-  et  eos  qui  coniuncti  sunt  ei.   Ho- 

cessitate  in  homine  sequitur  homi-  mines  autem  dilecti    sunt   a    Deo, 

num  dilectio.  Nam  qui  vere  diligit  quibus  sui  ipsius  fruitionem  quasi 

aliquem,  diligit  ea  quae  sunt  eius.  ultimum  finem  praedisposuit  Opor- 

Omnis  autem  homo  est  Dei  (alteri  tet  igitur  ut,  sicut  aliquis  fit  dilector 

Ucc.)  quasi   quaedam  imago   eius,  Dei,  ita  etiam  fiat  dilector  proximi. 

et  velut  (valde  Ucc.)   potens   ipso  (367  a  9-14) 
frui.  Oportet  igitur    ut    qui    diligit 

Deum,  diligat  et  {etiam  Ucc.)  pro-  .                                * 
ximum.  (48*  a  3-9) 

Nota  forte  melius  dici  in  secunda  similitudine  §§  11  et  12  unitos 
potius  respondere  argumentis  l  et  2,  prout  penitius  inspicientibus 
haud  difflcile  apparet. 

Ad  §  1  o  Uccellius  notat :  «  Hoc  idem  argumen- 
tum  praebet  S.  Doctor  diversimode  lib.  III,  cap.  iiy, 
ed.  rom.  num.  S»  (pag.  469,  Migne  SSg);  ad  §  1 1: 
«  Hoc  idem  argumentum  habetur  lib.  III  cap.  iiy, 

n.  2  ed.  rom.  diversis  tamen  verbis »  Fallitur 

qui  putaret  Uccellii  conscientiam  propter  mani- 
festas  repetitiones  perplexa  quadam  dubitatione 
anxiari  utram  partem  supervacaneam  ideoque 
eiiciendam  consideraret !  Quo  promptius  nedum 
istas  duas  sed  universas  omnes  explicaret  repeti- 
tiones,  in  prosequendo  notam  praedictam,  illico 
nobis  praesto  est  hoc  sane  artis  logicae  peritis  novo 
principio  «...  Non  est  autem  infrequens  S.  Thomam 
eisdem  repetitis  argumentis  multa  diversa  probare  ». 
(edit.  Romae.  469,  Migne  860) !  Nemini  tamen  mi- 
rum  videatur  Uccellium  eousque  violationis  artis 
logicae  pervenisse;  iam  ab  initio  circa  anecdotum 
nullam  aliam  expertus  est  quam  dif&cultatem  rite 
collocandi  caput  quod  felix  fortuna  ei  Autogra- 
phum  nuper  recuperatum  transcribenti  « repe- 
riendum  »  obtulerat.  Quamobrem,  S.  Doctorem 
bis  in  eandem  materiam  cadere  praesumere  non 
valens,  quasi  a  priori  differentiam  inducit  ma- 
teriae  anecdoti  cum  cetera  oratione,  argumenta 
essentialiter  eadem  diversa  probare  credit,  immo 
apud  S.  Thomam  frequens  hoc  esse  putat.  Certe, 
etiam  erronee,  arbitrarie  quidem,  sed  audaciori 
saltem  consequentia  egit  Uccellius  in  fine  anec- 
doti,  cum  (in  edit.  Migne)  ad  initium  capitis  i3i 
(nostri  i3o),  nihil  monens,  novum  traditionis  exor- 
dium  simpliciter  suppressit !  (Gfr.  supra  pag.  X  b.) 

CoNCLUsio.  -  Triplici  hac  nostra  argumentatione 
ducti,  absque  formidine  oppositi  af&rmare  possu- 
mus :  removendum  esse  e  textu  Summae  nostrae 
textum  «  capitis  anecdoti  »  quem  Uccellius,  specie 
integritatis  scripturae  illico  deceptus,  absque  quavis 
ulteriori  critica  indagatione  inTraditione  omissum, 
ideoque  in  editionibus  suis  restituendum  credide- 


rit.  Nemo  sane  post  omnia  praedicta  nos  senten- 
tiam  ferentes  levitatis  accusabit;  attamen  ipsi, 
velim,  lectores  diiudicent  utrum  et  quo  iure  anec- 
dotum  e  textu  definitivo  ad  cetera  elementa  pA, 
in  Appendice,  relegaverimus.  Cuivis  lectori  dili- 
genti  et  studioso  in  nostra  editione  praesto  sunt 
omnia  causae  documenta,  eaque  insuper  non  dif- 
ficillima  illa  intricataque  ipsius  Autographi  scrip- 
tura  sed  nitida  forma  typis  impressa,  adiuvantibus 
ulterius  conspectu  generali  supra  posito  et  tabulis 
concordantiarum  infra  ponendis. 

Ab  Uccellio  nunc  discedimus,  reversuri  ad 
eum  quando  ad  cetera  S.  Thomae  Autographa 
edenda  aggrediemur.  Quibus  optimo  iure  aliunde 
gaudet  meritis  historice  illustrando  vitam  et  opera 
S.  Thomae,  absit  longissime  a  nobis  ut  quidquam 
derogemus.  Ad  Autographum  Summae  Contra 
Gentiles  autem  quod  attinet,  nobiscum  fatendum 
erit  omnibus  Uccellianae  transcriptionis  eventum 
haudquaquam  proportionari  mirabili  studiorum 


XIX 

impensae  et  piissimae  cordis  sui  devotioni.  Captus 
qua  erat  praesumptione  ad  Autographi  editionem 
suf&cere  singulas  dif&cilliraae  scripturae  lectiones 
de  verbo  ad  verbum  interpretari,  quin  contextum 
integrum  critice  conferret,  mari  magno  infimo- 
rum  et  singulorum  immersus  et  mox  caligine  op- 
pressus,  supernam  lucem  videre  non  potuit,  quae 
etiam  per  abditas  Autographi  salebras  errantibus 
non  indubie  viam  rectam  monstravit. 

Quod,  in  attingendo  ipso  termino  Autographi 
rescribendi,  creberrimis  iam  minoris  momenti  im- 
perfectionibus  supremus  errorum  cumulus  ei  ac- 
cessit  introductione  membri  iamdudum  emortui 
in  corpus  vivum  vivifici  operis  Contra  Gentiles, 
nobis  videtur  prae  ceteris  consequentia  necessa- 
ria  illius  critici  sensus  absentiae  qua  generatim 
Uccellius,  nimis  libenter  et  absque  praevia  suf&- 
cienter  subtili  indagatione,  ubique  S.  Thomae 
scripta  Autographa  et  inedita  reperire,  transcri- 
bere  fet  edere  solebat. 


TABULAE  CONCORDANTIARUM  ULTIMI  AUTOGRAPHI  FASCICULI 
AD  EDITIONEM  LEONINAM,  ET  E  CONVERSO. 


Folia 
Autographi 

78  r  a  1-23 
r  a  24-b  3 

r  b  4-79  r  a  1 5 


79  r  a  16-b  40 

r  b  41-v  b  12 
V  b i3-49 

80  r  a  i-b  5 
r  b  6-53 


V  a  I 


-39 


V  a  40-b  1  o 


vb  ii-i3 

vb  14-82  r  ^46 


Tabula  Prima  -  Concordantiae  Autographi  ad  Leoninam 

Capitula 


Capitula 
pA 


pA  1 


pars  110 


111 


112 


pA6 


pA7 


pA8 


pAg 


Ultima  pars  cap.  110 , 

Quod  speciali  quadam    ratione    creaturae   ratio 
nales  divinae  providentiae  subduntur  .     .     . 
pA  2     Quod    creaturae    rationales    gubemantur   propter 
seipsas,  aliae  vero  in  ordine  ad  eas    .     .     . 
A  C79ra  16  margo) 

pA  3  Quod  in  sola  rationali' creatura  potest  esse  culpa  deletutn 
pA  4  Quod  in  sola  creatura  rationali  est  malum  poenae  deletum 
pA  5   ■  Quoihodo  creaturae  irrationales  divinae  providen- 

tiae  subduntur deletum 

Quod  hominum  actus  divino  iudicio  subiacent   .   deletum 

D  (80  rb  6  margo) 

Quod  in  humanis  actibus  sunt  aliqua  recta  secun- 
dum  naturam  et  non  solum  quasi  lege  posita. 

80  r  b  6—7  et  mg,  e  regione  lin,  7-1 3       .     .      exord.  deletum   1 29 

b  8-53 pars  \2^ 

Quod  lege  divina  non  exigitur  aliquid  ab  ho- 
mine  propter  utilitatem  Dei,  sicut  legibus 
tyrannorum deletum 

Quod  lege  Dei  non  requiritur  ab  homine  solum 
ut  sit  bene  ordinatus  ad  alios,  sicut  legibus 
regum   iustorum deletum 

O  (80  V  b  11  margo) 

Epilogus  non  deletus,  nunc       ....  epilogus  121 

pA  10  Qua  ratione  fornicatio  simplex  secundum  legem 
divinam  est  peccatum  et  quod  matrimonium 
sit  naturale In  revisione  quadripartitum 

80  v  b  14-81  r  b  26 pars  122 

81  r  b  26-v  a  23  (cfr.  praedeleta  S7*)    ....    pars  123 

v  a  23—28 deletum 

V  a  28-b  17  (cfr.  praedeleta  3 7*) pars   I24 

vb  17-82  ra7 pars  123 

82  r  a  7-r  b  7 125 

rb7-i8 pars  122 

r  b  1 9-46 deletum 

Revisoris  normae  directivae  et  additiones  in 
margine   laterali  et  inferiori  folii  .81  v  a : 

E  regione  linearum    2  3-3 1         pars   123 

»        »  »        31-44 deletum 

»         »   lin.  44-3  mg.  inf.        Normae  direct.  et  epitogus      123 
Margo  inf  3-I4        pars  124 


Folia  Leoninae 
in  Corpore  in  Appendice 

35o  a  10-b  20  — 

355  a    i-b  17  — 

356  a    1-357  b3i    — 

—  44*  a  i5-b  26 

—  44*  b  27-45*^46 

—  45*  a  48-b  4 

—  45*  b  6-75 


—  46*  a  3-12 

394  a  11-3^5  b  7      — 


46*  a  16—49 


46*  a  5 1-68 


377  b  18-20 


378 a 1-379 b 33  — 

382ai-bu  — 

—  46* b  8-12 

385  a  i-b  11  — 

382 b  22-383 b 9  — 

387  a  1-388 b 19  — 
379  b  34-52 


46*  b  49-69 


382  b  12-21  — 


383  b  10-18 
385  b  12-39 


46* b  15-23 
46*  b  24-36 


XX 

82  r  b  47-83  rb  19 

83  rb  20-v  b  39 

V  b  40-84  r  a  36 

84  ra  36-85  rb  2 

85  rb3-va55 
vb  1-86  ra  11 

86  r  a  12-87  r  349 

87  rb  1-88  ra  i5 


88  ra  i6-b53 

pA  19 

va  1-89  r  a  26 

pA  20 

8g  r  a  ij-finis 

pA  21 

pA  11 
pA  12 

pA  i3 

pA  14 

pA  i5 
pA  16 

pA  17 
pAi8 


Quod    divinum    regimen   ad   homines   est  sicut 

regimen  patemum delendutn 

sine  titulo  autographo 

83  r  b  20-v  a  39 delendum 

E  (83  V  a  40  margoj 

83  v  a  40-b  39 ^ar5  i3o 

De    errore    impugnantium   voluntariam    pauper- 

tatem i3i 

De  modis  vivendi  eorum  qui  voluntariam  pauper- 

tatem  sequuntur  (cfr. praedeleta  3g*)      ...  i32 

Quomodo  paupertas   sit  bona  (cfr.  praedeleta  3g*)  i33 

Solutio   rationum   supra   inductarum  contra  pau- 

pertatem 134 

Solutio  eorum  quae  obiiciebantur  contra  diversos 

modos  vivendi  eorum  qui  assumunt  volun- 

tariam  paupertatem i35 

De  errore  eorum  qui  perpetuam  continentiam  im- 

pugnant 
87  r  b  i-v  b  27 i36 

87  V  b  28-44  e  deletione  restiiutum 137 

vb  45-88  rai5 deletum 

Contra  eos  qui  vota  impugnant i38 

sine  titulo  autographo 

88  V  a  1-46        deletum 

B  (88  V  a  46  margo) 

88^346-89^326 119 

Quod  latriae  cultus  soli  Deo  est  exliibendus  .     pa?-s  120 


—  46*  b  71-48  a  60 

—  48*  a  63-b  68 
396  a  16-b  45  — 

398  a  i-b  35  — 

399  a  1-401  b  5i    — 

403  a  i-b  40  — 

404  a  1-405  b  39    — 
406  a  1-409  b  45    — 


412  a  1-413  b  21    — 

413  b  22-45  — 

—  41*  a  3-27 

415  a  1-416  b  42    — 

—  49*  a  27-31 

370  a  i-b  41  — 

372  a  1-374  a  22    — 


Tabula  Secunda  -  Concordantiae  Leoninae  ad  Autographum 


Folia  Leoninae 
355  a  i-b  17 

356ai-357b3i 
A.359  a  i-36ob38 

363  a  i-b  20 

364  a  i-b  20 

365  a  1-366  b  7 

367  a  i-b  21 

368  a  i-b  29 
B  370  a  l-b  41 

372  a  1-374 b32 

377  a  i-b  20 


o 


378  a  1-379  b52 


382  a  1-383  b  18 


385  a  i-b  39 

387  a  1-388  b  19 

389  a  i-b  22 

390  a  1-391  b  7 


Capitula 
Leoninae 

111 


Quod  speciali  quadam  ratione  creaturae  rationales  divinae  provi- 

dentiae  subduntur 

Quod  creaturae  rationales  gubernantur  propter  seipsas,  aliae  vero 

in  ordine  ad  eas 

Quod  rationalis  creatura  dirigitur  a  Deo  ad  suos  actus  non  so- 

lum  secundum   ordinem  ad  speciem,  sed  etiam   secundum 

quod  congruit  individuo 

Quod  divinitus  hominibus  leges  dantur 

Quod  lex  divina  principahter  ordinat  hominem  in  Deum      .     . 

Quod  finis  legis  divinae  est  dilectio  Dei 

Quod  divina  lege  ordinamur  ad  dilectionem  proximi  .  .  .  . 
Quod  per  divinam  legem  homines  ad  rectam  fidem  obligantur 
Quod  per  quaedam  sensibilia  mens  nostra  dirigitur  in  Deum  . 
120    Quod  latriae  cultiis  soli  Deo  est  exhibendus 

372  a  1-374  ^22 

374 a 22-b  32     ..     .     .     .  .. 

Quod  divina  lex  ordinat  hominem  secundum  rationem  circa  cor- 

poralia  et  sensibilia 

377  a  i-b  17 

b  18-20     

Qua  ratione  fornicatio  simplex  secundum  legem  divinam  sit  pec- 
catum,   et  quod  matrimonium  sit  naturale 

378  a  1-379  b  33 

379  b  34-52 .     . 

Quod  matrimonium  debet  esse  indivisibile 

382  a  i-b  11 

b  12-21 in  marg.  lat. 

b  22-383  b  9 

383  b  10-18 in  marg.lat, 

Quod  matrimonium  debeat  esse  unius  ad  unam 

385  a  i-b  11    

b  12-39 '"  marg.inf. 

125  Quod  matrimonium  non  debet  fieri  inter  propinquos  .     .     .     . 

1 26  Quod  non  omnis  carnalis  commixtio  est  peccatum       .     .     .     . 

1 27  Quod  nullius  cibi  usus  est-  peccatum  secundum  se      .     .     .     . 


112 


ll3 


114 
ii5 
116 
117 
118 

119 


121 


122 


123 


124 


Folia  Autographi 


78  r  a  24-b  3 

78  r  b  4-79  r  a  1 5 


extra  Autogr. 
extra  Autogr. 
extra  Autogr. 
extra  Autogr. 
extra  Autogr. 
extra  Autogr. 

88  V  a  46-89  r  a  26 

89  r  a  27-  \hfinis 
extra  Autogr, 


extra  Autogr. 
80  V  b  ii-i3 


80  vb  14-81  rb  26 
82  rb  7-18 

81  r  b  26-v  a  23 
81  va  23-3i 

81  V  b  17-82  r  a  7 
8 1  V  a  44-mg-.  inf,  3 

81  V  a  28-b  17 

81  V  a3-l4 

82  r  a  7-r  b  7 
extra  Autogr. 
extra  Autogr. 


XXI 


392ai-393b  i3 
3943  1-395  by 


E 


396  a  i-b  45 

398  a  i-b35 

399  a  1-401  b5l 

403  a  l-b  40 

404  a  1-405  b  3q 
406  a  1—409  b  45 

4123  1-413  ^45 
415  a  1-416  b42 
418  a  1  etc. 


128 
129 


i3o 


i3i 

l32 

i33 

134 

i35 

i36-i 

i38 

i3o 

Quomodo  secundum  legem  Dei  homo  ordinatur  ad  proximum 
Quod  in  actibus  humanis  sunt  aHqua  recta  secundum  naturam, 

et  non  solum  quasi  lege  posita 

394  a  1-11       

a 11-395  b  7      

De  Consiliis  quae  dantur  in  lege  divina 

396  a  i-i5      

a  16-b  45 

De  errore  impugnantium  voluntariam  paupertatem 

De  modis  vivendi  eorum  qui  voluntariam  paupertatem  sequuntur 

Quomodo   paupertas  sit  bona 

Solutio  rationum  supra  inductarum  contra  paupertatem  .  .  . 
Solutio  eorum  quae  obiiciebantur  contra  diversos  modos  vivendi 

eorum  qui  assumunt  voluntariam  paupertatem  .  ,  .  . 
37  De  errore  eorum  qui  perpetuam  continentiam  impugnant  . 
Contra  eos  qui  vota  impugnant 

Quod  neque  merita  neque  peccata  sint  paria,  et  cetera  capitula. 
(cfr.  Tab.  I  post  cap.  pA  i()J 


extra  Autogr. 


extra  Autogr. 
80  r  b  8-53 


extra  Autogr. 
83  v  a  40-b  39 

83  v  b  40-84  ra  36 

84  r  a  36-85  r  b  2 

85  r  b  3-va  55 

85  vb  1  -86ra  11 

86  r  a  12-87  >"  a  49 

87  r  b  1  -  v  b  44 

88  ra  16-b  53 
extra  Autogr, 


DE  TRADIXrONE. 


De    codigibus    nunc    demum    recensitis. 

B  edito  Primo  Volumine  Summae  Con- 
tra  Gentiles  16  codices  ulteriores,  4  ex 
iam  notatis  sed  nondum  collatis  et  12 
noviter  adductos,  scrutavimus,  quos 
partim  inutlies  esse  invenimus,  partim  autem  tali 
bonitate,  ut  de  tarda  eorum  notitia  corde  tenus 
doleamus,  nuUum  autem  talis  naturae  ut  ad  mu- 
tanda  nostra  principia  circa  restitutionem  textus 
ex  Traditione,  ubi  deficit  Autographum,  nobis  an- 
sam  praeberet ;  e  contra  valde  dolendum,  quod 
horum  sedecim  optimus  non  prius  decessori  no- 
stro  praesto  fuit,  cuius  auctoritate  valde  robo- 
rare  potuisset  dicta  de  textu  pA  ex  traditione 
manuscripta  coUecto.  In  Praefatione  Praecedentis 
Tomi  XIII,  pag.  xvi,  n.  2,  scriptum  legimus:  «  Co- 
dicem  qui  lectiones  pA  ostenderet  nullum  inter 
antiquos  invenimus  »,  et  ibidem  n.  3:  «  Quare 
nullus  antiquus  codex  pA  supersit,  .  . .  de  his  in- 
genue  fatemur  nihil  nos  scire  .  .  .  ».  Hanc  certe 
affirmationem,  nullum  superesse  codicem  anti- 
quum  pA,  textum  Autographi  nondum  ultimo 
accurati  referentem,  iam  feliciter  negandam  esse 
vidimus,  postquam  examinare  potuimus  codicem 
Amplonianum  F.  96  ex  Bibliotheca  Civitatis  Er- 
fordiae,  nobis  annuntiatum  a  Rmo  Dno  Prael.  M. 
Grabmann,  in  Theologische  Revue  1920  (pag.  83), 
cum  ibi  per  tres  articulos  Tomum  Praecedentem 
illustrabat. 

Dum  ante  susceptum  laborem  edendae  Sum- 
mae  Contra  Gentiles  catalogi  archivi  nostri  per- 
currebantur,  ut  Summae  codices  ex  eis  conscri- 
berentur,  mala  fortuna  factum  est,  ut  duo  Amplo- 
niani,  ibi  debite  signati  tanquam  «  De  Veritate 
Cath.  Fid.  »,  fatali  quodam  errore  omitterentur, 
vel  quia  eos  esse  Quaestiones  Disputatas  De  Ve- 
ritate  putaretur,  vel  per  homoteleuton;  in  cata- 
logo  enim  nostro  immediate  sequitur :  «  3 1 1 .  Fol.  De 
Veritate,  Quaestio  Disputata».  Tanto  autem  prom- 
ptiorem  inculpabilis  huius  erroris  absolutionem 


decessori  optime  merito  impertient  nobiscum  lec- 
tores  benevoli,  quanto  ipse  summa  semper  bene- 
volentia  codicum  innumerabiles  errores  librarios 
iudicaverit,  teste  Praefatione  Voluminis  Praece- 
dentis  pag.  xvii,  n.  6 :  «  Ingenue  fatemur  quod 
menda  transcriptionis  parum  nos  movent.  Post 
experientiam  olim  et  nuper  sumptam  ex  textibus 
virorum  academicis  titulis  insignium,  iam  non 
animo  parati  sumus  scandalum  sumere  a  mendis 
I  librariis  .  .  .  sed  cuivis  docto  sufficit  hominem 
esse,  ut  ei  per  modum  actus  accidant  quae  mer- 
cenario  scribarum  generi  accidunt  ex  malo  habitu 
vel  nescientia  ». 

Codex  Amplonianus  F.  96  ipso  teste  scriptus 
est  Bononiae  anno  i3oi,  quae  venerandae  anti- 
quitatis  et  originis  inscriptio  inexploratis  adhuc  co- 
dicibus  praestantiam  magnam  afferre  solet,  optimo 
quidem  iure  apud  palaeographos  et  historicos, 
non  autem  pari  etiam  iure  apud  eos  quos  non 
illorum  sed  textuum  recensoris  partes  agere 
oportet.  Restituere  autem  textum  S.  Thomae  in 
pristinam  et  purissimam  suam  formam,  illum 
praebere  imprimis  Sacrae  Theologiae  et  Philo- 
sophiae  studiosis  ex  hac  parte  illustratum  et  adiu- 
raentis  ornatum  quanta  maxima  fieri  potest  abun- 
dantia  et  utilitate,  en  finem  primarium  huius 
editionis.  Haec  intelligentes  periti  iam  vident, 
I  cur  non  eodem  modo  ac  palaeographos  et  histo- 
ricos  a  priori  etiam  nos  movere  possit  codicum 
antiquitas,  et  quare  iuste  illis,  minime  autem 
I  nobis  codex  quanto  antiquior  ac  certiori  originis 
:  nota  inscriptus  tanto  eo  ipso  utilior  evadat.  Magis 
i  enim  illam  scire  nostra  interest  quam  naturae 
vocamus  prioritatem,  quot  scilicet  transcriptio- 
nibus  intermediis  ceu  totidem  generationibus  suc- 
cessivis  textus  codicis  ascendat  ad  primam  ipsius 
originem  in  Autographo  Auctoris.  Huius  naturae 
prioritatis,  maximi  momenti  in  textuum  recensione, 
aliqualem  quidem  praesumptionem  secum  ferre 
videtur  altera  illa  conscriptionis  temporis  prio- 
ritas,  sed  nonnisi  cautissime  et  aliis  iisque  cer- 
tioribus  adhibitis  criteriis  huic  praesumptioni  cre- 


XXII 


dendum  est.  Omnes  enim  operum  S.  Thomae 
codices  manuscripti,  maxima  pro  parte  spatio 
brevi  i5o  annorum  confecti,  nimia  gaudent  vi- 
cinitate  ut  vel  recentissimis  cum  antiquioribus 
communis  origo  per  exscriptionem  ex  eodem 
exemplari  impossibilis  aut  etiam  improbabilis 
evadat.  Facile  igitur  a  prima  textus  origine 
iunior  codex  paucioribus  distare  potest  genera- 
tionibus  quam  antiquior,  quo  facto  non  huic  sed 
illi,  ceteris  nempe  paribus,  maius  est  ius  textuum 
recensioni  intercedendi.  Pro  singulis  codicibus 
quid  valeant  singulis  inquisitionibus  statuendum 
est,  et  ita  nobis  nonnisi  collatione  facta  praestantia 
summa  Amploniani  F  g6  revelata  est,  quae  non 
ex  comprobata  eius  antiquitate  tanquam  ex  primo 
et  praecipuo  fonte  repetenda  est,  sed  ex  textus 
conditione. 

Criticae  enim  subiectus  collationi  secundum 
principia  nostra  saepius  descripta  in  Praefatio- 
nibus  inde  a  Vol.  VIII,  et  ultimo  Vol.  XIII 
pag.  XII  seqq.,  illico  iste  codex  visus  est  longis- 
sime  superare  communem  illam  praestantiam 
codicum  aetatis  et  originis  nota  ornatorum.  Non 
enim  familiae  tam  numerosae  traditionis  com- 
munissimae  a  novum  testem  inducit,  sed  testi- 
monio  suo  continuo  haud  modicam  vim  et  aucto- 
ritatem  novam  affert  traditioni  manuscriptae  pA, 
hucusque  repertae  nonnisi  apud  paucos  eosque 
iuniores  codices,quos  insuperAmplonianus  noster 
sicut  et  antiquitate  ita  et  puritate  et  constantia 
textus  prima  velut  acie  facile  devincit;  - 

Gratissima  igitur  memoria  prosequimur  bene- 
volentiam  Praefecti  Bibliothecae  Erfordianae  et 
ministrorum  Berolinensium,  qui  incertis  adhuc 
temporibus  praeclarum-  hunc  codicem  apud  nos 
Romae  stare  permiserunt  in  Archivo  Rini  P.  Ma- 
gistri  Generalis  Ord.  Praed.  His  omnibus  quod 
coliationem  Erfordiae  incoeptam  domi  per  plures 
menses  continuare  potuimus,  corde  sincero  gra- 
tias  agimus  quam  maximas.  De  collationis  fructu 
infra  uberior  erit  sermo. 

TRANsiMUs  ad  novorum  codicum  descriptionem,  priori 
nostrae  divisioni  in  antiquos,  medios  et  recentes  com- 
muniorem  illam  substituentes  secundum  saeculum  originis, 
ex  quo  de  cetero  nisi  caute  de  textus  conditione  aliquid 
deduci  non  posse  lectores  iam  sciunt.  Annotationes  chro- 
nologicas,  bibliographicas  et  paleographicas  in  codices 
descriptos  editionis  nostrae  praefationibus  non  adiungere 
solemus  nisi  in  quantum  textus  conditionem  et  lectio- 
nem  illustrare  possint.  Cetera  huic  fini  non  subordinata, 
alias  et  aliis  maximae  sane  utilitatis,  alibi  quaerantur ;  hic 
superflua  sunt,  et  ideo  omittenda,  ne  congerie  sua  mere 
accidentalium  essentialia  opprimere,  nec  illorum  ex  con- 
tinuo  harum  scientiarum  progressu  quasi-necessaria  im- 
perfectione  et  incertitudine  mox  integram  totius  perfec- 
tionem  potius  inficere  quam  ipsi  proficere  videantur. 

Patavii  (Padopa),  Bibl.  S.  Antonii,  Scaff.  xii,  261. 
saec.  XIII,  foliorum  173,  perg.  In  fine:  ExpUcit .  .  .  contra 
gentes,  editus  a  fr.  Thoma  de  Aquino.  In  Libro  IV,  quod 
et  recte  annotat  in  margine  secunda  manus,  deficiunt 
quidam  quinterni;  lacuna  se  extendit  a  cap.  34  (in  co- 
dice  33)  nisi  forte  figurative,  in  argumento  Adhuc.  Pro- 
notnina  demonstrativa  usque  ad  cap.  83  (in  cod.  92, 
errore  librario  pro  82)  sed  perfectio  resurgentium,  in  ar- 
gumento  Quod  enim  primo  obiicitur.  Deficit  ergo    etiam 


cap.  54,  ubi  ille  extraordinarius  occurrit  scriptoris  primi 
exemplaris  error,  aequivoce  correctus,  de  quo  iam  egimus 
in  Praef.  Vol.  Praec.  §  V,  n.  25,  pag,  xxiv.  Textus  est  a, 
quandoque  correctus  a  sec.  manu. 

Patavii  (Padova),  Bibl.  S.  Antonii,  Scaff.  xiv,  Soj, 
saec.  XIII-XIV,  ex  catalogo  anni  1886  in  Praef.  Vol.  Praec. 
chartaceus  notatur,  sed  pergamenum  reperimus,  ut  recte 
habetur  in  priori  catalogo  anni  1842.  Folia  non  notantur, 
iunior  catalogus  enumerat  folia  182,  antiquior  210,  nos 
non  examinavimus.  Textus  est  a. 

Hos  duos  Patavinos,  in  Praef.  Vol.  XIII  notatos  sed 
tunc  nondum  collatos,  post  collationem  ad  loca  illa  selecta 
quibus  pro  tota  traditione  conferenda  usi  sumus  (cfr.  ibidem 
pag.  xn)  et  ad  multa  alia,  comperimus  pertinere  ad  seriem 
tam  longam  traditionis  manuscriptae  a;  errores  et  parti- 
cularitates  eius  fideliter  reproducere  solent,  quae  nonnisi 
raro  secunda  manu  corriguntur  vel  saltem  mutantur.  Su- 
perfluos  eos  putamus,  non  propterea  quod  ceteris  suae 
classis  inferiores  essent,  sed  propter  iam  exuberantem  nu- 
merum  codicum  lectioni  traditionis  a  attestantium,  inter 
quos  si  rariores  existerent  nullis  aliis  Patavini  nostri  uti- 
litate  cederent,  quod  idem  valere  volumus  de  codicibus 
infra  positis  Cusano,  Perusino,  Veneto  88. 

Romae,  Vaticanus  Lat.  10460  chart.  fol.  379. 
Anni  146J.  Notetur  ex  isto  codice  recentissimo  in  mc. 
et  expl.  vox  «  frater  »  Thomas,  de  quo  cfr.  Praef.  Vol. 
Praec.  p.  xii.  Quod  ad  textum  attinet,  nil  novi  praebuit, 
est  «  aliquantulum  recensitus.  Nullae  correctiones  secun- 
dae  manus. 

Romae,  Vaticanus  Rossianus  VIII  ij6  perg. 
sec.  XIV,  fol  204.  Omnium  librorum  capitula  in  prin- 
cipio  codicis.  Ante  tabulam  et  ante  textum  Incipit  com- 
mune ;  priori  loco  «  a  fratre  thoma  >  secunda  manus  mutat 
in  «  a  sancto  thoma  ».  Codex  habet  textum  librorum  ad 
classem  p  adscriptorum,  et  quidem  ad  constantiores  socios 
eius  EGPe  connumerandus  est;  hic  solum  testem  adduco 
variantem  in  textu  Sacrae  Scripturae  (Ps.  94)  in  initio 
Libri  III :  Deus  magnus  Dominus  .  .  .  et  altitudines  mon- 
tium  «  tpsius  sunt  ».  Alia  translatio,  quae  adhibetur  in  Invi- 
tatorio  Breviarii  legit  «  ipse  conspicit  »,  et  sic  scripsit  etiam 
traditio  a,  hoc  loco  et  etiam  paulo  inferius  pag.  4^2.  Sed 
meHores  libri  P,  quamvis  priori  loco  legerint  ipse  conspicit 
altero  loco  legunt  ipsius  sunt;  noster  inconsequentiam  auc- 
toris  textus  p  fideliter  sequitur.  Eodem  modo  omnibus 
locis  collatis  cum  EG  et  suis  sociis  convenire  inventus  est. 

Romae,  Vaticanus  Rossiamis  VIII  2o3  saec.  XIV, 
foliis  non  notatis;  scriptura  nitida  et  aequalis;  codex  optime 
conservatus.  Scriptor  studiose  et  diligenter  opus  suum 
peregit.  Videtur  etiam  criticen  exercuisse  pluresque  co- 
dices  contulisse,  at  semper  progrediente  transcriptione  in 
minori  mensura.  Ex  collatione  instituta  apparet  contami- 
natus  usque  ad  cap.  5o  Lib.  I  cum  textu  ZpA,  postea 
autem  fideliter  textui  traditionis  a  adhaeret. 

Lectiones  pA  quae  habentur  in  Appendice  Vol.  Praec. 
pag.  6*,  aut  in  textu  recipit  aut  super  marginem  adducit. 
Operae  pretium  erit  istas  notas  marginales  hic  exscribere. 
Excepto  primo  loco  cap.  1,  p.  3,  a  6,  ubi  noster  habet 
hom.  om.,  in  omnibus  aliis  locis  ibi  enumeratis  legit  cum 
Z,  ad  quosdam  eorum  addens  in  margine  notas  sequentes: 

Ad  3  a  10  post  ordinatur  (u)  margo  habet:  Alias  est 
hic:  finis  enim  est  bonum  uniuscuiusque,  et 
tunc  non  habetur  supra:  a  quo  ratio  boni 
derivatur,  quod  in  idem  redit. 

Ad  4  a  3  post  in  esse  margo  addit:  aliqui  libri  (omnes 
scilicet  praeter  paucissimos  traditionis  pA) 
non  habent  hoc  quod  hic  sequitur  usque  ibi: 
eiusdem  autem  est. 


Ad 


eiusaem  auiem  vst. 

4  b  10  post  assumit  margo   addit:  Aliqui  libri  non 
habent  quod  hic  sequitur  usque  ad  finem 


capituli,  scilicet:   Haec  autem .  .  .   manife- 
stare;  («  posse  »  om.  noster). 

Hic  capitulum  primum  finit  noster,  secundo 
capitulo  inscribens  titulum  primi,  et  tertio,  quod 
incipit  (sicut  et  in  Amploniano  F.  96,  de  quo 
infra)  ad  verbum  Assumpta  6  a  22,  titulum 
secundi,  quo  verbo  Z  incipit  capitulum  se- 
cundum.  Capitulationi  aliorum  sese  accom- 
modat  noster  relinquendo  primum  capitulum 
sine  titulo,  et  in  tabula  Capitulorum  scribit 
Prohemium  Cap.  i.  Summa  omnium  capitu- 
lorum  est  104. 

Ad  1 1  a  28  post  ordinetur  [32)  md.r§,o  aAAit:  Aliqui  libri 
loco  eius  quod  hic  sequitur  sic  habent: 
propter  quod  metaphysica  quae  circa  divina 
versatur  inter  philosophiae  partes  ultima 
remanet,  etc. 

Lectionibus  NZ,  quas  Praefatio  Vol.  Praec.  pag.  xxxii 
annotat  in  margine  inferiori,  fere  omnibus  (exceptis  so- 
lis  4  vel  5  ex  33  enumeratis)  fideliter  adhaeret  Rossianus 
noster,  interdum  variantem  interlinearem  adducens  per 
al'  i.  e.  alias,  e.  g.  17  a  27  alias  docentur,  17  b  9  aliasmi- 
7-acula.  —  Ad  cap.  5,  14  a  10  legit  cum  NZ  secundum 
aliquid  cognitum,  et  nota  marginalis,  ultima  huius  generis 
quam  advertimus,  dicit:  Aliqui  libri  hoc  quod  hic  sequitur 
usque  ibi:  quia  ergo,  hic  non  habent,  sed  infra  immediate 
ante  paragraphum  sequentem.  Hoc  est :  ipse  in  suo  textu 
verba  14  a  10  Quia  ergo  ad  altius  ...  24  inquisitionem 
excederent  {exced.  inq.  Ross.)  ponit  post  portionem  14  a  24 
Secundum  etiam  hunc  modum  (Unde  etiam  Ross.) .  .  .  3o 
virtutibus  delectantur.  Hac  lectione  diifert  noster  ab  om- 
nibus  aliis  nobis  notis  codicibus. 

Circa  contactum  textus  nostri  Rossiani  cum  Z.,  resp.  pA, 
in  primis  5o  capitulis,  suf&cit  advertere  mixturam  illam 
non  esse  aliquid  novi  in  traditione  Summae  Contra  Gen- 
tiles  (cfr.  Praef.  Vol.  Praec.  §  I,  p.  xvi),  nullibi  autem 
tam  frequenter  obtinere  quam  in  Rossiano  nostro.  Cetero- 
quin  in  eo  nihil  specialiter  notandum  obviam  habuimus, 
quod  relationem  codicum  inter  se  et  cum  Autographo 
qualitercumque  mutaret, 

Tabulae  capitulorum  ante  singulos  libros ;  post  tabulam 
Libri  I  rubro:  Incipit  Summa  contra  Gentiles  {sancti 
supra  ras.)  Thome  de  Aquino,  Ord.  praedicatorum.  In 
margine  inferiori  primi  folii  textus  recto:  hic  liber  est 
conventus  tabiensis  (Taggia)  S.  M.^  matris  misericordiae 
ord.  pred.  In  fine  operis  nil  nisi :  usque  in  sempiternum 
amen;  octo  lineae  vacuae,  ubi  legitur  denuo:  Hec  Summa 
Sancti  Thome  est  conventus,  etc.  ut  supra,  hic  et  altero 
loco  additum  manu  tarda. 

Erfordiae  {Erfurt),  Bibl.  Civiiatis,  Amplonianus 
Q.  111.  Saec.  XIV  tardi,  videtur  pertinere  ad  a,  huius 
errores  non  raro  corrigit  sed  non  secundum  lectiones  ^. 

Erfordiae  (Erfurt),  Bibl.  Civitatis,  Amplonianus 
F.  g6.  Anni  i3ol  Bononiae,  fol.  172,  habet  capitulorum 
tabulas  omnes  in  fine  libri  fol.  170  r  b;  fol.  1  r  rubro: 
Incipit  liber  de  veritate  fidei  catholicae  contra  errores 
infidelium  editus  afratre  thoma  de  aquino  ordinis  fratrum 
predicatorum.  Cap,  i,  quid  sit  officium  sapientis.  In  fine 
libri  habetur:  •  .  .  usque  in  eternum  (non  sempiternum). 
rubro:  Explicit  liber  de  fide  catholica  qui  dicitur  contra 
gentiles  editus  a  fratre  thoma  de  aquino  ordinis  fratrum 
predicatorum,  scriptus  Bononiae  anno  domini  MCCCI. 
Librarius  folium  notatum  69  post  lineam  20  r  a,  propter 
nimiam  pergameni  subtilitatem  et  tralucentiam  non  occu- 
pavitmonens:  nota  quod  hoc  folium  vacat,  et  supra  folium 
sequens  has  20  lineas  rescripsit  orationemque  prosequitur. 

Textus  pertinet  ad  traditionem  parcissime  difFusam  pA, 
de  qua  vide  Praef.  Vol.  Praec.  p.  xv.  Sociorum  solitudini 
et  infirmitati  constanter  subveniens  plane  dignus  est  quem 


xxin 

fusius  testem  citemus  speciali  paragrapho,  cfr.  infra  §  2. 
In  Appendice  adhuc  continue  citari  potuit,  sub  siglo  M. 

Argentorati  (Strasbourg),  Bibl.  Universit.  5g' 
Saec.  XV,  fol.  368;  Contra  Gentiles  fol.  1-324,  fasciculo- 
rum  diploma  externum  est  perg.,  interna  sunt  chart.  Altera 
pars,  fol,  326-368,  chart,  ex  toto,  est  index  rerum  ordine 
alphabetico  compositus,  Notetur  etiam  in  hoc  codice  re- 
centissimo  -  exempli  gratia,  nam  omnes  codices  afferre 
longum  est  —  vox  «  frater  »  Thomas  (de  quo  supra)  in 
inc,  et  expl.  Textus  est  a  paululum  recensitus. 

Cusae  (Bernkastel-Kues  an  der  Mosel)  Hospi- 
tal  j^.Perg.  Saec.  XlV-med.  fol.  196.  Textus  est  a  purus, 
a  secunda  manu  nonnisi  rarissime  correctus. 

Bonnae  (Bonn),  Bibl.  Universit.  2gg.  Chartaceus. 
Saec.  XV,  folia  non  numerata  sunt.  Textus  est  a  mixtus 
paulisper  cum  ^  et  Z,  nihil  autem  cum  ZpA. 

Venetiis,  Bibl.  Marciana.  Lat.  III  85.  Pergam. 
Saec.  XlV-med.  fol.  221.  Contra  Gentiles  fol.  1-180  v, 
Quae  sequuntur  folia  181-220  (Quaest.  Disp.)  nobis  vi- 
dentur  scripta  ab  altera  manu  tardiori,  saec.  xrv-med.-ex. 
(certe  ante  1392).  Textus  est  a  recensitus,  non  semper 
secundum  p,  correctiones  sec.  man.  plus  p  sapiunt. 

Venefiis,  Bibl.  Marciana.  Lat.  III  88.  Pergam. 
Saec.  XlV-med.-inc.  fol.  190  numerata  hoc  modo  inso- 
lito,  ut  cuiusvis  folii  parti  versae  et  sequentis  folii  parti 
rectae  idem  numerus  inscribatur.  Textus  est  a  fere  purus. 

Venetiis,  Bibl.  Marciana  Lat.  Z.  iig.  Pergam. 
Saec.  XlV-med.  fol.  160.  In  Lib.  I  praevalet  textus  a, 
non  raro  occurrunt  ^  et  Z,  nihil  autem  cum  ZpA.  In 
Lib.  IV  saepius  legit  cum  textu  traditionis  P  contra  a. 
Inc.  sec.  schema  commune,  expl.  sic  brevi :  «  expl.  lib.  4 
Contra  Gentiles  ».  Deficit  interpolatio  in  cap.  11  Lib.  IV, 
de  qua  Praef.  Praec.  Vol.  p.  XXII  b,  quam  omnes  co- 
dices  traditionis  a  habent.  Forte  scriptor  in  scribendo  exem- 
plar  mutavit  ante  Lib.  IV. 

Perusii  (Perugia).  Bibl.  Commun.  io52.  Perg. 
Saec.  XIV-med.-inc.  fol.  204.  Textus  est  a  purus. 

Senis  (Siena).  Bibl.  Commun.  F.  IV  22.  Perg. 
Saec.  XV.  Sine  inc.  et  expl.  Capitula  sine  titulo.  Tituli 
Libri  I  et  U  ante,  Libri  III  et  IV  post  ipsos  Libros. 
Textus  est  a  recensitus,  iam  vicinus  ad  textum  tradi- 
tionis  P,  ideo  multa  elementa  ^  continet. 

Savignano  di  Romagna.  Bibl.  Commun.  3i. 
Perg.  Saec.  XV,  in  8°  (19  '|,  X  i3  '|,),  fol.  77.  Erronee 
catalogus  typis  impressus  in  collectione  «  Inventari  dei 
Manoscritti  delle  Biblioteche  d'Italia »  Vol.  I  pag.  91, 
asserit  hunc  codicem  esse  Summam  Contra  Gentiles;  est 
quoddam  compendium  eius  in  forma  brevissima;  divisio 
in  4  Libros  et  fere  semper  etiam  articulorum  numeratio 
concordat  Libro  et  Capitulis  Summae.  En  e.  g.  L.  I  18: 
«  In  Deo  nulla  est  compositio,  quia  in  omni  composito  est 
potentia  et  actus;  et  quia  compositum  est  posterius  com- 
ponentibus;  et  quia  ante  omnem  multitudinem  oportet 
invenire  unitatem,  in  omni  autem  composito  est  aliqua 
multitudo,  quare  in  Deo  qui  est  ante  omnia  nulla  com- 
positio  potest  esse.  »  -  fol.  l"""  deficit,  fol.  2*""  incipit  me- 
dio  numero  11.-  Inscriptio,  a  manu  forte  paulo  tardiori, 
in  folio  verso  teguminis  :  S.  Thomae  de  Aq.  de  veritate 
cath.  fidei  contra  err.  gent.  Lib.  IV  ex  emendatione  et 
eastigatione  Petri  Cantiani  Veneti  Ord.  Praed.  Venetiis 
Nic.  Jenson  1480  Idibus  iuniis...  nostram  editionem  d 
indicare  videtur,  cuius  «  explicit  »  iisdem  fere  verbis  conti- 
netur.  Forte  hoc  errorem  catalogi  induxit. 


XXIV 


§    2. 


De  codicis  Amploniani  F  96 
habitudine   ad   traditionem   pa   et  ad   a. 

Duplici  titulo  bene  distincto  haec  traditio  pA,  quamvis 
rarior  et  nonnisi  potius  fragmentaria  quam  continua  exi- 
stens,  editioni  nostrae  magni  momenti  est.  Ex  una  parte 
in  omnibus  locis  nunquam  posterioribus  revisionibus  mu- 
tatis  inservit  restitutioni  textus  nostri  tanquam  textus  in- 
dependens  a  cetera  traditione  communissima  a  et  com- 
muniori  P,  et  hoc  modo  rarissime  quidem  cum  ea  sola 
contra  a  et  ^  legimus,  non  semel  tamen  lectiones  ^  con- 
tra  a  adoptatas  confirmat.  Ex  altera  parte  multarum  sen- 
tentiarum,  argumentorum  et  integrorum  capitulorum  ab 
Auctore  in  redactionibus  posterioribus  suppressorum  vel 
correctorum  sola  haec  traditio  manuscripta  pA  nobis  ge- 
nealogiam  et  statum  pristinum  revelavit,  immo  non  raro 
etiam  ipsius  Autographi  partis  superstitis  interpretationi 
adiumento  erat  in  locis  lectu  difficillimis,  vel  ubi  age- 
batur  de  recognoscendis  mutationibus  singulis  quos  Auctor 
eidem  textui  saepius  relecto  et  correcto  successive  attulerat. 

Singulis  huius  traditionis  pA  codicibus  exiguus  socio- 
rum  numerus  non  mediocrem  tribuit  auctoritatem,  quam 
Amplonianus  noster  noviter  adductus  non  solum  pari  iure 
participare,  sed  etiam  longe  superare  videtur.  Haec  ipsa 
enim  est  praestantia  eius  quod  ex  collatione  cum  eo 
tanquam  ex  novo  fonte  independente,  non  dico  uberiori, 
sed  aliis  antiquiori  et  puriori,  totius  familiae  pA  status, 
maxime  autem  textus  eius  conditio,  melius  ac  certius  di- 
gnosci  potest,  quo  Amplonianus  noster  sane  sibi  aucto- 
ritatem  fecit,  imprimis  autem  communi  traditioni  pA  et 
dictis  de  ea  in  Praef.  Vol.  Praec.  novam  vim  et  fidem 
certiorem  adiecit. 

Certe  fructus  propriores  et  pulchriores  traditionis  pA 
habendi  sunt  lectiones  pA  quas  elencho  separato  exhibe- 
mus  in  Appendice  huius  et  Praecedentis  Voluminis ;  modi- 
cae  erant  in  Libro  I  et  II,  uberrimae  autem  in  hoc  Libro  III. 
Feliciter  tempori  Amplonianus  nobis  hic  praesto  fuit  ut 
praestantissimae  huic  Appendicis  parti  perficiendae  et  cor- 
rJgendae  continue  inservire  adhuc  potuerit;  lectiones  eius 
sub  siglo  M  indicavimus.  Harum  lectionum  pA  ex  tra- 
ditione  manuscripta  collectarum  hucusque  conditiones  ta- 
les  erant,  ut  omissis  aliquot  codicibus,  in  quibus  ex  per- 
mixtione  casuali  et  posteriori  lectiones  paucissimae  pA 
sparsae  inveniebantur,  soli  codices  NZ  (et  Y  in  cap.  i-i5 
Libr.  III,  et  D  in  cap.  1-19  Lib.  II)  eas  portionibus  lon- 
gioribus  et  modo  magis  continuo  exhiberent,  quandoque 
quidem  easdem  in  omnibus  his  codicibus,  quandoque  autem 
alias  in  aliis,  ita  ut  non  semei  Y,  saepius  adhuc  N  vel  Z 
multarum  lectionum  testis  unicus  existeret.  Talibus  lectio- 
nibus  saepe  defectivis  et  erroneis,  evidenter  ex  transcri- 
ptionibus  successivis  in  his  codicibus  iunioribus  impurita- 
tibus  admixtis,  quantum  profuerit  correctio  continua  ope 
Amploniani  nostri,  facile  Appendicem  inspicienti  patebit; 
lectiones  tamen  pA  novas  iam  cognitis  non  addidit,  eodem- 
que  loco  quo  ceteri,  scilicet  post  Cap.  45  Lib.  III  tradi- 
tionis  pA  finem  facit. 

Sicut  in  Appendice  ita  et  in  corpore  libri  sine  ullo 
dubio  Amplonianus,  si  et  ipse  et  textus  eius  conditio  prius 
nobis  nota  fuissent,  assumptus  esset  inter  codices  quorum 
lectiones  continue  in  apparatu  variantium  signamus,  et  quos 
magis  directe  quam  ceteros  extra  apparatum  remanentes 
adhibuimus  ad  textum  corrigendum  ubi  deficit  Autogra- 
phum.  Laetum  solatium  haurire  licet  ex  experientia  quod 
nobis  conferentibus  Amplonianum  sub  siglo  M  cum  ceteris 
codicibus  convenientia  vere  insueta  textuum  MZ  summa 
evidentia  eluxit.  Non  autem  convenientia  illa  adeo  perfecta 
et  absoluta  est,  neque  talis  naturae,  ut  origo  immediata 
vel  mediata  iunioris  Z  ex  antiquiore  M  praesumi  debeat 
vel  possit,  feliciter!  Sic  enim  ex  disconvenientia  salvatur 
utriusque  testimonii  ab  invicem  independentia,  et  textus 
utrique  communis  ultra  propriam  individualium  codicum 
auctoritatem  elevatur  ad  formam  puriorem  et  fide  dignio- 
rem  textus  antiquioris  qui,  ipsi  Autographo  certe  vicinior, 


sicut  quasi-species  istis  codicibus  pA  subest.  Ex  conve- 
nientia  igitur  codicum  ab  invicem  independentium  MZ, 
saepius  etiam  MNZ  et  MNYZ  puritatem  textus  communis, 
ex  antiquitate  noviter  adducti  M  illius  antiquitatem  et  ideo 
aliqualiter  vicinitatem  ad  communem  originem  in  ipso 
Autographo,  ex  lectionibus  denique  multis  confirmatis  ab 
ipso  Autographo  in  eius  parte  superstite  authenticitatem 
ceterae  traditionis  manuscriptae  pA  vindicare  iure  pos- 
sumus. 

Aucta  istius  familiae  pA,  praecipue  codicis  Z,  aucto- 
ritas  primarie  quidem  ut  patet  convenit  lectionibus  testi- 
monio  directo  M  confirmatis  in  Appendice  huius  Volu- 
minis,  exinde  autem  illatio  probabilis  convenientiae  iure 
obtinet  in  omnibus  variantibus  Z  textui  nostro  in  corpore 
libri  submissis,  immo  etiam  modo  retroactivo  lectioncs  Z 
Libri  I  et  II  prioris  Voluminis   corroborat. 

Ad  pleniorem  dictorum  confirmationem,  ad  augendam 
fidem  imprimis  illis  lectionibus,  huic  familiae  propriis,  quas 
fuisse  pA  iam  primum  magna  sane  probabilitate  suppo- 
suimus  ex  solius  Z  vel  N  testimonio,  restat  ut  necessitu- 
dinis  codicum  MZ  et  MNZ  illustrationem  paulo  ampliorem 
subiungamus,  quae  si  pro  Libro  I  speciminis  gratia  magis 
in  singula  descendet,  pro  ceteris  tamen  Libris  compendio 
et  summatim  textus  conditionem  sufficienter  exponet. 

Nostrae  editionis  proprium  est,  quod  quoties  ad  aliqua 
verba  textus  nostri  in  calce  paginae  sub  apparatu  critico 
additur  aliqua  lectio  varians,  toties  ibi  omnes  et  singuli 
iique  soli  allegantur  codices  et  editiones  huic  apparatui 
conficiendae  assumptae.  Singulis  enim  casibus  horum  om- 
nium  lectio  annotatur  sive  positive,  directe  sub  siglo 
proprio,  indirecte  quandoque  sub  formula  generaliori  e.g. 
ceteri,  omnes,  a,  sive  negative  in  quantum  nempe  in  sin- 
gulis  lectionibus  variantibus  ubi  de  aliquo  codice  nihil 
positive  dicatur,  semper  ex  silentio  iure  illatio  valet  con- 
cordiae  cum  textu  nostro.  Cuivis  autem  facile  paterc  potest 
non  singulas  variantes  innumerabiles  totius  apparatus  nostri 
pari  modo  esse  singulis  codicibus  proprias,  generatim  autem 
esse  alicui  codici  propriores  et  textus  habitudini  digno- 
scendae  aptiores  illas,  plerumque  minus  communes,  quas 
positive  sub  siglo  proprio  allegatas  in  apparatu  invenimus. 
Apparatum  illum  diligenter  percurrentes  elencho  sepa- 
rato  seposuimus  lectiones  singulas  codicis  Z  positive  sub 
proprio  suo  siglo  nobis  obviam  factas;  fuerunt  numero  633 
pro  solo  Libro  I,  cui  numero  addendae  sunt  etiam  ex  Li- 
bro  I  variantes  35  et  9,  quae  habentur  respective  in  calce 
paginae  xxxn  Praefationis  Vol.  Praec.  et  pag.  6*  Appen- 
dicis.  Summa  variantium  Z  igitur  pro  Lib.  I  erit  677, 
quarum  necessitudinem  ad  codicem  M  paulo  penitius  per- 
spicere  permittunt  sequentes  tabulae. 

A=Autographi  redactio  ultima,  suprema  lex  et  norma 
fidelitatis  omnium  codicum  et  editionum. 

pA=Huius  redactio  anterior;  sub  pA  adnumeravimus 
etiam  aliquas  paucas  lectiones  ex  traditione  quae, 
quamvis  non  adamussim  verbotenus  Autographo 
praesenti  concordantes,  certam  tamen  originem 
ex  pA  manifestant. 

L=Leonina  nostra  editio,  norma  qua  parte  deficit  Au- 
tographum. 

LlBER    I. 

1.  Siimma  lectionurn  Z  positive  enumeratarum  in 
apparatu  critico  et  ad  codicem  M  collatarum.  .     .     677 

Lectiones  M  cum  Z 497 

Lectiones  M  contra  Z 180 

2.  MNZ-soli,  contra  ceteram  traditionem  .     .     120 
In  his  120  MNZ  exhibent  lectionem 

A 32 

pA  approbatas  praesentia  Autographi .  26 

pA  a  nobis  recognitas 5 

contra  A 32 

L — 

contra  L 25 


XXV 


3-    MZ-soli,    contra  ceteram  traditionem  .     .       gS 

In  his  93  MZ  exhibent  lectionem 

A 12 

pA  approbatas  praesentia  Autographi .       8 

pA  a  nobis   recognitas 6 

contra  A 44 

L — 

contra  L 23  ~  ' 

MN-Soli,  contra  ceteram  traditionem  ....  9 
NoTA.  Scimus  quandoque  in  locis  ubi  Z  negative  tantum 
allegatur,  lectionem  variantem  N-5o/ms  confirmari  ab  M; 
necessarie  tamen  extra  ambitum  huius  elenchi  remanent, 
in  quo  N  nisi  mediantibus  variantibus  Z  positivis  ad  M 
non  confertur.  De  cetero,  casus  isti  rariores  sunt. 

NZ-Soli,   contra  ceteram  traditionem. 

Ante  collationem  cum  M     ....  129 

Confirmatae    a    M   (cfr.  supra  MNZ-so/i)  120 

Remanent  lectiones  NZ-50/t     ...  9 

In  his  9  ultimis  M  stat  cum  A  1,  cum  L  l,  cum  b  i, 

solus  6.  Lectionem   NZpA    nullam    invenimus  quam   M 

non  confirmavit. 

4.   Z-Solus,   contra  ceteram  traditionem. 

Ante  collationem  cum  M    .     .     .     .  174 

Confirmatae  a  M  (cfr.  supra  MZ-soli)    .  93 

Remanent  lectiones  Z-solus     ...  81 

Ex  his  lectiones  ZA-soli  contra  omnes  3 

M-Solus,  contra  ceteram  traditionem  ....      49 
Ex  his  lectiones  MA-5o/i  contra  omnes        4 
Cfr.  notam  paulo  supra  de  ambitu  huius  elenchi. 

Z-solus  et  M-solus,  in  iisdem  locis,  sed  uterque 
cum  lectione  sibi  propria 24 

M  contra  Z,  summa  harum  lectionum  (cfr.  1)  .  .  .180 

In  his  180  lectionibus  se  habent: 

A  cum      M    82  A  cum      Z       16 

A  contra   M    5l  A  contra    Z     ll5 

L  cum       M    23  L  cum      Z        4 

L  contra    M    24  L  contra   Z      45 

LiBER  II  Cap.   1-19  incl. 

Per  sola  Cap.  1-19  incl.  confertur  hic  M  ad  Z  et  etiam 
ad  D  propter  lectiones  DpA  in  D  his  solis  19  capitulis 
occurrentes. 

A.  Sutnma  lectionum  Z  positive  enumeratarum  in 
apparatu  critico  et  ad  codicem  M  collatarum    .     .       61 

Lectiones  M  cum  Z 37 

Lectiones  M  contra  Z 24 

MNZ-soli 2 

MZ-5o/i 10 

M-solus 5 

Z-solus l3 

B.  Summa  lectionum  D  positive  enumeratarum  et 
ad  codicem  M  collatarum  (lectionibus  ex  apparatu  critico 
adduntur  lectiones  DpA  ex  Appendice  Vol.  I  41*  et  ibi- 
dem  in  calce  pag.  41*  et  42*) 89 

Lectiones  M  cum  D 8 

Lectiones  M  contra  D 81 

Ex  his  lectiones  M  cum  Z  contra  D  .     .       68 
MD-5o/i,  ZD-soli,  MZD-so/i  rarissime  obtinent,  et  de- 
bentur  vel  communi  origini  ex  A,  omnibus  ahis  erranti- 
bus,  vel  casui. 

V>-solus,  absente  A Sy 

>       praesente  A 22 

»  »  »   cum  A     .     .     .     .         6 

»  »  »  contra  A      ...       16 

Lectiones  DpA  absente  A 16 

»  praesente  A 8 

Lectionem  MDpA  vel  ZDpA  invenimus  nullam. 

SUHMA    CONTRA   GeNTILES   D.   TboHAJC   ToH.    II. 


LlBER    III. 


Nil  novi  addendum,  continuatur  eodem  modo  neces- 
situdo  codicum  M  et  Z,  MZ  et  N,  huic  praesertim  Libro 
uberrimos  et  pulcherrimos  fructus  aiferens :  lectiones  sci- 
licet  permultas  pA,  absente  A  coUectas,  quibus  omnibus 
roborandis  et  purificandis  M  continue  adest.  Cfr.  textum 
eius  pro  singulis  lectionibus  in  Appendice  huius  Voluminis, 
pag.  5*-l3*.  Lectiones  pA  finiuntur  eodem  loco  quo  in 
Z  et  N,  sc.  post  cap.  45,  et  per  tria  ultima  capitula  43-45 
confirmantur  ab  Autographo  superstitc  reincipiente  medio 
capitulo  43. 

CoNCLUSlONES.  I.  -  Suadent  nobis  tabulae  plures  con- 
clusiones  inter  quas  illa  sane  summa  evidentia  elucet,  M 
esse  socium  fidelissimum  traditionis  pA,  valde  affiniorem 
tamen  codici  Z  quam  N.  Utriusque  autem  testimonii  mu- 
tua  independentia  etiam  clare  ostenditur,  permultae  enim 
supersunt  lectiones  M  contra  Z,  quae  potius  quam  nu- 
mero  suo  ex  qualitate  quarumdam  affiliationem  in  linea 
directa  iunioris  Z  ad  antiquiorem  M  et  ita  illius  depen- 
dentiam  ab  isto  excludunt,  praesertim  ex  lectionibus  non 
paucis  M  contra  A,  codice  Z  lectionem  A  fideliter  con- 
servante.  Non  autem  aequali  gradu  uterque  distat  a  su- 
premo  stirpis  auctore  A,  prout  iam  aliqualiter  suggerit 
multo  diversa  eorum  aetas,  expressius  tamen  indicare  vi- 
detur  maior  puritas  codicis  M  respectu  A,  quam  tabulae 
exhibent,  quibus  addi  possent  lectiones  illae  non  rarae, 
ubi  uterque  quidem  ab  A  se  separat,  textus  M  autem  plus 
A  sapit  huiusque  lectioni  vicinior  adhaeret  quam  Z,  e.g. 
Lib.  I  49  b  7,  110  a  12,  117  b  i3,  i5o  a  14,  210  b23, 
240  a  7  (lectioriem  M  his  locis  cfr.  infra  xxvn  sub  m). 

Maiorem  puritatem  textus  M  supra  Z  ex  his  solis  tabulis 
diiudicare  et  nimis  forte  exaggerare  fallacia  esset  conclu- 
sionis  €  iatius  hos  ».  Elenchus  enim  hic  positus  specimi- 
nis  gratia  ad  solas  lectiones  Z  proprias  restringitur,  ita  ut 
M  indirecte  et  nonnisi  Z  mediante  ad  A  conferatur;  a  priori 
igitur  iam  expectare  poteras  copiam  lectionum  Z-solius 
propria  marte  errantis  contra  M  in  iisdem  locis  A  fide- 
liter  adhaerentem;  e  contra  sicut  nec  optimo  cuique  codici 
ita  nec  M  deerunt  lectiones  sibi  propriae,  etiam  iis  locis 
ubi  ex  Z  tanquam  textum  A  conservante  nulla  varians  an- 
notatur.  Suadetur  hoc  etiam  a  posteriori  ex  tabulis  no- 
stris.  Ex  lectionibus  1 80  M  contra  Z  sunt  lectiones  Z-soli 
81 ;  ex  iisdem  180,  quae  tamen  fuerunt  lectiones  impri- 
mis  Z  propriae,  iam  nobis  ostenduntur  45  ubi  M  se  se- 
parans  ab  A  et  a  tota  traditione  solus  remanet.  Non  se- 
mel  igitur  et  M  «  hallucinatur »  (cfr.  Praef.  Vol.  Praec. 
§  I  3  pag.  xvi) ;  ideo  nec  ipse,  sicut  nec  NZ  (cfr.  ibidem 
p.  xxxn),  solus  auctoritatem  facit  contra  a  et  p.  Itaque 
non  inutiliter  nobis  repetere  liceat  auctam  traditionis  pA 
auctoritatem  non  tam  ipsius  Amploniani  textui  competere 
quam  potius  textui  qui  nunc  MZ  communis  evadens  an- 
tiquior,  purior,  ipsi  Autographo  vicinior  habendus  est. 

An  pater  ille  communis  MZ  iam  immediate  primo  gradu, 
nulio  sc.  alio  textu  mediante,  ex  A  descendere  putandus  est? 
Difficile  crederem,  habitudo  enim  textus  MZ  ad  N  obstare 
videtur.  Quod  tabulae  1  et  4  de  necessitudine  M  ad  Z 
luce  clarius  proferunt,  idem  planum  faciunt  tabulae  2  et  3 
respectu  textus  MZ  ad  N,  affinitatem  scilicet  proximam 
uria  cum  iridependentia  ab  invicem  et  a  cetera  tradi- 
tione.  Textus  MZ  et  N  ab  invicem  distant  linea  laterali, 
probabiliter  tamen  gradu  inaequali,  N  pluribus  gradibus 
distante  a  communi  stipite  quam  MZ.  Proximum  illum 
stipitem  communem  iam  esse  ipsum  A,  supremum  stirpis 
auctorem,  ita  ut  MZ  et  N  nullo  ulteriori  textu  communi 
MNZ  mediante  ex  A  originem  ducerent,  negare  potius 
quam  affirmare  mallem :  dissuadent  enim  lectiones  multae 
quibus  MZ  et  N  iisdem  locis  eodemque  modo  legunt  con- 
tra  A  (et  pA),  e.g.  32  in  solo  Libro  I  (cfr.  Tab.  2),  quin 
a  mixtura  vel  correctione  ex  «  vel  P  explicari  possent, 
agitur  nempe  hic  de  variantibus  MNZ-soli  contra  ceteram 
traditionem.  Quaestio  non  nullius  momenti  est,  siquidem 
ex  eius  solutione   dependet  utrum  Autographi  deperditi 

d 


XXVI 

MZ  et  N  unum  vel  duos  constituant  testes  independentes 
a  traditionibus  a  et  ^. 

Quoquo  modo  res  se  habeat,  certo  certius  ex  transcri- 
ptione  fatali  quadam  humanae  infirmitatis  necessitate  MZ 
et  N  a  forma  puriori  stipis  communis  MNZ  (sive  sit  A, 
sive  alius  textus  intermedius)  non  leviter  deturpati  sunt, 
abundant  enim  lectiones  MZ  contra  N,  inter  quas  per- 
multae  MZ-soli  contra  N-solus  in  ipsa  discordia  indepen- 
dentiam  ab  alia  traditione  manifestare  non  desinunt.  Ple- 
rumque  in  his  lectionibus  agitur  de  variantibus  levioris  vel 
nullius  momenti,  de  singulorum  verborum  mutatione, 
omissione,  transpositione,  corruptione  etc.  Non  semel 
sensu  bono  non  sunt  destitutae,  nunquam  vero  talem 
authentiae  speciem  prae  se  ferunt  ut  pro  Libro  I  et  II 
in  solo  NZ  contra  a  et  p  textum  nostrum  quaesiverimus 
(Gfr.  Praef.  Vol.  Praec.  p.  xxxn). 

11.  -  Laeto  animo  invenimus  quod  et  tabulae  perspicuum 
reddunt,  concordiam  MZ  et  N  ibi  praecipue  obtinere  ubi 
certiora  afflliationis  inter  se  et  cum  Autographo  argumenta 
habeantur,  in  lectionibus  scilicet  pA,  quae  longiores  et 
maioris  momenti  esse  solent,  textum  exhibentes  non  ex 
corruptione  ortum,  sed  in  se  bonum  et  durante  aliquo 
tempore,  exscriptionis  nempe,  ab  ipso  etiam  Auctore  ap- 
probatum,  posteriori  autem  revisione  ab  eo  in  meliorem 
correctum.  Pars  longe  maior  lectionum  pA  communis  est 
MNZ;  si  autem  verum  sit  quod  supra  ut  probabilius  op- 
posito  supposuimus,  MZ  et  N  non  independenter  sed  me- 
diante  communi  patre  MNZ  ex  A  oriundos  esse,  tunc  non 
semel  modo  N  (cfr.  Tab.  2  MZ  pA-5o/i)  modo  MZ  (cfr. 
lectiones  multas  NpA-50/i  in  App.  huius  Vol.  pag.  7*-lo*; 
ex  absentia  N  pag.  11*,  12*  i3*  nihil  concludatur,  debetur 
enim  excisioni  2  foliorum)  lectiones  pA  perdiderunt.  At- 
tamen  sicut  et  praesentia  ita  et  omissio  non  dico  unius 
alteriusve  sed  seriei  aliquantulum  longioris  lectionum  pA 
toto  caelo  differt  a  vulgaribus  scriptorum  mutationibus ; 
casu,  negligentia,  ne  arbitrio  quidem  explicatur;  causa 
adaequata  requiritur,  correctio  data  opera  instituta,  seu 
potius  plures  correctiones,  quia  et  MZ  et  N  et  etiam 
uterque  ut  patet  e.g.  in  Appendice  huius  Vol.  pag.  7*  ex 
lectionibus  YpA-5o//,  (dum  Y  communiter  ubi  adest  adhae- 
rere  MNZ  solet)  lectionum  pA  iacturam  passi  sunt.  Utrum 
correctiones  istae  institutae  sint  sive  nullo  sive  uno  sive 
pluribus  mediantibus  codicibus  ex  ipso  A  post  ulteriorem 
sed  ante  ultimam  huius  redactionem,  an  ex  mixtura  et  cor- 
rectione  partialiter  tantum  perfecta  ab  «  ortum  ducere 
dicendae  sint,  de  hoc  nos  nihil  scire,  opinari  autem  posse 
multa  et  diversa  fatemur.  Gfr.  etiam  infra,  §  3  in  fine. 

in.  -  Traditio  DpA  ab  aliis  omnino  independens  vi- 
detur,  cfr.  supra  tabulas  pro  Lib.  II.  Nec  ipsi  M  et  alii 
codices  pA  ibi  associantur,  nec  ipse  aliis  se  adiungit  in 
lectionibus  pA  nisi,  forte  casu  aut  mixtura,  in  solo  cap.  2 
huius  Lib.  III,  cfr.  App.  5*  a  25,  67;  b  11,   17. 

IV.  -  Quod  dicitur  in  Praef.  Vol.  Praec.  pag.  xxxii,  ne- 
cessitudinem  codicum  NZ  (nunc  MNZ)  cum  pA  et  cum 
A  simpliciter  ibi  solummodo  certe  se  manifestare  ubi  ipsi 
inutiles  fiant,  idest  ubi  Autographum  praesens  eam  nos 
doceat,  hoc  bene  intelligendum  est.  Gerte  lectiones  novas 
pA  traditio  suppeditare  nunquam  poterit  praesente  Auto- 
grapho,  quamvis  etiam  tunc  textuum  deletorum  lectioni 
eiusque  formarum  successivarum  illustrationi  non  raro 
adiumento  esse  possit,  cfr.  e.g.  App.  huius  Vol.  i3*  b  23. 
Aliter  tamen  est  de  traditionis  manuscriptae  pA  utilitate 
in  praesentia  Autographi,  quando  agitur  de  huius 
traditionis  pA  authentia  illustranda  et  confir- 
manda.  Huc  imprimis  intendit  haec  digressio 
nostra.  Traditionis  pA  enim  praecipui  testes  NZ,  nunc 
MNZ,  postquam  per  totum  Librum  II  siluerunt,  denuo 
fere  continue  et  abundantissime  loqui  incipiunt  inde  ab 
initio  Libri  III  usque  ad  cap.  45,  et  nonnisi  ex  parte  mi- 
nima,  ultimis  tribus  scilicet  capitulis,  coincidunt  cum  Au- 
tographo  superstite  et  comprobante.  Quanto  igitur  maiori 
numero  et  evidentia  clariori  in  Libro  I  Autographum 
praesens  traditionis  MNZpA  genesin  authenticam  compro- 
bavit,  tanto  promptior  fides  et  assensio   fortior  adhiberi 


potest  pluribus  centenis  lectionibus  pA  a  nobis  ex  eadem 
traditione  in  Appendice  huius  Lib.  III  absente  Autographo 
collectis,  quibus  insuper  nunquam  deesse  potuit  criterium 
illud  internum  per  quod  lectiones  pA  c  distinguuntur  a 
vulgaribus  scriptorum  mutationibus  quasi  per  quendam 
authentiae  sonum,  cui  difficile  esset  non  credere  »  (cfr. 
Praef.  Vol.  Praec.  pag.  xvi). 

V.  -  Correctiones  codicis  M,  textutn  sM,  etiam 
brevi  hic  illustrare  volumus.  Utrum  correctio  manu  ipsius 
scriptoris  an  alterius  facta  sit,  et  quo  textu  mediante,  non 
semper  liquet.  Gerte  non  ex  ipso  A,  quod  iam  indirecte 
probant  lectiones  plurimae  pA  nunquam  in  lectionem  A 
correctae;  sed  et  directe  facile  probatur,  dupliciter:  uno 
modo  ex  lectionibus  Libri  I  M  contra  A  postea  non  in  A  sed 
in  alterum  textum  correctis,  e.  g.  in  aDbPc  111  b  21, 
in  sZ  145  b  4,  in  abPc  221  b  10,  in  aPc  2^9  a  10,  in 
ceteri  254  a  38;  alio  modo  et  fortiori  ex  lectionibus  multis 
M  cutn  A  a  correctore  «  correctis  »  seu  potius  corruptis 
in  alios  textus,  e.  g. :  in  ceteri  io3  b  i3,  i36  b  i3,  210 
a  17,  214  a  12,  220  b  9;  in  aEPc  191  a  11,  ex  pA  in 
aDsGZbPc  i55  a  8;  in  M-5o/«m  117  b  8. 

Ultima  haec  «  correctio  »  valde  singularis  est:  in  mar- 
gine  enim  additur  homoteleuton  quod  reapse  non  erat 
omissum  in  M,  idem  hom.  autem  erat  omissum  in  ZGYb ; 
forte  corrector  omnes  vel  multas  correctiones  exscripsit 
ex  margine  alicuius  exemplaris  correcti,  non  attendens  ad 
textum  M,  qui  hoc  loco  correctione  non  indigebat,  quo 
factum  est  ut  eodem  loco  et  in  iisdem  verbis  M  seu  po- 
tius  sM  habet  hom.  add.  ubi  alii  hom.  om. 

Probabiliter  neque  ex  codice  a  puro  M  correctus  est, 
corrigitur  enim  saepe  in  lectionem  A  contra  a,  e.g. :  1 1 5 
a  10,  l3o  a  22,  201  b  241. 

Postremo  illustrationis  codicis  M  finem  facimus  sub- 
iungentes  seriem  lectionum  omnium  Libri  I  M  contra  Z, 
quibus  addendo  omnes  ceteras  497  lectiones  Z  in  appa- 
ratu  positive  enumeratas  ubi  semper  M  concordat  Z,  unus- 
quisque  facile  sibi  restituere  potest  seriem  completam 
lectionum  M  Libri  I  quibus  tabulae  et  conclusiones  no- 
strae  sufiFuIciuntur.  Ex  dictis  supra  pag.  xxiv  b  de  ambitu 
huius  elenchi  iam  intelligerit  prudens  lector  pro  codice 
M  extra  variantes  Z  ex  silentio  nihil  concludi  posse;  immo 
nos  certe  novimus  ad  variantes  non  paucas  apparatus  critici 
adesse  lectionem  variantem  ex  M,  ubi  Z  tanquam  legens 
his  locis  cum  textu  nostro  positive  non  allegatur. 

Lectiones  M  contra  Z  ex  Libro  I  per  tres  series  distri- 
buimus: 

I.        M  cum  textu  nostro  (sA  ubi  adest)  contra  Z: 


3  a  31 

87  b     3 

143  b  iSj 

307  b     9 

6  b    8 

97  a    1 

134  b  19, 

209  b  ao 

34 

»7 

157  a  if* 

331  a    6 

8  b    6 

b  30 

10 

17  a  33 

103  a  37 

166  b  l5 

b  16 

b    4 

109  a    8 

16 

338  a  10 

19  b  19, 

111  a    4 

178  a    9 
b    8 

334  a  li. 

21  a  i3 

9 

337  a    9 

23  a  16 

b  34 

(c.64)  a    4 

b    13 

33  a  18 

ii3  a  16 

b    4 

i3 

38  b    5 

ii5  a  13 

179  a  39 

339  a    5t 

3i  a    5 

•  117  b    8 

45 

•              5, 

33  a  38 

118  a  43 

46 

241  a  3o 

b  i6j 

119  a  13 

180  a    3 

247  b  37 

33 

b    6 

18 

25i  a  34 

3i 

»73 

•         b    7 

b    4 

34  b    8 

45 

184  a    1 

•355  a     1 

40  b    8 

130  a  17 

b  34 

359  b  14 

46  a    61 

134  b  i5 

190  a  3o 

360  a  13 

6i 

135  a  32 

b  38 

364  a    7 

68  a  10 

b    5 

191  b  26 

b  14, 

13 

i3o  b  19 
38 

198  a    8 

142 

83  a  37 

b  19 

365  b  38 

42 

39 

199  a  1: 

367  a  i3 

b     3 

137  b    3 

b  5 

368  a    8 

45. 

140  a  161 

304  a  39 

b     7 

87  a  3o 

143  a    6 

307  a     8 

•     33  a 

38 

additionem  sed  non . . .  accidente  addit  sM  in  margine. 

•  117  b 

8 

M  cum  A ;  de  correctione  sM  valde  singulari  cfr.  supra. 

*  119  b 

45 

Ordo    argumentorum  Z=Aa;  pM= 

rA;  MsaA  ted 

a  in  margine. 

XXVII 


•  i8ob 

7 

M  supra  ras. 

*  aSob 

52 

pM  =  pA;  dicitur  M. 

*  255  a 

1 

aliquid  M. 

IL  M  cum  aliis  contra  ttxtum  noitrum  {=.K  ubi 

adest)et  contra  Z: 

4b     3 

cum 

b 

167  b  33 

cum 

N 

11  a  39 

> 

N 

_ 

sM  cum  A  contra  Z 

ai  a  14, 

> 

Nd 

178  b     3 

cum 

NpA 

47  a    a 

> 

P 

301  b  37 

ENPc 

86  b    1 

> 

ceteri 

45 

ceteri 

90  a    5 

> 

ceteri 

306  a  46 

oDNbPc 

loa  b  14 

> 

m\Pc{sup.ras. 

1  aio  b  31 

ceteri 

118  a  323 

> 

ceteri 

322  b     7 

ceteri 

138  a  16 

> 

ceteri 

325  a    3 

N 

140  a  l6a 

> 

«DEsGYPc 

228  a  103 

EGNWY 

143  a  13 

_ 

sM  =  8N  ceteri 

b  17 

FW 

19 

cum 

pN 

334  a  13 

aNYPc 

148  b  33 

> 

ceteri 

340  a     1 

N 

i55a     8 

- 

pM^pAZ 

346  b  38 

N 

> 

— 

sM  =  oDsGZfrPc 

352  b    6 

ceteri 

i55b  11 

cum 

ceteri 

358  b     5 

NpA 

167  b  16 

> 

aNbPc 

III.  M-solus  contra  textum  nostrum  (-=A  ubi  adest)  et  contra  Z. 
Verbotenus  non  allegantur  lectiones  M  quae  nullius  momenti  tunt> 


3 

»9 
3i 
33 

49 
54  b 
85  b 

110 

111 

117 

119 

145 

i5o 

157 

163 

301 
310 
335 
»37 
340 
346 


347  b 
354  a 


7  a  universitatis]  yeritatig  M 
30     Deus  noster  sit  actor  M 

sicut  ZpA,  sed  nominavit  pro  nominat  M 

et  tamen  ...  44  accidens  om  M 

aliquid  frigidi  permixtionem  M,  aliquid  frigidi  permixtum  sM 

nisi  in  tempore  M 

errore  idolatriae  M 

sicut  Z,  sed  unitatem  pro  veritatem  M 

uniuscuiusque  est  Z,  intellectus  est  M 

o  (— ostenditur)  I  Reg.  3  M 

c/r.  sub  I 

litem  quas  M;  sM—sZ 

in  ipso  manet  intelligente  M 

considerabatur  . . .  considerabatur  M  '  ■■ 

sicut  Z,  sed  unum  pro  tantum  M 
34,  quantitati  convenit  M;  sM— A 
33     ut  ita  dicatur  M 

si  . . .  non  posset  M 

ut  liabeat  M;  pM— -Z 

Deus  sit  sibi  sensitiva  cognitio  M 

Spatium  titulo  vacans  a  rubricatore  non  impletur,  neque 
capitulum  sine  numero  manens  continuae  capitulorum 
enumerationi  insertum  est, 

approximatus  M 

sM  in  marg,  add  Cap.  93 


3 
17 

7 
3i 


6  b  14 
3i  a  49 
55  b  37 

38. 

68  b  40 

'     b     " 


Variantes  M-solius  nutlius  momenti: 

309 
339 


i36  b 
144  a 


9 
»4i 


82 
95 


28 
i5 
12 


157  b  38 
]6i  b     1, 

175  a    4 

176  b  18 
179  a  17 
191  b  28 


359  b 
365  b 


i3 

31 

5. 

l  (C.95) 
o 

33 


§  3. 


De  relatione  codicis  Par.  Bibl.  Nat.  Lat.  3107 
ET  Exemplaris  Parisiensis  et  traditionum  a,  p,  pA 

AD    AUTOGRAPHUM    ET    PRIMUM    APOGRAPHUM. 

I. 

Nova  his  annis  movetur  quaestio  circa  codicem  Lat.  3 1 07 
Bibl.  Nat.  Parisiensis.  Exitum  ulterioris  inquisitionis  faden- 
dae  in  proximi  voluminis  praefationem  remittentes,  hic 
tamen  precibus  annuentes  decessoris  nostri  statum  quae- 
stionis  lectoribus  studiosis  proponimus,  cui  occasione  data 
subiungimus  aliqua  generatim  dicta  de  traditionibus  a,  ^, 
pA  et  de  Exemplari  Parisiensi  respectu  Autographi  et  primi 
Apographi. 

De  codice  3107  in  Praef.  Vol.  Praec.  pag.  xrv  b  haec 
brevi  annotantur:  «  3 107,  med.  Suppleta  sunt  et  ab  alia 
manu  folia  i3-20,  109-112,  i25-i36,  >  et  cum  omnibus 
aliis    21    codicibus  Parisiensibus   (exc.    l58l8   in   Lib.  I) 


ex  collatione  instituta  textus  eius  recognitus  est  ut  per- 
tinens  ad  fam.  a.  Nuper  post  iam  typis  impressum  corpus 
huius  Voluminis  auctam  praestantiam  et  novam  virorum 
doctorum  attentionem  sibi  conciliare  meruit  hic  codex  ex 
publicatione  R.P.  J.A.  Destrez  O.P.:  La  *  Pecia  *  dans 
les  manuscrits  du  moyen  age,  (edita  separatim  et  in 
«  Revue  des  sciences  phil.  et  th6ol.  >  1924,  p.  182-197). 
Auctor  disserens  generatim  de  petiis  in  transitu  loquitur 
de  hoc  codice  3 107,  eumque,  argumentis  palaeographicis 
quidem  et  ipsi  textui  mere  extrinsecis,  constare  putat  ex  fa- 
sciculis,  quorum  si  certe  non  omnes  at  probabiliter  pars 
maior  ante  codicis  religationem  fuerant  ipsae  petiae  Exem- 
plaris  Of&ciahs  Universitatis  Parisiensis. 

Petiae-exemplaria  quid  fuerint  in  re  libraria  medii  aevi, 
quis  earum  aspectus  physicus,  quae  technica  harum  functio 
in  multiplicandis  et  divulgandis  auctorum  textibus,  iam 
diu  sciebant  lectores  nostri  ex  Praefationibus  Praeceden- 
tibus  in  Tomis  XII  (ad  Suppl.  p.  ix-xi)  et  XIII  p.  xxvii-xxx, 
neque  quanti  momenti  sint  petiae  istae  nobis  et  omnibus 
textuum  medioaevalium  editoribus  pro  critica  codicum  et 
textuum  indagatione  quemquam  latere  potuit  qui  quae 
decessor  noster  scripsit,  attente  legerit.  Eorum  quae  ibi 
longe  pertractantur  hic  nonnullas  conclusiones  in  me- 
moriam  revocare  liceat :  «  Ex  his  aliisque  statutis  vetamur 

putare  petiam  fuisse  tantummodo   mensurae   notam, 

Erat  verius  libellus  singularis  et  separatus,  certae  magni- 
tudinis  ut  mensuraret  pretium  stationario  debitum  pro 
accomodatione  et  scriptoribus  pro  transumptione  exem- 
plarium.  Erat  praeterea  mensura  eo  sensu  quod  textus  in 
petia  scriptus  summa  cura  a  corruptione  per  petiariorum 
moderamen  defendebatur.  >  Ad  Suppl.  xi  b.  -  Ibidem  p.  x  b : 
«  lUa  scilicet  mensurae  unitas,  quam  ratio  petiae  importat, 
existebat  in  exemplarium  petiis   tamquam  in    re  mensu- 

rante petiae   ordinariae   amplitudinis  veri  duerniones 

fuerunt  >.  Haec  regula  tamen  exceptiones  patitur,  et  exem- 
plum  ibi  citatur  ex  Vat.  Lat.  75 1  ubi  ipse  scriptor  exten- 
sionem  longe  solito  maiorem  petiae  24'«  iustificat  in  mar- 
gine  notando  «  finitur  xxiiii  et  est  de  sex  cartis  >.  -  Ex 
Praef.  Vol.  Praec.  haec  afferimus:  p.  xxviii  b,  «  Verba 
modo  citata,  "  nisi  petiam  ultra  hebdomadam  tenuerit  „ 
nemo  capiet,  si  de  immobili  petia  nostri  B  inteUigenda 
essent,  dum  de  fasciculo  exemplaris  soluto  et  independenter 
mobili  statim  saneque  intelliguntur.  Talem  per  se  indi- 
viduam  petiam  e  statione  domum  ferre  potuit  mutuans, 
et,  ut  alia  statuta  loquuntur,  perdere,  recuperare,  maculare, 
corrumpere,  reaptare  >.  -  Et  paulo  infra  de  titulis  neces- 
sarie  inscribendis  in  petiis :  «  Ibi  necessarii  erant.  Nam 
apud  stationarios  multitudo  petiarium  diversorum  operum 
conservabantur,  quos  quia  frequentia  scriptorum  quotidie 
recipiebat  et  reportabat,  ad  cavendam  confusionem  opor- 
tebat    per    titulos   operum   et   numeros   ordinales  distin- 

guere Plura  ergo   phaenomena  conspirant,   ut  petiae 

individuam  existentiam  agnoscamus.  >  -  Ibidem  inferius  : 
«  Finis  autem  systematis  exemplaris  per  petias  liberas  di- 
visi  nobis  evidens  esse  videtur.  Ut  de  solis  operibus  novis 
Magistrorum  loquamur,  systema  immediate  duas  ferebat 
utilitates  summi  momenti,  celeritatem  scilicet  multiplica- 
tionis  et  puritatem  textus  >,  et  fusius  ibi  explicatur.  — Ad 
petias  Libri  Contra  Gentiles  in  speciali  quod  attinet,  in 
priori  Volumine  p.  xv  b  et  xxix  probatur  eas  fuisse  numero 
57  in  Exemplari  Parisiensi,  duerniones,  scriptas  probabi- 
liter  litteris  grandiusculis,  «  quod  utique  exemplar  officiale 
decet  >;  in  exemplari  autem  alio,  ut  scitur  ex  mss.  Can. 
et  Chis.,  numero  38  (39  cum  indice,  Chis.)  et  probabi- 
liter  terniones;  petiarum  utriusque  exemplaris  initia  ex 
aliquorum  codicum  notulis  indicantur. 

Quales  petiae  generatim  et  Summae  Contra  Gentiles 
in  particulari  supponebantur  et  describebantur,  -  partim 
ex  statutis  Universitatum,  partim  ex  notulis  marginalibus 
codicum,  partim  a  priori  ex  evidenti  intrinseca  finalitate 
systematis  —  tales  revera  extitisse  de  visu  attestare  decessor 
noster  non  potuit,  nunc  autem  benemeritus  P.  Destrez 
post  indagationem  diligentiorem  aspectus  physici  codicis 
3107  haud  leviter  affirmare  posse  videtur.  Descriptioni  datae 
ita  conditiones  materiales  fasciculorum  respondent,  ut  eos 


XXVIII 

fuisse  petias-exemplaria  credere  nobis  valde  suadetur.  (i) 
Fasciculi  sunt  numero  57,  duerniones,  scripti  revera  lit- 
teris  solito  maioribus,  adamussim  incipiunt  vel  expli- 
ciunt  iisdem  verbis  e  quorum  regione  margines  aliorum 
manuscriptorum  initia  vel  fines  petiarum  notant;  talis  est 
eorum  aspectus  externus  qualem  facile  expectare  poteras 
in  fasciculis  et  libellis  solutis  quae  «  domum  auferri,  ma- 
culari,  corrumpi,  reaptari,  perdi,  restitui  »  poterant,  immo 
solebant:  usu  frequenti  membrana  plus  solito  trita  est,  et 
m  quibusdam  fasciculis  remanent  per  media  folia  in  sensu 
altitudinis  leves  quaedam  rugae  signa  non  dubia  plicaturae 
quondam  factae  a  mutuantibus,  ut  cpmmodius  fasciculum 
secum  auferre  et  reportare  possent,  quo  modo  e.  g.  nunc 
plicantur  saepe  notariorum  similiumque  acta.  Quam  non 
raro  adesse  vidimus  tituli  et  numeri  inscriptionem  in  facie 
petiarum,  haudquaquam  ultimo  loco  hypothesim  confir- 
mant,  immo  nobis  hoc  argumentum,  de  quo  tacet  P.  De- 
strez,  prae  ceteris  vim  afferre  videtur,  quippe  quod  agitur 
hic  de  re  simpliciter  necessaria  ad  cavendam  confusionem 
apud  stationarium  certe  plura  centena  petiarum  operum 
et  auctorum  diversorum  locantem.  Quid  denique  cum 
mediae  tum  nostrae  aetatis  mutuantium  naturae,  praesertim 
in  re  libraria,  magis  proprium  et  quasi  innatum  videri 
potest  quam  quod  libelli  mutuati  maculantur,  corrum- 
puntur,  non  reportantur,  saepius  omnino  deperduntur,  in 
qaorum  igitur  substitutionem  stationarius  continue  novas 
petias  conficiendas  curare  debuit  ?  En,  iam  exempla  abun- 
dant  etiam  in  codice  nostro,  certe  enim  constat  de  substi- 
tutione  petiarum  4,  5,  28,  32,  33,  34,  de  substitutione  su- 
spectas  habemus  7,  20,  21,  29,  35,  imo  forte  partem 
maiorem  Libri  IV.  Sic  vel  petiarum  posterius  interposi- 
tarum  praesentia  aliquo  modo  aliarum  originalitatem  tueri 
dici  potest. 

Haec  generatim  de  petiis  huius  codicis  dicta  nunc  suf- 
ficiant.  Summas  tantummodo  res  attigimus  quibus  status 
quaestionis  legentibus  innotescat;  singula  pluribus  pertrac- 
tabuntur  in  Praefatione  Libri  IV.  Dum  haec  praeparatur 
praesertim  subtiliori  illa  et  efficaciori  inquisitione  circa  in- 
trinsecam  ipsius  textus  habitudinem,  certe  hucusque  prae- 
missa  iam  favent  conclusioni  re  vera  htc  agi  de  petiis-exem- 
plaribus.  At  quae  petiae  originales,  quae  substitutae 
habendae  sunt?  Cuiusnam  exemplaris  petiae  originales 
partes  erant?  utrum  illius  Parisiensis  omnium  antiquissimi 
et  primi  Universitatis  exemplaris,  an  forte  alicuius  poste- 
rioris  quod  alius  stationarius  sibi  rescribendum  curavit  ut 
etiam  in  sua  statione  locaretur  ?  Si  primum,  quid  putandum 
de  opinione  decessoris  nostri  primum  istud  exemplare  Pari- 
siense  esse  idem  numero  cum  illo  patre  communi  totius 
traditionis,  primo  scilicet  et  unico  apographo  ex  Auto- 
grapho  desumpto  ?  En  quaedam  quae  definire  nobis  non- 
dum  libet  nec  licet. 

II. 

Quisquis  erit  ulterioris  inquisitionis  exitus,  haec  tamen 
firmiter  stare,  immo  criterium  quoddam  esse  veritatis  inqui- 
rendae  denuo  af&rmata  volumus:  «  Supra  omnes  specula- 
tiones  plus  minusve  plausibiles,  inter  omnia  facta  certa, 
eminet  tanquam  gravissimum,  dependentia  traditionis  ab 
uno  apographo  ».  Praef.  Praec.  Vol.  xxix  b.  Bene  distin- 
guatur  oportet  hoc  factum  certissimum,  ab  alia  quaestione 
quo  scilicet  loco  et  modo  apographum  multiplicatum  sit. 

(1)  Decessorem  nostrum,  qui  ante  otnnes  alios  petiarura  conditiones 
descripserat,  petias  in  isto  codice  3107  non  recognovisse  quo  tempore 
Parisiis  contulit  textum  eius,  nemini  nimis  mirum  videatur.  Codices 
Summae  Contra  Gentiles  Parisienses  erant  numero  21;  cum  in  singulis 
aliquae  centenae  lectiones  variantes  characteristicae  conferendae  essent, 
occasione  quater  vel  quinquies  repetitae  commorationis  temporaneae 
aestiva,  propter  temporis  angustias  pro  hoc  codice,  qui  apud  confe- 
rentem  ob  multa  folia  posterius  addita  praestantiam  minorem  et  iunio- 
rem  aetatem  accusare  facile  poterat,  sufficere  sibi  visum  est  textus  ha- 
bitudinem  indagasse,  quin  diligentiorem  circa  aspectum  eius  physicum 
inquisitionem  instituisset.  Ex  hac  etiam  causa  quod  ex  forma  petiarum 
in  libellis  solutis  istos  facile  et  primos  interituros  iure  praesumebat  in 
universali  manuscriptorum  clade  post  inventam  artem  typographicam, 
iam  generatim  minus  de  reperiendis  petiis  originalibus  cogitabat  (cfr. 
Tom.  XII  ad  Suppl.  xii  b,  in  fine). 


I.  -  Ad  primum  quod  attinet,  iudicium  iam  ultimum  da- 
tum  est,  et  perpendatur,  velim,  momentum  gravissimum 
huius  facti  pro  omnium  textuum  singularumque  lectionum 
variantium  recensione  et  restitutione.  Possibilitatem  quidem 
oppositi  non  negamus,  sed  de  facto,  non  de  eo  quod  fieri 
potuit,  hic  agitur.  Imaginetur  sibi  quotquot  quisque  vo- 
luerit  alias  transcriptiones  immediate  ab  Autographo  de- 
sumptas,  modo  ne  ullum  harum  vestigitum  in  traditione 
hucusque  indagata  se  indicare  posse  existimet.  Audiatur 
Praefatio  Vol.  Praec.  p.  xvii  b :  <  Nunc  ergo,  postquam 
per  decem  annos  studium  posteritatis  A  pro  viribus  ac- 
curate  peregimus,  de  traditione  Summae  Contra  Gentiles 
idem  affirmamus  quod  de  traditione  Secundae  Secundae 
et  Tertiae  Partis  perhibuimus:  inter  textum  A  et  textum 
codicum  supponendam  esse  unam  transcriptionem  ex  A. 
Sola  differentia  est,  quod  Autographi  copia  uberiora  et  cer- 
tiora  argumenta  praebuit . . .  Praesentia  Autographi  omne 
dubium  sustulit.  Absque  formidine  oppositi  affirmamus,  in- 
ter  A  et  traditionem  superstitem  intercedere  unum  apo- 
graphum  ex  A  transsumptum,  ex  quo  fluxit  et  quod  om- 
nes  commune  habent  cum  A,  et  quod  commune  inter  se 
contra  A.  »  (3) 

II.  -  Alterum,  quo  scilicet  modo  et  loco  apographum  mul- 
tiplicatum  est,  semel  tantum  ut  clare  distinctum  a  primo 
in  Praef.  Praec.  Vol.  proponitur,  p.  xxxrv  a,  ubi  de  valore 
absoluto  et  virtuali  sigli  x  ex  apparatu  critico  agitur.  Dicto 
distinguendum  esse  inter  apparatum  criticum  textui  edi- 
tionis  submissum  et  totam  collationem  in  schedulis  nostris 
collectam,  primum  autem  abunde  probare  dependentiam 
traditionis  ab  uno  apographo  et  revisionem  posteriorem 
mediante  ipso  A,  sic  prosequitur :  «  Fructus  vero  totius 
collationis  uberior  fuit:  ille  unus  codex,  cui  ex  Vaticanis 
proximi  sunt  BCFH,  eundem  esse  innotuit,  qui  omnes 
antiquos,  immo  omnes  simpliciter,  pervadit,  unit  et  regit, 
scilicet  exemplar  Universitatis  Parisiensis  ».  Haud  temere 
id  praesumi  potuit.  Si  enim  cum  codicibus  qui  5y  petias 
Parisienses  notant  in  textu  adamussin  convenit  ex  tra- 
ditione  pars  longe  maior  codicum,  inter  quos  antiquis- 
simus  quisque  et  purissimus  sicut  e.  g.  Parisienses  et  cete- 
rae  Galliae  fere  omnes,  nonne  digito  exemplar  Parisiense 
esse  patrem  communem  indicatur,  et  recte  ulterius  inde 
deducitur  Exemplar  Parisiense  ipsum  esse  primum  illud 
apographum?  Num  forte  huic  ultimo  obstat  Summam  no- 
stram  in  Italia  perfectam  esse?  Minime,  nemini  enim  mi- 
rum  videatur  apographum  pretiosum  ubicumque  scriptum 
Parisios  missum  esse,  in  urbem  quae,  sicut  et  scientiarum 
sacrarum  regina  tunc  temporis  erat,  ita  maximae  libra- 
riorum  industriae  sedes  non  esse  non  potuit.  S.  Tho- 
mam  etiam  satis  humanum  credimus  ut  de  publicatione 
Summae  nostrae,  resp.  omnium  librorum  suorum,  curam 
humanam  sumpserit,  nec  eam  casui  et  fortunae  reliquerit. 
Opere  consummato  transcriptionem  legibilem  redactam  in 
commodam  petiarum  formam  ad  Universitatum  librarios 
mittit,  nil  nisi  communem  humanam  solertiam  adhibens, 
quam  nulli  auctori  moderno  abiudicare  volumus,  qui  eo- 
dem  fere  modo  opera  sua  post  ultimam  redactionem  in 
foliis  separatis  et  scriptura  nitidiori  rescripta  ad  typogra- 
phos  mittere  solet.  De  cetero,  nihil  prohibet  quin  alias 
imo  multis  transcriptiones  admittamus  una  cum  apogra- 
pho  sed  ex  apographo  confectas,  forte  decurrente 
stadio  exarationis  Autographi  et  apographi  iam  incoeptas. 


(2)  Facere  non  possum  quin  hic  corrigam  aliqua  verba  minus  apte 
dicta  in  margine  opusculi  supra  laudati:  <  Pour  lui,  (i.  e.  praefationis 
auctor)  cette  parent^  des  manuscrits  se  reconnait  sp^cialement  au  d^tail 
suivant:  dans  ce  passage  du  chapitre  86  du  premier  livre  (Deus  vult) 
bonum  universi  esse  quia  decet  bonitatem  ipsius,  aucune  copie  ne 
porte  la  le  on  de  Tautographe  quia  decet.  Plus  de  cinquante  manu- 
scrits  portent  quod  adeat  b6vue  du  premier  copiste  qui  a  grossoy^ 
Vexemplar;  les  autres  manuscrits  ofFrent  des  lectures  diff^rentes,  dues 
aui  essais  de  correction  qu'ils  tentent  ».  Ne  ex  his  verbis  occasio  er- 
roris  gravis  nascatur  dicendum:  Codicum  affinitatem  iam  recognosci 
specialiter  ex  una  lectione  variante  decessor  noster  afflrmare  nunquam 
ausus  est.  Qui  Praefationem  legerit,  meminerit  lectionem  illam  p.  xx  b 
et  xiiv  b  positam  cum  permultis  aliis  esse  mere  exempli  gratia,  cuius- 
modi  facile  sexcenta  ex  apparatu  critico  sibi  quisque  proferre  licet. 


Adest  traditio  pA,  ubi  videas  quam  avide  Summae  textus 
rescribi  coeperit  iam  ante  ultimam  Auctoris  revisionem.  Ut- 
cumque  res  se  habuit  in  divulgando  hoc  apographo  certe 
unico,  illud  esse  idem  numero  cum  Exemplari  Parisiensi 
non  excedit,  teste  ipsa  Praefatione  Vol.  Praec.  hmites  spe- 
culationis  plus  minusve  plausibilis,  supra  quam  inter  omnia 
facta  certa  eminet  tanquam  gravissimum,  dependentia  to- 
tius  traditionis  ab  uno  apographo. 

ffl. 

Si  igitur  liceat  et  nobis,  -  ubi  scire  nemini  datur,  opi- 
nari  cuique  liberum  est,  -  opinioni  cuidam  nostrae  indul- 
gere,  non  a  priori  equidem  impossibilem  iudicarem  hy- 
pothesim,  quae  inconcusse  tenens  principium  fundamentale 
totius  criseos  nostrae,  dependentiam  sc.  totius  traditionis 
ab  uno  et  unico  apographo  immediate  ex  Autographo  de- 
sumpto,  nihilominus  aliqualiter  mutaret  explicationem  da- 
tam  in  Praef.  Vol.  Praec.  de  functione  huius  primi  et  unici 
apographi  respectu  suae  posteritatis.  Ad  utriusque  partis  dif- 
cultates  solvendas,  ad  alio  et  aptiori  forte  raodo  originem 
illustrandam  et  naturam  imprimis  traditionis  manuscrip- 
tae  pA,  deinde  etiam  traditionis  P,  circa  apographum  pro- 
ponere  volumus  novam  suppositionem,  fundamentum  quo 
fulcientur  omnes  conclusiones  ulteriores  deducendae  circa 
vias  quas  secuta  per  diversas  codicum  famihas  ceu  per 
totidem  rivulos  aqua  pura  Thomisticae  litterae  impuri- 
tatibus  admixtis  ad  nos  usque  pervenit.  Ipsorum  textuum 
conditio  adeo  speculationi  huic  praeest  eamque  regit,  ut 
nec  quo  loco  et  tempore  Auctor  et  primus  transcriptor 
sui  cuiusque  operis  finem  fecerint,  nec  quo  terrarum  Au- 
tographum  et  apographum  finito  opere  asportata  sint 
utrumque  in  viam  suam,  aliquid  referant  ad  substantiam 
suppositionis  nostrae,  tanto  maiorem  ita  sibi  vindicantis 
probabilitatem,  quanto  universaliori  modo  una  velut  acie 
diversi  generis  difficultates  vincere  posse  videbitur.  Ejus 
summa,  ut  breviter  dicam,  haec  est:  illud  primum  et 
certe  unicum  apographum  immediatum,  sicut 
Autographum,  ita  et  ipsura  habuisse  suo  modo 
plures  redactiones  successivas.  Non  ita  solius  po- 
steritatis  geneseos  explicandae  causa  istae  supponuntur, 
quin  et  easdem  nobis  iam  suadeat  ipsius  Autographi  con- 
ficiendi  ordo  et  ratio,  unicuique  nunc  oculis  aspicienda 
et  mente  diiudicanda  oblata  in  Appendicibus  huius  et 
prioris  Voluminis. 

Ex  parte  Autographi  in  memoriam  revocare  iuvabit  duo 
csse  genera  correctionum  quae  ipsum  inspicientibus  oc- 
currunt.  Unum  est,  ex  eo  quod  S.  Thomas,  in  ipso  actu 
ducendi  calamum,  nonnumquara  consilium  mutat,  et 
phrasim  vel  vocabulum  inchoatum  relinquens,  aliud  sub- 
stituit.  Hinc  frequentissime  deletae  occurrunt  pericopae 
incompletae,  verba  seiuncta  vel  in  raedio  abrupta,  iramo 
singulae  litterae.  >  Praef.  Vol.  Praec.  p.  ix  a.  Alterura 
genus  correctionura  saepius  et  forte  plerumque  raora  tera- 
poris  interposita  applicatarum  hoc  est:  «  Suara  primara 
compositionera  S.  Thoraas  sedulo  eraendabat,  nec  simul 
et  semel,  sed  diversis  raoraentis  et  iteratis  vicibus,  delendo, 
mutando,  addendo,  unura  eundemque  locura  pluries  ela- 
borando.  Deletio  quandoque  ad  integras  coluranas  exten- 
ditur:  quandoque  etiara  ante  deletionera  totius  loci,  pars 
vel  partes  ipsius  prae-deletae  fuerunt.  Addita  saepe  plu- 
rimas  lineas  implent  et  ipsa  pluries,  quandoque  usque 
quater  vel  quinquies,  emendata  fuerunt.  Nec  ipsa  prin- 
cipalis  dispositio  libri  immunis  est  a  rautatione:  integra 
capitula  reformantur  vel  transponuntur,  iramo  completi 
tractatus  locum  rautant.  »  Ibidera  1.  c.  Quot  et  quantae 
redactiones  antecesserint  ultiraae,  raodo  paucae,  modo 
plures  pro  diversorura  textuura  exigentia,  nerao  ne  pro 
parte  Autographi  superstite  quidera  cum  certitudine  indi- 
care  ubique  valet.  Cfr.  Append.  huius  Vol.  i3*  b  23.  Mi- 
nus  adhuc  certe  affirmare  aliquid  liceret  de  temporis  in- 
tervallis  quae  singulos  revisionis  actus  separabant.  Alia 
statim,  alia  brevi  post  apposita  esse  potuerunt,  relegente 
Auctore  modo  capitulura  finitura,  raodo  scripta  diei  prae- 
cedentis  ante   scriptionem   novam;   alia  denique   ex  ipsa 


natura  sua  supponunt  Auctorem  iara  longius  perrexisse  an- 
tequam  de  reformandis  antecedentibus  cogitaverit.  Sic  e.  g. 
in  reordinatione  tractatus  de  providentia  divina  circa  crea- 
turas  rationales  (dc  qua  cfr.  Append.  42*)  campus  char- 
taceus  certe  unico  revisionis  actu  peragratus  se  extendit 
inde  a  fol.  79  r  a  1 6,  ubi  ad  primi  capituli  deleti  initium 
littera  raarginalis  A  transcriptorem  remittit  ad  capitula  (no- 
stra  Ii3-u8)  scripta  extra  sexternionera,  usque  ad  pri- 
mura  foliura  sequentis  fasciculi  deperditi,  ubi  habebatur 
finis  trium  capitulorum  (nunc  119-121)  quorum  transpo- 
sitionem  in  locura  priorem,  sc.  post  portionem  A,  ordi- 
nabat  littera  B.  Ergo  etiara  supposito  revisionera  istara 
statira  factara  esse,  scilicet  ante  scriptara  reliquam  Libri  III 
partem,  teraporis  spatium  quo  S.  Thoraas  nondum  cogi- 
tans  de  reformandis  iam  scriptis  redactionem  priorem  con- 
tinuabat,  non  adeo  breve  esse  potuit,  quippe  quo  excogitari, 
scribi,  pluries  revideri  (nam  capitula  deleta  plures  habue- 
runt  redactiones,  ut  ex  multis  praedeletis  patet)  potuerit 
textus  occupans  plus  45  columnas  scripturae  minutae  et 
compactae. 

De  origine  traditionis  pA.  -  Nec  mirum  igitur  quod 
quaedara  partes  Autographi,  forte  ab  ipso  iara  Auctore  du- 
rante  aliquo  non  nirais  brevi  teraporis  spatio  ut  definitive 
perfectae  habitae,  transcribi  coeptae  sunt,  ut  probat  tra- 
ditio  pA. 

Multo  facilius  adhuc  adraittere  hoc  potest  qui  ultimae 
revisionis  terapus  differre  vellet  e.  g.  post  finitos  singulos 
tractatus,  sive  ulterius  in  finem  singulorura  librorura  immo 
in  finem  totius  Summae. 

Ultiraae  huic  suppositioni,  de  qua  taraen  affirraare  aliquid 
nisi  coniecturaliter  non  possumus,  duo  praecipue  favere 
haud  leviter  videntur: 

Primum  eruitur  ex  ipso  Summae  textu  in  Libro  IV 
cap.  5o.  Ibi  prope  finera  primi  argumenti  probantis  ho- 
rainem  nasci  cum  peccato  originali  sic  legimus :  «  Ergo 
in  eis  est  aliquod  peccatura,  sed  non  peccatum  actuale: 
quia  non  habent  pueri  usum  liberi  arbitrii,  sine  quo  nihil 
imputatur  horaini  ad  peccatura  ut  ex  his  quae  dicta  sunt 
in  Tertio  Libro  (hoc  in  ipso  textu  continuo  ponit  tota 
traditio  manuscripta  et  priores  editiones)  apparet.  »  Per- 
currens  textura  definitivura  Libri  Tertii  difflcile  invenies 
ad  quera  praecise  locura  ipse  S.  Thoraas  lectorera  re- 
raittit;  assignari  forte  poterit  plus  rainusve  probabiliter 
cap.  73  arg.  Adhuc,  vel  cap.  J40  arg.  Adhuc;  raulto  fa- 
cilius  autera  rera  explicas  si  quo  terapore  S.  Thoraas  hoc 
capitulura  5o  exarabat  nondura  factam  supponas  revisionem 
illam  raagnam  supra  dictam  capitulorum  11 3-1 38  quam 
Autographura  superstes  nos  docuit.  Aptissime  enim  citatio 
illa  ipsius  S.  Thoraae  in  cap.  5o  se  referre  videtur  ad 
priraum  capitulum  deletura  per  illam  revisionem  (vide 
App.  44*  a  14-b  26)  ubi,  ex  principio  quod  creatura  ra- 
tionalis  dorainiura  habet  actus  sui,  ex  professo  et  multi- 
pliciter  probatur:  Quod  in  sola  rationali  creatura  potest 
esse  culpa  (titulus  autographus).  Auctor  postea  delens 
hoc  capitulura  cura  raultis  aliis  (Cfr.  supra  pag.  xra  b)  de 
delenda  deleti  capituli  citatione  facta  in  cap.  5o  Lib.  IV 
non  cogitavit,  ita  nobis  argumentura  praebens  revisionem 
illam  extensam  factam  esse  non  statira  post  scripta  capi- 
tula  revisa  sed  raulto  tardius,  saltem  post  scriptum  capi- 
tulum  5o  Libri  IV. 

Alterum  erui  potest  ex  conditione  textus  traditionis  ma- 
nuscriptae  pA  quae  probat  Autographum  transcribi  coe- 
ptum  esse  ante  quidem  ultiraam  sed  post  iam  factas  di- 
versas  anteriores  revisiones.  Redactionem  enim  aliquam  Au- 
tographi  ostendunt  codices  raanuscripti  traditionis  pA  non 
ultiraara,  sed  tamen  huic  ultimae  valde  vicinara, 
raaxirae  in  Libris  I  et  II.  Ex  Autographi  additionibus  et 
deletionibus  in  Lib.  I  et  II  revisionibus  successivis  de- 
bitis,  quarura  nuraerura  facile  multas  centenas  superare 
propriis  oculis  quisque  videre  potest  in  Append.  Praec. 
Vol.  pag.  6*-6i*,  in  textu  traditionis  raanuscriptae  pA 
huic  Autographi  parti  respondente  vix  40  invenies  secun- 
dura  redactionera  pA,  plerasque  pauca  verba  vel  brevis- 
simas  tantum  pericopas  coraplectentes,  ac  si  textus  Lib.  I 


XXX 

et  II  iam  transcriptus  a  patre  traditionis  pA  adhuc  postea 
ab  Auctore,  antequam  publici  iuris  fieret,  ultima  quadam 
relectione  in  minimis  correctus  et  perpolitus  sit,  (l) 

Quamvis  igitur  probabilius  mora  temporis  intercesserit 
ante  ultimam  revisionem,  semper  et  ubique  tamen,  exceptis 
casibus  rarissimis  ubi  forte  inadvertenter  transcriptor  lineo- 
lam  parvam  et  tenuem  aliqua  verba  delentem  non  viderit, 
et  salvis  ut  patet  erroribus  transcriptioni  debitis,  cetera 
tota  traditio  a  et  p  (et  etiam  trad.  pA  extra  fragmenta  pA) 
certissime  oriunda  ex  unico  fonte  communi  non-auto- 
grapho,  sc.  ex  primo  apographo,  textum  integrum  exhibent 
secundum  ultimam  redactionem,  etiam  in  minimis  illis 
singulorum  verborum  et  expressionum  correctionibus,  in 
quadam  forte  ultima  totius  relectione  textui  appositis. 

His  omnibus  positis,  num  amanuensem  illum  quem  pro- 
babiliter  S.  Thomas  familiarem,  fratrem  ac  socium  habuit, 
quem  toties  Autographum  transcribentem  directe  allocutus 
est  oratiunculis  directivis  uti  sunt :  quaere  in  parvo,  quaere 
infra  ad  tale  signum,  et  tunc  scribas  quod  hic  sequitur, 
etc.  (cfr.  passim  in  App.),  quem  haud  dubie  etiam  viva  voce 
exposuit  intricatum  Autographi  textum,  num  illum  quaeso 
nobis  credendum  est  nunquam  transcriptionem  incoepisse 
nisi  longo  tempore  post  scriptionem  et  nisi  finita  omnium 
simpliciter  ultima  redactione,  dum  e  contra  alii  iique  certe 
imperitiores  exscribere  potuerunt  et  ausi  sunt  partes  Au- 
tographi  nondum  ultimo  perfectas,  quarum  maxime  ipsis 
quaedam  et  iam  propter  ipsam  Auctoris  scripturam  (nisi 
assuetis  lectu  non  possibilem)  et  ob  iteratas  deletiones  et 
suprascriptiones  intellectu  difficillimae  evadere  debuerant? 
Sunt  tamen  qui  putent  sancti  Magistri  pervagatam  boni- 
tatem  facile  hanc  licentiam  discipulis  et  fratribus  dilectis 
dedisse  ad  privatam  ipsorum  utilitatem.  Caveant  autem 
huius  sententiae  fautores  ne  bonitatem  nimis  extollentes 
benevoli  Confratris  prudentiae  derogare  videantur  sapien- 
tissimi  Auctoris! 

Praeterquam  quod  hanc  ob  causam  phantasia  ista  gratis 
asserta  iam  in  se  nunquam  nobis  placere  poterat,  tantum 
abest  ut  in  casu  pro  traditione  manuscripta  pA  dubium 
illud  solvere  queat  de  explicanda  praesentia  fragmentorum 
pA  per  modum  tractuum  brevium  sparsorum  in  textu 
a  vel  P,  ut  novis  quaestionibus  ansam  praebeat.  E.  g. 
Quomodo  in  integros  et  pulchros  codices  cum  textu  fa- 
miliae  a  vel  P  fragmenta  dispersa  et  valde  diversa  discipu- 
lorum  intrare  potuissent,  quare  ibi  una  omnia  finiunt  post 
Lib.  cap.  45?  Nonne  etiam  hac  ex  discipulorum  schedis 
origine  supposita,  traditio  pA  multo  magis  variegata  et 
propriis  referta  erroribus  esse  debueratt  lure  etiam  quae- 
siveris    quare    nulla    vestigia    pA    in    centenis    codicibus 


(1)  Ex  hoc  etiam  inferas  mere  phantasiis  indulgere  qui  putaret  prae- 
sentiam  pA.  in  textu  o  vel  ^  explicari  posse  ex  eo  quod  temporibus  po- 
sterioribus  quidam  textum  ad  Autographum  conferens  multos  locos  de- 
letos  iterum  receperit.  Non  solum  talis  *  revisor  »  supponitur  iure  quodam 
suo  clare  et  visibiliter  deleta  ex  deletione  restituisse,  quod  plerumque 
facere  non  potuisset  sine  positiva  eiectione  lectionis  melioris  ab  Auctore 
superscriptae,  sed  etiam  in  seligendis  his  locis  ex  multis  centenis  quas 
Autographum  ei  ob  oculos  ponebat,  modo  prorsus  incredjbili  arbitrarlum 
et  ineptum  se  praebuisset !  e.  g.  num  revisor  Autographum  percurrens 
ex  tota  materia  in  cuius  substitutionem  Auctor  quaternum  auxiliarium 
€  parvum  »  scripserat,  et  ex  ipsa  parvi  parte  superstite  (fol.  2-5  Auto- 
graphi  superstitis,  cfr.  Praef.  Vol.  Praec.  pag.  viii  b)  argumentis  et  peri- 
copis  deletis  referta,  ex  deletione  omnino  nihil  quod  resuscitaretur  dignum 
iudicasset  nisi  haec  duo  minima  et  levioris  momenti:  Vol.  I  lyS  b  5  et 
10  (Append,  sS*  a  33  et  38)?  Item  e.g,  paulo  infra  in  cap,  43  ex  plus 
30  pericopis  deletis  (circiter  145  lineis  in  Append.  nostro)  solam  hanc 
itS  a  46  (Append.iS*  a  i9-2i)resurrectionem  mereri  censuissetHtem 
ex  cap,  5i  sola  haec  futilia  restituenda  curasset:  ut  ex  supra  dictis 
patet,  148  a  34  (App,  30*  a  35)  ita  errorem  citationis  ab  Auctore  cor- 
rectum  denuo  in  textum  introducens?  E  contra,  praedatum  exiens  per 
folia  Autographi  nonne  vidisset  columnas  illas  quinque  nullo  visibili 
signo  dcletas,  pulchras  et  Auctore  plane  dignas,  neque  de  hic  facienda 
praeda  praecipua  <  revisionis  »  suae  cogitasset?  Certe,  errorem  hunc  fii- 
turo  Uccellio  (cfr.  Praef.  et  App.  huius  Vol.  de  capite  «  anecdoto  »)  fa- 
ciendum  reliquit  €  revisor  »  suppositus,  sed  mere  per  accidens,  ex  cul- 
mine  sc.  ineptiae  suae. 

Suppositionem  igitur  talis  revisoris  posterioris,  cui  deberetur  origo 
fragmentorum  pA  in  maiiuscriptis  traditionis  pA,  tanquam  omnino  im- 
probabilem  reiicimus. 


Summae  Theologicae  pro  nostra  editione  collatis  invenire 
datum  sit,  ubi  a  fortiori  data  tali  origine  ea  expectares? 
Nam  illam  expressis  verbis  in  Prologo  legimus  discipu- 
lorum  utilitati  imprimis  scriptam  esse;  nec  putandum  est 
correctiones  et  revisiones  textui  Autographo  Summae 
Theologicae  omnino  defuisse,  dum  Autographum  Summae 
Contra  Gentiles  illis  scatere  vidimus!' 

Nunc,  quo  ex  antiquitate  noviter  adducti  M  magis 
adhuc  quam  prius  origo  fontis  communis  MNZYpA  aetati 
adscribatur  necesse  est  multo  viciniori  ipsi  Autographo, 
frequentia  et  exilitas  praesentiae  x  vel  P  in  traditione  pA 
aliam  videtur  expostulare  viam  qua  irrepserit  quam  solam 
mixturam  sensim  progredientem  semperque  plus  minusve 
casui  debitam.  Mixtura  seu  potius  correctio  ex  «  vel  ^ 
sufficienter  forte  explicat  differentias  intemas  inter  ipsos 
MZ-N-Y  respectu  numeri  lectionum  pA,  quarum  alii  alias 
perdiderunt. 

Mihi  igitur  ob  omnia  praedicta  multo  magis  arridet  cre- 
dere,  amanuensem  illum  textum  exscribere  incoepisse  in 
aliquo  stadio  non  ultimo  redactionis,  huic  autem  ultimo 
(maxime  pro  Lib.  I  et  II)  probabiliter  valde  vicino,  post 
iam  factas  revisiones  varias  et  multiplices  cum  interlineares, 
tum  marginales,  tum  in  quaterno  auxiliario,  cui  primo  apo- 
grapho  et  unico  immediato  paulo  post  transcriptor  sup- 
plevit  correctiones  quas  ulterior  revisio  (vel  revisiones) 
Autographo  addiderat.  Quo  factum  est  ut  etiam  apogra- 
phum  modo  suo  plures  redactiones  habuerit,  sive  in  fo- 
liorum  marginibus  sive  in  foliis  rescriptis  parum  nostra 
refert.  Dixi  «  modo  suo  »,  quem  enim  Autographum  sub 
redactionibus  successivis  acquisiverat  aspectum,  profecto 
tam  implicatum  apographum  habere  non  potuit.  Certe  ibi 
nunquam  adesse  poterant,  quoquo  tempore  transcriptio 
incoeperit,  innumerabiles  illae  inchoationes  imperfectae 
verborum  et  sententiarum  ab  Auctore  iam  durante  ipso 
primae  scriptionis  actu  deletae,  neque  ut  patet  simpliciter 
quidquam  quod  aut  mutatum  aut  deletum  iam  erat  ante 
transcriptionem  incoeptam,  quam  haud  improbabiliter  notae 
illae  directivae  Auctoris,  uti  sunt  quaere  infra,  retro,  ad 
tale  signunt,  in  parvo  etc,  nondum  inchoatam  supponere 
videntur  in  aliquo  stadio  iam  satis  vicino  ultimae  re- 
dactioni. 

Si  tale  igitur  apographum,  antequam  et  ipsi  additae  sunt 
ultimae  Autographi  correctiones,  patrem  admittere  velis  tra- 
ditionis  pA,  iam  habes  unde  non  solum  huius  traditionis 
manuscriptae  pA  facilius  originem,  sed  et  clarius  textus 
conditionem  illustrare  valeas.  Profecto  enim  omnibus  Ma- 
gistri  venerati  librum  ut  primum  exscribere  percupientibus 
iam  ab  initio  prudentius  et  consultius  esse  debuit  hoc 
adire  primum  apographum,  de  cetero  et  aditu  facilius, 
quam  Autographum  ex  deletionibus  et  superscriptionibus 
successivis  plane  labyrintho  simile  factum.  Ex  hoc  solo  sup- 
positio  ista  iam  in  se  evadit  probabilior  altera,  magis  autem 
nobis  suadetur  ex  hoc  quod  optime  sic  resolvitur  dubium 
de  praesentia  textus  a  vel  P  in  traditione  pA,  i.e.  de  prae- 
sentia  errorum  primi  apographi  in  traditione  pA,  quae 
supposita  eius  origine  ex  A  mediante  primo  apo- 
grapho  sua  sponte  apparet. 

De  origine  traditionis  a.  et  ^.  -  Ceterae  traditionis 
omnis  a  et  P  ex  mente  Praefationis  Praec.  Vol.  apogra- 
phum  primum  pater  dicendum  erat  hoc  modo:  textum 
apographi  istius,  quod  et  credebatur  esse  ipsum  Exemplar 
Parisiense,  esse  ipsum  a,  huius  autem  correctionem  ex 
collatione  imperfecte  peracta  ad  A  constituisse  textum  ^. 
lure  quaesiveris  utrum  de  his  omnibus  aeque  certe  con- 
stet,  e.  g.  de  identitate  numerica  apographi  cum  Ex.  Par., 
et  de  origine  familiae  p. 

A.  -  Ad  primum  quod  attinet,  iam  supra  (pag.  xxvra  a) 
innuimus  aliud  esse  factum  certissimum,  a  nobis  denuo  af&r- 
matum,  de  unitate  apographi  primi  et  immediati,  aliud 
huius  identitatem  cum  Exemplari  Parisiensi.  Ex  nova  hypo- 
thesi  nostra  modo  exposita  identitas  illa  nobis  aequa  lance 
sustineri  posse  non  videtur  et  magis  in  partem  negativam 
inclinamur  hac  potissimum  ducti  ratione,  quod  conditiones 
materiales   apographo    probabiliter   impedimento   fuerant 


XXXI 


quominus  istud  Exemplar  officiale,  resp.  Exemplar  Pari- 
siense,  esse  potuerit. 

Primo  enim,  etiam  nullis  in  apographo  suppositis  prio- 
ribus  mutationibus,  ex  mente  istius  hypotheseos  saltem 
illae  non  deesse  ei  potuerunt  mutationes  quibus  fragmenta 
pA,  ex  apographo  in  traditionem  manuscriptam  pA  intro- 
ducta,  per  ultimam  redactionem  correctae  sunt.  Fieri  igi- 
tur  non  potest  quin  harum  correctionum  frequentia  et 
praecipue  quarumdam  dispositio  (e.g.  Lib.  III  cap.  3,  App. 
5*  b;  ib.  cap.  14-16,  App.  7*  a;  ib.  cap.  25,  26,  App. 
8*  b-  1  o*  b)  nimium  quantum  nitorem  apographi  detur- 
paverit,  quod  utique  Exemplar  officiale  valde  dedecet. 

Nec  immerito  etiam  consequenter  nobis  valde  dubi- 
tare  licet  utrum  apographi  textus  contineri  potuerit  de- 
terminato  illo  spatio  quod  erat  in  Sy  petiis  Parisiensibus, 
de  quarum  numero  et  mensura  certiores  reddimur  ex  taxa- 
tionibus  exemplarium  Universitatis  et  ex  traditione  codi- 
cum  petias  notantium.  Nam  ex  hypothesi  nostra  apogra- 
phum  praeter  textum  definitivum  etiam  multa  fragmenta, 
posteriori  correctione  deleta,  habuit  ex  redactionibus  pA, 
et  quidem  si  forte  non  alia  priora,  at  certe  omnia  illa  ul- 
timae  horae  quae  nobis  in  traditione  manuscripta  pA  con- 
servata  sunt.  Tot  autem  sunt  pro  aliquibus  petiis  lineae 
ex  hoc  capite  textui  definitivo  apographi  addendae,  ut 
textum  harum  numero  auctum  unius  petiae  spatium  no- 
tabiliter  superare  manifestum  sit.  Sic  e.g.  ex  sola  petia 
27  (Lib.  III  cap.  29-43,  cfr.  Praef.  Praec.  Vol.  xxix  b) 
in  Appendice  huius  Voluminis  10*  b  69-13*  b  12  iam  ex 
traditione  manuscripta  colliguntur  lineae  circiter  1 1  o  im- 
pressae  characteribus  minoribus,  praesentes  igitur  ex  mente 
suppositionis  nostrae  in  apographo  quamvis  ibi  postea 
deletae;  pro  solo  et  toto  Libro  III  usque  ad  Cap.  43 
incl.  (ubi  cessat  omnino  traditio  manuscripta  pA,  cfr. 
App.  i3*  in  fine)  i.e.  in  petiis  24-28-princ.,  ad  35o  lineas 
enumerari  possunt  pag.  5*-i3*,  aequivalentes  prout  nobis 
conferentibus  patuit  circiter  325  lineis  codicis  B,  cuius 
lineae  645  constituunt  mensuram  mediam  unius  petiae 
integrae  Parisiensis,  cfr.  Praef.  Vol.  Praec.  xxix  a,  in  fine. 
Tantam  textus  portionem  in  solis  4  petiis  Parisiensibus 
24-28  mensurae  nobis  cognitae  una  cum  textu  definitivo 
conscribi  potuisse  quin  harum  petiarum  nedum  omnium 
sequentium  incipit  et  explicit  notabiliter  locum  mutarent 
totiusque  seriei  ordo  sic  graviter  conturbaretur,  vix  proba- 
bile  videtur.  Quidquid  igitur  putare  velis  de  argumentis  ex- 
trinsecis,  quae  ex  temporum  vel  locorum  circumstantiis 
deduci  possent,  in  hac  hypothesi  nostra  iam  dicta  suffi- 
cienter  dissuadere  identitatem  numericam  apographi  primi 
et  unici  cum  Exemplari  Parisiensi  haud  temere  affirmare 
auderem. 

B.  —  Ad  secundum  quod  attinet,  ad  originem  sc.  fami- 
liae  P,  etiam  hic  duo  bene  distinguantur  oportet;  unum 
est  factum  certissimum  ab  Autographo  superstite  compro- 
batum:  haud  rara  sc.  praesentia  in  traditione  iuniori  P 
lectionum  ^  cum  A  ^  Autogr.)  contra  a ;  alterum  est, 
traditionem  P  hoc  debere  correctioni  partialiter  peractae 
ex  coUatione  alicuius  codicis  x  ad  A.  Huic  ultimo  favent 
sane  aetas  iunior  plurimorum  codicum  p,  et  instabiHtas  et 
mixtura  frequens  totius  famihae  P,  quae  ex  hoc  modo  ori- 
ginis,  a  correctionibus  sc.  marginalibus  vel  interlinearibus 
promptam  haberent  explicationem  (cfr.  Praef.  Vol.  Praec. 
XXVI  b  -  XXVII  a,  n.  29). 

Attamen  si  non  omnibus  at  certe  illis  qui  cum  nobis 
identitatem  apographi  primi  cum  Exemplari  Parisiensi  ne- 
gare  quam  affirmare  mallent,  alia  forte  origo  famiUae  {J 
magis  arridere  potest,  ad  cuius  intelHgentiam  distinctionem 
facere  iuvabit  inter  quam  dicerem  traditionem  9.  largiori 
et  strictiori  sensu  acceptam.  Nominatim  quidem  a  Praef. 
Vol.  Praec.  haec  distinctio  abest,  tamen  re  non  adesse 
non  potuit.  Saepius  enim  ibi  sermo  est  de  traditione  oc 
praecise  in  quantum  ut  textus  primi  et  unici  apographi 
et  pater  totius  posteritatis  manuscriptae  opponitur  textui 
Autographi  A,  abstrahendo  a  posteriori  sua  emendatione  in 
aliquibus  codicibus,  sic  e.g.  pag.  xix-xxi ;  saepius  etiam  de 
«  loquitur  praecise  inquantum  ut  textus  apographi  non- 
correctus  opponitur  textui  apographi  correcto  P,  e.g.  in 


recensione  codicum  pag.  xn-xiv;  primo  modo  acceptam 
dicerem  traditionem  a  largiori  modo  acceptam,  alteram 
traditionem  a  strictiorem.  Ex  mente  Praefationis  Vol.  Praec. 
haec  duo  a  sunt  idem  re  inter  se  et  etiam  cum  Exemplari 
Parisiensi,  opponuntur  ideo  ibi  non  realiter  sed  ratione 
tantum,  prout  nempe  textui  apographi  simpliciter  dicti  op- 
ponitur  idem  textus  consideratus  ut  non-correctus.  Indi- 
stinctim  igitur  Praefatio  Vol.  Praec.  de  traditione  cc  loqui 
solet  et  potuit,  et  plerumque  ex  ipso  textu  facile  cuique 
patet  quo  sensu  hoc  vel  illo  loco  traditio  a  accipienda  sit. 

Quamvis  etiam  faventibus  hypothesi  de  non-identitate 
apographi  primi  cum  Exemplari  Parisiensi  nihil  obstet 
quominus  originem  familiae  ^  admittant  modo  dicto,  per 
correctionem  sc.  alicuius  codicis  «  ex  ipso  A,  magis  forte 
istis  placebit  eundem  rerum  statum  explicare  hoc  modo: 
ponendo  utramque  traditionem  ^  et  a  sensu  strictiori  ac- 
ceptam  sine  mutua  dependentia  ortam  esse  linea  recta  ut 
duas  familias  distinctas  e  communi  stirpe,  ex  apographo  sc. 
primo  (utrum  hoc  unam  vel  plures  habuerit  redactiones  in 
praesenti  parum  refert);  unam  sc.  traditionem  a  sensu 
strictiori  acceptam,  communiorem  et  undique  ut  ita  dicam 
publice  divulgatam  mediante  Exemplari  (vel  Exempla- 
ribus)  Parisiensi  cum  certa  quadam  textus  stabilitate  et  con- 
stantia,  quia  scriptores  officiales  et  mercenarii  textum  ma- 
terialiter  prout  iacet  transscribere  solent,  (non,  ut  patet,  sine 
erroribus  involuntariis,  sed  raro  scienter  addentes  aliquid, 
vel  omittentes  aut  mutantes),  quam  traditionem  Parisien- 
sem  vocarevellem;  alteram  rariorem,  familiam  sc.  co- 
dicum  p,  multo  instabiliorem  et  vix  inter  se  consociatam, 
oriundam  quidem  etiam  ex  eodem  apographoprimo.sedpo- 
tius  ut  ita  dicam  privatim  pervulgatam,  ideoque  magis 
subiectam  omne  genus  correctionibus  et  mixturae  tam  ex 
usu  haud  raro  plurium  exemplarium  in  transcriptione,  quam 
ex  frequenti  studiosorum  conatu  corrigendi  quae  male  aut 
legerant  aut  intellexerant  aut  revera  exemplar  habebat. 

Si  ita  sit,  nihil  sane  huic  origini  familiae  p  et  familiae 
traditionis  Parisiensis  (i.e.  a  strictiori  sensu  dictae)  magis 
consentaneum  videri  potest,  quam  quod  praeter  lectiones 
variantes,  resp.  errores,  utrique  communes  oriundas  ex  apo- 
grapho  unico  habeat  utraque  familia  etiam  lectiones  sibi 
ex  propria  sua  origine  debitas.  Lectiones  igitur  apparatus 
critici  textui  in  calce  capitulorum  submissas  sub  siglo  a 
in  duas  oportet  series  distribuantur,  ad  quarum  primam 
pertineant  illae  lectiones,  sive  cum  A  sive  contra  A,  com- 
munes  a  et  toti  (vel  maiori  parti)  ceterae  traditioni,  et 
haec  iure  reputentur  lectiones  variantes,  resp.  errores,  iam 
inhaerentes  textui  primi  apographi ;  secundam  seriem  con- 
stituant  illae  lectiones  ubi  lectioni  a  opponuntur  lectiones 
codicum  familiae  p,  modo  sola  a,  modo  sola  p,  modo 
utraque  traditione  ab  integritate  exemplaris  deficientibus 
novosque  errores  addentibus ;  in  quibus  igitur  facile  iam  a 
priori  expectare  poteras  tum  lectiones  P  cum  A  contra 
traditionem  Parisiensem,  tum  e  converso,  tum  utriusque  sed 
diverso  modo  contra  A.  Permultas  igitur  lectiones  a  falsas, 
secundum  sententiam  Praefationis  Vol.  Praec.  per  correc- 
torem-auctorem  familiae  P  correctas  ex  A,  ex  nostra  hypo- 
thesi  familia  a  non  debet  apographo  primo  sed  huius  filio, 
patri  scilicet  communi  traditionis  a  stricte  dictae  seu  Pari- 
siensis,  dum  familia  P  fideUter  adhaerens  textui  apographi 
eo  mediante  lectiones  Autographi  conservaverat;  quod 
idem  toties  obtinuisse  haud  leviter  praesumas  etiam  extra 
ambitum  fragmentorum  \  quo  ipsum  Autographum  nos 
docebat,  quoties  codices  ^,  de  cetero  valde  inconstantes, 
communi  lectione  meliori  ab  a  se  separent.  Unde  optimo 
iure  decessor  noster  (cfr.  Praef.  Vol.  Praec.  xxxii  b)  testi- 
monium  commune  codicum  P  adhibuit  ceu  thesaurum 
bonarum  lectionem  ad  corrigendas  lectiones  traditionis  Pa- 
risiensis,  antiquioris  quidem  et  ceteris  praestantioris,  tamen 
semper  insufficientis  et  ineptae  qua  sola  sine  correctione 
ex  aliis  familiis  suifulciri  possit  textus  critica  aliqua  re- 
censio,  prout  luce  clarius  patet  ex  exemplo  Summae  no- 
strae,  ubi  in  solis  Libris  I  et  II  circiter  ter  millies,  ex 
quibus  millies  extra  fragmenta  Autographi  superstitis,  cor- 
rectione  indiguit  traditio  Parisiensis  (cfr.  Praef.  Vol.  Prae- 
cedent.  xix  a). 


XXXII 

Ex  hic  positis  explicatas  habes  modo  forte  promptiori 
tum  originem  tum  naturam  traditionum  oc  et  p.  Utriusque 
igitur  textus  integre  et  linea  recta  per  apographum  primum 
ex  Autographo  oriundus  est:  ille,  a,  mediante  uno  exem- 
plari  communi  et  publico,  Exemplari  probabiliter  Pari- 
siensi,  hinc  textus  quaedam  stabilitas  et  prompta  sociabi- 
litas;  iste,  P,  via  potius  privata,  unde  maior  codicum  ^ 
varietas  et  tanta  discrepantia  ut  non  satis  liqueat  utrum 
unico  communi  vel  pluribus  exemplaribus  ad  apographum 
ascendat,  teste  Praefatione  Praec.  Vol.  xvii  a:  «  Solidi- 
tatem  textus  a  multum  abest  ut  attingant.  Cum  pluries 
dissocientur  quam  socientur,  restiterunt  omni  nostrd  co- 
natui  ut  aliquam  siglorum  combinationem  erueremus  satis 
stabilem,  quae  opinionem  unius  communis  exemplaris  de- 
monstraret  ».  Clarius  adhuc  dubium  istud  de  unitate  ori- 
ginis  traditionis  ^  exprimunt  quae  dicta  sunt  I.  c.  p.  xxvi 
in  fine  n.  29 :  «  Quod  si  ita  est,  ad  caput  classis,  pro 
unitate,  multiplex  dispersio  ponenda  erit  ». 

Certe  a  priori  nihil  obstat,  immo  quaedam  favere  vi- 
dentur  opinioni  apographum,  quod  iam  transcripserunt  pater 
traditionis  pA  et  pater  traditionis  «  stricte  dictae  et  saltem 
uiius  pater  traditionis  P,  etiam  pluribus  exemplari  inser- 
visse,  ita  ut  haud  absurde  putes  familiam  parum  numerosam 
sed  tantopere  variegatam  ^  constare  non  tam  una  tradi- 
tione  homogenea  quam  potius  collectione  generatim  om- 
nium  traditionum  ex  apographo  oriundarum  praeter  dictas 
a  (seu  Parisiensem)  et  pA. 

Ex  origine  fanliliarum  pA,  a  et  P  novo  hoc  modo  il- 
lustrata  etiam  rectius  quam  ex  sententia  Praef.  Vol.  Praec. 
inteUigi  posse  videntur  phaenomena  quaedam  accidentalia 
in  textuum  conditione,  uti  sunt  e.g. : 

primum,  praesentia  fragmentorum  pA  in  codicibus  potius 
ad  ^  quam  ad  a  pertinentibus;  ex  indole  nempe  potius 
privata  quam  publica  huius  traditionis  pA. 

deinde,  numerus  valde  praeponderans  codicum  tradi- 
tionis  a ;  quippe  quae  erat  traditio  Parisiensis,  a  qua  urbe 
regina  tunc  scientiarum  sacrarum  continue  circum  undique 
per  totum  orbem  terrarum  magistri  et  studentes  secum 
auferebant  codices  iure  ceteris  meliores  habitos  utpote 
sub  tutela  statutorum  Universitatis  confectos. 

tum,  absentia  codicum  a  quos  revera  a  secunda  manu 
per  textuum  correctiones  marginales  vel  interlineares  mu- 
tatas  vides  in  textum  P ;  dum  e  converso  haud  raro  obviam 
habes  codices  P  correctos  in  a,  sive  directe  in  margine, 
sive  indirecte,  mutatione  scilicet  exemplaris  familiae  P  in 
exemplar  a  durante  exscriptionis  tempore.  Cfr.  e.g.  dicta 
in  Praef.  Vol,  Praec,  de  codicibus  Z,  Can.,  Par. Nat,  i58i8, 
et  in  hac  Praefatione  de  sM,  versus  finem  §  2,  pag,  xxvi  b. 
Non  tamen  desunt  codices  a  correcti  a  secunda  manu, 
immo  abundant ;  correctiones  autem  non  fiunt  secundum 
PA,  sed  potius  textum  sensim  propius  admovent  ad  tex- 
tum  iuniorem  traditionis  typis  editae  c,  d,  P  etc. 

mox,  lectiones  variantes  et  veri  nominis  errores  forte 
nimis  frequentes  in  traditione  a  quam  quae  omnia  (cir- 
citer  3ooo  in  solis  Lib.  I  et  II,  cfr,  ibi  xix  a,)  attribuere 
permitteret  pietas  socio  et  amanuensi  peritissimo  Sancti 
Thomae,  qui  Autographum  ob  ipsam  Sancti  scripturam 
difficile  lectu  et  «  ob  iteratas  redactiones  tam  intricatum, 
frUstatum,  lituris  horridum,  transpositionibus  et  remissio- 
nibus  simile  labyrintho  »,  ubi  €  nulla  fere  linea  non  oifert 
petram  scandali  »  (I.c.  xviii  a),  pro  parte  infinite  maiori 
exacte  reproduxerit,  Ex  nostra  sententia  partim  amanuensi 
illi,  partim  auctori  traditionis  a  stricte  dictae  seu  Parisiensis 
(forte  mercenario  cuidam  scriptori)  debentur  lectiones  va- 
riantes  a,  et  huic  posteriori  inter  alias  imprimis  numerus 
ille  haud  exiguus  lectionum,  errorum  et  interpolationum 
«  contra  communes  A^. 

postremo,  suppositae  originis  P  per  correctionem  alicuius 
codicis  a  ex  collatione  ad  A  etiam  intrinseca  haud  levis 
difficultas.  Siquidem  contra  eam  militare  videtur  similis 
ratio  qua  ductus  iam  supra  (p,  xxx  in  nota),  sed  tunc 
maiori  cum  certitudine,  omnino  improbabilem  duximus 
originem  traditionis  pA  per  revisionem  posteriori  tempore 
factam  ex  A,  lure  enim  nunc  etiam  circa  suppositam  ori- 
ginem  traditionis  p  quaesiveris  quibus  tandem  ductus  cri- 


teriis  corrector  ex  Autographo  sibi  praesenti  alios  quidem 
errores  textus  sui  a  correxerit,  de  aliis  autem  aeque  falsis 
et  haud  semel  eodem  loco  sibi  obviis  corrigendis  non  cogi 
taverit !  Num  negligentiae  tantum  et  arbitrio  hoc  attribuere 
velis?  Vel  potius  ex  hoc  nonne  merito  valde  improbari 
diceres  probabilitatem  suppositionis  praedictae? 

Delineata   stemmata  praedictorum   intelligentiae   adiu- 
mento  sint: 

I.  Ex  mente  Praefationis  Vol.  Praec: 

pA  (vicinum  ultimae  redactioni) 

I 

traditio  pA  A 


Apographum  =  Ex.  Par.  =  a 


traditio  a=BCFHc  etc. 


traditio  p=a  correcta  ex  A 


II,  Ex  mente  hypotheseos  nostrae: 

pA  (vicinum  ultimae  redactioni) 

I 

Apographum  A 


traditio    pA  Apographum    correctum  ex  A 


Exemplar  Parisiense  =  a 


traditio  a=BCFHc  etc. 


traditio  ^ 


CoNCLUSIO,  -  Haec  sunt  quibus  ducti  non  eodem 
prorsus  modo  ac  in  Praefatione  Vol,  Praec,  -  bona  de- 
cessoris  omniumque  secus  sentientium  venia  dixerim  - 
historiam  traditionum  a,  P  et  pA  cum  factis  notis  et 
certis  contexendam  esse  putamus.  Ut  eorum  quae  diximus 
summam  faciamus,  facta  illa  certa,  ab  Autographo  praesenti 
comprobata,  duo  praecipue  erant:  lectiones  communes 
A^  contra  a;  et:  fragmenta  pA  sparsa  in  textu  P  vel  «. 
Duo  item  erant  in  argumentatione  nostra  momenta  su- 
prema:  unum,  pro  traditionis  pA  origine:  redactiones, 
saltem  duae,  successivae  in  ipso  apographo  primo  ;  alterum, 
pro  traditionis  ^  origine:  non-identitas  huius  primi  apo- 
graphi  cumpatre  communi  traditionisParisiensis  ;haec  duo 
seiuncta  non  amittunt  propriam  intrinsecam  probabilitatem, 
coniuncta  autem  haud  leve  alterum  alteri,  imprimis  illud 
huic,  subsidium  et  novam  vim  conferre  videntur. 

Si  quid  meriti  insit  speculationibus  nostris,  profecto  illis 
non  deerit  etiam  illud,  quod  a  considerationibus  nostris,  ex 
ipsius  textus  notis  intrinsecis  conditionibus  ad  ignota  pro- 
gredientibus,  omnino  semper  alienae  fuerunt  phantasiae 
illae  plus  minusve  arbitrarie  inventae  et  gratis  assertae  de 
mere  extrinsecis  et  dubie  notis  locorum,  distantiarum  et 
temporum  circumstantiis. 

Praeterea,  quod  in  Praef.  Vol.  Praec.  pag.  xxix  a,  super 
omnes  speculationes  plus  minusve  plausibiles,  inter  omnia 
facta  certa  eminere  tanquam  gravissimum  dicitur,  depen- 
dentia  scilicet  traditionis  (exceptis  correctionibus  ^  et 
fragmentis  pA)  ab  uno  et  unico  apographo,  hoc  non  modo 
non  infirmatum,  immo  roboratum,  latius  patens  et  auctum 
ad  familias  ^  et  pA  in  nostra  hypothesi  reapparet,  quo 
nunc  verius  adhuc  et  sine  ulla  prorsus  exceptione  in  sin- 
gulis  lectionibus  restituendis  scimus  in  unius  transcrip- 
toris  testimonium  ultimo  resolutam  omnem  immensae  huc- 
usque  indagatae  traditionis  auctoritatem. 

Concludendo  non  possum  quin  iterum  repetam  bene 
semper  a  speculatione  nostra  distinguenda  esse  facta  cer- 
tissima  quae  ei  initium  et  caput  fuerint.  Istis  enim,  non 
hac  nostra  speculatione  suffulta  est  critica  textus  recensio, 
quod  denuo  afflrmatum  volumus,  ut  ex  aliter  nunc  intel- 
lecta  familiarum  origine  ne  minimum  quidem  derogari  quis- 
que  sciat  principiis  recensionis  nostrae,  ad  quam  ut  patet 
plus  interest  certam  habere  independentiam  mutuam  quam 
modum  originis  traditionum  a,  ^  et  pA. 


§4- 
De  principiis  recensionis  libri  tertii. 


Huic  parti  Summae  Contra  Gentiles  in  ipso  corpcre 
Libri  iidem  qui  pro  Libris  I  et  II  servierunt  codices  ma- 
nuscripti  et  editiones  antiquiores.  In  priori  autem  Appen- 
dicis  parte,  ubi  exhibentur  lectiones  pA  ex  traditione  manu- 
scripta  collectae  (pag.  5*-l3*),  solitariis  huius  traditionis  pA 
codicibus  pretiosa  summittere  licuit  subsidia  ex  gravissimo 
testimonio  noviter  adducti  Amploniani  F.  96,  qui  sub  siglo 
M  toti  huic  parti  recensendae  fehciter  adhuc  continue 
intercedere  potuit.  Novas  quidem  lectiones  pA  detegere 
coUationi  institutae  datum  non  erat,  quae  tamen  quantum 
profuerit  lectionum  singularium  saepiusque  defectivarum 
ZpA  et  NZpA  confirmationi  et  correctioni,  Appendicem 
percurrenti  facile  patet.  De  novi  codicis  M  habitudine  ad 
textum  ipsius  Libri  Tertii  nihil  in  speciali  addendum  duci- 
raus  ad  iam  supra  pag.  xxv  generatim  dicta  de  summa  co- 
dicum  M  et  Z  necessitudine:  tota  enim  traditionis  pA  in- 
tercessio  in  ipso  textu  recensendo  plerumque  absolvitur 
roborando  lectiones  {J  adoptatas  contra  a;  e.g.  in  toto 
Libro  I  (cfr.  Praef.  Vol.  Praec.  xxxii  a)  lectio  NZ  contra  a 
non  nisi  bis  independenter  a  traditione  P  assumpta  erat, 
sc.  42  b  10  et  77  b  i5  (haec  altera  in  c  Corrigendis  et 
Addendis  »  pag.  Lvni). 

Utrum  forte  aucta  textus  traditionis  pA  auctoritas  in 
tantum  creverit  ut  in  aliquibus  casibus  particularibus 
aequahs  fere  probabilitatis  lectionis  a  contra  ^NZ,  vel 
ap  contra  NZ,  nunc  potius  lectioni  NZ  honor  textus 
nostri  tribuendus  sit  et  altera  in  variantium  apparatum 
seponenda,  nec  scimus  nec  laboriosa  iterata  omnium  sin- 
gularum  variantium  ponderatione  inquirere  necessarium 
duximus.  Prout  enim  iam  patet  ex  modo  dictis  de  Libro  I 
huius  conditionis  casus  ancipites  nisi  rarissime  non  obti- 
nent,  levioris  insuper  esse  momenti  et  vix  ponderabi- 
libus  constare  solent.  Ceterum  partim  sero  etiam  fuisset, 
siquidem  priora  capitula  haud  pauca  iam  typis  expressa 
extabant,  reliqua  autem  pro  parte  valde  maiori  (capitula 
43-1 38  paucis  exceptis)  ipsius  Autographi  praesentis  gau- 
dent  auctoritate.  « Propria  Auctoris  scriptura  ubi  haberi 
potest,  ipsa  per  se  nobis  lex  erat,  quae  tamen  .  .  .  ahquam 
nostram  non  dico  recensionem  sed  intercessionem  exegit. 
Lector  iam  intellexerit,  nos  loqui  de  defectibus  involun- 
tariis,  qui  Auctoris  calamo  acciderunt,  et  quibus  non  ali- 
quando  errare  nescio  an  ullus  theologus  inter  charismata 
numeraverit.  »  Cfr.  Praef.  Vol.  Praec.  p.  xxx-xxxi,  n.  39-40. 

Quibus  principiis  et  criteriis  extra  fragmentum  Auto- 
graphi  textus  antiquae  puritati  restitutus  est,  ista  nedum 
minime  mutanda  immo  denuo  confirmata  testimonio  ad- 
ducto  16  novorum  codicum  evadunt,  quae  qui  perscru- 
tare  cupiat,  uberiorem  adeat  expositionem  in  Praef.  Vol. 
Praec.  xxxi-xxxiii,  n.  41-44.  Summa  tantum  hic  memi- 
nisse  iuvabit. 

Fundamentum  recensionis  est  textus  communissimae 
traditionis  a,  nobis  innotescentis  ex  concordia  BCFH. 
Huius  lectionibus  erroneis  vel  dubiis  plerumque  plures  op- 
poni  possent  lectiones  bonae ;  sed  cum  ad  Autographum, 
ubi  adest,  etiam  traditiones  ^  et  pA  indubiam  necessitu- 
dinem  ostendant  «...  consentaneum  esse  videtur  ut,  si 
plures  correctiones  aeque  valent,  non  illa  adoptetur  quae 
antiquior  aut  vulgatior  esset,  aut  ab  editoribus  ipsis  exco- 
gitari  posset,  sed  quae  p  suppeditat . . .  {dantur  exempla) 
non  quia  correctio  P  ingeniosior  esse  videtur,  sed  simpli- 
citer  quia  est  ^,  a  quo  favorabile  praeiudicium  ab  A  ac- 
ceptum  separari  non  potest »,  I.  c.  n.  43.  Traditionis  ^ 
textus  innotescit  ex  concordia  EGZb  Pe  Ch  (duo  ultimi, 
Gapituli  S.  Petri  et  Chisianus,  sunt  continue  adhibiti, 
quamvis  eorum  sigla  et  lectiones  variantes  in  Apparatu 
non  compareant,  cfr.  l.c.  n.  41).  Non  suf&cientibus  tradi- 
tionibus  a,  p,  pA  adoptatur  lectio  conditioni  casuum  re- 
spondens.  «  Legimus  ergo  saepe  cum  paucissimis,  vel  cum 
uno :  D,  X,  Y,  P,  b,  d,  vel  cum  quadam  secunda  manu, 
non  quasi  aliquam  auctoritatem  quae  nos  defenderet,  ta- 

SuniA  Co^TRA  GENmEs  D.  Tbohab  Tom.  II. 


XXXIII 

libus  fontibus  inesse  crederemus  (1),  sed  quia  acta  agere 
non  placet,  et  ut  ius  suum  cuique  tribuatur  ».  l.c.  n.  44. 
Juvant  interdum  textus  auctorum  citatorum.  «  Ceterum  u  b  i 
omnia  externa  auxilia  deerant,  propriae  crisi  res 
confidenda  erat.  »  l.c. 

Exemplorum  copia  uberrima  collecta  praesertim  ex  Li- 
bris  I  et  II  praedicta  ibidem  illustrabat,  illis  addere  alteram 
ex  hoc  Libro  III  selectam  haud  dif&cile,  sed  superfluum 
nobis  videtur;  recolere  suf&ciat  quasdam  lectiones  huius 
Libri  III  in  Priori  iam  Volumine  in  exemplum  prolatas: 
I  adductae  sunt  ibi  127  ^27  ex  cap.  47  in  pag.  xixa;  i3o  b  1 
ex  capitulo  48  in  pag.  xxii  a;  i53  a  12  ex  cap.  55  in 
pag.  xxiib;  et  232-235  integrum  caput  80  in  pag.  xxv- 
XXVI  ad  illustrandam  conditionem  traditionis  ^. 


De    principiis    universaltbus 
totius  editionis  nostrae. 

1 .  -  Ne  ulla  dubia  aut  male  intellecta  remaneant  circa 
principia  et  methodos  recensionis  nostrae,  post  supra  prae- 
fata  de  hoc  Libro  Tertio  Summae  Contra  Gentiles  spe- 
ciatim,  quaedam  generaliora  subiungimus  ad  priora  etiam 
et  futura  Editionis  Leoninae  volumina  spectantia. 

Absit  ut  mox  dicenda  peritis  nova  prorsus  et  inaudita 
existimaremus.  Nihil  enim  nobis  magis  cordi  esse  potest 
quam  antecedentium  innisi  principiis  et  methodis  prosequi 
arduum  susceptum  laborem.  Quanto  melius  igitur  praete- 
ritorum  intelliguntur  principia  et  methodi,  tanto  magis 
etiam  futurorum  proderit  intelligentiae.  Ignoscant  ideo  nobis 
benevoli  et  assidui  lectoresPraefationum  nostrarum  (maxime 
inde  a  Tomo  VIII)  si  partim  acta  agere  deprehendemur: 
meminerint  nempe  semel  iterumque  accidere  solere  ut 
haud  ita  inutile  aut  prorsus  superflue  repetas  succinctis 
et  expressioribus  verbis  quae  multos  effugisse  vides,  sive 
quod  in  praecedentibus  minus  explicite  exposita  fuerint, 
sive  per  distributionem  in  diversis  tomis  et  propter  abun- 
dantiam  materiae  simul  traditae  a  lectoribus  minus  attente 
considerata  vel  non  ad  plenum  intellecta.  Non  enim  est  cur 
taceamus  nos  experientia  multipliciter  et  diversimode  ac- 
cepta,  scriptis,  editis  et  colloquiis,  edoctos  esse  adhuc  per- 
multos,  in  quibus  quos  iure  peritiores  expectasses,  latere 
quaedam  scitu  necessaria  ad  rectam  intelligentiam  etaequam 
aestimationem  principiorum  recensionis  nostrae. 

Ignorantia  quaedam  quae  communioressevideturversatur 
circa  fundamentum  ipsum  quo  fulcitur  tota  critica  nostra 
textus  restitutio :  non  tam  circa  illa  principia  quibus  textus 
restituitur  et  variantium  apparatus  criticus  componitur  ex 
codicibus  specialiter  prae  ceteris  ad  hoc  electis,  quam 
potius  circa  principia  quae  ipsam  horum  codicum  sele- 
ctionem  regunt,  quibus  scilicet  ducti  rationibus  nos,  post 
amplissime  generatim  descriptam  traditionem  manuscriptam 
eiusque  textus  conditionem,  tales  vel  tales  codices  deter- 
minatos  ceteris  praetulerimus  magis  directe  editioni  re- 
censendae  inservituros.  Rem  illustremus  exemplis. 

2. -Summae  Contra  Gentiles  in  Praef.  Vol.  Praec. 
p.  xii-xv  enumerati  sunt  98  codices  manuscripti,  quorum  85 
accurata  diligentia  examinati  sunt,  non  solum  quantum 
ad  inscriptiones,  postillas,  operis  integritatem  et  cetera 
mere  exteriora,  sed  etiam,  immo  principalius,  quantum  ad  in- 
trinsecam  textus  conditionem.  His  85  addantur  16  codices 
collati  et  descripti  in  praesenti  Praefatione  p.  xxn-xxm, 
et  4  editiones  priores  praeter  Pianam,  (collationis  funda- 
mentum),  summa  igitur  85 -1- 1 6-h  5=rio6  testes  Traditionis. 
Quamvis  omnes  aliquo  modo  recensioni  contribuerint,  non 
tamen  omnes  aequaliter  et  directe.  Praeter  Autographi 
fragmentum  12  soli  codices  et  3  editiones  cum  Piana 
de  verbo  ad  verbum  a  capite  ad  calcem  collati  sunt;  ex 
horum  variantibus  selectae  sunt  illae  quae  Apparatum  cri- 
ticum  textui  submissum  componunt  Duo  alii,  Archiv. 
S.  Petri  et  Chisianus,  continue  quidem  adhibiti,  sed  non 
in  apparatum  criticum  assumpti,  cum  omnibus  aliis  in  sola 

(1)  Quibus  criteriis  in  his  casibus  lectio  adoptata  satisfgcere  debeatr 
cfr.  infra  pag.  xxxix  a  «  Raro  accidit  etc.  > 


XXXIV 

Praefatione  comparent,  ubi  eorum  textus  conditio  illu- 
stratur  magis  vel  minus  ample  secundum  singulorum  co- 
dicum  exigentiam,  plurimi  sola  familiae  nota  unico  siglo 
cxpressa,  alii  pauciores  digressione  uberiori. 

Tertiae  Partis  Summae  Tiieologicae  in  Praef. 
Tomi  XI  enumerantur  97  codices  manuscripti,  quorum 
73  diligenti  inquisitioni  subiecti  recensioni  nostrae  inser- 
vierunt.  Continue  coUati  sunt  12  codices,  quorum  soli  9 
cum  4  editionibus  apparatui  critico  intersunt.  Ceterorum  64 
textus  conditio  innotescit  in  sola  Praefatione  per  adscrip- 
tionem  ad  unam  ex  tribus  classibus  seu  codicum  familiis 
quarum  proprietates  longe  lateque  ibi  explanantur.  Penitius 
autem  perscrutati  sunt  speciali  capitulo  codices  Brixiensis 
et  Ambrosianus  G  292. 

Secundae  Secundae  Partis  in  Tomo  VIII  citantur 
non  minus  quam  1 20  codices,  (quosdam  omissos  vide  etiam 
in  Tom.  X  p.  xiv  b.)  omnes  explorati  diligenter  methodo 
praedicta,  quae  cuivis  lectori  studioso  patebat  in  illa  Prae- 
fatione  per  circiter  i5o  exempla  selecta  ex  collectione 
valde  numerosiori  specimlnum  quae  indagationi  criticae 
adhibita  fuerant.  Quorundam  codicum  II"  H"  in  Praef. 
Tom.  IX  et  X  specialis  uberrimaque  collatio  et  conside- 
ratio instituta est,  e.g.  Par.  Nat.  3094,  15348,  tSjgS,  15796, 
Mazarinae  824,  Erford.  Amplon.  F  102,  Arras  84,  Ven- 
dSme  67.  Extra  tamen  apparatum  criticum  textui  submis- 
sum  remanent.  Huic  inservierunt  codices  numero  tantum 
i3  et  3  editiones. 

Generatim  igitur  inde  a  II*  II"  (Tom.  VIII)  codicum 
critice  exploratorum  pars  longe  minor,  in  qua  numero 
semper  praeponderant  codices  Vaticani,  directe  et  imme- 
diate  textui  recensendo  et  apparatui  critico  variantium 
componendo  adhibita  est;  pars  altera  et  maior  quae  totam 
ceteram  complectitur  indagatam  traditionem  nisi  Praefa- 
tiones  inspicientibus  non  innotescit,  et  quamvis  nonnul- 
iorum  textus  illustratio  uberius  immo  quandoque  uberrime 
ibi  fiat,  plerumque  tamen  paucis  tantum  verbis  aut  siglis 
quibusdam  textus  eorum  conditio  studiosis   apparet. 

3.  -  Non  omnes  dicta  ibidem  rite  intellexisse  videntur: 
e.  g.  nec  horum  codicum  respectum  ad  codices  alterius 
seriei  in  apparatum  criticum  variantium  assumptae,  nec 
utriusque  seriei  functionem  in  textu  restituendo. 

Sunt  enim  qui  putent  codices  illos  pauciores  in  appa- 
ratum  admissos  ad  hoc  electos  esse  utpote  optimos  quosque 
existentes,  ceteris  omnibus  praeferendos,  et  dignissimos  qui 
ante  alios  textui  recensendo  proximo  fundamento  et  im- 
mediatae  illustrationi  inservirent;  quod  tamen  esset  nimiam 
laudem  attribuere  et  auctoritatem  singulis  istis  codicibus 
individualiter  consideratis. 

Alii,  e  contra,  iam  rectius  intellexerunt  nos  habita  ra- 
tione  temporum  et  loci  ductos  esse  non  exclusive  quidem 
sed  praecipue  Romanis  uti  codicibus  continuae  collationi 
verbotenus  instituendae ;  quaerunt  tamen  dubitanter  utrum 
hoc  semper  nostrae  recensioni  profuerit. 

Sunt  denique  qui  opinari  videantur  Editores  Leoninae 
consulto  intendisse  textum  S.  Thomae  restituere  secundum 
traditionem  Romanam,  cui  opponi  posset  e.  g.  traditio 
Parisiensis.  (1)  Certo  certius  autem  nihil  ab  Editorum 
mente  magis  alienum  esse  potuit  quam  ita  a  priori  uni 
manuscripto  vel  traditioni  adhaerere  cum  aliorum  exclu- 
sione!  Equidemputo  quemlibet  textuum  editorem  sincerum 
peramanter  alterius  traditionis  testimonio  et  correctione 
usurum  esse  quoties  eam  adeundi  occasio  et  tempus  sibi 
offeruntur. 

Talia  sentientibus,  haud  secus  ac  multis  aliis  qui  nun- 
quam  antecedentes  Praefationes  perlegerint,  communis  esse 
videtur  opinio,  quod  illa  minor   codicum  pars  in   appa- 


(1)  Traditio  Parisiensis  quid  sit,  intelligimus;  apte  quis  etiam  loqui 
posset  de  traditione  e.g.  Oxoniae,  Coloniae,  Bononiae;  ibi  enim  apud 
stationarios  sub  tutela  Universitatum  asservabantur  et  locabantur  operum 
exemplaria,  et  codices  permulti  ex  singulis  istis  artis  librariae  sedibus 
in  omnes  partes  transmigrarunt  communis  originis  vestigia  textui  im- 
pressa  undique  secum  ferentes.  Traditio  autem  Romana  quid  sit  ingenue 
fatemur  nos  nescire,  nisi  forte  iam  traditionem  constituere  inepte  pu- 
tares  collectionem  codicura  undecumque  provenientium  sed  nunc  mere 
per  accidens  aut  casu  Romae  congregatonim ! 


ratum  criticum  assumpta  ita  per  se  solam  recensionis 
immediatum  et  unicum  fundamentum  esset,  ut,  quidquid 
recensioni  de  cetero  plus  minusve  roboris  auctoritatis  adiun- 
gere  valeat  ipsorum  editorum  solertia  et  sagacitas,  ex  co- 
dicum  tamen  traditione  ei  non  suffragaretur  nisi  horum 
paucorum  testimonium,  cuius  vis  in  singulis  casibus  pro- 
portionaretur  codicum  numero  et  singulorum  qualitati 
idem  legentium,  et  in  quo  non  amplius  intrarent  ceteri 
codices  extra  apparatum  remanentes ;  quod  si  tamen  horum 
alterius  seriei  codicum  mentio  fiat  in  Praefationibus,  et 
quandoque  uberrime,  hoc  non  fieret  nisi  per  modum  di- 
gressionis  cuiusdam  ceu  documentationis  historico-palaeo- 
graphicae,  sicut  et  ibi  alia  haud  raro  illustrantur,  e.  g.  ad 
historiam  ipsius  operis  vel  ad  doctrinam  traditam  spec- 
tantia,  quae  etiam  ipsa  singulorum  textuum  restitutioni 
inservire  et  intercedere  non  solent. 

4.  -  Quae  si  ita  essent,  cumque  revera  accedat  quod  co- 
dices  ad  textum  et  apparatum  criticum  constituendum  as- 
sumpti  nullo  modo  illis  in  Praefatione  recensitis  et  forte  aliis 
nondum  enumeratis  antecedere  videantur  nec  antiquitate 
nec  bonitate  textus,  sed  quod  generatim  ibi  electi  sunt  co- 
dices  valde  disparis  aetatis  et  conditionis  nunc  mere  casu 
Romae  accumulati,  non  dubitanter,  sed  instanter  et  iuste 
quaeri  posset,  utrum  hoc  semper  editioni  profuerit.  Rec- 
tissime  immo  censura  ipsi  infligeretur  neglectae  maioris 
et  sanioris  partis  Traditionis,  quo  haud  inconsequenter 
etiam  praeiudicium  fieret  totius  textus  recensiti  auctori- 
tati.  Praemature  enim  constitutus  esset  textus,  et  parum 
utiliter  nedum  frustra  susceptus  labor  immensus  in  ipsius 
recensione,  quippe  quam  futura  aliorum  meliorumque  co- 
dicum  collatio  in  multis  forte  corrigendam  deprehensura 
esset. 

Feliciter  autem  res  non  ita  se  habent.  Non  obstante 
quod  ad  textum  S.  Thomae  in  Tomis  inde  ab  Octavo  im- 
mediatae  iUius  illustrationi  et  restitutioni  in  apparatu  cri- 
tico  non  adhibetur  nisi  codicum  exploratorum  pars  exigua, 
in  qua  insuper  numero  praeponderant  valde  codices  Ro- 
mani  certe  nec  omnes  inter  antiquiores  nec  per  se  ulla 
ratione  ceteris  meliores  habendi,  attamen  etiam  omnes  alii 
codices  examinati  textui  recensendo  ita  continue  et  effi- 
caciter  interfuerunt,  ut  iure  iste  suffulciri  dicendus  sit 
testimonio  totius  traditionis  in   Praefationibus   descriptae. 

Assidui  nostri  lectores,  si  meminerint  et  rite  intellexerint 
quae  longo  sermone  exposita  inveniuntur  in  Praefationibus 
inde  a  Tomo  VIII  de  principiis  et  methodis  recensionis 
nostrae,  nobiscum  assentire  non  dubitabunt.  Non  enim  ibi 
eadem  prorsus  intentione,  methodis  et  principiis  nos  co- 
dices  apparatui  critico  inservituros  elegimus  et  textus  cri- 
ticam  restitutionem  peregimus  quibus  communiter  hoc  fieri 
videtur  in  multis  editionibus. 

5.  -  Diversas  istas  methodos  paucis  explicare,  quo  melius 
recensionis  nostrae  principia  ab  omnibus  intelligantur, 
nonnihil  nunc  intererit.  Si  peritis  longi  videbimur  et  su- 
pervacaneae  digressionis  arguendi,  peccasse  dicendi  erimus 
in  gratiam  lectorum,  quos  breviter  instruere  iam  scientes 
maluimus  quam  negligere  nescientes.  Non  solis  enim  as- 
siduis  harum  rerum  studiosis  debitores  hic  sumus  sed  om- 
nibus  universim  et  novellis  praesertim  lectoribus  huius 
quem  nunc  edimus  librum  Summae  Conlra  Gentiles. 

Nostra  aetate  apud  omnes  in  confesso  est  nullam 
auctorum  veterum  et  medioaevalium  editionem  laude  re- 
censionis  veri  nominis  criticae  dignam  esse,  nisi  crisi  ut 
aiunt  internae  largo  modo  associentur  subsidia  etiam 
externa  ex  testimonio  continuo  traditionis  manuscriptae 
adducenda.  Omnis  igitur  criticae  editionis  initium  laboris 
sumatur  necesse  est  ab  codicum  manuscriptorum  collatione 
diligenti,  non  carptim  sed  verbotenus  instituta,  a  capite  ad 
calcem,  ad  unum  eundemque  textum  qui  est  comparationis 
terminus,  exscriptis  accurate  et  perspicue  sub  hoc  uno 
aspectu  omnibus  lectionibus  variantibus  conferenti  obviam 
factis.  Soli  rem  experti  improbi  huius  laboris  noverint  et 
diuturnitatem  et  taedium,  praesertim  si  collatio  ab  eodem 
toties  repetenda  est  ex  integro  quoties  ad  alium  eiusdem 
operis  codicem  conferendum  aggreditur.  NuIIum  fere  co- 
dicem  medioaevalem  de  rebus  theologicis  et  philosophicis 


XXXV 


non  scatere  innumerabilibus  lectionibus  singularibus,  saepe 
sensu  destitutis,  defectivis,  immo  monstruosis,  verborum 
transpositionibus  et  omissionibus  etc,  multorum  confe- 
rentium  experientia  probare  non  desinit.  Nisi  agatur  de 
paucissimis  codicibus  collatis,  singulis  auctoritate  propria 
et  eximia  praestantibus,  integram  collectionem  variantium 
textui  edendo  adiungere  quanta  et  qualis  ex  diversissimis 
codicibus  coaluit,  quidquid  sit  in  aliis,  certe  in  editionibus 
studiis  philosophicis  et  theologicis  inservientibus  plane  in- 
consulto  nedum  stulte  fieret:  non  esset  ornare  sed  onerare 
librum.  Non  aliud  enim  talis  coUectio  est  nisi  materies 
confusa  et  rudis,  haud  absimilis  ingenti  massae  terrae  vi- 
liumque  saxorum  quae  non  nisi  ob  rarissimum  permixtum 
aurum  et  argentum  in  metallis  nava  fossorum  industria  e 
solo  extrahitur,  criticae  adhuc  selectioni  et  praeparationi 
subiicienda,  antequam  utilitatem  aliquam  practicam  habere 
possit.  Talis  variantium  apparatus  sit  mirae  industriae  et 
studii  assiduitatis  documentum,  signum  sit  haud  communis 
forte  dexteritatis  et  ingenii  in  legendis  verbis  et  textibus  in- 
tellectu  difficilibus  propter  scripturam  compendiariam,  atta- 
men  «  apparatus  critici  »  nomine  insigniri  non  potest,  crisi 
nondum  incoepta,  et  ideo,  etiam  propter  nimiam  eius 
molem  et  confusionem,  haud  facilis  accessu  igiturque  parum 
utilis  esse  videtur.  Non  enim  quot  decies  milia  variantium 
collegeris  doctrinae  imprimis  studiosorum  scire  interest,  sed 
quid  cum  eis  feceris,  quibus  methodis  et  principiis  ductus 
ex  eis,  una  cum  proprii  ingenii  crisi  per  data  interna,  textum 
in  pristinam  puritatem  restituere  conatus  sis,  Ex  tanta 
igitur  farragine  variantium  quantae,  quae  et  qua  ratione 
sub  lectoris  oculos  ponendae,  et  quae  in  textu,  quae  in 
apparato  critico,  haec  sunt  in  quibus  vera  crisis  incipit 
et  principia  recensionis  dignoscuntur,  ad  quam  cetera  mere 
accessoria  et  praeambula  habenda  sunt. 

De  horum  principiorum  rationem  reddendo  lectoribus 
multi  editores  aut  non  cogitant,  aut  paucis  tantum  verbis 
id  absolvunt.  Accidit  ut  quos  in  enumerandis  et  describen- 
dis  codicibus  sub  aspectu  mere  extemo  palaeographico-hi- 
storico  longius  commorari  et  innumeras  ex  eis  collectas 
variantes  textui  adiungere  vides,  nihilominus  parum  vel 
nihil  curant  de  monendo  lectorem  circa  internam  singu- 
lorum  codicum  textus  conditionem.  Quantum  quisque  va- 
luerit  et  quomodo  textus  recensioni  interfuerit,  lectoribus, 
quorum  interest  recensionis  principia  cognoscere,  ex  va- 
riantibus  adductis  non  nisi  aliqualiter  tantum  nec  nisi  per 
propriam  haud  brevem  inquisitionem  apparet. 

6.  -  Una  est  methodus,  quae  communior  esse  videtur, 
ubi  generatim  sic  proceditur:  Ex  variantium  colluvione 
variegata  emoventur  prius  lectiones  omnes  quae  nullius 
utilitatis  ad  textum  corrigendum  habere  videntur,  uti  sunt 
errata  manifesta  singulorum  scriptorum,  e.  g.  frequentes 
omissiones  verborum  et  sententiarum  contextum  sensu 
privantes,  lectiones  monstruosae  aut  aperte  falsae  aut  sensu 
defectivae,  brevi,  omnes  illae  quae  iam  primo  aspectu 
omnino  improbabiles  evadunt.  Quotquot  remanent  lectio- 
nes  minime  aequali  iure  bonae  habendae  sunt;  mare  ma- 
gnum  in  meris  transpositionibus  verborum  (e.g.  tripliciter 
dici  potest-potest  dici  tripliciter,  divina potentia—potentia 
divina,  etc.)  consistere  solet,  aliae  propter  iam  solam  dis- 
crepantiam  ab  omnibus  aliis  codicibus  utilitatem  valde 
diminutam  habent.  Ad  reformandum  igitur  textum  eliguntur 
lectiones  meliores,  quorum  optimae  quaeque  in  textum  as- 
sumantur  quoties  textus  traditus  manifeste  erroneus  et  cor- 
rigendus  probatur,  aut  ipsi  alia  lectio  substituenda  iudi- 
catur  probabilior  spectatis  codicum  suffragantium  numero 
et  qualitate;  ceterae  ad  textum  illustrandum  in  apparatu 
critico  reponuntur.  Cum  textus  traditus  iure  possessionis 
gaudeat,  in  dubiis  ab  eo  non  recedendum  esse  pietas  haud 
secus  ac  prudentia  cuivis  sincero  editori  iubere  censetur, 
nec  communiter  recedi  solet. 

Recensionem  cui  tam  large  cooperatur  antiquitatis  testi- 
monium  longissime  superare  oportet  antiquorum  edito- 
rum  conamina  laudabilia.  Horum  enim  emendationes,  si 
penitius  perlustrantur,  multum  saepe  abest  ut  respondere 
comprobentur  suis  ad  pompam  effictis  titulis,  in  quibus 
ipsos  se  ad    fidem    plurimorum   optimorumque   codicum 


textum  castigasse  iactare  solent.  Generatim  isti  in  ador- 
nanda  nova  editione  non  nisi  praecedentium  errores  cor- 
rigendi  onus  susceperunt,  vel  proprio  marte  sui  ingenii, 
vel  adhibitis  paucissimis  tantum  codicibus,  iisque  non  ver- 
botenus  ex  integro  coUatis  sed  carptim,  in  iis  sc.  locis 
quibus  sibi  aliquid  aut  falsum,  aut  obscurum,  aut  ab  auc- 
toris  stylo  et  ingenio  alienum  videbatur.  Quo  factum  est 
ut,  salvis  innumeris  erroribus  typographicis,  nunquamta- 
men  iisdem,  qualis  textus  post  priorum  editionum  conatus 
ultimis  saeculi  XV  decenniis  evaserit,  talis  etiam  leviter,  et 
ut  ita  dicam  localiter  tantum,  vel  etiam  nullo  modo  revisus 
per  successivas  editiones  ad  nostra  usque  tempora  propa- 
gatus  sit.  Itaque  traditionis  typis  editae  textus  collective 
sumptus  et  oppositus  testimonio  antiquissimae  traditionis 
manuscriptae,  multo  magis  ab  ista  distare  solet  quam  sin- 
gulae  editiones  inter  se.  Ex  pervestigatione  collativa  manu- 
scriptorum  praesertim  antiquorum  absque  dubio  igitur 
novi  scaturient  fontes  uberrimi  lectionum  quarum  subsidio, 
maxime  si  codices  sint  unamines,  utpote  quibus  propter 
maiorem  vicinitatem  ad  textus  originem  maior  fides 
haberi  possit,  innumeris  lectionibus  dubiis  et  defectivis 
traditionis  typis  editae  mederi  licebit.  Multa  etiam  in  editis, 
quia  sensum  levissime  tantum  nedum  minime  laedentia 
nunquam  observata  et  correcta,  nunc  demum  ex  multis 
codicibus  ex  integro  perlustratis  deprehenduntur  antiquae 
traditionis  unanimo  consensui  contraria  et  corrigenda,  quae 
oculatissimus  quisque  ne  suspicaretur  quidem:  uti  sunt 
haud  paucae  omissiones  et  transpositiones  verborum,gIossae 
quaedam  breviores  per  viros  utique  non  ignaros  concinne 
libris  suis  adpositae  quae  posterioribus  transcriptionibus  in 
textum  emigrarunt. 

Quidquid  de  cetero  nostra  aetas  iam  in  genere  accu- 
randis  auctorum  veterum  editionibus  meliorationis  attulerit 
ex  editorum  maiori  cum  sinceritate,  sensu  critico,  studio- 
rumque  impensa  susceptis  laboribus  in  ipsa  textus  resti- 
tutione  -  alia  haud  parvi  momenti,  e.  g.  citationum  reco- 
gnitionem,  illustrationes  chronologicas  de  libro  et  auctore, 
annotationes  circa  doctrinam  eiusque  historiam  et  fontes 
etc,  silenter  praeterire  liceat  utpote  ad  rem  quam  nunc 
tractamus  non  spectantia  —  hoc  tamen  praecipue  vetustio- 
ribus  praestant  recentiores  quod  ex  fontibus,  ipsi  ori- 
gini  vicinis  quam  quod  maxime,  hauriuntur  nova  sub- 
sidia  largissima  lectionum  variantium,  ex  quibus  bonis 
meliores,  ex  melioribus  optimae  quaeque  textui  emen- 
dando  delegi  possint.  Quanto  plures  igitur  codices  iique 
melioris  notae  adhibentur,  quanto  maiori  unanimitate  lec- 
tionibus  singulis  recensitis  suifragantur,  tanto  tutiorem 
emendatio  habebit  exitum,  tanto  maior  accrescere  solet 
apud  peritos  recensioni  laus  et  robur  auctoritatis. 

7.  -  Nihilominus  autem  et  istae  editiones  recentiores  se- 
cundum  hanc  methodum  accuratae,  quamvis  procul  dubio 
antiquioribus  longissime  praeferendae  propter  ubertatem  et 
puritatem  fontium  unde  emendationes  faciendae  hauriun- 
tur,  adhuc  saepius  nobis  sub  duplici  respectu  deficere 
nonnihil  videntur  ab  illa  perfectione  quam  nunc  attingere 
editionem  vere  criticam  fas  est,  immo  oportet. 

Unum  est  quod  usum  uberrimae  copiae  lectionum  va- 
riantium  nimis  restringi  videmus  ad  solos  errores  textus 
traditi  corrigendos,  accipiendo  errorem  sensu  largiori  prout 
includit  non  tantum  quod  offendit  sensum  sed  etiam  ver- 
borum  omissiones  et  additiones  quae  ex  unanimi  consensu 
codicum  esse  contrariae  authentico  auctoris  textui  depre- 
henduntur. 

Alterum,  quod  gravior  nobis  imperfectio  videtur  et  quo- 
dammodo  causa  est  prioris,  habetur  in  ipsis  principiis  quae 
singularum  lectionum  crisin  regunt,  quae  nempe  haud  semel 
nimis  exclusive  exercetur  et  dependet  a  solo  intellectu  re- 
censoris  secundum  sensum  tantum  verborum  et  senten- 
tiarum  iudicantis. 

Ex  farragine  enim  variantium,  neglectis  prius  illis  omni- 
bus  quae  manifeste  errata  scriptorum  esse  vel  sensum  nullum 
aut  defectivum  habere  patent,  deliguntur  bonae  et  ex  bonis, 
inspecto  singularum  sensu  et  contextu,  quae  ceteris  me- 
liores  apparent,  deinde  ex  melioribus  optimae  in  textum 
assumuntur.  Si  quae  adsint  lectiones  aequaliter  bonae,  ad 


XXXVI 

corrigendum  textum  plus  valere  censetur  quae  pluribus  et 
antiquioribus  codicibus  confirmatur;  sed  etiam  ipsorum  co- 
dicum  unus  alteri  praeferri  solet  secundum  sensus  crite- 
rium,  scilicet  vel  pro  maiori  diligentia  et  ingenio  scri- 
ptoris,  vel  si  de  his  nihil  constat  pro  maiore  puritate 
a  mendis  librariis  quam  generatim  hic  vel  ille  codex 
bstendere  solet.  In  dubiis  semper  retinetur  textus  tra- 
ditus  utpote  qui  iure  possessionis  gaudet.  Brevi:  tota 
conferta  variantium  massa,  ex  codicum  coUatione  mira  cum 
animi  patientia  congesta,  criticae  recensioni  textus  inservit 
mere  ut  causa  quodammodo  materialis  ceu  thesaurus  lectio- 
num;  formaliter  crisis  perficitur  in  sola  mente  editoris  sen- 
sum  praecipue  lectionis  perpendentis;  textus  igitur  recensio 
saepius  regitur  nec  a  codicum  qualitate  ubi  obtineant 
lectiones  adoptatae,  nec  a  loco  nec  a  modo  quo  errores  cor- 
rigendi  ortum  duxerint.  Lectiones  itaque  correctorias  in 
textum  assumptas  sustinet  modo  maior  modo  minor  co- 
dicum  pars,  obveniunt  tum  in  antiquioribus,  tum  in  iunio- 
ribus,  tum  plurimum  indiscriminatim  vagantur  per  totam 
traditionem  manuscriptam.  Praevaleat  ceteris  paribus  lectio 
antiquior,  sensus  tamen  verborum  et  contextus  suprema 
manet  regula  et  unica  constanter  applicata,  penes  quam 
habetur  arbitrium  summum  de  utilitate  et  bonitate  tam 
singularum  lectionum  variantium  quam  integri  codicis  ma- 
nuscripti,  et  etiam  ipsius  textus  traditi. 

Nec  mirum  igitur  quod  editores  qui  his  ducti  principiis 
novae  editionis  accurandae  munus  susceperunt  satis  su- 
perque  se  fecisse  putent  textum  traditum  ab  erroribus 
correxisse  ubi  illum  sensu  verborum  defectivum  et  corri- 
gendum  suspicaverant.  Quod  recentiores  multi  emendatio- 
nem  non  perfecerint  nisi  post  praemissam  diligentem  co- 
dicum  collationem,  quo  innotescere  potuerant  lectiones 
erroneae  vel  debiles  multo  plures  quam  quas  ipsi  solo 
ingenii  sui  criterio  textum  legentes  recognovissent,  quo 
copiam  insuper  correctionum  invenire  datum  erat  ube- 
riorem  et  concinniorem  quam  ipsi  proprio  marte  excogi- 
tassent,  hoc  certe  maximae  laudi  eis  vertendum  est ;  haud 
dubium  igitur  quin  antiquorum  conatibus  longissime  an- 
tecellant  praestantia  et  auctoritate  recensionis.  Quod  autem 
correctis  erroribus  editoris  munere  se  perfunctos  credi- 
derint,  quod  in  ipso  actu  corrigendi  non  secus  ac  editores 
antiqui  nimium  quantum  soli  sensui  restituendo  intenti 
fuerint,  vitio  eis  dandum  videtur. 

Aliud  enim  est  emendare  textum  traditum  ab  erroribus, 
aliud  ex  integro  eum  in  pristinam  et  authenticam  suam 
formam  restituere,  quia  nec  solis  erroribus  sensu  percepti- 
bilibus  editiones  laborant,  nec  in  his  erroribus  sensui  bono 
restitutis  ipso  facto  reapparuisse  verba  authentica  auctoris 
credendum  est.  Secundum  solum  sensus  criterium  uni 
errori  plures  et  multifariam  opponi  possunt,  et  etiam  in 
traditione  manuscripta  opponi  solent  correctiones;  harum 
tamen  una  tantum,  et  forte  nuUa,  in  autographo  adfuit  et 
authentica  haberi  potest. 

Sint  errores,  paucissimi  quidem,  quibus  revisoris  inge- 
nium  absque  ullo  codicum  subsidio,  immo  quandoque 
contra  eorum  testimonium,  et  sensum  laesum  et  authen- 
tiam  verborum  restituere  valeat  cum  evidentiae  certitu- 
dine  (i),  -  sint  alii,  plures  forte,  ubi  editores,  ingenio 
poUentes  et  apprime  versati  in  doctrinis,  modis  et  stylo 
auctoris,  ex  variis  et  multis  correctionibus  aeque  bonis 
ad  sensum  per  codicum  collationem  sibi  oblatis  magna 
probabilitate  subodorare  possint  illam  unicam  quae  et 
bona  et  authentica  est,  -  sint  denique  lectiones  bonae 
quae  ex  sola  unanimitale  omnium  codicum  antiquorum 


(l)  Ez  ipsa  enim  hac  evidentia  tum  erroris  tum  correctionis  iam 
intelligis  huiusmodi  errata  difficillime  recensorum  oculos  efTugisse  et 
ad  nos  usque  perdurare  potuisse,  praesertim  in  libris  saepe  transcriptis 
et  editis.  NonnuUa  tamen  errata  oculatissimos  quosque  ab  initio  hu- 
cusque  latuerunt.  Exemplo  rem  illustrare  liceat:  Sed  omnis  potentia 
respicit  se  perfectius,  scilicet  passivam  formam  et  activam  operationem 
legitur  ab  antiquo  in  initio  Quaestionis  Disp.  De  Potentia  Dei  qu.  i  art. 
1  obj.  3,  secundum  editiones  et  omnes  codices  manuscriptos  (plus  quam 
3o)  hucusque  indagatos,  male  tamen;  correctiopiJSSiVa/ormamef  achVa 
operationem  ipsa  evidentia  intrinseca  se  probat  satisfacientem  et  sensui 
et  autheathiae. 


contra  posteriorem  editionum  lectionem  aeque  bonam  ma- 
iorem  prae  se  ferre  authentiam  videntur,  -  attamen  plurima 
certe  in  textu  tradito  ex  solo  sensu  lectionis  et  variantium 
inspecto  non  adeo  perfecte  antea  correcta  sunt  aut  nunc 
corrigi  possunt  quin  grave  dubium  remanere  oporteat  circa 
authentiam  correctionis,  sive  quod  ipsi  codices  manuscripti 
ab  antiquo  iam  discordant  inter  se  et  cum  tradilione  edita, 
sive  quod,  nullibi  lectione  sensui  satisfaciente  reperta,  pro- 
priae  editorum  crisi  res  relinquenda  erat.  Saepissime  etiam 
codices,  alii  alio  modo,  nuUa  meliori  lectione  a  sensu 
bono  editionum  se  separant,  immo  minime  raro  evenit 
ut  bonae  editionis  lectioni  ex  tota  traditione  manuscripta 
nisi  variantes  defectivae,  debiles  aut  sensu  omnino  desti- 
tutae  opponantur,  quo  facto  illa  utpote  posterius  orta  ex 
mente  probabiliter  correctoris  cuiusdam,  de  non-authentia 
suspecta  habenda  est.  Alia  sunt  vix  ponderabilia  magis 
tamen  numero  quam  qualitate  insignia,  uti  sunt  transpo- 
sitiones  verborum,  mutationes  leviores  in  coniugationibus, 
substitutiones  unius  coniunctionis  pro  alia  -  e.g.  et,  etiam, 
ac;  verum,  vero ;  autem,  at  -  et  similia,  quibus  codices 
et  ab  invicem  et  ab  editionibus  discrepare  solent. 

Ubinam  in  his  et  in  omnibus  aliis  casibus  supradictis 
lectio  authentica  obtineat,  ad  sensum  solum  lectiones  va- 
riantes  conferentem  necessarie  latere  debuit. 

Gonsulto  a  recensoribus,  praeter  errorum  correctionem 
etiam  ubique  et  in  minimis,  verborum  formam  primaevam 
authenticam  inquisitam  esse,  in  multis  editionibus  nusquam 
apparet.  Ob  errores  sedulo  bono  sensui  restitutos  ma- 
gnopere  laudandae  sunt;  laus  prudenter  tamen  ne  nimis 
ultra  extendatur,  monere  vellem.  Qui  textus  collationi,  iste 
et  recensioni  fundamento  est;  corrigendus  corrigitur,  si 
fieri  possit  ex  variantibus  oblatis,  praecipue  ad  sensum. 
Saepissime  tamen  hoc  modo  aut  non  constat  aut  merito 
dubitaveris  utrum  textus  recensitus  perinde  ac  sensui  et 
doctrinae  Auctoris  ita  etiam  authenticae  verborum  formae 
satisfaciat.  Quamobrem  editio  ad  huiusmodi  normas  re- 
censita  explere  quidem  potest  desideria  doctrinae  puritatem 
quaerentium,  attamen  quantum  ad  authentiam  verborum 
adhuc  deficit  non  semel  ab  illa  perfectione  quam  a  re- 
censione  vere  critica  his  diebus  expectare  fas  est.  Quod 
si  iure  quidem  obiici  possit,  potius  recensionis  methodo 
quam  eius  auctori  malo  vertendum  videtur. 

8.  -  Altera  methodus,  qua  prioris  defectum  nedum  plene 
auferre,  at  profecto  recensionem  longe  ulterius  protendere 
licet  authentiam  versus,  hac  praecipue  principio  funda- 
mento  utitur  quod,  quibus  viis  decursu  temporis  textus  a 
primaeva  originis  suae  unitate  et  puritate  deflexit,  iisdem 
etiam,  quantum  fieri  permittunt  documenta  superstita,  in 
pristinam  illam  formam  reducendus  est.  In  hac  methodo, 
qua  utimur  et  nos,  ante  omnia  necessarium  est  textuum 
relationes  mutuas  singulorumque  originem  indagare.  Quo- 
rundam  codicum  ad  invicem  quaedam  sive  convenientia 
sive  discrepantia  durante  ipsa  collatione  textum  conferenti- 
bus  nullo  negotio  apparet.  Aliud  autem  est,  quod  et  fautores 
prioris  methodi  non  ex  toto  negligere  possunt,  generalem 
hanc  codicum  quorundam  aifinitatem  sponte  observare, 
paucis  verbis  eam  indicare,  eiusque  aliqualiter  rationem 
habere  in  ponderandis  codicibus  et  in  discriminandis  lec- 
tionibus  secundum  solum  sensum  parum  aut  nihil  diffe- 
rentibus;  longe  aliud  ad  huius  genealogiae  studium  ita 
animi  vires  conferre  ut  apto,  solido  et  praecipuo  funda- 
mento  inservire  possit  criticae  textus  restitutioni,  prout  in 
altera  hac  methodo  intenditur.  Inde  iam  statim  nasci  in- 
telliges  gravem  utriusque  methodi  differentiam  quoad  fun- 
ctionem  variantium  in  processu  textus  restituendi. 

In  priori  enim  methodo  uberrime  collecta  variantium 
copia  inserviebat  recensioni  praesertim  tanquam  fons  le- 
ctionum,  ex  quo  remotis  aperte  erroneis  et  defectivis  eli- 
gerentur  bonae,  ex  bonis  meliores  et  optimae,  quae  textui 
emendando  adhiberentur.  Altera  vero  methodus  iisdem 
utitur  omnibus  indistinctim  bonis  et  malis,  immo  potis- 
simum  malis,  ceu  totidem  notis  et  signis  a  quibus  dili- 
genter  consideratis  omnium  codicum  textus  habitudinem 
eorumque  mutuas  relationes  et  genealogiam  perquirere 
conandum  est. 


XXXVII 


Alii  alio  modo  genealogicas  has  indagationes  instituunt, 
habita  scilicet  ratione  imprimis  naturae  et  indolis  textus 
recensendi;  consideratis  etiam  antiquitate,  numero  et  di- 
stantia  codicum  superstitum  a  textu  originali;  attentis  deinde 
formis  et  compendiis  usualibus  in  tali  vel  tali  scriptura, 
quibus  nempe  codices  maiorem  vel  minorem  solent  tran- 
scriptoribus  ansam  praebere  errorum,  etc.  (i) 

Codicum  genealogiam  aliqualem  astrui  iam  videmus 
quandoque  per  notas  et  documenta  ipsi  textui  extrinseca, 
e.g.  per  petiarum  indicationem  (2),  plerumque  tamen  aliqua 
cum  certitudine  nisi  ex  variantium  inquisitione  non  appa- 
ret,  haud  raro  utriusque  generis  uti  licet  criteriis.  Interdum 
variantes  tanta  mobilitate  et  inconstantia  errabundae  vagan- 
tur  per  totam  traditionem  ut  omni  conatui  codicum  combi- 
nationem  satis  stabilem  eruendi  resistere  videantur;  fere 
pedetentim  ad  archetypum  ascendere  oportet  per  singu- 
iorum  codicum  aifinitates  quas  apud  singulos  mathema- 
ticorum  more  et  rigore  deducis  ex  numeris  comparatis 
convenientiarum  et  disconvenientiarum  respectu  unius 
eiusdem  seriei  variantium  diligenter  apteque  huic  calculo 
instituendo  selectarum:  quae  tamen  methodus  ob  ipsum 
rigorem  mathematicum  quandoque  deficiat  oportet,  nam 
ad  unitatem  originis  revocare  conatur  multitudinem  va- 
riantium  quae  longe  aliis  quam  regulis  mathemathicis,  er- 
roribus  scilicet  casualibus  scriptorum  et  ineptis  correctio- 
nibus,  ab  illa  unitate  derivata  erat. 

g.-AIibi  ex  variantibus  rite  inspectis  erui  potestseries  haud 
ita  exigua  speciminum  indubiorum  textus  antiquissimi  qua 
tanquam  filo  conductore  uti  licet  quo  errantibus  per  laby- 
rinthum  variantium  via  recta  monstratur  a  primo  textus 
origine  per  superstita  documenta  antiquiora  ad  recentis- 
sima  quaeque  testimonia  conducens. 

Felici  hac  sorte  fruimur  etiam  nos,  eamque  debemus 
ipsis  difficultatibus  quas  transcriptoribus  parant  codices 
theologico-philosophici  tardioris  medioaevi  tum  ex  con- 
tinuo  compendiorum  usu  qui  nuUum  fere  verbum  ex  in- 
tegro  transcribi  sinit,  tum  ex  arduitate  materiae  commu- 
nem  scribarum  intelligentiam  superantis.  Unum  aut  alterum 
vel  utrumque  constantem  transcriptori  occasionem  prae- 
bebat  errorum,  ita  ut  in  nullo  codice  non  frequenter  obti- 
nere  soleant  sive,  in  codicibus  antiquioribus  praesertim, 
errata  manifesta  scriptorum,  sive,  potius  in  recentioribus, 
correctorum  ut  plurimum  inepta  tentamina;  peropportune ! 
quo  nimirum  factum  est  ut  nescio  an  unquam  aHas  campus 
observationis  pro  textus  origine  inquirenda  tam  late  et  per- 
spicue  pateat  ac  in  codicibus  nostris.  Habeant  itaque  pro 
conditionum  diversitate  editores  quam  suum  quemque  in- 
genium  una  cum  propria  experientia  diuturna  aptiorem 
docuerat  viam,  qua  multitudinem  codicum  ad  pauciora 
exempla  vel,  si  detur,  ad  unum  archetypum  reducere  va- 
leant;  harum  tamen  singularum  illustrationem  et  compa- 
rationem  missam  facimus,  quippe  quae  non  spectat  ad 
rem  quam  nunc  probare  intendimus :  recensionem  scilicet 
nostram  solido    totius   traditionis   fundamento  fulciri. 


(1)  Sub  ultimo  respectu  e.g.  codices  philosophici  et  theologici  exa- 
rati  scriptura  gothica,  iam  in  se  parum  distincta,  cum  frequentissimis 
insuper  compendiis,  maxime  inde  a  medio  saeculo  XIII,  difficultate  le- 
gendi  ideoque  occasionibus  errandi  longissime  superant  codices  valde 
antiquiores  scripturae  carolingicae,  uncialis,  immo  etiam  scripturarum 
haud  semper  facilium  quae  nationales  vulgo  audiunt  apud  palaeogra- 
phos,  uti  sunt  anglo-sassonica,  merovingica,  visigothica,  etc.  -  Quantum 
ad  secundum,  multum  differt  e.g.  conditio  rariorum  et  ab  originali  valde 
distantium  codicum  auctorum  veterum  classicorum  ab  ea  philosophoruDi 
et  theologorum  medioaevalium,  ad  quos  testimoniis  plurimis  et  saepe 
autographo  supparibus  proxime  accedere  licet.  —  Sub  primo  respectu 
e.g>  alia  diligentia  transcribi,  aliis  occasionibus  vitiari,  aliis  modis  cor- 
rigi  solebant;  aliis  itaque  viis  ac  criteriis  restitui  debent  textus  auctori- 
tatis  publicae  ecclesiasticae,  et  maxime  Sacra  Scriptura  ipsum  verbum 
Dei  inspiratum,  quam  textus  auctoritate  mere  humana  et  privata  gan- 
dentes. 

(2)  De  functione  petiarum,  de  praestantia  codicum  petiarum  anno- 
tationibus  ornatorum  ad  textuum  genealogiam  indagandam,  iam  abhinc 
multis  annis  in  editione  nostra  primum  dissertalum  est,  cfr,  Tom,  XII 
Praef.  ad  Suppl.  p.  ix-xi;  Tom,  XIII  p.  xxvii-xxx.  Ibi  dictorum  summam 
fecimus  in  hac  Praef.  p.  xxviib  occasione  noviter  ortae  ibique  tractatae 
quaestionis  de  petiis  Parisiensibus  Summae  Contra  Gentiles, 


Ad  haec  generatim  praefata  de  methodis  eorum  qui  in 
hoc  conveniunt,  quod  non  variantium  sensum  sed  genea- 
logiam  et  modum  originis  tanquam  non  dico  semper  uni- 
cum  sed  certe  primum  fundamentum  textui  restituendo 
posuerunt,  hoc  unum  subiungere  liceat  notatu  dignum: 
non  quibus  praecise  viis  et  quantis  subsequentibus  gene- 
rationibus  singuli  codices  superstites  ab  invicem  et  ab  ar- 
chetypo  originem  ducant,  primum  genealogicae  inquisi- 
tionis  intentum  est,  sed  doceri  ab  ea  utrum  et  quomodo 
ex  codicibus  superstitibus  traditionis  textuum  archetypum 
deduci  possit,  et  quibus  criteriis  istud  ulterius  recensendum 
sit  si  nondum  ipsum  autographum  esse  probetur,  prout  e.g, 
in  casu  nostro  rem  se  habere  luce  clarius   ostensum  est, 

Omnes  quotquot  genealogia  codicum  et  non  mere  ali- 
quorum  antiquitate  aut  textus  apparenti  bonitate  utuntur 
ut  fundamento  recensionis  suae,  in  hoc  conveniunt  prin- 
cipio  primo:  communitatem  lectionum  variantium  in  di- 
versis  codicibus  ultimo  deberi  uni  exemplari  ex  quo  sive 
mediate  sive  immediate  collectio  variantium  ad  eos  pro- 
pagata  est.  Errores  enim  transcriptionis  maxime  casu  re- 
guntur,  fieri  ergo  non  potuit  ut  multi  librarii  unum  eun- 
demque  textum  transcribentes  omnes  iisdem  in  locis  et 
eodera  prorsus  modo  a  textu  exemplaris  deviassent.  Valde 
plura  transcriptores  bene  quam  male  transcribunt ;  transcri- 
ptorem  autem  formaliter  non  arripimus  nisi  per  defectus 
transcriptionis,  sed  in  absentia  autographi  quoties  variantes 
nullo  modo  sensum  tangunt  aut  laedunt,  ipse  transcriptor 
nos  latet  quia  nescitur  quae  lectio  varians  sit  authentica 
quae  transcriptori  debita;  deprehenditur  autem  facilius  in 
variantibus  malis,  sensu  destitutis  et  aperte  mendosis  et 
monstruosis,  maxime  quando  ab  alio  transcriptore  (nam 
omnes  suis  quisque  locis  errant)  et  sedes  et  causa  erroris 
manifestatur. 

Ergo  in  hoc  methodo  pro  codicum  affinitate  et  genea- 
logia  inquirenda  non  ad  solas  variantes  communes  bonas 
attendere  oportet  et  negligere  malas  sicut  in  priori  me- 
thodo,  sed  et  malis  attentum  se  praebere,  immo  potis- 
simum  malis,quippe  quae  quanto  peiora  errata  sint  et 
manifestiora,  tanto  utiliora  habenda  sunt,  et  signa  eviden- 
tiora  codicum  mutuae  affinitatis. 

1  o.-Paucissimi  lectores  nostri  meminerint  (vel  si  memine- 
rint,  summum  rei  momentum  tunc  forte  non  intellexerunt) 
collegam  nostrum  desideratissimum  hucusque  tractata  in 
hac  §  5  omnia,  quo  uti  solebat  enucleato  pressoque  genere 
dicendi,  iam  complexum  esse  paucis  his  verbis: 

Operae  tamen  pretium  erit,  exitum  coUationis  denuo  consi- 
derare,  eo  praesertim  fine  ut,  quamvis  codices  textui 
recensendo  adhibiti  per  se  nec  maiorem,  nec  to- 
tam  antiquissimam  partem  traditionis  conrinere 
videantur,   nostrae  tamen  recensionis  fundamen- 

tum  solidum   esse   pateat Consideratio  insuper 

generalis     erit,    et    particularia    exempli     tantum 

gratia  adducentur 

Textus  igitur  codicum  a  latere  materiali  nobis  respiciendus 

est,  hoc  est  ut  opus  hominum  exemplar  transcribentium 

Et  si  quidem  prima  conditio  bonae  textus  recensionis  sit,  co- 
dicum  affiliationem  et  necessitudinem  novisse  et  valorem  pon- 
derasse:  undenam  originis  criterium  tutius  sumeretur,  quam  ab 
errorum  communitate?  Praeterea,  discriminando  spontaneos 
scriptorum  errores,  et  variam  crisin  quam  post  se  trahunt,  non 
est  consentaneum  errores  superbe  despicere;  corre- 
ctorem  non  prudenter  suspicari;  quamcumque  le- 
ctionem,  contexlui  aptius  congruere  creditam,  ex 
variantibus  eligere,  quasi  ex  autographo  oriretur.  >  Tom.  X 
p.  VI  b. 

1 1.  -  His  omnibus  necessariepraemittendis  praemissis,  re- 
deamus  nunc  ad  propositum  et  propius  per  singula  videamus 
primo  utrum  et  quo  iure  affirmare  potuerimus  recensiones 
nostras  revera  inniti  testimonio  totius  traditionis;  deinde 
quid  ex  principiis  nostris  sequatur  circa  functionem  ap- 
paratus  critici  textui  submissi  respectu  huius  textus  recen- 
siti  et  respectu  selectionis  codicum  apparatui  componendo 
inservientium. 

Ut  autem  omnes  persuasum  habeant  methodos  et  prin- 
cipia  mox  laudanda  etiam  praefuisse  recensionibus  To- 
morum  praecedentium,  maxime  et  plene  inde  a  Tomo 
VIII  et  partim    iam  in  anterioribus  Tomis,  hic   quantum 


XXXVIII 

fieri  potest  Tomos  ipsos  de  se  loquentes  introducimus.  Pro- 
feremus  ideo,  typis  minoribus  impressa  quo  melius  a  verbis 
nostris  distinguantur,  ex  anterioribus  quandoque  longissimis 
Praefationibus,  rebus  et  annotationibus  criticis  refertis,  illa 
sola  quae  generalius  dicuntur  circa  principia  criseos  nostrae, 
conferendo  ita  de  industria  etiam  studiosorum  utilitati, 
qui  illa  in  multis  Tomis  dispersa  et  copiosa  semper  mul- 
titudine  rerum  particularium  et  exemplorum  circumdata 
aut  intelligere  facile  non  valuerint,  aut  quamcumque  ob 
causam  adire  et  legere  non  cogitaverint.  lure  tamen  quodam 
nostro,  bonaque  speramus  laudati  antecessoris  venia,  in 
citationibus  verbotenus  allatis  quandoque  verba  quaedam 
maioris  momenti  typis  ut  aiunt  spatiantibus  distinguimus. 

Quamvis  ab  initio  nonnihil  iam  dif&dens  methodis  tunc 
receptis,  utpote  propter  non  sufficienter  adhibitam  vel  etiam 
neglectam  codicum  genealogiam  potius  soli  sensui  quam  et 
sensui  et  authentiae  verborum  satisfacientibus,  principia  et 
novas  methodos  nunc  vigentes  ipse  non  a  priori  excogi- 
tavit,  sed  decursu  annorum  sensim  ex  propria  diutumaque 
experientia  deduxit. 

Audiamus  ipsum  loquentem  nuper  in  Praefatione  Vol. 
Praec.  p.  xn :  «  Nam  qua  via  propria  ad  veram  orationem 
S.  Thomae  perveniri  posset,  a  principio  neque  Editores 
noverunt,  neque  uspiam  expositum  vel  indicatum  invenis- 
sent.  Quaedam  phenoraena  e  traditione  operum  S.  Thomae 
in  lucem  prolata,  sed,  quia  nullam  utilitatis  speciem  prae 
se  ferebant,  prius  neglecta,  paulatim  intimius  considerata 
meliusque  aestimata  sunt  (i),  et  prae  omnibus  aliis 
scientiam  genealogiae  variantium  affectare  cernebantur, 
quia  ad  primam  traditionis  horam  pertingunt  (2).  Sine  ge- 
nealogia  vero  res  critica  non  agitur  nisi  provisorie  et  in- 
terim  >. 

Huic  quidem  iam  praeludebant  Praefationes  Tomo- 
rum  II  et  III  (3),  pleniorem  tamen  et  efficaciorem  ap- 
plicationem  primum  habuerunt  in  Tomo  VIII,  ubi  incipit 
Secunda  Secundae  Pars,  distributa  per  tres  Tomos  VIII-X. 
In  Tomo  VIII  pag.  xi-xxii  methodus  exponitur  ut  ita  dicam 
magis  genetice,  quomodo  sc.  ex  collatione  codicum  Va- 
ticanorum  processum  sit  ad  collationem  ceterorum  extra 
Urbem,  quis  inde  revelatus  sit  habitus  totius  traditionis, 
et  quis  respectus  ad  eam  codicum  Vaticanorum,  et  quibus 
deinde  criteriis  textus  restitui  debeat ;  in  Tomo  IX  p.  v-xv 
conclusio  principalis  confiirmatur  novis  inquisitionibus  par- 
ticularibus  circa  aliquos  codices  speciatim;  in  Tomo  X 
pag.  v-xxv  praecipue  perpenduntur  intimius  principia: 
«  quid  nobis  de  necessitudine  codicum  Secundae  Secundae 
nunc,  post  septem  annos  ab  inita  collatione,  videatur,  fu- 
sius  explicamus  ».  p.  v. 

12.  -  Ex  recensione  ideo  Secundae  Secundae  deducimus 
tanquam  ex  primo  exemplo  perfecto,  et  ob  causam  dictam 
ipsis  verbis  Praefationum,  illustrationem  summariam  prin- 
cipiorum  nostrorum  hucusque  vigentium.  De  ceteris  Tomis 
brevi  conclusiones  aliquas  principales  subiungere  sufficiat. 

«  Codices  Vaticani,   (numero  11) ab   uno   apographo 

oriundi,  omnes  ad  unam  familiam  pertinent.  Hoc  evidenter  pro- 
bant  semel,  corruptae  singulorum  verborum  interpretationes, 
aliique  quamvis  multo  pauciores  errores  qui  librariorum  vocan- 
tur,  omnibus  codicibus  communes ;  et  iterum,  ubi  error  non 
communis  est  sed  in  aliquibus  solummodo  occurrit,  ceterorum 
lectiones  nimis  dispares,  quae  cum  errore  comparatae  nihil  aliud 
esse  apparent  nisi  varia  corrigendi  tentamina,  cum  indubias  in- 
terpolationis  notas  (4)  tantum  non  semper  prae  se  ferant.  Ho- 


(l)  Videlicet:  leetiones  corruptae,  defectivae,  monstruosae,  quae  apertc 
errata  manifesta  librariorum  sese  manifestant. 

(a)  Quia  nempe  errata  illa,  cura  communia  sint  omnibus  antiquisslmis 
codicibus,  ad  primam  iam  transcriptionem  pertingere  probatur. 

(3)  Videsis  pro  Tom.  11  pag.  xv:i-xix;  pro  Tom.  III  De  Coelo  et 
Mundo  pag.  xiv-xvjii,  praesertim  diserte  scripta  de  relatione  unius 
codicis  recentissimi  A  ad  totam  familiam  F. 

(4)  Cfr.  Tom.  VIII,  pag.  xv  b :  «  Notae  vero  praecipuae  hae  assignandae 
videntur.  Primo,  iuxta  correctionem  menduro,  vel  ut  ita  dicara  mendi 
reliquias,  scriptor  codicis  retinet.  Secundo,  correctio  non  eodem  loco  ap- 
ponitur  ubi  mendum  occurrisse  ceteri  codices  testantur.  Tertio  cum  ma- 
teriali  habitu  vel  aspectu  erroris  non  convenit.  Quarto,  inefficax  est  et 
insufficiens.  Quinto,  a  stylo  S,  Thomae  discedit.  Has  notas  lector  sin- 
gulis  casibus  applicet  >. 


rum  errorum,  et  communium  et  qualitercumque  correctorum, 
satis  magnam  multitudinem  observavimus  ut  de  origine  ex  uno 

eodemque  apographo  dubitare  non  concedant 

^  Primum  apographum  familiae  caput,  prout  ex  codicum  col- 
ladone  integrum,  comprehensis  mendis,  restaurari  potest,  iis 
maculis  non  obstantibus  praeclarum  exemplar  fuisse  apparet. 
Attamen  ad  genuinum  huius  pulcherrimi  operis  textum  redin- 
tegrandum  efficaciter  conduxisset  codicibus  ex  diversis  primis 
apographis  oriundis  uti  potuisse  ;  quibus  invicem  collatis  propria 
cuique  familiae  menda  manifesta  fierent  et  authentica  lectio  quam 
alter  apographorum  corruperat  praesto  esset.  Praeterea  singu- 
lorum  codicum  fortuiti  errores,  arbitrariae  interpolationes,  vanae 
coniecturae  eo  certius  cognosci  et  maiori  fiducia  eliminari  po- 
tuissent.  Quia  ergo  Bibliothecae  Vaticanae  quod  desiderabatur 
non  praestabant,  codices  alibi  asservatos  consulendos  esse  de- 
crevimus,  si  quos  ab  alio  apographo  descendentes  invenire  con- 
tingeret.  Ut  vero  hoc  et  secure  et  expedite  fieret,  ex  primis 
quadraginta  sex  Quaestionibus  notabiliores  variantes  selegimus 
et  separatim  descripsimus,  quibus  instructi  necessitudinis  codicum 
conferendorum  periculum  faceremus.  Nam  tot  insignibus  locis 
coUatus  propriam  indolem  nuUus  codex  non  monstraturus  vi- 
debatur.  A  Parisinis  incipientes,  dein  codices  qui 
in  Hispaniis  asservantur  adivimus,  Anglos,  Ger- 
manos,  Italos,  denique  ceteros  Gallos  in  publicis 
catalogis  annotatos  contulimus.  At  frustra.  lidem 
ubique  errores  primi  librarii,  aut  eorum  corre- 
ctiones  coacervatae,  alterius  proprie  dictae  fa- 
miliae  ne  vestigium  quidem.  Et  tamen  numerus 
codicum  collatorum  ad  centum  viginti  ascendit 
et  omnes  praeter  tres  complectitur  quorum  noti- 
tiam  habere  potuimus.  Si  propiores  origines  spectantur, 
ex  diversissimis  fontibus  fluxisse  apparent ;  nullus  quod  sciamus 
alii  immediate  exemplari  fuit.  Unde  dictus  numerus  praegrandem 
numerum  praecedentium  transcriptionum  supponit  et  repraesentat 
quae  inter  unius  familiae  fines  continentur.  »  Tom.  VIII  p.  xi. 

l3.  -  Codices  manuscripti  enumerati  in  3  classes  distribu- 
untur.  Pars  maior,  prima  classis,  stat  sola  vel  non  nisi  unum 
vel  duos  proxime  cognatos  habet ;  classis  secunda  numero 
correctionum  speciaUum,  tertia  numero  maiori  errorum  ab 
aliis  se  separant.  Sequuntur  pag.  xv  descripta  cum  varian- 
tibus  omnium  codicum,  100  specimina  mendorum  primi 
apographi,  deinde  pag.  xxiii  5o  alia  loca  «  non  tam  ob 
librarii  errorem  collata  quam  eo  consilio  ut  quem  digni- 
tatis  et  valoris  locum  libri  Vaticani  supra  recensiti  occu- 
pent,  exemplis  quam  plurimis  adductis  pateret.  »,  ib.  p.  xni, 
Haec  exempla  excipit  Conclusio: 

«  Praeter  loca  duobus  elenchis  exposita,  multo  plura  ex  primis 
quadraginta  sex  Quaestionibus  et  eriam   ultra,  in  antiquioribus 

et  melioribus  libris  composuimus Errores    utique    stricte 

communes  in  tanta  librorum  multitudine  etfacilitate  cor- 
rigendi  valde  pauci inveniuntur ;  hoc  correctorum  industriae 
per  duo  saecula  exercitae  debetur.  Inde  etiam  nimia  illa  et  su- 

perexcedens  varietas,  a  varietate  familiarum  prorsus  aliena 

Elenchis  vero  supra  positis  probasse  putamus,  idem  exemplar, 
a  quo  codices  sinceri  primae  classis  ortum  habuerunt,  unicum 
centrum  esse  omnium  codicum.  Primum  apographum  unicum 
omnis  varietatis  unitatem  constituit,  ad  quam  mox  reveniunt  qui 
quandoque  vel  etiam  saepe  recedunt.  Aliam  codicum  genealogiam 
explorare  frustra  conati  sumus;  fortiorem  et  magis  perspicuam 
cognationem  non  invenimus  quam  illam  cui  errores  codicum 
sincerorum  primae  classis  non  dubio  documento  sunt.  Codices 
secundae  classis,  propter  speciales  lectiones  a  ceteris  sepositi, 
erroribus  retentis  magis  cum  prima  classe  quam  specialiter  le- 
gendo  inter  se  conveniunt;  quod  nihil  aliud  est  quam  quod 
intermedium  exemplar  ex  quo  transumpti  sunt  plura  menda 
retinuit  quam  correxit.  Idem  et  a  fortiori  quidem  de  tertia  classe 

valet Et  ideo  concludimus    ubicumque  pro   errore   primi 

apographi  in  quibusvis  libris  alia  lectio  occurrat,  hoc  non  spon- 
tanea  descriptione  codicis  alterius  familiae  factum  esse,  sed  deli- 
berata  correctorum  voluntate,  proprium  lumen  et  libitum  se- 
quemium.  »  Tom.  VIII  p.  xxviia. 

Hanc  necessitudinem  codicum  11"  U"  denuo  confirmat 
Tomus  X  «  post  septem  annos  ab  inita  collatione  »  (cfr. 
p.  v)  his  verbis: 

«  In  Praefatione  Octavi  Voluminis  probare  intendimus  quod 
codices  Secundae  Secundae,  qui  aetatem  tulerunt,  non  pertingant 
ad  autographum  nisi  uno  apographo  intermedio,  a  quo  omnes 
ultimo  dependent.  Hoc  arguebant  plurimae  lectiones  erroneae, 
quae  cum  in  autographo  adesse  non  potuerunt,  tum  peculiarem 
vitiorum  transcriptionis  faciem  quasi  sigillo   expressam   praefe- 


XXXIX 


runt Ita  nobis  in  principio  videbatur.  Collatione  absoluta 

sententiam  non  mutamus,  quippe  quae  in  collationis  decursu 
continue  confirmabatur:  nunc  ex  mille  phaenomenis  arguimus 
quod  in  principio  ex  centum  conclusum  est. »  Tom.  X  p.  vi  a. 

Continuatur  Tomi  VIII  interrupta  oratio  hoc  modo: 
«  Deinde  ad  valorem  codicum  Vaticanorum  determinandum 
elenchi  necessaria  elementa  suppeditant.  NuUus  codex  Vaticanus 

a  correcturis   prorsus   immunis   est; E   contra   consensu 

Vaticanorum  lectionem  primi  apographi  nunquam  non  reprae- 
sentari,  ex  elenchis  etiam  perspicuum  est;  item  dempto  I,  ad 
tertiam  classem  pertinente ;  item  demptis  duobus  vel  tribus  an- 
tiquis  vel  recentibus,  ceteri  cum  primo  apographo  faciunt.  Ubi 
a  consensu  codicum  ABF  ceteri  recedunt,  hi  tres  ex  parte  primi 
apographi  se  tenent,  exceptis  duobus,  ni  erramus,  locis  (14  et 
l5)  ex  centum  quinquaginta!  »  Tom.  VIII  xxvina. 

14.  -  Quid  faciendum  ubi  consensus  ABF  interrumpitur 
quid  dicendum  de  habitudine  mutua  traditionis  manuscri- 
ptae  ad  typis  editam,  fusius  explicatur:  quibus  superse- 
demus,  ut  audiamus  quae  typis  solemnioribus  sequuntur 
de  principiis  recensionis  in  II*  IP°: 

«  Haec  cum  ita  sint,  non  erat  nobis  difficile  viam  invenire 
qua  recensionem  Secundae  Secundae  conficeremus.  Ante  omnia 
lectio  primi  apographi  simpliciter  restauranda  erat  cum  erroribus 
fide  codicum  exploratis.  Deinde  pro  singulis   erroribus   cognitis 

lectio  archetypi  redintegranda  erat Quantum  ad  restaura- 

tionem  textus  primi  apographi,  consensus  codicum  Vaticanorum 
lex  fiiit;  nam  eos  ubicumque  consentiunt  cum  primo  omnium 
codicum  exemplari  facere  probatum  est.  -  Interrupto  consensu 
faciendum  erat  cum  ABF  idem  legentibus;  istorum  enim  con- 
sensu  apographum  tantum  non  semper  repraesentari  vidimus. 
Propriis  erroribus  librarii  F,  qui  numquam  dubium  ingerunt, 
consensum  non  interrumpi  existimavimus.  -  Ubi  nec  isti  consen- 
tiunt,  moderamen  ceterorum  Vaticanorum  et  K  r  usu  venit 

Emendationem  errorum  duabus  legibus  subiecimus.  Primo 
oportebat  ut  correctio  plene  satisfaceret  sensui  contextus  per- 
specto.  Secundo  ut  corresponderet  materiali  indoli  et,  quia  in 
nostro  casu  praecipue  agitur  de  redintregratione  singulorum 
verborum  perperam  lectorum,  exteriori  aspectui  erroris.  Cum 
enim  librarii  sit,  qui  errando  nihilominus  verbum  sic  ut  ante 
oculos  scriptum  videbat,  reddere  credidit,  materialis  litterarum 
similitudo  inter  signa  librarii  et  archetypi  obvenire  debuit,  quam 
similitudinem  correctio  si  negligat,  ab  archetypo  recedere  prae- 
sumitur.  Haec  duo  criteria  pluris  facimus  quam 
optimi  cuiusque  codicis  auctoritatem,  quae  quo- 
tiescumque  de  lectione  a  primo  apographo  diffe- 
rente   agitur,   revera   non   existit 

Quod  primi  correctores  autographum  forte,  vel  auctorem, 
consulere  potuerunt,  cum  nesciatur  an  consuluerint,  idem  est 
ac  si  non  consuluissent.  Authentia  igitur  lectionis  correctae  ab 
internis  notis,  hoc  est,  ni  fallimur,  a  duobus  criteriis  supra  positis 
diiudicanda  est.  »  Tom.  VIII,  p.  xxix. 

Quibus  aptissime  iam  nunc  addere  possumus  quaedam 
ex  recensione  III"  Partis,  quae  tamen  generalius,  etiam 
pro  II*  11'%  valent: 

«  Raro  accidit  ut  autographi  lectio,  quae  errori  occasionem 
praebuisse  videbatur,  a  tota  traditione  abesset:  modo  in  plu- 
ribus  codicibus  modo  in  paucioribus  vel  in  uno  solo,  raodo  de- 
nique  in  aliqua  editione,  alicubi  tamen  fere  semper  inveniebatur. 

Vix  opus  est  ut  dicamus  correctiones  quas  aut  ipsi  invenimus 

aut  aliunde  assumpsimus,  ab  antiquo  textu  et  arte  critica  regi 
debere.  Reliqua  traditio  materiam  quidem  corre- 
ctionum  subm  in  istrare  potest,  sed  fidum   authen- 

ticitatis   criterium   non   praebet Ideo  ut  pro  er- 

rore  aliquo  antiqui  textus  lectio  EF  signata  accipiatur,  non 
sufficit  eam  esse  in  EF,  quia  ab  EF  nihil  authenticitatis  recipit. 
Accedat  oportet  aliqua  convenientia  vel,  si  fas  est  dicere,  ali- 
qualis  identitas  lectionis  EF  cum  errore  antiquo,  qui,  cum  error 
transcriptionis  sit,  aliquam  cum  autographi  scriptura  similitudi- 
nem  conservavit,  et  propterea  non  omni  authenticitate  exutus 
est.  Quae  lectiones  huic  criterio  non  resistunt,  illas  non  rece- 
pimus.  »  Tom.  XI  p.  xxn  b. 

i5.  -  De  origine  et  habitudine  et  de  causa  communitatis 
errorum,  de  restitutione  exemplaris  communis,  fusius  tra- 
ctatur  in  Praef.  Tom.  X,  et  initium  sumitur  a  7  codicibus 
antiquissimis  tertiae  classis.  «  Quia  enim  hic  de  cognatione 
absolute  agimus,  consideratio  incipienda  est  ab  ea  serie 
codicum  quae  evidentioris  et  extensioris  corruptionis  pri- 
matum  tenet  »  j.c.  p.  vii  a.  Praemonitum  erat  p.  vi  b : 
«  Consideratio  insuper  generalis  erit,  et  particularia  exem- 
pli  tantum  gratia  adducentur.  » 


«  Nemo  non  videt,  rationem  harum  enormitatum  quaerendam 
esse  extra  autographum,  a  quo  sicut  umbrae  a  luce  meridiana 
se  distinguunt.  Pertinent  ad  artem  librariam,  et  accidunt  tran- 
scriptoribus  quando  oculi  exemplaris  scripturam  difficilem  falso 
interpretantur,  vel  vere  ambiguam  et  aequivocam  in  malam 
partem  vertunt,  vel  quacumque  demum  ratione  exemplar  non 
attingunt.  Nulla  errorum  artem  librariam  sequentium  species 
est,  quae  praeclaris  speciminibus  non  repraesentetur ;  sed  opus 
non  est  de  omnibus  singulariter  agere.  Advertenda  hic  sunt 
duo.  Primum  est,  quod  errores  librariorum  casu  fiunt,  nec  quid- 
quam  fortassis  casui  magis  subiacet  quam  falsa  transcriptio : 
tum  quia  librarii  nihil  magis  intendunt  et  curant  quam  exeraplar 
fideliter  describere;  tum  quia  consentaneum  est  ut  uni  librario 
unius,  alii  alius  verbi  scriptura  ansam  errandi  dederit,  vel  unum 
homoteleuton  unus,  aliud  alius  omiitat,  et  sic  de  ceteris;  tura 
quia  duo  scriptores  eiusdem  verbi  specie  decepti  alio  tamen  et 
alio  verbo  errorem  exprimunt.  Uno  verbo:  quod  erretur,  locus 
erroris,  habitus  quo  error  vestitur,  omnia  reguntur  casu.  Secundo 
advertendum  est  quod,  quamvis  librarii  sensura  lectionis  exem- 
plaris  destruxerint,  aliquam  tamen  similitudinera  ut  plurimum 
assequuntur,  exteriorera  scilicet  conformitatem  scripturae.  (1).... 

Propter  hoc  errores  transcriptionis,  etsi  quoad  sensum  vel 
turpissimi  sint,  tamen,  ob  materialem  scripturae  convenientiam 
cum  exemplari,  semi-authenticitate  gaudent,  quam  non  neglexisse 
permagni  interest  textus  restauratoris.  »  (2)  Tom.  X,  p.  vn  a. 

Sequitur «  communitas  errorum  quoad  locum  et  le- 

ctionem  ipsa  per  se  phaenomenon  est,  et  necessario  expli- 
candum  et  doctrina  plenum  ».  Fieri  enim  non  potest 
per  se  ut  multi  iisdem  locis  et  iisdem  modis  ab  exemplari 
recedant, 

«  Huius  impossibilitatis  ratio  est,  quia  errores  causam  non 
habent,  sed  casum,  et  ideo  in  pluribus  transcriptionibus  non 
erunt  individue  iidem,  sed  sine  lege  vagabuntur.  Ex  hoc  sequitur 
quod  identitas  errorum  in  pluribus  libris,  iuxta  casum  quem 
implicat,  etiam  constantem  causam  indicat,  qua  scilicet  efficitur 
ut  error,  nuUi  lege  obediens,  nihilominus  septem  libris  coramunis 
sit.  Causa  autem  constans  in  re  libraria  est  exemplar  et  ars 
legendi  scribendique.  Vere  ergo  dicimus  rationem   unanimitatis 

errorum  in  hoc  consistere,  quod  septem  (vel  sex )  librarii 

inter  scribendum  minime  erraverunt,  sed  e  contrario  fideliter 
munere  functi  sunt,  suum  quisque  exemplar  suraraa  fide  descri- 
bentes.  Ideo  errores,  de  quibus  quaerimus,  non  sunt  errores 
horum  transcriptorum,  sed  unius  anterioris,  qui  saepe  contra 
suum  exemplar  et  artera  casu  peccavit 

Sicut  ergo  errores  fluxerunt  ab  apographo,  ita  bonae  lectiones 
non  ab  autographo  immediate  propagatae  sunt,  sed  ex  illo  apo- 
grapho.  Unde  non  difficile  erit  textum  primi  apographi  restituere; 
quinimmo  pro  raaiori  parte,  etsi  id  non  agentes,  eum  iam  re- 
stituimus.  Manifestum  est  enim  lectiones  unanimes,  bonas  et 
malas,  septem  codicum  ad  textum  prirai   apographi   pertinere: 

quod  omnes  legunt,  id  erat  in  primo   apographo Nonne 

tutissime  affirmamus  illas  lectiones  solitarias  praecise  manifestare 
quibus  locis  librarii  vel  correctores  textum  primi  apographi  mu- 
taverint?  Stetur  ergo  testimonio  unanimi  sex  librariorum,  et 
lectio  codicis  discordis  expungetur,  etiamsi  in  se  optima  esset 
ceterique  putidum  errorem  exhiberent.  Non  enimagiturde 
restaurando  bono  autographi  textu,  sed  de  recon- 
struendo  primo  apographo,  opere  librarii.  Vel  ipsa 
igitur  authentica  lectio,  si  obveniret  in  uno  codice  seriei  contra 
lectionem  aperte  falsam  ceterorum,  delenda  est  ex  varietate, 
cura  dubiura  non  sit  quin,  quod  sex  dicunt,  septera  dixissent, 
nisi  aliquis  librarius  vel  corrector  interlocutus  fuisset.  Deletis 
igitur  solitariis  lectionibus,  textus  codicura  a  singulorum  scripto- 
rum  et  correctorum  varietate  liberatur.  Cum  vero  (id  sciunt 
experti)  lectiones  solitariae  soleant  esse  frequentes,  uno  calami 


!l)  Dantur  hic  exempla  quaedam.  Cfr.  etiam  infra  notam  pag.  XL  a 
2)  Cfr.  etiam  Praef.  Tom.  IX  p.  ixb:  «  Errores  enim  librariorum 
(nisi  omnino  negative  errent,  ut  Atr.  hic  2.  18.,  non  vero  aS.So.)  cum 
lectione  quam  corrupte  reddunt  materialem  similitudinem  habent,  et, 
propter  istam  sirailitudinem,  quadam  dimidiata  gaudent  authentia». 

Ex  his  iure  inferas  non  semper  illico  aliquem  codicem  aliis  prae- 
ferendum  esse  vel  pro  maiori  puritate  a  mendis  librariorum  vel  pro 
maiori  diligentia  et  ingenio  scriptoris,  prout  in  priori  recensendi  me- 
thodo  saepe  fieri  iam  diximus  supra  p.  xxxn  a. ;  talis  enim  maior  puritas 
forte  debetur  «  ingenio  et  diligentiae  »  scriptoris  proprio  marte,  nec  sine 
detrimento  authentiae  verborum,  exemplar  suum  corrigentis.  Maior  igitur 
fides  authenticitatis  competere  videtur  codici  solis  erroribus  librariis  foe- 
dato,  tum  quia  nultam  <  emendationem  »  passus  est,  tum  quia  errores 
ex  modo  dicta  semi-authenticitate  et  ex  collatione  ad  alium  codicem  fadle 
corriguntur,  quo  codex  unitati  primaevae  familiae  restituitur. 


XL 

ductu,  tuta  tamen  ni  fallor  methodo,  magnam  inutilis  varietatis 
molem  abegimus,  qua  remota  proxime   ad  textum  primi   apo- 

graphi  accessum  est 

Hic  locus  esset  tractandae  quaestionis,  an  primum  apogra- 
phum  inter  septem  nostros  codices  inveniatur,  ita  ut  series  con- 
Staret  ex  ipso  apographo  et  sex  eius  trancriptionibus.  Id  a  nobis 
iam  in  principio  coUationis  quaesivimus,  postquam  _  lectionum 
collectarum  varietas  necessitudinem  codicum  delineare  incoeperat. 
Utinam  respondere  licuisset,  inveniri.  Nam,  etsi  coUationis  tae- 
dium  officio  et  cellae  continuatione  dulcescere  potuerit,  gratus 
venisset  ille  liber  qui  ceteros  superfluos  reddidisset:  sex  enim 
non  plus  valent   quam   ille   Solus,   vel   si   vis_  nec_  tantum.   At 

exemplar  ceterorum   inter   hos  septem   non  invenitur In 

hac  generali  consideratione  uno  hoc  generali  argumento  utimur : 
ex  nostris  septem  nuUus  non  habet  solitarias  lectiones ;  vel  aliis 
verbis :  singuli  lectiones  habent  variantes  ab  unanimis  lectionibus 
ceterorum.  Exemplar  autem,  pluribus  descriptioni- 
bus  multiplicatum,  non  potest  legere  solitarie, 
idest:  non  potest  non  habere  socium  qui  secum  legat,  non  potest 
non  habere  quod  omnes  transcriptiones  habent. »  Tom.  X, 
p.  vii  b  -  VIII  a. 

Sicut  7  codices  antiquissimi  quique  tertiae  classis,  ita 
et  20  circiter  antiquissimi  primae  errorum  communitatem 
ostendunt;  immo  unanimis  utraque  classis  est  sexcentis 
pessimis  lectionibus;  harum  parti  minori  tantum  oppo- 
nuntur  in  secunda  classe  tentamina  correctoria. 

1 6.  -  «  Sed  de  crisi  in  textum  Secundae  Secundae  exercita  nunc 
in  generali  considerandum  est.  -  Non  recte  quis  crediderit,  ad 
correctionera  erronearum  lectionum  generatim  satis  esse,  errore 
expuncto  aliqua  bona  lectione  textui  bonum  sensum  restituisse. 
Nam  per  boni  sensus  criterium  uni  errori  plures  lectiones  sensum 
redintegrantes  opponi  possunt:  pluribus  enim  viis  et  modis  unus 
defectus  tollitur.  Sed  autographum  unam  solam  lectionem  ad- 
mittit  authenticam  esse,  utpote  quod  pro  errore  unam  solam 
lectionem  habebat,  in  cuius  inadaequata  transcriptione  essentia 
erroris  consistit.  Ipsa  ergo  iam  pluralitate  omnes  unius  loci  errati 
correctiones,  praeter  unam,  excluduntur  ab  autographo.  Quae 
vero  haec  una  sit,  et  revera  an  ex  omnibus  vel  una  in  auto- 
grapho  adfiaerit,  dependet  ab  unico  criterio  errorum  integre 
corrigendorum,  ab  habitu  scilicet  erroris  ipsius.  Quoties  enim 
librarii  peccant  committendo  (hoc  est  quando  non  omittunt  sim- 
pliciter),  in  ipso  errore  figuralem  salvant  cum  autographo  simi- 
litudinem,  quae  in  errore  vel  nequissimo  tanquam  vestigium 
autographi  relicta  est,  et  qua  tanquam  ligamine  error  autographo 
iungitur.  Omnis  ergo  bona  lectio,  quae,  erronee 
transcripta,  non  potest  producere  habitum  vel 
figuram  erroris,  eo  ipso  non  est  authentica.  Atten- 
dendum  porro  est,  quod  quando  error  librarii  cadit  super  illas 
partes  scripturae  autographi,  quae  nexum  orationis  grammati- 
calem  determinant,  toties  cum  sensu  etiam  nexus  enuntiati  rum- 
pitur.  E  converso  autem  quoties  ex  figura  erroris  figuram  lectionis 
autographi  refecisti.  illico  reficitur  nexus  grammaticalis,  utpote 
qui  in  particulis  et  declinationis  coniugationisque  formis  restau- 
ratis  est  transcendentaliter.  »  (i) 

At  illa  corrigendi  methodus  temporibus  manuscriptae  tradi- 
tionis  Secundae  Secundae  non  erat  in  usu  quotidiano :  correctores 
sensum  unice  curare  consueverant,  erroribus  non  parcebant. 
Expungere,  addere,  variare  quocumque  modo,  hoc  erat  erroribus 
mederi.  Quinimmo,  saepe  errorem  ne  tangunt  quidem:  in  prin- 
cipio  enuntiati  librarius  peccaverat,  correctores  finem  mutant; 
homoteleuton  omissum  erat,  ex  parte  sana  non  ii  delent,  vel 
inserunt,  sensu  arbitro;  verbi  unius  bipartita  descriptio  sensum 
fugaverat,  duo  verba  manere  sinunt,  Nec  hoc  illis  magnopere 
malo  vertimus.  Nam,  sicut  error  multis  lectionibus  ad  bonum 
sensum  reduci  potest,  ita  e  converso  bonus  sensus  autographi 
diversis  errorum  speciebus  potest  perdi.  Ideo,  postquam  aUquo 
loco  ex  sensus  absentia  de  librario  errante  suspicari  incipis, 
nondum  scis  qua  erroris  specie  erraverit:  utrum  homoteleuti 
omissione,  an  compendii  corruptione,  an  alia  specie ;  compendii 
corruptionem  accidisse  suspicans,  nondum  vides  in  quo  verbo 
lectionis  erroneae  acciderit;  quando  sedem  erroris  invenisse 
videris,  nondum  praesto  adest  verbum  autographi,  quia  una  fi- 
gura  similis,  sed  non  ad  identitatem  usque  similis,  pluribus 
fortasse  figuratis  convenit.  Patet  ex  hoc,  quanto  facilius 


(j)  Hic  exetnplum  ponitur  5  variantium  ad  unum  locum  quarum 
nulla  simul  et  sensui  et  neiui  et  figurae  erroris  satisfaciat.  Cfr.  etiam 
ib.  inf.  p,  XII  a,  ubi  ex  2a  variantibus  uni  apographi  primi  errori  oppositis 
illa  varians  unica  quae  tribus  simul  criteriis  satisfacit  non  obtinet  nisi  in 
2  codicibus  recentibus  et  in  4  secundis  manibus;  cfr.  etiam  variantes 
ad  errorem  abhorreat  l.c.  p.  11  b. 


et  commodius  sit  «  ex  contextu  »  corrigere,  quam 
ex   contextu   simul   et   errore.»  Tom.  X,  p.  ix  a. 

Methodus  corrigendi  illorum  temporum  illustratur  exem- 
plo  codicis  Atrebatensis  (Arras  84). 

«  Nec  quae  hae  methodi  fuerint,  difficile  est  videre,  si  attendas 
ad  hoc  phaenomenon,  quod,  quoties  correctoris  lectio  sensui 
simul  et  errori  satisfecit,  toties  eam  in  libris  primae  classis  in- 
venturus  sis ;  quoties  vero  vel  soli  sensui  vel  ne  sensui  quidem 
satisfecit,  toties  eandem  lectionem  erroneam,  cui  corrector  mederi 

frustra  conatus  est,  invenies  in  prima   classe Nemo   non 

videt  quid  egerit  corrector :  quoties  licuit,  ex  aliquo  libro  primae 
classis  bonas  lectiones  mutuabat  et  super  marginem  Atrebatensis 
rescribebat,  et  sic  sensui  et  errori  satisfecit,  absque  magno  sui 

ingenii  labore  (1) quin  fortasse  corrector   de   errore   qua 

tali  cogitaverit.  (2)  Quae  correctoris  vires  fuerint  patet,  ubi,  co- 
dicis  alterius  auxilio  ob  erroris  communitatem  destitutus,  me- 
liorem  lectionem  ex  proprio  ingenio  eruere  cogitur:  tunc  de 
sensu  unice  sollicitus  est  nec  saepe  scite  eum  restituit,   erroris 

vero  nodum  inextricatum  abire  sinit Quibus  autem  viribus 

corrector  codicis  Atrebatensis  fuit,  non  melioribus  se  fiiisse  omnes 
correctores  demonstrant.  Quando  non  habent  unde  bonas  le- 
ctiones  transcribant,  ad  completam  errorum  correctionem  non 
pertingunt,  sed  aut  laxatas  enuntiatorum  compages  non  revin- 
ciunt,  aut  lectio,  quam  excogitant  ut  intelligentia  redeat,  non  ea 
est  ex  qua  per  falsam  descriptionem  habitus  et  figura  erroris 
corrigendi  oriri  potuerint.  Sic  millenae  secundae  manus  super 
margines  nostrorum  codicum  sparsae  insufficientiam  docent  cor- 
rectorum  suo  ingenio  relictorum ;  si  non  transcribunt,  ut  pluri- 
mum  male  corrigunt. »  Tom.  X,  ibid. 

17.  —  Silentio  praeterimus  quaestionem  valde  subtiliter 
longe  lateque  per  6  columnas  disputatam,  utrum  sc.  prima 
classis  descendat  ab  apographo  sicut  descriptio  fidelior  quam 
illa  tertiae  classis,  an  potius  ab  aliquo  codice  tertiae  classis 
authentice  correcto.  Commoneo  tantum  principium  istud: 
«  quod  maior  antiquitas  unius  textus  [nota :  auctor  dicit, 
antiquitas  textus,  non  codicis)  prae  altero  cognoscitur  per 
interpolationes  et  falsas  correctiones  in  alterutro  obve- 
nientes.  Has  invenisse  credimus  in  textu  tertiae  classis  », 
Tom.  X  p.  XI  a.  Et  ib.  infra  p.  xiii  a,  «  omnibus  conside- 
ratis  prima  classis,  non  tertia,  textui  recensendo  funda- 
mento  esse  debet  ».  In  utroque  casu  fundamentum  solidum 
manet ;  recensioni  enim  sufficit  ut  bonae  lectiones  primae 
oppositae  erroribus  tertiae   et  bonae  et   authenticae   sint. 

Concluditur  longa  critica  inquisitio  de  textu  11"  IV  his 
verbis,  p.  xxrv:  «  Nihil  nobis  tantopere  cordi  erat,  quam  ab 
antiquiore  et  extensiore  traditionis  parte  doceri,  utrumtextus 
ex  Vaticanis  resultans  ex  ea  moderandus  videretur,  an  po- 
tius  per  eam  confirmaretur.  Quanto  autem  pluries  eum  a 
cetera  coUata  traditione  confirmatum  quam  reformandum 
invenerimus,  lectori  manifestum  facit  magna  infrequentia 
signaturae  «  ABF  »,  sub  qua  illorum  trium  recessus  a  re- 
liqua  prima  classe  continetur.  Isti  collationi  omne  tempus  et 
omnem  occasionem  impendimus,  quia  prae  omnibus  rebus 
textus  genuinus  curandus  erat.  » 

18.  —  Tertiae  Partis  Summae  traditio  manuscripta  eodem 
modo  integre  pervestigata  docuit  inter  Vaticanos  prae- 
cipue  BCD  fideliter  adhaerere  solere  antiquo 
textui  unici  primi  apographi.  Ad  moderandos  et 
roborandos  Vaticanos  eis  in  apparatu  critico  constanter 
additus  est  codex  A,  Parisiensis;  item  ibi  adduntur  duo 
Neapolitani  «  propter  editiones  »  (cfr.  Tom.  XI,  ix,  xx). 
Ex  longa   Praefatione  profero  hanc  solam  conclusionem: 

Textus  antiquus,  idest  textus  e  traditione  fere  integra  saeculi 
decimi  tertii  per  remotionem  lectionum  singularium  elicitus,  so- 
lidam  recensioni  basim  praebuit.  Et  dico  recensioni:  nam  ille 
textus,  in  erroribus  legendis  indifferens  et  unus,  multis  locis 
autographum  non  repraesentat,  et  tanquam   textus   S.  Thoroae 


(1)  Recolo  collegam  nostrum  iam  in  Tomo  11  p.  xix  et  iterum 
in  Torao  III  p.  xvi  monuisse:  «  intime  etiam  convicti  sumus  eum  qui 
secundas  manus  in  codicibus  neglexerit,  solidum  et  scientificum  circa 
recentes  codices  iudicium  formare  non  valere  ». 

(2)  Quousque  correctores  nonnunquam  «  materialiter  »  tantum  cor- 
rigant  quin  ad  ipsum  errorem  animum  attendant,  probare  videtur  exem- 
plum  codicis  Ampl.  F.  96  in  hac  Praefatione  a  noDis  allatum  supra 
pag.  xivi  b  sub  v,  ubi  in  margine,  forte  ex  margine  alterius  exemplaris 
correcti,  additur  homoteleuton,  reapse  hic  non  omissum,  sed  omissum 
in  aliis  codicibus  eiusdem  familiae. 


XLI 


acceptari  non  potuit.  Sed  tamen  eius  defectibus  mederi  maluimus 
quam  extra  primam  dassem  fundamentum  textus  nostri  petere. 
Inter  alios  enim  nec  uUus  codex  totus  nec  ulla  codicum  com- 
binatio  textum  autographo  propiorem  suppeditat,  quia  in  quovis 
codice  et  quavis  codicum  combinatione  pro  erroribus  antiqui 
textus  evitatis  sexcentae  lectiones  correctorum,  aeque  aperte  ac 

errores  antiqui  textus  cis  autographum   ortae,   subintrant 

Nec  scio  an  contra  antiquum  uUus  alius  textus  praeter  textum 

Pianae  consequenti  ratione  opponi  possit Equidem   non 

video  quis  textus  continuus  inter  extremos,  antiquum  et  Pianum, 
medius  recensioni  subiici  posset.  Prae  omnibus  enim  antiquus 
certissima  vetustate  eminei  sed  malis  lectionibus  defoedatur: 
prae  omnibus  Pianus  bonitate  lectionis  eminet,  sed  traditionis 
testimonio  non  gaudet ;  omnes  medii  textus  ab  antiquo  vetustate, 
a  Piano  bonitate  prorsus  deiiciuntur. 

Inter  utrumque  cum  seligendum  esset,  textui  antiquo  calcu-  j 
lum  dedimus.  Ipse  esset  textus  noster,  quousque  bonus  et  Thoma  I 
dignus  mansisset.  Sed  etiam  errores  primae  transcriptionis  ma-  I 
ximum  influxum  in  considerationes  criticas  iure  merito  habue- 
runt.  Quando  scilicet  sensus  absentia  aut  lectionis  incongruentia 
errorem  transcriptionis  nunciabant,  erroris  sedem  et  occasionem 
vestigavimus,  et  erroris  loco  talem   lectionem   acceptavimus   ex 
qua,  si  in  autographo  adfuisse  supponitur,  falsitas  transcriptionis 
explicari  posset. 

Ita  factum  est,  ut  textus  antiquus  semper  et 
ubique,  etiam  ubi  eum  non  damus,  fundamentum 
sit  nostrae  r«censionis.  Tom.  XI,  p.  xxn. 

19.  -  Summae  Contra  Gentiles  vectn&io, pro  parte  ubi  de- 
ficit  Autographum,  iisdem  methodis  peracta  est.  In  me- 
moriam  revocamus  soia  haec:  «  Nactos  ergo  facultatem 
iuxtaponendi  proprium  summi  Auctoris  textum  et  variantes 
per  scriptores  introductas,  puderet  nos  rarissimam  discendi 
occasionem  neglexisse.  Per  notam  variantium  traditio  ci- 
tatur  et  sistitur  ante  tribunal  iudicis  ultimo  competentis, 
immo  ante  ipsum  legislatorem,  cui  non  solum  scriptorum 
et  correctorum  placita,  sed  etiam  principia  scientiae  cri- 
ticae,  methodi,  conventa,  quaecumque  subsidia  vices  auto- 
graphorum  absentium  gerunt,  obedire  debent  et  cedere, 
sicut  praesumptio  cognitae  veritati.  Criterium  tenetur  non 
solum  variantium  sed  criteriorum  etiam,  ubi  propria  aucto- 

rum  littera  veritatem  dictat Inde  est  quod  a  triginta 

annis  hinc  anxietate  quadam  prospiciebamus  ad  tempus 
quo  datum  esset  apud  ipsum  superstes  Autographum 
Summae  contra  Gentiles  variantium  genealogiam  incipere, 
explicationem  earum  invenire,  et,  quod  nostra  non  parum 
intererat,  sententiam  accipere  circa  methodum  qua  Secun- 
dam  Secundae  et  Tertiam  Partem  Summae  Theologiae 
recensuimus.  An  sit  unde  gaudeamus,  ipse  iudicet  lector. 
Nos  credimus  per  novam  experientiam  confir- 
matos  esse.  Credimus  etiam  quod  speculatio 
nostra  continuatoribus  profutura  sit.  >  Tom.  XIII 
p.  XI  a  et  xn  b.  De  conditione  textuum  traditionis  per  sin- 
gula  iam  diximus  summatim  supra  in  §  4,  p.  xxxni. 

20.  -  Praedicta  sufficiant  ut  lectori  pateant  principia  et 
methodi  nostra.  Absit  ut  infallibiliter  semper  ducere  ad  verba 
authentica  Auctoris  credantur!  Prudenter  iam  monetVol. 
Praec.  p.  xi  a  crisin  quae  certissima  haberi  posse  vide- 
batur,  tamen  quandoque  non  approbatam  esse  ab  Auto- 
grapho :  « Non  deerunt  loca  quibus  firmissimam  prae- 
sumptionem  criticam  non  a  parte  Autographi  nostri  stare 
videbis  >.  Quod  si  verum  sit  pro  principiis  nostris  natis 
ex  experientia  et  Autographi  experientia  denuo 
confirmatis,  certissime  et  a  fortiori  valet  de  principio 
«  Lectio  difficilior  praestat  »  (1)  similibusque  regulis  aprio- 
risticis,  de  quibus  nihil  ad  nos;  rarissimae  sunt  occasiones 
ubi  adhiberi  possent,  nec  unquam  nisi  multis  cum  cau- 
tionibus  summaque  prudentia. 

Non  ergo  apud  nos  aliquis  textus  editus  aut  codicis 
determinati  fundamentum  recensionis  erat,  ulterius  corri- 
gendus   ex   aliorum   codicum  testimonio   individuali,  sed 


(1)  Si  difflcilior  intelHgatur,  prout  saepissime  observavimus,  se- 
cundum  solum  sensum  verbi  et  contextus,  manifeste  adagium  omnia 
participat  inconvenientia  quas  in  prima  exposita  methodo  recensuimus; 
si  inteiligatur  difficilior  secundum  habitum  et  figuram  materialem  verbi 
scripti,  ei  opponimus  regulam  nostram  experientia  probatam:  illam  le- 
ctionem  praestare  quae  propter  maiorem  similitudinem  materialem/a- 
cilius,  male  lecta,  aliarum  variantium  et  errorum  originem  explicat. 

SVKMA   CONTRA   GeNTILES   D.    TbOHAE  ToM.  II. 


nostrum  fundamentum  erat  textus  qui  in  nullo  codice 
existente  obtinebat,  textus  archetypus  traditionis,  primum 
et  unicum  apographum  Autographi.  Ante  omnia  alia  ergo 
huius  apographi  textus  cum  omnibus  suis  mendis  resti- 
tuendus  erat,  cui  ut  patet  potissimum  inservire  debebant  illi 
codices  qui  fidelissime  huius  antiqui  textus  sigillum  conser- 
vaverant ;  huic  restitutioni,  ut  nunc  melius  lector  intelliget, 
utilior  est,  propter  supra  dictam  semi-authentiam  erroris, 
codex  librariis  solis  mendis  deturpatus,  quam  codex  textus 
semper  boni  a  scriptore  diligenti  et  docto  exaratus  et 
«  emendatus  » ;  utilior  etiam  iunior,  immo  recentissimus, 
fidelis  inventus,  quam  antiquissimus  sed  recensitus  (1). 
Maior  haec  fidelitas  respectu  apographi  et  habitudo  co- 
dicum  ad  totam  traditionem  cognoscitur  ope  capitulorum 
et  lectionum  in  specimina selectorum ;  haec  igitur  om- 
nino  necesse  est  ut  revera  typica  sint,  cri- 
tice  selecta,  numero  plurima  et  per  totum 
librum    dispersa   (2). 

21.  -  Ex  fidelioribus  ergo  codicibus  deinde  eliguntur  qui 
directe  textui  recensendo  et  illustrando  in  apparatu  cri- 
tico  variantium  inserviunt;  si  fieri  possit  et  digni  sint, 
ex  iam  verbotenus  collatis,  sinon  alii  eis  addantur  in  sub- 
sidium.  In  apparatu  itaque  codicum  sigla  directe  quidem 
horum  tantum  codicum  lectionem  exprimunt,  virtualiter 
autem  apud  nos  longe  ultra  tendunt  (3),  quia  codices  prin- 
cipaliter  ibi  stant  ut  testis  traditionis  munere  fungantur, 
et  nisi  ut  testes  talis  vel  talis  familiae  re- 
censioni  textuum  intersunt.  Ob  eandem  causam 
saepius  ibi  indicata  invenies  errata  manifesta  scriptorum, 
verba  singula  corrupta,  homoteleuta  omissa,  etc„  quae 
textui  emendando  nullam  utilitatem  habere  possint,  sed 
quibus  optime  familiae  notae  cognoscuntur. 

E  contra,  multae  codicum  lectiones  in  se  bonae  sed 
singulares  et  propter  ceterarum  unanimam  contrarietatem 
nulla  authentiae  probabilitate  gaudentes,  ibi  non  admissae 
sunt,  nisi  agatur  de  casis  dubiis.  «  Ubi  scilicet  textui  ali- 
quid  deficere  nobis  videbatur  vel  alicui  videri  posse  time- 
bamus,  omnes  lectiones  codicum,  etiam  deteriorum,  a 
schedulis  in  notam  variantium  transtulimus  (ut  ab  initio 
editionis  consuevimus),  etiam  si  in  uno  solo  codice  vel 
in  solis  recentibus  varians  obtineret  ».  X  p.  xiva. 

Sine  intelligentia  igitur  Praefationum   nostri  apparatus 

variantium  necessarie   lectoribus   litterae   clausae  manere 

'  debent.  Graviter  autem  et  inde  a  hmine  iam   errant   qui 

illos  interpretarentur  ad  mentem   multorum  aliorum,  ubi 

I  sigla  lectionibus  apposita  nihil  significare  solent  nec  pos- 

!  sunt  nisi  talem  codicem  individualem  suffragare  tali  lectioni, 

!  ubi  etiam  nihil  dicitur  de  lectione  aliorum  codicum,  tam 

■  extra  quam  etiam,  ut  memorare  liceat,  intra  apparatum; 

j  nam  et  haec  est  difierentia  quaedam  nostrorum  ab  aliis 

i  multis  apparatibus,  quod  iam  ab  initio  Editionis  apparatus 

]  nostri  positive   ut  aiunt   componantur,   i.  e.  in  singulis 

variantibus  allatis   semper  adsunt   omnes   et  soli  codices 

j  apparatui  componendo  selecti,  sive  sub  proprio  siglo,  sive 

silentio  notati,  inquantum  nempe  non-nominati  cum  textu 

nostro   legere  intelligendi   sunt.   Ita  formulae,  uti  multi, 

plures,  plurimi  codices  etc,  numerum  indeterminatum  et 

mcdo  istos,  modo  illos  codices  indicantes,  ab  apparatibus 

nostris  omnino  absunt. 

22.  -Unde  ansam,  immo  necessitatem  loquendi  sumpsi- 
mus,  eo  redeuntes,  ad  quaestionem  sc.  nobis  varie  nec  semel 
propositam,  utrum  Editionis  solidum  fundamentum  dici 
possint  codices  ubi  valde  praeponderare  in  apparatu  cri- 


(1)  <  Sicut  ergo  unanimes  lectiones  per  primum  exemplar-apogra- 
phum  longe  ultra  singulos  antiquos  libros  versus  autographum  proten- 
duntur,  ita  e  converso  lectio  a  primi  exemplaris  lectione  varians,  ab 
antiquitate  codicis  in  quo  occurrit  non  solum  non  praevalet,  sed  etiam  in 
se  omni  valore  destituitur  ».  Tom.  X  p.  xin  a.  Cf.  supra  xxiix  b,  not.  2. 

(j)  Quae  fuerunt  ista  pro  Contra  Gentiles,  cfr.  XIII.  p.  xii  a  lin. 
33-42;  pro  Illa  Parte  cfr.  XI  p.  ix  a  lin.  1-21;  pro  11«  11««  cfr.  VIII 
p.  XI  lin.  7-3  ab  imo.  Cfr.  etiam  X  p.  xivb  lin.  25:  «  Ad  loca  intri- 
catiora  omnes  codices  quotquot  per  septem  annos  in  bibliothecis  con- 
sultare  potuimus,  nodo  solvendo  adiutores  habere  voluimus  ». 

(3)  Cfr.  Tom.  XIII  p.  xxxm  b  no  47  de  absoluto  et  virtuali  valore 
apparatus  critid  variantium,  quod  pauci  tantum  legisse,  paudores  adhuc 
recte  ponderasse  videntur. 

/ 


XLII 

tico  vides  codices  Romanos,  nec  antiquiores  nec  meliores 
aliis  semper  habendos,  non  dubito  quin  ipsi  lectores  nunc 
responsum  nostrum  facile  praevenire  possint. 

Negamus  suppositum;  recensionis  nostrae  fundamentum 
est  tota  traditio  indagata  et  in  Praefationibus  indicata, 
directe  quidem  in  omnibus  iliis  centenis  lectionibus  spe- 
ciminibus  huic  indagationi  adhibitis,  indirecte  etiam  extra 
haec  specimina  in  toto  textu,  quia  ex  codicibus  in  appara- 
tum  variantium  admissis  et  ex  aUis  verbotenus  collatis  textus 
sufficienti  cum  certitudine  restituitur  non  pro  indivi- 
dualium  eorum  lectionum  valore,  sed  inquan- 
tum  inventi  sunt  testes  fideles  traditionis, 
Si  collectio  codicum  Romanorum  huic  muneri  obeundo 
impar  sit,  semper  ubi  et  inquantum  deficiunt  aliorum 
auxilium  invocamus.  Sic.  e.  g.  pro  II*  11»=,  Iir,  et  Contra 
Gentiles,  apparatui  additi  sunt  codices  resp.  2,  3,  1  extra 
Urbem ;  praeterea  alii  ibi  non  notati  etiam  verbotenus  vel 
uberrime  collati  sunt,  de  quibus  videsis  Praefationes. 

23.-Quaerenti  quare  semper,  ceteris  paribus,Romanis  co- 
dicibus  prae  aliis  dederimus  et  etiam  daturi  simus  honorem 
Traditionem  interpretandi  et  directe  textus  recensioni  inter- 
cedendi,  responsum  aiferimus  ex  Tomo  VIII,  monentes 
dicta  ibidem  pro  ir  II"  de  codicibus  Romanis  A  B  F 
eodem  iure  valere  in  IIP  et  in  Contra  Gentiles  pro  codi  - 
cibus  respective  ABC(D)  et  BCFH  (1): 

«  Non  pro  solis  ABF  prae  ceteris  codicibus 
Europae  vindicamus  fidelitatis  privilegium.  Si 
Parisiis  editionem  curabamus  et  a  libris  Bibliothecae  Natio- 
nalis  exploratis  collationem  cum  libris  Vaticanis  aliisque  incoe- 
pissemus,  idem  quod  modo  de  ABF  tunc  de  9  lic  nobis  dicendum 
fuisset.  Vel  si  ex  A  n  g  1  i  a  profecti  post  descriptionem  variantium 
codicum  CoUegionim  libros  Continentis  discusseramus,  primum 
apographum  per  uvx  vel  z  1  2  vel  quamcumque  combinationem 
trium  fidelium  sincere  reddi  dixissemus.  Sed  quia  in  Urbe 
degimus  et  libros  Vaticanos  vicinos  habemus, 
quinimmo  ut  maiori  commodo  editioni  inser- 
viant,  iussu  et  benevolentia  Summi  Pontificis 
Leonis  XIII,  in  domo  Generalitia  omni  die  et  hora 
revidere  datum  est,  e  re  nata  erat  positionem  ABF  inter 
fideles  primae  classis  aequivalentes  specialius  indicare.  De  ipsis 
editio  nostra  necessario  dependeret,  si  tamen  sincerae  fidei 
inventi  fuissent;  ideoque  nihil  diligentius  indagavimus  quam 
quid  omnibus  codicibus  compositis  de  eorum  textu  iudicandum 
esset.  »  Tom.  VIII  p.  xxvra  a. 

Alia  adest  ratio  haud  spernenda.  Patet  ad  apparatum 
criticum  imprimis  admitti  debere  codices  iam  multo  et  im- 
probo  labore  verbotenus  collatos,  si  digni  inveniantur.  Ad 
praeparanda  autem  centena  illa  specimina  necessaria  ad  tra- 
ditionis  habitudinem  indagandam  inservit  inter  alia  prae- 
cipue  etiam  verbalis  ista  collatio  codicum  a  qua  initium 
laboris  edendi  sumpseris.  Quanto  magis  igitur  variegatae 
conditionis  isti  codices  sunt,  tanto  plures  et  diversas  exhi- 
bebunt  variantes  ad  unum  eundemque  locum,  tanto  citius 
et  facilius  initialis  quaedam  familiaram  delineatio  se  osten- 
det,  tanto  securius  elenchum  speciminum  aptorum  compo- 
nere  valebis,  quorum  periculo  quotquot  adire  poteris  co- 
dices  subiicias,  tanto  minore  etiam  cum  frequentia  sese 
ostendet  necessitas,  semper  dura,  verbalis  collationis  taedium 
repetendi  ad  alios  codices  extra  iam  verbotenus  collatos.  Hac 
autem  perutili  varietate  respectu  tum  loci  originis,  tum 
aetatis,  tum  textus  conditionis  collectio  Romana  codicum 
omnes  alias  collectiones  facillime  superat;  unum  tantum 
exemplum  afferre  liceat,  pro  codicibus  Summae  Contra 
Gentiles:  Omnes  Parisini  numero  21  (praeter  solum  Li- 
brum  I  in  Nat.  i58l8)  uni  soli  familiae  a  ascribendi  erant; 
in  Romanis  autem  codicibus,  numero  14  in  Tomo  XIII, 
magna  copia  habetur  cognoscendi  omnes  tres  familias  ab 
invicem  independentes  a,  P  et  pA  necnon  ipsum  Auto- 
graphi  partem  superstitem. 

24.  -  Superest  ut  pauca  subiungamus  de  prioribus  Volu- 
minibus  editis  ante  11»'"  ir°. 


(1)  Pro  BCFH  (i.  e.  traditio  o)  cfr.  notam  quam  scripsimus  supra 
in  ista  Praefatione  sub  codice  Patavino  Soy,  p.  xdi  b.  —  De  cetero,  quid 
udlitatis  alTerre  posset  codicum  maior  numerus,  si  de  familiae  textu 
sufficienter  iam  constat  ex  unanimo  testimonio  trium  vel  quatuor  ex 
fidelioribus  } 


Quantum  ad  3  priora  Volumina,  nondum  quidem  attin- 
gentia  ad  perfectionemTomorum  inde  a  IP  ir°,tamen  laude 
bonae  et  criticae  recensionis  optimo  iure  plene  digna  sunt ; 
quod  eis  dictum  volo  qui  quo  maiore  laude  Volumina  po- 
steriora  extollant,  necessarium  ducere  videantur  unico  ictu 
omnia  priora  insufficicntiae  nota  percutere,  quin  forte 
unquam  ipsa  Commentaria  et  Praefationes  perlegerint, 
nedum  viderint!  Textus  Commentariorum,  multo  magis 
quam  utriusque  Summae  erroribus  omne  genus  foedatus, 
accurate  et  diligentissime  ingenti  cum  fructu  integre  revisus 
et  emendatus  est  ope  codicum  (l),  et  cum  criteriis  in  re- 
censione  et  apparatus  critici  compositione  iam  aliqualiter 
methodos  tunc  usuales  superantibus  et  etiam  praeludentibus 
hodiernis  nostris  modo  supra  descriptis  (cfr.  e.  g.  Praef. 
Physicorum  et  De  Coelo  et  Mundo).  Textus  igitur  plane 
dignus  est  cui  fides  haberi  possit. 

Quantum  ad  recensionem  I"  Partis  et  V  11"  in  Tomis 
IV-VII,  «  nobis  certe  hoc  maxime  in  votis  erat  prae  aliis 
S.  Thomae  operibus  Summam  Theologicam  in  primis, 
non  in  sententiis  modo,  sed   et    in    verbis    singulis, 

suae  sinceritati  ac  puritati  accurate  restituere Verum 

haec  cuiuslibet  loci  quacumque  ratione  vitiati 
(2)  restitutio,  cavendum  nobis  erat  ne  temere  ac  praecipiti 
iudicio  fieret.  Ad  hoc  enim  opus  rite  perficiendum,  et 
plures  codices  iidem  bonaenotae  praerequiruntur;  et  plu- 
rimum  temporis  impendere  oportet  in  expendendis  variis 
et  multiplicibus  lectionibus,  ut  tuto  iudicari  possit  quaenam 
inter  omnes  tanquam  genuina  lectio  Auctoris  sit  habenda. 
Qua  de  causa  cum  nec  plus  temporis  nobis  suppeteret  (Cfr. 
Litteras  Leonis  P.  P.  XIII  Praefationi  Tomi  IV  praemissas), 
nec  datum  esset  praeter  Vaticanos  codices  alios  melioris 
notae  consulere  (3),  satis  in  hac  re  fecisse  videbimur,  si 
perfectioris  editionis,  quae  aliquando  curari  possit,  spe- 
cimen  saltem  dederimus  ».  Tom.  IV  p.  xm. 

Perfectior  autem  curanda  editio  minime  bonitatem  prae- 
sentis  excludit!  Omnem  bonitatis  laudem  quam  supra 
pag.  XXXV  b  tribuimus  et  alii  tribuere  solent  editionibus  cri- 
ticis  ob  iam  solos  errores  sedulo  correctos  ope  codicum, 
etiam  iure  istis  4  Leoninae  voluminibus  exposcimus,  hac 
differentia  quod  illae  defacto,  nostra  editio  etiam  consulto 
et  lectores  de  hoc  tnonens  non  ulterius  crisin  perduxerit. 
«  Primo  ergo  omnis  generis  errores  compertos  correximus : 
lectionem  dein  codicum  in  testem  assumpsimus,  quando 
certa  ratio  id  suadebat  »,  IV  p.  xin.  Editores  «  textu  Piano 
ita  ut  fundamento  utebantur  ut  generatim  propter  solam  di- 
screpantiam  a  codicibus  eum  non  mutarent;  causam  in- 
ternam  accedere  oportebat  antequam  Pianam 
relinquerent.  Non  propterea  sic  egerunt  quia  Pianae 
lectiones  contra  unanimitatem  codicum  semper  valere  cre- 
didissent;  nam  hoc  ne  somniarunt  quidem,  quamvis  et  ipsi 
bonitatem  textus  Piani  supra  singulos  codices  integre  ad 
examen  vocatos  optime  perspiciebant.  »  VIII  p.  xxx.  De 
hac  editionis  Pianae  bonitate  ibid.  p.  xxvm  b    habetur : 

<  Errores  primi  apographi  decursu  temporis  per  editores  semper 
diminuti  sunt,  et  multoties  bona  crisi  id  factum  esse  nemo  ne- 

gabit Comparatio  ergo  textus  Piani  ad  textum  manuscrip- 

tum  duos  aspectus  habet.  Quoad  puritatem  a  mendis  primi  apo- 
graphi  et  a  librariorum  propriis  lapsibus  et  hallucinationibus, 
Piana  vel  optimum  codicem  vincit.  Quod  quis  bene  attendat 
antequam  detractoribus  editionis  Pianae  adhaerendum  putet. 
Profecto  qui  mala  methodo  usus  errata  Pianae  cum  codicibus 
vel  etiam  editionibus  anterioribus  componit,  multum  eam  vitu- 
perabit;  hoc  fere  faciunt  ab  antiquo  reprehensores,  a  fine  er- 
rantes  longe.  Totus  textus  Pianae  cum  toto  codice  comparandus 


(1)  Fuerunt  isti  nec  pauci,  considerato  Commentaria  multo  minus  fre- 
quenter  transcribi  solitos  fuisse  quam  utramque  Summam,  nec  exigui 
valoris,  nec  soli  Romani!  Sex  Commentariis  hucusque  editis.,  (Peri  Herm., 
Post-Anal.,  Phys.,  De  Coelo  et  Mundo,  De  Gen.  et  Corr.,  Meteor.)  in- 
servierunt  in  apparatu  critico  resp.  5,  18,  11,  11,  3,  2  codices  (ex  quibus 
Romani  resp.  3,  3,  11,  4,  o,  1)  praeter  plures  editiones  antiquiores, 
et  praeter  alios  codices  ad  locos  selectos  collatos. 

(3)  Cfr.  quae  supra  pag.  xxxvi  a  diximus  de  differentia  recensioaij 
solum  bono  scnsui  errores  restituentis  ab  ea  quae  etiam  per  infima  et 
minima  authenticam  verborum  formam  inquirit. 

(3)  lam  ultra  uo  codicum  pro  sola  I»  tunc  notitiam  habuerunt  Edi- 
tores ;  ne  quidem  omnes  Vaticani  adhibiti  sunt,  sed  7  in  I»,  1 1  in  I»  II«i:. 


XLIII 


est,  et  prius  iudicium  non  ferendum  quam  quid  utrinque  pec- 
catum  sit  quasi  a  completo  inventario  patuerit.  Hac  autem  ra- 
tione  instituto  periculo,  bonitatem  editionis  Pianae  prae  quovis 
meliori  manuscripto  libro,  non  solum  in  Secunda  Secundae  sed 
penes  omnia  opera  hucusque  per  nos  edita,  explo- 
ratam  habemus  et  affirmamus.  Sed  non  paucas  interpolationes, 
praesertim  incisorum  additiones,  in  Piana  notavimus,  quae  in 
nullo  codice  inveniuntur,  vel  solum  in  aliquo  iuniore,  vei  etiam 
a  secunda  manu  tantum.  Sub  hoc  particulari  respectu  compa- 
ratione  instituta,  Piana  etiam  hic,  ubi  tamen  vinci  praestitisset, 
audacissimum  quemque   correctorem   superat,   si   non  gravitate 

peccatorum,  saltem  frequentia Ita  factum  est  ut  Piana  totius 

laboris  ante  acti  quasi  thesaurus  appareat,  cuius  laus  vel  re- 
prehensio  in  singulis  casibus  primo  cuivis  critico  debetur,  non 
posteris  rei  nesciis  ». 

«  Praedecessores  nostri  paucorum  codicum  variantes 
addicti,  quorum  insuper  genealogiam  cognoscere  non  po- 
terant,  prudentius  esse  putabant  varias  lectiones  sub  textu 
editionis  Pianae  notare,  quam  immatura  et  insufficienter 
sufiulta  recensione  rem  praeiudicare  et  textum  provisorium 
statuere,  cuius  maxima  laus  consisteret  in  eiectione  lectio- 
num  Pianae  »,  XIII  p.  xi  b.  «  Quod  hoc  ab  aliquibus  non 
intellectum  et  aliquando  male  versum  sit,  nobis  ab  illis  vel 
paulisper  discedendi  sufficiens  ratio  non  fuisset  »,  VIII 
p.  XXX.  Non  nisi  postquam  tempus  datum  est  totam  tra- 
ditionem  adeundi  et  sic  textus  conditio  et  auctoritas  Ro- 
manorum  codicum  respectu  integrae  traditionis  manuscri- 
ptae  patefactae  sunt,  nempe  inde  a  II*  11",  i.  e.  a  Tomo 
VIII,  consilium  mutari  tuto  potuit.  De  cetero,  bene  me- 
minerint  quaeso  lectores  et  rei  momentum  criticum  rite  per- 
pendant:  «  in  septimo  volumine,  et  etiam  antea  in  altra  parte 
sexti,  loco  Pianae  familiam  codicum  ad  quam  etiam  Pianam 
pertinere  patuerat,  pro  fundamento  habuimus»,  ibid.  1.  c. 

Quod  alii,  nullo  ulteriori  subsidio  freti  praeter  ipsas 
nostras  variantes  in  his  Tomis  IV- VII  textui  submissas, 


tamen  scire  posse  crediderint,  ubi  Editores  non  nisi  pru- 
denter  dubitare  voluerint,  hoc  certe  non  nimis  malo  vertere 
volumus  eruditis  viris  ingenio  pariter  ac  audacia  quadam 
pollentibus.  Ultra  tamen  veritatis  et  honestatis  limites  por- 
rexisse  videbitur  criticus  vir  qui,  Pianae  detractionibus 
nimis  indulgens,  vehementerque  errores  eius  exaggerans, 
et  illico  amplectens  quae  sibi  in  variantibus  oblatis  lec- 
tiones  meliores  videbantur,  nec  attendens  ad  clare  expo- 
sltas  in  Praefatione  rationes,  tamen  singula  Pianae  «  pec- 
cata  »  tanquam  totidem  singulos  recensionis  errores  humeris 
Editorum  Leoninae  imponit. 

25.-  Qui  innovandi  cupidine  ductus  editionis  criticae  me- 
ritum  proportionari  crederent  numero  lectionum  quibus 
textum  traditum  mutaveris,  qui  quae  ipsi  excogitaverint 
aut  in  alia  editione  «  melius  »  invenerint  statim  recipere 
vellent,  illis  forte  nunquam,  ne  quidem  post  recensionem 
11**  IP*,  111"°,  et  Summae  Contra  Gentiles,  Editio  Leonina 
satisfacere  poterit.  Sinceros  autem  artis  criticae  cultores 
libenter  assensuros  esse  speramus  verbis  quae  habentur  in 
recensione  II*  II**,  et  quae  nos,  longi  sermonis  finem  fa- 
cientes,  pro  tota  nostra  Leonina  edita  et  adhuc  edenda 
valere  volumus: 

«  Et  tamen  si  nobiscum  vidissent,  quoties  ad  ea  «  me- 
liora  »  invenienda  tota  traditio  existimationibus  et  opi- 
nionibus  cedere  coacta  sit;  quoties  textus  piis  emen- 
dationis  conaminibus  in  peius  abierit;  quoties  illae  edi- 
tiones  easdem  «  mendas  »,  quas  paucis  locis  expunxerunt, 
pluribus  manere  siverint;  si  scirent,  quam  longe  et  late 
erret  criterium  «  meliorum  »  lectionum,  nisi  fido  traditionis 
ducatu  inter  iustos  certosque  limites  contineatur,  illi  pro- 
fecto  nobis  ignoscerent  quod  timidius  potius  quam  pro- 
cacius  emendationis  iure  usi  sumus,  et  virtutis  medium 
non  ubique  attigimus.  »  Tom.  X  p.  xxv. 


VARIANTES  PIANAE   ORTAE   POST   ANNUM   1480 


Ex  iam  dictis  in  Praefatione  Prioris  Voluminis  pag.  xv 
et  xxxix  de  editionibus  antiquis,  haec  meminisse  iuvabit. 
Editio  d  est  filia  editionis  c,  a  qua  incipit  traditio  im- 
pressa.  Apud  d  sistimus  collationem  librorum  impresso- 
rum,  excepta  editione  Piana  iSyo,  cuius  textus  in  omnibus 
voluminibus  nostrae  editionis  citatur  in  apparatu  varian- 
tium,  sed  eius  lectiones  ortas  post  d,  sive  post  1480,  non 
in  illo  apparatu  sed  hic  in  elencho  separato  subiungimus, 
quia  in  nullo  alio  codice  aut  editione  ex  continue  a  nobis 
adhibitis  inveniuntur.  Qua  editione  incoeperint  non  adno- 
tamus,  quia  in  pluribus  casibus  nec  scimus  nec  exami- 
navimus,  nec  impossibile  haberi  debet  harum  lectionum 
aliquas  iam  ortas  esse  ante  annum  1480  in  uno  alterove 
codice  manuscripto.  Sequuntur  hic  lectiones  ex  Libro  III 
collectae. 

omnem  creaturam  -  unam  creaturam  (e  Lugd.  iSSjJ 
2  sequatur  ebrietas  —  semper  vel  frequenter  addit 
l3  in  mari  -  in  mare;  Cf.  21 
3i  quod  vero  est  —  hoc  vero  quod  est 

9  Praedicamentis  -  Postpraedicamentis 
48  videntur  -  videtur. 

6  tenebrosior  —  tanto  tenebrosior 
1 3  digerentis  —  dirigentis 

27  videtur  aliter  .  .  .  ex  defectu  om  errore  typ, 
5     supra  id  —  super  id 
16  infinities  -  finities 
5     aliter  om 
3o  quorundam  -  quarundam  utroque  loco;  Cf,  46  a  3o 

1 1  quam  milites  , .  .  non  potest  aliquid  om  errore  typ. 
4     elargiri  —  aliquid  elargiri. 

titulo  cap.  est  -  sunt 

10  primo  -  primum 
5i  psalmo  -  psalmis 
5o  caeli  -  caelestis 
56  sicut  et  -  sicut 

7  caelesti  —  coeli 

12  in  gravibus  et  levibus  -  et  in  gravibus  et  in  levibus 
2  2  derivantur  -  determinantur 

1 3  felicitas  -  facilitas,  err.  typ,  ex  editione  anni  tSoi 
1 2  habet  -  habeat  ac  si  dependeret  a  cum  a  9 


» 

1.  4 
5-6. 

b  17 

i5  a 

b 

» 

8-9. 

20  b 

21  b 

32  b 

» 

10. 

25  b 

26  a 

» 

11. 

31  b 

» 

12. 

33  a 
b 

» 
» 

17- 
18. 

21. 

40  b 

42  b 

43  a 
5o  m 

» 

22. 

53  b 
b 

» 

23. 

57  a 

58  b 

» 
> 

24. 

25. 

62  a 
66  a 

* 

a6. 

70  a 

Cap.  27.     82  b  1 3  sicut  si  -  sicut 
»      41.  lo3  b  40  substantiis  -  a  substantils 

104  b  l3  doceat  -  doceret 
»      42.  107  a  2     qui  om 

46.  123  b  23  quod  quid  est  —  quid  est 
»      48.  1 3o  a  1 5  probatum  -  ostensum 

b  3  vita  -  via 
-  49.  1 34  b  42  ut  -  unde 
»      5o.  i38  b  34  fernt-feratur 

43  per  ancillas  -  ancillas 
»      54.  l5o  b  2     ut  materiae  -  vel  materiae 
56.  l55   a  20  earundem  rerum  -  earundem 
l56  b  2     praeter-per 
»      57.  161   a  14  Hinc  est  quod  -  Hinc 
»      59.  i63  b  3     In  hoc  -  Si  in  hoc 
164  a  24  quilibet  —  quaelibet 

b  5     consequetur  -  consequitur 
24  reperies  -  (reper.  cd)  repereris 
43  Dei  non-  nullam  (Dei  om  etiam  EpG) 
5o  quae  sunt   hominis  nemo    novit  -  Quis  enim  scit 

hominum  quae  hominis  sunt 
52  novit  —  cognovit 
»      60.  167   b  17  Non  erunt  tunc  volubiles  -  Fortassis  etiam  volubiles 
non  erunt 
18  in  alia  euntes  et  -  in  alias  euntes  atque 
»      62.  172  b  1     desistit  -  desinit 
28  Isa.  xxxm  -  Isa. 
»      63.  177  a  10  amplius  neque  cadet .  .  .  aestus  -  et  non  percutiet 

eos  aestus  et  sol. 
»      64.  179  b  40  causatum  -  intentum 

180  b  3     sacra  om 
»      65.  184  b  22  Creatoris  -  namque  addit 
»      68.  192  b  3     ut  apparet  ex  his-  ut  ex  his  apparet 
y     69.  199  a  7     omnibus  aliis  -  aliis  omnibus 
200  a  20  ostensum  -  dictum 
b  8    rebus  -  a  rebus 

32  virtus  eius  -  eius  virtus 
39  sumuntur  -  sequuntur 
301   a  l5  non  -  nec 
»      70.  307  a  6    naturales  om 

»      71.  210  b  43  quemdam  philosophum  -  quemdam  philosophoruin 
»      73.  314  a  37  Consequitur  -  Sequitur 
»      73.  216  a  37  voluntatis  libertatem  -  libertatis  voluntatem 
»      75.  321   a  44  circa  singularia  -  singulari 


XLIV 

Cap.   76, 

»      77- 
>      80, 


a35 

»  81.  241  a 
b 
b 
b 


82. 
84. 

85. 


„  86. 
»  87. 
»     92. 


»     q3.  286 

■»      94. 
»  95-96, 

»     97. 


5.  99. 

»  102. 

»  lo3, 

»  104. 

»  108. 

»  109. 

»  112. 

s  ii3. 


»     118. 
»     119. 


jj5  b  3o  provisor  superior  -  provisor 

287  a  2    'ordinatio  —  scilicet  addit 

a33  b  1     Sedes  . .  .  et  -  Sedisti .  .  .  qui 

44  nomen  -  ordo 
234  a  3o  per  consequentiam  -  per  consequentia 
b  45  in  aliquo  -  aliquo 

46  aliqua  -  aliquid 
a  1     supra  principatus  potestates  -  supra  potestates  prin- 
cipatus 
3o  Gen.  1  -  Gen. 

34  enim  permissione  . . .   dictum  est  om  err.  typ. 
243  b  38  in  fine  . .  .  tarditatis  om  errore  typ, 
248  b  28  corporalibus  -  corporis 
25o  a  4    et  ideo  -  ideo 

255  b  45  proveniant  -  praeveniant 

256  a  40  Ea  quae-quae 

262  a  39  et  sufficiens  —  sufficiens 
266  b  24  perveniat  -  provenit 

280  b  16  Quae  quidem  -  Quae 

281  a  23  liaec  duo  -  liaec 

41  in  hoc  quod  -  in  hoc 
b    12  aliquid  -  aliquando 

22  non  autem  —  non 
a  24  a  casu  -  casu 
b  18  utendum  -  libere  utendum 

23  Gregorius  -  homil,  10  in  evang.  Epiph.  addit 
288  a  32  vel  non  est  -  vel  quod  non  est 

45  et  ideo  -  et  hoc  ideo  quia 
,  2o5  a  9    orationes  —  deprecationem 
296  a  21  cogitavi  -  locutus  sum 

23  misericors  est  -  et  praestabilis  super  malitiam  add. 
b  27  omnium  -  communium 

299  b  26  dicit  -  ait  post  Nominibus. 

300  a  49  providentiam  -  essentiam 

5o  et  actiones  om 

301  b  5     dicuntur  -  dicitur 

8     supra 
307  b  24  in  homine  -  cum  homine 
3i5  b  11  et  actu  aqua  -  et  alio  aqua 
3i6  b  l3  quo-  sub  quo 

322  a  28  accidat  om 

323  b  9    ultra  -  aliquid  ultra 
326  a  21  homo-hoc 

22  quae  vero  ex  sola  virtute  -  quae  virtute 

340  b  7     quibus  -  in  quibus 

341  a  54  consideratur  -  consideretur 
b  37  inordinatione  -  ordinatione 

357  b  5     cetera  astra  -  omnia  astra  caeli. 

359  a  7     Sic  -  Sicut 

360  a  2     sed  -  sed  etiam 

b  33  memor  es  -  memor 
368  b   1 5  de  Deo  -  Deo 
370   a  20  et  a  Deo  -  a  Deo 

b  6    colere  dicimur  —  dicimur 
21  impendat-ei  irapendat 
32  per  hoc  -  per  hoc  quod 

372  b  16  excitandus  -  exercitandus 

373  b  39  aliquam  unara-aliquem  animam 


Cap.  121. 

»  124. 

»  129. 

»  i3i. 

»  l32. 

»  i33. 

»  134. 

»  i35. 


137. 
i38. 

139. 


140. 
141, 


143. 
144, 
146, 

148. 
149, 

i5i, 
l53. 


134, 


379  b  45  Et  Tob.  -  Tob. 

385   a  14  In  hominibus  -  In  omnibus 

b  3o  sequitur  -  consequitur 
395  b  3     sed  -  sed  etiam 

398  b     3  huius  mundi  -  mundi 

399  b  6     in  hoc  -  hoc 

401   a  17  vereatur  -  videatur 
4o3  b   17  subvenitur  —  subveniunt 
4o5  b  2     aliquid  -  aliud 
407  a  U  perfectioni  -  perfectionis 
22  per  hunc  — praeter  hunc 
b  16  hoc  ut-  ut  hoc 
a  39  II  Cor.  -  primae  Corinthiorum 

44  et  in  bono  —  in  bono 
a  i5  alios  -  alias 

b  33  conservemus  —  conserveremus 
42  tanto  aliquis  laudabilior  est  quanto  -  ille  laudabilior 
est  qui 
41 3  b  24  quod  est  haeresis  -  quae  est  haeresis 
416  a  4    autem  et  — autem 

24  unum  actura  -  unum 
419  ai     dilectione  -  delectatione 
17  Ex  eisdem-Et  eisdem 
35  gradus-graduum 
54  longius  -  parum  an  longius 
b  55  anima    fit    velut    mortua    quia  -  fit   anima  velut 
mortua  et 
422  b  18  ordinalionem  divinam  -  ordinationera 
424  b  4    quod  recte  -  quam  recte 

l5  huiusmodi  esse  sibi-homini  esse  illi 


408 


409 


i55. 


159, 
160, 


17 

425  a7 
427  ai7 

429  b 14 
434  ai9 

5o 
437  a4 
439  a33 
b  10 
444  »9 
447  ba 
27 

430  b  3 

38 
56 

a2 
18 
26 

a3o 

b27 
458  ai4 

b  12 
16 

465  b9 

466  a 18 
b  21 

467  b4 


431 


432 


vertuntur  -  utuntur 

inquantum  -  idest  inquantum 

divertit  — se  divertit 

habeat -  habeant 

divinae  om 

Et  Rom.-Rom. 

Nerao  potest  venire-Nerao  venit 

habet-habeat 

excedit  -  excedat 

reametur  redaraetur.  . 

dilectio  -  caritas 

solatiura  affert   spes    de   fine  consequendo  -  sola- 

tium  afTerat  spes  de  fide  consequenda 
posset  —  possit 
seipsas  — seipsa 
naturalis  —  supernaturalis 
Praecognitio  -  Cognitio 
quin  -  quod 
et  aliarum  -  aliarum 
veritatem  -  virtutera 
spiritu  -  de  spiritu 

ad  non  volendum-non  ad  volendum 
gloriam  suam- in  Christo  lesu  addit 
in  Psalrao-in  Psalmista 
scientiam  — et  scientiam 
inordinato  —  inordinatio  err.  typ. 
Psalmus  -  Psalmista 


xuv 


VARIAE  LECTIONES  IN  COMMENTARIIS  FERRARIENSIS 
IN  LIBRUM  TERTIUM  SUMMAE  CONTRA  GENTILES  S.  THOMAE  DE  AQUINO 


A :  Editio  primaria,  Ven.  1524-P:  Editio  Piana,  Rom,  1S70. 
S:  Ed.  Rom.  iSgj-S. 

De  istis  commentariis,  de  eorum  editionibus,  et  de 
statu  textus,  fusius  dictum  est  in  Praefatione  ad  Tom. 
praec,  num.  40,  p.  xli  sqq.  Ibidem  exponuntur  criteria 
quibus  usi  sumus  in  revidendo  textum.  In  sequenti  elencho 
indicantur  loca  in  quibus  primam  editionem  reliquimus, 
ubi  etiam,  comparationis  gratia,  indicamus  lectiones  P  et  S, 
quae  proinde  quando  simul  cum  A  non  notantur,  intel- 
liguntur  nobiscum  legere.  Earum  lectiones  proprias  quan- 
doque  quidem  attulimus,  abstinuimus  tamen  a  completa 
earum  adnotatione,  nihil  enim  utilitatis  afferret. 

LIBER  III. 
Cap.  I. 

Num.  I,    1  fin.,  esse  om.  APS:  vid.  text. 

>  »     2,    init.,  contingit.  -  contigit  P. 

»  11  fin.,  Prima:  PS  prima  parte.  -  ni  2,  fin.,  de  iis: 
de  his  PS.  -  Psalmi :  PS  add.  numerum  psalmi. 
Hujusmodi  et  similia  non  amplius  notamus. 

Cap.  II. 

Num.  I    med.,  in  quod  tendit.  -  in  quo  tendit  P. 

»      V    init.,  effectus  ad  quem.  -  eff.  ad  quam  PS. 

»  VI  init.,  per  artem.  -  per  arte  A.  Similia  regula- 
riter  non  notamus. 

»     VII  init.,  determinatur.  -  determinetur  PS. 

»     VIII  2  fin.,  propter  aliquid.  —  aliquid  propter  APS. 

»  »3  med.,  et  j  ad  i.  —  ad  om.  A.  Quia  tamen  fixum 
usum  non  habet,  de  hoc  non  curavimus.  Idem 
tenendum  pro  Verit.  et  de  Verit.,  et  similibus. 

Cap.  m. 

Num.  I    init.,  Et  primo  sic.  -  PS  Et  probat  sic  primo,  - 
Pro  primo  sic,  passim  sic  primo  P  vel  S. 
»     II     init.,  ut  terminet.  -  ut  terminat  APS.  Vid.  text. 
»     iT    init.,  deficientc,  -  deficientem  AP. 

Cap.  ry. 

Num.  i    med.,  in  partubusmonstruosis.  -  mj7arft'iM*mon- 

struosis  A.  Item  cap.  X  2  med. 
»      VI  2  init.,  necessariam  -  necessaria  PS. 
»      »    med.,  e  converso  -  e  contrario  PS.  Regulariter 

non  curamus. 

>  »4  init.,  non  tamen  per-per  om.  A. 
»      »5,  parag.  1,  med.,  desit  -  dejicit  PS. 

»      vn  2  med.,  dixit  S.  Thomas  -  dicit  S.  Th.  PS. 
—  Post  pauca  conveniat  -  convenit  A. 

Cap.  V,  VI. 

Num.  ni  init.  naturalia  -  materialia  APS. 

»      VI  3  fin.  effectum  per  accidens  -per  accidens  om  PS. 

Cap.  vn. 

Num.  m,  4  fin.,  nivi  -  nivei  A. 

Cap.  vin  et  ix. 

Num.  ibis  med.,  sumit  speciem  -  swwf  speciem  P;  sunt 

specie  S. 
»      rv  2,  Qu  de  Virtutibus  -  Qu.  de  Verit.  PS. 
»      V    1  med.,  et  subjective.  -  et  om.  PS. 
»      »     2  init.,  substrati  -  substracti  A.  Item  infra,  sub- 

stracti,  substractum. 
»      VI  2  fin.,  unde  et  Ammonius  -  Pro  et  APS  quod ; 

sed  post  genera  P  add.  est,  S  add.  eo  est. 
»     vn  fin.,  sit  corrumpens  -  sit  om.  A. 
»      IX  2  fin.,  in  m  lib.  de  Vita  Beata.  -  lib.  xa  Conf.  PS. 
»       X  3  init.,  in  ipsis  rebus  -  in  om.  A. 


Cap.  X. 

Init.,  cap.  xra  -  PS  cap.  xv. 

Num.  I     1  fin.,  omne  agens.  -  A  casu  omne  genus;  quod 
sequuntur  PS. 
»      V    1  med.,  virtus  apprehensiva  movetur  -  A  virtus 

apprehensa  movetur. 
»      VI  3  init.,   in   apprehensione  -  in  intentione  APS, 

sed  vide  vi  2  init. 
»      »    »     »     ibidem  subjungit  -  A  casu  inibi  subjungit; 
quod  sequuntur  PS. 

Cap.  xn. 

Num.  I     fin.,  aequalitate  -  qualitate  A. 

»      III  1  med.,  opaci  in  infinitum  -  in  injinitum  om.  PS. 
»      IV  3  med.,  rediri  in  prius  -  redire  in  prius  APS ; 
cf.  loc.  cit. 

Cap.  XIV. 

Num.  I  init.,  causa  per  accidens  illius  -  causa  ejus  per 
accidens  illius  APS;  cfr.  text.;  forsitam  ejus  est 
pro  etiam. 

Cap.  XVIII. 

Num.  m  fin.,  dist.  I  -  APS  dist.  II. 

Cap.  XX. 

Num.  II   init.,  participatione  ipsius  esse  -  esse  om.  APS ; 

vide  text.  et  num.  v. 
»      in  med.,  tanto  bonitas  -  tanto  bonitatis  APS;  vide 

text.  parag.  Est  et  alio  modo. 

Nota.  In  textu  ibidem,  ad  illud,  quod  enim  est, 
supple  in  marg.,  *  Vid.  Dion.  de  div.   Nom., 
cap.  V,   S.  Th.  lect.  i. 
»        »  med.,  in  ipsa  natura  inferiori  —  in  ipsa   natura 

inferioris  PS. 
»      v,  participialiter  -  A  passim  participaliter. 
»        »  versus  fin.,  Et  ideo  -  Et  om  PS. 
»     VIII  fin.,  generabile  -  generale  A';  et  statim  pro  VII 

Metaph.,  VII  Phys. 
»      XII  init.,  bonam  -  bonum  APS ;  Item  xra  1.  7.  Cf. 

text.  et  n.  n,  et  p.  sq.  lin.  8. 

Cap.  XXI. 

Num.  V    fin.,  ut  perfectionem  -  et  perfectionem  APS. 
»     IV   med.,  causat  in  effectu  -  causat  in  effectum  APS. 

Cap.  xxn. 

Num.  I     2  fin.,  perfectiones  tyi\s,'i.&nii%  -  perfectiones  exi- 
stentes  PS. 
»      X    1  med.,  eam  excedente  -  A  pro  eam,   ee  falso 
siglo;  PS  esse. 

Cap.  xxm. 

Num.  IV  3  fin.,  ut  est  absens  -  ubi  est  absens  PS. 
»       V  2  med.,  quiescere  in  aliquo  -  in  om.  PS. 

Cap.  xxrv. 

Num.  I     1  msd.,moventidmgenti-moventidirigentisAP. 

Cap.  XXV. 

Num.  I     2  init.,  in  cognitione  -  Dei  add.   APS. 
»      V    fin.,  directae  -  directa  APS. 

Cap.  XXVI. 

Num.  iii  med.,  ut  se  extendit  -  ut  per  se  extenditur  PS. 
»      VII 1  fin.,  post  habere  vero  sit  perfectum,  A   casu 
inserit  quod  repetit  in  fine  numeri,  Non  etiam 
est  delectatio  .  .  .  bonum.  PS  sequuntur. 


XLVI 

Num.viii  1  fin.,  ipso  -  ipsa  A. 

»  xxu  med.,  inferiore  vero  -  inferior  vero  APS. 

»  xsxv  med.,   dilectioni  simpliciter  -  A  pro  simpliciter 

siglum  equivocum;  PS  similiter. 
»  XXVI  2  fin.,  terminantis  -  terminantes  APS. 

Cap.  XXVII. 

Num.  ni  2  init.,  voluptate  -  voluntate  PS. 

Cap.  xxxnr. 

Num.  II   init.,  ad  aliud  -  ad  illud  APS ;  vide  text. 
»      »     fin.,  et  exterioribus  -  rebus  add.  AP. 
»      vn  fin.,  nuUo  modo  appetitur  -  nullo  modo  appetit  AP. 

Cap.  XXXV. 

Num.  n    2  med.,  distinguuntur  -  distinguitur  AP. 

Cap.  xxxviir. 

Num.  I     2  fin.,  in  amentibus  -  in  amantibus  APS. 

Cap.  XXXIX. 

Num.  ra  2  med.,  Si  qui  tamen  -  Si  quae  tamen  AP. 

Cap.  XL. 

Init.,  ab  omnibus  -  ab  hominibus  PS. 

Num.  in  1  fin.,  qui  credunt  -  qui  creduntur  APS. 

»  VI  2  med.,  mysteriis  et  effectibus  -  mysteriis  et  af- 
fectibus  P. 

»     vra  med.,  aliquod  divinae  -  aliquid  divinae  APS. 

Cap.  XLn. 

Num.  I    3   med.,  causat  in  intellectu  possibili  -  A  casu 
pro    intellectu  possibili,    actu  possibili. 
»      ra  fin.,  recipitur  -  recipit  APS. 

Cap.  xLm. 

Num.  II   3  med.,  passionis  (ponis  A)  -  positionis  PS. 
»      vn  med.,  ut  faciat  -  ut  facit  APS. 

Cap.  xLv. 

Num.  n    1  med.,   sequitur  quod  nos  -  Pro   nos  A  casu 

non;  sequuntur  PS. 
»      V    1  med.,   earum  productionem  -  ejus  productio- 

nem  APS. 
»      vn  2  fin.,  societate  -  de  societate  PS. 
»      vm  2  fin.,  repraesentet  -  repraesentent  APS. 
»      DC    1  fin.,  receptam  -  receptum  APS. 

Cap.  xLvi. 

Num.  ra  med.,  identitas  ad  seipsam  -  identitas  ad  seipsum 

APS. 
»      IV  med.,  immediate  sive  mediate  -  A  casu  immediate 

sive  immediate;  idem   P;    mediate   sive   imme- 

diate  S. 
Num.  V   1   fin.,    non  potest  facere  actu   calidum  -  pro 

actu,  APS  actum. 

Cap.  XLVii. 

Num.  II    3  fin.,  in  illo   actu  ab  usu.  -  ab  usu  om.   AP; 
in  illo  actu  ab  actu  S. 
»    m    2  fin.,  Paulinam  -  Paulinum  A  hic  et  infra. 
»      rv  2  med.,  vult  quod  -  quod  om.  AP. 

Cap.  xLviu. 

Nirai.  II   med.,  naturaliter  -  naturalem  A. 

y      rv  1  fin.,  praetermittit  —  praemittit  A. 

»      VI  med.,  quod  felicitas  -  quod  AP  ponunt  ante  cum. 

»  VII  -3  fin.,  ponentes  -  ponentium  PS  -  Statim,  pri- 
mam  conclusionem :  nota  quod  Ferrariensis  non- 
numquam  utitur  voce  primo,  etiam  quando  non 
occurrit  secundum. 


Cap.  L. 

Init.,  praecipuum  -  principium  APS. 

Num.  I     fin.,  quam  nostra  -  quam  natura  PS. 

Cap.  Li, 

Num.  I     med.,  natura  non  orbatis  -  naturae  non  orbatis  A. 
»      VI  2  med.,  in  seipsa.  Ita  APS  bene  (de  substantia) ; 
sed  VI  3  init.  pro  seipso,   male  (de  subsistente). 
»      IX  1  med.,  in  ipsaque  -  in  ipsamque  A. 

Cap.   Lra. 

In  titulo  textus,  lege  ad  hoc  quod,  loco  ad  hoc  ut. 
Num.  II    3  fin.,  necesse  est  -    A  casu  nde,  PS  natura. 
»      IV  1  init.,  divinam  -  Om.  A. 

Cap.  Ltv. 

Num.  n    med.,  quod  non  possit  -  non  om.  PS. 

»    VIII  2  med.,  idem  cum  intellecto  -  idem  cum  intel- 
lectu  APS. 

Cap.  Lv. 

Num.  I      2  med.,  disponit  ipsum  -  disponit  ipsam  APS. 

Cap.  Lvi. 

Num.  n    init.,  Contra  -  Circa  APS. 

»     V     1  init.,  scilicet  videtur  -  sc.  videntur  APS. 

»     »     »  med.,  in  ipsa  contentarum  -  in   ipso  conten- 

torum  AP. 
»     X     2  med.,  in  ipsa  essentia  -  in  om.  PS. 

Cap.  Lix. 

Num.  vn  med.,  cogitata  -  cognita  PS. 

»     XI   med.,  ubi  supra  -  Ita  APS,  sed  videtur  ab  A  casu 
positum. 

Cap.  Lx. 

Num.  I     2  init.,  propositionem  -  probationem  APS,  sed 
vide  infra  illa  propositio. 
»     rr    2  fin.,  dies  finitos  -  dies  infinitos  PS. 

Cap.  Lxi. 

Num.  vra  3  init.,  Ad  tertium  -  Ita  APS:  sed  n.  vn,  habetur 
Quarto. 

Cap.  Lxn. 

Num.  ra  med.,  non  potest  no"n  velle  esse  felix.  -  Pro  esse 
felix,  A  casu  non  esse  felix :  quod  sequuntur  PS. 
»      XI  init.,  appetendum  -  appetentam  PS. 

Cap.  LXT. 

Num.  m  2,  eorum  (loco  earum)  passim  APS;  vide  ra  3 
Si  autem  accipiantur. 

Cap.  Lxvi. 
Num.  n   med.,  ut  in  primo  -  ut  om  PS. 

Cap.  Lxvii. 
Num.  V    fin.,  lob  i  o  -  A  casu  lob  40, 

Cap.  Lxviii. 

Num.  m  init.,  derivari  -  derivare  APS,  vide  statim. 
»      rv  3  med.,  per  modum  -  per  motum  PS. 
V  2  fin.,  Quod  cum  -  hoc  add.  APS. 
XI  3  fin.,  hunc  effectum  -  tunc  effectum  APS. 
»    xxn  1  med.,  ex  illarum  immediatione  -  pro  illarum, 
APS  eorum 

Cap.  LXix. 

Num.  rv  med.,  quod  bonum  alicui  -  bonum  quod  alicui 
APS;  et  statim  fit  pro  sit  bis. 
»      »    med.,  Si  effectus  -  Si  om  A  casu ;  sequuntur  PS. 


XLVII 


Cap.  Lxx. 

Num.  IV  init.,  iidem  effectus  -  idem  effectus. 

Cap.  Lxxi. 

Num.  X  1  fin.,  quasi  malum  sub  providentia  Dei  boni.  - 
AP  om.  malum,  S  post  boni  ponit.  Pro  boni, 
AP  bonum. 

Cap.    Lxxiv. 

Num.  I  3  fin.,  non  proveniat  ab  ea  -  Pro  ab  ea,  A  ab  ca; 
P  ab  causa;   S  a  causa. 

Cap.  Lxxv. 

Num.  Tin  med.,  species  rerum  corruptibilium  -  species  re- 
rum  incorruptibilium  APS. 

Cap.  Lxxvi. 

Num.  iii  1  fin.,  non  possent  -  non  posset  PAS;  vid.  text. 
-    2  fin.,  praepositus  -  praesuppositus  P. 
»     VIII  init.  quia  ea  -  APS  quia  vel  ea ;  ubi   vel  post 
aut  redundat. 

Cap.  Lxxix. 

Num.  n  fin.,  superioribus  spiritibus  -  A  spebus,  siglo  falso; 
PS  sequuntur. 

Cap.  Lxxx. 

Num.  II    1    med.,    virtute    corporum    -    virtutem    cor- 

porum  PS. 
VI  3  med.,  in  qua  omnia  -  APS  praemittunt  sive 

eorum  peccata.  -  2  init.,  pro  perfectione,   im- 

perfectione  PS. 
»       XI  med.,  ad  hos  -  PS  ad  hoc. 
»      XI  2  1  med.,  non  qui  gentibus  solum  -  non  solum 

qui  gentibus  APS. 
»    XIV  fin.,  ministeriis  . . .  ministeria  -  mysteriis . . .  n^- 

steria  APS;  vid.  infira  xv,  2. 

Cap.  Lxxxi. 

Num.  I  3  med.,  robore  corporali  -  robore  humano  APS; 
vid.  text. 

Cap.  Lxxxii. 

Num.  m  2  med.,reditad  orientem- receAf  ad  occidentem 
APS;  vide  post  aliquas  lineas. 
»    3  init.,  occidens  alterius  -  accidens  alterius  PS. 
»      IX  1  med.,  aliquod  extensum  -  aliquod  eccessum  PS. 

Cap.  Lxxxrv. 

Num.  m  3  init.,  primo  -  Vid.  supra,  cap.  XLvn,  vn  3  fin. 
»     XIV  1    med.,  effectus    producere  -  affectus  produ- 

cere  PS. 
»      XV  2  med.,  non  mediante  -  non  mediate  A. 

Cap.  Lxxxv. 

Num.  n  4  init.,  causa  finalis  illius  finis  -  PS  om.  finalis 
illius.  -  Statim  pro  causa  efficiens  illius  -  causa 
efficiens  illud  APS. 

»  VI  1  med.,  sive  . . .  rerum  -  Om.  PS.  -  Item  statim, 
darentur  . . .  vitae  et  frustra. 

»  vn  fin.,  agat.  Ergo  etc.  -  A  casu  ponit  Ergo  etc. 
post  agentis,  P  sequitur  A.  S  omittit. 

»    vm  2  med.,  subditur  -  subducitur  APS. 

»    xm  fin.,  licet  om.  PS. 

»  xrv  init.,  aliquod  flagitium  -  aliquid  flagitium  APS; 
vid.  XV,  init.  (Cf.  lxxxvi,  v  3,  sive  sit  aliquid 
positivum  sive  sit  aliquod  privativum  APS.) 

Cap.  Lxxxvi. 

Num.  i    med.,  proximae  autem  causae  -  proriae  autem 
causae  APS.  Vid.  text.  et  infra  n.   ii,  proximi 
agentis. 
»     V     2  med.,  nullum  inter  se  -  se  om.  AP. 


Init, 
Num, 


Num, 


Num.  v   3  med.,  comparati  -  Ita  APS:  sed  forte  casu  pro 
comparari 
»     VII  4  med.,  sumptam  -  considerata  sumptam  A  casu ; 
sequitur  P. 

Cap.  Lxxxvn. 

removet  -  A  respondet  casu. 
n   med.,  si  sit  animatum  -  si  sit  animata  P,  si  sit 

animati  S. 
rv  3  med.,  propter  . . .  verum  -  Om.  PS. 

Cap.  Lxxxvm. 

I     med.,   nisi  mediante  -  mediante  om.  PS. 
»      II    2  fin.,  necessitantis   ad   actum  -  necessitatis    ad 

actum  AP,  corrigit  S. 
»      »3  med.,  efficientiae  -  efficienter  AP,  S  efficienlis. 
■'•      m  init,  bono  divino  -  divino  om.  PS. 
»     VII  med.,  esse  intrinsecum  -  esse  extrinsecum  APS. 

Cap.  Lxxxix. 

Num.  m  2  fin.,  in  esse  intellecto  -  in  esse  intellectu  AP; 

S  corrigit. 
»      IV  2  med.,  aliarum  rerum  -  rerum    om.   APS;  cf. 

Comm.  cap.  seq.,  ii,  Quarto. 
»      VI  fin.,  habere  illum  -  habere  illud  APS. 

Cap.  xc. 

Num.  rv  2  med.,  provisae  tantum  et  ordinatae  -  provisa... 
ordinata  APS. 

Cap.  xcn. 

Num.  I    2  fin.,  secundus  fieri  -fieri  om.  PS. 

»     n     I  fin.,  Quod  enim  unus  -  Quod  enim  unum  A 

casu. 
»     VI   init.,  Tertio  -  Secundo  AP ;  corrigit  S. 
»    VII    2  med.,  valet  -  A  falsum  siglum  vz;  PS  videlicet. 

Cap.  xcra. 

Num.  rv  med.,  Severum  et  Antonium  -  Ita  APS  et  Picus. 
Intellige  Antoninum  (Caracalla). 
»   -  »    med.,  debita  nec  morte  -  Ita   A  et  Picus ;   pro 
debita,  PS  merita. 

Cap.  xciv. 

Num.  t    med.,  Ergo  hoc  non  est  impossibile  -  Ergo  hoc 

non  est  possibile  APS ;  vid.  text. 
»      III  2  init.,  ita  existimatur  -  ista  existimatur  PS. 
»    VIII  2  med.,  non    regnare    aut    non  -  Primum    non 

om.  PS. 
»      IX  4    init.,  rebus  eventibusque  -  A  casu,  rebus  even- 

tibus  quod;  PS  sic  rerum  eventibus. 

Cap.  xcv  et  xcvi. 

Num.  IV  init.,  appetitus  completionem  -  A  complectionem, 
PS  complexionem ;  vid.  text.  et  var. 
»     III   bis,  propter  defectum  -  APS  praemittunt  aut. 
»     VI    bis,   1    fin.,    Deo    faciente  -  ^eo    favente  APS; 
vid.  text. 

Cap.  xcvin. 

Num.  I     1  med.,  qui  omnia...  qui  aliquos  -  A  quia  ... 
qui;  PS  quia  ...  quia. 
»     m    3  fin.,  non  alios  —  non  om.  APS. 
»     IV    init.,  sicut  sunt  -  sunt  om.   APS ;  vid  text.   PS 
jungunt  sicut  cum  et  adhuc. 

Cap.  xcix. 

Num.  I     2  init,  proprie  quidem  -  PS  proprie  quiddam. 
»     IV    init.,  potest  immediate  — /70/«/  mediate  A. 
»      »    fin.,  divina  voluntas  -  diurna  voluntas  A. 
»     VII   fin.,  causatae  -  causata  APS. 
»     VIII  med.,  qui  est  ignis  effectus  -  est  om.  AP. 
»       »       »      effectum  elementarem  -  effectum  elemen- 

torum  PS. 
»       »     fin.,  concurrente  -  concurrere  A. 


XLVIII 


Cap.  c. 

Num.  iii  3  med.,  ahscedunt-  accedunt  A;  descendunt  PS; 
{abscedunt  Picus). 
»      IV  init,  Major-  Ita  S;  AP  minor. 

Cap.  ci. 

Num.  IV  3  fin.,  ad  retrocessionem  -  ad  retroducere  PS. 

Cap.  cii. 

Num.  IV  2  med.,  sibi  repugnantis  -  sibi  repugnanti  A. 
»     xii  2  fin.,  desitio  termini  a  quo  -  desitio  termini  ad 
quem  APS. 

Cap.  cni. 

Num.  11   med.,  sequitur  ulterius  -  sequitur  alterius  A  casu ; 
sequuntur  PS. 

3  init.,  possint  -  possit  APS. 
1  fin.,  accedit  -  Ita  PS ;  A  casu  accidit. 


» 

rv 

» 

V 

Num. 

IV 

Cap.  civ. 

2  init,   inungatur  -  jungatur  PS.  (Heliotropia 

A  ponit  sine  aspiratione.   Albertus  M.  recenset 

sub  litt.  E.) 
»    VIII  1  init.,  forma  artificiati  -forma  artificialis  AS, 

P  forma  artificiali. 
»     »     3  fin.,  factam  communicata  -facta  in  commu- 

nicato  A,  facta  incommunicata  P,  facta  commu- 

nicata  S. 
»     IX    2    med.,  agentibus    particularibus    quibus  -  pro 

quibus,  APS  cui. 

Cap.  cv. 

Num.    V  2  fin.,  maximum  indicium  -  maximum  judicium 
PS. 

Cap.  cvi. 

Num.    V  med.,  Anebriotem  -  Ita  AP;  S.  Anebontem;  yid. 
text.  et  var. 


Num.  I 
»     m 


Num.  vii 
»     vin 

»  IX 


»         XI 


»     xii 

»      XVI 


»  XVII 
»  XXI 
»    XXII 


Num.  I 

»      rv 
»        V 

»        » 

»      XIII 


Cap.  cvn. 

init.,  quarum  auxilio  -  cujus  auxilium  APS. 

1  init,  aliud  prius  -  a/JMrf  1?'"  A;  aliud  primum 
PS;  cf.  text.  et  infra  ni  2  med.,  aliquid  prius. 

Cap.  cix. 

2  fin.,  eo  scilicet  -  in  eo  scilicet  APS. 
fin.,  ex  qua  deinde  -  ex  quo  deinde  APS. 
init.,  alia  regulariter  disponeret  -  alia  regulariter 
disponeretur ;  vid.  text.  et  var. 

1  fin.,  Tertio  -  AP   secundo;  vid.   infra   xn    3, 
Ad  tertium;  S  corrigit. 

2  fin.,  per  se  de  -  de  per  se  APS. 

1  med.,  a  nullo  superiori  participato  -  a  nullo 

superiori  participatum  APS. 

4  med.,  confidentia  -  convenientia  PS;  v.  loc.  cit. 

1  init,  illorum  modorum  -  aliorum   modorum 
APS. 

2  med.,  tunc    considerare    -    tunc    considera- 
tione  AP. 

med.,  appetitui  -  appetitu  A. 

2  init.,  aliis  praeesse  -  alii  praeesse  APS. 

2  med.,  ordinarent  in  ipsum  -  pro  ipsum,  APS 
ipso. 

Cap.  cx. 

1   fin.,  incosiderationis  -  considerationis  AP;  S 
corrigit. 

3  fin.,  dictorum  -  doctorum  APS. 

1  med.,  recipere  -  Ita  hic  APS  sed  infra  v  2  med. 

suscipiunt;  cf.  text.  et  var. 

»  fin.,  agentis  -  agentes  A. 

med..  in    secundo    sententiarum  (A  sen.)  —  in 

secundo  sensu  PS. 


Cap.  cxiii. 

Num.    V  1  med.,  "ptttmtr.  -  pertinent  APS. 

»    VIII  1  med.,  cum   natura  -  cum   enim  natura  APS; 

loc.  cit.  natura  enim. 
»      »    3  fin.,  est  contra  -  est  esse  contra  APS. 

Cap.  cxv. 
Num.  II   med.,  sed  esse  -  sed  et  A ;  PS  sed  etiam. 

Cap.  cxvi. 

Num.  II   init,  Amor  summi  Boni  -  AP  Amor  summi  Dei; 
S  corrigit 
»      V   3  init.,  sed  distinguurtur  -  sed  distinguitur  APS. 

Cap.  cxvm. 

Num.  ra  2  init.,  et  remotionem  -  pro  et,  PS  per. 

Cap.  cxix. 

Num.  III  2  med.,  dicimur  ea  quibus  -  pro  dicimur,  APS 
dicimus;  sed  cf.  text,  et  dicimur  alias  in  hoc  num. 

Cap.  cxx. 

Num.  IV  3  med.,  ipsorum  radicem  -  ipsarum  radicem  APS. 
»       »4  med.,  colebant  —  debeant  A  casu,  et  P ;  S  cor- 

rigit. 
»    VIII  init.,  honorans   enim   aliquid  -  Pro  aliquid  AP 

aliquem,  sed  vide  post  aliquas  lineas. 
»      X    2  fin.,  ut  vero  terminatur  -  ut  vero  terminat  APS. 

Cap.  cxxi. 

Num.    V  fin.,  scandalizet  -  scandali^at  A.  - 

Cap.  cxxn. 

Num.  V  2  med.,  potest  ratio  uti  -potest  homo  uti  (A  fb). 
»     »  »     »      taliter  -  totaliter  APS. 

Cap.  cxxrv. 

Num.  ni  1  init.,  Tertio  -  Secundo  A. 
»     vn  2  fin.,  licet  -  licet  et  APS. 

Cap.  cxxv. 
Num.  m  2  fin.,  et  aliquid  habebat  -  et  aliquid  habeat  A. 

Cap.  cxxvii. 

Num.  rv  med.,  aliquos  cibos  prohibentem  -  aliquos  cibos 
prohibente  APS. 

Cap.  cxxxn. 

Num.  ra  med.,  interdicere  -  intercidere  A. 

»      rv  init.,  ministrando  altari  -  ministrando  alteri  APS. 

Cap.  cxxxin. 

Num.    V  2  init.,  ad  eorum  sustentationem  -  ad  rerum  su- 
stentationem  APS. 

Cap.  cxxxv. 

Num.  m  5  fin.,  qui  alias  habent  -  quia  alias  habent  APS. 

Cap.  cxxxvra. 

Num.  vn  med.,  intentius  in   illud  fertur  -  intentius  APS 
hac  sola  vice ;  vid.  not.  marg.  ad  init.  num.  vn. 

Cap.  cxxxix. 

Num.  I     1   med.,  expeditius  -  expeditus  A. 

»     V     med.,    quantumcumque:  -  intellige  quantulum- 
cumque;  cf.  loc.  cit.  ex  II  Sent. 

Cap.  cxLi. 

Num.  n    2  fin.,  affectu  -  effectu  A. 


XLIX 


Cap.  cxLvi. 

Num.  I     med.,  Probatur  consequentia.  Quia  nullus  -  Pro 
consequentia,  APS  consequens. 
»      II    2  init.,  ex  inferioribus  verbis  -  ex  superioribus 
verbis  APS. 

Cap.  cxLTn. 

Num.  rv,  in  eadem  distinctione  Primi  -  in  eadem  distin- 
ctione  prima  APS. 

Cap.  cxux. 

Num.  I     3,  hominis  est  beatitudo  -  hominis  est  habitudo 
AP;  S  corrigit. 
»      II    3  med.,  habitualem  -  in  habitualem  APS. 
»     VI   med.,  accipiatur  -  accipitur  A. 

Cap.  cLn. 
Fin.  capituli,  Quarto  -  AP  Quinto;  S.  corrigit. 


Cap.  cLm. 

Num.     I  2  med.,  secundus  amor  -  primus  amor  AP. 
»       II  med.,  possibilem  esse  -  possibile  esse  A. 
»      m  3  fin.,  necessitans  -  necessitas  APS. 

Cap.  cLiv. 

Num.  in  med.,  veritatem  fidei  -  virtutem  fidei  APS;  cfr. 
text.  et  var. 
»      XI  4  med.,  excedunt   rationem  -  excedunt   revela- 
tionem  APS. 

Cap.  cLvra. 

Num.  IV  init.,  videmur  -  videmus  A. 

»      »       »     per  affectum  -  per  effectum  PS. 

Cap.  cLxm. 

Num.     I  2  init.,  ordinis-  Om.  APS ;  cfr.  I  Part.  q.xxm,  a.  2. 
»      III  fin.,  Laus  Deo,  Explicit  Liber  Tertius.  -  P.  om.  - 
S:  Expliciunt  Commentaria  in  tertium  librum 
D.  Th.  de  Aq.  Contra  Gentiles. 


XI. t: 


LI 


Siglorum  interpretatio. 


Nota. 

-  De  horum  valore  absoluto  et  virtuali  cfr.  Praef. 

Vol. 

Praec.  p.  xxxin  b  et  hanc  Praef.  p.  xli  b. 

A     .     . 

.     .     Textus  definitivus  Autogr.  Vat.  Lat.  gSSo. 

pA.     . 

.     .     Eiusdem  aliqua  anterior  forma. 

a     .     . 

.     .     Consensus  codicum  BCFH  repraesentans 

textum  Exemplaris  Parisiensis. 

B      .     . 

.     .     Cod. 

Vat.  Ottob.  Lat.   186. 

C     .     . 

•         •                * 

»          »           »211. 

D     .     . 

•         •                * 

>      Lat.  789. 

E      .     . 

■         •                * 

»     790. 

F      .     . 

•         ■                * 

»         »      10139. 

G     .    . 

•          ■                * 

»     791. 

H     .     . 

.                » 

»      Borghes.  112. 

M     .     . 

•                » 

Erford.  Amplon,  F  96;  adhibitus  in 
sola  Appendice  huius  Voluminis. 

N     .     . 

•         •                * 

Norim.  Bibl.  Civit.  Cent.  II  26. 

W    .    . 

» 

Vat.  Lat  792. 

X     .     . 

•         ■                » 

»      Urbin.  788. 

Y     .     . 

•         ■                2" 

»           »        i35. 

Z      .    . 

•         .                * 

»       Palat.  356. 

P     .     . 

.     .     Editio  Piana  Rom.   \Sjo, 

b     .    . 

.     ■         » 

Rom.  1475. 

c      .    . 

•     ■         * 

Ven.  Franc.  Hailbrun  et  Nic  de 
Francf.  socios. 

d     .     . 

•         » 

Ven.   1480. 

Pc    .     . 

■     .     Lectio  Piana  incoepit  a  c. 

Pi    .     . 

■     •         * 

»            »         z.  d. 

Commentaria  Ferrariensis. 

A     .     .     .     .     Editio  princeps.  Ven.  1^24. 
p     .     .     .     .         »       Piana  Rom.   1^70. 
S     .     .     .     .         »       Rom.   1897-1901. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES 

SANCTI  THOMAE  AQUINATIS 

CUM   COxMMENTARIIS 

FRATRIS  FRANCISCI  DE  SYLVESTRIS  FERRARIENSIS 

TOMUS    SECUNDUS 


SoimA  CoNTRA  Grntiles   D.  Thomak  Tom.  II. 


■'.  '  ■ '! '     ■-»  <,."'"  :'■•  c.;  I..1' 


D.  THOMAE  AQUINATIS 

SUMMA  CONTRA  GENTILES 

CUM  COMMENTARIIS 

FRATRIS  FRANCISCI  DE  SYLVESTRIS  FERRARIENSIS 


LIBER  TERTIUS 

CAPITULUM  PRIMUM 

PROOEMIUM. 

DEUS  MAGNUS  DOMINUS  ET  REX  MAGNUS  SUPER  OMNES  DEOS.  QUONIAM  NON  REPELLET  DOMINUS  PLEBEM  SUAM. 
QUIA  IN  MANU  EIUS  SUNT  OMNES  FINES  TERRAE,  ET  ALTITUDINES  MONTIUM  IPSIUS  SUNT.  QUONIAM  IPSIUS 
EST    MARE    ET    IPSE    FECIT   ILLUD,    ET    SICCAM    MANUS    EIUS    FORMAVERUNT.    (PSALM.  XCIV,  3  SQQ.) , 


JNUM  esse  primum  entium,  totius  esse 
perfectionem  plenam  possidens,  quod 
Deum  dicimus,  in  superioribus  est 
ostensum,  qui  ex  sui  perfectionis  abun- 
dantia  omnibus  existentibus  esse  largitur,  ut  non 
solum  primum  entium,  sed  et  principium  omnium 
esse  comprobetur.  Esse  autem  aliis  tribuit  non 
necessitate  naturae,  sed  secundum  suae  arbitrium 
'  Lib.  n,  c.  xxiii.  voluntatis,  ut  ex  superioribus  *  est  manifestum. 
Unde  consequens  est  ut  tactorum  suorum  sit  Do- ; 
minus :  nam  super  ea  quae  nostrae  voluntati  sub- 
duntur,  dominamur.  Hoc  autem  dominium  super 
res  a  se  productas  perfectum  habet,  utpote  qui 
ad  eas  producendas  nec  exterioris  agentis  admi- 
niculo  indiget,  nec  materiae  fundamento :  cum  ■ 
sit  totius  esse  universalis  effector. 

Eorum  autem  quae  per  voluntatem  produ- 
cuntur  agentls,  unumquodque  ab  agente  in  finem 
aliquem  ordinatur:  bonum  enim  et  finis  est  ob- 
iectum  proprium  voluntatis,  unde  necesse  est  ut : 
quae  ex  voluntate  procedunt,  ad  finem  aliquem 
ordinentur.  Finem  autem  ultimum  unaquaeque 
res  per  suam  consequitur  actionem,  quam  oportet 
in  -finem  dirigi  ab  eo  qui  principia  rebus  dedit 
per  quae  agunt. 

Necesse  est  igitur  ut  Deus,  qui  est  in  se  uni- 
versaliter  perfectus,  et  omnibus  entibus  ex  sua 
potestate  esse  largitur,  omnium  entium  rector 
existat,  a  nullo  utique  directus:  nec  est  aliquid 
quod  ab  eius  regimine  excusetur,  sicut  nec  est 
aliquid  quod  ab  ipso  esse  non  sortiatur.  Est  igitur, 
sicut  perfectus  in  essendo  et  causando,  ita  etiam 
et  in  regendo  perfectus. 


Huius  vero  regiminis  effectus  in  diversis  a|>- 
paret  diversimode,  secundum  differentiam  natu- 
rarum.  Quaedam  namque  sic  a  Deo  producta 
sunt  ut,  intellectum  habentia,  eius  similitudinem 
gerant  et  imaginem  repraesentent:  unde  et  ipsa 
non  solum  sunt  directa,  sed  et  seipsa  dirigentia 
secundum  proprias  actiones  in  debitum  finem. 
Quae  si  in  sua  directione  divino  subdantur  re- 
gimini,  ad  ultimum  finem  consequendum  ex  di- 

.  vino  regimine  admittuntur:  repelluntur  autem  si 
secus  in  sua  directione  processerint, 

Alia  vero,  intellectu  carentia,  seipsa  in  suum 
finem  non  dirigunt,  sed  ab  alio  diriguntur.  Quo- 
rum  quaedam,  incorruptibilia  existentia,  sicut  in 
esse  naturali  pati  non  possunt  defectum,  ita  in 
propriis  actionibus  ab  ordine  in  finem  eis  prae- 
stitutum  nequaquam  exorbitant,  sed  indeficienter 
regimini  primi  regentis  subduntur:  sicut  sunt  cor- 
pora  caelestia,  quorum  motus  semper  uniformiter 

.  procedunt. 

Alia  vero,  corruptibilia  existentia,  naturalis  esse 
pafi  possunt  defectum,  qui  tamen  per  alterius 
profectum  suppletur:  nam,  uno  corrupto,  aliud 
generatur.  Et  similiter  in  actionibus   propriis  a 

;  naturali  ordine  deficiunt,  qui  tamen  defectus  pei- 
aliquod  bonum  inde  proveniens  compensatur.  E^ 
quo  apparet  quod  nec  illa  quae  ab  ordine  primi 
regiminis  exorbitare  videntur,  potestatem  primi 
regentis  evadunt :  nam  et  haec  corruptibilia  cor- 

>pora,  sicut  ab  ipso  Deo  condita  sunt,  ita  pote- 
stati  eius  perfecte  subduntur. 

Hoc  igitur,  divino  repletus  Spiritu,  Psalmista 
considerans,  ut  nobis  divinum  regimen  demon- 


Codices  NZ  usque  ad  cap.  45,  Y  usque  ad  cap.  i6,  D  in  solo  cap.  a,  ostendunt  priorem  redaetionem  A ;  has  lectiones  vide  sub  pA.        In  textu 

S.  Scripturae  ipsius  sunt  Ita  NYZ ;  ipse  conspiclt  ceteri,         3  in  superioribus  est  ostensum)  (ut  W)  ostensum  est  superius  aDWXPc.         4  quij 
quod  aEWXfePc.         6  principium]  priraum  principium  Pd.         14  nec  Ita  ENYZ;  non  ceteri.  19  aliquem  om  aDWX.         24  in  fiiiefn  om 

aDWPc.        3o  nec]  non  EGWYZ. 

8  divino  subdantur  regiminij  subdantur  «itWXc,    regimini    divino    subdantur  Pd.         2  3  suppletur]  completur  Pc.         28  exorbits^re  6m'  «W, 
exire  sF.         32  repletus]  impletus  NYZ.  - 


SUxMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  I. 


straret,  primo  describit  nobis  primi  regentis  per- 
fectionem :  naturae  quidem,  in  hoc  quod  dicit 
Deusj  potestatis,  in  hoc  quod  dicit  magniis  Do- 
minus,  quasi  nuUo  indigens  ad  suae  potestatis 
effectum  producendum;  auctoritatis,  in  hoc  quod 
dicit  rex  magnus  super  omnes  deos,  quia,  etsi 
sint  multi  regentes,  omnes  tamen  eius  regimini 
subduntur. 

Secundo  autem  nobis  describit  regiminis  mo- 
dum.  Et  quidem  quantum  ad  intellectualia,  quae, 
eius  regirhen  sequentia,  ab  ipso  consequuntur  ul- 
timum  finem,  qui  est  ipse:  et  ideo  dicit,  Quia  non 
repellet  Dominus  plebem  suam.  Quantum  vero  ad 
corruptibilia,  quae,  etiam  si  exorbitent  interdum 
a  propriis  actionibus,  a  potestate  tamen  primi  re- 
gentis  non  excluduntur,  dicit,  Quia  in  manu  eius 
sunt  omnes  Jines  terrae.  Quantum  vero  ad  caele- 
stia  corpora,  quae  omnem  altitudinem  terrae  ex- 
cedunt,  idest  corruptibilium  corporum,  et  semper 


rectum  ordinem  divini   regiminis   servant,  dicit, 
et  altitudines  montium  ipsius  sunt. 

Tertio  vero  ipsius  universalis  regiminis  ratio- 
nem  assignat:  quia  necesse  est  ut  ea  quae  a  Deo 

s  sunt  condita,  ab  ipso  etiam  regantur.  Et  hoc  est 
quod  dicit,  Quoniam  ipsius  est  mare  etc. 

Quia  ergp  in  Primo  Libro  de  perfectione  di- 
vinae  naturae  prosecuti  sumus;  in  Secundo  autem 
de  perfectione  potestatis  ipsius,  secundum  quod 

■»  est  rerum  omnium  productor  et  dominus:  restat 
in  hoc  Tertio  Libro  prosequi  de  perfecta  aucto- 
ritate  sive  dignitate  ipsius,  secundum  quod  est 
rerum  omnium  finis  et  rector.  Erit  ergo  hoc  or- 
dine  procedendum :  ut  primo  agatur  de  ipso  se- 

■s  cundum  quod  est  rerum  omnium  finis;  secundo, 
de  regimine   universali   ipsius,   secundum  quod 
omnem  creaturam  gubernat*;  tertio,  de  speciali  *  cap.  lxiv. 
regimine,  prout   gubernat   creaturas   intellectum 
habentes  *.  "  cap.  cxi. 


7    omnes  tamen  eius  regimini)  eius  tamen  regimini  omnes  oDWPc.  12    qui]  quod  aDWc<i.  16    dicit   Ita  NY;   om  pZ,  unde  dicit 

ceteri.         i8  excedunt]  excedant  a,  excederent  X. 

1  dicit  Ita  NY  (a  17  Quantum...  dicit  om  pZ);  dicitur  b,  unde  dicit  ceteri.  2  ipsius  sunt  Ita  ENXYsG;  ipse  fecit  pZ,  ipsius  est  pG,  ipse 
conspicit  ceteri,  7  divinae  pdst  naturae  aDW.  9  quod]  quam  CDEGWX.  10  rerum  pos(  oinnium  DPc.  restat]  \g\tm  addunt  \Pd. 
11   perfecta  auctoritale]  perfectionis  auctoritate  NYZ,  aii  ^ro  pertectione  auctoritatis  "r  i3  rerum  ^osf  omnium  aDWPc.  16  universali]  uni- 

versalis  aGW.         17  speciali]  ipsius  Y,  eius  Z,  speciali  ipsius  EGXPc. 

Commentaria  Ferrariensis 


*  Cap.  seq. 


*  Num.  IV. 


ExPEDiTO  Secundo  Libuo,  in  quo  Sanctus  Thomas  de 
processu  creaturarum  a  Deo  determinavit,  nunc  Ter- 
tius  explanandus  est  Liber,  in  quo  de  ordine  creaturarum 
in  Deum  sicut  in  finem  determinatur. 

Circa  hoc  autem  duo  facit  Sanctus  Thomas  :  primo, 
ponit  Prooemium ;  secundo,  exequitur  propositum*. 

Prooemium  in  duas  dividitur  partes  :  primo  enim  osten- 
ditur  Deum  habere  regimen  creaturarum  ;  secundo,  divisio 
huius  libri  concluditur*. 

1.  Quantum  ad  primum,  supposito  ex  praecedentibus 
Deum  esse  primum  entium,  et  omnium  esse  primum  princi- 
pium,  duas  ponit  conclusiones  Sanctus  Thomas.  Prima  est : 
Deu.i  habet  dominium  perfectum  super  res  ab  ipso  productas. 

Probatur  qupad  primam  partem  sic.  Deus  tribuit  esse 
aliis  per  arbitrium  suae  voluntatis.  Ergo  habet  omnium 
factorum  suorum  dominium.  -  Probatur  consequentia.  Quia 
super  ea  quae  nostrae  voluntati  subduntur,  dominamur. 

Quoad  secundam  vero  partem  probatur,  quia  non  in- 
diget  exterioris  agentis  adminiculo,  nec  materiae  funda- 
mento,  cum  sit  totius  [esse]  universalis  effector,  idest,  pro- 
ductor  omnium  quae  sunt  in  re. 

2.  Circa  istam  propositionem,  Super  ea  quae  nostrae 
voluntati  subduntur,  dominamur,  attendendum  quod  in- 
telligitur  quantum  ad  illud  secundum  quod  nostrae  vo- 
luntati  subduntur.  Contingit  enim  quod  aliqua  subduntur 
nostrae  voluntati  quantum  ad  unum,  non  autem  quantum 
ad  aliud.  Puta,  domus  aliqua  subest  voluntati  alicuius 
quantum  ad  usum,  non  autem  quantum  ad  ipsam  sub- 
stantiam  domus  :  quia  in  libertate  sua  est  habitare  domum 
aut  non  habitare,  et  concedere  usum  alteri  aut  non  con- 
cedere,  unde  est  dominus  domus  quantum  ad  usum,  non 
autem  quantum  ad  substantiam.  Eodem  modo,  si  aliquis 
sit  voluntati  alicuius  subditus  quantum  ad  directionem  et 
gubernationem  ipsius,  ille  est  dominus  eius  quantum  ad 
directionem  et  gubernationem  :  non  autem  quantum  ad 
alia,  utpote  non  se  extendens  universaliter  ad  omnia  quae 
sunt  in  re.  Unde  hoc  dominium  est  incompletum  et  im- 
perfectum.  Quia  autem  omnia  voluntati  divinae  subduntur 
universaliter,  quantum  ad  omnia  quae  sunt  in  re ;  et  sic 
illi  subduntur  quod  per  solam  voluntatem,  absque  alterius 
adminiculo,  produci  possunt :  ideo  Deus  plenum  et  per- 


fectum  dominium  super  omnia  creata  habet,  ut  videlicet 
omnia  secundum  ipsius  dispositionem  in  re  eveniant. 

n.  Secunda  conclusio  est:  Deus  est  omnium  creatu- 
rarum  rector  perfectus.  Hanc  conclusionem  primo  pro- 
bat;  secundo,  manifestat  diversos  modos  regiminis  Dei*.  •  Num.  seq. 

Probat  autem  primam  partem  hac  ratione.  Deus  ordinat 
res  in  finem,  et  earum  actiones  dirigit.  Ergo  est  earum 
rector.  -  Probatur  antecedens  quoad  res  :  quia  ea  quae 
per  voluntatem  agentis  producuntur,  unumquodque  ab 
agente  in  finem  aliquem  ordinatur ;  cum  bonum  et  finis 
sit  proprium  obiectum  voluntatis.  Quo  vero  ad  actiones : 
quia  unumquodque  et  per  suam  actionem  finem  ultimum 
consequitur,  et  eam  oportet  dirigi  ab  eo  qui  principia 
rebus  dedit  per  quae  agunt. 

Secundam  vero  partem  probat.  Deus  est  perfectus  in 
essendo  et  causando.  Ergo  est  et  in  regendo  perfectus. 

Ad  evidentiam  eorum  quae  circa  hanc  conclusionem 
dicuntur,  advertendum  quod  supponit  Sanctus  Thomas 
quod  ordinare  res  in  finem  dirigendo  operationes  ad  fi- 
nem  et  dando  eis  principia  per  quae  operantur,  sit  ipsas 
res  regere  et  gubernare.  Hoc  enim  tanquam  manifestum 
supponit,  et  tanquam  nominis  rationem  dicens,  ut  patet 
Prima,  q.  ciir,  a.  1.  Unde  et  ibidem  articulo  4,  inquit  quod 
duo  sunt  effectus  generales  gubernationis  divinae,  scilicet 
conservatio  reriim  in  bono,  et  motio  earum  ad  bonum. 
Et  ideo  ex  eo  quod  Deus  res  a  se  productas  ordinat  in 
finem,  concludit  immediate  ipsum  esse  rectorem  omnium, 
suppressa  maiore,    quam  veluti   manifestam  praetermittit. 

IIL  Secundo  loco  ostendit  quam  diversus  sit  huius  re- 
giminis  effectus  *.  Et  ponit  quod  diversimode  in  diversis  •  Cf.  n.n.init. 
ostenditur.  Quia  quaedam  non  solum  diriguntur,  sed  etiam 
seipsa  in  finem  dirigunt,  secundum  proprias  actiones;  et 
ad  consccutionem  ultimi  finis  admittuntur  si  in  sua  dire- 
ctione  divino  regimini  subdantur;  repeiluntur  autem  si 
secus  egerint.  -  Quaedam  vero  ab  aho  tantum  diriguntur. 
Sed  haec  in  duplici  genere  sunt.  Nam  quaedam,  sicut  in 
esse  naturali  defectum  pati  non  possunt,  ita  in  propriis 
actionibus  indeficienter  regimini  primi  regentis  subiiciun- 
tur,  et  a  suo  ordine  nunquam  exorbitant:  -  supple,  nisi 
aliquid  in  eis  praeter  naturam  aut  supra  naturam  Deus 
operetur.  Huiusmodi  sunt  corpora  caelestia,  quorum  motus 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  I,  II. 


semper  uniformiter  procedant.  -  Quaedam  vero,  sicut  in 
esse  naturae  pati  possunt  defectum,  ita  et  in  actibus  pro- 
priis :  qui  tamen  defectus  per  aliquod  bonum  inde  prove- 
niens  compensatur.  Talia  autem  sunt  corpora  corruptibilia: 
haec  enim,  sicuf  ab  ipso  Deo  condita  sunt,  ita  potestati 
eius  perfecte  subduntur,  quamvis  videantur  ab  ordine  primi 
regiminis  exorbitare. 

2.  Hic  duo  sunt  attendenda.  Primum  est,  quod  res  or- 
dinata  in  finem  ab  alio,  ex  motione  ipsius  habet  consequi 
finem,  quandiu  sub  ordine  illius  moventis  perseverat:  sed 
quando  ab  intentione  et  motione  primi  moventis  digre- 
ditur,  tunc  finem  ad  quem  ab  agente  movetur,  non  con- 
sequitur.  Quandiu  enim  sagitta  subditur  motioni  recte  sa- 
gittantis,  finem  ad  quem  a  sagittante  dirigitur  consequitur: 
sed  si  ex  aliquo  impellente  non  substet  ordini  motionis 
a  sagittante,  sed  alio  defiectatur,  finem  consequi  non  po- 
terit.  Idemque  eveniret  si  sagitta  esset  aliquod  movens 
seipsum,  et  seipsam  moveret  non  secundum  impetum  et 
motionem  sagittantis,  sed  contra  talem  motionem,  aut  ali- 
quo  motu  ab  illo  deviante.  Oportet  enim  quod  ad  aliquem 
finem  ab  aliquo  dirigitur,  subdi  motioni  dirigentis  et  illam 
sequi,  si  finem  talem  assequi  debeat:  non  enim  in  finem 
superioris  agentis  aliquid  pervenire  potest  nisi  ex  motione 
talis  agentis,  cum  finem  et  agentem  oporteat  proportio- 
nari ;  nam  nunquam  puer  finem  ad  quem  eum  paedagogus 
dirigit,  ex  tali  directione  consequitur,  nisi  directioni  tali 
subiiciatur.  Propterea  bene  inquit  Sanctus  Thomas  quod  ea 


quae  se  dirigunt  in  finem,  si  in  sua  directione  divino  regi- 
mini  subdantur,  ad  ultimum  finem  consequendum  ex  divino 
regimine  admittuntur,  repelluntur  autem  si  secus  egerint. 

Secundum  est,  quod  corruptibilia,  quanivis  ab  ordiue 
sibi  dato  a  primo  regente  exorbitent,  puta  cum  arbor  sla- 
tuto  tempore  non  fioret,  non  tamen  propter  hoc  a  divino 
regimine  subtrahuntur.  Tum  quia  sic  reguntur  ut  deficere 
possint  et  impediri.  Tum  quia  etiam  ex  tali  exorbitantia 
aliquid  a  Deo  elicitur:  et  sic,  etiam  dum  talia  corpora  a 
naturali  ordine  exorbitant,  ipsam  exorbitantiam  Deus  or- 
dinat,  loco  illius  bonum  aliquod  substituendo.  -  Sed  de 
iis  omnibus  inferius,  cum  de  divina  agetur  providentia, 
amplior  sermo  erit  *. 

Postremo,  utramque  conclusionem  simul  auctoritate 
Psalmi,  Deus  Magnus  Dominus  etc,  quam  diligenter  ex- 
planat,  confirmat. 

IV.  Quantum  ad  secundum  *,  concludit  intentionem 
huius  Tertii  Libri,  eiusque  generalem  divisionem.  Et  ait 
quod,  cum  in  antecedentibus  determinatum  sit  de  perfe- 
ctione  divinae  naturae  ac  etiam  de  perfectione  potestatis 
ipsius,  in  hoc  Tertio  Libro  de  perfecta  auctoritate  sive 
dignitate  ipsius,  secundum  quod  est  omnium  rector  et  finis, 
agendum  est. 

Circa  hoc  autem,  agendum  est  prinlo  de  Deo  secundum 
quod  est  rerum  omnium  finis;  secundo,  de  eius  regimine, 
cap.  Lxiv;  tertio,  specialiter  de  eius  regimine  circa  naturas 
intellectuales  *. 


Cap.  Lxiv  sqq. 


■  Cf.  init.  Com- 
ment. 


Cap.  cxi. 


-'^^/StiifyiSi-^— 


CAPITULUM  SECUNDUM 

QUOD  OMNE  AGENS  AGIT  PROPTER  FINEM. 


quod 


STENDENDUM  est  igitur  primo,  quod  omne 
agens  in  agendo  intendit  aliquem  finem. 
In  his  enim  quae  manifeste  propter 
finem  agunt,  hoc  dicimus  esse  finem 
tendit  impetus  agentis:  hoc  enim  adi- 
piscens  dicitur  adipisci  finem,  deficiens  autem  ab 
hoc  dicitur  deficere  a  fine  intento;  sicut  patet  in 
medico  agente  ad  sanitatem,  et  homine  currente 
ad  certum  terminum.  Nec  differt,  quantum  ad 
hoc,  utrum  quod  tendit  in  finem  sit  cognoscens,  ■ 
vel  non:  sicut  enim  signum  est  finis  sagittantis, 
ita  est  finis  motus  sagittae.  Omnis  autem  agentis 
impetus  ad  aiiquid  certum  tendit:  non  enim  ex 
quacumque  virtute  quaevis  actio  procedit,  sed 
a  calore  quidem  calefactio,  a  frigore  autem  in-  > 
frigidatio;  unde  et  actiones  secundum  diversitatem 
activorum  specie  differunt.  Actio  vero  quando- 
que  quidem  terminatur  ad  aliquod  factum,  sicut 
aedificatio  ad  domum,  sanatio  ad  sanitatem:  quan- 
doque  autem  non,  sicut  intelligere  et  sentire.  Et  = 
si  quidem  actio  terminatur  ad  aliquod  factum, 
impetus  agentis  tendit  per  actionem  in  iliud  fa- 
ctum:  si  autem  non  terminatur  ad  aliquod  fa- 
ctum,  impetus  agentis  tendit  in  ipsam  actionem. 
Oportet  igitur  quod  omne  agens  in  agendo  inten-  = 
dat  finem:  quandoque  quidem  actionem  ipsam; 
quandoque  aliquid  per  actionem  factum. 

Adhuc.  In  omnibus  agentibus  propter  finem, 
hoc  esse  ultimum  finem  dicimus,  ultra  quod  agens 


non  quaerit  aliquid:  sicut  actio  medici  est  usque 
ad  sanitatem,  ea  vero  consecuta,  non  conatur  ad 
aliquid  ulterius.  Sed  in  actione  cuiuslibet  agentis 
est  invenire  aliquid  ultra  quod  agens  non  quaerit 
aliquid:  alias  enim  actiones  in  infinitum  tende- 
rent;  quod  quidem  est  impossibile,  quia,  cum  in- 
finita  non  sit  pertransire  *,  agens  agere  non  in- 
ciperet;  nihil  enim  movetur  ad  id  ad  quod  im- 
possibile  est  pervenire.  Omne   igitur  agens  agit 

'  propter  finem. 

Amplius.  Si  actiones  agentis  procedant  in  in- 
finitum,  oportet  quod  vel  ex  istis  actionibus  se- 
quatur  aliquod  factum,  vel  non.  Si  quidem  se- 
quatur  aliquod  factum,  esse  illius  facti  sequetur 
post  infinitas  actiones.  Quod  autem  praeexigit  in- 
finita,  impossibile  est  esse:  cum  non  sit  infinita 
pertransire*.  Quod  autem  impossibile  est  esse,  im- 
possibile  est  fieri:  et  quod  impossibile  est  fieri, 
impossibile  est  facere.  Impossibile  est  igitur  quod 

'  agens  incipiat  facere  aliquod  factum  ad  quod  prae- 
exiguntur  actiones  infinitae.  -  Si  autem  ex  illis 
actionibus  non  sequitur  aliquod  factum.,  oportet 
ordinem  huiusmodi  actionum  esse  vel  secundum 
ordinem  virtutum  activarum,  sicut  si  homo  sentit 
ut  imaginetur,  imaginatur  autem  ut  intelligat,  in- 
telligit  autem  ut  velit:  vel  secundum  ordinem 
obiectorum,  sicut  considero  corpus  ut  consi- 
derem  animam,  quam  considero  ut  considerem 
substantiam  separatam,  quam  considero  ut  con- 


•  I  Poster., 
(ed.Didot) 

Ject.  33. 


6  ab  hoc  om  oDWXPc.         14  quaevis]  quamvis  oNX.         17    specie  post  differunt  NYZ.         19   sanatio]  et  sanatio  P</.         22   per  actio- 
nem».  24  tendit  hom  om  oGWXcd. 


XXII, 2 

;s.Th. 


•  I  Poster. 
! :  s.  Th. 


,  XXII, 

1. 33. 


1     medici  estj  medicinae   est    CYZ,  medicinae  F. 
aPc,  aliquid  ultra  b.  7    pertransire]  transire  YZ. 


4    invenire  aliquidj  invenire  (venire   Pc)  ad  aliquid  aPc. 
17  pertransire]  transire  EGYZ.         27  sicut]  sicut  si  Pc. 


b    aliquid]  ultra   aliquid 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  II. 


Did 

1,   10, 


siderem  Deum.  Non  autem  est  possibile  proce- 
dere  in  infinitum  neque  in  virtutibus  activis,  sicut 
neque  in  formis  rerum,  ut  probatur  in  II  Me- 
s.  Th.  1. 2, 4.-  taph.  *  forma  enim  est  agendi  principium :  neque 
'to.'"'  "'  ''  in  obiectis,  sicut  neque  in  entibus,  cum  sit  unum 
Lib.  I,  c.  xui.  primum  ens,  ut  supra  *  probatum  est.  -  Non  est 
igitur  possibile  quod  actiones  in  infinitum  pro- 
cedant.  Oportet  igitur  esse  aliquid  quo  habito 
conatus  agentis  quiescat.  Omne  igitur  agens  agit 
propter  finem. 

Item.  In  his  quae  agunt  propter  finem,  omnia 
intermedia  inter  primum  agens  et  ultimum  finem 
sunt  fines  respectu  priorum  et  principia  activa 
respectu  sequentium.  Si  igitur  conatus  agentis  non 
est  ad  aliquid  determinatum,  sed  actiones,  sicut 
dictum  est,  procedunt  in  infinitum,  oportet  prin- 
cipia  activa  in  infinitum  procedere.  Quod  est 
impossibile,  ut  supra  ostensum  est.  Necesse  est 
igitur  quod  conatus  agentis  sit  ad  aliquid  determi- 
natum. 

Adhuc.  Omne  agens  vel  agit  per  naturam,  vel 
per  intellectum.  De  agentibus  autem  per  intel- 
lectum  non  est  dubium  quin  agant  propter  finem: 
agunt  enim  praeconcipientes  in  intellectu  id  quod 
per  actionem  consequuntur,  et  ex  tali  praecon-  ■■ 
ceptione  agunt;  hoc  enim  est  agere  per  intelle- 
ctum.  Sicut  autem  in  intellectu  praeconcipiente 
existit  tota  similitudo  effectus  ad  quem  per  actio- 
nes  intelligentis  pervenitur,  ita  in  agente  naturali 
praeexistit  similitudo  naturalis  effectus,  ex  qua  • 
actio  ad  hunc  effectum  determinatur:  nam  ignis 
generat  ignem,  et  oliva  olivam.  Sicut  igitur  agens 
per  intellectum  tendit  in  finem  determinatum  per 
suam  actionem,  ita  agens  per  naturam.  Omne 
igitur  agens  agit  propter  finem. 

Amplius.  Peccatum  non  invenltur  nisi  in  his 
quae  sunt  propter  finem:  nec  enim  imputatur 
alicui  ad  peccatum  si  deficiat  ab  eo  ad  quod  non 
est;  medico  enim  imputatur  ad  peccatum  si  defi- 


ciat  a  sanando,  non  autem  aedificatori  aut 
grammatico.  Sed  peccatum  invenimus  in  his 
quae  fiunt  secundum  artem,  sicut  cum  gramma- 
ticus  non  recte  loquitur;  et  in  his  quae  sunt  se- 
cundum  naturam,  sicut  patet  in  partubus  mon- 
struosis.  Ergo  tam  agens  secundum  naturam, 
quam  agens  secundum  artem  et  a  proposito,  agit 
propter  finem. 

Item.  Si  agens  non  tenderet  ad  aliquem  effe- 
'  ctum  determinatum,  omnes  eftectus  essent  ei  in- 
differentes.  Quod  autem  indifferenter  se  habet 
ad  multa,  non  magis  unum  eorum  operatur  quam 
aliud:  unde  a  contingente  ad  utrumque  non  se- 
quitur  aliquis  effectus  nisi  per  aliquid  determi- 
netur  ad  unum.  Impossibile  igitur  esset  quod 
ageret.  Omne  igitur  agens  tendit  ad  aliquem  de- 
terminatum  effectum,  quod  dicitur  finis  eius. 

Sunt  autem  aliquae  actiones  quae  non  videntur 
esse  propter  finem,  sicut  actiones  ludicrae  et  con- 
'  templatoriae,  et  actiones  quae  absque  attentione 
fiunt,  sicut  confricatio  barbae  et  huiusmodi:  ex 
quibus  aliquis  opinari  potest  quod  sit  aliquod  agens 
non  propter  finem.  -  Sed  sciendum  quod  actio- 
nes  contemplativae  non  sunt  propter  alium  finem, 
sed  ipsae  sunt  finis.  Actiones  autem  ludicrae 
interdum  sunt  finis,  cum  quis  solum  ludit  pro- 
pter  delectationem  quae  in  ludo  est:  quandoque 
autem  sunt  propter  finem,  ut  cum  ludimus  ut 
postmodum  melius  studeamus.  Actiones  autem 
quae  fiunt  sine  attenfione,  non  sunt  ab  intellectu, 
sed  ab  aliqua  subita  imaginatione  vel  naturali 
principio :  sicut  inordinatio  humoris  pruritum  ex- 
citantis  est  causa  confricationis  barbae,  quae  fit 
sine  attentione  intellectus.  Et  haec  ad  aliquem 
finem  tendunt,  licet  praeter  ordinem  intellectus. 

Per  hoc  autem  excluditur  antiquorum  Natu- 
ralium  error,  qui  ponebant  omnia  fieri  ex  neces- 
sitate  materiae,  causam  finalem  a  rebus  penitus 
subtrahentes  *. 


•  Cf.  II  Pkrt., 
vii(,  i ;  s.  Th. 
I.  13. 


6  primum  post  ens  aDVVXfrPc.  24  in  intellectu]  in  intellectum  a.  28  tota]  certa  NYZ.  ad  quem]  ad  quara  Pc.  3S  ad  quodj 
quod  oNWci/,  quod  in  eo  D ;  yro  non  est,  non  intendit  Z.         Sg  imputaturj  non  imputatur  oXNcif. 

1    non  autem  Ita  EG ;  naturam   non  autem  ceteri.  4    et)  nec  ac,  et  etiam  NZ,  om  E.  5    naturam]  quam  agens    secundum  artem 

(partem  W)  addunt  aW;  est  reliquia  homoteleuti  sicut...  6  naturam  omissi  et  restituti.  12  unum  eorum  post  operatur  NYZ.  14  deter- 
minelurj  (per  i>)  quod  determinetur  aXfi.  ig  contemplatorke]  contemplativae  YZ,  contemprone  N.  22  quod]  et  quod  aX.  10  autem 
om  oDWX.  26  finis]  fines  oGWX,  finis  sicut  P.  38    ut  cum  Ita  NYZ,  sicut  cum  P,  cum  ceteri.  29  melius  stujeamus  Ita  NYZ; 

cf.  66  b  3i;  fortlus  secundo  agamus  aWXftPc,  fortius  studeamus  vel  agamus  D,  fortius  laboremus  E,  fortius  (operemur  addit  sG)  G,  fortius 
agamus  W.  34    Et  haec...  35  intellectus  hom  om  aWX.  Et  haec   ad  aliquem  finera  tendunt   Ita   NYZ;   Et  tamen  haec    (Unde   et   D) 

ad  aliquos  fines  tendunt  DEGiPc. 

Oommentaria   Ferrariensis 


PosiTO  prooemio,  accedit  Sanctus  Thomas   ad  primam 
partem  propositi  sui,  scilicet  iuxta  divisionem   ab    eo 
positam;   scilicet  ad  determinandum   de   Deo  secundum 
•Cf.Comm.cap.   quod  est  rerum  omnium  finis*. 

praec,  iv.  Circa  hoc  autem  duo  facit:  primo,  ostendit  finem  cu- 

iuslibet  rei  esse  bonum;  secundo,  omnia  ordinari  in  Deum 
sicut  in  finem,  cap.  xvii. 

Circa  primum  duo  facit :  primo,  ostendit  omnia  agere  prop- 

ter  aliquid ;  secundo,cuiuslibet  rei  finem  esse  bonum,  cap.  xvi. 

Circa  primum  duo  facit:  primo,  ostendit  omnia  agere 

propter  finem;  secundo,  omnia  agere  propter  bonum,  ca- 

pite  sequenti.  —  Circa  primum    duo    facit:    primo,  probat 

•  Num.  VIII.        propositum ;  secundo  removet  unum  dubium  *. 

Advertendum  autem  quod,  cum  finis  habeat  rationem 
ultimi  et  rationem  causae,  in  hoc  capite  non  agitur  de 
fine  ut  habet  rationem  causae,  sed  ut  habet  rationem  ultimi. 


I.  Arguit  igitur  primo  sic,  ad  probandum  quod  omnia 
agunt  propter  Jinem. 

Omnis  agentis  impetus  ad  aliquid  certum  tendit :  quan- 
doque  quidem  ad  actionem  ipsam;  quandoque  vero  ad 
aliquid  factum  per  actionem.  Ergo  omne  agens  in  agendo 
intendit  finem:  aut  actionem,  quando  actio  non  terminatur 
ad  aliquod  factum ;  aut  operatum  per  ipsam,  si  aliquid  per 
ipsam  efficiatur. 

Probatur  antecedens.  Tum  quia  non  ex  quacumque 
virtute  quaevis  actio  procedit:  ut  patet  in  calore  et  fri- 
gore.  Tum  quia  actiones  specie  difterunt  secundum  di- 
versitatem  activorum.  -  Consequentia  quoque  probatur. 
Quia  in  manifeste  agentibus  propter  finem  hoc  dicimus 
esse  finem  in  quod  tendit  impetus,  idest  actualis  inclinatio 
etmotio,  agentis:  quia  dum  agens  illud  adipiscitur,  dicitur 
adipisci  finem,  et  dum  ab  eo  deficit,  dicitur  deficere  a  fine 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  II. 


*  Cf.  text.  et  va- 
riantem. 


intento,  sive  cognoscat  finem  sive  non  cognoscat;  ut  patet 
in  medico  sanante,  et  homine  currente. 

Adverte,  cum  dicitur  quandoque  terminari  actionem 
ad  aliquod  tactum,  ut  domificationem  ad  domum  et  sa- 
nationem  ad  sanitatem,  quandoque  vero  non,  ut  intelli- 
gere  et  sentire:  quod  intelligitur  de  facto  ad  cuius  per- 
fectionem  ordinatur  operatio;  non  autem  de  facto  quod 
propter  perfectionem  operationis  efficitur.  Intelligere  enim 
non  habet  aliquid  factum  per  ipsam  ad  cuius  perfectionem 
ordinetur:  sed  bene  habet  aliquid  factum  quod  est  ad  com- 
plementum  et  perfectionem  ipsius  intellectionis  ordinatum. 
Ideo  dicitur  absolute  intellectionem  non  habere  aliquod 
factum  per  ipsam:  domificatio  autem  dicitur  habere  ali- 
quod  per  ipsam  factum,  quia  terminatur  ad  aliquid  per 
ipsam  productum,  non  tanquam  ad  id  quod  producatur 
propter  perfectionem  operationis,  sed  tanquam  ad  id  ad 
quod  perficiendum  ordinatur  operatio.  Unde  bene  dicitur 
quod  in  iis  quae  habent  ahquod  tale  factum,  ipsum  factum 
estfinis;  in  iis  autem  quae  non  habent  aliquod  tale  factum, 
ipsa  operatio  est  finis:  quia  videlicet  in  illis  operatio  inten- 
ditur  propter  factum  ad  cuius  perfectionem  ordinatur;  in 
istis  autem  operatum  intenditur  propter  ipsam  operationem, 
propter  cuius  complementum  et  perfectionem  intenditur. 

II.  Secundo.  In  actione  cuiuslibet  agentis  est  venire  ad* 
aliquid  ultra  quod  agens  non    quaerit   aliquid.  Ergo  etc. 

Probatur  consequentia.  Quia  in  omnibus  agentibus  pro- 
pter  finem,  hoc  esse  uhimum  finem  dicimus  ultra  quod 
agens  non  quaerit  aliquid,  ut  sanitas  respectu  medici.  -  Pro- 
batur  etiam  antecedens.  Quia  ahas  procederent  in  infinitum 
actiones.  Quod  est  impossibile:  quia  agens  non  inciperet 
agere,  cum  nihil  moveatur  ad  id  ad  quod  est  impossibile 
pervenire;  infinita  autem  non  contingit  pertransire. 

III,  Tertio :  et  est  confirmatio  praecedentis.  I^npossibiie 
est  ut  actiones  in  infinitum  procedant.  Ergo  oportet  esse 
aliquid  quo  habito  conatus  agentis  quiescat.  Ergo  etc. 

Probatur  antecedens.  Si  actiones  agentis  procedant  in 
infinitum,  aut  ex  illis  sequitur  aliquod  factum,  aut  non. 
Non  primum.  Quia  impossibile  est  ut  agens  incipiat  fa- 
cere  aliquod  factum  ad  quod  praeexiguntur  actiones  infi- 
nitae:  tale  enim  impossibile  est  esse,  et  per  consequens 
impossibile  est  fieri,  et  sic  illud  facere  est  impossibile.  — 
Non  etiam  secundum.  Quia  si  accipiatur  ordo  huiusmodi 
actionum  secundum  ordinem  virtutum  activarum,  ut  est 
ordo  inter  sentire,  imaginari,  intelligere  et  velle,  inquan- 
tum  unum  est  propter  aliud,  patet  quod  non  est  possibile 
procedere  in  infinitum  in  virtutibus  activis,  sicut  neque 
in  formis  rerum,  ex  II  Metajph.,  text.  ib,  cum  forma  sit 
agendi  principium.  Si  etiam  accipiatur  ordo  ipsarum  se- 
cundum  ordinem  obiectorum,  sicut  est  ordo  in  conside- 
ratione  corporis,  animae,  substantiae  separatae,  et  Dei, 
incipiendo  a  corpore,  ut  scilicet  consideratio  unius  sit  ut 
deveniatur  ad  alterius  considerationem:  sic  non  est  pro- 
cessus  in  infinitum;  quia  neque  in  obiectis  est  processus 
in  infinitum,  sicut  neque  in  entibus,  cum  sit  unum  pri- 
mum  ens,  ut  supra  probatum  est. 

2.  Circa  istam  rationem  dubium  occurrit.  Posset  enim 
aliquis  dicere  quod,  licet  non  sit  processus  in  infinitum 
in  obiectis  per  se  ordinatis,  sicut  nec  in  entibus,  tamen 
nihil  prohibet  esse  processum  in  infinitum  in  accidenta- 
liter  ordinatis.  Et  sic  operationes  possunt  procedere  in 
infinitum:  sicut,  posita  aeternitate  mundi,  generarentur  res 
in  infinitum,  et  generationes  sibi  in  infinitum  succederent. 
Et  sic  unum  agens  potest  producere  unam  actionem  pfo- 
pter  aliam,  et  illam  propter  aliam,  in  infinitum. 

Respondetur  quod  aliud  est  loqui  de  actionibus  per 
quas  aliquod  factum  producitur:  et  aliud  de  actionibus 
ex  quibus  nullum  factum  sequitur,  cuiusmodi  sunt  intel- 
ligere  et  sentire.  Ubi  enim  sequitur  aliquod  factum,  sicut 
in  generationibus,  est  quidem  processus  in  infinitum  re- 
spectu  diversorum  genitorum,  quia  in  infinitum  singularia 
generari  possunt:  sed  respectu  unius  obiecti  producendi 
non  potest  esse  processus  in  infinitum  in  actionibus,  quia 
nunquam  compleretur  eius  productio.  -  Ubi  autem  ex  actio- 
nibus  non  sequitur  aliquod  factum,  non  potest  esse  pro- 
cessus  in  infinitum  ex  processu  obiectorum  formalium  in 


infinitum:  quia  formalia  obiecta  non  sunt  infinita.  Sed 
bene  posset  esse  processus  in  infinitum  absolute  circa  ma- 
terialia  obiecta,  quae  sibi  invicem  in  infinitum  succedunt, 
si  agens  in  infinitum  duraret.  Sed  non  potest  esse  pro- 
cessus  in  infinitum  ordinatus,  ita  quod  una  operatio  sit 
propter  aliam  intenta,  et  illa  propter  aliam,  in  infinitum. 
Et  hoc  modo  intelligitur  quod  hic  dicit  Sanctus  Thomas 
de  processu  in  infinitum  actionum  ex  quibus  nullum  fa- 
ctum  sequitur.  Talem  enim  ordinem  non  habent  consi- 
■derationes  diversorum  singularium  unius  naturae:  quia 
cognitio  unius  illorum  non  potest  esse  ratio  cognitionis 
alterius  in  infinitum  procedendo,  quia  non  omnia  individua 
sic  sunt  ordinata  ut  unum,  quantum  est  ex  se,  sit  nobis 
notius  quam  alterum  quoad  intellectum.  Et  similiter  est 
in  omnibus  aliis  huiusmodi  operationibus. 

IV.  Quarto.  Sequeretur  principia  activa  in  infinitum 
procedere.  Hoc  est  falsum,  ut  est  ostensum:  scilicet  in 
praecedenti  ratione.  Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia. 
Quia  in  iis  quae  agunt  propter  finem,  omnia  intermedia 
inter  agens  et  ultimum  finem  sunt  fines  respectu  priorum, 
et  principia  activa  respectu  sequentium. 

2.  Circa  hanc  rationem  duplex  occurrit  dubium.  Pri- 
mum  est,  quia  non  videtur  distingui  a  praecedenti  ratione. 
Probatum  est  enim  etiam  per  illam  non  esse  processum 
in  infinitum  in  actionibus  quia  non  proceditur  in  infinitum 
in  virtutibus  activis. 

Secundum  est,  quia  videtur  supponere  Sanctus  Thomas 
quod  habet  probare,  scilicet  quod  sit  aliquis  ultimus  finis 
agentis.  Hoc  enim   probandum  est. 

3.  Ad  primum  dicitur  quod  non  est  eadem  haec  ratio 
cum  praecedente,  licet  ad  eam  dependentiam  habeat.  Quia 
in  praecedenti  ratione  probatum  est  quod  non  est  propter 
infinitatem  virtutum  activarum  ut  actiones  in  infinitum 
procedant,  quia  in  illis  non  proceditur  in  infinitum:  hic 
autem  arguitur  quod,  si  in  actionibus  proceditur  in  infi- 
nitum,  oportet  ut  ipsae  virtutes  in  infinitum  procedant, 
quod  falsum  esse  ostensum  est. 

Ad  secundum  dicitur  quod  non  supponit  quod  habet 
probare.  Intendit  enim  hanc  universalem  probare:  Omne 
agens  agit  propter  finem.  Hoc  autem  non  supponit,  sed 
supponitur  in  aliquibus  quae  manifeste  propter  finem 
agunt,  inveniri  ultimum  finem :  sanans  enim,  ut  sic,  habet 
pro  ultimo  fine  sanitatem.  Deinde,  ex  eo  quod  invenitur 
in  illis  quae  manifeste  propter  finem  agunt,  vult  propo- 
situm  deducere  universaliter.  In  illis  enim  manifestum  est 
quod  intermedia  sunt  fines  respectu  priorum,  et  principia 
activa  respectu  posteriorum:  sicut  medicina  ab  artifice 
facta  est  causa  sanitatis.  Et  ex  hoc  habetur  quod,  si  pro- 
cedatur  in  infinitum  in  actionibus,  ita  quod  conatus  agentis 
non  sit  ad  aliquid  determinatum,  priora  facta  erunt  pro- 
ductiva  posteriorum  in  infinitum,  supposito  quod  agens 
agat  unum  propter  aliud  et  illud  propter  aliud  in  infini- 
tum,  et  sic  erunt  infinita  principia   activa  et  productiva. 

V.  Quinto.  Tam  agens  per  intellectum,  quam  per  na- 
turam,  agit  propter  finem.  Ergo  omne  agens. 

Probatur  antecedens.  Quoad  agentia  quidem  per  in- 
tellectum,  quia  agunt  praeconcipientia  in  intellectu  id  quod 
per  actionem  consequuntur,  et  ex  tali  praeconceptione 
agunt.  Hoc  est  enim  agere  per  intellectum.  -  Quo  vero  ad 
agentia  naturalia,  quia  sicut  in  intellectu  praeconcipiente 
praeexistit  tota  similitudo  effectus  ad  quem  per  actiones 
intelligentis  pervenitur,  ita  in  agente  naturali  praeexistit 
similitudo  naturalis  effectus,  ex  qua  actio  ad  hunc  eiYectum 
determinatur,  ut  patet  in  productione  ignis  et  olivae. 

Ad  evidentiam  huius  rationis,  quantum  ad  id  quod 
tangit  de  naturalibus  agentibus,  considerandum  quod  agens 
per  intellectum  in  aliquod  determinatum  tendit  secundum 
directionem  ipsius  conceptionis,  quia  agit  per  conceptio- 
nem,  quae  est  similitudo  alicuius  determinati:  conceptio 
enim  agentis  non  dirigit  nisi  in  illud  cuius  est  similitudo, 
quia  omne  agens  producit  formam  similem  formae  per 
quam  agit,  sicut  domificator  per  conceptionem  domus  ad 
nihil  aliud  producendum  ordinatur  quam  ad  domum.  Et 
quia  ubi  est  eadem  causa,  debet  idem  elTectus  sequi,  pro- 
pterea,  cum  etiam  in  agente  naturali  sit  similitudo  effectus 


8 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  II. 


haturalis,  ad  quem  actio  agentis  per  talem  similitudinem 
determinatur,  sequitur  ut  etiam  agens  naturale  agat  pro- 
pter  aliquid  ultimum,  et  sic  agat  propter  finem.  Ultimum 
enim  quod  per  suam  actionem  intendit  agens  naturale,  est 
similitudo  formae  per  quam  agit;  sicut  ultimum  quod  in- 
tendit  agens  per  intellectum,  est  id  cui  per  suam  praecon- 
ceptionem  assimilatur:  impetus  enim  agentis  sequitur  in- 
clinationem  formae  per  quam  operatur.  Et  hoc  est  huius 
rationis  fundamentum. 

VI.  Sexto.  In  agente  per  artem,  et  in  agente  per  na- 
turam,  invenitur  peccatum:  sicut  cum  grammaticus  non 
loquitur  recte,  et  cum  monstruosi  partus  producuntur. 
Ergo  etc. 

Probatur  consequentia.  Quia  peccatum  non  invenitur 
nisi  in  iis  quae  sunt  propter  finem :  non  enim  imputatur 
alicui  ad  peccatum  si  deficiat  ab  eo  ad  quod  non  est;  sicut 
non  imputatur  aedificatori  aut  grammatico  si  deficiat  a  sa- 
nando,  sed  bene  medico  imputatur. 

Ad  evidentiam  fundamenti  huius  rationis,  intelligendum, 
ex  doctrina  Sancti  Thomae  T  IP*",  q.  xxr,  a.  t  ;  et  Malo, 
q.  n,  a.  i,  quod  peccatum,  sive  in  naturalibus  sive  in  arti- 

•  s.  Th.  1.  14 :   ficialibus,  secundum  Aristotelem,  II  Physic.  *,  consistit  in 

Did.  viii,  8.  .         .  ^  '  •'.  , 

actu  qui  agitur  propter  nnem,  non  quidem  ut  peccatum 
agentis  sit  absolute  non  consequi  finem,  cum  contingat 
aliquando  ut  agens  non  consequatur  finem  non  propter 
defectum  naturae  aut  artis,  sed  ahunde,  sicut  quod  natura 
non  digerat  ferrum  in  stomacho,  est  quia  est  indigestibile, 
et  quod  medicus  non  inducat  sanitatem,  aliquando  accidit 
quia  aut  infirmus  habet  aegritudinem  incurabilem,  aut  ali- 
quod  contra  sanitatem  agit:  sed  contingit  agens  peccare 
quando  producit  operationem  non  habentem  debitum  or- 
dinem  ad  finem.  Medico  enim  imputatur  si  deficiat  a  sa- 
nando,  quando  propter  defectum  suae  operationis  hoc 
evenit,  quia  scilicet  non  operatur  secundum  regulam  artis: 
unde  si  etiam  introduceret  sanitatem  non  operando  se- 
cundum  regulas  artis,  nihilominus  peccaret,  propter  inor- 
dinationem  operationis.  Propter  quod,  cum  inquit  Sanctus 
Thomas  medicum  peccare  si  deficiat  a  sanando,  intelli- 
gendum  est,  si  defectus  sanationis  proveniat  ex  eo  quod 
a  reguHs  medicinae  divertit.  Fundamentum  ergo  rationis 
huius  est  hoc  solum,  sciHcet  quod  peccatum  invenitur 
tantum  in  iis  quae  sunt  propter  finem;  non  autem  hoc, 
quod  consistat  in  non  assecutione  finis  absolute.  Sive  enim 
quis  assequatur  finem  operando  sive  non,  satis  est  pro- 
posito  quod  ubicumque  invenitur  peccatum,  ibi  invenitur 
ordo  ad  finem. 

VII.  Septimo.  Si  agens  noh  tenderet  ad  aHquem  deter- 
minatum  eftectum,  impossibile  esset  ut  ageret.  Quia  omnes 
effectus  essent  ilH  indifferentes:  quod  autem  indififerenter 
se  habet  ad  multa,  non  magis  unum  eorum  operatur  quam 
aliud,  nisi  determinetur  per  aHquid  ad  unum. 

Ad  hanc  rationem  dici  posset  quod  agens  multis  actio- 
nibus  agit,  et  quod  determinatur  ad  aliquid  agendum  una 
actione;  sed  quia  iUud  ad  aliud  ordinat,  et  iUud  ad  aliud 
in  infinitum,  ideo  non  tendit  ad  aliquod  ultimum  quod 
sit  eius  finis. 

Sed  haec  responsio  non  est  ad  mentem  rationis.  Tum 
quia  suflicit  ad  rationem  quod  unaquaeque  actio  habeat 
aHquem  determinatum  effectum  ab  agente  intentum.  Talis 
enim  effectus  erit  finis  agentis  illa  actione;  et  sic  agens, 
inquantum  agens,  unaquaque  actione  agit  propter  finem, 
cum  agat  ad  aliquid  determinatum,  non  autem  in  incer- 
tum ;  quod  erat  intentum.  -  Tum  quia  ostensum  est  su- 
■  Num.  III,  j.  pra  *  actiones  agentis  non  posse  in  infinitum  procedere 
secundum  ordinem  unius  ad  alterum. 

Quomodo  autem  a  causa  contingente  ad  utrumHbet  non 
sequatur  effectus  nisi  per  aHquid  determinatur,  declaratum 

•  Cap.  Lxxxii.      est  in  primo  libro  *. 


VIII.  Quantum  ad  secundum  *,  removet  Sanctus  Tho- 
mas  dubium  quoddam.  Posset  enim  aHquis  opinari  quod 
sit  agens  aHquod  non  operans  propter  finem,  quia  actiones 
ludicrae  et  contemplatoriae,  et  quae  absque  intentione 
fiunt,  ut  confricatio  barbae,  non  videntur  propter  finem 
aliquem  esse. 

Respondet  Sanctus  Thomas,  et  dicit  tria.  Primo,  quod 
actiones  contemplativae  non  sunt  propter  aliquem  finem, 
sed  ipsae  sunt  finis.  -  Secundo,  quod  actiones  ludicrae 
sunt  finis  quando  quis  ludit  solum  propter  delectationem 
quae  est  in  ludo;  sunt  autem  propter  finem  cum  ludi- 
mus  ut  postmodum  fortius  secundo  agamus  *.  —  Tertio, 
quod  actiones  absque  attentione  factae  non  sunt  ab  in- 
teHectu,  sed  aut  ab  aliqua  subita  imaginatione ;  aut  a  na- 
turaH  principio,  sicut  inordinatio  humorum  pruritum  ex- 
citans  est  causa  illius  confricationis  barbae.  Et  hae  actiones 
ad  aHquos  fines  tendunt,  Hcet  praeter  ordinem  inteUectus. 

2.  Circa  primum  dictum,  advertendum  quod  ex  ipso 
habetur  non  oportere,  ad  hoc  quod  aliquid  agat  propter 
finem,  ut  eius  operatio  ad  aHud  tanquam  ad  finem  or- 
dinetur,  sed  suSicit  quod  ipsa  sit  ultimum  quod  illa  actione 
intenditur.  Sive  enim  agens  intendat  aliquod  aliud  praeter 
operationem,  sive  ipsam  tantum  operationem,  dicitur  sem- 
per  agere  propter  finem,  idest  propter  aHquid  uhimo  in- 
tentum. 

3.  Circa  secundum  dictum  dubitatur,  quia  videtur  im- 
pHcari  contradictio.  Delectatio  enim  quae  est  in  opera- 
tione,  est  aliud  ab  operatione  ludicra :  quia  ipsa  ad  appe- 
titum  pertinet,  operatio  autem  ad  aliam  potentiam.  Si 
ergo  aHquis  ludat  propter  delectationem  quae  est  in  ludo, 
ipsa  operatio  ordinatur  ad  delectationem  sicut  ad  finem, 
et  per  consequcns  operatio  ipsa  non  est  finis.  Et  sic  im- 
plicat  dicere  quod  operatio  ludicra  est  finis  quando  quis 
ludit  solum  propter  delectationem  quae  est  in  ludo. 

Augetur  dubitatio.  Quia  IP  IP%  q.  clxxx,  a.  i ;  et  7,  ad  1 , 
dicitur  quod  contemplatio  terminatur  in  affectu.  Et  hoc 
etiam  contra  primum  dictum  procedit. 

Respondetur,  ex  doctrina  Sancti  Thomae  IV  Sent.,  d.  xlix, 
q.  in,  a.  4,  qu"  3,  quod  delectatio  consequens  aHquam  ope- 
rationem  et  ipsa  operatio  non  sunt  consideranda  tan- 
quam  duo  bona,  sed  tanquam  unum:  quia  ex  ipsis  fit  una 
operatio  perfecta,  sicut  ex  perfectibili  et  sua  perfectione. 
Et  ideo  loquitur  hic  Sanctus  Thomas  de  operatione  et 
delectatione  tanquam  de  uno  intento  ab  agente:  non  au- 
tem  tanquam  sint  duo  intenta  quorum  unum  propter  aliud 
intendatur,  contra  quem  sensum  procedit  obiectio.  -  Utrum 
autem,  si  considerentur  tanquam  duo  intenta,  delectatio 
sit  finis,  an  magis  operatio  ad  quam  consequitur,  osten- 
detur  inferius,  capite  xxvi. 

Ad  confirmationem  dicitur,  pro  nunc,  quod  loquitur 
ibidem  Sanctus  Thomas  de  operatione  ut  distinguitur  a 
delectatione :  secundum  quem  modum  potest  dici  delecta- 
tionem  aliquo  modo  esse  finem,  Hcet  non  sit  simpliciter 
finis,  ut  inferius  ostendetur.  Hic  autem  loquitur  de  utro- 
que  tanquam  de  uno  intento,  ita  quod  delectatio  et  ope- 
ratio  simul  intenta  non  ordinantur  in  contemplatione  aut 
in  tali  operatione  ludicra  ad  alium  finem,  sed  ipsa  tunc, 
cum  sua  delectatione  coniuncta,  est  finis  et  ultimum  in- 
tentum. 

4.  Circa  tertium  dictum,  attendendum  quod  vult  San- 
ctus  Thomas  per  iUud  quod  huiusmodi  quae  ex  impro- 
viso  eveniunt  actiones,  non  sunt  quidem  per  intellectum 
ad  aliquem  finem  ordinatae,  sed  bene  a  natura  aut  ima- 
ginatione  ad  aliquid  ordinantur,  puta  confricatio  barbae 
ad  pruritus  exclusionem. 

Ex  His  ExcLUDiTUR  error  Naturalium  antiquorum,  causam 
finalem  a  rebus  abstrahentium,  omniaque  ex  necessitate 
materiae  fieri  ponentium. 


*  Cf.  init.  Com- 
ment. 


Cf.  text.  et  var. 


■^vStSv^^D^CV^ 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  lil. 

CAPITULUM  TERTIUM 

QUOD  OMNE  AGENS  AGIT  PROPTER  BONUM. 


•  I  Elhic,  1,  t;  s 
Th.  I.  I. 


6. 


X  hoc  autem  ulterius  ostendendum  est 

quod  omne  agens  agit  propter  bonum. 

Inde  enim  manifestum  est  omne  agens 

agere    propter   finem,    quia    quodlibet 

agens  tendit  ad  aiiquod  determinatum.  Id  autem 

ad  quod  agens  determinate   tendit,  oportet  esse 

conveniens  ei:  non  enim  tenderet  in  ipsum  nisi 

propter  aliquam  convenientiam  ad  ipsum.  Quod 

autem  est  conveniens  alicui,  est  ei  bonum.  Ergo 

omne  agens  agit  propter  bonum. 

Praeterea.  Finis  est  in  quo  quiescit  appetitus 
agentis  vel  moventis,  et  eius  quod  movetur.  Hoc 
autem  est  de  ratione  boni,  ut  terminet  appetitum : 
nam  bonum  est  quod  omnia  appetunt  *.  Omnis 
ergo  actio  et  motus  est  propter  bonum. 

Adhuc.  Omnis  actio  et  motus  ad  esse  aliquo 
modo  ordinari  videtur:  vel  ut  conservetur  se- 
cundum  speciem  vei  individuum ;  vel  ut  de  novo 
acquiratur.  Hoc  autem  ipsum  quod  est  esse,  bo- 
num  est.  Et  ideo  omnia  appetunt  esse.  Omnis 
igitur  actio  et  motus  est  propter  bonum. 

Amplius.  Omnis  actio  et  motus  est  propter  ali- 
quam  perfectionem.  Si  enim  ipsa  actio  sit  finis,  ma- 
nifestum  est  quod  est  perfectio  secunda  agentis.  Si 
autem  actio  sit  transmutatio  exterioris  materiae, ; 
manifestum  est  quod  movens  intendit  aliquam 
perfectionem  inducere  in  re  mota ;  in  quam  etiam 
tendit  mobile,  si  sit  motus  naturalis.  Hoc  autem 
dicimus  esse  bonum  quod  est  esse  perfectum. 
Omnis  igitur  actio  et  motus  est  propter  bonum. 

Item.  Omne  agens  agit  secundum  quod  est 
I  de  Gen.,  vii,  actu.  Agcndo  autem  tendit  in  sibi  simile  *.  Igitur 
tendit  in  actum  aliquem.  Actus  autem  omnis  habet 
rationem  boni:  nam  malum  non  invenitur  nisi 
in  potentia  deficiente  ab  actu.  Omnis  igitur  actio 
est  propter  bonum. 

Adhuc.  Agens  per  intellectum  agit  propter  fi- 
nem  sicut  determinans  sibi  finem:  agens  autem 
per  naturam,  licet  agat  propter  finem,  ut  pro- 
batum  est  *,  non  tamen  determinat  sibi  finem, 
cum  non  cognoscat  rationem  finis,  sed  movetur 
in  finem  determinatum  sibi  ab  alio.  Agens  autem 
per  intellectum   non   determinat  sibi  finem  nisi 


Cap.  praec. 


sub  ratione  boni:  intelligibile  enim  non  movet 
nisi  sub  ratione  boni,  quod  est  obiectum  volun- 
tatis.  Ergo  et  agens  per  naturam  non  movetur 
neque  agit  propter  aliquem  finem  nisi  secundum 

!  quod  est  bonum:  cum  agenti  per  naturam  de- 
terminetur  finis  ab  aliquo  appetitu.  Omne  igitur 
agens  propter  bonum  agit. 

Item.  Eiusdem  rationis  est  fugere  malum  et 
appetere  bonum:  sicut  eiusdem  rationis  est  mo- 

'o  veri  a  deorsum  et  moveri  sursum.  Omnia  autem 
inveniuntur  malum  fugere:  nam  agentia  per  in- 
tellectum  hac  ratione  aliquid  fugiunt,  quia  appre- 
hendunt  illud  ut  malum;  omnia  autem  agentia 
naturalia,  quantum  habent  de  virtute,  tantum  re- 

■  >  sistunt  corruptioni,  quae  est  malum  uniuscuius- 
que.  Omnia  igitur  agunt  propter  bonum. 

Adhuc.  Quod  provenit  ex  alicuius  agentis 
actione  praeter  intentionem  ipsius,  dicitur  a  casu 
vel  fortuna  accidere.  Videmus  autem  in  operibus 

20  naturae  accidere  vel  semper  vel  frequentius  quod 
melius  est:  sicut  in  plantis  folia  sic  esse  dispo- 
sita  ut  protegant  fructus;  et  partes  animalium  sic 
disponi  ut  animal  salvari  possit.  Si  igitur  hoc 
evenit  praeter  intentionem  naturalis  agentis,  hoc 

2!  erit  a  casu  vel  fortuna.  Sed  hoc  est  impossibile : 
nam  ea  quae  accidunt  semper  vel  frequenter,  non 
sunt  casualia  neque  fortuita,  sed  quae  accidunt 
in  paucioribus*.  Naturale  igitur  agens  intendit  ad  * 'If *-r'-i 
id  quod  melius  est.  Et  multo  manifestius  quod 

;o  agit  per  intellectum.  Omne  igitur  agens  intendit 
bonum  in  agendo. 

Item.  Omne  quod  movetur  ducitur  ad  termi- 
num  motus  a  movente  et  agente.  Oportet  igitur 
movens  et  motum  ad  idem  tendere.  Quod  autem 

;s  movetur,  cum  sit  in  potentia,  tendit  ad  actum, 
et  ita  ad  perfectum  et  bonum:  per  motum  enim 
exit  de  potentia  in  actum.  Ergo  et  movens  et 
agens  semper  in  movendo  et  agendo  intendit 
bonum. 

40      Hinc  est  quod  philosophi  definientes  bonum 
dixerunt :  Bonum  est  quod  omnia  appetunt.  *  Et  '  viJ-  »"?■•»• 
Dionvsius,   iv  cap.  de  Divinis  Nominibus*,  dicit  "STh.u.-yid. 
quod  omnia  bonum  et  optimum  concupiscunt.  g.,  cxx.11, 1134. 


V,    1; 


6  agens]  tendit  ad  aliquod  determinatum  addit  a;  est  incoepta  repetitio  homoteleuti  tendit...  agen,s;  W  legit:  agens  tendit  ut  ad  aliquid 
determinatum  oportet  etc.  9  ei  Ita  DNYZ  et  post  bonum  EW;  ibi  BFH,  sibi  CsGfr,  in  X,  illi  Pc,  om  G.  24  quod  est  om  aX.  34  non 
om  BFH.  43  non  determinat  sibi  finem]  non  determinat  sibi  finem  cum  non  (non  om  W)  determinat  sibi  finem  BFHW.  Per  verba  cum 
non  repeti  coepit  homoteleuton,  cf.  41  ;  per  determinat  etc.  resumitur  oratio  loco  non  debito. 

9    appetere]  eliijere  NZ.  10    a    deorsum]    ad    deorsum    aX.  ii    agentia]  agenda  BFH;  ita  i3  BpH.  19    vel]  et  a  YZ,  et  N. 

20  accidere   om    aDW(Z)Pc;  Z  les,it:   quod   in  operibus .  . .   evenit   quod  melius  est.  21  disposita]  dispositum  aWX.  22  protegant  Ita 

NYZsE;  producant  ceteri,  23  hoc  evcnit]  hoc  evenerit  BFHfr,  haec  eveniunt  Pc.  24  hoc  erit  a  casu  Ita  NZ;  haec  erunt  a  casu  Y,  hoc 
erit  accidens  casu   (a  casu  DP)  ceteri.         34  Quod  autem  movetur  Ita  NYZ ;  in  quantum  movetur  quod  autera  movetur  ceteri. 

Commentaria  Ferrarienais 


•CfcComm.cap. 
praec,  init. 


OSTENso  quod  omne  agens  agit  propter  finem,  nunc 
ostenditSanctusThomas  quod  omne  agens  agit  propter 
bonum*.  Circa  hoc  autem  duo  facit:  primo,  ostendit  propo- 
situm ;  secundo,  infert  unum  corollarium,  capite  sequenti. 

SUMMA  CONTRA  Gentiles   D.  Thomak  Tom.  II. 


Quantum  ad  primum,  probat  quod  Omne  agens  agit 
propter  bonum, 

I.  Et  primo  sic.  Omne  agens  tendit  ad  aliquod  deter- 
minatum.  Ergo  ad  aliquid  sibi  conveniens:  non  enim  in 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  III. 


io 

ipsum  tenderet  nisi  propter  aliquam  convenientiam.  Ergo 
tendit  ad  bonum:  quia  quod  est  alicui  conveniens,  est 
illi  bonum. 

Adverte  quod  omne  agens  agit  ad  aliquid  determinatum 
ex  inclinatione  aut  directione  consequente  formam  per' 
quam  agit.  Forma  autem  non  dirigit  nisi  ad  aliquid  sibi 
simile  et  conforme.  Ideo  illud  determinatum  propter  quod 
agens  operatur,  est  simile,  conforme  et  conveniens  agenti 
inquantum  tali  forma  agit.  Et  super  hoc  fundatur  prima 
consequentia  rationis  huius. 

II.  Secundo.  Finis  est  in  quo  quiescit  appetitus  agentis 
sive  moventis,  et  eius  quod  movetur.  Ergo  omnis  motus 
et  actio  est  propter  bonum.  —  Probatur  consequentia.  Quia 
hoc  est  de  ratione  boni  ut  terminet  appetitum,  ut  ex  eius 
ratione  patet. 

Sed  yidetur  quod  ista  ratio  non  teneat:  quia  arguitur 
ex  puris  affirmativis  in  secunda  figura,  sic  arguendo.  Finis 
est  in  quo  quiescit  appetitus.  Bonum  est  in  quo  quiescit 
appetitus.  Ergo  bonum  et  finis  sunt  idem.  Si  ergo  omne 
agens  agit  propter  finem,  sequitur  quod  etiam  agat  pro- 
pter  bonum. 

Respondetur,  de  mente  Coinmentatoris,  II  Pliys., 
comm.  23;  et  IV  Phys.,  comm.  33  et  42;  item  II  Caeli, 
comm.  23,  quod  non  est  inconveniens  uti  argumento  in 
secunda  figura  ex  ambabus  propositionibus  affirmativis, 
quando  maior  propositio  convertitur  universaliter.  Et  hoc 
est  manifestum  per  se :  quia  tunc  syllogismus  est  virtute 
in  prima  figura;  conversa  enim  universaliter  maiore,  ap- 
paret  syllogismum  in  prima  figura  esse.  Ideo  doctores, 
immo  et  Aristoteles  ipse  non  curat  aliquando  argumenta 
in  debita  forma  explicite  constituere,  quando  apparet  ex 
propositionum  evidentia  ipsa  forma  secundum  quam  habet 
constitui.  In  proposito  ergo  non  curavit  Sanctus  Thomas 
de  debita  forma,  quia  maior  propositio  est  universaliter 
convertibilis :  sicut  enim  omnis  finis  agentis  ut  sic  est  in 
quo  quietatur  appetitus  agentis,  ita  omne  in  quo  appetitus 
agentis  quietatur  est  finis.  Huic  si  subsumatur  minor,  sci- 
licet,  Bonum  est  in  quo  appetitus  quietatur,  optime  se- 
quitur  in  prima  figura :  Ergo  bonum  est  Jinis. 

III.  Tertio.  Omnis  actio  et  motus  ad  esse  aliquo  modo 
ordinatur.  Ergo  ad  bonum.  -  Patet  consequentia.  Quia 
hoc  ipsum  quod  est  esse,  est  bonum :  scilicet  fundamen- 
taliter.  Cuius  signum  est  quod  omnia  appetunt  esse. 

Quarto.  Omnis  actio  et  motus  est  propter  aliquam  per- 
fectionem  :  aut  scilicet  propter  ipsammet  actionem,  quae 
est  perfectio  secunda  agentis;  aut  propter  perfectionem 
inductam  in  re  mota ;  in  quam  etiam  tendit  mobile,  si  sit 
motus  naturalis.  Ergo  est  propter  bonum.  -  Patet  conse- 
quentia.  Quia  esse  bonum  idem  est  quod  esse  perfectum. 

Advertendum,  cum  dicitur  quod  in  perfectionem  ab 
agente  introductam  in  re  mota,  tendit  etiam  mobile  si 
motus  sit  naturalis:  quod  in  motu  naturali  tam  agens 
quam  mobile  tendit  in  perfectionem  ab  agente  causatam, 
inquantum  unumquodque  illorum  ad  illam  inclinatur;  sed 
hoc  est  diversimode.  Quia  agens  inclinatur  ad  introducendam 
illam  in  re  mota  actuahtate  formae  per  quam  agit :  mobile 
autem,  ut  sic,  ad  illam  suscipiendam  inclinatur  ex  sua  natu- 
rali  potentialitate.  Quod  non  accidit  in  motu  violento,  ubi 
nulla  est  naturalis  potentia  in  mobili  ad  illum  motum. 

IV.  Quinto.  Omne  agens  tendit  in  actum  aliquem :  quia 
agit  inquantum  est  in  actu.  Ergo  tendit  in  bonum :  quia 
omnis  actus  habet  rationem  boni,  cum  maium  non  inve- 
niatur  nisi  in  potentia  ab  actu  deficiente. 

Sexto.  Agens  per  intellectum  non  determinat  sibi  finem 
nisi  sub  ratione  boni :  quia  intelligibile  non  movet  nisi 
sub  ratione  boni,  quod  est  obiectum  voluntatis.  Ergo  et 
agens  per  naturam :  quia,  licet  agens  per  intellectum  de- 
terminet  sibi  finem,  non  tamen  agens  per  naturam,  cum 
non  cognoscat  rationem  finis,  sed  movetur  in  finem  sibi 
ab  aliquo  intellectu  determinatum. 

Hic  duo  sunt  attendenda.  Primum  est,  quod  non  ideo 
dicitur  intelligibile  non  movere  nisi  sub  ratione  boni,  quasi 


ipsum 
falsum 


intellectum    sub   ratione  boni  moveat :    hoc   enim 
esset,  cum  ratio  boni  non  sit  ratio  formalis  obiecti 


intellectus,  sed  magis  ratio  veri.  Sed  hoc  dicitur  in  or- 
dine  ad  appetitum  determinantis  sibi  finem  per  intellectum. 
Non  enim  agens  per  intellectum  sibi  determinat  finem  pro- 
pter  quem  agat  nisi  quia  proponit  sibi  id  propter  quod 
vult  operari,  et  ex  cuius  volitione  movetur  ad  operandum. 
Et  sic  oportet  ut  intelligibile  quod  sibi  tanquam  finem 
determinat,  moveat  eius  appetitum  antequam  ad  opera- 
tionem  procedat.  Intelligibile  autem  non  movet  appetitum 
nisi  sub  ratione  boni. 

Secundum  est,  quod  non  determinare  sibi  finem  com- 
mune  est  et  agentibus  absque  cognitione,  et  brutis  agen- 
tibus  ex  cognitione.  Ideo  Sanctus  Thomas  utrumque  il- 
lorum  nomine  agentis  per  naturam  comprehendit.  Licet 
enim  bruta  aliquam  cognitionem  illius  rei  quae  est  finis 
habeant,  ex  qua  ad  operandum  moventur,  illam  tamen 
rem  sub  ratione  finis  non  cognoscunt,  cum  non  cogno- 
scant  quid  sit  finis,  ut  in  praecedentibus  *  est  ostensum. 

V.  Septimo.  Omnia  malum  fugiunt,  tam  agentia  per 
naturam  quam  agentia  per  intellectum  :  quod  constat  quia 
resistunt  corruptioni,  quae  est  malum,  quantum  possunt. 
Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia.  Quia  eiusdem  rationis 
est  fugere  malum  et  appetere  bonum:  sicut  non  moveri 
deorsum  et  moveri  sursum. 

Circa  istam  propositionem,  Eiusdem  rationis  est  fugere 
malum  et  appetere  bonum,  advertendum  quod  non  ideo 
dicuntur  eiusdem  rationis  quasi  sit  unus  et  idem  actus 
fugere  et  appetere,  seu  desiderare:  sed  quia  sese  conco- 
mitantur.  NuIIus  enim  fugit  malum  nisi  propter  appetitum 
alicuius  boni  quod  per  tale  malum  tollitur :  sicut  nullus 
fugit  mortem  nisi  quia  vitam  appetit;  et  leve  non  recedit 
a  loco  deorsum  naturaliter  nisi  quia  naturaliter  appetit 
moveri  sursum. 

VI.  Octavo.  In  operibus  naturae  videmus  vel  semper 
vel  frequentius  quod  melius  est :  ut  in  plantis  et  partibus 
animalium  apparet.  Et  hoc  non  est  a  casu.  Ergo  naturale 
agens  intendit  quod  est  melius.  Et  multo  manifestius  agens 
per  intellectum.  Ergo  etc.  -  Minor  patet.  Quia  quae  sunt 
semper  vel  frequenter,  non  sunt  casualia  vel  fortuita,  sed 
quae  accidunt  in  paucioribus. 

Attende  hic,  ex  II  Pkys.  *,  quod  non  solum  quando 
agens  producit  quod  frequentius  evenit,  agit  propter  finem, 
sed  etiam  quando  quod  in  minori  parte  evenit  producit. 
Non  enim  est  casus  aut  fortuna  nisi  in  actionibus  quae 
propter  aliquem  finem  fiunt.  Licet  enim  effectum  qui  in 
minori  parte  evenit  non  intendat  natura,  saltem  primo  et 
per  se,  non  producit  tamen  illud  nisi  quando  agit  ad  id 
quod  pro  maiori  parte  evenit,  ad  quod  cum  ex  aliquo  impe- 
dimento  pervenire  non  potest,  id  quod  raro  evenit  producit. 

Adverte  etiam  quod  agens  per  intellectum  non  semper 
aut  pro  maiori  parte  producit  quod  absolute  melius  est, 
sed  quod  melius  est  per  comparationem  ad  finem  extrin- 
secum  quem  intendit :  sicut  domificator  non  facit  maiorem 
et  meliorem  domum  quae  esse  possit,  sed  quae  sit  con- 
veniens  habitantibus  propter  quorum  habitationem  eam 
facit. 

Nono.  Quod  movetur,  tendit  ad  bonum:  quia  tendit 
ex  potentia  ad  actum.  Ergo  et  agens  et  movens.  -  Patet 
consequentia.  Quia,  cum  omne  quod  movetur  ducatur  ad 
terminum  motus  ab  agente  et  movente,  oportet  ad  idem 
tendere  movens  et  quod  movetur,  inquantum  movetur. 

VII.  CoNFiRMATUR  coNCLusio  auctoritate  dicentium  bo- 
num  esse  quod  omnia  appetunt;  et  Dionysii,  iv  cap.  de 
Div.  Nom.,  dicentis  quod  omnia  bonum  et  optimum  con- 
cupiscunt. 

Attendendum  circa  hoc  capitulum  et  praecedens,  quod 
per  hoc  quod  probat  Sanctus  Thomas  omne  agens  agere 
propter  bonum  et  propter  finem,  non  intendit  agens  agere 
propter  aliud  bonum  aut  propter  alium  finem  a  se  distin- 
ctum,  sed  absolute  loquitur:  sive,  inquam,  agens  agat  pro- 
pter  seipsum,  sive  propter  aliud,  tanquam  propter  finem. 


•    Lib. 

XLVIII. 


II,   cap. 


•  Cap. 
I.  8. 


v;  8.  Th. 


-'viGi^lSiSIN^ 


SUMMA  GONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  GAP.  IV. 


n 


CAPITULUM  OUARTUM 

QUOD  MALUM  EST  PRAETER  INTENTIONEM  IN  REBUS. 


■  Vid.loc.  cit.  in 
Comment. 


X  hoc  autem  apparet  quod  malum  in 
rebus  incidit  praeter  intentionem  agen- 
tium. 

Quod  enim  ex  actione  consequitur 
diversum  ab  eo  quod  erat  intentum  ab  agente,  ma- 
nifestum  est  praeter  intentionem  accidere.  JVIalum 
autem  diversum  est  a  bono,  quod  intendit  omne 
agens.  Est  igitur  malum  praeter  intentionem  eve- 
niens. 

Item.  Defectus  in  effectu  et  actione  consequitur 
aliquem  defectum  in  principiis  actionis :  sicut  ex 
aliqua  corruptione  seminis  sequitur  partus  mon- 
struosus,  et  ex  curvitate  cruris  sequitur  claudi- 
catio.  Agens  autem  agit  secundum  quod  habet 
de  virtute  activa,  non  secundum  id  quod  defe- 
ctum  virtutis  patitur.  Secundum  autem  quod  agit, 
sic  intendit  finem.  Intendit  igitur  finem  corre- 
spondentem  virtuti.  Quod  igitur  sequitur  respon- 
dens  defectui  virtutis,  erit  praeter  intentionem 
agentis.  Hoc  autem  est  malum.  Accidit  igitur  ma- 
lum  praeter  intentionem. 

Adhuc.  Ad  idem  tendit  motus  mobilis  et  motio 
moventis*.  Mobile  autem  tendit  per  se  ad  bonum: 
ad  malum  autem  per  accidens  et  praeter  inten- 
tionem.  Quod  quidem  maxime  in  generatione  et 
corruptione  apparet.  Materia  enim,  cum  est  sub 
una  forma,  est  in  potentia  ad  formam  aliam  et 
privationem  formae  iam  habitae:  sicut,  cum  est 
sub  forma  aeris,  est  in  potentia  ad  formam  ignis 
et  privationem  formae  aeris.  Et  ad  utrumque  trans- 
mutatio  materiae  terminatur  simul:  ad  formam 
quidem  ignis  secundum  quod  generatur  ignis,  ad 
privationem  autem  formae  aeris  secundum  quod 
corrumpitur  aer.  Non  autem  intentio  et  appetitus 
materiae  est  ad  privationem,  sed  ad  formam:  non 
enim  tendit  ad  impossibile;  est  autem  impossi- 
bile  materiam  tantum  sub  privatione  esse,  esse 
vero  eam  sub  forma  est  possibile.  Igitur  quod 
terminetur  ad  privationem  est  praeter  intentio- 


nem ;  terminatur  autem  ad  eam  inquantum  per- 
venit  ad  formam  quam  intendit,  quam  privatio 
alterius  formae  de  necessitate  consequitur.  Trans- 
mutatio  igitur  materiae  in  generatione  et  corru- 
ptione  per  se  ordinatur  ad  formam,  privatio  vero 
consequitur  praeter  intentionem.  Et  similiter  opor- 
tet  esse  in  omnibus  motibus.  Et  ideo  in  quolibet 
motu  est  generatio  et  corruptio  secundum  quid : 
sicut,  cum  aliquid  alteratur  de  albo  in  nigrum, 
corrumpitur  album  et  fit  nigrum.  Bonum  autem 
est  secundum  quod  materia  est  perfecta  per  for- 
mam,  et  potentia  per  actum  proprium :  malum 
autem  secundum  quod  est  privata  actu  debito. 
Omne  igitur  quod  movetur  intendit  in  suo  motu 
pervenire  ad  bonum,  pervenit  autem  ad  malum 
praeter  intentionem.  Igitur,  cum  omne  agens  et 
movens  intendat  ad  bonum,  malum  provenit 
praeter  intentionem  agentis. 

x\mplius.  In  agentibus  per  intellectum  et  aesti- 
mationem  quamcumque,  intentio  sequitur  appre- 
hensionem:  in  illud  enim  tendit  intentio  quod 
apprehenditur  ut  finis.  Si  igitur  perveniatur  ad 
aliquid  quod  non  habet  speciem  apprehensam, 
erit  praeter  intentionem :  sicut,  si  aliquis  intendat 
comedere  mel,  et  comedat  fel  credens  illud  esse 
mel,  hoc  erit  praeter  intentionem.  Sed  omne  agens 
per  intellectum  tendit  ad  aliquid  secundum  quod 
accipit  illud  sub  ratione  boni,  sicut  ex  superio- 
ribus  *  patet.  Si  ergo  illud  non  sit  bonum,  sed  "  cap.  praec 
i  malum,  hoc  erit  praeter  intentionem.  Agens  igitur 
per  intellectum  non  operatur  malum  nisi  praeter 
intentionem.  Gum  igitur  tendere  ad  bonum  sit 
commune  agenti  per  intellectum  et  per  naturam, 
malum  non  consequitur  ex  intentione  alicuius 
agentis  nisi  praeter  intentionem. 

Hinc  est  quod  Dionysius  dicit,  iv  cap.  De  Div. 
Noni.*,  quod  tnaltim  est  praeter  intentionem  et 
voluntatem. 


1  in  rebiis  incidit]  in  rebus  accidit  vel  incidit  sGfr,  est  praeter  intentionem  in  rebus  et  incidit  (incipit  P)  Pd.  5  intentum]  in  intcntione 

sive  intentura  Prf.  7  a  bono]  ab  eo  NYZsGi».  17  sic  om  NYZ.  finem  pr.  loco]  in  finem  BEFGHi,  in  bonum  finem  C.  22  motio] 
actio  NYZ.         38  possibile]  impossibile  aWXpY. 

6  consequitur]  sequitur  aDWXsZ.  14  intendit]  tendit  Pc;  intendit  in  suo  motu  om  Y,  in  suo  om  N.  17  malum]  autem  addunt  oW. 
21  tendit]  intendit  BNYZ.         23  aliquid]  aliquod  oWXPc.         27  tendit  ad  Ita  NYZ;  intendit  Pc,  intendit  ad  ceteri. 

Commentaria  Ferrariensis 


•Videtext.etva- 
riantem.  -  Cf. 
Comment.  cap. 
praec,  init. 


Ex  praemissis  deducit  corollarie  Sanctus  Thomas  quod 
Malum  est  praeter  intentionem  in  rebus,  et  incidit  prae- 
ter  intentionem  agentium  *.  Rationeque  huius  corollarii, 
de  natura  mali  determinationem  facit. 

Circa  hoc  autem  duo  facit:  primo,  determinat  de  na- 
tura  mali;  secundo,  infert  unum   corollarium,  cap.  xv. 

Circa  primum  tria  facit:  primo,  ostendit  malum  esse 
praeter  intentionem,  quod  immediate  sequitur  ex  praece- 
dentibus ;  secundo,  agit  de  natura  mali,  cap.  vii ;  tertio, 
de  eius  causalitate,  cap.  x. 


Circa  primum  tria  facit:  primo,  ostendit  propositum; 
secundo,  movet  dubitationes,  capite  sequenti ;  tertio,  re- 
spondet,  capite  vi. 

I.  Quantum  ad  primum,  arguit  primo  sic.  Malum  est 
diversum  a  bono,  quod  intendit  omne  agens.  Ergo  praeter 
intentionera  evenit:  quia  quod  ex  actione  consequitur  di- 
versum  ab  eo  quod  erat  intentum  ab  agente,  praeter  in- 
tentionem  accidit. 

Secundo.  .\gens  intendit  finem  correspondentem  virtuti. 
Ergo  quod  sequitur  respondens  defectui  virtutis,  est  praeter 


S.  Th.  1.  22. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  IV. 


*  Cf.  n.  vii. 


12 

intentionem.  Ergo  et  malum.  -  Probatur  antecedens.  Quia 
agens,  secundum  quod  agit,  sic  intendit  finem.  Agit  autem 
secundum  quod  habet  de  virtute  activa,  non  autem  se- 
cundum  quod  defectum  virtutis  patitur.  -  Consequentia 
vero  secunda  probatur.  Quia  defectus  in  eftectu  et  actione 
consequitur  aliquem  defectum  in  principiis  actionis:  ut 
patet  in  partubus  monstruosis,  et  claudicatione. 

Adverte,  cum  dicitur  defectum  in  operatione  et  eftectu 
consequi  aliquem  defectum  in  principiis  actionis,  quod 
defectus  principii  dupliciter  potest  accipi.  Uno  modo,  pro 
remotione  alicuius  perfectionis  debitae  inesse  principio : 
sicut  defectus  seminis  agentis  ad  generationem  aliquando 
est  remotio  caliditatis  debitae  inesse  ipsi  ad  rectam  gene- 
rationem,  a  quocuraque  alterante  proveniat.  Alio  modo, 
pro  impedimento  principii  ab  extrinseco  proveniente:  sicut 
quod  ignis  non  perfecte  lignum  aliquod  comburat,  potest 
ex  interpositione  alicuius  corporis  impedientis  ne  actio 
ignis  ad  lignum  complete  perveniat,  provenire;  tunc  enim 
aliquis  defectus  est  agentis,  inquantum  sua  tota  virtute, 
ex  aliquo  impediente,  uti  non  potest.  Sed  verum  est  quod 
iste  defectus  reducitur  aliquo  inodo  in  defectum  causae 
intrinsecum:  inquantum  videlicet  habet  virtutem  quae  im- 
pediri,  propter  suam  imperfectionem,  potest.  -  In  propo- 
sito  ergo  accipitur  defectus  principii  communiter,  sive  in- 
trinsecus  sit  sive  extrinsecus.  Et  intelligitur  de  principiis 
non  solum  actionis,  sed  etiam  materialibus :  cum  enim 
accidit  in  effectu  defectus,  provenit  hoc  aut  ex  defectu 
agentis,  aut  ex  defectu  materiae. 

II.  Tertio  *.  Mobile  suo  motu  tendit  ad  formam,  ad 
privationem  autem  pervenit  per  accidens  et  prtieter  inten- 
tionem.  Ergo  intendit  suo  motu  pervenire  ad  bonum,  per- 
venit  autem  ad  malum  praeter  intentionem.  Ergo,  cum 
omne  agens  et  movens  tendat  ad  bonum,  malum  pro- 
venit  praeter  agentis  intentionem. 

Antecedens  declaratur  in  generatione  et  corruptione, 
ubi  constat  materiam  non  intendere  privationem,  Hcet  sit 
ad  ipsam  in  potentia:  cum  impossibile  sit  ipsam  esse  sub 
privatione  tantum.  Declaratur  etiam  et  in  aliis  motibus.  - 
Prima  vero  consequentia  probatur.  Quia  bonum  est  secun- 
dum  quod  materia  est  perfecta  per  formam,  et  potentia 
per  actum  proprium:  malum  autem  secundum  quod  est 
privata  actu  debito.  -  Secunda  quoque  probatur.  Quia  ad 
idem  tendit  motus  mobilis  et  motio  moventis:  cum  vide- 
licet  idem  sit  actus  moventis  et  mobilis,  ut  dicitur  III  Phy- 


'  Cap.  III,  1 ;  s.   sicorum 
Th.  I.  4. 


Cf.  n.  V. 


Cf.  n.  VI. 


Adverte,  circa  istam  propositionem,  Bonum  est  secun- 
dum  quod  materia  est  perfecta  per  formam,  et  potentia 
per  actum  proprium,  quod  caute  addidit  Sanctus  Thomas 
ly  proprium.  Quia  potentiae  bonum  non  est  esse  sub  quo- 
cumque  actu,  sed  tantum  sub  proprio  et  sibi  debito:  sicut 
non  est  bonum  aquae  esse  sub  caliditate,  sed  sub  frigi- 
ditate,  quae  est  perfectio  sibi  debita.  Licet  enim  omnis 
forma  et  actus  secundum  se  sit  perfectio  quaedam,  non 
tamen  est  bonum  aut  perfectio  uniuscuiusque,  accipiendo 
perfectionem  pro  eo  quod  naturae  debetur,  et  secundum 
quam  dicitur  natura  in  suo  esse  completa. 

III.  Circa  ea  quae  dicuntur  in  hac  ratione,  multa  oc- 
currunt  dubia.  Primum  est,  quia  appetitus  et  intentio  ma- 
teriae  nihil  est  aliud  quam  sua  potentia  receptiva :  ut  est 
de  mente  Sancti  Thomae  II  Sent.,  d.  xvni,  q.  1,  a.  2;  et 
Verit.,  q.  xxii,  a.  1,  ad  3.  Si  ergo  materia  est  in  potentia 
ad  privationem,  et  ad  ipsam  per  motum  simul  cum  forma 
pervenit,  sequitur  quod  materiae  appetitus  et  intentio  sit 
ad  privationem.  Ergo  repugnantiam  includit  quod  hic  di- 
citur,  scilicet  materiam  esse  in  potentia  ad  privationem,  et 
tamen,  dum  movetur,  non  intendere  privationem. 

2.  Secundum  est  *,  quia  posset  aliquis  dicere  quod  ma- 
teria,  Hcet,  quia  non  potest  esse  sub  privatione  tantum,  non 
appetat  privationem  separatim  et  seorsum  a  forma,  ipsam 
tamen  simul  cum  forma  appetit  et  intendit :  sicut  simul  est 
in  potentia   ad  utrumque,    et    simul  ad   utrumque  tendit. 

3.  Tertium  est  circa  istam  propositionem,  Materia  non 
potest  esse  sub  privatione  tantum  *.  Potest  enim  argui 
contra  ipsam  argumentis  Scoti,   tenentis,  II  Sent.,  d.  xii. 


•  Venet.   1497,   q.  n  *,  materiam  posse  esse  sine  omni  forma. 


Primo.  Absolutum  distinctum  et  prius  alio  absoluto, 
potest  esse  sine  contradictione  absque  illo.  Materia  est 
absolutum  distinclum  et  prius  forma  quacumque.  Ergo  etc. 

Secundo.  Deus  dat  esse  materiae  mediante  forma,  quae 
non  est  de  essentia  materiae.  Ergo  Deus  sine  forma  potest 
dare  esse  materiae.  -  Probatur  consequentia.  Quia  quicquid 
Deus  absolutum  facit  in  creaturis  mediante  causa  secunda 
quae  non  est  de  essentia  causati,  potest  facere  sine  illa. 

Tertio.  Deus  immediate  creat  materiam.  Ergo  imme- 
diate  potest  eam  conservare,  sine  aliqua  alia  entitate  ab- 
soluta  posteriore. 

Quarto.  Non  est  necessitas  absoluta  connexionis  ma- 
teriae  ad  formam.  Ergo  etc.  -  Probatur  antecedens.  Quia 
tunc  materia  determinaret  sibi  de  necessitate  aliquam  for- 
mam :  quod  enim  determinat  sibi  aliquod  genus,  deter- 
minat  sibi  aliquam  speciem  in  genere  illo ;  et  quod  de- 
terminat  sibi  aliquam  speciem,  de  necessitate  determinat 
sibi  esse  in  aliquo  individuo  uno  illius  speciei. 

Confirmatur.  Quia  materia  se  habet  contingenter  ad 
quamlibet  formam.  Ergo  et  contingenter  se  habet  ad  totum 
genus  formae. 

Sequitur  ergo  ex  istis  quod  non  est  absolute  impossi- 
bile  materiam  esse  sub  privatione  tantum. 

IV.  Ad  primum  dubium  dicitur  quod  potentia  mate- 
riae  ad  privationem  non  habet  proprie  et  per  se  rationem 
potentiae  receptivae  in  comparatione  ad  ipsam  privatio- 
nem,  cum  privatio  formahter  sumpta  nullum  esse  ponat 
in  materia:  sed  per  accidens  dicitur  receptiva  privationis, 
inquantum  est  receptiva  formae  quam  potest  amittere,  et 
inquantum  est  receptiva  aherius  formae  cui  necessario 
coniungitur  privatio  formae  quam  habet.  Et  ideo,  cum 
dicitur  quod  materia  est  in  potentia  ad  privationem  formae 
habitae,  intelligendum  est  per  accidens  et  secundario,  ra- 
tione  scilicet  formae  cui  coniungitur.  Appetitus  autem  et 
inclinatio  materiae  dicitur  potentiaHtas  et  habihtas  mate- 
riae  ad  id  quod  per  se  respicit,  non  autem  habiHtas  et 
potentialitas  ad  id  quod  respicit  secundario  et  per  acci- 
dens :  quia  appetitus  rei  respicit  eius  perfectionem,  non 
autem  negationem  perfectionis. 

V.  Ad  secundum  dubium  *  dicitur  quod,  si  privatio  ae-  •  Num.  m,  2. 
qualiter  cum  forma  respiceretur  a  potentia,  oporteret  utrum- 

que  simul  intendi  et  appeti  a  materia:  cum  simul  tendat 
ad  ipsa.  Sed  quia  non  per  se  materia  rcspicit  privationem, 
sed  tantum  per  accidens,  inquantum  coniungitur  formae, 
ideo  non  appetitur  per  se  a  materia  simul  cum  forma,  sed 
tantum  per  accidens,  inquantum  appetitur  forma  cui  con- 
iungitur.  Sanctus  Thomas  autem  loquitur  hic  de  appetitu 
et  intentione  per  se,  non  autem  de  appetitu  per  accidens. 

VI.  Ad  evidentiam  tertii  duhii  *,  considerandum  quod  •  Num.  ni,  3. 
materiam  posse  esse  absque  omni  forma,   et   per   conse- 

quens    solum   sub    privatione,    dupHciter    potest   intelligi. 

Primo,  loquendo  de    possibili   absolute,    secundum    quod 

illud  dicitur  possibile  quod  contradictionem  non  impHcat. 

Et  sic  materiam  posse  esse    absque  omni  forma  est  non 

impHcare  contradictionem  quod  sit  in  actu  et  nuUam  ha- 

beat  formam.  Et  quia  a  Deo  fieri    potest   quicquid  con- 

tradictionem  non  impHcat,  si   illo    modo    possibile    fuerit 

materiam  esse  absque  forma,  poterit  Deus  facere  quod  sit 

absque  forma.  -  Secundo,  loquendo  de  possibiH  per  com- 

parationem  ad  potentiam  activam  naturalem.  Et  sic  mate- 

riam  posse  esse  absque  omni  forma  est  posse  per  virtutem 

aliquam  naturalem  fieri  ut  habeat  esse  absque  omni  forma. 

Scotus  ergo    tenuit   per   potentiam    divinam   materiam 

posse  habere  esse  sine  forma:   et    quod  ipsam    esse  sine 

forma    contradictionem   non  impHcat.  -  Sanctus  Thomas 

autem,  Prima,  q    lxvi,  a.   1  ;  Pot.,  q.  iv,  a.  1 ;  QuoHbetis, 

quol.  3,  a.  1,  tenet,  cum  Averroe,  II  Physic.,  comm.  12;  et 

Avicenna,  secundo  Metaphysicae  suae  libro,  cap.  iii,  quod 

implicat  contradictionem  materiam  actualiter  existere  ab- 

sque  omni    forma,  et  per  consequens   non    est    aHquid  a 

Deo    factibile.    Tunc    enim   esset   aliquid  actu  sine  actu ; 

et  aliquid  esset  ens  quod  non  esset  ad  aHquem  modum 

entis  determinatum.  -  Sed  quia  ab  aliis  Thomistis  est  haec  •vid.  ca).de£«- 

quaestio  disputata*,  et  praesertim  a  Capreolo,  in  II  Sent.,   '<•  «'^  Essentia, 

d.  XII  *,  satis  pro  nunc  sit  ad  argumenta  Scoti  respondere.   •  Dist.'  xin,  ed. 

Turon.  1903. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  IV. 


i3 


'  Cap.  III,  5. 


2.  Ad  primum,  negatur  maior,  quando  duo  absoluta 
necessariam  habent  inter  se  connexionem.  Non  est  enim 
vera  universaliter,  ut  patet  in  quantitate  et  qualitate:  nam 
quantitas  non  potest  esse  in  natura  nisi  habeat  aliquam 
figuram  ;  et  tamen  quantitas  est  aHquid  absolutum  prius 
qualitate.  Materia  autem,  quantum  ad  actualitatem  existen- 
tiae,  habet  cum  forma  naturalem  et  necessariam  connexio- 
nem.  Unde  est  quidem  verum  quod  omne  quod  potest 
existere  sine  alio,  non  autem  aliud  sine  ipso,  est  eo  prius: 
non  autem,  e  converso,  omne  prius  potest  esse  sine  po- 
steriori. 

Dicitur  secundo,  quod  illa  maior  propositio,  si  habeat 
veritatem,  tenet  tantum  in  priori  et  posteriori  quorum 
utrumque  dicit  aliquem  actum  :  non  autem  in  priori  quod 
nullum  dicit  actum,  sed  puram  potentiam,  cuiusmodi  est 
materia  prima. 

Dicitur  tertio  quod,  si  habet  veritatem,  intelligitur  de 
separatione  a  quocumque  posteriori  divisim,  non  autem 
conittnctim.  Animal  enim,  licet  possit  absque  unaquaque 
specie  sua  divisim  et  per  se  accepta  existere,  non  potest 
tamen  esse  absque  omni  specie  animalis  coniunctim,  ita 
quod  sit  animal  in  rerum  natura  in  nulla  specie  animalis 
existens.  Eodem  modo,  licet  materia  possit  esse  absque 
quacumque  torma  particulatim  sumpta,  non  tamen  potest 
esse  absque  omni  forma  coniunctim,  ita  quod  in  rerum 
natura  existat  nulli  formae  subiecta. 

3.  Ad  secundum,  negatur  consequentia.  Ad  proba- 
tionem  dicitur  quod  assumptum  est  verum  de  causa  se- 
cunda  agente,  non  autem  deformali.  Quicquid  enim  facit 
Deus  mediante  causa  secunda  efliciente,  potest  se  solo 
operari  absque  causa  secunda.  Non  autem  quicquid  facit 
mediante  causa  formali,  potest  absque  tali  causa  ope- 
rari:  non  enim  potest  facere  parietem  album  absque  al- 
bedine,  nam  esse  album  est  habere  albedinem.  Modo, 
Deus  dat  esse  materiae  mediante  forma  tanquam  causa 
formali,  non  autem  tanquam  causa  efficiente.  Ideo  ratio 
non  sequitur. 

4.  Et  per  hoc  patet  responsio  ad  tertium.  Licet  enim 
Deus  immediate  creet  materiam  per  remotionem  causae 
mediae  efficientis,  non  tamen  per  remotionem  causae  me- 
diae  formalis. 

5.  Ad  quartum,  negatur  antecedens.  Ad  cuius  proba- 
tionem,  negatur  consequentia.  Ad  probationem  vero  con- 
sequentiae  duplicitcr  responderi  potest.  Primo,  quod  assum- 
ptum  habet  veritatem  duabus  conditionibus  observatis: 
prima  est,  quod  tale  determinans  sibi  genus,  sit  aliquid 
completum  in  actu ;  secundo,  quod  genus  quod  sibi  de- 
terminat,  sibi  sit  essentiale.  Sic  enim  verum  est  omne 
quod  determinat  sibi  genus,  determinare  sibi  aliquam  spe- 
ciem  illius  generis:  quia,  ut  dicitur  in  Praedicamentis*, 
quod  est  in  aliquo  genere,  est  in  aliqua  specie  illius  ge- 
neris.  Non  autem  verum  est  ubi  altera  illarum  conditio- 
num  desit ;  et  multo  minus  verum  est  ubi  deficit  utraque. 
In  proposito  autem  deficit  utraque  conditio:  quia  et  ma- 
teria  non  est  ens  completum  in  actu,  cum  sit  pura  po- 
tentia ;  neque  forma  est  de  essentia  materiae  absolute 
sumptae.  Ideo  assumptum  illud  non  habet  veritatem  in 
proposito.  -  Ratio  autem  quare  materia,  quae  est  ens 
incompletum,  una  existens,  non  determinat  sibi  aliquam 
speciem  specialissimam  de  genere  substantiae  neque  ali- 
quod  individuum,  est  quia  ratione  suae  potentialitatis  est 
susceptiva  diversarum  formarum;  et  quia  forma  est  id  a 
quo  unumquodque  speciem  habet,  ideo,  sicut  est  in  po- 
tentia  ad  diversas  forrnas,  ita  est  in  potentia  et  indifferens 
ad  diversas  species  et  ad  diversa  individua. 

Responderi  secundo  ad  idem  assumptum  potest,  lo- 
quendo  de  genere  extrinseco  ab  essentia  eius  potentiae 
quae  sibi  illud  genus  determinat,  quod  dupliciter  potest 
intelligi  quod  determinat  sibi  aliquod  genus  extrinsecum 
determinare  sibi  speciem  illius  generis:  uno  modo,  quod 
determinet  sibi  in  essendo  aliquam  determinatam  speciem 
illius  generis ;  alio  modo,  quod  determinet  sibi  alteram 
illarum  sub  disiunctione.  Primo  modo,  assumptum  est  fal- 
sum :  secundo  modo,  est  verum.  Nam  potentia  visiva,  quae 
determinat  sibi  colorem  pro  obiecto  operationis,  non  de- 


terminat  sibi  album  determinate  et  signate,  ita  quod  non 
possit  videre  nisi  album,  neque  similiter  nigrum,  aut  quem- 
cumque  alium  colorem:  non  potest  tamen  videre  nisi  vi- 
deat  aliquem  colorem  particularem,  aut  scilicet  hunc  aut 
illum.  Similiter  hoc  corpus,  puta  lignum,  determinat  sibi 
locum :  non  tamen  hunc  locum  siiji  determinat  signate, 
sic  quod  non  possit  esse  sine  hoc  loco  ;  sed  verum  est 
quod  non  potest  esse,  secundum  naturam,  nisi  sit  in  hoc 
aut  in  illo  loco,  enumerando  omnia  loca.  Pari  modo,  non 
est  necesse  ut  materia,  quae  determinat  sibi  formam  in 
essendo,  determinet  sibi  hanc  signate,  puta  formam  ho- 
minis,  ut,  sicut  non  potest  esse  sine  forma,  ita  non  possit 
esse  sine  forma  hominis :  sed  bene  oportet  ut  sibi  deter- 
minet  aliquam  formam  particularem  sub  disiunctione ; 
non  enim  potest  esse  in  actu  nisi  sub  aHqua  particulari 
forma  sit,  aut  hac  scilicet  aut  illa,  omnes  formas  enu- 
merando. 

Per  hoc  patet  responsio  ad  confirmationem.  Conse- 
quentia  enim  falsa  est.  Nam  quod  contingenter  se  habet 
ad  quodlibet  contentum  sub  genere  signate  et  determinate 
acceptum,  ut  est  verum  materiam  contingenter  se  habere 
ad  omnem  formam,  non  oportet  ut  contingenter  se  ha- 
beat  ad  totum  genus.  Unde  secundum  ipsummet  Scotum, 
II  Sent.,  d.  XV  *,  ista  consequentia  neganda  est:  Hoc  corpus  '  Ed.  cit.  f.  57. 
potest  esse  sine  hoc  loco  et  sine  illo  (et  sic  de  aliis  si- 
gnate).  Ergo  potest  esse  sine  omni  loco.  Sed  bene  verum 
est  quod  id  quod  contingenter  se  habet  ad  omne  conten- 
tum  sub  genere  vage  et  indeterminate  ac  sub  disiunctione 
acceptum,  contingenter  se  habet  ad  totum  genus.  Sed  non 
dicimus  ad  hunc  sensum  materiam  ad  omnem  formam 
contingenter  se  habere.  Immo  necessario  se  habet  ad  illam  : 
quia  non  potest  esse  sine  hac  aut  illa. 

VII.   Quarto  *.   In   agentibus  per  intellectum   et  aesti-  *  Cf.  n.  n. 
mationem  quamcumque,  malum  est  praeter  intentionem. 
Ergo    et    in    agentibus    per    naturam.    Ergo   in    omnibus 
agentibus. 

Probatur  antecedens.  In  huiusmodi  agentibus  intentio 
sequitvir  apprehensionem:  cum  tendat  in  id  quod  appre- 
henditur  ut  finis.  Ergo,  si  perveniatur  ad  aliquid  quod 
non  habet  speciem  apprehensam,  erit  praeter  intentionem: 
sicut  accidit  in  eo  qui,  credens  se  comedere  mel,  comedit 
fel.  Sed  huiusmodi  agens  tendit  in  aliquid  secundum  quod 
accipit  illud  sub  ratione  boni.  Ergo,  si  illud  ad  quod  per- 
venitur,  non  sit  bonum,  sed  malum,  erit  praeter  intentio- 
nem.  —  Probatur  quoque  prima  consequentia.  Quia  ten- 
dere  ad  bonum  est  commune  agenti  per  intellectum  et 
per  naturam  agenti. 

2.  Advertenda  hic  sunt  duo.  Primum  est,  quod  aliquid 
apprehendi  ut  finem,  dupHciter  potest  intelligi:  uno  modo, 
ut  cognoscatur  illi  convenire  finis  rationem;  alio  modo, 
ut  apprehendatur  tanquam  per  se  appetibile,  apprehen- 
dendo  sciiicet  illud  tanquam  conveniens  absolute,  non 
autem  tanquam  ad  aliud  utile.  Primo  modo,  convenit  tan- 
tum  habentibus  intellectum,  quorum  est  cognoscere  quid 
sit  finis.  Secundo  autem  modo  etiam  brutis  convenit.  Pro- 
pter  hoc  dixit  Sanctus  Thomas  non  solum  de  agentibus 
per  intellectum,  sed  ctiam  de  agentibus  per  aestimationem 
quamcumque,  sicut  videlicet  sunt  bruta,  quae  naturali  aesti- 
matione  ad  suas  moventur  operationes,  quod  intentio  se- 
quitur  apprehensionem,  quia  tendit  in  illud  quod  appre- 
henditur  ut  finis.  Nam  et  intentio  aliquo  modo  convenit 
brutis,  ut  declaratum  est  superius  in  secundo  Libro  *.        "  Cf.  cap.  xlvh 

_  ,  ,     ,.  •  ^  ^  ..•    5<1-;    cap.    XXX, 

Secundum  est  quod,  licet  agenti  per  naturam  et  agenti  corament.n.viu. 
per  intellectum  diversimode  conveniat  tendere  in  bonum, 
hoc  tamen  commune  est  utrique,  quod  intentio  sequitur 
formam  per  quam  agens  operatur.  Et  ideo,  sicut  in  agente 
per  intellectum  intentio  sequitur  apprehensionem  per  quam 
ipsum  agit,  et  omne  quod  sequitur  non  conforme  appre- 
hensioni  eius,  est  praeter  intentionem  ipsius ;  ita  intentio 
agentis  per  naturam  sequitur  formam  per  quam  agens  na- 
turale  agit,  et  omne  quod  evenit  non  conforme  inclina- 
tioni  formae  agentis,  est  praeter  eius  intentionem.  Et  ideo, 
cum  malum  ita  discordet  ab  inclinatione  formae  naturalis, 
quae  ad  bonum  incHnat,  sicut  ab  apprehensione  agentis 
per  intellectum;  sicut  est  praeter  intentionem  agentis  per 


14  SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  IV,  V,  VI. 


intellectum,  ita  est  praeter  agentis  naturalis  intentionem. 
Propter  hoc  optime  Sanctus  Thomas,  ad  ostendendum 
quod  malum  est  praeter  intentionem  agentis  naturalis,  si 
est  praeter  intentionem  agentis   per   intellectum,    hac  ra- 


tione  utitur,  quod  tendere  ad  bonum  est  commune  utrique 
agenti. 

Ultimo    confirmatur    conclusio    auctoritate    Dionysii, 
nr  cap.  de  Divinis  Nominibus. 


-^viS^l&SSv^ 


CAPITULUM  9UINTUM  ET  SEXTUM 

RATIONES  QUIBUS  VIDETUR  PROBARI 
QUOD   MALUM    NON    SIT    PRAETER    INTENTIONEM. 

jUNT  autem  quaedam  quae  huic  senten-     tamen  est  debitum  ut  habeat;  est  tamen  malum 

tiae  adversari  videntur.  si  non  habeat  manus,  quas  natus  est  et  debet  ha- 

Quod  enim  accidit  praeter  intentio-     bere,  si  sit  perfectus,  quod  tamen  non  est  malum 

nem  agentis,  dicitur  esse   fortuitum  et     avi.  Omnis  autem  privatio,  si  proprie  et  stricte 

•  a.  cap.  III,  casuale  et  in  paucioribus  accidens*.  Malum  autem  ;  accipiatur,  est  eius  quod  quis  natus  est  habere  et 

provenit.  fieri  uon  dicitur  lortuitum  et  casuale,  neque  ut     debet  habere.  In  privatione  igitur  sic  accepta  sem- 

in  paucioribus  accidens,  sed  semper  vel  in  plu-     per  est  ratio  mali. 

ribus.  In  naturalibus  enim  semper  generationi  Materia  autem,  cum  sit  potentia  ad  omnes  for- 
corruptio  adiungitur.  In  agentibus  etiam  per  vo-  mas,  omnes  quidem  nata  est  habere,  nulla  tamen 
luntatem  in  pluribus  peccatum  accidit:  cum  diffi-  lo  est  ei  debita:  cum  sine  quavis  una  earum  possit 
cile  sit  secundum  virtutein  agere,  sicut  attingere  esse  perfecta  in  actu.  Quaelibet  tamen  earum  est 
centrum  in  circulo,  ut  dicit  Aristoteles,  in  II  Ethi-     debita  alicui  eorum  quae  ex  materia  constituun- 

T^Uii.'  '' *■  ^oriim*.  Non  igitur  videtur  malum  esse  prove-  tur:  nam  non  potest  esse  aqua  nisi  habeat  formam 
niens  praeter  intentionem.  aquae,  nec  potest  esse  ignis  nisi  habeat  formam 

s^S.Y  u^lq.'  Item-  Aristoteles  in  III  Elhic.  *,  expresse  dicit  -s  ignis.  Privatio  igitur  formae  huiusmodi,  compa- 
quod  malitia  est  voluntarium.  Et  hoc  probat  per  rata  ad  materiam,  non  est  malum  materiae:  sed 
hoc  quod  aliquis  voluntarie  operatur  iniusta,  irra-  comparata  ad  id  cuius  est  forma,  est  malum  eius, 
tionabile  autem  est  operantein  voluntarie  iniusta  sicut  privatio  formae  ignis  est  malum  ignis.  Et 
non  velle  iniustum  esse,  et  voluntarie  stuprantem  quia  tam  privationes  quam  habitus  et  formae  non 
non  velle  incontinentem  esse;  et  per  hoc  quod »"  dicuntur  esse  nisi  secundum  quod  sunt  in  subie- 
legislatores  puniunt  malos  quasi  voluntarie  ope-  cto,  si  quidem  privatio  sit  malum  per  compara- 
rantes  mala.  Non  videtur  igitur  malum  praeter  tionem  ad  subiectum  in  quo  est,  erit  malum  sim- 
voluntatem  vel  intentionem  esse.  pliciter:  sin  autem,  erit  malum  alicuius,  et  non 

Praeterea.  Omnis  motus  naturalis  habet  finem  simpliciter.  Hominem  igitur  privari  manu,  est 
intentum  a  natura.  Gorruptio  autem  est  mutatio  =s  malum  simpliciter:  materia  autem  privari  forma 
naturalis,  sicut  et  generatio.  Finis  igitur  eius,  qui  aeris,  non  est  malum  simpliciter,  sed  est  malum 
est  privatio  habens  rationem   mali,  est  intentus     aeris. 

a  natura:  sicut  etiam  forma  et  bonum,  quae  sunt  Privatio  autem  ordinis  aut  commensurationis 
generationis  finis.  debitae  in  actione,  est  malum  actionis.  Et  quia 

+  cap.  VI.  I  Ut  autem  positarum  rationum  solutio  mani-  j»  cuilibet  actioni  est  debitus  aliquis  ordo  et  aliqua 

festior  fiat,  considerandum  est  quod  malum  con-  commensuratio,  necesse  est  ut  talis  privatio  in 
siderari  potest  vel  in  substantia  aliqua,  vel  in  actione  simpliciter  malum  existat. 
actione  ipsius.  Malum  quidem  in  substantia  ali-  His  igitur  visis,  sciendum  est  quod  non  omne 
qua  est  ex  eo  quod  deficit  ei  aliquid  quod  natum  quod  est  praeter  intentionem,  oportet  esse  for- 
est  et  debet  habere:  si  enim  homo  non  habet ;;  tuitum  vel  casuale,  ut  prima  ratio  proponebat. 
alas,  non  est  ei  malum,  quia  non  est  natus  eas  Si  enim  quod  est  praeter  intentionem,  sit  con- 
habere ;  si  etiam  homo  capillos  flavos  non  habet,  sequens  ad  id  quod  est  intentum  vel  semper  vel 
non  est  malum,  quia,  etsi  natus  sit  habere,  non     frequenter,  non   eveniet   fortuito  vel  casualiter : 


1    quaedam  quae]  quidam  qui  YZ;  X  om  quae,  ;)0S<  sententiae  a.  4   dicitur]  videtur  NYZ.  et  casuale]  vel  casuale  NYZ:  ita  mox. 

16  malitia]  malum  NYZ.  Et  hoc]  et  ibi  hoc  Z,  et  P.  17  voluntarie  post  iniusta  aWXPc.  20  quod  Ita  NYZ;  etiam  BEFHXfrPc,  quod 
etiam  G,  etiam  quod  CDW.  23  Corruptio  autem]  et  corruptio  autem  oWX.  27  inlentus  post  natura  NYZ.  3o  Ut  autem  Novum  capi- 
tulum  mcipiutif  DEGsNPc  sufc  fiVtt/o  Solutio  lationum  praemissarum,  et  b  Solutio  praedictarum  rationum;  margo  Y .-  secundum  alios  libros  hio 
incipit  capitulum  6.  positarum  »osf  rationum  NYZ.  36  ei  om  NYZ.  3;  si...  non  habet]  si  non  habet  capillos  flavos  NYZ.  38  sitl 
est  aDWXPc. 

t  debitum  ut  habeat  Jta  NZ  et  addito  flavos  Y;  (ei  WPc)  debitum  ut  habeantur  aDWPc  et  sine  ut  X,  ei  debitum  quod  tales  habeat  EGb. 
3  natus  est]  natus  a.  6  semper  om  aWPc.  8  Materia]  raala  a.  potentia]  in  potentia  GWYsH&Pc.  l5  formae /losf  huiusmodi 

aDWXPc.  i6  materiae  Ita  WYZsBEGd;  naturae  ceteri.  22    ad  subiectum  in  quo  est]  inquantum  est  Y,  ad  subiectum   in  quo  est  in 

quantum  est  N,  est  om  aDXfr.  malum  post  simpllciter  NYZ.  34  est  post  intentionem  NYZ.  36    intcntionem]  esse   addunt    BFH. 

37  vel  frequemer  Ita  DNYZfc;  et  (vel  WP)  sicut  frequenter  ceteri. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAR  V.  VI. 


10 


sicut  in  eo  qui  intendit  dulcedine  vini  frui,  si  ex 
potatione  vini  sequatur  ebrietas,  non  erit  fortui- 
tum  nec  casuale;  esset  autem  casuale  si  seque- 
retur  ut  in  paucioribus. 


rationem  consequuntur,  ex  hoc  provenit  quod 
plures  vivunt  secundum  sensum,  eo  quod  sen- 
sibilia  sunt  nobis  manifesta,  et  magis  ef&caciter 
moventia  in  particularibus,  in  quibus  est  opera- 


Malum  ergo  corruptionis  naturalis,  etsi  sequatur  s  tio:  ad   plura  autem   talium  bonorum   sequitur 


praeter  mtentionem  generanns,  consequitur  ta- 
men  semper:  nam  semper  formae  unius  est  ad- 
iuncta  privatio  alterius.  Onde  cOrruptio  non  evenit 
casualiter  neque  ut  In  paucioribus:  licet  privatio 


privatio  boni  secundum  rationem. 

Ex  quo  patet  quod,  licet  malum  praeter  in- 
tentlonem  sit,  est  tamen  voluntarium,  ut  secunda 
ratio  proponit,   licet  non   per   se,   sed  per  acci- 


quandoque  non  sit  malum  simpliciter,  sed  ali- '°  dens.  Intentio  enim  est  ultimi  finis,  quem  quis 
cuius,  ut  dictum  est.  Si  autem  sit  talis  privatio  propter  se  vult:  voluntas  autem  est  eius  etiam 
quae  privet  id  quod  est  debitum  generato,  erit  quod  quis  vult  propter  aliud,  etiam  si  simpliciter 
casuale  et  simpliciter  malum,  sicut  cum  nascuntur  non  vellet;  sicut  qui  proiicit  merces  in  mari  causa 
partus  monstruosi :  hoc  enim  non  consequitur  de  salutis,  non  intendit  proiectionem  mercium,  sed 
necessitate  ad  id  quod  est  intentum,  sed  est  ei  -s  salutem,  proiectionem  autem  vult  non  simpliciter, 
repugnans;  cum  agens  intendat  perfectionem  ge-  sed  causa  salutis.  Similiter  propter  aliquod  bonum 
nerati.  sensibile  consequendum  aliquis  vult  facere  inordi- 

Malum  autem  actionis  accidit  in  naturalibus  natam  actionem,  non  intendens  inordinationem, 
agentibus  ex  defectu  virtutis  activae.  Unde  si  neque  volens  eam  simpliciter,  sed  propter  hoc. 
agens  habet  virtutem  defectivam,  hoc  malum  con-  ^°  Et  ideo  hoc  modo  malitia  et  peccatum  dicuntur 
sequitur  praeter  intentionem,  sed  non  erit  ca-  esse  voluntaria,  sicut  proiectio  mercium  in  mari. 
suale,  quia  de  necessitate  est  consequens  ad  talem  Eodem  autem  modo  patet  solutio  ad  tertiam 
agentem:  si  tamen  tale  agens  vel  semper  vel  fre-  obiectionem.  Nunquam  enim  invenitur  mutatio 
quenter  patitur  hunc  virtutis  defectum.  Erit  autem  corruptionis  sine  mutatione  generationis :  et  per 
casuale  si  hic  defectus  raro  talem  comitatur  ^s  consequens  nec  finis  corruptionis  sine  fine  gene- 
agentem.  rationis.    Natura   ergo   non  intendit   finem    cor- 

In  agentibus  autem  voluntariis  intentio  est  ad  ruptionis  seorsum  a  fine  generationis,  sed  simul 
bonum  aliquod  particulare,  si  debet  sequi  actio:  utrumque.  Non  enim  est  de  intentione  naturae 
nam  universalia  non  movent,  sed  particularia,  in  absoluta  quod  non  sit  aqua,  sed  quod  sit  aer, 
quibus  est  actus.  Si  igitur  illud  bonum  quod  in-  30  quo  existente  non  est  aqua.  Hoc  ergo  quod  est 
tenditur,  habeat  coniunctam  privationem  boni  se-  esse  aerem,  intendit  natura  secundum  se:  quod 
cundum  rationem  vel  semper  vel  frequenter,  se-  vero  est  non  esse  aquam,  non  intendit  nisi  in- 
quitur  malum  morale  non  casualiter,  sed  vel  quantum  est  coniunctum  ei  quod  est  esse  aerem. 
semper  vel  frequenter:  sicut  patet  in  eo  qui  vult  Sic  igitur  privationes  a  natura  non  sunt  secun- 
uti  femina  propter  delectationem,  cui  delectationi  3s  dum  se  intentae,  sed  secundum  accidens:  formae 
adiuncta  est  inordinatio  adulterii ;   unde  malum     vero  secundum  se. 

aduherii  non  sequitur  casualiter.  Esset  autem  ca-  Patet  ergo  ex  praemissis  quod  illud  quod  est 
suale  malum  si  ad  id  quod  intendit,  sequeretur  simpliciter  malum,  omnino  est  praeter  intentio- 
aliquod  peccatum  ut  in  paucioribus:  sicut  cum  nem  in  operibus  naturae,  sicut  partus  monstruosi: 
quis,  proiiciens  ad  avem,  interficit  hominem.        40  quod  vero  non  est  simpliciter,  sed  alicui  malum, 

Quod  autem  huiusmodi  bona  aliquis  intendat  non  est  intentum  a  natura  secundum  se,  sed  se- 
ut  in  pluribus  quibus  privationes  boni  secundum     cundum  accidens. 


1   sicut]  patet  addunt  NYZ.  intendit ;JOSf  vini  NYZ.  3  nec]  vel  GNYZ.  7  formae...  privatio  Ita  NYsBEP;  forma...  principio 

aEGXcd,  forma...  privationi  DsGHfe,  generationi...  privatio  W,  forma . . ,  privatio  Z.  9  ut  in]  ut  oc.  li  &\t  post  privatio  NYZ.  12  quae 
privet]  ut  privet  EG,  quae  privat  Pc.  16    cum  agens]  cum  magis  aW.  2  3    si  tamen]  si  BFH,  si  non  C,  cum  Pc;  NYZ  vide  sub  pA. 

3l   privationem  post  boni  NYZ. 

1     consequuntur  Ita  NYZ;  consequantur  ceteri.  4    est  om  aW.  5    plura]  plurima  NYZ.  taliumj  casualium  oWXcrf,  sensua- 

lium  D.         sequitur]  consequitur  NYZ.  7    patet]  etiara    palet  NZ;  Ad  Ex  quo  Y    incipit   novum    capitulum   cum  titulo  Solutio  rationum 

praedictorum  (!) ;   margo :   hic   secundura  alios  libros  non  incipit  capitulum.  ii   propter  se  post  vult  DNYZ.  est   eius   etiam   quod]  est 

eius  in  quod  oG,  in  eius  est  quod  X,  est  eius  ut  quod  D,  eius  etiam  quod  N,  eius  est  quod  Z,  est  eius  quod  EWYci,  eius  est  etiam 
quod  b,  est  etiam  eius  quod  P.  17    consequendum]  cum  nondum  o,   concedendum  N.  28    naturae  om   NsZ,    et  Z,  post  absoluta  Y. 

3l   intendit  post  natura  NYZ.         33  ei  om  o;  pro  quod  est  esse,  non  esse  DEG,  esse  sDE.         39  monstruosi)  monstruosus  NYZ. 


Commentaria  Ferrariensis 


Q 


^uiA    contra    determinatam    veritatem    aliquae   rationes 

sunt  quae  difficultatem   aiTerunt,   ideo    illas  Sanctus 

Thbmas,  ut  completa  et  integra  veritas  habeatur,   primo 

*  infra,  n.  1  t(s.   adducit;  secundo  solvit,  capite  sequenti  *. 

a  3o7ei  Comm'!        I.  Quantum  ad  primum,  arguit  primo  sic.    Malum  in 

cap.  pr.,  init.      naturalibiis  est  semper:  cum  generationi  semper  sit  con- 

iuncta  corruptio.  In  voluntariis  etiam  peccatum  in  pluribus 

accidit:  cum  difficile  sit  operari  secundum  virtutem,  II  Etki- 

corum.  Ergo  malum  non  provenit  praeter  intentionem.  - 


Probatur  consequentia.  Quia  quod  est  praeter  intentionem 
est  fortuitum  et  casuale,  et  in  paucioribus  accidens. 

Secundo  *.  Tertio  Ethicorum  dicitur  quod  malitia  est 
voluntaria.  Ergo  malum  non  est  praeter  voluntatem,  vel 
intentionem. 

Tertio  *.  Corruptio  est  mutatio  naturalis.  Ergo  finis  eius, 
qui  est  privatio  habens  rationem-  mali,  est  intentus  a  na- 
tura.  -  Probatur  consequentia.  Quia  omnis  motus  natu- 
ralis  habet  finem  intentum. 


Cf  n.  VI. 


Cf.  n.  VII. 


i6 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  V,  VI. 


+  Cap.  VI.  f  I  bis.  Positis  obiectionibus  contra  determinationem  su- 

perius  factam,  accedit  Sanctus  Thomas  ad  earum  solutio- 
•  Cf.  nn.vi,  vii,  nem,  suo  ordine  *. 

Pro  solutione  autem  primae  rationis,  praemittit  quatuor. 

Primum  est,  quod  ratio  mali  in  aliqua  substantia  est 
in  privatione  stricte  et  proprie  accepta,  quae  scilicet  est 
eius  quod  nata  est  habere  et  debet  habere,  non  autem  in 
privatione  eius  quod  non  est  nata  habere,  aut  non  debet 
habere:  sicut  homini  malum  est  si  non  habeat  manus, 
non  autem  si  non  habeat  alas,  aut  non  habeat  capillos 
flavos. 

Secundum  est,  quod  privatio  formae  comparata  ad  ma- 
teriam,  non  est  eius  malum,  sed  bene  est  malum  naturae 
cuius  est  forma:  sicut  privatio  formae  ignis  est  malum 
ignis,  non  autem  materiae.  Quia,  licet  materia  nata  sit 
habere  omnes  formas,  nulla  tamen  est  ei  debita,  cum  sine 
una  quavis  earum  possit  esse  in  actu  perfecta:  quaelibet 
tamen  earum  est  debita  alicui  eorum  quae  sunt  ex  ma- 
teria  composita. 

Tertium  est  quod,  cum  tam  privationes  quam  habitus 
et  formae  non  dicantur  esse  nisi  secundum  quod  sunt 
in  subiecto,  si  privatio  sit  malum  per  comparationem  ad 
subiectum  in  quo  est,  erit  malum  simpliciter.  Sin  autem, 
erit  malum  non  simpliciter,  sed  alicuius. 

Quartum  est,  quod  malum  actionis  est  privatio  ordinis 
aut  commensurationis  debitae  in  actione,  quando  et  se- 
cundum  quod  debet  inesse.  Et  talis  privatio  est  simpli- 
citer  malum:  quia  cuilibet  actioni  est  debitus  aliquis  ordo 
et  aliqua  commensuratio. 

II.  Ad  evidentiam  primi  et  secundi  dicti,  advertendum 
quod  hoc  dicitur  aliquid  debitum  alicui  quod  ad  eius 
integritatem  et  perfectionem  requiritur,  ita  quod  absque 
eo  non  dicitur  secundum  suam  speciem  perfectum  in  na- 
tura.  Hoc  autem  esse  potest  tam  ad  essentiam  substantiae, 
quam  etiam  ad  compiementum  et  perfectionem  aliquam 
accidentalem,  pertinens:  homini  enim  debitum  est  quod 
animam  rationalem  habeat;  et  quod  habeat  manus,  si  de- 
beat  dici  perfectus  homo  in  natura.  Et  ideo  privatio  huius 
dicitur  malum  hominis:  homo  enim  carens  manibus  est 
imperfectus,  et  sic  malum  aliquod  in  ipso  esse  dicitur. 

2.  Ad  cvidentiam  tertii  dicti,  considerandum  est  quod, 
cum  forma  habeat  rationem  boni  inquantum  dat  esse,  ut 
'Art.  1,  5.  dicitur  Prima,  qu.  v*,  privatio  illi  opposita  habet  rationem 
mali  inquantum  aufert  aliquod  esse.  Idcirco,  ad  videndum 
quomodo  aliquod  subiectum  esse  sub  privatione  sit  malum 
simpliciter  aut  non  simpliciter,  respiciendum  est  ad  mo- 
dum  quo  forma  et  privatio  ad  ipsum  esse  se  habet.  Pro- 
pter  hoc  Sanctus  Thomas,  ut  ostendat  quomodo  dicatur 
malum  aliquid  simpliciter,  accipit  modum  essendi  priva- 
tionis  et  habitus  illi  oppositi. 

Quia  enim  forma  cui  opponitur  privatio,  ut  sic,  et 
privatio  non  habent  esse  nisi  in  subiecto,  ad  sanum  sen- 
sum  loquendo  de  privatione,  -  dicitur  enim  habere  esse 
in  subiecto  quia  negat  a  subiecto  formam  et  esse,  non 
autem  quia  ipsa  proprie  habeat  esse:  est  enim  privatio, 
communiter  etiam  accepta,  carentia  formae  in  aliquo  sub- 
iecto  -  ideo  secundum  quod  ad  subiectum  diversimode  se 
habet,  ita  diversimode  subiectum  esse  sub  tali  privatione 
est  malum.  Quando  enim  privat  a  subiecto  in  quo  est 
formam  illi  subiecto  debitam,  tunc  est  malum  subiecti ; 
et  ideo  absolute  malum  est  subiectum  esse  sub  tali  pri- 
vatione,  sicut  absolute  loquendo,  absque  alia  additione, 
malum  est  hominem  non  habere  manum,  quia  carere  manu 
est  malum  in  comparatione  ad  hominem.  Quando  autem 
non  privat  a  subiecto  formam  illi  debitam,  tunc  non  est 
malum  simpliciter  subiectum  esse  sub  tali  privatione,  cum 
non  sit  illa  privatio  malum  ut  ad  illud  subiectum  com- 
paratur:  dicitur  enim  malum  alicuius  simpliciter  quod  ad 
ipsum  comparatum  est  malum,  non  autem  quod  est  ma- 
lum  ad  alterum  comparatum;  sicut  et  bonum  alicuius 
simpliciter  dicitur  quod  est  bonum  in  comparatione  ad 
illud,  non  autem  quod  est  bonum  in  comparatione  ad 
aliud  tantum.  Potest  tamen  esse  malum  alicuius:  sicut, 
quia  carere  forma  substantiali  aeris  non  est  malum  ma- 
teriae,  cum  non  tollat   formam   materiae   debitam,    iuxta 


praedicta,  materiam  carere  forma  aeris  non  est  absolute 
malum,  sed  est  malum  aeris,  quia  ex  eo  quod  materia 
non  habet  formam  aeris,  tojlitur  aeris  natura. 

III.  Istis  suppositis,  respondet  Sanctus  Thomas  ad  ob- 
iectionem   factam*.    Quantum   enim  ad  naturalia,  dicitur  *  Num.  1  (cap.  v). 
primo,  quod  non  omne  quod  est  praeter  intentionem  est 

casuale  et  in  paucioribus.  Corruptio  enim  naturalis  et  pri- 
vatio  aliqua,  quae  sunt  praeter  intentionem  generantis, 
semper  sequuntur  generationem :  licet  privatio  quandoque 
non  sit  malum  simpliciter,  sed  alicuius,  ut  dictum  est. 

Dicitur  secundo,  quod  non  est  universaliter  verum  ma- 
lum  esse  ut  in  pluribus.  Privatio  enim  quae  privat  ali- 
quod  debitum  generato,  est  simpliciter  malum  et  casuaHs, 
ut  cum  nascuntur  partus  monstruosi :  hoc  enim  non  con- 
sequitur  de  necessitate  ad  id  quod  intenditur,  sed  ei  re- 
pugnat; 

Dicitur  tertio,  quod  malum  actionis  consequitur  defe- 
ctum  virtutis  activae,  et  est  praeter  intentionem  agentis 
habentis  virtutem  defectivam.  Sed  non  est  casuale  quando 
agens  vel  semper  vel  frequenter  talcm  defectum  patitur: 
quia  sequitur  de  necessitate  ad  agentem  sic  deficientem. 
Est  autem  casuale  quando  talis  defectus  raro  concomi- 
tatur  agentem. 

2.  Quantum  ad  voluntaria,  dicitur  primo,  quod  ali- 
quando  malum  non  est  casuale,  aliquando  vero  est  ca- 
suale.  Quando  enim  bonum  particulare  quod  intenditur 
in  actione,  habet  coniunctam  privationem  boni  secundum 
rationem  vel  semper  vel  frequenter,  ut  delectationi  in- 
tentae  ex  usu  feminae  alterius  coniuncta  est  inordinatio 
adulterii,  malum  non  sequitur  casuahter.  Quando  autem 
sequitur  peccatum  ut  in  paucioribus,  malum  est  casuale : 
sicut  cum  quis,  proiiciens  ad  avem,   hominem   interficit. 

Dicitur  secundo,  quod  idcirco  huiusmodi  bona  ut  in 
pluribus  intenduntur  quibus  privationes  boni  rationis  con- 
sequuntur,  quia  plures  secundum  sensum  vivunt,  eo  quod 
sensibilia  particularia,  in  quibus  est  operatio,  sint  nobis 
magis  manifesta  et  ef&cacius  moveant:  ad  plura  autem 
sensibilium  bonorum  sequitur  privatio  boni  secundum 
rationem. 

IV.  Ad  evidentiam  eorum  quae  hic  dicuntur,  ut  sciatur 
quando  malum  in  pluribus  aut  in  paucioribus  accidat, 
primo  videndum  est  quomodo  hoc  innaturalibus  se  ha- 

beat;  secundo,  quomodo  in  voluntariis  *.  •  Num.  v. 

Quantum  ad  primum,  sciendum,  ex  doctrina  Sancti 
Thomae  Prima,  q.  lxih,  a.  9,  ad  1  ;  Pot.,  q.  nr,  a.  6,  ad  5 ; 
II  Sent.,  d.  I,  q.  i,  a.  1,  ad  3,  et  d.  xxxiv,  [a.  3]  ad  2,  quod 
in  naturalibus  malum  considerari  potest  aut  respectu  to- 
tius  naturae ;  aut  respectu  alicuius  determinatae  speciei  in 
natura.  Utro  modo  consideretur  malum,  est  in  paucioribus. 
Respectu  quidem  totius  naturae,  patet:  quia  est  tantum 
in  rebus  corruptibilibus,  quae,  si  considerentur  in  ratione 
quantitatis  continuae,  sunt  multo  minora  corporibus  cae- 
lestibus ;  omnia  enim  corpora  corruptibilia  simul  sumpta 
sunt  multo  minoris  quantitatis  quam  sint  corpora  caele- 
stia.  Respectu  etiam  determinatae  speciei  patet :  quia  actio 
semper  secundum  naturam  evenit  nisi  impediatur;  raro 
autem  accidit  impedimentum.  Unde  videmus  monstra  pro 
minori  parte   evenire    in    natura. 

Attendendum  tamen  quod,  licet  defectus  naturae  et 
operationum  eius  in  tota  una  specie  pro  minori  parte 
accidat,  in  uno  tamen  aliquo  singulari  potest  contingere 
defectus  actionis  pro  maiori  parte,  propter  defectum  vir- 
tutis  aut  instrumenti:  sicut  apparet  in  claudicante,  et  in 
generante  monstruosos  filios  pro  maiori  parte.  Et  ad  hunc 
sensum  iritelligitur  quod  inquit  hoc  loco  Sanctus  Thomas, 
quod  malum  consequitur  semper  aut  frequenter  in  natu- 
ralibus  cum  agens,  scilicet  singulare,  vel  semper  vel  fre- 
quenter  patitur  virtutis  defectum. 

V.  Quantum  ad  secundum  *,  dicitur  primo,  quod  in  an-  r  .N""-  praec, 
gelis  malum  ut  in  paucioribus  fuit.  Quia  pro  maiori  parte   '""* 
secuta  est  operatio  secundum  convenientiam  naturae,  quae 

est  in  ipsis  tantum  una  et  intellectualis:  sicut  et  actio  na- 
turalis  pro  maiori  parte  sequitur  secundum  naturam. 

2.  Dicitur  secundo,  quod  in  hominibus,  considerata  tota 
natura  speciei  quantum  ad  factibilia,  malum  est    in  pau- 


'  Gap.  VI, 3. 


*  11  Phxs.,  11,7.   cioribus:  quia  ars  operatur  per  modum  naturae* 
ficit  in  paucioribus,  sicut  et  natura. 

Quantum  vero  ad  agibilia  et  moralia,  malum  est  in 
pluribus.  Quia,  cum  sensibilia  particularia  multiplicentur 
magis,  et  sint  pluribus  nota,  atque  magis  moveant  quam 
delectabilia  secundum  rationem,  plures  sequuntur  delecta- 
bilia  secundum  sensum,  quae  pro  maiori  parte  habent  con- 
iunctam  privationem  boni  rationis.  Propter  quod  in  ipsis 
est  malum  hominis  inquantum  est  homo :  cum  sit  homo 
per  rationem,  et  consequenter  debitum  sit  homini,  inquan- 
tum  est  homo,  secundum  rationem  operari.  Et  ad  hunc 
sensum  intelligitur  quod  inquit  Aristoteles  II  Topicoriim  *, 
malum  ut  in  pluribus  evenire;  et  quod  hoc  loco  ait  San- 
ctus  Thomas,  quoniam  ratio  quare  plures  intendant  bona 
quibus  privationes  boni  rationis  coniunguntur,  est  quia 
plures  vivunt  secundum  sensum 

3.  Dicitur  tertio  quod,  considerato  uno  individuo  et  sin- 
gulari,  si  sit  in  eo  voluntas  per  habitus  virtutum  perfecta, 
malum  evenit  in  paucioribus:  quia  habitus  inclinat  per 
modum  naturae,  quae  in  paucioribus  deficit.  Si  autem  vo- 
luntas  sit  per  habitus  vitiorum  deformata,  malum  ut  in 
pluribus  evenit :  quia  per  huiusmodi  habitus  homo  con- 
formatur  brutis,  quae  pro  maiori  parte  sequuntur  naturae 
impetum,  ut  inquit  Boetius,  in  IV  de  Consnl.,  prosa  3. 
Et  sic,  cum  operationes  ab  habitu  vitii  procedentes  sint 
malum  hominis  inquantum  est  homo,  eo  quod  contra- 
rientur  rationi,  sequitur  quod  talis  pro  maiori  parte  ma- 
lum  operetur.  Si  etiam  voluntas  nullo  sit  habitu  perfecta, 
cum,  ut  sic,  ad  utrumlibet  se  habeat;  et  mala  pluribus 
modis  contingant  quam  bona;  in  pluribus  flectitur  in  ma- 
lum  quam  in  id  quod  est  perfecte  et  totaliter  bonum; 
supposito  praesertim  quod  natura  sit  per  peccatum  vitiata. 

4.  Dicitur  quarto,  de  mente  Sancti  Thomae  de  Potentia, 
loco  allegato,  quod,  licet  malum  tam  naturae  quam  moris, 
comparando  effectus  ad  communem  causam,  aliquando 
pro  maiori  parte  eveniat,  sive  natura  in  universali,  sive  in 
aliquo  singulari  agente  considerata;  si  tamen  effectus  ad 
proprias  causas  comparentur,  nunquam  invenitur  malum 
nisi  in  paucioribus.  Quamvis  enim  partus  monstruosus,  ad 
virtutem  generativam  comparatus,  absolute  malum  quod- 
dam  naturae  sit,  inquantum  non  sequitur  naturae  ordi- 
nem ;  ad  virtutem  tamen  generativam  deficientem  tali  modo 
comparatus,  non  est  malum,  cum  sit  secundum  inclina- 
tionem  sui  proprii  principii;  sed  partus  non  monstruosus 
erit  malum  illius  virtutis  sic  deficientis,  quia  evenit  praeter 
eius  inclinationem.  Et  cum  illud  raro  eveniat,  sequitur 
quod  effectus  proprius  illius  causae  pro  minori  parte  de- 
ficiat,  et  sic  pro  minori  parte  malum  eveniat,  ad  propriam 
causam  comparatum.  Similiter  operatio  circa  delectabile 
secundum  sensum,  comparata  ad  hominem  absolute,  est 
mala:  comparata  tamen  ad  appetitum  sensibilem  ct  natu- 
ram  sensitivam,  quae  est  illius  propria  causa,  invenitur 
bona,  cum  sit  secundum  talis  naturae  inclinationem;  sicut 
et  in  brutis  appetitum  sensibilem  sequentibus  est  bona. 
Ideo  in  huiusmodi  operationibus  circa  sensibiHa,  ut  ad 
naturam  sensitivam  et  appetitum  sensibilem  referuntur,  in 
paucioribus  est  malum,  quia  pro  maiori  parte  cum  sen- 
sibili  appetitu  conveniunt:  licet,  ut  ad  rationem  et  appe- 
titum  rationalem,  aut  ad  hominem  absolute  referuntur,  pro 
maiori  parte  in  ipsis  sit  malum ;  secundum  quem  sensum 
superius*  sumus  locuti. 

Ex  iis  patet  intellectus  eorum  quae  inquit  hoc  loco 
Sanctus  Thomas,  scilicet  quod  malum  semper  aut  fre- 
quenter  accidit  in  operationibus  ab  agente  deficiente  pro- 
venientibus,  quando  tales  defectus  semper  aut  frequenter 
virtutem  agentis  sequuntur.  Hoc  enim  intelligitur  compa- 
rando  ipsam  actionem  ad  virtutem  agentis  absolute,  puta 
motum  ad  virtutem  motivam:  quia  tunc,  si  defectus  pro 
maiori  parte  eam  concomitetur,  sequetur  malum  actionis 
pro  maiori  parte.  Si  autem  comparatio  actionis  fieret  ad 
virtutem  ut  est  sub  tali  defectu,  quo  modo  est  causa  pro- 
pria  actionis  deficientis,  tunc  actio  talis  maJa  non  erit 
tanquam  carens  debito  ordine:  cum  sibi  ut  a  causa  sic 
deficiente  provenit,  non  sit  debitum  habere  perfectionem 
qua  caret ;  sicut  nec  malum  est  homini  carere  alarum  per- 

SUMMA    CONTRA   GeNTILES    D.  ThoMAB   ToM.   II. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  GAP.  V,  VI. 

et  sic  de- 


17 


*  Parag.  3  huias 
num. 


fectione,  cum   non    sit  debitum  ad  hominis  integritatem 
habere  alas. 

5.  Attendendum  autem  quod  in  tota  hac  digressione  lo- 
quimur  de  malo  simpliciter,  ad  sensum  quem  Sanctus 
Thomas  hic  explicavit:  non  autem  de  malo  alicuius  al- 
terius  tantum  *.  Quia  si  de  huiusmodi  malo  loqueremur,  'Ctn.tMt,  r<rr- 
omnem  actionem,  tam  naturalem  quam  voluntariam,  pro  ""*"■ 
maiori  parte  sequitur  malum.  Operationem  enim  bonara 
moraliter  et  secundum  rationem  concomitatur  privatio 
boni  delectabilis  secundum  sensum,  quae  privatio  est  ma- 
lum  appetitus  sensitivi:  et  generationem  formae  intro- 
ductae  concomitatur  privatio  formae  abiectae,  quae  est 
malum  naturae  corruptae.  Propter  hoc  dixit  Sanctus  Tho- 
mas  quod  malum,  sic  scilicet  acceptum,  aut  semper  aut 
pro  maiori  parte  evenit  in  actionibus,  et  non  evenit  in 
paucioribus  et  a  casu. 

VI.  Ad  secundam  obiectionem*  respondetur  negando  "Nam. i(eap.v). 
consequentiam:  quia  malum  et  est  voluntarium,  et  est 
praeter  intentionem.  Intentio  enim  est  tantum  ultimi  finis, 
quem  quis  propter  se  vult:  voluntas  autem  est  etiam  eius 
quod  quis  vult  propter  aliud,  etiam  si  simpliciter  illud 
non  vellet.  Ostenditur  hoc  exemplo  proiicientis  merces  in 
mare  causa  salutis,  ubi  proiectio  mercium  est  volita  per 
accidens.  Et  similiter  dicitur  malitia  volita  non  per  se,  sed 
per  accidens:  sicut  aliquis  vult  propter  bonum  sensibile 
inordinatam  actionem. 

2.  Attendendum,  circa  istam  responsionem,  quod  San- 
ctus  Thomas  difterentiam  facit  inter  intentionem  alicuius 
et  illius  volitionem.  Quia  id  intendit  voluntas  et  appetitus 
in  quod  propter  se  inclinatur:  quia  intentio  proprie  est 
actus  appetitus  circa  finem;  finis  autem,  ut  sic,  est  pro- 
pteir  se  volitus.  Sed  volitio  est  non  solum  eius  quod  pro- 
pter  se  volumus,  sed  etiam  eius  quod  volumus  propter 
aliud:  sicut  et  sanitatem  volumus  et  medicinam.  Dicere 
ergo  quod  malum  sive  malitia  non  est  intenta,  sed  est 
praeter  intentionem,  et  tamen  est  volita  per  accidens,  est 
dicere  quod  non  est  volita  propter  se,  sed  tamen  cst  volita 
propter  aliud. 

3.  Advertendum  secundo,  quod  volitum  per  accidens 
dupliciter  potest  accipi.  Uno  modo,  quod  totaliter  sub- 
terfugit  cognitionem  volentis,  et  tamen  est  coniunctum 
per  se  volito:  sicut  volens  bibere  dulce,  ignorans  quod 
illud  sit  venenum,  dicitur  velle  venenum  per  accidens.  Et 
tale  dicitur  omnino  per  accidens  esse  volitum.  -  Alio 
modo,  quia  cadit  quidem  sub  cognitione  volentis,  sed  tamen 
illud  non  vult  nisi  inquantum  vult  aliquod  bonum  cui 
coniungitur;  immo,  si  posset  unum  ab  alio  separare,  vellet 
unum  sine  alio :  sicut  ille  qui  vult  proiicere  merces  in  mare 
causa  propriae  salutis,  non  vult  mercium  proiectionem 
nisi  quia  vult  salutem  suam,  quam  consequi  non  potest 
absque  mercium  perditione;  et  si  posset  salutem  con- 
sequi  absque  damno  mercium,  non  vellet  earum  perdi- 
tionem. 

Malum  ergo  nunquam  est  volitum  propter  se.  Sed  ali- 
quando  est  volitum  omnino  per  accidens :  sicut,  cum  quis 
vult  proiicere  sagittam  ad  locum  per  quem  non  solent 
homines  transire,  si  accidat  ut  proiiciendo  sagittam  ho- 
minem  interficiat,  dicitur  voluisse  hominis  interfectionem 
omnino  per  accidens  et  nullo  modo  per  se,  neque,  in- 
quam,  primo,  neque  secundario  propter  aliud.  -  Aliquando 
vero  non  est  volitum  per  accidens  omnino,  quasi  scilicet 
non  sit  cognita  deformitas  et  deordinatio  actus  voliti :  sed 
est  volitum  per  accidens  ut  per  accidens  distinguitur  contra 
primo  et  per  se,  ut  idem  est  qnod  per  aliud ;  sicut,  cum 
quis  vult  consequi  delectationem  quae  est  in  adulterio, 
cognoscens  illi  coniunctam  esse  privationem  ordinis  iu- 
stitiae,  vult  illam  deordinationem  propter  delectationem, 
inquantum  vult  delectationem  cui  necessario  illud  malum 
coniungitur,  et  magis  vult  illud  malum  incurrcre  quam 
tali  carere  delectatione.  Et  ad  hunc  sensum  inquit  Philo- 
sophus  malitiam  et  peccatum  quandoque  voluntaria  esse. 
Nam  non  solum  est  voluntarium  quod  propter  seipsum 
volumus,  sed  etiam  quod  volumus  propter  aliud,  licet  se- 
cundum  se  sumptum  non  esset  voluntarium,  ut  dicitui 
I*  II",  q.  VI,  a.  6  *.  Et  propter  hoc,  ut  dicitur  in  QQ.  de 


.\d  1. 


i8 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  V,  VI,  VII. 


Malo,  qu.  i,  a.  3,  ad  l5,  non  excusatur  homo  in  huiusmodi 
a  peccato,  licet  malum  non  sit  propter  se  intentum :  quia 
ad  hoc  ut  sibi  malum  imputetur,  sufficit  quod  sit  propter 
aliud  volitum,  licet  non  sit  volitum  propter  se. 

Quod  autem  dixi,  hominis  interfectionem  ex  iactu 
sagittae  esse  volitum  omnino  per  accidens  a  non  consi- 
derante  illud  evenire  debere,  non  contrariatur  ei  quod  ait 
Sanctus  Thomas  Malo,  q.  i,  a.  3,  ad  i5,  quod  scilicet,  dum 
accidens  aliquod  coniungitur  effectui  ut  in  paucioribus 
et  raro,  uon  oportet  quod  agens  intendens  effectum  per 
se,  intendat  aliquo  modo  effectum  per  accidens.  Accipit 
enim  Sanctus  Thomas  ibi  effectum  intendi  per  accidens 
quando  ex  cognitione  intenditur :  non  autem  ut  intendi 
per  accidens  dicitur  quod  coniungitur  intento  per  se  etiam 
si  non  cognoscatur  suo  intento  per  se  coniunctum  esse. 
•  Num.  I  (cap.  v).  VII.  Ad  tertiam  obiectionem*  respondetur  quod  pri- 
vatio  non  est  intenta  per  se  ct  seorsum  a  forma,  sed  per 
accidens,  inquantum  coniungitur  formae,  quae  est  finis 
generationis,  sicut  et  corruptio  semper  generationi  con- 
iungitur.  Declaratur  exemplo  corruptionis  aquae  et  gene- 
rationis  aeris. 

2.  Circa  hanc  responsionem  duo  sunt  advertenda.  Pri- 
mum  est,  quod  intentio  quandoque  proprie  accipitur:  et 
sic  est  tantum  de  eo  quod  est  finis  et  est  per  se  inten- 
tum.  Quandoque  vero  accipitur  pro  inclinatione  appetitus 
ad  quodcumque.  Cum  ergo  hic  dicitur  quod  natura  utrum- 
que,  scilicet  et  finem  generationis  et  finem  corruptionis, 
simul  intendit,  accipitur  intentio  communiter,  non  autem 
proprie.  Licet  enim  sit  unus  et  idem  actus  quo  aliquid 
inclinatur  ad  finem  et  ad  id  quod  est  ad  finem,  ut  sic, 
ille  tamen  dicitur  intentio  respectu  finis,  non  autem  re- 
spectu  ordinati  ad  finem.  Unde  non  est  contradictio  in 
verbis  Sancti  Thomae  cum  in  praecedenti  responsione 
dixit  malum  non  esse  intentum,  sed  tantum  volitum,  hic 
autem  dicit  privationem,  quae  est  malum  quoddam,  esse 
simul  intentum  cum  forma :  ibi  enim  accepit  intentionem 
proprie,  hic  autem  communiter.  -  Vel  possumus  dicere 
quod  malum  non  potest  esse  intentum  proprio  actu  ad 
ipsum  terminato;  sed  bene  potest  intendi  actu  qui  ad 
bonum  terminatur  cui  malum  est  coniunctum. 

3.  Advertendum  secundo,  quod  tam  natura  particularis 
generans  et  corrumpens,  quam  universalis,  intendunt  primo 
et  per  se  generationem  et  formam  geniti:  per  accidens 
autem  intendunt  corruptionem,  et  privationem  formae 
praecedentis  in  materia,  quia   non    potest   esse  generatio 


nisi  per  abiectionem  formae  praecedentis.  Aer  enim  agens 

in  aquam,  et  simiHter  virtus  caelestis,  aeris  generationem, 

ut  hic   dicitur,    absolute   et   simpliciter   intendunt,    corru- 

ptionem  vero  aquae  non  intendunt  nisi  quia  generationi 

aeris  necessario  coniungitur :  si  enim  posset  natura  gene- 

rare  aerem  absque  corruptione  alterius  naturae,  illud  fa- 

ceret.  Propter  hoc  inquit  Sanctus    Thomas    quod   natura 

non  intendit  finem  corruptionis  seorsum    a   fine    genera- 

tionis,  sed  simul  intendit  utrumque.  —  Quod  vero  aliquando 

inquit  Sanctus  Thomas  corruptionem    esse   de  intentione 

naturae  universalis,  sed  esse  contra    naturam  particula- 

rem  *,  intelligendum  est  de  natura    particulari   quae  cor-   *  i  Part.,  xxn, 

rumpitur:   quia  nec  per  se  nec  per  accidens  natura,  quan-   ^'  ^   ^' 

tum  est  ex  ratione  suae  formae,  suam   corruptionem  in- 

tendit.  Non  autem  intelligitur  de  natura  corrumpente  aliam 

naturam  dum  sibi  simile  generat :  talis   enim,    ut    dictum 

est,  cum  generatione  per  accidens  intendit  corruptionem, 

sicut  et  natura  universalis. 

VIII.  Ex  istis  responsionibus  deducitSanctusThomasma- 
nifestum  esse  quod  malum  simpliciter  est  omnino  praeter 
intentionem  in  operibus  naturae :  malum  vero  non  simpli- 
citer,  sed  alicui,  est  a  natura  intentum  secundum  accidens. 

Pro  intellectu  eorum  quae  dicta  sunt,  advertendum, 
ex  doctrina  Sancti  Thomae  Quarto,  d.  xxxvi,  q.  i,  a.  1, 
ad  2,  quod  duplex  est  naturae  intentio :  una  prima,  alia 
secunda.  Prima  intentio  est  inclinatio  naturae  absolute 
ad  sibi  simile  et  conforme  secundum  omnem  sui  per- 
fectionem.  Secunda  autem  est  ad  sibi  simile  quantum  fieri 
potest,  supposito  quod  prima  frustretur  intentio :  sicut  et 
in  artificialibus  prima  intentio  artificis  est  ex  supposita 
materia  facere  opus  omni  ex  parte  conforme  arti;  secunda 
autem  est,  supposito  quod  non  possit  primum  intentum 
assequi,  facere  ex  ipsa  materia  simile  arti  quantum  potest. 
Corruptio  ergo  et  omnis  defectus  sunt  contra  primam 
intentionem  naturae :  quia  natura  prima  intentione  esse  et 
perfectionem  intendit.  Est  tamen  aliquis  defectus  de  se- 
cunda  intentione  naturae.  Quando  enim  natura  non  potest 
effectum  ad  maiorem  perfectionem  perducere,  inducit  ad 
minorem  :  sicut  quando  non  potest  facere  masculum,  facit 
feminam,  quae  est  mas  occasionatus,  ut  dicitur  XVI  de 
Animalibus  *.  Quod  ergo  inquit  Sanctus  Thomas,  malum  •  ai.  ii  de  Ani^ 
simpliciter  esse  omnino  praeter  intentionem  in  operibus  '""'•Cfnv'".'!!'. 
naturae,  sicut  partus  monstruosi,  intelligendum  est  quod 
est  praeter  primam  naturae  intentionem :  non  autem  quod 
sit  praeter  secundam  intentionem. 


-^^&^l!yi3i^^ 


CAPITULUM  SEPTIMUM 

QUOD  MALUM  NON  EST  ALIQUA  ESSENTIA. 


X  his  autem  apparet  quod  nuUa  essentia 

est  secundum  se  mala. 

cap.  VI.  ^  iJ^iSfe^      Malum  enim,  ut  dictum  est  *,  nihil 

est  aliud  quam  privatio  eiiis  qiiod  qiiis 
nalus  est  et  debet  habere:  sic  enim  apud  omnes 
est  usus  huius  nominis  malum.  Privatio  autem 
non  est  aliqua  essentia,  sed  est  negatio  in  sub- 
3-".Thfw*T3'  ^^^^^^^*-  Malum  igitur  non  est  aliqua  essentia  in 
rebus. 

Adhuc.    Unumquodque    secundum    suam  es- 
sentiam    habet    esse.    Inquantum    autem    habet 


esse,    habet    aliquid    boni:    nam,    si   bonum    est 

quod  omnia  appetunt*,  oportet  ipsum  esse  bonum  •  cf. cap. m, Gn. 

dicere,   cum    omnia   esse    appetant.    Secundum 

hoc  igitur  unumquodque    bonum  est  quod  es- 

i  sentiam  habet.  Bonum  autem  et  malum  oppo- 

nuntur.  Nihil  igitur  est  malum  secundum  quod 

essentiam  habet.  Nulla  igitur  essentia  mala  est. 

Amplius.  Omnis  res  vel  est  agens,  vel  est  facta. 

Malum  autem  non  potest  esse  agens :  quia  quic- 

'<>  quid  agit,  agit  inquantum  est  actu  existens  et  per- 
fectum.  Et  similiter  non  potest  esse  factum:  nam 


lo  secundum  suam  essentiam  habet  esse]  secundum  hoc  habet  essentiara  secundum  quod  habet  esse  NZ  et  muiando  essentiam  habet  Y. 
1  habet  aliquid  boni  Ita  NYZ ;  habet  aliquid  bonum  KGb,  habet  aliquod  bonum  aDXPc,  aliquod  bonum  est  W.         5  autem  DEGiPc;  om 
aWXZ,  post  malum  Y;   N  om  Bonum...  opponuntur.  9  quia  quicquid]  quicquid  enim  NYZ.  10  agit  semel  aX.  et  om  NYZ, 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  VII. 


19 


cuiuslibet  generationis  terminus  est  forma  et  bo- 
num.  Nulla  igitur  res  secundum  suam  essentiam 
est  mala. 

Item.  Nihil  tendit  ad  suum  contrarium:  unum- 

quodque    enim   appetit  quod   est  sibi  simile   et 

conveniens.  Omne  autem  ens  agendo  intendit  bo- 

•  cap.  m.         num,  ut  ostensum  est*.  Nullum  igitur  ens,  inquan- 

tum  huiusmodi,  est  malum. 

Adhuc.  Omnis  essentia  est  alicui  rei  naturalis. 
Si  enim  est  in  genere  substantiae,  est  ipsa  natura  > 
rei.  Si  vero  sit  in  genere  accidentis,  oportet  quod 
ex  principiis  alicuius  substantiae  causetur,  et  sic 
illi  substantiae  erit  naturalis:  licet  forte  alteri  sub- 
stantiae  non  sit  naturalis,  sicut  caliditas  est  natu- 
ralis  igni,  licet  sit  innaturalis  aquae.  Quod  autem  ■ 
est  secundum  se  malum,  non  potest  esse  alicui 
naturale.  De  ratione  enim  mali  est  privatio  eius 
quod  est  alicui  natum  inesse  et  debitum  ei.  Ma- 
lum  igitur,  cum  sit  eius  quod  est  naturale  pri- 
vatio,  non  potest  esse    alicui   naturale.  Unde  et  ■ 
quicquid  naturaliter  inest   alicui,  est  ei   bonum, 
et  malum  si  ei  desit.  Nulla  igitur  essentia  est  se- 
cundum  se  mala. 

Amplius.  Quicquid  habet  essentiam  aliquam, 
aut  ipsummet  est  forma,  aut  habet  formam  ali-  ■ 
quam :  per  formam  enim  collocatur  unumquod- 
que  in  genere  vel  specie.  Forma  autem,  inquan- 
tum  huiusmodi,  habet  rationem  bonitatis:  cum 
sit  principium  actionis ;  et  finis  quem  intendit 
omne  faciens;  et  actus  quo  unumquodque  habens 
formam    perfectum    est.    Quicquid    igitur    habet 


essentiam  aliquam,  inquantum  huiusmodi,  est 
bonum.  Malum  igitur  non  habet  essentiam 
aliquam. 

Item.  Ens  per  actum  et  potentiam  dividitur. 
Actus  autem,  inquantum  huiusmodi,  bonum  est: 
quia  secundum  quod  aliquid  est  actu,  secundum 
hoc  est  perfectum.  Potentia  etiam  bonum  aliquid 
est:  tendit  enim  potentia  ad  actum,  ut  in  quo- 
libet  motu  apparet;  et  est  etiam  actui  proportio- 
nata,  non  ei  contraria;  et  est  in  eodem  genere 
cum  actu ;  et  privatio  non  competit  ei  nisi  per  ac- 
cidens.  Omne  igitur  quod  est,  quocumque  modo 
sit,  inquantum  est  ens,  bonum  est.  Malum  igitur 
non  habet  aliquam  essentiam. 

Amplius.   Probatum   est  in   Secundo  huius  *,  "  cap.  xv. 
quod  omne  esse,  quocumque  modo  sit,  est  a  Deo. 
Deum  autem  esse  perfectam  bonitatem,  in  Primo 
ostendimus  *.    Cum   igitur  boni  effectus  malum  •cap.xxvm.n.i. 
esse  non  possit,  impossibile  est  aliquod  ens,  in- 
quantum  est  ens,  esse  malum. 

Hinc  est  quod  Gen.  i^^  dicitur:  Vidit  Deits  ciincta 
quae  fecerat,  et  erant  valde  bona;  et  Eccle.  iii" : 
Ctincta  fecit  bona  in  tempore  sno;  et  I  7V;n.  iv*: 
Omnis  creatiira  Dei  bona. 

Et  Dionysius,  cap.  iv  de  Div.  Nom.*,  dicit  quod  •s.Th.i.16,17, 
malum  non  est  existens,  scilicet  per  se,  nec  aliquid 
in  existentibus,  quasi   accidens,  sicut  albedo  vel 
nigredo. 

Per  hoc  autem  excluditur  error  Manichaeo- 
'  rum,  ponentium  aliquas  res  secundum  suas  na- 
turas  esse  malas  *.  *  Aug.  de  nac- 

res.,  xLvi. 


1  terminus  est  forma  et]  est  terminus  forma  et  aWXcrf,    est  terminus  et  forma  D,   est    terminus  forma  etiam  b,  5  quod]  illud  quod 

NYZ.         0  ens]  agens  NYZ.  10  natura  rei]   naturalis  addunt   BH;  lac.  X.  18  ei]  esse  ei  BHWfr,  esse   enim  ei  C.    inesse    ei    D,    ei 

unde  X.  20  Unde  et]  unde  aWPc,  et  X.  2  5  ipsummet]  ipsum  NWYZ,  ipsamet  aPc.  28  bonitatis]  boni  NYZ. 

7  est  perfectum]  aliquid  est  perfectum  V>Pd,  perfectum  est  NYZ.  9  et  est  etiam]  et  etiam  aWfr,  est  etiam  D,  et  etiam  est  Pc.  i3  ens 
om  NYZ;  c/  pA.  17  in  Primo  Ita  ENYZ;  huius  addtint  ceteri.  18  effectus  malum]  elTcctum   malum  aWX,  effectus    malus    b,  malum 

effectus  D.         26  est  o»i  aWX.         aliquid]  per  aliquid  BCF.         3i   esse  om  X,  post  malas  oDWPc. 

Oommentaria    Ferrai-iensis 


PosxauAM  ostendit  Sanctus  Thomas  malum  esse  in  rebus 
praeter  intentionem,  vult  nunc  ostendere  quoniam  nulla 
•  Cf.  Comment.  essentia  est  secundum  se  viala  *,  accipiendo  formaliter  ma- 
cap.  IV,  init.       j^j^^  scilicet  pro  ipsa  privatione  perfectionis  debitae  inesse. 

Circa  hoc  autem  duo  facit:  primo,  ostendit  proposi- 
tum;  secundo,  movet  quaedam  dubia  et  solvit,  in  duobus 
capituHs  sequentibus. 

I.  Arguitur  ergo  primo  sic.  Malum  est  privatio.  Ergo 
non  est  essentia  aliqua  in  rebus.  -  Antecedens  patet  ex 
usu  nominis.  -  Consequentia  vero  probatiu'.  Quia  privatio 
non  est  aliqua  essentia,  sed  negatio  in  substantia,  idest  in 
subiecto. 

Secundo.  Unumquodque  secundum  hoc  bonum  est 
quod  essentiam  habet.  Ergo,  cum  bonum  et  malum  op- 
ponantur,  nihil  est  malum  secundum  quod  habet  essen- 
tiam.  Ergo  etc.  -  Probatur  antecedens.  Quia  unumquodque 
secundum  suam  essentiam  habet  esse.  Inquantum  autem 
habet  esse,  habet  aliquod  bonum:  cum  omnia  appetant  esse. 

Adverte  circa  istam  propositionem,  Unumquodque  se- 
cundum  suam  essentiam  habet  esse,  quod  hoc  duphciter 
potest  intelhgi.  Uno  modo,  quod  ipsa  rei  essentia  sit  eius 
esse.  Et  sic  falsa  est  propositio,  nec  sic  eam  intelligit 
Sanctus  Thomas :  in  solo  enim  Deo  verum  est  quod  eius 
•Ub.ii,cap.Lii.  essentia  sit  ipsius  esse,  ut  in  superioribus  *  est  ostensum.  — 
Aho  modo,  quod  ex  ipsa  rei  essentia  proveniat  esse  rei. 
Et  sic  vera  est  propositio,  et  hic  intenta.  Essentia  enim 


simplex  creata  est  causa  formalis  sui  esse,  et  eius  susce- 
ptivum.  Essentia  vero  composita  ex  materia  et  forma  est 
proprium  susceptivum  esse,  ita  quod,  constituta  essentia, 
statim  resultat  esse  suppositi :  et  sic  dicitur  res  secundum 
essentiam  habere  esse.  Est  etiam  essentia  rei  compositae 
causa  formalis  esse  ratione  suae  formae,  quae  dat  esse 
formaliter. 

II.  Tertio.  Malum  nec  est  agens  neque  factum :  cum 
omne  quod  agit,  agat  inquantum  est  in  actu  et  perfectum ; 
et  cuiuslibet  generationis  terminus  sit  forma  et  bonum. 
Ergo  malum  non  est  res  aliqua.  -  Patet  consequentia : 
quia  omnis  res  aut  est  agens  aut  est  facta. 

Quarto.  Omne  agens  agendo  intendit  bonum.  Igitur 
nuUum  ens  inquantum  huiusmodi,  est  malum.  -  Probatur 
antecedens.  Quia  nihil  tendit  ad  suum  contrariuni,  sed  ad 
simile  et  conveniens. 

Adverte  quod,  licet  haec  ratio  directc  concludat  nul- 
lum  ens  factum  esse  malum,  ex  hoc  tamen  relinquitur 
universaliter  malum  nuUum  ens  esse.  Si  enim  non  est  ali- 
quod  ens  factum,  multo  minus  erit  ens  aliorum  factivum. 

III.  Quinto.  Quod  est  secundum  se  malum,  non  potest 
esse  alicui  naturale.  Ergo  nulla  essentia  est  secundum 
se  mala.  —  Probatur  antecedens.  Quia  malum  est  privatio 
eius  quod  est  naturale,  ut  patet  ex  ratione  mali :  substantia 
cnim  alicuius  est  ipsa  natura  rei ;  accidcns  vero  ex  prin- 
cipiis  alicuius  substantiac  causatur. 


30 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  VII,  VIII,  IX. 


2.  Circa  hanc  propositionem,  Omne  quod  est  de  ge- 
nere  accidentis,  oportet  quod  ex  principiis  alicuius  sub- 
stantiae  causetur,  et  sit  illi  naturale,  dubitatiir.  Primo, 
quia  sic  omne  accidens  erit  proprium,  et  nullum  erit  com- 
mune.  Accidens  enim  omne  est  illi  naturae  proprium  cui 
est  naturale,  et  ex  cuius  principiis  causatur. 

Secundo,  quia  gratia  et  caritas  sunt  accidentia  animae. 
Et  tamen  ex  principiis  nullius  subiecti  causantur,  et  nuUi 
subiecto  sunt  naturalia. 

3.  Ad  evidentiam  huius,  considerandum  quod,  cum 
omne  accidens  habeat  per  substantiam  definiri,  propter 
naturalem  dependentiavi  accidentis  ad  subiectum,  ut  di- 

•Ai.  qu.  III,  a.  5.   citur  Quolibet  IX,  a.  5  *,  ad   1;  et,  ut  dicitur  in  Tractatu 

'  Cap.  VII.  de  Ente  et  Essentia  '*,  differentiae  in  accidentibus  suman- 

tur  ex  diversitate  principiorum  ex  quibus  causantur :  ne- 
cesse  est  dicere  omne  accidens  ex  principiis  alicuius  sub- 
stantiae  causari,  licet  multoties  illa  principia  sint  nobis 
incognita.  Non  oportet  tamen,  ut  omnia  causentur  a  prin- 
cipiis  propriis  alicuius  naturae  specificae :  sed  sufficit  quod 
causentur  aut  ex  principiis  generis,  aut  speciei,  aut  etiam 
individui,  ut  habetur  ex  eodem  Tractatu  de  Ente  et  Es- 

'  Ibid.  sentia  * :  sunt   enim    quaedam  accidentia  propria   generis, 

quaedam  speciei,  quaedam  vero  individui.  Sed  tamen  ad- 

'  Ibid.  vertendum,  ex  eodem  Tractatu  *,  et  ex  II  Sent.,  d.  xxvi, 

a.  2,  ad  2,  quod  quaedam  accidentia  causantur  ex  prin- 
cipiis  subiecti  quantum  ad  actum  completum,  sicut  calor 
ab  igne;  quaedam  vero  causantur  quantum  ad  aptitudinem 
tantum,  sicut  diaphaneitas  causatur  ex  principiis  aeris, 
completur  tamen  aliquo  illuminante  extrinsece;  nam  dia- 
phanum  in  actu  includit  lucem,  quae  non  convenit  aeri 
ab  intrinseco  nisi  quantum  ad  aptitudinem  et  habilitatem 
ad  complementum  actus.  -  Quod  ergo  hic  dicitur,  omne 
accidens  causari  ex  principiis  alicuius  substantiae  et  illi  esse 
naturale,  intelligitur  aut  quantum  ad  actum  completum, 
aut  quantum  ad  aptitudinem. 

4.  Ad  primum  ergo  in  oppositum  respondetur  quod 
utique  omne  accidens  est  proprium  respectu  alicuius  sub- 
iecti,  aut  generici  aut  specifici  aut  singularis,  quantum  ad 
hoc  quod  est  causari  ex  principiis  subiecti,  modo  decla- 
rato;  et  comparari  ad  ipsum  sicut  proprius  actus  ad  pro- 
priam  potentiam  comparatur;  et  quantum  etiam  ad  hoc 
quod  est  sustentari  per  subiectum.  Licet  enim  sint  quae- 
dam  accidentia,  ut  dicitur  I  Sent.,  d.  xvii,  q.  1,  a.  2,  ad  2, 
quae  principiis  subiecti  repugnant  et  per  violentiam  intro- 
ducuntur,  sicut  est  de  calore  in  aquam  introducto ;  oportet 


tamen  illa,  aut  quantum  ad  actum  completum  aut  quan- 
tum  ad  aptitudinem  et  habilitatem,  determinare  sibi  ali- 
quod  subiectum,  secundum  genus  aut  speciem  aut  indi- 
viduum,  sine  quo  esse  quantum  ad  alterum  illorum  non 
possunt.  Licet  enim  calor  in  aliquo  esse  secundum  actum 
possit  per  violentiam,  non  tamen  secundum  aptitudinem 
et  habilitatem  est  in  illo. 

Ad  hunc  sensum  loquendo,  nullum  accidens  est  com- 
mune.  Quod  autem  dividitur  accidens  in  proprium  et  com- 
mune,  accipitur  haec  divisio  per  comparationem  ad  speciem 
specialissimam.  Aliquod  enim  uni  speciei  specialissimae 
convenit,  ut  risibilitas  homini :  aliquod  vero  convenit  plu- 
ribus  speciebus,    sicut   albedo    nivi,   lacti,  cygno,  et  aliis. 

5.  Ad  secundum  dicitur,  ex  II  Sent.,  loco  praeallegato, 
quod  licet  gratia  et  caritas  non  causentur  ex  principiis 
subiecti  quantum  ad  actum  completum,  receptibilitas  ta- 
men  horum  semper  subiectum  consequitur,  et  ex  principiis 
subiecti  causatur,  et  sic  potest  dici  naturalis,  ut  patet  in 
hoc  quod  est  esse  disciplinae  susceptibile. 

Posset  etiam  dici  quod  loquitur  Sanctus  Thomas  de 
accidentibus  quae  per  agens  naturale  causari  possunt.  Gratia 
autem  et  caritas  non  sunt  talia  accidentia. 

IV.  Sexto.  Omnis  essentia  aut  est  forma,  aut  habens 
formam :  cum  unumquodque  collocetur  in  genere  aut 
specie  per  formam.  Ergo  est  bona.  Forma  enim,  inquantum 
huiusmodi,  habet  rationem  bonitatis:  tum  quia  est  prin- 
cipium  actionis,  et  finis  ab  agente  intentus;  tum  quia  est 
actus  quo  unumquodque  est  perfectum.  Ergo  etc. 

Septimo.  Actus,  inquantum  huiusmodi,  bonum  est:  cum 
unumquodque,  secundum  quod  est  actu,  sit  perfectum. 
Potentia  etiam  bonum  aliquid  est:  cum  ad  actum  tendat; 
et  sit  actui  proportionata,  non  autem  contraria;  et  sit  in 
eodem  genere  cum  ipso;  privatio  autem  non  competat 
ei  nisi  per  accidens,  scilicet  inquantum  coniungitur  formae. 
Ergo  omne  ens,  inquantum  ens,  est  bonum.  -  Patet  con- 
sequentia.  Quia  ens  per  actum  et  potentiam  dividitur. 

Octavo.  Malum  non  potest  esse  eftectus  Dei.  Ergo,  etc.  - 
Probatur  consequentia.  Quia  omne  esse,  quocumque  modo 
sit,  est  a  Deo,  ut  in  Secundo  huius  est  ostensum.  -  Antece- 
dens  quoque  probatur.  Quia  malum  non  potest  esse  effectus 
boni,  scilicet  per  se.  Deus  autem  est  ipsa  essentia  bonitatis. 

CoNFiRMATUR  conclusio  auctoritatc  Gen.  i;  et  Eccle.  iii; 
et  I   Tim.  iv;  et  Dionysii,  iv  cap.  de  Div. 

Excluditur  quoque  Manichaeorum  error,  ponentium 
aliquas  res  secundum  naturas  suas  malas  esse. 


-'s/fSi^lViSi^^ 


CAPITULUM  OCTAVUM  ET  NONUM 

RATIONES  QUIBUS  VIDETUR  PROBARI  QUOD   MALUM  SIT  NATURA 

VEL    RES  ALIQUA. 


riDETUR  autem  quibusdam  rationibus  prae- 
dictae  sententiae  posse  obviari. 

Ex  propria  enim  difYerentia  specifica 
unumquodque  speciem  sortitur.  Malum 
autem  est  differentia  specifica  in  aliquibus  gene- 
ribus,  scilicet  in  habitibus  et  actibus  moralibus: 
sicut  enim  virtus  secundum  suam  speciem  est 
bonus  habitus,  ita  contrarium  vitium  est  malus 
habitus  secundum  suam  speciem;  et  similiter  de 
actibus  virtutum  et  vitiorum.  Malum  igitur  est 


dans  speciem  aliquibus  rebus.  Est  igitur  aliqua 

essentia,  et  aliquibus  rebus  naturalis. 

Praeterea.  Utrumque  contrariorum  est  natura 

quaedam:  si  enim  nihil  poneret,  alterum  contra- 
s  riorum  esset  privatio  vel  negatio  pura.  Sed  bo- 

num  et  malum  dicuntur  esse  contraria.  Malum 

igitur  est  natura  aliqua. 

Item.  Bonum,  et  malum  dicuntur  esse  genera 

contrariorum  ab   Aristotele,  in  Praedicamentis  *. 
'o  Cuiuslibet  autem  generis  est  essentia  et  natura 


Cap.  viii,  17. 


5  est  om  oN;  lac.  X.  in  aliqulbus]  aliquibus  NYZ. 

i  aliqua  post  essentia  NYZ.  naturalis]  an  naturale  legendum  ? 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  VIII,  IX. 


21 


aliqua :  nam  non  entis  non  sunt  species  neque 
differentiae,  et  ita  quod  non  est,  non  potest  esse 
genus.  Malum  igitur  est  aliqua  essentia  et  natura. 

Adhuc.  Omne  quod  agit,  est  res  aliqua.  Malum 
autem  agit  inquantum  malum:  repugnat  enim 
bono  et  corrumpit  ipsum.  Malum  igitur,  inquan- 
tum  malum,  est  res  aliqua. 

Amplius.  In  quibuscumque  invenitur  magis  et 
minus,  oportet  quod  sint  res  aliquae  habentes 
ordinem :  negationes  enim  et  privationes  non  su- 
scipiunt  magis  et  minus.  Invenitur  autem  inter 
mala  unum  ahero  peius.  Oportet  igitur,  ut  vide- 
tur,  quod  makim  sit  res  aliqua. 

Praeterea.  Res  et  ens  convertuntur.  Est  autem 
malum  in  mundo.  Ergo  est  res  aHqua  et  natura. 
+  cap.  IX.  -|-  Has  autem  rationes  non  difficile  est  solvere. 

Malum  enim  et  bonum  in  moralibus  specificae 
differentiae  ponuntur,  ut  prima  ratio  proponebat, 
quia  moralia  a  voluntate  dependent:  secundum 
hoc  enim  aUquid  ad  genus  moris  pertinet,  quod : 
est  voluntarium.  Voluntatis  autem  obiectum  est 
finis  et  bonum.  Unde  a  fine  speciem  moralia  sor- 
tiuntur:  sicut  et  naturales  actiones  a  forma  prin- 
cipii  activi,  ut  calefactio  a  calore.  Quia  igitur  bo- 
num  et  malum  dicuntur  secundum  universalem ; 
ordinem  ad  finem,  vel  privationem  ordinis,  opor- 
tet  quod  in  moralibus  primae  differentiae  sint 
bonum  et  malum.  Unius  autem  generis  oportet 
esse  unam  mensuram  primam.  Moralium  autem 
mensura  est  ratio.  Oportet  igitur  quod  a  fine  ra-  ; 
tionis  dicantur  aliqua  in  morahbus  bona  vel  mala. 
Quod  igitur  in  moralibus  sortitur  speciem  a  fine 
qui  est  secundum  rationem,  dicitur  secundum 
speciem  suam  bonum:  quod  vero  sortitur  speciem 
a  fine  contrario  fini  rationis,  dicitur  secundum  ■ 
speciem  suam  malum.  Finis  autem  ille,  etsi  tollat 
finem  rationis,  est  tamen  aliquod  bonum:  sicut 
delectabile  secundum  sensum,  vel  aliquid  huius- 
modi.  Unde  et  in  aliquibus  animalibus  sunt  bona; 
et  homini  efiam  cum  sunt  secundum  rationem  -i 
moderata;  et  contingit  quod  est  malum  uni,  esse 
bonum  alteri.  Et  ideo  nec  malum,  secundum  quod 
est  differentia  specifica  in  genere  moralium,  im- 
portat  aliquid  quod  sit  secundum  essentiam  suam 
malum :  sed  aliquid  quod  secundum  se  est  bo-  4 
num,  malum  autem  homini,  inquantum  privat 
ordinem  rationis,  quod  est  hominis  bonum. 

Ex  quo  etiam  patet  quod  malum   et  bonum 
sunt  contraria  secundum  quod  in  genere  mora- 
lium  accipiuntur:  non  autem  simpliciter  accepta,  s 
sicut  secunda  ratio  proponebat,  sed  malum  pri- 
vatio  est  boni,  inquantum  est  malum. 


Eodem  etiam  modo  potest  accipi  dictum  quod 
malum  et  bonum,  prout  sunt  in  moralibus,  sunt 
geiiera  contrarioruni,  ex  quo  tertia  ratio  proce- 
debat.  Omnium  enim  contrariorum  moralium  vel 
utrumque  est  malum,  sicut  prodigalitas  et  illibe- 
ralitas;  vel  unum  bonum  et  alterum  malum,  sicut 
liberalitas  et  illiberalitas.  Est  igitur  malum  morale 
et  genus  et  differentia,  non  secundum  quod  est 
privatio  boni  rationis,  ex  quo  dicitur  malum;  sed 

>  ex  natiira  actionis  vel  habitus  ordinati  ad  ali- 
quem  iinem  qui  repugnat  debito  fini  rationis; 
sicut  homo  caecus  est  hominis  individuum  non 
inquantum  est  caecus,  sed  inquantum  est  hic 
homo;  et  irrationale  est  differenfia  animalis  non 
propter  privationem  rationis,  sed  ratione  talis  na- 
turae  ad  quam  sequitur  remotio  rationis. 

Potest  etiam  dici  quod  Aristoteles  dicit  malum 
et  bonum  esse  genera,  non  secundum  propriam 
opinionem,  cum  inter  prima  decem  genera,  in 

'  quorum  quolibet  invenitur  aliqua  contrarietas,  ea 
non  connumeret*;  sed  secundum  opinionem  Py- 
thagorae  *,  qui  posuit  bomitn  et  malmn  esse  prima 
genera  et  prima  principia,  et  in  utroque  eorum 
posuit  esse  decem  prima  contraria:  sub  ^0730  qui- 
dem  finiliini,  par,  timim,  dextriini,  masciilinum, 
quiescens,  rectiim,  lucem,  quadratum,  et  ultimo 
boniim;  sub  malo  autem,  injinitum,  inipar,  plu- 
rale,  sinistrutn,  femininum,  motuni,  curvum,  tene- 
bras,  altera  parte  longius,  et  ultimo  malum.  Sic 

'  autem  et  in  pluribus  librorum  logicorum  locis 
utitur  exemplis  secundum  sententiam  aliorum 
philosophorum,  quasi  probabilibus  secundum  il- 
lud  tempus. 

Habet  tamen  et  hoc  dictum  aliquam  verita- 
tem:  nam  impossibile  est  quod  probabiliter  dici- 
tur,  secundum  totum  esse  falsum.  Omnium  enim 
contrariorum  unum  est  perfectum,  et  alterum  di- 
minutum,  quasi  privationem  quandam  habens 
admixtam :  sicut  album  et  calidum  sunt  perfecta, 

'  frigidum  vero  et  nigrum  sunt  imperfecta,  quasi 
cum  privatione  significata.  Quia  igitur  omnis 
diminufio  et  privafio  ad  rationem  mali  pertinet; 
omnis  autem  perfectio  et  complementum  ad 
rationem  boni:  semper  in  contrariis  alterum 
sub  bono  videtur  comprehendi,  alterum  ad  ra- 
tionem  mali  accedere.  Et  secundum  hoc  bonum 
et  malum  genera  contrariorum  omnium  esse 
videntur. 

Per  hoc  etiam  patet  qualiter  malum  repugnat 
bono,  ex  quo  quarta  ratio  procedebat.  Secun- 
dum  enim  quod  formae  et  fini,  quae  habent 
rationem  boni,  et  sunt  agendi  vera  principia,  est 


•  Cf  Categ.,  11, 
6  (Didot). 

*  Cf.  I  Metaph., 
V,  6:  s.  Th.1.8. 
-  s.Th.  De  Malo, 
qu.  I,  a.  I,  ad  ii. 


16  Has  autem  Novum  capitulum  incipiunt  EGNYZfcPc;  sub  </fu/o  Solutio  rationum  praemissarum  lcd  et  supra  ras.  N,  Solutio  praedicta- 
rum  ratlonum  Yb,  Solutio   rationum  praedictarum  E    et  ab  aliena  manu  G,  Responsio  ad  praedictas  obiectiones  P.  2  3  principii  activi  Ita 

Pc;  c/.  cap.  seq.  26  b  36  ff  27  a  i;  proprii  activi  aWb,  proprii  actus  NYZ,  propria  activi  D,  propria  actio  E,  proprii  actio  G.  proprii  acti  X. 
a5  universalem  om  oDWXfcPc.  33  qui]  quod  aDEWXcd;  qui...  contrario  fini  om  N.  35  a  fine  contrario  fini  Jta  YbPc;  a  fine  contrario 

finls  «EGWX,  a  contrario  fine  D,  a  contrario  finis  Z;  N  vide  var.  praeced.         45  est  om  aX.         48  malum  et  bonum]  bonum  et  maium  NYZ. 

1   etiam]  autem  NYZ.  11   qui]  quod  aDWcd,  12  homo  caecus  Ita  ZP;  caecus  homo  b,  homo  totus  aDNWsYcrf,  homo  tactus  Y, 

totius  EG,  totius  homo  caecus  X.  l3  caecus  Jta  XZfrP;  totus  GNYcrf,  homo  W;  caecus  sed  inquantum  est  hom  om  aDE.  i5  priva- 

tionera  Ita  DWPc;  privationes  oEGX;  NYZ  vide  sub  pA.  17  dicit]  dixit  NYZ.  20  ea  non]  ea  quae  non  BH,  ea  quae  FsH.  22  esse 
pcst  genera  NYZ.  3o  Hbrorum  logicorum  locis]  locis  librorum  logicalium  NYZ,  logicorum  locis  EG,  librorum  logicalium  locis  P.  35  pro- 
babiliter]  probabile  NYZ.         40  sunt  om  NYZ.         41   significata]  sunt  significata  aXcd.        42  pertinet  om  oW.  45  sub  bono]  sub  ratione 

bonum  (boni  P)  Pd.  46  accedere  Ita  DEPc;  accidere  aGWXfr,  accedit  NYZ.  5i  formae  et  fini]  .formae  (forma  Y)  et  finis  NYZ. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  VIII,  IX. 


S.  Th.  1.  21. 


22 

adiuncta  privatio  contrariae  formae  et  finis  con- 
trarii,  actio  quae  sequitur  ex  tali  forma  et  tali 
fine,  attribuitur  privationi  et  malo:  per  accidens 
quidem,  nam  privatio,  secundum  quod  huius- 
modi,  non  est  alicuius  actionis  principium.  Pro- 
pter  quod  bene  in  iv  cap.  de  Div.  Nom.  *,  dicit 
Dyonisius,  quod  nialiim  non  pugnat  contra  bo- 
num  nisi  inrtute  boni,  secundum  se  vero  est  im- 
potens  et  infirmum,  quasi  nuUius  actionis  princi- 
pium.  -  Malum  tamen  corrumpere  dicitur  bonum 
non  solum  agendo  virtute  boni,  sicut  expositum 
est:  sed  formaliter  secundum  se,  sicut  dicitur  cae- 
citas  corrumpere  visum  quia  est  ipsa  visus  cor- 
ruptio ;  per  quem  modum  dicitur  albedo  parietem 
colorare  quia  est  ipse  parietis  color.  > 

Dicitur  autem  aliquid  altero  magis  et  minus 
malum,  per  recessum  a  bono.  Sic  enim  quae 
privationem  important,  intenduntur  et  remittun- 
tur,  sicut  inaequale  et  dissimile:  dicitur  enim  inae- 
qu aliu s  (\Viod  e?>\.  ah  aequalitate  magis  distans;  et : 
similiter  dissimilius  magis  a  similitudine  recedens. 


Unde  et  magis  malum  dicitur  quod  est  magis 
privatum  bono,  quasi  magis  a  bono  distans.  Pri- 
vationes  autem  intenduntur  non  quasi  aliquam 
essentiam  habentes,  sicut  qualitates  et  formae,  ut 
quinta  ratio  procedebat,  sed  per  augmentum 
causae  privantis:  sicut  aer  tenebrosior  est  quanto 
plura  fuerint  interposita  obstacula  lucis,  sic  enim 
longius  a  lucis  participatione  distat. 

Dicitur  etiam  malum  esse  in  mundo,  non  quasi 
'  essentiam  aliquam  habeat,  vel  res  quaedam  exi- 
stat,  ut  sexta  ratio  procedebat:  sed  ea  ratione 
qua  dicitur  quod  res  aliqua  mala  est  ipso  malo; 
sicut  caecitas  et  quaelibet  privatio  esse  dicitur 
quia  animal  caecitate  est  caecum.  Ens  enim  dupli- 
citer  dicitur,  ut  Philosophus  in  Melaphysica  *  do- 
cet.  Uno  modo,  secundum  quod  significat  essen- 
tiam  rei,  et  dividitur  per  decem  praedicamenta : 
et  sic  nulla  privatio  potest  dici  ens.  Alio  modo, 
secundum  quod  significat  veritatem  compositio- 
nis:  et  sic  malum  et  privatio  dicitur  ens,  inquan- 
tum  privatione  dicitur  aliquid  esse  privatum. 


*  Ub.  IV,  VII,  4, 
5  ;  ».  Th.  lib.  V, 
1.  q. 


4  quidem  om  Z.  7  pugnat]  repugnat  NZfr;  W  legit:  quod   malum    nec   etiam    bonum  est  nisi  etc.  10  tamen)    autem    DW,   vero 

¥d;  NYZ  tegunt:  Corrumpere  tamen  dicitur  malum  bonum.  i5  est  ipse  Ita  NYZsE6;  ipse  est  aGWXct/,  ipse  E,  ipsa  est  P. 

1   Unde  et]  unde  YZ;  Unde  et  magls  om  N.  est  om  aXW,  post  privatum  D.  3  autem  intenduntur  non  Ita  NYZ;  enim  non  inten- 

duntur  ceteri.  4  qualitates]  aequalitates  aWXPc.  7  enira]  igitur  BFH.  12  qua]  quia  XP<f.  ipso  malo  Ita  DEGPc;  Y  vide   sub 

pA;  in  malo  ipso  b,  in  ipso  malo  ceteri.  17  per]  vel  per  BFHX. 

Commentaria  Ferrariensis 


*Infra,I£i/f. 
Comraent. 
praec,  init. 


-Cf. 
cap. 


+  Cap.  IX. 


Cf.  n.  V. 


Cf.  n.  III. 


Cf.  n.  IV. 


CONTRA  positam  conclusionem  quaedam  instantiae  fiunt, 
quas  primo  recitat  Sanctus  Thomas;  secundo  solvit, 
capite  sequenti  *. 

I.  Quantum  ad  primum,  arguunt  quidam  priino  sic. 
Malum  est  differentia  specifica  habitus  et  actus  moralis : 
cum  vitium  sit  malus  habitus  secundum  suam  speciem. 
Ergo  dat  speciem  aliquibus  rebus.  Ergo  est  aliqua  essentia. 

Secundo.  Bonum  et  malum  sunt  contraria.  Ergo  etc.  - 
Probatur  consequentia.  Quia  utrumque  contrariorum  est 
natura  quaedam. 

Tertio.  Bonum  et  malum  dicuntur  esse  genera  con- 
trariorum  ab  Aristotele.  Ergo  etc.  -  Probatur  consequen- 
tia.  Quia  cuiuslibet  generis  est  essentia  et  natura  aliqua. 

Quarto.  Malum  agit:  corrumpit  enim  bonum.  Ergo  etc- 
Patet  consequentia.  Quia  omne  quod  agit,  est  res  aliqua. 

Quinto.  Invenitur  inter  mala  unum  altero  peius.  Ergo 
etc.  -  Probatur  consequentia.  Quia  in  quibus  invenitur 
maius  et  minus,  oportet  quod  sint  res  aliquae  habentes 
ordinem. 

Se.Kto.  Malum  est  in  mundo.  Ergo  etc.  -  Probatur  con- 
sequentia.  Quia  res  et  ens  convertuntur. 

f  I  bis.  Ad  praedictas  obiectiones,  respondetur  a  Sancto 
Thoma. 

Ad  primatn  *  quidem  dicitur  primo,  quod  malum  et  bo- 
num  sunt  differentiae  specificae  in  moralibus,  et  primae. 
Quia  moralia,  cum  a  voluntate  dependeant,  accipiunt  spe- 
ciem  a  fine,  quod  est  obiectum  voluntatis:  sicut  et  natu- 
rales  actiones  a  forma,  quae  est  principium  actionis.  Bonum 
autem  et  malum  dicuntur  secundum  ordinem  ad  finem 
vel  privationem  ordinis,  tanquam  a  prima  mensura. 

Dicitur  secundo  *  quod,  cum  a  fine  rationis  dicantur 
in  moralibus  aliqua  bona  vel  mala  tanquam  a  prima  men- 
sura,  quod  in  illis  sumit  speciem  a  fine  contrario  rationis 
fini,  dicitur  secundum  suam  speciem  malum. 

Dicitur  tertio  *,  quod  talis  finis  mali,  licet  tollat  finem 
rationis,  est  tamen  aliquod  bonum.  Declaratur  exemplo 
delectabilis  secundum  sensum,  et  similium.  Unde  malum, 
secundum  quod  est  diflferentia  specifica,  non  importat  ali- 
quid  quod  sit  secundum  essentiam  suam  malum :  sed  quod 
secundum  se  est  bonum,  malum   autem    est  inquantum 


privat  ordinem  rationis,  quod  est  hominis  bonum.  Ex  hoc 
vult  negare  Sanctus  Thomas  quod  malum  formaliter  sum- 
ptum,  de  quo  intelligitur  conclusio,  sit  differentia  specifica: 
licet  sit  verum  de  malo  per  accidens  et  concretive  sumpto. 

II.  Circa  hanc  propositionem,  Bonum  et  maluin  di- 
cuntur  secundum  ordinem  ad  finem  vel  prii'ationem  or- 
dinis,  considerandum  quod  hoc  potest  intelligi  aut  de  bono 
et  raalo  in  communi:  aut  de  bono  et  malo  secundum 
quod  in  actionibus  et  habitibus  invenitur.  Si  primo  modo 
intelligatur,  duplicem  habere  sensum  potest.  Unus  est,  quod 
bonum  et  malum  sunt  tantum  in  iis  quae  propter  finem 
nata  sunt  esse:  bonum  quidem,  si  sit  ordinabile  ad  finem 
et  fini  conveniens ;  malum  autem  si  non  sit  ordinabile  ad 
finem,  sed  sit  illi  improportionatum.  Hic  sensus  non  est 
verus.  Quia  non  solum  bonum  et  malum  invenitur  in  iis 
quae  sunt  propter  finem,  sed  etiam  in  fine.  Immo  prin- 
cipalius  dicitur  bonum  de  fine  :  quia  ordinatum  ad  finem 
non  habet  rationem  boni  nisi  quia  ordinatur  ad  bonum, 
aut  caret  ordine  debito  ad  illum.  -  Alius  sensus  esse  pot- 
est  quod  bonum  et  malum  dicuntur  aut  secundum  con- 
comitantiam  finis,  aut  secundum  negationem  talis  conco- 
mitantiae.  Boni  enim  rationem  concomitatur  ratio  finis, 
si  absolute  et  simpliciter  sumatur  bonum:  mali  autem 
rationem  non  concomitatur  talis  ratio,  immo  ipsam  con- 
comitatur  privatio  finis ;  nam  sicut  malum  absolute  sum- 
ptum  est  privatio  boni,  ita  privatio  finis  ipsum  concomi- 
tatur.  Et  hic  sensus  est  verus. 

Si  autem  secundo  modo  intelligatur,  sensus  est  quod 
bonus  actus,  et  bonus  habitus,  dicitur  secundum  quod 
ordinatur  ad  finem,  scilicet  debitum :  malus  autem,  secun- 
dum  quod  caret  ordine  ad  debitum  finem. 

Licet  autem  utroque  modo  possit  intelligi  quod  hic 
dicitur,  videtur  tamen  intelligendum  esse  primo  modo 
in  sensu  vero,  scilicet  de  bono  et  malo  in  communi. 
Tum  quia  absolute  loquitur  Sanctus  Thomas  de  fine,  et 
nullam  facit  mentionem  de  fine  debito.  -  Tum  quia  con- 
venientius  adaptatur  praemissis.  Quia  enim  dixerat  quod 
moralia  sortiuntur  speciem  a  fine,  concludit,  quia  finis  et 
bonum  sese  concomitantur,  similiter  malum  et  negatio 
finis,  Ideo  bonum  et  malum  sunt  primae  differentiae  in 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  VIII,  IX. 


23 


moralibus,  scilicet  extrinsecae,  a  quibus  sumuntur  intrin- 
secae  differentiae. 

"  Num.  1  bis.  \\\.  Circa  secundum  dictum  responsionis*,  advertendum 

quod  Jinis  rationis  dicitur  finis  conformis  recto  iudicio 
rationis,  qui  scilicet  est  secundum  rectum  iudicium  ra- 
tionis  appetibilis.  Finis  autem  contrarius  Jini  rationis  est 
appetibile  quod  contrariatur  appetibili  secundum  rectam 
rationem:  sicut  delectabile  secundum  sensum,  non  regu- 
latum  ratione,  contrariatur  delectabili  secundum  rationem. 
Et  quia  homo  est  homo  per  rationem,  ideo  bona  moralia, 
quae  sunt  hominis  inquantum  est  homo,  accipiunt  boni- 
tatem  et  maiitiam  ex  ordine  ad  bonum  rationis  aut  ad 
contrarium  illi  bono. 

'  Num.  I  H>.  IV.  Circa  tertium  dictum  *  duo  sunt  attendenda.   Pri- 

mum  est,  quod  bonum  aut  malum  ex  ordine  ad  alterum, 
ut  sic,  non  habet  bonitatem  aut  malitiam  nisi  secundum 
bonitatem  aut  malitiam  ilhus  ad  quod  ordinatur.  Et  ideo, 
si  illud  secundum  aliquid  sit  bonum  et  secundum  ali- 
quid  malum,  ordinatum  ad  ipsum  secundum  aliquid  erit 
bonum,  et  secundum  aliquid  erit  malum.  Secundum  enim 
quod  terminatur  ad  rem  bonam,  erit  bonum,  secundum 
vero  quod  ad  rem  habentem  aliquid  malitiae  terminatur, 
erit  malum  talis  ordo:  nullam  enim  habet,  inquantum 
huiusmodi,  bonitatem  aut  malitiam,  nisi  ex  bonitate  aut 
malitia  eius  ad  quod  ordinatur.  Ideo,  cum  malum  quod 
est  dilterentia  specifica  in  genere  moralium,  sit  aliquod 
quod  secundum  se  est  bonum  et  secundum  aliquid  est 
malum,  inquantum  videlicet  privat  ordinem  rationis,  quod 
est  hominis  bonum,  apparet  quod  habitus  malus  est  se- 
cundum  aliquid  bonus,  scilicet  inquantum  respicit  bo- 
num;  et  secundum  ahquid  malus,  inquantum  videlicet 
respicit  privationem  ordinis  rationis  ilJi  bono  coniunctam. 
Secundum  est,  quod  malum  dicitur  aliquid  dupliciter, 
ut   ponit    Sanctus    Thomas    II    Sent.,    d.   xxxiv,    a.  2,  de 

•  Tract.ix. c.vt,  mente  Avicennae  in  sua  Metaphysica* :  scilicet  per  se,  et 
.io6(  en.1508).  ^^^  accidens.  Malum  per  se  est  ipsa privatio  boni  abstracte 

sumpta.  Malum  per  accidens  est  et  ipsum  subiectum  talis 
privationis ;  et  quod  ipsam  in  altero  causat.  Malum  ergo 
quod  ponitur  differentia  constitutiva  in  moralibus,  non  est 
per  se  et  abstracte  malum,  sed  est  malum  per  accidens  et 
concretive.  Quod  est  dictu :  Non  est  ipsa  privatio  boni  for- 
maliter  et  abstracte  sumpta,  sed  est  subiectum  et  natura 
cui  coniungitur  boni  privatio.  Ordo  enim  positivus  ad 
finem  malum   habet    coniunctam    privationem    ordinis   ad 

•  Num.  II.  finem    debitum,  ut  dictum   est*:  sicut  et  finis    indebitus 

habet  coniunctam  privationem  finis  debiti.  Unde  dicitur 
malus  per  accidens  et  concretive,  sicut  et  finis  ad  quem 
terminatur. 

2.  Sed  occurrit  dubium.  Nam  si  a  fine  specificatur  ha- 
bitus  et  actus  moralis,  aut  specificatur  ab  illo  secundum 
quod  habet  bonitatem;  aut  secundum  quod  habet  priva- 
tionem  et  malitiam.  Si  inquantum  aliquid  bonitatis  ha- 
bet,  sequitur  quod  habitus  et  actus  non  sitmalus:  quod 
enim  dicit  ordinem  ad  aliquid  inquantum  est  bonum,  non 
habet  ex  illo  ut  sit  malum.  Si  inquantum  habet  privationem 
et  malitiam,  sequitur  quod  a  malo  per  se  et  abstracte  con- 
siderato  specificetur.  Et  sic  etiam  malum  formaliter  et  per 
se  sumptum  erit  differentia  specifica  in  moralibus.  Quod 
vide  infra  in   negat  hic  et  in  aliis  plerisque  locis  *  Sanctus  Thomas. 

Respondetur  quod  divisio  est  insufficiens,  si  accipiantur 
bonitas  et  malitia  finis  secundum  omnimodam  praecisio- 
nem  unius  ab  alio.  Neque  enim  ratione  bonitatis  praecise 
acceptae  per  exclusionem  malitiae,  neque  ratione  malitiae 
praecise  acceptae,  specificatur  habitus  et  actus  malus,  sed 
ratione  unius  ut  alteri  coniungitur.  Specificatur  enim  ab 
ipso  bono  ut  est  bonum  tali  privationi  et  malitiae  sub- 
stans:  et  similiter  potest  dici  specificari  a  malitia,  non 
absolute,  sed  inquantum  est  in  tali  natura.  Ideo  inquit 
Sanctus  Thomas  Prima,  q.  xlviii,  a.  1,  ad  2,  quod  malum, 
inquantum  malum,  non  est  differentia  constitutiva,  sed 
ratione  boni  adiuncti;  et  II  Sent.,  d.  xl,  a.  1,  ad  2,  quod 
malum  est  differentia  secundum  quod  fundatur  in  aliquo 
Jine  indebito  voluntati,  qui  tamen  non  omnino  bonitate 
caret.  Hic  autem  dicit  quod  malum,  secundum  quod  est 
differentia  specijica  in  genere  morum,  non  importat  ali- 


hoc  num. 


'  De  Virtul.j  I.  c. 


Num.  I. 


quid  quod  secundum  essentiam  suam  sit  malum,  sed  quod 
est  bonum  secundum  se,  malum  autem  homini.  Ex  quibus 
patet  quod  utrumque  dici  potest:  scilicet  et  quod  finis 
indebitus  specificat  ratione  malitiae  secundum  quod  in 
bono  fundatur,  inquantum  scilicet  bonum  non  specificat 
nisi  ut  malitiae  substat;  et  quod  specificat  ratione  boni- 
tatis,  inquantum  scilicet  malitia  non  specificat  nisi  ut  in 
bonitate  fundatur;  ita  quod  unum  sine  alio  non  specifi- 
caret.  Ratione  autem  cuius  principalius  habeat  specificare, 
videtur  ex  iis  quae  dicuntur  Prima  Parte;  et  II  Sent., 
d.  xxxiv  et  xl;  et  similiter  in  Qu.  de  Virtutibus,  q.  i,  a.  2, 
ad  5,  quod  hoc  habeat  ratione  bonitatis,  licet  ratione  ma- 
litiae  det  malitiam  habitui.  Nam  vult  Sanctus  Thomas  in 
locis  praeallegatis  quod  malum  non  constituit  speciem  ra- 
tione  privationis,  sed  ratione  eius  quod  privationi  sub- 
sternitur  * ;  et  hic  dicitur  quod  malum  quod  est  differentia 
specifica,  importat  aliquod  quod  est  secundum  se  bonum. 
Hoc  etiam  rationi  consonum  est:  quia,  cum  species  dicat 
naturam  quandam  et  essentiam,  non  habet  specificari  nisi 
per  id  quod  naturam  importat. 

V.  Ad  secundam  obiectionem  *  respondetur  quod  sunt 
contraria  secundiim  quod  in  genere  moralium  accipiun- 
tur.  Malum  autem,  inquantum  malum,  est  privatio  boni. 

Adverte  quod  malum,  si  formaliter  et  abstractive  su- 
matur,  quod  vocat  Sanctus  Thomas  malum  inquantum 
malum,  non  potest  ad  bonum  habere  contrarii  rationem, 
quia  est  sola  privatio,  et  nullam  naturam  aut  essentiam 
dicit  formaliter:  sed  illi  opponitur  privative.  Si  autem  su- 
matur  et  subiective,  scilicet  pro  subiecto  privationis,  sic  dicit 
essentiam  aliquam  et  naturam  privationi  subiectam:  et  sic 
potest  habere  rationem  contrarii.  Quia  ergo  malum  in 
moralibus  accipitur  concretive,  pro  actu  scilicet  aut  habitu 
debito  ordine  et  debita  perfectione  carente,  ideo  dicit  San- 
ctus  Thomas  quod  in  moralibus  bonum  et  malum  sunt 
contraria. 

2.  Sed  tunc  occurrit  dubium  in  QQ.  de  Malo,  q.  i, 
a.  1,  tactum.  Nam  secundum  id  quod  substernitur  ipsi 
malo,  convenit  malum  cum  bono.  Ergo  non  contrariatur 
bono  ratione  substrati,  sed  inquantum  malum  est. 

Respondetur,  et  dicitur  primo,  secundum  ipsum  ibi- 
dem*,  et  est  de  mente  Simplicii  in  Praedicamentis**,  quod 
malum  non  est  privatio  qiiae  est  in  privatum  esse,  ut  mors  f.iosiVenVis^?)! 
et  caecitas;  sed  est  privatio  quae  est  in  privari,  sicut  aegri- 
tudo  et  ophthalmia,  quorum  unum  est  via  in  mortem  et 
aliud  via  in  caecitatem.  Ideo  malum  dici  potest  contrarie : 
quia  non  privat  totum  bonum,  sed  aliquid  de  bono  re- 
linquit,  inquantum  fundatur  in  bono.  Privationes  enim 
huiusmodi  contrariae  dici  possunt,  inquantum  adhuc  re- 
tinetur  de  eo  quod  privatur. 

Dicitur  secundo  quod,  licet  non  sujjiciat  ad  rationem 
contrarietatis  eius  ad  bonum  id  in  quo  convenit  ctim  bono, 
sine  hoc  tamen  contrarietas  esse  non  posset:  sicut,  licet 
id  in  quo  convenit  nigrum  cum  albo,  non  sufficiat  ad 
eorum  contrarietatem,  sine  hoc  tamen  contrarietas  non 
posset  esse*.  Ideo  conceditur  quod  malum  moralenon  con- 
trariatur  bono  solum  ex  ratione  substrati:  sed  bene  verum 
est  quod  contrariatur  ex  ipso  simul  cum  privatione.  Ita 
quod,  si  omne  bonum  substratum  removeatur,  non  ha- 
bebit  rationem  contrarii,  sed  tantum  rationem  privative 
oppositi,  immo  oppositi  contradictorie. 

VI.  Ad  tertiam  obiectionem  *  dicitur  primo,  contormiter 
ad  praecedentia,  quod  bonum  et  malum,  prout  sunt  in  mo- 
ralibus,  sunt  genera  contrariorum :  quia  in  moralibus  aut 
utrumque  contrarium  est  malum,  sicut  prodigalitas  et  illi- 
beralitas ;  vel  unum  est  bonum  et  alterum  est  malum,  sicut 
liberalitas  et  illiberalitas. 

Dicitur  secundo,  quod  tale  malum  morale  est  genus  et 
differentia,  non  secundum  quod  est  privatio  boni  rationis, 
ex  quo  dicitur  malunr:  sed  ex  natura  actus  vel  habitus 
ordinati  ad  aliquem  finem  qui  repugnat  fini  rationis.  De- 
claratur  exemplo  hominis  caeci ;  et  differentiae  huius  quae 
est  irrationale. 

Adverte  quod  responsio  tendit  ad  hoc  quod  argumen- 
tum  non  est  contra  determinationem  factam.  Quia  cum 
dictum  est  malum  nuUam  essentiam   esse,  intelligitur  de 


Ad.  2. 
Ad  c.  VIII,  27; 


Ibid.  ad  ';. 


Num. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  VIII,  IX. 


*  Supra  in  lioc 
nam. ,  Dlcitur 
tertio. 


'Loc.cit.,  f.  107. 


'  Art.  2,  ad  1. 


*  Apud  Simplic, 
ibid. 


■  Ibid. 

"  In  Praedic,  de 
Oppositis,f.jo.v 
(Ven.  1559). 


*  Num.  I. 


24 

malo  formaliter  et  abstracte  sumpto :  propositio  autem  Ari- 
stotelis  intelligitur  de  malo  morali,  quod  est  malum  con- 
cretive,  est  enim  habitus  aut  actus  cui  aliquod  malum  con- 
iungitur.  Cum  autem  dicitur  quod  malum  est  genus  et 
differentia,  genus  scilicet  malorum,  et  ditiferentia  mali  mo- 
ralis  a  bono  morali,  non  secundum  quod  est  privatio,  sed 
ex  natura  actionis  et  iiabitus:  intellige,  sicut  in  praece- 
denti  responsione,  quod  ipsa  privatio  non  est  genus  et 
differentia,  sed  actus  et  habitus,  secundum  tamen  quod 
tali  substernuntur  privationi. 

Dicitur  tertio,  quod  posset  dici  Aristotelem  illud  non 
dixisse  secundum  propriam  opinionem,  quemadmodum  et 
in  pluribus  librorum  logicalium  secundum  aliorum  opi- 
nionem  utitur  exemplis:  sed  secundum  Pythagorae  opi- 
nionem  dicentis  bonum  et  raalum  esse  prima  genera  et 
prima  principia,  sub  quorum  utroque  posuit  decem  prima 
contraria. 

Dicitur  quarto,  quod  dictum  Pythagorae  aliquam  ve- 
ritatem  habet.  Quia  omnium  contrariorum  unum  est  per- 
fectum,  alterum  diminutum,  quasi  privationem  quandam 
habens  admixtam.  Omnis  autem  diminutio  et  privatio  ad 
rationem  mali  pertinet:  et  omnis  perfectio  et  complemen- 
tum  ad  rationem  boni.  Et  secundum  hoc,  bonum  et  ma- 
lum  omnium  contrariorum  genera  esse  videntur,  inquantum 
unum  sub  ratione  boni  comprehendi  videtur,  alterum  vero 
ad  rationem  mali  videtur  accedere. 

2.  Advertendum  hic  primo,  quod  haec  responsio*,  quod 
inquam  Aristoteles  exemplilicavit  in  Praedicamentis  de 
bono  et  malo  tanquam  de  contrariis  et  generibus  contra- 
riorum,  fuit  lamblici,  ut  recitat  Simplicius  in  Praedica- 
tnentis  *.  Quia  enim  Pythagoras  duas  rerum  coordinationes 
fecit,  scilicet  unam  bonorum  et  alteram  malorum;  et  di- 
cebat  bonum  et  malum  esse  prima  genera  et  prima  prin- 
cipia  illarum  contrariarum  coordinationum:  ideo  Aristo- 
teles,  opinionem  Pythagorae  sectatus,  dixit  bonum  et 
malum  esse  contraria  tanquam  genera  contrariorum. 

Advertendum  secundo,  ex  Sancto  Thoma  II  Sent., 
dist.  xxxtv,  loco  praeallegato  *,  quod  secundum  modum 
illum  quo  dicitur  bonum  et  maium  simpliciter  et  uni- 
versaliter  sumpta  posse  aliquo  modo  dici  genera  contra- 
riorum  (quae  videtur  fuisse  Theophrasti  intcrpretatio  *), 
genus  non  accipitur  secundum  propriam  significationem, 
pro  eo  scilicet  quod  univoce  de  pluribus  differentibus  specie 
in  60  quod  quid  est  praedicatur :  sed  improprie,  prout  omne 
quod  sua  communitate  multa  ambit  et  continet,  potest  dici 
genus.  Et  sic  acceperunt  Porphyriani  nomen  generis  in 
illa  propositione,  ut  Simplicius  refert  *.  Unde  et  Ammo- 
nius*  inquit  ista  dici  genera  eo  quod  in  omnibus  generibus 
inveniantur,  quemadmodum  et  Plato  genera  entium  posuit 
ens,  idem,  diversum,  motum  et  stationem:  non  autem  quasi 
sint  genera  seorsum  ab  aliis  decem  generibus  distincta. 

Advertendum  tertio,  cum  inquit  Sanctus  Thomas  omnem 
diminutionem  et  privationem  ad  rationem  mali  pertinere, 
quod  non  accipitur  ibi  malum  simpliciter,  prout  in  cap.  vi 
declaravit  dici  simpliciter  malum  quod  est  malum  subie- 
cti  in  quo  est,  quando  scilicet  a  subiecto  privat  id  quod 
natum  est  et  debet  habere:  non  enim  est  malum  nigre- 
dini  quod  careat  perfectione  albedinis,  sicut  nec  est  ma- 
lum  hominis  quod  non  habeat  alas.  Sed  accipitur  malum 
universaliter  pro  carentia  perfectionis  in  aliquo  quam 
aliquid  sui  generis  natum  est  et  debet  habere. 

VII.  Ad  quartam  obiectionem  *  dicitur  primo,  ex  sen- 
tentia  Dyonisii,  iv  cap.  de  Div.  Nom.,  quod  malum  non 
agit  nisi  per  accidens,  ratione  boni  cui  adiungitur. 

Dicitur  secundo,  quod  malum  dicitur  corrumpere  bo- 
num,  non  solum  agendo  virtute  boni,  sed  etiam  forma- 
liter  secundum  se:  sicut  caecitas  dicitur  corrumpere  visum 
quia  est  visus  corruptio. 

Adverte  quod  responsio  est  haec:  quod  si  loquamur 
de  corrumpente  per  modum  efficientis,  malum  non  cor- 
rumpit  per  se,  sed  per  accidens.  Si  vero  loquamur  de  cor- 
rumpente  formaliter,  malum  corrumpit  per  se.  Sed  non 
oportet  quod  sit  corrumpens  effective  per  accidens,  quia 
videlicet  coniungitur  virtuti  per  se  corrumpenti :  nec  quod 
corrumpens  formaliter  sit  aliqua  natura. 


VIII.  Ad  quintam  obiectionem  respondetur  quod  dicitur 
aliquid  altero  maius  aut  minus  malum  per  recessum  a 
bono :  quia  sic  intenduntur  et  remittuntur  privationes,  ut 
patet  in  dissimili  et  inaequali.  Non  enim  intenduntur  quasi 
aliquam  essentiam  habentes,  sicut  formae :  sed  per  augmen- 
tum  causae  privantis,  quae  facit  subiectum  magis  a  forma 
distare.  Ostenditur  exemplo  tenebrae,  quae  ex  interposi- 
tione  obstaculi  provenit  in  aere. 

Ex  his  patet  falsam  esse  illam  propositionem,  In  quibus- 
cumque  invenitur  magis  et  minus,  oportet  quod  sint  res 
aliquae  habentes  ordinem.  Fallit  enim  in  quibus  dicitur 
magis  et  minus  per  recessum  ab  opposito.  -  De  magis 
et  minus  satis  dictum  est  in  praecedentibus,  quantum  ad 
propositum  spectat  *. 

IX.  Ad  sextam  obiectionem  respondetur  quod,  cum 
ens  dupliciter  dicatur,  ut  patet  V  Metaph.,  scilicet  secun- 
dum  quod  significat  essentiam  rei,  et  secundum  quod 
significat  veritatem  compositionis;  malum  et  privatio  non 
dicitur  ens  primo  modo,  sed  secundo  modo,  inquantum 
privatione  dicitur  aliquid  esse  privatum,  et  malo  dicitur 
aliqua  res  mala. 

2.  Pro  declaratione  huius  responsionis,  considerandum, 
ex  doctrina  Sancti  Thomae  in  locis  praeallegatis  *,  et  ex 
Commentatore,  V  Metaph.,  comment.  14.  quod  ens  primo 
modo  sumptum,  et  ens  secundo  modo  dictum,  dupliciter 
differunt.  Primo,  quia  ens  quod  significat  essentiam  rei, 
de  aliquo  praedicatum,  est  praedicatum  substantiale;  ens 
vero  quod  significat  compositionem  intellectus,  est  prae- 
dicatum  accidentale. 

Secundo,  quia  primum  respondetur  ad  quaestionem 
quid  est;  secundum  vero  respondetur  ad  quaestionem  an 
est.  Ubi  advertendum  quod  an  est,  licet  videatur  prima 
facie  quaerere  de  esse  in  rerum  natura,  non  tamen  quaerit 
de  esse  reali  eius  de  quo  quaeritur  an  sit:  sed  absolute 
quaeritur  an  vere  de  ipso  affirmari  possit  quod  sit  in  rerum 
natura,  et  an  fundare  possit  veram  compositionem  intel- 
lectus  dicentis  ipsum  esse,  aut  de  ipso  aliquid  affirmantis, 
sive  sit  ut  aliquid  affirmatum  sive  ut  negatio.  Et  ideo, 
cum  respondetur  quod  est,  ly  est  dicit  veritatem  compo- 
sitionis  intellectus:  et  est  sensus  quod  vera  est  compositio 
intellectus  dicentis  quod  est  in  rerum  natura,  et  quod  vere 
affirmatur  de  aliquo,  puta  quia  verum  est  aliquid  esse  pri- 
vatum,  ut  hominem  esse  caecum;  ita  quod  huiusmodi 
compositiones  habent  in  ipsa  privatione  fundamentum  suae 
veritatis.  Et  licet  in  huiusmodi  locutionibus  videatur  si- 
gnificari  privationes  aliquod  esse  habere  in  re,  tamen  si- 
gnificatur  magis  aliquod  non  esse  formae  oppositae,  quam 
aliquod  esse  privationis.  Unde  Augustinus,  super  illud, 
Tenebrae  erant  super  faciem  abj'ssi,  ait  quod  sic  dictum 
est,  Tenebrae  erant  super  faciem  abrssi,  ac  si  dictum 
esset,  Non  erat  lux  super  abj^-sso  *.  Et  in  III  libro  de  Vita 
Beata,  cap.  in  *,  ait  quod  locum  aliquem  habere  tenebras,  cap.  iv. 
nihil  aliud  est  quam  lumen  non  habere.  •  Migne 

X.  Sed  circa  hoc  dupliciter  dubitatur.  Primo,  quia  com- 
positio  intellectus  non  est  vera  nisi  sibi  aliquid  respon- 
deat  in  re.  Si  ergo  privatio  nullum  esse  reale  actualis  exi- 
stentiae  habeat  extra  intellectum,  non  erit  vera  compositio 
intellectus  dicentis  privationem  esse. 

Secundo  quia,  ut  VI  Metaph.  dicitur  *,  verum  et  fal- 
sum  distinguuntur  a  bono  et  malo,  quia  verum  et  falsum 
sunt  in  intellectu,  bonum  autem  et  malum  sunt  in  rebus. 
Ergo  malum  et  privatio  aliquod  esse  ponunt  in  rebus. 

2.  Ad  primum  respondetur,  et  dicitur  primo,  quod  com- 
positioni  intellectus  non  oportet  aliquid  correspondere  in 
re  quod  sit  reale,  aut  esse  reale  habeat  extra  animam: 
patet  enim  quod  huic  compositioni  verae,  Non  ens  est 
non  ens,  nihil  reale  ex  parte  significati  aut  intellecti  cor- 
respondet.  Sed  bene  oportet  rem  intellectam  aut  signifi- 
catam  proportionari  et  adaequari  compositioni  intellectus. 
Et  hoc  significatur  cum  dicitur  intellectum  intelligere  sicut 
est  in  re. 

Dicitur  secundo  quod,  si  intellectus  intelligeret  priva- 
tionem  habere  esse  reale  positivum  in  natura,  false  intel- 
ligeret:  quia  intellectum  non  esset  adaequatum  et  pro- 
portionatum  intelligenti.  Sed  hoc  non  intelligit  cum  dicit 


Cf.  nam.  r,  2. 


*  l  Part..  xLviii, 
2,  ad  2 ;  11  Sent., 
d.  XXXIV,  a.  1. 


'  Ub.  imperf. 
de  Gen.  ad  lilt., 

lib.  u- 
nic,  c.  IV,  n.  2g. 


'   S.    Th.   I.   4; 
Did.  V,  IV,  1. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  VIII,  IX,  X. 


25 


privationem  esse :  sed  tantum  quod  pnvatio  habet  esse 
quomodocumque  sibi  conveniat  esse;  sive,  inquam,  modo 
habentis  naturam  aliquam  et  essentiam ;  sive  modo  nega- 
tionum  quae  sibi  subiectum  determinant.  Ideo  non  oportet 
ut  isti  compositioni  correspondeat  in  re  aliquod  esse  reale 
privationis:  sed  sufficit  quod  habeat  esse  suo  modo,  sci- 
licet  ut  negatio  cuius  esse  consistit  ut  ipso  subiectum  sit 
tale  ex  quo  habet  ut  sit  verae  propositionis  fundamentum, 
et  sic  adaequetur  compositioni  de  se  factae. 

Dicitur  tertio,  quod  etiam  tali  compositioni  respondet 
aliquid  reale,  scilicet  subiectum  carens  forma,  ex  quo  habet 
compositio  ut  sit  vera.  Quia  enim  est  in  natura  oculus 
carens  potentia  visiva,  ideo  vera  est  ista  compositio,  Cae- 
citas  est,  et  ista,   Caecitas  est  in  ociilo. 

3.  Ad  secundum  dicitur  quod,  cum  bonum  et  malum 
pertineant  ad  appetitum,  qui  ad  rem  extra  terminatur,  non 
est  bonum  et  malum  primo  in  intellectu  obiective  ut  co- 
gnitum,  sed  in  ipsis  rebus  ut  terminans  appetitum:  bonum 
scilicet  per  se,  malum  vero  per  accidens;  item,  bonum 
tanquam  ponens  in  re  aliquam  perfectionem,  malum  vero 


ut  remotio  et  privatio  perfectionis.  Unde  de  Malo,  q.  i, 
a.  1,  ad  2o,  dicit  Sanctus  Thomas  quod  malum  est  quidem 
in  rebus,  sed  ut  privatio,  non  autem  aliguid  reale.  Pro- 
pterea  ista  consequentia  non  valet:  Malum  non  est  primo 
in  intellectu  ut  terminus  intellectus,  sive  ut  cognitum,  sed 
in  rebus.  Ergo  ponit  aHquod  esse  reale  in  rebus. 

Si  autem  probetur  consequentia  sic:  Omne  ens  aut  est 
reale,  aut  rationis.  Maium  non  est  ens  rationis:  quia  non 
convenit  rei,  per  te,  ut  est  obiective  in  intellectu,  quae 
est  conditio  entis  rationis.  Ergo  est  ens  reale :  —  respon- 
detur  quod  privatio  entis  realis  est  quidem  ens  reale,  non 
ut  ponens  ens  reale  in  re,  sed  ut  remotio  entis  realis; 
atfirmatio  enim  et  negatio  ad  idem  genus  pertinent.  Sed 
hoc  non  est  contra  responsionem:  quia  non  est  negatum 
privationem  esse  ens  reale  per  modum  negationis,  sed  quod 
ponat  formaliter  aliquid  esse  reale  in  rebus. 

Vel  dicendum  quod  divisio  adducta  est  insuf&ciens.  Non 
enim  unumquodque  est  aut  ens  reale  aut  ens  rationis:  sed, 
aut  ens  reale;  aut  ens  rationis:   aut  negatio    entis  realis; 


-'^-iSSSlStew — 


CAPITULUM  DECIMUM 

QUOD  CAUSA  MALI  EST  BONUM. 


¥ 


X  praemissis  autem  concludi  potest  quod 
malum  non  causatur  nisi  a  bono. 

Si  enim  alicuius  mali  est  causa  ma- 
lum;  malum  autem  non  agit  nisi  vir- 

•  cap.  praec.      tutc  boni,  ut  probatum  est  * :  oportet  ipsum  bo- 

num  esse  causam  primariam  mali. 

Adhuc.  Quod  non  est,  nuUiusestcausa.  Omnem 
igitur  causam  oportet  esse  ens  aliquod.  Malum 

•  cap.  VII.         autem  non  est  ens  aliquod,  ut  probatum  est  *. 

Malum    igitur   non   potest    esse    alicuius    causa.  ■ 
Oportet  igitur  si  ab  aliquo  causetur  malum,  quod 
illud  sit  bonum. 

Item.  Quicquid  est  proprie  et  per  se  alicuius 
causa,  tendit  in  proprium  effectum.  Si  igitur  ma- 
lum  esset  per  se  alicuius  causa,  tenderet  in  pro- 1 
prium  effectum,  scilicet  malum.  Hoc  autem  est 

•  cap.  III.         falsum  :  nam  ostensum  est  *  quod  omne   agens 

intendit  bonum.  Malum  igitur  per  se  non  est 
causa  alicuius,  sed  solum  per  accidens.  Omnis 
autem  causa  per  accidens  reducitur  ad  causam : 
per  se.  Solum  autem  bonum  potest  esse  per  se 
causa,  sed  malum  non  potest  esse  per  se  causa. 
Malum  igitur  causatum  est  a  bono. 

Praeterea.  Omnis   causa  vel   est  materia,  vel 
forma,  vel  agens,  vel  finis.   Malum   autem  non : 
potest  esse  neque  materia  neque  forma:  osten- 

•  cap.  VII.         sum  est  enim  supra  *  quod  tam  ens  actu,  quam 

ens  in  potentia,  est  bonum.  Similiter  non  potest 
esse  agens:  cum  unumquodque  agat  secundum 
quod  est  actu  et  formam  habet.  Neque  etiam 
potest  esse  finis:  cum  sit  praeter  intentionem,  ut 

•  cap.  IV.         probatum  esl  *.  Malum  igitur  non  potest  esse  ali- 


cuius  causa.  Si  igitur  aliquid  sit  causa  mali,  oportet 
quod  sit  a  bono  causatum. 

Cum  autem  malum  et  bonum  sint  opposita; 
unum  autem  oppositorum  non  potest  esse  causa 
alterius  nisi  per  accidens,  sicut  frigidum  calefacit, 
ut  dicitur  in  VIII  Physicoruni*:  sequitur  quod 
bonum  non  possit  esse  causa  activa  mali  nisi  per 
accidens. 

Hoc  autem  accidens  in  naturalibus  potest  esse 
et  ex  parte  agentis ;  et  ex  parte  effectus.  Ex  parte 
quidem  agentis,  sicut  cum  agens  patitur  defectum 
virtutis,  ex  quo  sequitur  quod  actio  sit  defectiva 
et  effectus  deficiens:  ut,  cum  virtus  membri  di- 
gerentis  est  debilis,  sequitur  imperfecta  decoctio 
et  humor  indigestus,  quae  sunt  quaedam  mala  na- 
turae.  Accidit  autem  agenti,  inquantum  est  agens, 
quod  virtutis  defectum  patiatur:  non  enim  agit 
secundum  quod  deficit  ei  virtus,  sed  secundum 
quod  habet  aliquid  de  virtute;  si  enim  penitus 

'  virtute  careret,  omnino  non  ageret.  Sic  igitur 
malum  causatur  per  accidens  ex  parte  agentis, 
inquantum  agens  est  deficientis  virtutis.  Propter 
quod  dicitur  quod  malum  non  habet  catisam  effi- 
cientem,  sed  deficientem:  quia  malum  non  sequitur 

:  ex  causa  agente  nisi  inquantum  est  deficientis  vir- 
tufis,  et  secundum  hoc  non  est  efficiens.  -  In  idem 
autem  redit  si  defectus  actionis  et  effectus  pro- 
veniat  ex  defectu  instrumenti,  vel  cuiuscumque 
alterius  quod  requiritur  ad  actionem  agentis,  sicut 

>  cum  virtus  motiva  producit  claudicationem  pro- 
pter  tibiae  curvitatem:  utroque  enim  agens  agit, 
et  virtute  et  instrumento. 


'  Cap.  I,    8;  5. 
Th.  I.  a. 


4  virtutej  in  virtute  NYZ.  g  autemj  enira  YZ.  ii   causeturj  causatur  Pd. 

sui  Y,  sui  (malum  autem  non  potest)  Z;  sed...  per  se  cau«a  hom  om  NP. 

3  nialum  et  bonumj  bonum  et  raalum  aWPc.  1 1   quidem  post  agentis  NYZ. 

SnMMA  CoNTRA  Gkntiles  D.  Thomak  Tom.  II. 


21   per  se  post  causa  aDWcrf.  22  sed)  si  aX, 

27  actionis]  accidens  NY,  est  accidens  instrumento  Z. 


36  SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  X. 

Ex  parte  vero  effectus,  malum  ex  bono  cau-  obiecta,  unum  ad  prosequendum  movens,  aliud 
satur  per  accidens,  tum  ex  parte  materiae  effe-  ad  fugiendum.  Ipsa  autem  vis  apprehensiva  mo- 
ctus;  tum  ex  parte  formae  ipsius.  Si  enim  ma-  vetur  a  re  apprehensa.  Primum  igitur  activum 
teria  sit  indisposita  ad  recipiendam  impressionem  principium  in  actionibus  moralibus  est  res  ap- 
agentis,  necesse  est  defectum  sequi  in  effectu:  s  prehensa;  secundum  vis  apprehensiva;  tertium 
sicut  cum  monstruosi  partus  sequuntur  propter  voluntas;  quartum  vis  motiva,  quae  exequitur 
materiae  indigestionem.    Nec  hoc  imputatur  ad     imperium  rationis. 

aliquem  defectum  agentis,  si  materiam  indispo-  Actus  autem  virtutis  exequentis  iam  praesup- 
sitam  non  transmutat  ad  actum  perfectum :  uni-  ponit  bonum  vel  malum  morale.  Non  enim  ad 
cuique  enim  agenti  naturali  est  virtus  determi- ><>  moreshuiusmodi  actus  exteriorespertinent  nisi  se- 
nata  secundum  modum  suae  naturae,  quam  si  cundum  quod  sunt  voluntarii.  Unde,  si  voluntatis 
non  excedat,  non  propter  hoc  erit  deficiens  in  sit  actus  bonus,  et  actus  exterior  bonus  dicetur: 
virtute,  sed  tunc  solum  quando  deficit  a  men-  malus  autem,  si  ille  sit  malus.  Nihil  autem  ad 
sura  virtutis  sibi  debitae  per  naturam.  malitiam  moralem  pertineret  si  actus  exterior  defi- 

Ex  parte  autem  formae  etfectus,  per  accidens  m  ciens  esset  defectu  ad  voluntatem  non  pertinente: 
malum  incidit  inquantum  formae  alicui  de  ne-  claudicatio  enim  non  est  vitium  moris,  sed  natu- 
cessitate  adiungitur  privatio  alterius  formae,  unde  rae.  Huiusmodi  igitur  virtutis  exequentis  defectus 
simul  cum  generatione  unius  rei,  necesse  est  al-  moris  vitium  vel  totaliter  excusat,  vel  minuit.  - 
terius  rei  sequi  corruptionem.  Sed  hoc  malum  Actus  vero  quo  res  movet  apprehensivam  vir- 
non  est  malum  etfectus  intenti  ab  agente,  sicut  ^o  tutem,  immunis  est  a  vitio  moris:  movet  enim 

cap.  VI.         in  praecedentibus  *  patet,  sed  alterius  rei.  secundum  ordinem  naturalem  visibile  visum,  et 

Sic  igitur  in   naturalibus   patet   quod   malum     quodlibet  obiectum  potentiam  passivam.  -  Ipse 

per  accidens  tantum  causatur  a  bono.  -  Eodem     etiam  actus  apprehensivae  virtutis,  in  se  consi- 

autem  modo  et  in  artificialibus  accidit.  Ars  enivi     deratus,  morali    vitio    caret:    cum   eius   defectus 

\\Phys.,n,T,  in  sua  operatione  imitaiiir  natiiram*,  et  similiter  =;  vitium  morale  vel  excuset   vel  minuat,  sicut  et 

.  Th.  I.  A.  ■"         .  .  .  '  ......     ^ 

peccatum  in  utraque  mvenitur.  defectus   exequentis   virtutis;  pariter  enim  mnr- 

■In  moralibus  autem  videtur  aliter  se  habere.  mitas  et  ignorantia  excusant  peccatum  vel  mi- 
Non  enim  ex  defectu  virtutis  sequi  videtur  mo-  nuunt.  -  Relinquitur  igitur  quod  morale  vitium 
rale  vitium:  cum  infirmitas  virtutis  morale  vitium  in  solo  actu  voluntatis  primo  et  principaliter  in- 
vel  totaliter  tollat,  vel  saltem  diminuat;  infirmitas  ;o  veniatur:  et  rationabiliter  etiam  ex  hoc  actus  mo- 
enim  non  meretur  poenam,  quae  culpae  debetur,  ralis  dicatur,  quia  voluntarius  est.  In  actu  igitur 
sed  magis  misericordiam  et  ignoscentiam ;  vo-  voluntatis  quaerenda  est  radix  et  origo  peccati 
luntarium  enim  oportet  esse  moris  vitium,  non     moralis. 

necessarium.  Si  tamen  diligenter  consideretur,  in-  Videtur  autem  hanc  inquisitionem  consequi 
venitur  quantum  ad  aliquid  simile,  quantum  vero  js  diflkuJtas.  Cum  enim  actus  deficiens  proveniat 
ad  aliquid  dissimile.  Dissimile  quidem  quantum  propter  defectum  activi  principii,  oportet  praein- 
ad  hoc,  quod  vitium  morale  in  sola  actione  con-  telligere  defectum  in  voluntate  ante  peccatum  mo- 
sideratur,  non  autem  in  aliquo  effectu  producto:  rale.  Qui  quidem  defectus  si  sit  naturalis,  sem- 
nam  virtutes  morales  non  sunt  factivae,  sed  acti-  per  inhaeret  voluntati:  semper  igitur  voluntas  in 
vae.  Artes  autem  factivae  sunt:  et  ideo  dictum  est  40  agendo  moraliter  peccabit;  quod  actus  virtutum 
quod  in  eis  similiter  peccatum  accidit  sicut  in  falsum  esse  ostendunt.  Si  autem  defectus  sit  vo- 
natura.  Malum  igitur  morale  non  consideratur  ex  luntarius,  iam  est  peccatum  morale,  cuius  causa 
materia  vel  forma  effectus,  sed  solum  consequitur  iterum  inquirenda  restabit:  et  sic  ratio  in  infi- 
ex  agente.  nitum  deducet.  Oportet  ergo  dicere  quod  defe- 

In  actionibus  autern  moralibus  inveniuntur  per  4!  ctus  in  voluntate  praeexistens  non  sit  naturalis, 
ordinem  quatuor  activa  principia.  Quorum  unum  ne  sequatur  voluntatem  in  quolibet  actu  peccare; 
est  virtus  executiva,  scilicet  vis  motiva,  qua  mo-  neque  etiam  casualis  et  fortuitus,  non  enim  esset 
ventur  membra  ad  exequendum  imperium  vo-  in  nobis  morale  peccatum,  casualia  enim  sunt  im- 
luntatis.  Unde  haec  vis  a  voluntate  movetur,  quae  praemeditata  et  extra  rationem.  Est  igitur  volun- 
est  aliud  principium.  Voluntas  vero  movetui;  ex  s»  tarius.  Non  tamen  peccatum  moraie :  ne  cogamur 
iudicio  virtutis  apprehensivae,  quae  iudicat  hoc  in  infmitum  procedere.  Quod  quidem  qualiter 
esse  bonum   vel  malum,    quae   sunt   voluntatis     esse  possit,  considerandum  est. 


•.  Th.  I.  4. 


1  ex  bono  causatur  per  accidens]  per  accidens  causatur  ex  bono  EG  et  sine  per  nccidens  NYZ.  3  formae  post  ipsius  oWPc.  21  rei 
om  «DGWXPc.  23    tantum   post    causatur  NYZ.  24    et   in]    et  BEZ.  26  in  utraque]  in  utroque  ENYZ.  32  et  ignoscentiam] 

ignoscentis  NZ,  ignoscentem  Y.  35    simile]  similiter  N;  lac.  Z.  36    dissimile]  dissimilitcr  utroque  loco  NZ,  altero  Y.  37    actione 

consideratur]  voliintate  consistit  Z,  actione  consistitur  N.  47  qua  moventur]  quae    movet    EGNYZ.  48  imperium  Ita  NYZP;  impetum 

ceteri.  5o   ex]  a  Pc. 

1  movens  Ita  NYZ ;  om  ceteri.  9  vel  malum  hic  NYZ;  post  morale  ceteri.  12  et  actus  exterior   bonus  hom    om  BFH;  exterior 

om  CD.  dicetur  ante  bonus  NYZ,  dicatur  EG.  i3  Niiiil  autem]  Niliil  enim  EGPc,  Non  enim  NYZ.  14  malitiam  moralem]  malum 

morale  EG.  pertineret]  pertinent  YZ,   pertinet  N.  i5  defectuj   defectione  NYZ.  22  potentiam  passivam)   principium  passivum  EG. 

24  eius]  enim  EGNYZ,  25  excuset]  excusat  oDGWc</.  26  virtutis  om  NYZ.  pariter  enim]  pariter  N,  pariter  etiam  Z,  ac  pariter  et  Y; 
c/.  var.ad  24.  29  primo  et  om  NYZ.  29  inveniatur,  et  rationabiliter  etiam...  dicatur   Ita  YZ;  inveniatur  et  rationabiliter  ex  hoc  quod 

etiam  actus  moralis  dicatur  N,  invenitur  et  rationabiliter  cum...  dicatur  ceteri;  legimus  cum  YZ  quia  rationabiliter  ;>ofms  ad  dicatur  quam  ad 
invenitur   pertinere    videtur;    cf.  82  b3o  ef  86  b  1,    ubi    etiam    a    re   nomen    rei    repetitur,  non    res  a  nomine.  35  proveniat]  non  pro- 

reniat  nisi  NYZ.  42  peccatum]  malum  NYZ.  48  moraie]  vitare  NYZ. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  X. 


27 


Cuiuslibet  siquidem  activi  principii  perfectio  pit  ad  apprehensionem  apprehensivae  sensualis; 
virtutis  ex  superiori  activo  dependet:  agens  enim  vei  ipsius  rationis  aliquod  aliud  bonum  reprae- 
secundum  agit  per  virtutem  primi  agentis.  Cum  sentantis  a  proprio  bono  diversum;  sequitur  in 
igitur  secundum  agens  manet  sub  ordine  primi  actione  voluntatis  peccatum  morale. 
agentis,  indeficienter  agit:  deficit  autem  in  agendo  ;  Praecedit  igitur  in  voluntate  peccatum  actionis 
si  contingat  ipsum  ab  ordine  primi  agentis  de-  defectus  ordinis  ad  rationem ;  et  ad  proprium  fi- 
flecti;  sicut  patet  in  instrumento  cum  deficit  a  nem.  Ad  rationem  quidem,  sicut  cum,  ad  su- 
motu  agentis.  Dictum  est  autem  quod  in  ordine  bitam  apprehensionem  sensus,  voluntas  in  bonum 
actionum  moralium  duo  principia  voiuntatem  delectabile  secundum  sensum  tendit.  Ad  finem 
praecedunt:  scilicet  vis  apprehensiva;  et  obiectum  ,0  vero  debitum,  sicut  cum  ratio  in  aliquod  bonum 
apprehensum,  quod  est  finis.  Cum  autem  uni-  ratiocinando  devcnit  quod  non  est,  vel  nunc  vel 
cuique  mobili  respondeat  proprium  motivum,  hoc  modo,  bonum,  et  tamen  voluntas  in  illud 
non  quaelibet  vis  apprehensiva  est  debitum  mo-  tendit  quasi  in  proprium  bonum.  Hic  autem  or- 
tivum  cuiuslibet  appetitus,  sed  huius  haec,  et  dinis  defectus  voluntarius  est:  nam  in  potestate 
illius  alia.  Sicut  igitur  appetitus  sensitivi  proprium  ■>  ipsius  voluntatis  est  velle  et  non  velle.  Itemque 
modvum  est  vis  apprehensiva  sensualis,  ita  vo-  est  in  potestate  ipsius  quod  rafio  actu  consideret, 
luntatis  proprium  motivum  est  ratio  ipsa.  vel  a  consideratione  desistat;  aut  quod  hoc  vel 

Rursus,  cum  ratio  multa  bona  et  multos  fines  illud  consideret.  Nec  tamen  iste  defectus  est  ma- 
apprehendere  possit;  cuiuslibet  autem  sit  pro-  lum  morale:  si  enim  ratio  nihil  consideret,  vel 
prius  finis:  et  voluntatis  erit  finis  et  primum  mo-  =0  consideret  bonum  quodcumque,  nondum  est  pec- 
tivum,  non  bonum  quodlibet,  sed  bonum  quod-  catum,  quousque  voluntas  in  finem  indebitumten- 
dam  determinatum.  Cum  igitur  voluntas  tendit  dat.  Quod  iam  est  voluntafis  actus. 
in  actum  mota  ex  apprehensione  rationis  reprae-  Sic  igitur  tam  in  naturalibus  quam  in  mora- 
sentantis  sibi  proprium  bonum,  sequitur  debita  libus  patet  quod  malum  a  bono  non  causatur 
actio.  Cum  autem  voluntas  in  actionem  prorum-  25  nisi  per  accidens. 


1   principii]  secundarii  addit  D.         2  activo]  agente  Z.         4  manet]  movetur  NYZ.  6  dcfiectij   deflectere  Y,  deficere  NZ.  i5  alia] 

illa  Z;  lac.  N.  19  autem]  boni  addit  Z.  20  et  voluntatis  erit  finis  et  primum  motivum]  voluntatis  igitur  erit  (ostendit  Y)  obiectum  et 

finis  NY,  et  voluntatis  (voluntatis  igitur  Z,  voluntatis  E)  erit  obiectum  et  finis  et  priraum  motivum  EGZPc.  2  3  ex  om  BFHsC.  rei  ut  vi- 

detur  CD,  ab  Pc.  20   in  actionem  Ita  NYZ ;  in  actione  ceteri, 

■2  ipsiusj  etiam  addunt  NZ.  5  actionis  ante  peccatum  EG,  rationis  NY,  moris  Z.  7  sicut  cum]  sicutYZ;  ita  10  NYZ.  11  ratio- 
cinando]  irrationabile  NY,  in  ratiocinando  irrationabile  Z.  i5  ItemqueJ  iiem  quia  EY,  item  GNWZ;  est  post  ipsius  EGNYZii,  om  D;    in  po- 

testate  om  EG.         19  nihilj  non  YZ,  hoc  N.         21   indebitumj  debitum  EYZsG.         2  3  naturalibus...  raoralibusj  moralibus...  naturalibus  aDWPc. 


Commentaria  Ferrariensis 


•  Ct.  Comment. 
cap.  IV,  init. 


Num.  11. 


'  Cf.  Comment. 
cap.  praec,  n.  IV. 


PosTauAM  determinavit  Sanctus  Thomas  de  malo  quan- 
tum  ad  eius  naturam,  nunc  determinat  de  ipso  quan- 
tum  ad  causalitatem  *.  Circa  hoc  autem  duo  facit:  primo, 
determinat  de  causa  ipsius  mali ;  secundo,  ostendit  quo- 
modo  ipsum  sit  aliorum  causa,  cap.  xiv.  -  Circa  primum 
duo  facit :  primo,  ostendit  quod  malum  non  causatur  nisi 
a  bono ;  secundo,  quod  omne  malum  aliquo  modo  habet 
causam,  cap.  xni.  -  Circa  primum  duo  facit:  primo,  ostendit 
absolute  quod  non  causatur  nisi  a  bono;  secundo,  par- 
ticulariter  quod  bonum  sit  eius  causa  subiectiva,  capite 
sequenti. 

I.  Circa  primum  duo  facit:  primo,  ostendit  bonum  esse 
causam  ma!i;  secundo,   quomodo  sit  causa  *. 

Quantum  ad  primum,  ostendit  quod  Bonum  est  causa 
mali. 

Et  arguit  primo  sic.  Si  malum  sit  causa  ahcuius  mali, 
non  agit  nisi  virtute  boni,  ut  probatum  est.  Ergo  bonum 
est  primaria  causa  mali. 

Attendendum  quod  ex  hac  ratione  patet  non  excludere 
Sanctus  Thomas  omnimodam  causalitatem  a  malo,  sed 
principalitatem  causalitatis.  Quod  etiam  ex  tertia  ratione 
manifestatur. 

Secundo.  Malum  non  est  ens  aliquod.  Ergo  non  potest 
esse  causa  alicuius:  quia  omnis  causa  est  aliquid.  Ergo, 
si  malum  ab  aliquo  causatur,  oportet  quod  illud  sit  bonum. 

Adverte,  cum  dicitur  malum  nullius  esse  causam,  quod 
intelligitur  de  malo  formaliter  et  abstracte  sumpto:  non 
autem  de  malo  per  accidens  et  concretive  dicto  *. 

Tertio.  Malum  non  potest  esse  causa  per  se  alicuius. 
Quia,  cum  omnis  proprie  et  per  se  causa  tendat  in  pro- 
prium  effectum,  malum  tenderet  in  malum.  Ostensum  est 
autem  supra  omne  agens  intendere  bonum.  Ergo  erit  causa 


solum  per  accidens.  Ergo  oportet  malum  causari  a  bono : 
quia  causa  per  accidens  reducitur  ad  causam  perse;  so- 
lum  autem  bonum  potest  esse  causa  per  se. 

2.  Circa  istam  propositionem,  Causa  per  accidens  re- 
ducitur  ad  causam  per  se,  advertendum  quod  eodem  modo 
proportionaliter  est  intelligenda  quo  intelligitur  effectum 
per  accidens  reduci  ad  effectum  per  se.  In  etfectu  autem 
non  sic  intelligitur  quasi  omnem  effectum  per  accidens 
alicuius  oporteat  esse  eftectum  per  se  alterius  causae,  hoc 
enim  non  est  universaliter  verum:  sed  quia  aut  ipse  alterius 
causae  est  effectus  per  se,  aut  oportet  esse  aliquem  effe- 
ctum  per  se  illius  causae  cuius  ipse  dicitur  effectus  per  ac- 
cidens,  cui  coniungatur.  Sic  ergo  non  sic  intelligitur  omnem 
causam  per  accidens  reduci  ad  causam  per  se,  quasi  praeter 
causam  per  accidens  alicuius  effectus  oporteat  dari  aliam 
causam  quae  illius  effectus  sit  causa  per  se;  aut  quod 
omnem  causam  per  accidens  alicuius  eftectus  oporteat  esse 
causam  per  se  alterius  effectus :  sed  quia  oportet  aut  ipsam 
causam  per  accidens  unius  esse  causam  per  se  alterius, 
sicut  accidit  in  causa  quae  dicitur  causa  alicuius  per  ac- 
cidens  quia  illud  coniungitur  suo  per  se  effectui,  et  est 
praeter  intentionem  causae ;  aut  quia  oportet  causam  per 
accidens  coniungi  alicui  quod  sit  alicuius  causa  per  se, 
sicut  accidit  ubi  dicitur  aliquid  causare  aliud  per  accidens 
ex  parte  ipsius  causae,  quia  videlicet  coniungitur  causae 
per  se,  sicut  dicimus  musicum  aedificare  per  accidens, 
quando  contingit  eundem  esse  musicum  et  domificatorem. 
Malum  autem  dicitur  causa  per  accidens  mali,  non  ex  parte 
effectus,  quia  videlicet  illud  suo  effectui  per  se  coniungatur, 
cum  malum,  ut  sic,  nullum  per  se  effectum  habeat:  - 
ideo  non  oportet  ut  causalitas  sua  per  accidens  reducatur 
ad  causalitatem  per  se  ita  quod  ipsum  sit  alicuius  alterius 


28 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  X. 


"  Cap.  I, 
I.  3. 


causa  per  se  -  sed  tantum  quia  oportet  ut  alicui  coniun- 
gatur  quod  alicuius  effectus  sit  causa  per  se,  quod  est 
solum  bonum. 

3.  Quarto.  Malum  non  potest  esse  neque  maleria,  neque 
forma,  neque  agens,  neque  finis:  cum  ostensum  sit  supra 
tam  ensactu,  quam  ens  in  potentia,  esse  bonum;  et  unum- 
quodque  agat  secundum  quod  est  actu  et  habet  formam; 
et  malum  sit  praeter  intentionem.  Ergo  non  potest  esse 
causa  alicuius.  Ergo  etc. 

•  Cf.  n.  I,  init.  II.  Quantum  ad  secundum  *,  ostendit  Sanctus  Thomas 

Bonum  non  esse  causam  mali  nisi  per  accidens.  Et  primo, 
ostendit  quomodo  hoc  sit  in  naturalibus ;  secundo,  quo- 

*  Num.  IV.  modo  in  voluntariis  sit  *. 

Quod  non  sit  causa  mali  nisi  per  accidens,  probat, 
quia  unum  oppositorum  non  est  causa  alterius  nisi  per 
8;s.Th.  accidens,  ut  dicitur  VIII  Phys.,  text.  8*;  bonum  autem  et 
malum  sunt  opposita. 

Advertendum  quod  malum  et  bonum  possunt  dupli- 
citer  accipi:  uno  modo,  secundum  generales  rationes  boni 
et  mali;  alio  modo,  secundum  particulares  rationes,  sicut 
est  ignis  et  privatio  ignis.  Si  primo  modo  accipiantur,  sic 
bonum  est  causa  mali  sibi  oppositi  per  accidens.  Et  ad 
hunc  sensum  loquitur  hic  Sanctus  Thomas.  -  Si  vero  se- 
cundo  modo  accipiantur,  sic  bonum  non  est  causa  per 
accidens  mali  sibi  oppositi,  sed  alterius  mali :  sicut  bo- 
nitas  ignis  non  est  causa  mali  ignis,  sed  causa  maU  aquae, 
et  hoc  etiam  per  accidens,  ut  dicitur  Prima,  q.  xlix, 
a.    1,  ad  2. 

2.  Quomodo  autem  bonum  sit  causa  mali  per  accidens 
in  naturalibus,  declarat  praemittendo  unam  distinctionem. 
Hoc  enim  potest  in  naturalibus  accipi  et  ex  parte  agentis ; 
et  ex  parte  eifectus. 

Ex  parte  quidem  agentis,  sicut  quando  agens  patitur 
defectum  virtutis,  ex  quo  sequitur  quod  actio  sit  defe- 
ctiva  et  effectus  deficiens :  ut  patet  in  virtute  debili  membri 
digerentis.  Et  quia  agens  et  virtute  agit  et  instrumento, 
idem  iudicium  est  si  etiam  defectus  actionis  et  effectus 
ex  defectu  instrumenti  proveniat,  sicut  accidit  in  claudi- 
catione.  Hoc  ergo  modo  causatur  per  accidens  malum  ex 
parte  agentis,  inquantum  agens  est  deficientis  virtutis :  quia 
agenti,  inquantum  agens  est,  accidit  quod  defectum  vir- 
tutis  patiatur.  Et  ex  hoc  verificatur  quod  dicitur,  malum 
non  habere  causam  efficientem,  sed  dejicientem:  ({M\a.  ma- 
lum  non  sequitur  ex  agente  nisi  inquantum  est  deficientis 
virtutis,  et  secundum  hoc  non  est  ef&ciens. 

Ex  parte  vero  effectus,  causatur  per  accidens  malum 
et  ex  parte  materiae  effectus ;  et  ex  parte  formae.  Ex  parte 
materiae,  quando  materia  non  est  disposita  ad  recipien- 
dam  impressionem  agentis:  ut  aliquando  in  partubus  mon- 
struosis  accidit.  Hoc  non  imputatur  in  defectum  agentis, 
si  materiam  indispositam  non  transmutat  ad  actum  per- 
fectum :  quia  unicuique  agenti  naturali  est  virtus  deter- 
minata  secundum  modum  suae  naturae,  ad  agendum  sci- 
licet  in  materiam  debite  dispositam.  -  Ex  parte  vero  for- 
mae  effectus,  accidit  malum  inquantum  formae  alicui  de 
necessitate  coniungitur  privatio  alterius  formae,  et  sic  ge- 
nerationi  unius  coniungitur  alterius  corruptio.  Hoc  au- 
tem  malum  non  est  malum  effectus  intenti  ab  agente,  sed 
alterius. 

III.  Circa  primum  modum  per  accidens,  qui  scilicet 
se  tenet  ex  parte  agentis,  cum  dicitur  verificari  per  illum 
modum  quod  malum  habet  causam  dejicientem,  non  au- 
tem  efficientem,  considerandum  quod  malum  non  haberc 
causam  efiicientem,  sed  deficientem,  dupliciter  potest  in- 
telligi.  Uno  modo,  quod  procedit  a  causa  nulio  modo 
agente,  sed  secundum  quod  ab  actione  cessat:  eo  modo 
quo  dicitur  submersio  navis  a  nauta  absente  et  non  agente 
ad  navis  conservationem  provenire.  Et  hic  sensus  non  est 
hic  intentus:  quia  hic  quaeritur  de  malo  coniuncto  actioni, 
aut  effectui  producto,  secundum  quod  refertur  in  causam 
illius  effectus  cui  coniungitur;  constat  enim  quod  causa 
maH  isto  modo  non  est  causa  non  agendo,  sed  causando 
effectum  cui  malum   coniungitur. 

Alio  modo,  quod  procedit  a  causa  agente  quidem,  sed 
non  procedit  ab  ipsa   secundum    illud  quo  est   efliciens. 


hoc  est  per  virtutem  qua  agit  inquantum  virtus  est  et  actus, 
sed  inquantum  patitur  virtutis  defectum  et  sic  est  defi- 
cientis  virtutis.  Et  hic  sensus  est  intentus.  Hoc  enim  nihil 
aliud  est  dicere  quam  quod  virtus  qua  causa  operatur, 
quantum  ad  illud  quod  habet  de  entitate,  non  est  agenti 
ratio  quare  sequatur  malum  in  actione  eius  aut  in  effectu : 
sed  defectus  virtutis  est  sibi  ratio  quare  illud  malum  ex 
ipso  sequatur.  Ita  quod  virtus  est  quidem  forma  qua  agens 
producit  effectum  cui  coniungitur  malum :  sed  non  habet 
eftectus  et  operatio  malum  coniunctum  nisi  quia  virtus 
agendi  substat  malo  alicui  et  privationi.  Et  hoc  est  quod 
intellexit  Sanctus  Thomas  dum  dixit  quod  malum  non  se- 
quitur  ex  causa  nisi  inquantum  est  dejicientis  virtutis,  et 
secundum  hoc  non  est  efficiens.  Defectus  enim  non  est 
forma  per  quam  agens  agit,  sed  virtus :  quoniam,  ut  su- 
perius  dixit,  si  agens  penitus  virtute  careret,  omnino  non 
ageret. 

Potest  etiam  et  alio  modo  inteUigi  quod  malum  non 
habet  causam  efficientem  etiam  per  accidens.  Non  habet 
enim  talem  quae  attingat  sua  actione  ipsum  malum.  Quia 
malum  non  potest  actionem  aHcuius  causae  terminare,  ita 
scilicet  quod  per  ipsam  accipiat  esse:  sed  habet  causam 
deficientem,  quae,  inquam,  quia  habet  virtutis  defectum, 
producit  effectum  cui  coniungitur  malum. 

2.  Advertendum  autem,  ex  Prima  Parte,    loco  praeal- 

legato  *,  et  de  Malo,  q.  i,  a.  3,  quod  malum  alterius  con-   ■  Qu.  xux,  ai, 

iunctum  proprio  et  per  se  effectui  agentis,  non  reducitur   '^°^^' 

in  aliquem  defectum  agentis,  sed  in  perfectionem  suae  vir- 

tutis.  Ignis  enim  sua  virtute  intendit  formam  ignis  in  ma- 

teriam  introducere;  et  quia  ad  introductionem  suae  formae 

sequitur  corruptio  et  privatio  formae  quae  praccedebat  in 

materia,  ideo  per  accidens  causat  privationem  et  malum 

alterius  formae;  et  quanto  ignis  perfectior  fuerit  in  virtute, 

tanto  perfectius,  generando  ignem,  corrumpit  suum  con- 

trarium.  Malum  autem  proprii  et  per  se  effectus  reducitur 

in  defectum  virtutis  agentis  vel  materiae,  ut  dictum  est  *.   *  Num.  n. 

Sed  tamen,  licet  huius  mali  causa  sit  aliquod  defectivum 

bonum,  oportet  tamen  fieri  reductionem  ad  aliquam  prio- 

rem  causam  quae  non   sit   deficiens,    sed   perfecta,   sicut 

patet  in  generatione  partus  monstruosi:  malum  enim  hu- 

iusmodi,  quando  ex  parte  agentis   provenit,    est    defectus 

virtutis  existentis  in  semine,  et  sic  semen,  inquantum  est 

deficiens,  est  per    accidens   causa    monstruositatis;    causa 

autem  defectus  virtutis  in  semine  est  aliquod  alterans  in- 

ducens  qualitatem  aHquam  contrariam  qualitati  ad  bonam 

seminis    dispositionem    requisitae.    Huius    autem    agentis 

quanto  fuerit  virtus  perfectior,  tanto  qualitatem  hanc  con- 

trariam  magis  inducit,  et   maiorem    defectum   in    semine 

causat.  Ex  quo  patet  quod  proximum  agens  effectus  de- 

ficientis  est  agens  deficiens;  remota  autem  est  agens  per- 

fectum  et  bonum. 

3.  Sed  occurrit  circa  declarationem  factam  dubium. 
Nam  Sanctus  Thomas,  de  Malo,  q.  i,  a.  i,  ad  8,  ait  quod 
malum  simpliciter,  subiective  et  denominative  sumptum, 
producit  efifectum  corruptum  non  agendo,  sed  deagendo. 
Ergo  bonum  deficiens,  quod  vocat  subiectum  mali  simpli- 
citer,  est  causa  maH  effectus  per  cessationem  ab  actione. 

Cuius  oppositum  dictum  est  *.  ■  Num.  m,  init. 

Respondetur,  quod  tale  bonum  esse  causa  maH  dea- 
gendo,  potest  intelHgi  dupliciter.  Uno  modo,  quod  sit  causa 
nullo  modo  agendo :  et  sic  non  intelligit  Sanctus  Thomas. 
Alio  modo,  defective  agendo,  hoc  est,  agendo  actione  ca- 
rente  sua  debita  perfectione:  et  hoc  modo  intelHgit.  Ex- 
ponit  enim  seipsum  ibidem  subiungens:  idest  per  defectum 
activae  virtutis.  Debetur  enim  actioni  seminis  ut  a  virtute 
completa  procedat,  sitque  completi  effectus  productiva. 
Hoc  autem  deficit  in  actione  ex  qua  provenit  partus  mon- 
struosus:  quia  talis  actio  non  habet  perfectionem  ut  sit 
completi  et  perfecti  eftectus  productiva.  Et  hoc  sibi  con- 
venit  quia  a  virtute  deficiente  procedit.  Et  sic  dicitur  esse 
causa  mali  tale  agens,  non  agendo,  sed  deagendo,  idest, 
non  agendo  perfecte,  sed  imperfecte  et  deficienter.  Patet 
autem  quod  hoc  determinationi  factae  non  contradicit. 

Eodem  modo,  addit  Sanclus  Thomas  *,  et  in  artificialibus  *in  praesenti  ca- 
peccatum  accidit:  sicut  scilicet  in  naturalibus.  pnuo. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  X. 


29 


I 


IV.  Secundo  loco  ostendit  quomodo  etiam  in  moralibus 

•  Cf.  n.  II,  init.    bonum   sit  causa  mali  per  accidens  *.  Et  primo,  ostendit 

unde   difficultas  circa  hoc  oriatur;   secundo,    ostendit  ve- 

•  Num.  »eq.        ritatem  *. 

Difficultas  est  quia  non  videtur  morale  vitium  ex  de- 
fectu  virtutis  sequi:  infirmitas  enim  virtutis  aut  totaliter 
toUit,  aut  saltem  minuit  morale  vitium,  eo  quod  oporteat 
vitium  moris  voluntarium  esse,  non  necessarium.  Et  ideo 
vitium  non  videtur  in  moralibus  eodem  modo  esse  sicut 
in  naturalibus. 

Advertendum  quod  vitium  morale  et  peccatum  non 
dicitur  aliquid  nisi  voluntarium  sit.  Ideo  defectus  omnino 
praeveniens  rationem  voluntarii,  non  potest  esse  ratio  quod 
aliquid  sit  malum  morale:  quia  quod  habet  defectum  et 
est  malum  ut  a  tali  causa  deficiente  procedit,  necessario 
malum  est;  sicut  quod  procedit  a  virtute  naturali  defe- 
ctiva,  inquantum  ab  ipsa  ut  deficiens  est  procedit,  ne- 
cessario  est  malum.  Et  ideo  oportet,  ad  hoc  ut  sit  ma- 
lum  morale,  ut  ipsum  aliquis  defectus  voluntarius  prae- 
cedat,  ratione  cuius  totum  dicatur  voluntarium.  Propterea 
dixit  Sanctus  Thomas  quod  infirmitas  virtutis  aut  toUit 
aut  diminuit  morale  vitium,  quia  taJe  vitium  non  est  vo- 
luntarium,  sed  necessarium:  et  ideo  meretur  veniam,  non 
autem  poenam.  -  Quomodo  autem  infirmitas  tollat  aut 
diminuat  rationem  peccati;  similiter  et  ignorantia,  quae 
est  defectus  virtutis  apprehensivae ;  vide  in  QQ.  de  Malo, 
q.  ni,   a.    11;  et  P  11"",  q.  lxxiv,  a    5;  et  in  aliis  locis. 

V.  Ad  praedictam  autem  difficultatem  tollendam,  duo 
facit  Sanctus  Thomas :  primo,  ostendit  in  actu  vojuntatis 
quaerendam  esse   radicem    et    originem    peccati    moralis ; 

•  Num.  VII.         secundo,  ostendit  quomodo  illud  sit  ex  parte  voluntatis  *. 

Quantum  ad  primum,  dicit  tria.  Primum  est,  quod 
quantum  ad  aliquid  similiter  est  malum  in  moralibus  et 
in  naturalibus;  et  quantum  ad  aliquid  dissimiliter.  Quan- 
tum  enim  ad  hoc  dissimiliter  se  habent,  quod  in  natura- 
libus  malum  consideratur  in  actione  et  in  efiectu  producto: 
in  moralibus  autem  est  vitium  et  malum  in  soJa  actione, 
quia  virtutes  morales  non  sunt  factivae,  sed  activae.  -  Ex 
hoc  sequitur  quod  malum  morale  ron  consequitur  ex  ma- 
teria  vel  forma  eifectus,  sed  ex  agente  solum.  Et  in  hoc 
videlicet  assimilatur  malo  in  naturalibus:  quia  in  illis  ali- 
quod  malum  ex  defectu  agentis  provenit. 

Secundum  "est,  quod  quatuor  sunt  activa  principia  in 
moralibus:  scilicet  virtus  executiva  in  membris;  voluntas, 
quae  movet  virtutem  executivam;  virtus  apprehensiva  iu- 
dicans  hoc  esse  bonum  vel  malum,  quae  sunt  voluntatis 
obiecta,  cuius  iudicio  movetur  voluntas;  et  res  apprehensa, 
a  qua  virtus  apprehensiva  movetur.  Et  sic  primum  mo- 
vens  est  res  apprehensa;  secundum  virtus  apprehensiva ; 
tertium  voluntas;  quartum  vis  executiva. 

Tertium  est,  quod  actus  virtutis  exequentis  praesup- 
ponit  bonum  morale  vel  malum :  quia  huiusmodi  actus 
exteriores  non  pertinent  ad  mores  nisi  secundum  quod 
ab  actu  voluntatis  procedunt.  Et  ideo  defectus  huiusmodi 
virtutis  vitium  moris  vel  totaliter  excusat  vel  diminuit.  - 
Actus  etiam  quo  res  apprehensa  movet  virtutem  apprehen- 
sivam,  est  immunis  a  vitio  moris:  quia  quodlibet  obiectum 
movet  potentiam  secundum  naturalem  ordinem.  -  Actus 
quoque  virtutis  apprehensivae,  in  se  consideratus,  vitio 
morali  caret:  cum  eius  defectus,  scilicet  ignorantia,  vi- 
tium  aut  excuset  aut  minuat,  sicut  et  infirmitas.  -  Relin- 
quitur  ergo  ut  vitium  morale  in  solo  actu  voluntatis  primo 
et  principaliter  inveniatur:  et  rationabiliter,  cum  actus  di- 
•Cf.text.etvarr.  catur  moralis  quia  voluntarius*.  Et  consequenter  in  ipso 
quaerenda  est  origo  actus  moralis. 

2.  Circa  primum  dictum,  advertendum  quod  virtutes 
morales  dicuntur  activae,  non  etiam  factivae,  quia  non 
sunt  alicuius  eftectus  extrinseci  productivae,  quemadmo- 
dum  artes,  sed  sunt  directivae  operationum  quae  rema- 
nent  in  operante :  faciunt  enini  rectam  intentionem  et  in- 
clinationem  adjinem,  ut  dicitur  III  Sent.,  d.  xxxni,  q.  i,  a.  1, 
qu*  2,  ad  2. 

Circa  tertium  dictum,  considerandum,  ex  doctrina  Sancti 
Thomae  I"  II",  q.  lviii,  a.  1  ;  et  III  Sent.,  d.  xxiii,  q.  i,  a.  4, 
qu*  2,  quod  mos,  a  quo  virtutes  morales  denominantur,  si- 


gnificat  inclinationem  naturalem  vel  quasi  naturalem  ad 
aliquid  agendum.  Et  quia  inclinatio  in  nobis  secundum 
quam  in  nobis  est  agere  et  non  agere,  est  inclinatio  vo- 
luntatis,  ideo  ille  solus  actus  proprie  dicitur  moralis  qui 
aliquo  modo  voluntarius  est:  et  sicut  se  habet  actus  ad 
hoc  quod  sit  voluntarius,  ita  se  habet  ad  hoc  ut  sit  mo- 
ralis.  Dupliciter  autem  aliquis  actus  est  voluntarius:  uno 
modo,  quia  est  libere  elicitus  a  voluntate,  sicut  velle  et 
eligere;  alio  modo,  quia  est  imperatus  a  voluntate,  non 
autem  elicitus,  sicut  ambulare  et  considerare  et  huiusmodi. 
Actus  ergo  qui  sunt  eliciti  a  voJuntate,  essentialiter  di- 
cuntur  morales.  Qui  autem  sunt  imperati,  sunt  morales 
quantum  ad  usum :  non  enim  sunt  morales  secundum  spe- 
ciem  suam  ut  in  proprias  causas  referuntur,  cum  non  sint 
actus  eliciti  a  voluntate;  sed  morales  sunt  inquantum  a 
voluntate  imperantur,  sicque  aliquid  de  voluntario  parti- 
cipant.  Sequitur  ergo  quod,  si  huiusmodi  actus  a  voluntarii 
ratione  separentur,  comparenturque  solum  ad  potentias  a 
quibus  eliciuntur,  quod  morales  non  sunt,  et  consequenter 
in  ipsis  nec  honum  nec  malum  morale  esse  potest.  Pro- 
pter  hoc  ergo  dixit  Sanctus  Thomas  de  actu  virtutis  exe- 
quentis,  et  de  actu  virtutis  apprehensivae  in  se  conside- 
rato,  idest,  non  habito  respectu  ad  voluntatem,  quod  in 
ipso  non  est  vitium  morale.  Constat  enim  quod  non  sunt 
voluntarii  nisi  secundum  quod  a  voluntate  imperantur. 
Ideo,  si  secundum  se  considerentur,  nullo  habito  ad  vo- 
luntatem  respectu,  in  ipsis  malum  morale  esse  non  potest. 

VI.  Sed  occurrit  dubium.  Nam  Sanctus  Thomas  in  QQ. 
de  Malo,  q.  11,  a  3,  tenet  quod  actus  aliquis  exterior  est 
secundum  se  malus,  ut/urtum,  homicidium,  et  similia.  Et 
P  II",  q.  XX,  1 ;  et  II  Sent.,  d.  xl,  q.  i,  a.  3,  vult  quod 
actus  exterior  habet  propriam  bonitatem  convenientem  sibi 
ex  materia  et  circumstantiis.  Ergo  falsum  est  actum  virtutis 
exequentis  praesupponere  bonum  morale  vel  malum,  et 
ipsum  tunc  tantum  esse  bonum  quando  actus  volunlatis  est 
bonus,  malum  autem  quando  acfus  voluntatis  est  malus. 

Respondetur,  ut  haberi  potest  ex  locis  praeallegatis,  et 
praecipue  de  Malo,  eadem  quaestione,  art.  2,  ad  6,  quod 
dupliciter  loqui  possumus  de  bonitate  vel  malitia  actus 
exterioris:  scilicet  de  naturali ;  et  de  morali.  Si  loquamur 
de  naturali  bonitate  aut  malitia,  tunc  ista  convenit  actui 
exteriori  humano  secundum  se,  ct  non  praesupponit  actum 
voluntatis.  Cum  enim  intantum  dicatur  aliquis  actus  hu- 
manus  inquantum  est  secundum  rationem,  accipit  talis 
actus  speciem  ex  obiecto  secundum  quod  ad  rationem 
comparatur:  et  dicitur  bonus  si  sit  circa  materiam  debitam 
secundum  regulas  rationis,  ut  pascere  esurientem;  malus 
autem  si  cadat  supra  materiam  indebitam,  sicut  subtrahere 
aliena.  -  Si  autem  loquamur  de  bonitate  aut  malitia  mo- 
rali,  sic,  semota  voluntate,  non  habet  actus  exterior  bo- 
nitatem  aut  malitiam,  ut  scilicet  talis  actus  dicatur  culpa 
vel  peccatum,  aut  meritum :  cum,  ut  dictum  est  superius  *, 
actus  non  pertineat  ad  morem  nisi  inquantum  voluntarius 
est.  -  i.oquitur  ergo  Sanctus  Thomas  in  locis  praeallegatis 
de  bonitate  aut  malitia  conveniente  actui  in  esse  naturae 
actus  humani:  non  autem  de  bonitate  aut  maiitia  morali, 
de  qua  est  hic  sermo. 

2.  Sed  contra  hanc  responsionem  videntur  esse  verba 
Sancti  Thomae  dicentis,  de  Malo,  eadem  quaestione,  art.  3, 
quod  ratio  mali  et  peccati  primordialiter  invenitur  in  actu 
exteriori  secundum  quod  est  in  apprehensione.  Peccatum 
autem  nominat  malum  moris.  Et  sic  videtur  quod  etiam 
malum  moris,  semota  voluntate,  sit  in  actu  exteriori. 

Responderi  potest  dupliciter.  Primo,  quod  non  accipit 
Sanctus  Thomas  nomen  peccati  ut  significat  culpam  et 
demeritum,  sed  prout  omnis  actus  carens  debita  perfe- 
ctione  potest  dici  peccatum,  etiam  in  naturalibus.  Et  hoc 
videtur  intelligere  dum,  exponens  quomodo  talis  actus 
malus  sit  primordialiter  malus,  inquit  quod  hoc  est  quia 
non  est  vestitus  debitis  circumstantiis,  et  ex  hoc  ipso  quod 
est  actus  malus,  idest,  privatus  debito  modo,  specie  et  or- 
dine,  habet  rationem  peccati. 

3.  Secundo  potest  responderi  quod  rationem  peccati  in- 
veniri  in  actu  exteriori  primordialiter  secundum  quod  est  in 
apprehensione,  dupliciter  potest  intelligi.  Uno  modo,  quod 


Num.  IV. 


3o 


SUMMA  eONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  X. 


Ct.  n.  V, 
Infra,  3. 


init. 


■  prius  formaliter  quam  actus  voluntatis,  habeat  rationem 
peccati  moralis.  Et  iste  sensus  non  est  verus,  nec  ibi  in- 
tentus  a  Sancto  Thoma,  ut  obiectio  supponit.  Quod  con- 
stat  quia  ibidem  subiungit  quod  i-alio  culpae  et  moralis 
tnali  completur  secundum  quod  accedit  actus  voluntatis. 

Alio  modo,  quod  fundamentahter  et  originaliter  peccatum 
et  culpa  prius  est  in  actu  exteriori  apprehenso  quam  sit 
formaliter  et  completive  in  actu  voluntatis.  Et  iste  sensus 
est  verus,  et  intentus  a  Sancto  Thoma.  Quia  malum  na- 
turae  actus  exterioris  secundum  quod  est  in  apprehensione, 
ad  voluntatem  comparatur  ut  obiectum,  ex  quo  habet  vo- 
luntas,  libere  illud  acceptans,  ut  sit  forrriaUter  et  comple- 
tive  mala  in  suo  actu.  Et  sic  ipse  actus  malus  est  funda- 
mentum  unde  habet  actus  voluntatis  in  illum  tendens  ut 
sit  moraliter  malus:  est  enim  malus  moraliter  actus  vo- 
luntatis  qui  in  malum  obiectum  et  non  regulatum  ratione 
fertur.  Et  est  simile  sicut  dicimus  veritatem  esse  funda- 
mentaliter  et  originaliter  in  re,  in  intellectu  autem  nostro 
esse  veritatem  formaliter.  Sicut  enim  esse  rei  dicitur  ve- 
ritas  originaliter,  non  quia  veritas  formaliter  sit  in  re,  sed 
quia  intellectus  est  formaliter  verus  ex  eo  quod  confor- 
matur  in  intelligendo  ipsi  esse  rei ;  ita  actus  exterior  malus 
secundum  esse  naturae  dicitur  malus  moraHter  funda- 
mentaliter  et  originaliter,  quia  actus  voluntatis,  Hbere  ten- 
dens  in  ipsum,  habet  quod  sit  moraHter  malus  ex  eo  quod 
in  ipsum  actum  exteriorem  malum  secundum  naturam 
fertur.  Et  sicut  non  dicitur  res  vera  formaHter  nisi  deno- 
minatione  extrinseca,  quia  scilicet  est  adaequata  inteUectui, 
qui  est  formaUter  verus;  ita  actus  exterior,  in  actu  et  in 
executione  per  imperium  voluntatis  positus,  non  dicitur 
formaUter  malus  malitia  moraH  nisi  extrinsece,  sciHcet  quia 
a  malo  actu  moraH  voluntatis  procedit.  Et  ideo  ibidem 
subiungit  Sanctus  Thomas  quod,  si  accipiatur  actus  pec- 
cati  secundum  quod  est  in  executione  operis,  secundum 
videHcet  quod  est  formaHter  moraHs,  primordialiter  et  per 
prius  culpa  est  in  voluntate. 

Patet  ergo  quod  obiectio  non  est  contra  responsionem 
datam.  Procedit  enim  ac  si  intenderet  Sanctus  Thomas,  in 
loco  allegato,  quod  actus  exterior  prius  formaHter  sit  malus 
in  genere  moris  quam  actus  voluntatis.  Hoc  autem  osten- 
dimus  non  esse  ipsius  intentum. 

4.  Obiectiones  autem  ex  Scoto,  xl  dist.  Secundi,  et  ex 
aHis,  vide  apud  Capreolum,  in  Secundo,  d.  xlii.  Probant 
enim  multae  iUarum  quod  aHa  est  bonitas  acfus  exterioris 
in  esse  naturae,  et  simiHter  aHa  maUtia :  quod  conceditur. 
Non  autem  probant  quod  alia  sit  ipsius  bonitas  aut  ma- 
Htia  moraHs  quam  bonitas  et  maHtia  actus  voluntatis. 

VII.  Ostenso  quod  sumenda  sit  radix  peccati  moralis 
in  actu  voluntatis,  vult  ulterius  ostendere  Sanctus  Thomas 
quomodo  hoc  sit*.  Et  primo,  tangit  difficultatem  quae  circa 
hoc  accidit;  secundo,  propositum  manifestat*. 

Difficultas  est  quia,  cum  actus  deficiens  proveniat  pro- 
pter  defectum  activi  principii,  opOrtet  ante  peccatum  mo- 
rale  praeintelligere  defectum  in  voluntate.  Aut  ergo  ille 
defectus  erit  naturalis:  et  sic  semper  inhaerebit  voluntati, 
et  semper  voluntas  in  agendo  moraliter  peccabit.  Aut  vo- 
luntarius  erit:  et  tunc  erit  peccatum  morale;  cuius  causa 
iterum  quaerenda  erit,  et  sic  in  infinitum. 

Respondet  Sanctus  Thomas  quod  huiusmodi  defectus  in 
voluntate  praeexistens  non  est  naturalis,  propter  rationem 
dictam;  neque  casualis  aut  fortuitus,  quia  tunc  peccatum 
morale  non  esset  in  nobis,  idest  in  potestate  nostra;  sed  est 
voluntarius.  Sed  negatur  quod  tunc  erit  peccatum  morale. 

2.  Ad  huius  autem  declarationem,  dicit  primo,  quod 
cuiuslibet  activi  principii  secundi  perfectio  virtutis  ex  su- 
periori  agente  dependet.  Et  ideo,  cum  agens  manet  sub 
ordine  primi  agentis,  indeficienter  agit:  cum  autem  ab 
ordine  primi  agentis  deflectitur,  deficit  in  agendo. 

Dicit  secundo  quod,  cum  in  ordine  operationum  mo- 
ralium  voluntatem  praecedant  duo  principia,  scilicet  virtus 
apprehensiva  et  obiectum  apprehensum,  quod  est  finis; 
proprium  motivum  voluntatis  est  ratio  et  bonum  aliquod 
determinatum,  scilicet  bonum  rationis;  non  autem  quae- 
cumque  vis  apprehensiva,  aut  quodcumque  bonum.  Ideo, 
cum   voluntas   tendit   in    actum   mota   ab   apprehensione 


rationis  repraesentantis  sibi  proprium  honum,  sequitur  de- 
bita  actio.  Cum  autem  ad  apprehensionem  sensualis  ap- 
prehensivae,  aut  ipsius  rationis  repraesentantis  bonum  di- 
versum  a  proprio  bono,  in  actionem  prorumpit,  sequitur 
in  actione  voluntatis  peccatum  morale. 

Sequitur  ex  iis  quod  in  voluntate  defectus  ordinis  ad 
rationem  et  ad  proprium  finem  praecedit  malum  morale : 
sicut  cum  ad  subitam  apprehensionem  sensus  voluntas 
movetur  in  delectabile  secundum  sensum;  aut  cum  ratio 
in  aHquod  bonum  quod  non  est  nunc  vel  hoc  modo  bo- 
num,  ratiocinando  devenit,  et  tamen  voluntas  in  illud  tan- 
quam  in  proprium  bonum  tendit. 

Dicit  tertio,  quod  hic  voluntatis  defectus  voluntarius 
est:  quia  in  potestate  voluntatis  est  velle  et  non  velle; 
et  similiter  ipsum  actu  considerare  rationis. 

Dicit  quarto  quod  iste  defectus  non  est  malum  mo- 
rale:  quia,  si  ratio  non  consideret,  aut  bonum  quodcum- 
que  consideret,  nondum  est  peccatum,  quousque  voluntas 
in  indebitum  finem  tendat;  quod  iam  est  voluntatis  actus. 

CoxcLUDiT  ultimo  quod,  tam  in  moralibus  quam  in  na- 
turalibus,  malum  a  bono  non  nisi  per  accidens  causatur. 

3.  Ad  evidentiam  eorum  quae  hic  dicuntur,  conside- 
randum  est  quod  causa  secunda  non  agit  nisi  secundum 
quod  a  prima  raovetur,  et  ideo  perfectio  virtutis  ipsius 
est  secundum  quod  perfecte  substat  virtuti  primae  causae. 
Quod  si  secundam  causam  contingat  deficere  in  agendo 
propter  defectum  tantum  primae  causae,  tunc  defectus  in 
actione  secundae  causae  non  reducitur  in  defectum  ipsius 
secundae  causae,  sed  primae:  sicut,  cum  accidit  motus 
imperfcctus  et  deficiens  propter  defectum  virtutis  motivae, 
crure  in  sua  debita  dispositione  manente,  defectus  ambu- 
lationis  non  reducitur  in  defectum  cruris,  sed  virtutis 
motivae  tantum.  Si  autem  deficiat  secunda  causa  in  agendo 
quia  non  perfecte  subditur  primae  causae  sed  ab  ea  de- 
flectitur,  tunc  defectus  actionis  in  defectum  secundae  causae 
reducitur,  non  in  defectum  primae :  sicut  claudicatio  ha- 
bentis  virtutem  motivam  perfectam  reducitur  in  defectum 
cruris  non  perfecte  virtuti  motivae  substantis.  Cum  ergo 
dicit  Sanctus  Thomas  quoniam,  cum  agens  manet  sub  or- 
dine  primi  moventis,  indeficienter  agit,  inteHigitur  de  de- 
fectu  qui  in  ipsius  secundae  causae  defectum  reduci  habeat, 
et  sibi  debeat  imputari.  Posset  tamen  in  actione  secundae 
causae  accidere  defectus  propter  defectum  primae  causae  : 
sed  tunc  secundae  causae  non  imputaretur,  ipsa  secunda 
causa  manente  sub  ordine  suae  causae  prioris,  a  qua  tan- 
quam  a  proprio  motivo  habet  moveri. 

VIII.  Circa  defectum  quem  ponit  Sanctus  Thomas  in  vo- 
luntate  praecedere  actum  moraliter  malum,primo  videndum 
est  quomodo  praecedat  in  voluntate;  secundo,  quomodo 
sit  voluntarius*;  tertio,  quomodo  non  sit  malum  morale**. 

Quantum  ad  primum,  considerandum  quod  duplex  de- 
fectus  voluntatis  praecedit  actum  moraliter  malum.  Unus 
remotus,  ex  quo  habet  voluntas  ut  alii  defectus  in  ipsa 
esse  possint  et  possit  in  agendo  deficere,  scilicet  esse  ex 
nihilo.  Sed  hic  defectus  non  sufficit  ad  hoc  ut  malum 
morale  sit  in  voluntate :  quia,  cum  iste  defectus  sit  natu- 
ralis,  semperque  voluntatem  concomiteturj  semper  voluntas 
agendo  peccaret.  -  Alius  est  defectus  proximus,  scilicet  non 
actu  substare  suae  propriae  causae.  Et  iste  defectus  est 
causa  proxima  mali  actus  moralis,  eo  modo  quo  negatio 
potest  esse  causa,  iuxta  superius  *  determinata:  voluntas 
enim  ad  operationem  cum  tali  defectu  procedens,  peccat. 

Primus  defectus  nunquam  est  simpHciter  malum  volun- 
tatis,  cum  sit  sibi  naturalis;  et  secundum  se  duratione  prae- 
cedit  actum  moraliter  malum.  -  Secundus  autem,  quando 
voluntas  non  exit  ad  operationem,  non  habet  rationem 
mali  simpHciter:  quia  substare  et  moveri  ab  apprehen- 
sione  et  proprio  bono,  non  est  debitum  semper  voluntati, 
sed  tantum  quando  ad  operationem  procedit;  unde  quod 
voluntas  non  substet  apprehensioni  aut  proprio  bono 
quando  non  operatur,  hoc  non  est  malum  eius  simpHciter. 
Quando  autem  voluntas  exit  ad  operationem  non  substans 
apprehensioni  rationis  aut  bono  rationis,  sed  sequens  ap- 
prehensionem  sensualem  aut  allecta  a  bono  quod  non  est 
bonum  rationis,  tunc  talis  defectus  est  simpliciter  malum : 


Infra,  2. 
'  Infra,  3. 


Num.  m. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  X,  XI. 


3i 


•Qu.i,a.3,ad4 


quia  est  carentia  ordinis  debiti  pro  tunc  inesse  voluntati. 
Si  ergo  consideretur  huiusmodi  defectus  secundum  quod 
non  est  simpliciter  malum,  sic  duratione  praecedit  pec- 
catum  morale:  quia  praecedit  voluntatem  operantem.  Si 
autem  consideretur  secundum  quod  est  malum  simpliciter, 
sic  non  praecedit  duratione  actum  malum  voluntatis,  sed 
ipsum  concomitatur.  Secundum  tamen  rationem,  prius  in- 
telligimus  voluntatem  moveri  ah  appreiiensione  sensus  aut 
ab  indebito  bono,  et  consequenter  carere  ordine  debito  ad 
sua  propria  motiva,  quam  actum  eliciat:  et  sic  talis  de- 
fectus  secundum  rationem  praecedit  actum   malum. 

2.  Quantum  ad  secundum,  sciendum  quod  aliquid  pot- 
est  dici  voluntarium  dupliciter.  Uno  modo,  quia  voluntas 
in  illud  tanquam  in  volitum  per  actum  suum  fertur:  sicut 
sanare  est  voluntarium  in  medico  qui  vult  sanare.  Hoc 
modo  non  dicitur  defectus  hiuiusmodi  voluntarius:  cum 
omni  actui  voluntatis  praeintelligatur.  -  Alio  modo  dicitur 
voluntarium  quod  est  in  potestate  voluntatis  ut  sit  aut  non 
sit:  sicut  actus  voluntatis  libere  elicitus  dicitur  voluntarius, 
non  quia  voluntas  alio  actu  velit  iilum,  sed  quia  in  po- 
testate  voluntatis  est  ipsum  producere  vel  non  producere. 
Et  hoc  modo  defectus  huiusmodi  dicitur  voluntarius.  Est 
enim  in  potestate  voluntatis  procedere  ad  operationem  sine 
tali  ordine,  aut  non  procedere :  quia  non  necessario  a  bono 
contrario  bono  rationis  trahitur,  aut  ab  apprehensione  sen- 
suali  movetur,  sed  libera  est  et  ad  utrumlibet  se  habens.  Et 
ideo  huiusmodi  defectus  non  oportet  aliam  causam  quaerere 
nisi  voluntatis  libertatem,  ut  dicitur  Secundo,  d.  xxxiv*. 

3.  Quantum  ad  tertium,  dicitur  quod  huiusmodi  de- 
fectus,  secundum  quod  duratione  actum  malum  praecedit, 


non  est  malum  voluntatis  morale :  immo  nec  naturale,  ut 

est  ostensum.  -  Secundum  vero  quod  concomitatur  malum 

morale  et  ipsi  coniungitur,  sic  est  malum  morale.   Unde 

de  Malo,  loco  praeallegato  *,  ad  i3,  inquit  Sanctus  Tho-   '  Q«- '.  «•  3- 

mas  quod  accipit  rationem  culpae  ex  hoc  ipso  quod  cum 

tali  defectu  voluntas  se  applicat  ad  opus :  quia  tunc  bo- 

num  quod  per  huiusmodi  defectum  privatur,  est  debitum 

voluntati  et  actui  eius.  —  Secundum  autem  quod  praeintel- 

ligitur  actui  malo  et  per  se  consideratur,  sic  etiam  non  habet 

rationem  mali  culpae  nec  poenae,  sicut  nec  cum  praecedit 

duratione  actum  malum. 

Cum  ergo  inquit  Sanctus  Thomas  quod  huiusmodi  de- 
fectus  non  est  malum  morale,  intelligendum  est,  secundum 
se  et  absolute  consideratus :  non  autem  ut  coniungitur 
cum  actu  voluntatis  malo. 

IX.  Ex  iis  quae  dicit  hic  Sanctus  Thomas,  patet  quod 
Scotus,  in  II  Sent.,  d.  xxxiv*,  dum  arguit  defectibilitatem 
voluntatis  non  esse  voluntati  rationcm  peccandi,  non  ac- 
cedit  ad  mentem  Sancti  Thomae.  Non  enim  ponit  San- 
ctus  Thomas  quod  aptitudo  ad  deficiendum  sit  voluntati 
proxima  ratio  peccandi:  sed  actualis  defectus,  cum  scilicet, 
non  substans  debito  ordini,  ad  operationem  procedit. 

Similiter  cum  arguit  *  quod  defectus  actualis  non  est  '  "'''*• 
causa  huiusmodi  mali,  quia  tunc  ante  primum  defectum 
voluntatis  esset  defectus,  constat  quod  mentem  Sancti 
Thomae  non  assequitur.  Non  enim  ponit  illum  defectum 
esse  maium  moraliter  secundum  quod  actui  malo  praein- 
telligitur,  ut  est  ostensum.  Non  est  autem  inconveniens, 
immo  necessarium  est  ut  ante  primum  defectum  moraliter 
malum,  sit  alius  defcctus  rationem  mali  moralis  non  habens. 


•  Fol.  74 
■497)  • 


(Ven. 


— ^iS>5lS%5V^ 


CAPITULUM  UNDECIMUM 

QUOD  MALUM  FUNDATUR  IN  BONO. 


Cap 


Ibid 


Cap 


•Aug 

C.    XII 

ribus 

c.   III. 


X  praemissis  etiam  ostendi  potest  quod 
omne  malum  est  in  aliquo  bono  fun- 
datum. 
Malum  enim  non  potest  esse  per  se 
existens:  cum  non  sit  essentiam  habens,  ut  su- 
VII.  pra  *  ostensum  est.  Oportet  igitur  quod  malum 
sit  in  aliquo  subiecto.  Omne  autem  subiectum, 
cum  sit  substantia  quaedam,  bonum  quoddam 
est,  ut  ex  praemissis*  patet.  Omne  igitur  maium 
in  bono  aliquo  est. 

Adhuc.  Malum  privatio  quaedam  est,  ut  ex 
'•"•  praemissis  *  patet.  Privatio  autem  et  forma  pri- 
vata  in  eodem  subiecto  sunt.  Subiectum  autem 
formae  est  ens  in  potentia  ad  formam,  quod  bo- 
num  est:  nam  in  eodem  genere  sunt  potentia 
et  actus.  Privatio  igitur,  quae  malum  est,  est  in 
bono  aliquo  sicut  in  subiecto. 

Amplius.  Ex  hoc  dicitiir  aliquid  malum,  quia 
■^"dfllt  ^jocet*.  Non  autem  nisi  quia  nocet  bono:  nocere 
Eccies.  II.  enim  malo  bonum  est,  cum  corruptio  mali  sit 
bona.  Non  autem  noceret,  formaliter  loquendo, 
bono,  nisi  esset  in  bono:  sic  enim  caecitas  ho- 
mini  nocet  inquantum  in  ipso  est.  Oportet  igitur 
quod  malum  sit  in  bono. 

Item.  Malum  non  causatur  nisi  a  bono,  et  per  . 
accidens  tantum*.  Omne  autem  quod  est  per  ac- 
cidens,  reducitur  ad  id  quod  est  per  se.  Oportet 


*  Cap.  praec. 


igitur  semper  cum  malo  causato,  quod  est  ef- 
fectus  boni  per  accidens,  esse  bonum  aUquod 
quod  est  effectus  boni  per  se,  ita  quod  sit  fun- 
damentum  eius :  nam  quod  est  per  accidens,  fun- 
datur  supra  id  quod  est  per  se. 

Sed  cum  bonum  et  malum  sint  opposita;  unum 

autem  oppositorum  non  possit  esse  alterius  sub- 

iectum,  sed  expellat  ipsum:  videbitur  alicui  primo 

aspectu  esse  inconveniens  si  bonum   subiectum 

■  mali  esse  dicatur. 

Non  est  autem  inconveniens,  si  veritas  perqui- 
ratur.  Nam  bonum  communiter  dicitur  sicut  et 
ens:  cum  dmne  ens,  inquantum  huiusmodi,  sit 
bonum,  ut  probatum  est*.  Non  est  autem  in- 
conveniens  ut  non  ens  sit  in  ente  sicut  in  su- 
biecto:  privatio  enim  quaelibet  est  non  ens,  et 
tamen  subiectum  eius  est  substaiitia,  quae  est 
ens  aliquod.  Non  tamen  non  ens  est  in  ente  sibi 
opposito  sicut  in  subiecto.  Caecitas  enim  non  est 
non  ens  universale,  sed  non  ens  hoc,  quo  sci- 
licet  tollitur  visus:  non  est  igitur  in  visu  sicut 
in  subiecto,  sed  in  animali.  Similiter  autem  malum 
non  est  sicut  in  subiecto  in  bono  sibi  opposito,  sed 
hoc  per  malum  toUitur:  sed  in  aliquo  alio  bono; 
sicut  malum  moris  est  in  bono  naturae;  malum 
autem  naturae,  quod  est  privatio  formae,  est  in 
materia,  quae  est  bonum  sicut  ens  in  potentia. 


Cap.  VII. 


l6  quael  quod  ecNPc.         22  homini]  horainis  aWXbPc. 

7  Rlterius  post  subiectum  NYZ.  8  videbitur  Ita  NYZ;  videtur  ceter!.        12  sicut  et]  et  aDX,  om  W,  sicut  N. 

quae  inde  D.  20  universale]  universaliter  NYZ.  27  sicut]  etiam  addunt  aDWX*P<;. 


17  quae]  qua  «X, 


32 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XI. 


Commentaria  Ferrariensis 


C 


<uM  ostensum    sit    bonum    esse    causam   per   accidens 
mali,    ostendit    nunc    Sanctus    Thomas    particulariter 

*  Cf.  Comment.   quod  est  eius  causa  subiectiva  *.  Circa  hoc  autem  duo  facit: 
cap.  praeo,  mit.   pj.jjjjo,  ostendit  propositum ;  secundo,  infert  unum  corol- 

larium,  capite  sequenti. 

Circa  primum  duo  facit:  primo,  ostendit  quod  omne 
malum  in  aliquo  bono  fundatur ;  secundo,  removet  unum 

•  Num.  II.  dubium  *. 

1.  Arguitur  igitur  primo  sic.  Malum  non  est  per  se 
existens :  cum  non  habeat  essentiam.  Ergo  est  in  aliquo 
subiecto.  Ergo  est  in  aliquo  bono :  quia  omne  subiectum, 
cum  sit  substantia  quaedam,  bonum  quoddam  est. 

Posset  autem  aliquis  ad  hanc  rationem  negare  primam 
consequentiam.  Quia  licet  malum  non  habeat  essentiam, 
non  oportet  tamen  ut  sit  in  subiecto:  cum  sit  negatio, 
et  nullum  habeat  esse  reale. 

Sed  ista  responsio  non  tollit  rationem.  Quia  aliter  lo- 
quendum  est  de  simplici  negatione;  et  aliter  de  priva- 
tione,  cuiusmodi  est  m:ilum  formaUter  sumptum.  Nam 
simplex  negatio,  cum  etiam  de  non  ente  dicatur,  non  re- 
quirit  aliquod  subiectum.  Privatio  autem  et  malum  est 
negatio  circa  determinatum  subiectum :  et  ideo  non  de- 
nominat  nisi  ens.  Propterea,  cum  malum  sit  in  rebus,  ut 

*  Cap.  IX.  superius  *    est    ostensum;    et   non    sit    per    se  subsistens: 

oportet  quod  sit  in  alio  tanquam  in  subiecto;  non  quidem 
ut  ens  aut  dicens  aliquam  essentiam,  sed  sicut  privatio  perfe- 

*  ibid.,  Comm.,   ctionis,  iuxta  praedeterminata  *,  inquantum  vere  potest  de 
'*'    ■  aliquo  affirmari  propter  absentiam  formae  ab  illo  subiecto. 

2.  Secundo.  Subiectum  formae  est  ens  in  potentia  ad 
formam.  Quod  bonum  est:  cum  in  eodem  genere  sit  po- 
tentia  et  actus.  Ergo  et  malum  est  in  bono  sicut  in  su- 
biecto:  cum  milum  sit  privatio,  forma  autem  et  privatio 
sint  in  eodem  subiecto. 

Posset  ad  hanc  rationem  negari  quod  ens  in  potentia 
sit  bonum.  Quia,  si  ex  eo  quod  ordinatur  ad  bonum  di- 
citur  bonum,  eadem  ratione,   cum    ordinetur   ad    malum, 
scilicet  ad  privationem,  cuius  est  susceptiva,  erit  raalum. 
•jCap.  IV.  Respondetur:  et  dicitur  primo  quod,  ut  superius  *  di- 

cebatur,  materia  ad  bonum  ordinatur  per  se,  ad  malum 
autem  et  privationem  per  accidens:  aut  videlicet  inquan- 
tum  est  susceptiv^a  formae  amissibiliter;  aut  quia  est  su- 
sceptiva  formae  cui  coniungitur  privatio  alterius  formae. 
Ideo  ex  ordine  ad  bonum  dicltur  bonum  quoddam:  non 
autem  ex  ordine  ad  malum  dicitur  mala. 

Dicitur  secundo,  ut  superius,  capite  vi,  dictum  est,  quod 
privatio  formae  non  est  malum  materiae:  quia  nulla  forma 
determinata  est  debita  materiae,  licet  sit  omnium  susce- 
ptiva;  malum  autem  dicitur  privatio  formae  debitae  inesse. 

3.  Tertio.  Malum  dicitur  quia  nocet.  Sed  non  nocet 
nisi  bono.  Ergo  est  in  bono.  -  Patet  consequentia.  Quia 
non  noceret  formaliter  bono  nisi  esset  in  ipso.  -  Minor 
vero  probatur.  Quia  nocere  malo  est  bonum:  cum  cor- 
ruptio  mali  sit  bona. 

Circa  hanc  propositionem,  Malum  non  noceret  forma- 
liter  bono  nisi  esset  in  bono,  advertendum  est  quod  ideo 
addidit  Sanctus  Thomas  ly  formaliter,  quia  aliquid  nocet 
dupliciter,  ut  dicitur  Secundo,  d.  xxxv,  a.  i,  ad  3:  sci- 
licet  formaliter,  et  hoc  est  ipsum  nocumentum,  sive  ipsa 
boni  ademptio  vel  privatio ;  et  effective,  et  hoc  est  quod 
causat  privationem  boni.  Quod  ergo  active  aHcui  nocet, 
ut  sic,  non  est  in  eo  quantum  ad  proximum  susceptivum 
nocumenti:  sed  bene  quod  formaliter  nocet. 

4.  Quarto.  Malum  causatur  a  bono  per  accidens. 
Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia.  Quia,  cum  omne  per 
accidens  reducatur  ad  per  se  et  in  ipso  fundetur,  oportet 
ut  cum  malo,  qui  est  effectus  per  accidens  boni,  sit  bonum 
aliquod  qui  est  effectus  per  se,  in  quo  malum  fundetur. 

II.  Quantum  ad  secundum,  removet    Sanctus  Thomas 
ment '"'''  ^'""    ^^^tiiurn   quoddam  *.   Videtur    enim    primo    aspectu   quod 
malum  non  sit  in  bono :  cum  sint  opposita. 


Sed  respondet  quod,  cum  bonum  communiter  dicatur, 
sicut  et  ens ;  sicut  non  est  inconveniens  quod  non  ens 
sit  in  ente,  sicut  privatio  in  substantia,  ita  non  est  in- 
conveniens  quod  malum  sit  in  bono. 

Dicitur  tamen  secundo  quod,  sicut  non  ens  non  est 
in  ente  sibi  opposito,  sed  in  alio,  sicut  caecitas  non  est 
in  visu,  sed  in  animali ;  ita  et  malum  non  est  in  bono 
sibi  opposito,  sed  in  alio;  sicut  malum  moris  est  in  bono 
naturae;  et  malum  naturae,  quod  est  privatio  formae,  est 
in  materia,  quae  est  bonum,  sicut  etiara  *  ens  in  potentia.   *  Cf.  text.  et var. 

III.  Ad  huius  evidentiam,  considerandum  est  quod  bo- 
num  et  malum  dupliciter  considerari  possunt.  Uno  modo, 
quantum  ad  comraunem  naturam,  ut  ita  dixerim,  utrius- 
que,  secundum  praecisionem  ab  inferioribus.  Et  quia  sic 
unum  tollit  totaliter  reliquum,  utpote  iili  directe  oppo- 
situm,  unum  in  alio  esse  non  potest.  Unde  si  poneretur 
aliquid  per  se  bonum  existere,  tanquam  universalis  natura 
boni,  in  ipso  nullum  malum  esse  posset:  sicut  patet  in 
Deo,  qui  est  ipsa  bonitas  per  se  subsistens,  in  quo  nuUum 
est  raalum.  Et  si  aliquid  esset  per  se  et  universale  malura, 
nullum  bonura  includeret.  Sed  quia  hoc  esse  non  potest, 
cum  malum  dicat  negationem  boni  in  subiecto,  ideo  in- 
quit  Aristoteles,  IV  Ethic.  *,  quod  seipsum  destrueret.        jhT'  "'  ^'  '' 

2.  Alio  modo,  quantum  ad  hoc  particulare  bonum  et 
malum.  Et  tunc  dupliciter  etiain  unumquodque  illorum 
considerari  potest.  Uno  modo,  secundum  universales  ra- 
tiones  boni  et  mali  in  ipsis  salvatas.  Et  sic  quodlibet  malum 
cuilibet  bono  opponitur.  Et  secundum  hoc  dicit  Augusti- 

nus*  quod /aZ/i/  dialecticorum  regula,  quae  dicit  contraria   '^Enchirid.  c. 

simul  esse  non  posse :  quia  sic  malum  invenitur  in  eo  cui 

universalis  ratio  boni  convenit.    Cum  enira  bonum,  uni- 

versaliter  sumptum,  non  dicat  aliquara  determinatara  per- 

fectionem,  sed  perfectionem  in   comrauni,    quicquid  per- 

fectionis  res   habeat,    dicitur    bona.    Similiter    quacumque 

perfectione  sibi  debita  careat,  dicitur  raala.  Et  sic,  propter 

amplitudinem  rationis  boni  et  mali,  potest   esse   ut  idem 

secundum  aliquid  sit  bonum,  et  secundum  aliquid  sit  ma- 

lum;  et  rationes  quae,  universaliter  sumptae,  sunt  oppo- 

sitae,  in  eodem  possunt  simul  inveniri  respectu    diverso- 

rum;  sicut  idem  aniraal  carens  visu  est  simul  bonum  et 

malum,  bonum  inquantura  est    ens   in   actu,    raalura    in- 

quantum  caret  perfectione.  Propter  hoc  Sanctus  Thomas 

assignat  pro  ratione  quare  simul   esse    possint   bonum  et 

malura,  et  unura  in  altero  fundari,  ipsam    boni  amplitu- 

dinem  et  illimitationem.  -  Nec  tamen  sequitur  quod  con- 

tradictoria  simul  vera  sint,  si  idem  sit  bonum  et  raalura : 

quia  non  secundum  idem,  sed  secundum    diversa  dicitur 

bonum  et  malum. 

Alio  modo  considerari  possunt  bonura  particulare  et 
malum  secundum  eorum  particulares  rationes.  Et  sic  non 
quodlibet  raalum  opponitur  cuilibet  bono  directe,  sed  de- 
terminato  bono :  iniustitia  enim  opponitur  iustitiae,  non 
autem  temperantiae.  Et  hoc  raodo  non  est  malum  in  bono 
opposito,  sed  in  alio  bono:  non  enim  iniustitia  est  in  iustitia, 
sed  in  anima;  neque  caecitas  est  in  visu,  sed  in  animali. 

3.  Sed  occurrit  dubium.  Quia  Sanctus  Thomas  Prima, 
q.  XLvni,  a.  3,  ad  3,  et  in  aliis  locis,  videtur  approbare  sen- 
tentiam  Augustini  dicentis  in  bono  et  malo  fallere  regulam 
dialecticorum ;  in  QQ.  autera  de  Malo,  q.  i,  a.  2,  ad  5,  dicit 
quod  non  fallit  etiam  in  iis  regula  secundum  veritatem, 
sed  secundum  quandam  apparentiam,  prout  malum  abso- 
lute  dictum  et  bonum  videntur  oppositionem  habere. 

Dici  ad  hoc  potest  utruraque  dictum  verum  esse,  sed 
diversimode.  Nam  si  in  bono  et  malo  particulari  conside- 
rentur  tantum  universales  rationes  boni  et  mali,  secundum 
veritatem  fallit  illa  regula:  quia  tunc  unum  oppositorum 
est  in  altero.  Ratio  enim  communis  boni,  et  communis 
ratio  mali,  sunt  rationes  oppositae  :  et  ideo  unumquodque 
malum,  inquantum  malum,  absolute  opponitur  unicuique 
bono,  inquantum  absolute  bonura  est.  Si  autera  in   ipsis 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XI,  XII. 


33 


*Viden.iifln.,et 
notam  in  marg. 


considcrentur  particulares  rationes  boni  et  mali,  sic  fallit 
regula  secundum  apparentiam  tantum.  Nam  quia  in  hoc 
particulari  bono  salvatur  universalis  ratio  boni,  et  in  hoc 
particulari  malo  universalis  ratio  mali,  videtur  quod  quod- 
libet  malum,  etiam  secundum  particularem  rationem,  con- 
trarietur  cuiiibet  bono,  ut  tale  bonum  est,  propter  con- 
trarietatem  boni  et  mali  in  universali;  et  sic,  dum  hoc 
malum  est  in  hoc  bono,  videtur  quod  unum  oppositorum 
sit  in  alio.  Sed  non  est  sic:  quia  non  quodlibet  malum 
contrariatur  cuilibet  bono,  si  secundum  suas  particulares 
rationes  sumantur;  licet  secundum  universales  rationes 
boni  et  mali  habeant  oppositionem. 

IV.  Circa  illam  propositionem,  Malum  naturae,  quod 
est  privatio  forviae,  est  in  materia,  quae  est  boniim,  sicut 
etiam  ens  in  potentia  *,  considerandum  quod  materiam  esse 
bonum  sicut  etiam  ens  in  potentia,  duplicem  sensum  ha- 
bere  potest.  Unus  est,  quod  est  bonum  in  potentia,  non 


autem  in  actu,  sicut  non  est  ens  in  actu,  sed  in  potentia. 
Alius  est  quod,  sicut  est  ens  in  potentia,  ita  est  bonum 
in  actu.  Et  uterque  sensus  quantum  ad  aliquid  est  verus. 
Dupliciter  enim  de  bonitate  materiae  primae  loqui  pos- 
sumus.  Uno  modo,  de  bonitate  quam  habet  a  forma,  dum 
ipsa  actualiter  informatur :  et  sic  non  est  bona  nisi  in  po- 
tentia  dum  caret  ipsa  forma.  Alio  modo,  de  bonitate  quam 
habet  ab  ipso  ordine  ad  formam:  et  sic  est  aliquid  bonum 
aliquo  modo  in  actu.  Ipse  enim  ordo,  et  ipsa  aptitudo  ad 
bonum,  est  bonum  quoddam,  ratione  lermini  quem  re- 
spicit.  Et  omne  ordinatum  ad  bonum,  ut  sic,  habet  ra- 
tionem  boni:  unde  et  utilia  cadunt  sub  divisione  boni. 
Utrumque  sensum  tetigit  Sanctus  Thomas  Prima,  q.  v,  a.  3, 
ad  3.  Videtur  autem  primus  sensus  hoc  loco  intendi,  pro- 
pter  comparationem  ad  ens  in  potentia:  unde  Prima,  quae- 
stione  aliegata  *,  expresse  ait  quod,  siciit  est  ens  in  po- 
tentia,  ita  et  bonum  in  potentia. 


Eadem  resp. 


-'s.iSS^IS^feV^ 


CAPITULUM  DUODECIMUM 

QUOD  MALUM  NON  TOTALITER  CONSUMIT  BONUM. 


■A  ATET  autem  ex  praedictis  quod,  quan- 

tumcumque  multiplicetur  malum,  nun- 

quam  potest  totum  bonum  consumere. 

Semper   enim   oportet   quod  rema- 

neat  mali  subiectum,  si  malum  remanet.  Subie- 

cap.  praec.      ctum  autem  mali  est  bonum  *.  Manet  igitur  sem- 

per  bonum. 

Sed  cum  contingat  malum  in  infinitum  intendi; 
semper  autem  per  intensionem  mali  minuatur 
bonum:  videtur  in  infinitum  per  malum  diminui . 
bonum.  Bonum  autem  quod  per  malum  diminui 
potest,  oportet  esse  finitum:  nam  infinitum  bonum 
■cap.  xxxix.  non  est  capax  mali,  ut  in  primo  libro  *  ostensum 
est.  Videtur  igitur  quod  quandoque  totum  tol- 
latur  bonum  per  malum:  nam  si  ex  finito  ali- 1 
quid  infinities  tollatur,  opoi-tet  illud  quandoque 
per  ablationem  consumi. 

Non  autem  potest  dici,  ut  dicunt  quidam,  quod 
sequens  ablatio,  secundum  eandein  proportionem 
facta  qua  et  prior,  in  infinitum  procedens,  bonum  . 
non  possit  consumere,  sicut  in  continui  divisione 
contingit:  nam  si  ex  bicubitali  linea  dimidium  sub- 
traxeris,  itemque  ex  residuo  dimidium,  et  sic  in 
infinitum  procedas,  semper  aliquid  adhuc  divi- 
dendum  remanebit.  Sed  tamen  in  hoc  divisio- ; 
nis  processu  semper  posterius  subtractum  oportet 
esse  minus  secundum  quantitatem:  dirnidium 
enim  totius,  quod  prius  subtrahebatur,  maius  est 
secundum  quantitatem  absolutam  quam  dimi- 
dium  dimidii,  licet  eadem  proportio  inaneat.  Hoc 
autem  in  diminutione  qua  bonum  per  malum 
diminuitur,  nequaquam  potest  accidere.  Nam 
quanto  bonum  magis  per  malum  fuerit  diminu- 
turn,  erit  infirmius:  et  sic  per  secundum  malum 


magis  diminui  poterit.  Rursusque  malum  sequens 
contingit  esse  aequale,  vel  maius  priore :  unde  non 
semper  secundo  subtrahetur  a  bono  per  malum 
minor  boni  quantitas,  proportione  servata  eadem. 

E-st  igitur  aliter  dicendum.  Ex  praemissis  *  enim  *  cap.  praec. 
manifestum  est  quod  malum  totaliter  bonum  cui 
oppositum  est  tollit,  sicut  caecitas  visum :  oportet 
autem    quod   remaneat   bonum    quod   est   mali 
subiectum.  Quod  quidem,  inquantum  subiectum 

i  est,  habet  rationem  boni,  secundum  quod  est 
potentia  ad  actum  boni  quod  privatur  per  ma- 
lum.  Quanto  igitur  minus  fuerit  in  potentia  ad 
illud  bonum,  tanto  minus  erit  bonum.  Subiectum 
autem  fit  minus  potentia  ad  formam,  non  qui- 
dem  per  solam  subtractionem  alicuius  partis  sub- 
iecti;  neque  per  hoc  qugd  aliqua  pars  potendae 
subtrahatur;  sed  per  hoc  quod  potentia  impeditur 
per  contrarium  actum  ne  in  actum  formae  exire 
possit,  sicut  subiectum  tanto  est  minus  potentia 

,  frigidum,  quanto  in  eo  magis  calor  augetur.  Di- 
minuitur  igitur  bonum  per  malum  magis  appo- 
nendo  contrarium  quam  de  bono  aliquid  sub- 
trahendo.  Quod  etiam  convenit  his  quae  sunt 
dicta  de  malo.  Diximus  enim  *  quod  malum  in-  *  <^p-  "• 
cidit  praeter  intentionem  agentis,  quod  semper 
intendit  aliquod  bonum,  ad  quod  sequitur  exclu- 
sio  alterius  boni,  quod  est  ei  oppositum.  Quanto 
igitur  illud  bonum  intentum  ad  quod  praeter  in- 
tentionem  agentis  sequitur  malum,  magis  multi- 

,  plicatur,  tanto  potentia  ad  bonum  contrarium  di- 
minuitur  magis:  et  sic  magis  per  malum  dicitur 
diminui  bonum. 

Haec  autem  diminutio  boni  per  malum  non 
potest  in  naturalibus  in  infinitum  procedere.  Nam 


9  minuatur  post  bonum  NYZ.  i5    per  malum  ante  totum  NYZ.  19   sequens)  semper  sequens  NYZ. 

23  itemque]  item  BZ.  26  processu]  processione  NYZ.  27  Dimidium...  29  quantitatem  hom  om  NYZ. 

1   Rursusque]  rursum  NWZ,  rursus  Y.  5  Est  igitur]  Et  ideo  NYZ.  7  oppositujTi    est]  opponitur  NWYZ. 


9    subiectum  est]  ei  addiint  NYZ.  14    potentia]  in  potentia  NYZ.  |5  solam  om  EGYb.  16  neque  om  aDWXPc. 

quantum  aDWXPc;  magis  om   EGZA,  post  augetur  N.  Diminuitur  igitur)  Unde  diminuitur  NYZ.         2?  sunt  post  dicta  aDPc. 

malum  incidit]  malum  incidere  NYZ.  25    agentis  quod]  asentis  quae  Y,  quae  NZ.  28    intenlum   Jta  NYZ;  om  ceteri. 

Ita  NYZ;  igitur  ceteri.  non  potest  post  in  naturalibus  NYZ. 

SUMMA    CONTRA    GkNTII.ES    D.    ThOMAE    ToM.    II. 


20    priorj  prima  NYZ. 

8  mali]  malo  NYZ. 

20  quanto] 

24  quod 

33   autem 


34 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XII. 


formae  naturales  et  virtutes  omnes  terminatae 
sunt,  et  perveniunt  ad  aliquem  terminum  ultra 
quem  porrigi  non  possunt.  Non  potest  igitur  ne- 
que  forma  aliqua  contraria,  neque  virtus  con- 
trarii  agentis  in  infinitum  augeri,  ut  ex  hoc  se- 
quatur  in  infinitum  diminutio  boni  per  malum. 
In  moralibus  autem  potest  ista  diminutio  in 
infinitum  procedere.  Nam  intellectus  et  voluntas 
in  suis  actibus  terminos  non  habent.  Potest  enim 
intellectus  intelligendo  in  infinitum  procedere : 
unde  mathematicae  numerorum  species  et  figura- 


rum  infinitae  dicuntur.  Et  similiter  voluntas  in  vo- 
lendo  in  infinitum  procedit :  qui  enim  vult  furtum 
committere,  potest  iterum  velle  illud  committere, 
et  sic  in  infinitum.  Quanto  autem  voluntas  magis 

!  in  fines  indebitos  tendit,  tanto  diflicilius  redit  ad 
proprium  et  debitum  finem:  quod  patet  in  his 
in  quibus  per  peccandi  consuetudinem  iam  est 
habitus  vitiorum  inductus.  In  infinitum  igitur  per 
malum  moris  bonum  naturalis  aptitudinis  dimi- 

■o  nui  potest.  Nunquam  tamen  totaliter  toUetur,  sed 
semper  naturam  remanentem  comitatur. 


2  ad  aliquem  om  a,  ad  Wc.  4  contraria  om  NYZ. 

3  iterum  velle  illud  committere //a  nos  soli;  iterum  velle  et  illud  (aliud  aXPc)  committerc  aENXYPc,  illud  velle  et  iterum  committere  G, 
et  iterum  velle  illud  committere  Z,  iterum  velle  Db,  iterum  W.  8  inductus]  eflectus  NYZ.  lo  tamen  oin  aDWX. 


Commentaria  Ferrariensis 


*  Cf.  Cotnmcnt. 
cap.  praec.inil. 


Ex  praemissis  deducit  cofollarie  Sanctus  Thomas  quod, 
Quantumcumque  multiplicetur  malum,  nunquain  potest 
totum  bonum  corrumpere  *.  Quod  probat,  quia  oportet 
quod  semper  maneat  mali  subiectum,    quod   est   bonum. 

I.  Sed  movet  circa  hoc  corollarium  dubium.  Si  enim 
ex  finito  aliquid  infinities  tollatur,  oportet  illud  quandoque 
per  ablationem  consumi.  Sed  per  intensionem  mali  in  in- 
finitum  semper  minuitur  bonum,  quod  est  finitum.  Ergo 
tolletur  quandoque  totum  bonum  per  malum. 

Ad  hoc  respondent  quidam  negando  maiorcm,  quando 
sequens  ablatio  fit  secundum  eandem  proportionem.  Patet 
enim  in  divisione  continui  secundum  partes  proportio- 
nales,  quod  in  infinitum  procedit,  et  nunquam  tamen  tota 
quantitas  consumitur.  Hoc  autem  modo  dicunt  fieri  boni 
diminutionem. 

Sed  contra  hanc  responsionem  arguit  sic  Sanctus  Tho- 
mas.  In  processu  huiusmodi  divisionis  semper  quod  po- 
sterius  subtrahitur  est  minus :  ut  patet  in  divisione  quan- 
titatis.  Sed  hoc  in  diminutione  boni  per  malum  nequa- 
quam  potest  accidere.  Tum  quia,  quanto  bonum  per  ma- 
lum  magis  fuerit  diminutum,  erit  infirmius:  et  sic  per  se- 
cundum  malum  magis  diminui  poterit;  hoc  est,  ab  ipso 
non  minus,  sed  maius  poterit  tolH.  Tum  quia  malum  se- 
quens  contingit  esse  maius  priore  aut  aequale :  et  per  con- 
sequens  tollet  aut  maius  aut  aequale  bonum. 

Adverte  quod  Sanctus  Thomas  per  haec  verba,  fJoc 
in  diminutione  boni  nequaquam  potest  accidere,  non  vult 
ponere  impossibilitatem  diminutionis  boni  secundum  ean- 
dem  proportionem,  sed  tantum  non-necessitatem  talis  di- 
visionis,  ut  patet  Prima,  q.  XLvni,  a.  4,  ad  3.  Unde  sensus 
est  quod  nequaquam  potest  esse  in  diminutione  boni  ut 
semper  necessario  servetur  eadem  proportio :  cum  con- 
tingat,  aut  ex  debiiitatione  boni  remanentis  post  subtra- 
ctionem,  aut  ex  aequahtate  vel  maioritate  mali  posterioris 
in  posteriori  subtractione,  aut  maius  aut  aequale  subtrahi. 

II.  Respondet  igitur  Sanctus  Thomas:  et  dicit  primo, 
quod  malum  tollit  quidem  totaliter  bonum  cui  opponitur, 
sed  tamen  remanet  subiectum.  Quod  cum  habeat,  inquan- 
tum  est  subiectum,  rationem  boni,  secundum  quod  est 
potentia  ad  actum  boni  quod  per  malum  privatur,  quanto 
minus  fuerit  in  potentia  ad  illud  bonum,  tanto  minus  erit 
bonum. 

Dicit  secundo,  quod  fit  minus  potentia  ad  formam,  non 
per  subtractionem  alicuius  partis  ipsius  subiecti  aut  eius 
potentiae,  sed  quia  per  contrarium  actum  impeditur  ne 
in  actum  formae  exire  possit:  sicut  tanto  est  minus  po- 
tentia  frigidum,  quanto  in  eo  magis  calor  augetur.  Et  sic 
bonum  diminuitur  per  malum  magis  apponendo  contra- 
rium,  quam  aliquid  subtrahendo  de  bono.  Quanto  enim 
bonum  ad  quod  praeter  intentionem  agentis  sequitur  ma- 
lum,  magis  multiplicatur,  tanto  potentia  ad  bonum  con- 
trarium  magis  diminuitur.  Et  sic  per  malum  magis  dicitur 
diminui  bonum:  inquantum  videlicet  per  bonum  cui  ma- 


lum  coniungitur,  tollitur  magis  potentia  subiecti  ad  bonum 
quod  per  malum  removetur,  in  qua  potentialitate  consi- 
stit  bonitas  subiecti. 

Dicit  tertio,  quod  haec  diminutio  boni  in  naturalibus 
quidem  non  potest  in  infinitum  procedere.  Quia  neque 
forma  contraria,  neque  virtus  contrarii  agentis,  potest  in 
infinitum  augeri :  cum  formae  naturales  et  virtutes  sint  ter- 
minatae.  -  Sed  in  moralibus  potest  diminutio  in  infinitum 
procedere.  Quia  et  intellectus  potest  intelligendo  in  in- 
finitum  procedere:  cuius  signum  est  quod  mathematicae 
species  numerorum  et  figurarum  dicuntur  infinitae.  Simi- 
liter  voluntas  in  volendo  in  infinitum  procedit :  volens 
enim  furtum  committere,  potest  velle  et  aliud  quid*  com- 
mittere  in  infinitum.  Et  sic  in  infinitum  bonum  naturalis 
aptitudinis  per  malum  moris  diminui  potest:  cum  quanto 
voluntas  magis  in  fines  indebitos  tendit,  tanto  difficilius 
ad  proprium  et  debitum  finem  redeat;  ut  patet  in  iis  in 
quibus  per  peccandi  consuetudinem  iam  est  habitus  vi- 
tiorum  inductus.  Nunquam  tamen  talis  aptitudo  totaliter 
tollitur,  sed  semper  naturam  concomitatur. 

Ex  iis  patet  quod  obiectio  nulla  est.  Quia  procedit  de 
diminutione  quae  fit  per  subtractionem,  non  autem  de  ea 
quae  fit  per  appositionem  contrarii.  Et  etiam  quia  in  natura- 
libus  falsum  est  quod  malum  possit  in  infinitum  intendi  per 
huiusmodi  appositionem,  bonumque  diminui  in  infinitum. 

2.  Adverte  quod  quanto  potentia  magis  elongatur  ab  actu, 
et  subiectum  est  minus  habile  ad  eius  susceptionem,  tanto 
difficilius  ad  actum  reducitur:  ut  patet  in  naturalibus  et 
in  artificialibus.  Et  ideo  signum  elongationis  potentiae  ab 
actu  est  difficultas  reductionis  ad  actum.  Propter  hoc,  vo- 
lens  Sanctus  Thomas  ostendere  diminutionem  naturalis 
aptitudinis  ad  bonum  per  peccatum  in  infinitum,  adducit 
pro  signo  quod  quanto  voluntas  magis  in  indebitos  fines 
tendit,  tanto  difficilius  redit  ad  debitum  finem.  Quae  cum 
in  infinitum  possit  tendere  in  indebitos  fines,  sicut  et  in- 
tellectus  in  infinitum  potest  diversa  intelligere,  sequitur 
quod  in  infinitum  talis  difficultas  augeri  possit;  et  per 
consequens  in  infinitum  elongari  potentia  ab  actu,  et  in 
infinitum  aptitudo  diminui. 

III.  Ad  evidentiam  huius  responsionis,  considerandum 
primo,  ex  doctrina  Sancti  Thomae  Prima  Parte,  loco  al- 
legato;  et  II  Sent.,  d.  84,  a.  4;  item  in  QQ.  de  Malo,  q.  11, 
a.  1 1  et  12  ;  et  P  11"",  q.  lxxxv,  a.  1  et  2,  quod  triplex 
est  bonum:  scilicet  illud  cui  malum  opponitur;  subie- 
ctum  mali;  et  habilitas  ipsius  subiecti  ad  bonum,  quam 
hic  Sanctus  Thomas  aptitudinem  ad  bonum  vocat.  Malum 
ergo  bonum  cui  opponitur  totaliter  tollit:  sicut  caecitas 
totaliter  tollit  visum.  -  Entitatem  autem  subiecti  non  modo 
non  totaliter  tollit,  sed  nec  diminuit:  sicut  caecitas  nihil 
removet  a  substantia  oculi.  -  Sed  ipsam  habilitatem  et  apti- 
tudinem  subiecti  ad  bonum,  quae  est  potentia  ad  susce- 
ptionem  actus,  diminuit  quidem  modo  dicto,  concomi- 
tando  scilicet  in   subiecto    formam    contrariam   bono    cui 


C.  text.  et  var. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XII,  XIIL 


35 


'  Qu.  IV.  -  Vid. 
Capreolum,  De- 
fens.,U,i.x\\iw, 
q,  II,  a.  i. 


'Cf. dist.  xxxvii, 
fol.73b;eiCapr. 
I.  c. 


opponitur  et  quod  totalitcr  tollit,  per  quam  formam  im- 
peditur  subiectum  a  susceptione  tbrmae  oppositae:  non 
autem  ipsam  habilitatem  totaliter  tollit,  quia,  cum  con- 
comitetur  substantiam  et  naturam  subiecti,  natura  manente 
subiecti,  remanet  semper  ipsa  liabilitas.  Dat  e.xemplum 
Sanctus  Thomas  de  habilitate  aeris  ad  lumen,  quae,  quam- 
vis  per  interpositionem  corporis  opaci  in  infinitum  inter 
ipsam  et  solem  diminui  possit  in  infinitum,  nunquam  tamen, 
manente  aere,  totaliter  tollitur.  Si  tamen  esset  aliquid  po- 
tens  subiectum  corrumpere,  iliud,  corrumpendo  subiectum, 
totaliter  habilitatem  subiecti  removeret.  Unde  quamvis,  ubi 
fit  diminutio  alicuius  per  subtractionem  partium,  oporteat 
finitum  tandem  totaUter  consumi;  ubi  tamen  fit  diminulio 
et  remissio  per  interpositionem  impedimenti  et  obstaculi, 
non  oportet  ut  finitum  tandem  consumatur:  possunt  enim 
impedimenta  in  infinitum  apponi,  quibus  potentia  et  apti- 
tudo  magis  elongatur  ab  actu,  et  tamen  semper  quantum 
ad  aliquid  potentia  et  aptitudo  remanet. 

2.  Considerandum  secundo  quod,  cum  praedicta  habilitas 
et  aptitudo  ad  bonum  intelligatur  ut  media  inter  subiecti 
naturam,  in  qua  tundatur  sicut  in  radice,  et  bonum  in 
quod  t«ndit;  diminutio  habilitatis  per  appositionem  im- 
pedimenti  non  intelHgitur  ut  se  tenet  ex  parte  radicis,  cum 
per  tale  impedimentum  non  diminuatur  natura  subiecti; 
sed  intelligitur  ut  ad  bonum  tendit;  per  huiusmodi  enim 
appositionem  impeditur  ne  ad  bonum  in  quod  ordinatur 
pertingat.  Unde  quanto  plura  apponiintur  impedimenta, 
tanto  magis  impedttur  et  elongatur  ab  actu;  quod  est 
ipsam  aptitudinem  et  habilitatem  sive  inclinationem  ad 
bonum  diminui  ut  ex  parte  ipsius  termini  consideratur, 

Unde  obiectiones  Durandi  in  Secundo,  d.  xxxiv  *,  quae 
procedunt  de  diminutione  habiUtatis  huiusmodi  ut  se  tenet 
ex  parte  subiecti,  non  procedunt  contra  Sanctum  Tho- 
mam.  Diminutio  enim  habiUtatis  et  intensio  ut  se  tenet 
ex  parte  termini,  non  oportet  ut  fiat  per  aliquid  inhae- 
rens  subiecto:  Ucet  forte  hoc  requiratur  ad  intensionem 
et  remissionem  eius  ut  se  tenet  ex  parte  subiecti. 

SimiUter  obiectiones  Scoti  in  xxxv  distinctione  Secundi*, 
constat  non  procedere  contra  hanc  determinationem :  quia 
procedunt  de  diminutione  quae  est  per  subtractionem,  non 
autem  de  ea  quae  est  per  appositionem  impedimenti,  et 
quae  non  est  per  se,  sed  per  aUud. 

IV.  Sed  occurrit  dubium  circa  dicta.  Videmus  namque 
quod  homo  caecus  non  potest  per  naturam  visum  recu- 
perare.  Ergo  non  remanet  in  ipso  habiUtas  et  aptitudo 
naturaUs  ad  visum :  quia  aptitudo  naturalis  potest  per  agens 
naturale  in  actum  reduci.  Ergo  malum  totaliter  toUit  ap- 
titudinem  subiecti  ad  bonum. 

2.  Ad  hoc  dicitur  primo,  quod  hoc  est  universaUter  ve- 
rum,  quod,  manente  potentia  ad  aUquem  actum,  remanet 
semper  eius  habiUtas  ad  actum  quae  in  ipsa  immediate 
fundatur,  et  remota  potentia,  removetur :  quia  ipsam  po- 


tentiam  necessario  concomitatur.  Et  quia  nuUa  privatio, 
ut  sic,  toUit  subiectum  suum  aut  potentiam,  cum  iUud 
sibi  determinet  ut  in  quo  sit  suo  modo;  ideo  nuUa  pri- 
vatio,  et  nuUum  makim,  removct  a  suo  subiecto  habiU- 
tatem  ad  formam  in  ipso  immediate  fundatam ;  Ucet  con- 
tingat  aUquando  per  aUquod  agens  corrumpi  potentiam 
simul  et  habiUtatem. 

3.  Dicitur  secundo,  quod  homo  caecus,  Ucet  totaliter 
amiserit  aptitudinem  proximam  ad  actum  videndi,  quae  in 
virtute  visiva  fundabatur;  remanet  tamen  in  ipso  aptitudo 
ad  potentiam  visivam,  ut  dicitur  de  Malo,  q.  2,  a.  i  2,  ad  3; 
et  remanet  etiam  aptitudo  ad  actum  videndi  tanquam  in 
radice  et  fundamento  rcmoto. 

Cum  probatur  quia  non  potest  per  naturam  visum  re- 
cuperare:  -  dicitur  quod  hoc  non  est  propter  defectum 
aptitudinis;  sed  quia,  ut  dicitur  1"  11^^  q.  lxxxv,  a.  2,  ad  3, 
deest  causa  quae  pussit  reducere  illam  aptitudinem  ad 
actum,  formando  organum  quod  requiritur  ad  videndum. 

Cum  autem  dicitur  quoniam  naturaUs  aptitudo  potest 
per  agens  naturale  in  actum  reduci :  -  respondetur,  ut 
haberi  potest  ex  doctrina  Sancti  Thomae  Tertio,  d.  i,  q.  I, 
a.  3,  ad  4,  quod  utique  aptitudo  naturaUs,  secundum  suam 
speciem  absolute  considerata,  potest  reduci  in  actum  ab 
aUquo  agente  naturali:  non  autem  oportet  ut  unaquaeque 
singularis  aptitudo  in  actum  reduci  possit,  quia  propter 
aliquod  impedimentum  provenire  potest  ut  in  actum  reduci 
non  possit.  Et  sic  dicitur  quod  aptitudo  naturaUs  ad  vi- 
sum,  secundum  speciem  considerata,  reduci  potest  ad 
actum  per  agens  naturale,  videmus  enim  per  naturalem 
generationem  talem  aptitudinem  impleri:  in  eo  autem  qui 
privatus  est  visu,  non  potest  per  agens  naturale  reduci  in 
actum  propter  impedimentum  quod  supervenit.  Cum  enim 
ordine  quodam  respiciat  visum  et  caecitatem,  quia  sciUcet 
non  pervenit  ad  caecitatem  nisi  per  visum ;  non  potest 
fieri  reditus  ab  ipsa  ad  visum  per  agens  naturale,  quia, 
cum  materia  ad  diversa  se  habet  secundum  ordinem,  non 
potest  ex  posteriori  rediri  in  prius,  ut  inquit  Sanctus 
Thomas  VIII  Metaph.*,  eo  quod  cuiuslibet  rei  sit  detenni-  *S.  Th.  1.  4;  ad 
natus  modus  generationis.  Ideo,  cum  ponitur  in  animali  lib'!'^!?)'.* '  "*' 
caecitas,  ponitur  impedimentum  ne  habilitas  ad  visum  re- 
duci  possit  ab  agente  naturaU  in  actum.  -  Nec  obstat  quod 
aliquando  homo  est  caecus  a  nativitate:  et  sic  non  videtur 
quod  materia  semper  perveniat  ad  caecitatem  per  virtutem 
visivam.  Dicitur  cnim  quod,  licet  tunc  non  habeat  prius 
virtutem  visivam,  habuisset  tamen  nisi  fuisset  impedita. 
Unde  sicut  corrumpens  oculum  dicitur  corrumpere  visum 
in  eo  existentem,  et  caecitas  concomitans  est  corruptio 
visus  qui  praefuit;  ita  causans  impedimentum  aut  ccntra- 
riam  dispositionem  ad  visum  in  generatione  animalis,  di- 
citur  indirecte  corrumpere  visum  qui  affuisset  si  non  fuisset 
impeditus;  et  caecitas  concomitans  est  corruptio  visus  qui 
debebat  adesse. 


-^vltj^I^^Jiv^ 


CAPITULUM  DECIMUM  TERTIUM 

QUOD    MALUM    HABET    ALIQUO    MODO  CAUSAM. 


X  praedictis  autem  ostendi  potest  quod, 

etsi  malum  non  habeat  causam  per  se, 

cuiuslibet  tamen  mali  oportet  esse  cau- 

sam  per  accidens. 

Quicquid  enim  est  in   aliquo  ut   in   subiecto,  ' 

oportet  quod  habeat  aliquam  causam:  causatur 

enim  vel  ex  subiecti  principiis,  vel  ex  aliqua  ex- 

trinseca  causa.  Malum  autem  est  in  bono  sicut 


in  subiecto,  ut  oslensum  est  *.  Oportet  igitur  quod 
malum  habeat  causam. 

Item.  Quod  est  in  potentia  ad  utrumque  op- 
positorum,  non  constituitur  in  actu  alicuius  eorum 
nisi  per  aliquam  causam :  nulla  enim  potentia  facit 
se  esse  in  actu.  Malum  autem  est  privatio  eius 
quod  quis  natus  est  et  debet  habere*:  ex  hoc 
enim  unumquodque  dicitur  malum  esse.  Est  igitur 


8  in  bono  post  in  subiecto  NYZ. 

7  natus  est  et  debet  habere]  debet  et  natus  est   habere  NVZ,  natus  est  habere  et  non  habet  EG. 


8  malum  poit  esse  NYZ. 


Cap.  XI. 


Cap.  vii. 


36 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XIII,  XIV. 


malum  m  subiecto  quod  est  in  potentia  ad  ipsum 
et  ad  suum  oppositum.  Oportet  igitur  quod  ma- 
lum  habeat  aliquam  causam. 
.  Adhuc.  Quicquid  inest  alicui  praeter  suam  na- 
turam,  advenit  ei  ex  aliqua  alia  causa:  omnia 
enim  in  his  quae  sunt  sibi  naturalia  permanent 
nisi  aliquid  aliud  impediat;  unde  lapis  non  fertur 
sursum  nisi  ab  aliquo  proiiciente,  nec  aqua  ca- 
lefit  nisi  ab  aliquo  calefaciente.  Malum  autem 
semper  inest  praeter  naturam  eius  cui  inest:  cum 


sit  privatio  eius  quod  natum  est  aliquid  et  debet 
habere.  Igitur  oportet  quod  malum  semper  habeat 
aliquam  causam,  vel  per  se  vel  per  accidens. 
Amplius.  Omne  malum  consequitur  ad  aliquod 

s  bonum  * :  sicut  corruptio  sequitur  ad  aliquam  ge- 
nerationem.  Sed  omne  bonum  habet  aliquam 
causam,  praeter  primum  bonum,  in  quo  non  est 
aliquod  malum,  ut  in  primo  libro  *  ostensum  est. 
Omne  igitur  malum  habet  aliquam  causam,  ad 

10  quam  sequitur  per  accidens. 


b  2  Igitur  oni  EG,  post  oportet  NYZ. 


Commentaria   Ferrariensis 


cap.  X,  init. 


PosTQUAM  ostendit  Sanctus  Thomas  quod  malum  non 
causatur  nisi  a  bono,  si  aliquod  malum  liabet  cau- 
sam,  nunc  vult  ostendere  quod  Cuiuslibet  mali  oportet 
'  Cf.  Comment.  gsse  aliquam  causam  per  accidens  *. 

Et  arguit  primo  sic.  Maliim  est  in  bono  ut  in  sub- 
iecto.  Ergo  etc.  -  Patet  consequentia.  Quia  omne  quod 
est  in  subiecto,  causatur  vel  ex  principiis  subiecti,  vel  ex 
aliqua  causa  extrinseca. 

Secundo.  Malum  est  in  subiecto  quod  est  in  potentia  ad 
ipsum  et  ad  suum  oppositum.  Ergo  etc.  -  Patet  antece- 
dens.  -  Consequentia  vero  probatur.  Quia  quod  est  in  po- 
tentia  ad  opposita,  non  constituitur  in  actu  alicuius  eorum 
nisi  per  aliquam  causam :  cum  nulla  potentia  faciat  se  in  actu. 

Adverte  circa  antecedens,  quod  non  est  universaliter 
verum,  ut  dicitur  Verit.,  q.  xxi,  a.  2,  ad  1,  quod  omne  sub- 
iectum  habitus  possit  esse  etiam  subiectum  privationis: 
quia  aliquando  habitus  inest  a  natura,  et  a  subiecto  se- 
parari  non  potest.  Sed  bene  est  vmiversaliter  verum  quod 


omne  subiectum  mali  est  etiam  susceptivum  boni  oppo- 
siti.  Et  ideo  non  dixit  quod  omne  subiectum  formae  sit 
in  potentia  ad  formam  et  suum  oppositum,  quod  est  pri- 
vatio;  sed  e  contrario  quod  subiectum  mali  est  in  potentia 
ad  utrumque  oppositum.  Cum  enim  malum  sit  privatio,  ut 
inquit,  eius  quod  quis  natus  est  et  debet  habere,  necesse 
est  ut,  si  in  aliquo  subiecto  sit  malum,  illud  sit  in  po- 
tentia  et  ad  malum  et  ad  bonum  sibi  oppositum,  ita  quod 
sit  utriusque  receptivum. 

Tertio.  Malum  semper  inest  praeter  naturam  eius  cui 
inest:  cum  sit  privatio  perfectionis  debitae  inesse.  Ergo  etc- 
Probatur  consequentia.  Quia  quod  advenit  alicui  praeter 
naturam  suam,  advenit  ei  ex  aliqua  alia  causa:  ut  patet 
in  motu  lapidis  sursum,  et  in  aqua  quae  calefit. 

Quarto.  Omne  bonum  praeter  primum  habet  aliquam 
causam.  Ergo  et  omne  malum  habet  causam  per  accidens: 
quia  omne  malum  consequitur  ad  aliquod  bonum,  sicut 
corruptio  ad  generationem. 


Cap.  X. 


Cap.  xxxix> 


•^%/iS;"5liv!S»v^ 


CAPITULUM   DECIMUM   QUARTUM 

QUOD  MALUM  EST  CAUSA  PER  ACCIDENS. 


X  eisdem  etiam  patet  quod  malum,  etsi 
non  sit  causa  per  se,  est  tamen  causa 
per  accidens. 

Si  enim  aliquid  est  causa  alicuius 
per  se,  id  quod  accidit  ei,  est  causa  illius  per 
accidens:  sicut  album  quod  accidit  aedificatori, 
est  causa  domus  per  accidens.  Omne  autem  ma- 

•  cap.  XI.         lum  est  in  aliquo  bono  *.  Bonum  autem  omne  est 

alicuius  aliquo  modo  causa:  materia  enim  est 
quodammodo  causa  formae,  et  quodammodo  e  : 
converso;  et  similiter  est  de  agente  et  fine.  Unde 
non  sequitur  processus  in  infinitum  in  causis, 
si  quodlibet  est  alicuius  causa,  propter  circulum 
inventum  in  causis  et  causatis  sectindum  species 
.  diversas  causarum.  Malum  igitur  est  per  accidens 
causa. 

Adhuc.  Malum   est   privafio   quaedam,  ut  ex 

•  cap.  VII.        praedictis  *  patet.  Privatio  autem  est  principium 

per  accidens  in  rebus  mobilibus,  sicut  materia  et 
8.'fhfM"'''^'  forma  per  se  *.  Malum  igitur  est  alicuius  causa  ^ 
per  accidens. 


Praeterea.  Ex  defectu  causae  sequitur  defectus 
in  effectu.  Defectus  autem  in  causa  est  aliquod 
maium.  Non  tamen  potest  esse  causa  per  se : 
quia  res  non  est  causa  per  hoc  quod  est  defi- 
ciens,  sed  per  hoc  quod  est  ens;  si  enim  tota 
deficeret,  nullius  esset  causa.  Malum  igitur  est 
alicuius  causa  non  per  se,  sed  per  accidens. 

Item.  Secundum  omnes  species  causarum  dis- 
currendo,  invenitur  malum  esse  per  accidens 
I  causa.  hi  specie  quidem  causae  efficientis,  quia 
propter  causae  agentis  deficientem  virtutem  se- 
quitur  defectus  in  effectu  et  actione.  In  specie 
vero  causae  materialis,  quia  ex  materiae  indispo- 
sitione  causatur  in  effectu  defectus.  In  specie 
vero  causae  formalis,  quia  uni  formae  semper  ad- 
iungitur  alterius  formae  privatio.  In  specie  vero 
causae  finalis,  quia  indebito  fini  adiungitur  ma- 
lum,  inquantum  per  ipsum  finis  debitus  impe- 
ditur. 

Patet  igitur  quod  malum  est  causa  per  acci- 
dens,  et  non  potest  esse  causa  per  se. 


2    causa  alt.  loco  om  NY.  7  autem]  enim  YZ.  12    causis]  et  causatis  addunt  aDWXfrPc.  14    species  diversas  causarum  Ita 

DEXfcPd;  species  diversas   diversarum  aWc,  species  diversarum  causarum  G,  diversas  species  (causas  N)  causarura  NYZ. 

2  in  effectu]  in  effectum  aW.  7  non  per  se  sed  om  aDWXfcPc.  l3  ex  maieriae  indispositione]  ex  materia    in   dispositione   aEGX, 

ex  materiae  dispositione  Z;  NY  vide  sub  pA. 


SUMMA  CONTRA  GENTJLES,  LIB.  III,  CAP.  XIV,  XV. 


3? 


Commentaria  Ferrariensis 


*  a. 

cap. 


Commenl. 
X,  init. 


I 


PosTQUAM  determinavit  Sanctus  Thomas  de  causalitate 
mali  quantum  ad  hoc  quod  causatur,  nunc  determi- 
nat  de  causalitate  ipsius  quantum  ad  hoc  quod  est  alio- 
rum  causa*. 

Et  ponit  hanc  conclusionem :  Malum,  quamvis  non 
sit  causa  per  se,  est  tamen  causa  per  accidens. 

I.  Probatur  primo.  Maium  est  in  bono.  Ergo  est  causa 
per  accidens.  -  Probatur  consequentia.  Quia  quod  accidit 
causae  per  se  alicuius,  est  causa  per  accidens  illius.  Omne 
autem  bonum  est  alicuius  aliquo  modo  causa:  sicut  ma- 
teria  formae  quodammodo,  et  e  converso ;  et  similiter  est 
de  agente  el  fine.  Et  ex  hoc  tollitur  processus  in  infini- 
tum  in  causis  et  causatis,  si  quodlibet  est  alicuius  causa. 

Circa  hanc  rationem  advertendum  quod  causa  per  ac- 
cidens,  secundum  quod  accidentalitas  se  tenet  ex  parte 
causae,  nihil  operatur  ad  efiectum :  sicut,  cum  domificator 
albus  aedificat,  albedo,  quae  est  causa  aedificationis  per 
accidens,  nihil  ad  aedificium  operatur,  sed  dicitur  causare 
per  accidens,  quia  subiectum  cui  accidit,  et  quod  per 
ipsam  denominatur,  causat;  verum  est  enim  dicere  quod 
album  aedificat,  quia  quod  albedini  substat,  aedificat.  Si- 
militer  ergo  malum  dicitur  causa  per  accidens,  non  quia 
aliquid  circa  eftectum  boni  producat,  sed  quia  supposi- 
tum  agens  substat  malitiae.  Unde  cum  dicitur,  malum 
operatur,  verum  est:  quia  quod  malitiae  substat,  et  dici- 
tur  malum  denominative,  operatur. 

Advertendum  etiam  quod  ideo  addidit  Sanctus  Tho- 
mas  non  sequi  processum  in  infinitum  in  causis  et  cau- 
satis  si  quodlibet  est  alicuius  causa,  ut  removeat  instan- 
tiam  quae  posset  fieri  contra  assumptam  hanc  proposi- 
tionem,  Bonum  omne  est  alicuius  aliquo  modo  causa. 
Videtur  enim  sequi  processus  in  infinitum  in  causis  et 
causatis  descendendo :  quia  si  non  procedatur  in  infini- 
tum,  oportet  devenire  ad  aliquod  bonum  quod  sit  cau- 
satum  ct  nullo  modo  causa.  Respondetur  negando  con- 
sequentiam:  quia  nunquam  devenitur  ad  aliquid  quod 
nullo  modo  sit  causa,  et  tamen  non  proceditur  in  infi- 
nitum,  quia  quod  eftectus  est  unius  in  uno  genere  causae, 
potest  esse  illius  causa  in  alio. 

II.  Secundo.  Privatio  est  causa  per  accidens  in  rebus 
mobilibus.  Ergo  etc.  -  Patet  consequentia.  Quia    malum 


est  privatio  quaedam :  -  (supple)  et  omnis  privatio  malum 
quoddam  est. 

Adverte  quod  privatio,  quae  in  I  Physicorum  *  connu- 
meratur  cum  materia  et  forma  in  numero  principiorum 
naturalium,  inquantum  coniungitur  materiae,  non  est  prin- 
cipium  rerum  nisi  inquantum  transmutabilia  sunt.  Secun- 
durii  enim  quod  sunt  aliqua  transmutabilia,  sic  privatio 
est  eorum  principium.  Si  enim  aliqua  sunt  transmutabilia 
substantialiter,  sicut  corpora  inferiora,  sic  privatio  formae 
substantialis  est  illius  principium  per  accidens,  inquantum 
materiae  eius  coniungitur  privatio  alterius  formae  substan- 
tialis  quam  nata  esthabere:  sicut  materiae  aquae  coniun- 
gitur  privatio  formae  ignis.  Si  autem  aliquid  sit  acciden- 
taliter  transmutabile,  privatio  formae  accidentalis  cst  illius 
principium  per  accidens  ut  est  sic  transmutabile,  inquan- 
tum  suae  substantiae  coniungitur  privatio  alterius  formae 
accidentalis:  sicut  subiecto  albo,  ad  nigredinem  transmu- 
tabili,  coniungitur  privatio  nigredinis.  Propter  hoc  non 
dixit  Sanctus  Thomas  absolute  quod  privatio  sit  principium 
per  accidens  in  rebus,  sed  in  rebus  mobilibus. 

III.  Tertio.  Defectus  causae  est  causa  per  accidens 
defectus  in  effectu.  Et  est  quoddam  malum.  Ergo  etc.  - 
Probatur  quod  sit  causa  per  accidens.  Quia  res  non  est 
causa  per  hoc  quod  est  deficiens,  sed  per  hoc  quod  est 
ens.  Cuius  signum  est  quod,  si  tota  deficeret,  nullius  esset 
causa. 

Adverte  quod  causa  formalis  per  se  est  id  quo  aliquid 
operatur,  et  quo  elicit  operationem.  Hoc  autem  non 
potest  esse  nisi  ens:  quia  nihil  operatur  nisi  inquantum 
est  in  actu.  Et  ideo  optime  probatur  quod  majum  for- 
maliter  sumptum  non  sit  causa  per  se,  quia  res  non  est 
causa  per  hoc  quod  est  deficiens:  idest,  defectus  et  pri- 
vatio  non  est  id  quo  operatur  et  quo  elicit  operationem. 

IV.  Quarto.  Propter  causae  efficientis  deficientem  vir- 
tutem  sequitur  defectus  in  actione  et  effectu.  Propter  in- 
dispositionem  materiae  causatur  defectus  in  eftectu.  Uni 
formae  semper  adiungitur  privatio  alterius  formae :  acci- 
piendo  scilicet  large  privationem.  Indebito  fini  coniun- 
gitur  semper  malum,  inquantum  per  ipsum  finis  debitus 
impeditur.  Ergo  secundum  omnes  species  causarum  ma- 
lum  est  causa  per  accidens. 


'  Loc.    cit. 
mg.  text. 


-^-vjiS;^I^%V^ 


CAPITULUM  DECIMUM  QUINTUM 


QUOD  NON  EST  SUMMUM  MALUM. 


Cap.  XI. 


Cap.  VII. 


X  hoc  autem  patet  quod  non  potest  esse 
aliquod  summum  malum,  quod  sit 
omnium  malorum  principium. 

Summum  enim  malum  oportet  esse 
absque  consortio  omnis  boni:  sicut  et  summum 
bonum  est  quod  est  omnino  separatum  a  malo. 
Non  potest  autem  esse  aliquod  malum  omnino  se- 
paratum  a  bono:  cum  ostensum  sit  *  quod  malum 
fundatur  in  bono.  Ergo  nihil  est  summe  malum. 
Adhuc.  Si  aliquid  est  summe  malum,  oportet 
quod  per  essentiam  suam  sit  malum:  sicut  et 
summe  bonum  est  quod  per  suam  essentiam 
bonum  est.  Hoc  autem  est  impossibile :  cum  ma- 
lum  non  habeat  aliquam   essentiam,  ut  supra  * 


probatum  est.  Impossibile  est  igitur  ponere  sum- 
mum  malum,  quod  sit  malorum  principium. 

Item.  Illud  quod  est  primum  principium,  non 
est  ab   aliquo    causatum.   Omne   autem   malum 
s  causatur   a  bono,    ut  ostensum    est  *.   Non   est  ■  cap.  x. 
igitur  malum  primum  principium. 

Amplius.  Malum   non   agit   nisi   virtute   boni, 
ut  ex  praemissis  *  patet.  Primum  autem  princi-  ■  cap.  ix. 
pium  agit  virtute  propria.  Malum  igitur  non  pot- 
10  est  esse  primum  principium. 

Praeterea.  Cum  id   qtiod  est  per  accidens,  sit 
posteriiis  eo  qiiodest  per  se*,  impossibile  est  quod  •'!p*jj» 
sit  primum  id   qiiod  est  per   accidens.   Malum 
autem  non   evenit  nisi  per  accidens  et  praeter 


,  VI,  lo; 

10. 


1  Boc  cap.  et  sequens  Y  bis  habet,  secundum  primam  et  secundam  reddctlohem  A;  distinguo  Y'  Y'. 

7  vjrtute]  in  virtute  NY'ZP. 


a  malum  om  oW. 


38  SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XV,  XVI. 

'  cap.  IV.  intentionem,  ut  probatum  est  *.   Impossibile  est         Item.   Causa  per  se  prior  est  ea  qiiae  est  per 

igitur  quod  malum  sit  primum  principium.  accidens  *.  Sed   malum   non   est  causa   nisi  per  *  vid.sup.Pra*' 

Adhuc.  Omne  malum  habet  causam  per  ac-  accidens,  ut  ostensum   est  *.  Malum  igitur   non  '^cap.  xiv. 

'  cap.  xm.        cidens,  ut  probatum  est  *.  Primum  autem  prin-  potest  esse  primum  principium. 

cipium  non  habet  causam  neque  per  se  neque  s       Per  hoc  autem    excluditur  error  Manichaeo- 

per  accidens.  Malum  igitur  non  potest  esse  pri-  rum,  ponentium  aliquod  summum  maium,  quod 

mum  principium  in  aliquo  genere.  est  principium  primum  omnium  malorum  *.         •  Aug.  rf» «-»«- 


b  4  prindpium]  in  aliquo  genere  adduni  Pd.  5  Per  hoc...  malorura  om  EG;  NY'Z  vide  sub  pA.  6  ponentium]  ponens  Y*. 

Commentaria   Ferrariensis 


Ex    omnibus   praedictis    deducit    Sanctus   Thomas  quod 
Non  potesl  esse    aliquod   sunimum  malum,   quod  sit 
•  Cf.  Comment.   omuium  malorum  principium  *. 

cap.  IV,  mit.  £.^  arguit  primo  sic.  Non  potest   esse  aliquod  malum 

omnino  separatum  a  bono.  Ergo  non  est  summum  ma- 
lum.  -  Patet  consequentia.  Qiiia  summum  malum  oportet 
esse  absque  consortio  omnis  boni:  sicut  et  summum  bo- 
num  est  omnino  separatum  ab  omni  malo. 

Secundo.  Malum  nuliam  liabet  essentiam.  Ergo  etc.  - 


8.  Th.  i.  i. 


teret  etiam  in  causatione  mali  resolutionem  fieri  in  bonum ; 
ut  etiam  in  sequenti  ratione  tangitur. 

Quarto.  Malum  non  agit  nisi  in  virtutc  boni.  Ergo 
non  potest  esse  primum  principium:  cum  tale  agat  vir- 
tute  propria. 

Quinto.  Malum  non  evenit  nisi  per  accidens  et  praeter 
intentionem.  Ergo  non  est  primum.  Ergo  non  est  pri- 
mum  principium.  -  Probatur  prima  consequentia.  Quia 
per  accidens  est  posterius  eo  quod  est  per  se. 


Patet    consequentia.    Quia    oportet   ut  summe  malum    sit  i        Adverte  quod  ponentes  esse   summum   malum  princi- 

per  essentiam  malum:  sicut  et  summe    bonum   est    quod  pium  omnium  malorum,  existimaverunt  malum  esse  pri- 

est  per  essentiam  bonum.  i  mum  et  per  se  effectum  ipsius.  Et  ideo  haec  ratio  optima 

Adverte  quod,  sicut  bonum    dicitur   et   per    essentiam  est  contra  eos.  Si  enim  malum  non  producitur    nisi   per 

et  per  participationem,  ita,  si    daretur   summum    malum,  accidens  et  praeter  intentionem,  ut  ex  superioribus*  con-   •  Cap.  iv,  xm. 

oporteret  malum  dividi  in  malum  per  essentiam  et  malum  stat,  satis  apparet  quod  non  potest  esse  primo  et  per  se 

per  participationem.  Summum    autem    malum   non    esset  intentum.  Ex  quo  sequitur  quod  non  est  aliquod  primum 

malum  per  participationem:  alioquin  non  esset  summum  \  principium  mali,  tanquam  scilicet  prima  et  per  se    causa 

malum.  Ideo  necesse   esset  ut  esset   per   essentiam    suam  '  mali,  ut  volebant  Manichaei. 

malum,  ut  Sanctus  Thomas  assumit.  I         Sexto.  Malum  omne  habet  causam  per  accidens.  Ergo 

Tertio.  Omne  maluni  causatur  a   bono.    Ergo  malum  non  est  primum  principium:  cum  illud  non  habeat  cau- 

non    est   primum   principium:    cum   primum    principium  .  sam  neque  per  se  neque  per  accidens. 

non  sit  ab  aliquo  causatum.  I        Septimo.  Malum  non  est  causa  nisi  per  accidens.  Ergo 

Ad  hanc  rationem  dici  posset  quod,  licet  malum  non  ^  non  est  primum  principium:   quia  causa  per  se  est  prior 

sit    primum    principium    simpliciter,    est    tamen    aliquod  '  causa  per  accidens. 

malum  primum  principium  omnium  malorum.  Sed  haec  Exiis  excluditurManichaeorum  error,  ponentium  aliquod 

•  Cap.  IX.           responsio  nuUa  est:  quia,  ut  ex  superioribus*  patet,  opor-  j  summum  malum,  quod  est  principium  omnium  malorum. 

'^jSs^lS^V^ 


CAPITULUM   DECIMUM   SEX]TUM 

QUOD  FINIS   CUIUSLIBET  REI  EST  BONUiM. 

s^^^^R^    autem  omne  agens   agit  propter  bo-     quiescit.  Finis  igitur  uniuscuiusque  rei  est  eius 
cap.  m.  ^)^^#'  num,  ut  supra  *  probatum  est,  sequitur     perlectio.  Perfectio  autem  cuiuslibet  est  bonum 

^^^^^  ulterius  quod  cuiuslibet  entis  bonum  sit  ipsius.  Unumquodque  igitur  ordinatur  in  bonum 
1^^^  finis.  Omne  enim  ens  ordinatur  in  finem     sicut  in  finem. 

per  suam  actionem:  oportet  enim  quod  vel  ipsa  ;  Praeterea.  Eodem  modo  ordinantur  in  finem 
actio  sit  finis;  vei  actionis  finis  est  etiam  finis  ea  quae  cognoscunt  finem,  et  ea  quae  finem  non 
agentis.  Quod  est  eius  bonum.  cognoscunt:  licet  quae  cognoscunt  finem,  per  se 

Amplius.  Finis  rei  cuiuslibet  est  in  quod  ter-  moveantur  in  finem;  quae  autem  non  cogno- 
minatur  appetitus  eius.  Appetitus  autem  cuius-  scunt,  tendunt  in  finem  quasi  ab  alio  directa, 
libet  rei  terminatur  ad  bonum :  sic  enim  philo-  lo  sicut  patet  de  sagittante  et  sagitta.  Sed  ea  quae 
•  i  Ethic,  i,  f,  sophi  diffiniunt  bonum,  quod  omnia  appetiint*.  cognoscunt  finem,  semper  ordinantur  in  bonum 
Cuiuslibet  igitur  rei  finis  est  aliquod  bonum.         sicut  in  finem:  nam  voluntas,  quae  est  appetitus 

Item.  Illud  ad  quod  aliquid  tendit  cum  extra  finis  praecogniti,  non  tendit  in  aliquid  nisi  sub 
ipsum  fuerit,  et  in  quo  quiescit  cum  ipsum  ha-  ratione  boni,  quod  est  eius  obiectum.  Ergo  et 
buerit,  est  finis  eius.  Unumquodque  autem,  si  ■!  ea  quae  finem  non  cognoscunt,  ordinantur  in 
perfectione  propria  careat,  in  ipsam  movetur,  bonum  sicut  in  finem.  Finis  igitur  omnium  est 
quantum  in  se  est:  si  vero  eam  habeat,  in  ipsa     bonum. 


6  vel  actionis  finis]  vel  ipsa  actio  finis  BFHWc,  (vel  b)  ipsius  actionis  finis  bd,  vel  ipsa  actio  finis  sit  finis  CY',  vel  quod  finis  actionis  (sit 
finis  agentis)  P.  li  igitur  om  oX.  17  quantum]  inquantum  oEGXY't. 

7  Hcet  quaej  licet  ea  quae  Pc.  8  cognoscunt]  tinem  addunt  Pc.  l3  in  aliquid  om  oWXY',  in  «liud  b. 


SUxMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XVI. 


39 


Commentaria  Ferrariensis 


•Cf. 

cap. 


Comment. 
II,  init. 


"  Qu.  III,  a.  2. 


PosTQUAM  ostendit  Sanctus  Thomas  quod  omnia  propter 
aliquid   agunt,   ostendit   quod   Cuiuslibet    rei  fmis  sit 
bonum  *. 

1.  Et  arguit  primo  sic.  Omne  agens  agit  propter  bonum, 
ut  probatum  est.  Ergo  ipsum  bonum  est'  finis.  -  Probatur 
consequentia.  Quia  omne  agens  ordinatur  in  finem  per 
suam  actionem :  vel  enim  ipsa  operatio  est  finis;  vel  finis 
actionis  est  finis  agentis.  Quod  est  eius  bonum. 

Advcrtendum  quod,  quando  agens  non  intendit  aliquid 
aliud  praeter  ipsam  operationem,  sicut  in  speculatione  ac- 
cidit,  ipsa  operatio  est  finis.  Quando  autem  agens  intendit 
aliquid  aliud  praeter  ipsam  operationem,  sicut  cum  do- 
mificando  aliquis  intendit  domum  vel  habitationem ;  lunc 
illud  quod  intenditur  ab  agente,  est  finis  et  agentis  et 
actionis;  agentis  quidem  sicut  intendentis  ad  illud  per 
suam  operationem  pervenire,  actionis  vero  tanquam  eius 
quod  ad  ipsum  ordinatur.  Propter  hoc  inquit  Sanctus 
Thomas  quod  aliquando  actionis  finis  est  finis  agentis. 

2.  Sed  occurrit  dubium.  Quia  aliquando  agens  intendit 
bonum  alterius  per  suam  actionem :  sicut  cum  quis  facit 
domum  ut  aliquis  alius  eam  inhabitet.  Ergo  falsum  est 
quod,  universaliter  loquendo,  finis  agentis  sit  eius  bonum. 

Respondetur  dupliciter.  Primo,  quod  finis  agentis,  licet 
quandoque  sit  aliquid  extrinsecum,  tamen  est  eius  bonum 
et  perfectio  inquantum  est  agens,  ut  dicitur  II  Sent., 
d.  x.xxvn,  art.  ult.  *,  eo  quod  moveat  ipsum  ad  operandum, 
et  per  consequens  ad  actum  ipsum  reducat;  ac  etiam  ex 
ipso  fine  aliquam  perfectionem  habeat  operatio. 

Respondetur  secundo,  ex  doctrina  Sancti  Thomae  Prima, 
q.  cni,  a.  2,  ad  1  et  2,  quod  bonum  alicuius  dicitur  ali- 
quando  quo  efficitur  et  actuatur  itt  Jorma,  sicut  sanitas 
est  bonum  hominis  sani;  aliquando  tanquam  per  ipsum 
operatum,  sicut  domus  est  bonum  domificatoris,  aut  ali- 
quid  huiusmodi;  aliquando  sicut  habitum  vel  possessum, 
ut  ager  emptus  est  bonum  ementis ;  aliquando  sicut  re- 
praesentatum  per  ipsum,  sicut  Hercules  est  bonum  ima- 
ginis  quae  fit  ad  ipsum  repraesentandum.  Et  sic  constat 
domum  aut  habitationem  esse  aliquo  modo  bonum  domi- 
ficatoris,  licet  sit  quid  extrinsecum  ab  ipso.  Unde  negatur 
consequentia.  Stant  enim  simul  quod  finis  agentis  sit  ali- 
cuius  alterius  bonum  uno  modo,  sit  etiam  aho  modo  agentis 
bonum. 

II.  Secundo  arguitur.  Appetitus  cuiuslibet  rei  terminatur 
ad  bonum:  ut  patet  ex  boni  definitione.  Ergo  etc.  -  Pro- 
batur  consequentia.  Quia  finis  rei  est  in  quod  terminatur 
eius  appetitus. 

Advertendum  circa  antecedens  et  probationem  conse- 
quentiae,  quod  loquitur  Sanctus  Thomas  de  terminatione 
primo  et  per  se  appetitus.  Ut  enim  dicitur  Prima,  q.  xx, 
a.  1,  bonum  principalius  et  per  se  est  obiectum  volun- 
tatis,  7nalum  autetn  secundario  et  per  aliud,  inquantum 
scilicet  opponitur  bono :  non  enim  appetitus  fugit  aliquod 
malum  nisi  quia  contrariatur  bono  in  quod  inclinatur  per 
se.  Et  sic  appetitus  rei  terminatur  ad  bonum  primo  et 
per  se,  licet  secundario  et  per  aliud  terminetur  ad  malum, 
fugiendo  ipsum.  -  Similiter  intelligendum  est  quod  assu- 
mitur  ad  probationem  consequentiae.  Finis  enim  rei  est 
in  quod  primo  et  per  se  terminatur  appetitus. 


Tertio.  Finis  uniuscuiusque  est  eius  perfectio.  Ergo 
bonum.  -  Probatur  antecedens.  Quia  unumquodque,  si 
caret  perfectione  propria,  movetur  ad  ipsam,  quantum  in 
se  est,  idest,  nisi  impediatur:  si  autem  ipsam  habet,  in  ipsa 
quiescit.  Haec  autem  est  conditio  finis. 

Quarto.  Ea  quae  cognoscunt  finem,  semper  ordinantur 
in  bonum  sicut  in  finem :  quia  voluntas  non  fertur  in  ali- 
quid  nisi  sub  ratione  boni,  quod  est  eius  obiectum.  Ergo 
etiam  ea  quae  finem  non  cognoscunt.  Et  sic  omnium  finis 
est  bonum.  -  Probatur  consequentia.  Quia  eodem  modo 
ordinantur  in  fincm  ea  quae  cognoscuntfinem,  et  quae  finem 
non  cognoscunt,  licet  ad  illum  diversimode  moveantur. 

III.  Circa  ea  quae  in  hac  ratione  dicuntur,  duo  occur- 
runt  dubia.  Primum  est  circa  antecedentis  probationem. 
Nam  videtur  insufficiens  probatio.  Probandum  enim  erat 
universaliterquod  cognoscentia  finem  ordinantur  in  bonum. 
Et  non  probatur  nisi  de  voluntate:  cum  tamen  etiam 
bruta,  quae  non  habent  voluntatem,  finem  cognoscant. 

Secundum  est  circa  probationem  consequentiae.  Viden- 
tur  enim  repugnare  quod  eodem  modo  omnia  ordinentur 
ad  finem,  et  tamen  diversimode  ad  illum  moveantur :  nam 
si  diversimode  moventur  ad  finem,  sequitur  quod  non  sint 
eodem  modo  ad  finem  ordinata. 

2.  Ad  primum  respondetur  quod  per  ea  quae  cogno- 
scunt  finem  intelligit  Sanctus  Thomas  ea  quae  finem  co- 
gnoscunt  sub  ratione  /inis,  quia  non  tantum  cognoscunt 
id  quod  est  finis,  sed  etiam  ipsam  finis  rationem:  haec 
enim  sunt  quae  proprie  dicuntur  per  se  moveri  ad  finem. 
Talia  autem  sunt  ea  tantum  quae  habent  inteliectum,  ut 
superius*  est  ostensum,  non  autem  bruta.  Et  quia  voluntas  *  vid. 
consequitur  intellectum,  ideo,  dum  probatur  quod  volun-  "^-  '"'  " 
tas  ordinatur  in  bonum,  probatur  universaliter  quod  co- 
gnoscentia  finem  ordinantur  in  bonum. 

3.  Ad  secundum  dicitur  quod  jy  eodem  modo  non  im- 
portat  similitudinem  ordinis  ad  finem,  sed  est  expressivum 
veritatis.  Est  enim  sensus  quod  ita  verum  est  carentia  co- 
gnitione  ordinari  et  iitclinari  in  Jinem,  sicut  verum  est  hoc 
de  habentibus  cognitionem  fnis.  Et  est  simile  sicut  si  di- 
ceremus  de  Sorte  habente  albedinem,  posito  quod  etiam 
Plato  sit  albus,  sed  intensiorem  habeat  albedinem :  Eodem 
modo  Sortes  est  albus  et  Plato,  idest,  Ita  verum  est  Sor- 
tem  esse  album,  sicut  veriim  est  de  Platone.  Obiectio 
autem  procedit  ac  si  similitudinem  importaret. 

Potest  secundo  responderi  quod  importat  similitudinem 
quantum  ad  id  a  quo  provenit  ordo  et  inclinatio.  Sive 
enim  aliqua  cognoscant  finem,  ut  intellectualia;  sive  non 
cognoscant,  ut  naturaliter  mota  ;  inclinatio  et  ordo  sequi- 
tur  cognitionem.  Appetitus  enim  finis  in  habentibus  co- 
gnitionem,  sequitur  cognitionem  appetentis:  appetitus  au- 
tem  non  habentis  cognitionem  sequitur  cognitionem,  non 
quidem  appetentis,  sed  alicuius  alterius  ordinantis  ipsum 
ad  finem.  Unde  II  Physicorum  *  dicitur  quod  opus  naturae  •  Cap. 
est  opus  intelligentiae.  Et  ideo  optime  arguitur  quod,  si  finis  ^?''',!,. 
unius  est  bonum,  etiam  et  alterius  finis  est  bonum:  cum 
utrobique  talis  ordinatio  a  cognitione  proveniat.  Sed  licet  in 
hoc  sit  similitudo,  non  oportet  tamen  esse  similitudinem 
quoad  motum  ad  finem,  ut,  si  unum  per  se  mo veatur  ad  finem, 
aliud  etiam  per  se  moveatur.  Unde  nulla  est  contradictio. 


supr. 
4,  fin. 


VIII.  n. 

:.  Th. 


^^/rsi^lfSist»^ 


I 


4«> 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAR  XVII. 


CAPITULUM  DECIMUM  SEPTIMUM 

QUOD  OMNIA  ORDINANTUR  IN  UNUM  FINEM,  QUI  EST  DEUS. 


X  hoc  autem  apparet  quod  omnia  or- 
dinantur  in  unum  bonum  sicut  in  ul- 
timum  finem. 

Si  enim  nihil  tendit  in  aliquid  sicut 
■  cap.  praec.  jn  fiuem  nisi  inquantum  ipsum  est  bonum  *,  ergo 
oportet  quod  bonum  inquantum  bonum  sit  finis. 
Quod  igitur  est  summum  bonum,  est  maxime 
omnium  finis.  Sed  summum  bonum  est  unum 
cap.  xLii.  tantum,  quod  est  Deus:  ut  in  primo  libro  *  pro- 
batum  est.  Omnia  igitur  ordinantur  sicut  in  fi- 
nem  in  unum  bonum  quod  est  Deus. 

Item.  Quod  esl  maximum  in  unoquoque  genere, 
est  causa  omnium  illorum  quae  sunt  illius  gene- 


■  Metaph.  I  a,  i, 
;;  s.  Th.  lib.  11, 


ris  *;  sicut  ignis,  qui  est  calidissimus,  est  causa 

igitur : 


'\Poster.,u 
s.  Th.  I.  6. 


•  Cf   1  Polit.,  II, 
6:  s.  Th.  I.  2. 

•  I  Ethlc,  11,8; 
«.  Th.  1.  2. 


caliditatis  in  aliis  corporibus.  Summum 
bonum,  quod  est  Deus,  est  causa  bonitatis  in 
omnibus  bonis.  Ergo  et  est  causa  cuiuslibet  finis 
quod  sit  finis:  cum  quidquid  est  finis,  sit  huius- 
modi  inquantum  est  bonum.  Propler  quod  autem 
est  unumquodque,  et  illud  magis  *.  Deus  igitur 
maxime  est  omnium  rerum  finis. 

Adhuc.  In  quolibet  genere  causarum  causa 
prima  est  magis  causa  quam  causa  secunda:  nam 
causa  secunda  non  est  causa  nisi  per  causam 
primam.  Illud  igitur  quod  est  causa  prima  in 
ordine  causarum  finalium,  oportet  quod  sit  magis 
causa  finalis  cuiuslibet  quam  causa  finalis  proxima. 
Sed  Deus  est  prima  causa  in  ordine  causarum 
finalium :  cum  sit  summum  in  ordine  bonorum. 
Est  igitur  magis  finis  uniuscuiusque  rei  quam 
aliquis  finis  proximus. 

Amplius.  In  omnibus  finibus  ordinatis  oportet 
quod  ultimus  finis  sit  finis  omnium  praecedentium 
finium:  sicut,  si  potio  conficitur  ut  detur  ae- 
groto,  datur  autem  ut  purgetur,  purgatur  autem  ut 
extenuetur,  extenuatur  autem  ut  sanetur;  oportet 
quod  sanitas  sit  finis  et  extenuationis  et  purga- 
tionis  et  aliorum  praecedentium.  Sed  omnia  in- 
veniuntur  in  diversis  gradibus  bonitatis  ordinata 
sub  uno  summo  bono,  quod  est  causa  omnis 
bonitatis:  ac  per  hoc,  cum  bonum  habeat  ratio- 
nem  finis,  omnia  ordinantur  sub  Deo  sicut  fines 
praecedentes  sub  fine  ultimo.  Oportet  igitur  quod 
omnium  finis  sit  Deus. 

Praeterea.  Bonum  particulare  ordinatur  in  bo- 
num  commune  sicut  in  finem:  esse  enim  partis 
est  propter  esse  totius*;  unde  et  honum  gentis  est 
divinius  quam  bonum  iinius  hominis  *.  Bonum  au- 
tem  summum,  quod  est  Deus,  est  bonum  com- 
mune,  cum  ex  eo  universorum  bonum  depen- 
deat:  bonum  autem  quo  quaelibet  res  bona  est, 


S-i 


est  bonum  particulare  ipsius  et  aliorum  quae  ab 
ipso  dependent  Omnes  igitur  res  ordinantur  sicut 
in  finem  in  unum  bonum,  quod  est  Deus. 

Item.  Ad  ordinem  agentium  sequitur  ordo  in 
finibus:  nam  sicut  supremum  agens  movet  omnia 
secunda  agentia,  ita  ad  finem  supremi  agentis 
oportet  quod  ordinentur  omnes  fines  secundo- 
rum  agentium ;  quidquid  enim  agit  supremum 
agens,  agit  propter  finem  suum.  Agit  autem  su- 
premum  actiones  omnium  inferiorum  agentium, 
movendo  omnes  ad  suas  actiones,  et  per  conse- 
quens  ad  suos  fines.  Unde  sequitur  quod  omnes 
fines  secundorum  agentium  ordinentur  a  primo 
agente  in  finem  suum  proprium.  Agens  autem 
primum  rerum  omnium  est  Deus,  ut  in  Secundo  *  '  cap.  xv. 
probatum  est.  Voluntatis  autem  ipsius  nihil  aliud 
finis  est  quam  sua  bonitas,  quae  est  ipsemet,  ut 
in  Primo  *  probatum  est.  Omnia  igitur  quaecum-  •  cap.  lxxiv. 
que  sunt  facta  vel  ab  ipso  immediate,  vel  me- 
diantibus  causis  secundis,  in  Deum  ordinantur 
sicut  in  finem.  Omnia  autem  entia  sunt  huius- 
modi:  nam,  sicut  in  Secundo  *  probatur,  nihil  *  loc.  dt. 
esse  potest  quod  ab  ipso  non  habeat  esse.  Omnia 
igitur  ordinantur  in  Deum   sicut  in   finem. 

Adhuc.  Finis  ultimus  cuiuslibet  facientis,  in- 
quantum  est  faciens,  est  ipsemet:  utimur  enim 
factis  a  nobis  propter  nos;  et  si  aliquid  aliquando 
propter  aliud  homo  faciat,  hoc  refertur  in  bonum 
suum  vel  utile  vel  delectabile  vel  honestum.  Deus 
autem  est  causa  factiva  rerum  omnium,  quorun- 
dam  quidem  immediate,  quorundam  autem  me- 
diantibus  aliis  causis,  ut  ex  praemissis  *  est  mani-  "Lib.  ii,cap.xv. 
festuni.  Est  igitur  ipsemet  finis  rerum  omnium. 

Praeterea.  Finis  inter  alias  causas  primatum 
obtinet,  et  ab  ipso  omnes  aliae  causae  habent 
quod  sint  causae  in  actu :  agens  enim  non  agit 
nisi  propter  finem,  ut  ostensum  est  *.  Ex  agente  "  L:ap.  n. 
autem  materia  in  actum  formae  reducitur:  unde 
materia  fit  actu  huius  rei  materia,  et  similiter 
forma  huius  rei  forma,  -per  actionem  agentis,  et 
per  consequens  per  finem.  Finis  etiam  posterior 
est  causa  quod  praecedens  finis  intendatur  ut 
finis:  non  enim  movetur  aliquid  in  finem  proxi- 
mum  nisi  propter  finem  postremum.  Est  igitur 
finis  uhimus  prima  omnium  causa.  Esse  autem 
primam  omnium  causam  necesse  est  primo  enti 
convenire,  quod  Deus  est,  ut  supra  *  ostensum  *Lib.  ii,  loc.cii. 
est.  Deus  igitur  est  ultimus  omnium  finis. 

Hinc  est  quod  dicitur  Proverb.  xvi  +  :  Universa 
propter  semetipsum  operatus  est  Deus.  Et  Apoc.  ult.*:  '  '^'«"-  '3- 
Ego  sum  Alpha  et  Omega,  primus  et  novissimus. 


5     ergo   oportet]    oportet   igitur  BF,    oportet    EGNPc.           u     in  unum)  unura  BF.           l3    est  post   causa  BFPc.           24    nisi  om  BF. 

27  causa  pr.  loco  om  oWXY.  28  prima  ante  et  post  causa  oX,  post  NZ.  causarum  post  finalium  oDWV.  48  divinius]  commu- 
nius  Z;  N  vide  pA. 

4  Ad  ordinem]  Ab  ordine  N.  o  supremum]  agens  supremum  DEGNXfr,  supremum  agens  YPc.           l3  fines  Ita  NWY*;  om  oEGXc, 

actiones  D  et  post  agentium  Pd.  i(5  Voluntatis.,.  linis  est]  Voluntas...  est   Z;  voluntas  etiam  a.           3o  autem]  vero  N.           3l   median- 

tibus]  mediante  sive  mediantibus  Prf.  34  aliasj  omnes  alias  N.  35  causae]  esse  BFN  ;  s/afim  esse  «Y.  5l  Omegn  plene  P;  to  oE, 
o  ceteri. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XVII. 


41 


Commentaria    Ferrariensis 


*Cf.  Comm.cap, 
II,  init. 


PosTQUAM  ostendit  Sanctus  Thomas  cuiuslibet  rei  finem 
esse  bonum,  consequenter  vult  ostendere  Deum  rerum 
omnium  finem  esse  *.  Circa  hoc  autem  duo  facit:  primo, 
ostendit  Deum  esse  omnium  finem;  secundo,  ostendit  quo- 
modo  res  in  hunc  finem  diversimode  ordinentur,  capite  xxk. 
Circa  primum  duo  facit:  primo,  ostendit  Deum  esse 
finem  omnium;  secundo,  qualiter  sit  finis  ostendit,  in 
capite  sequenti. 

I.  Quantum  ad  primum,  ponit  hanc  conclusionem: 
Omnia  ordinantiir  in  iinum  /inem,  qui  est  Deus. 

Probatur  primo.  Bonum,  inquantum  bonum,  est  finis. 
Ergo  summum  bonum  est  maxime  omnium  finis.  Sed  hoc 
cst  tantum  unum,  scilicet  Deus.  Ergo  etc.  -  Probatur  an- 
tecedens.  Quia  nihil  tendit  in  aliquid  sicut  in  finem  nisi 
inquantum  ipsum  est  bonum. 

Circa  antecedens  et  eius  probationem,  advertendum 
quod  Iv  inquantum  specificat  rationem  formalem  funda- 
menti  causae  finalis.  Nihil  enim  habet  ut  sibi  conveniat 
ratio  finis,  ut  scilicet  sit  id  propter  quod  aHquid  est  aut 
rit,  nisi  quia  est  bonum.  Et  ideo  oportet  quod  bonum, 
inquantum  bonum,  idest,  absolute  secundum  rationem 
boni  consideratum,  sit  fundamentum  rationis  finis. 

Circa  primara  consequentiam,  considerandum  est  quod 
in  summo  bono  salvatur  tota  ratio  bonitatis  actualiter,  ita 
quod  quidquid  sub  ratione  boni  continetur  potentiaHter, 
illud  totum  in  summo  bono  continetur  actuaHter  et  per- 
fectionaHter.  Si  enim  aliqua  esset  bonitas  quae  in  ipso 
non  inveniretur,  iam  non  esset  summum  bonum.  Et  ideo 
sicut  bonum,  secundum  communem  et  absolutam  rationem 
boni  acceptum,  quod  vocat  Sanctus  Thomas  bonum  in- 
quantum  bonum,  est  maxime  finis  et  omnium  finis :  ita 
et  quod  est  summum  bonum,  necesse  est  ut  sit  omnium 
finis  et  maxime  finis,  hoc  est,  non  per  dependentiam  ab 
aHo  fine,  sed  primo  et  per  se. 

II.  Secundo.  Summum  bonum,  qui  est  Deus,  est  causa 
bonitatis  in  omnibus  bonis.  Ergo  est  causa  cuiuslibet  finis 
quod  sit  finis.  Ergo  est  maxime  omnium  finis.  -  Proba- 
tur  antecedens.  Quia  maximum  in  unoquoque  genere,  est 
causa  omnium  aliorum  illius  generis.  —  Prima  consequen- 
tia  probatur.  Quia  quidquid  est  finis,  est  huiusmodi  inquan- 
tum  est  bonum.  -  Secunda  etiam  consequentia  probatur. 
Quia  propter  quod  unumquodque,  et  illud  magis. 

Tertio.  Deus  est  prima  causa  in  ordine  causarum  fina- 
lium:  cum  sit  summum  in  ordine  bonorum.  Ergo  est  ma^ 
gis  finis  uniuscuiusque  rei  quam  aliquis  finis  proximus.  - 
Probatur  consequentia.  Quia  in  quoHbet  genere  causarum 
prima  causa  est  magis  causa  quam  secunda. 

Quarto.  Omnia  ordinantur  sub  Deo  sicut  fines  prae- 
cedentes  sub  fine  ultimo.  Ergo  omnium  finis  est  Deus.  - 
Probatur  antecedens.  Quia  omnia  inveniuntur  in  diversis 
gradibus  bonitatis  ordinata  sub  uno  summo  bono.  Bonum 
autem  habet  rationem  finis.  -  Consequentia  vero  probatur. 
Quia  in  omnibus  finibus  ordinatis  ultimus  finis  est  omnium 
praecedentium  finis.  Declaratur  in  ordine  sanationis. 

Adverte  quod,  licet  de  ratione  finis  sit  quod  sit  ter- 
minus  appetitus,  non  tamen  de  ratione  ipsius  est  quod 
sit  ultimus  terminus  simpHciter:  sed  sufficit  quod  sit  ul- 
timus  aut  simpHciter,  aut  in  ordine  ad  aHquid.  Ideo  in- 
venitur  finis  ultimus,  qui  scilicet  est  simpliciter  ultimum : 
et  finis  proximus,  qui  est  ultimum  quoddam  in  compara- 
tione  ad  id  quod  propter  ipsum  fit.  Propterea  non  in- 
convenit  quod  unus  finis  ordinetur  ad  alium,  inquantum 
ipse  non  est  ultimum  simpliciter  quod  quaeritur,  sed  quae- 
ritur  propter  aHud.  Et  sic  non  inconvenit  quod  unus  finis 
sit  finis  alterius  finis. 

III.  Quinto.  Bonuni  summum,  quod  est  Deus,  est  bo- 
num  commune :  cum  universorum  bonum  ex  ipso  depen- 
deat.  Bonum  autem  quo  quaelibet  res.  est  bona,  sciUcet 
intrinsece,  est  bonum  particulare  ipsius  et  aUorum  quae  ab 
ipso  dependent.  Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia.  Quia 
bonum  particulare  ordinatur  ad  bonum  commune  sicut  ad 

SUMMA  CONTRA  Ge.ntii.ks  D.  Thomak  Tom.  II. 


finem  :  sicut  bonum  partis  est  propter  esse  totius.  Et  ideo 
bonum  gentis  est  divinius  quam  bonum  unius  liominis. 

2.  Ad  probationem  consequentiae  responderi  forte  pos- 
set  quod  bonum  particulare  ordinatur  quidem  sicut  ad 
finem  ad  bonum  commune  quod  ex  particularibus  bonis 
constituitur:  non  autem  ad  bonum  commune  communitate 
causalitatis,  quo  modo  Deus  est  bonum  commune;  cum 
tale  bonum  commune  non  constituatur  ex  particularibus 
bonis.  Et  ideo  ratio  non  sequitur. 

Sed  responsio  haec  rationem  non  toHit.  Sive  enim  bo- 
num  commune  constituatur  ex  bonis  particularibus,  sive 
non  constituatur  ex  iUis,  semper  bonum  particulare  ordi- 
natur  sicut  ad  finem  ad  bonum  universale.  Quando  enim 
constituitur  universale  bonum  ex  particularibus  bonis,  tunc 
esse  particularis  boni  ordinatur  ad  esse  boni  universalis. 
Quando  autem  non  constituitur  tale  bonum  universale  ex 
particularibus  bonis,  sed  est  causa  omnium  particularium 
bonorum,  quodHbet  particulare  bonum  est  propter  univer- 
sale  bonum  participandum.  Ad  hoc  enim  ipsum  summum 
bonum  et  universale  agens,  qui  est  Deus,  particularia  bona 
producit,  ut  seipsum  secundum  quandam  similitudinem  et 
participationem  diffundat  ac  communicet:  non  quidem 
quod  ipsa  communicatio  bonitatis  divinae  sit  ultimus  finis 
Dei  agentis;  sed  quia  bonitas  ipsa  est  finis  ex  cuius  amore 
Deus  agit,  vultque  ipsam  creaturis  communicare,  ut  ha- 
betur  in  QQ.  de  Potentia  Dei,  q.  iii,  a.   i5,  ad   14. 

IV.  Sexto.  Quidquid  agit  supremum  agens,  scilicet  Deus, 
agit  propter  finem  suum,  et  ad  eius  finem  omnes  fines 
secundorum  agentium  ordinantur.  Ergo  quaecumque  facta 
ab  ipso,  mediate  vel  immediate,  ordinantur  in  Deum  sicut 
in  finem.  Ergo  et  omnia  entia.  -  Antecedens  declaratur 
ex  ordine  finium,  qui  sequitur  ordinem  agentium.  -  Pro- 
batur  prima  consequentia.  Quia  finis  divinae  voluntatis  est 
bonitas  divina,  qui  est  ipse  Deus.  -  Secunda  quoque  pro- 
batur.  Quia,  ut  probatum  est  in  secundo  libro,  nihil  esse 
potest  quod  ab  ipso  esse  non  habeat. 

Advertendum  quod,  sicut  causalitas  causae  ef&cientis  est 
efficere  et  producere,  ita  causalitas  causae  finalis  est  appeti  et 
desiderari,  ut  dicitur  Verit.  q.  xxii,  2:  tanquam  videlicet  id 
ad  quod  aliud  ordinatur,  et  amore  cuius  ab  agente  pro- 
diicitur  aliquid  aut  conservatur.  Ideo,  sicut  ordo  in  causis 
agentibus  attenditur  secundum  quod  unum  movet  aliud 
etfective  ad  agendum,  et  iilud  movet  aliud,  et  sic  de  aHis; 
ita  ordo  in  finibus  attenditur  secundum  quod  hoc  appe- 
titum  et  desideratum  est  causa  quod  aHud  appetatur  et 
desideretur,  et  illud  est  causa  quod  aliud  etiam  appetatur. 
Esse  autem  appetitum  et  desideratum  propter  cuius  appe- 
titum  aliud  appetitur,  est  esse  id  in  quod  aHud  ordinatur. 
Et  ideo,  sicut  esse  primum  agens  est  esse  agens  ex  cuius 
motione  omnia  agentia  agunt,  ita  esse  ultimum  finem  est 
esse.  "finem  ad  quem  omnes  alii  fines  ordinantur.  Propter 
hoc,  volens  Sanctus  Thomas  declarare  quomodo  ordo  fi- 
nium  sequitur  ad  ordinem  agentium,  manifestat  ex  hoc 
quod,  sicut  supremum  agens  movet  omnia  secunda  agentia, 
ita  ad  finem  supremi  agentis  oportet  quod  ordinentur  fines 
secundorum  agentium.  Primo  enim  et  supremo  agenti  cor- 
respondet  supremus  finis,  qui  est  ultimus  finis  simpHciter; 
et  secundariis  agentibus  secundi  fines  correspondent. 

V.  Septimo.  Deiis  est  causa  factiva  rerum  omnium.  Ergo 
est  omnium  finis.  -  Probatur  consequentia.  Quia  ultimus 
finis  cuiusHbet  facientis,  inquantum  faciens,  est  ipsemet. 
Videmus  enim  in  nobis  quod  semper  factum  refertur  in 
bonum  agentis,  aut  utile  aut  delectabile  aut  honestum. 

Adverte  primo,  quod  haec  ratio  differt  a  praecedente, 
quia  ibi  arguebatur  ex  ordine  finium,  hic  autem  arguitur 
ex  conditione  agentis  inquantum  est  agens. 

Advertendum  secundo,  quod  ideo  addidit  Sanctus  Tho- 
mas  in  probatione  consequentiae  ly  inquantum  agens,  ut 
daret  intelligere  agens  secundum  suam  substantiam  con- 
sideratum,  non  esse  finem  sui  ipsius,  sed  tantum  inquan- 
tum  est  agens.  Nam  Deus  secundum  suam  entitafem,  ut 

6 


42 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XVn,  XVIII. 


•    Lib. 

XXXVIII. 


*Did.XI,vii,2.- 
Cf.  s.  Th.  Icct.  7. 


sic,  non  est  finis  sui  ipsius :  cum  ipse  ad  nullum  finem 
ordinetur.  Similiter  agens  particulare  non  est  finis  sui  se- 
Cundum  suam  substantiam :  cum  eius  substantia  sit  propter 
afiquid  aliud  ab  aliquo  agente  producta. 

2.  Occurrit  autem  dubium  circa  iianc  rationem  duplex. 
Primum  est.  Si  omnc  agens  agit  propter  bonum  suum, 
inquantum  agens  est,  sequitur  quod  aliquid  aliud  a  Deo  sit 

I,  cap.  bonum  ipsius  Dei.  Hoc  autem  est  falsum:  cum  superius  * 
ostensum  sitDeum  esse  suam  bonitatem.  Ergo  ratio  nulla  est. 
Secundum  dubium  est,  quia  videtur  ex  illa  propositione, 
Finis  ultimus  cuiuslibet  facientis,  inquantum  est  faciens, 
est  ipsemet,  sequi  oppositum  eius  quod  intenditur.  Nam  si 
quodlibet  agens,  ut  sic,  est  ultimus  finis  sui  ipsius,  sequitur 
quod  Deus  non  sit  ultimus  finis  omnium:  quia  unius  rei 
est  tantum  unus  ultimus  finis. 

3.  "Ad  evidentiam  primi,  considerandum,  ex  doctrina 
Sancti  Thomae  II  Sent.,  d.  i,  q.  n,  a.  1  ;  et  de  Potentia 
Dei,  loco  praeallegato,  quod,  cum  duplex  sit  finis,  scilicet 
operis  et  operantis,  in  hoc  convenit  Deus  cum  aliis  agen- 
tibus,  quod  ita  ipse  operatur  propter  aliquid  aliud  a  se 
tanquam  propter  finem  operis,  sicut  et  alia  agentia,  in- 
quantum  omne  opus  divinum  in  aliquid  est  ordinatum; 
sicut  creatio  ordinatur  ad  esse  creaturae,  si  formaliter  con- 
sideretur,  sciHcet  sub  ratione  actionis.  Quantum  autem  ad 
finem  operantis,  qui  est  finis  ab  agente  principaliter  in- 
tentus,  in  aliquo  convenit  Deus  cum  aliis  agentibus,  et  in 
aliquo  differt.  Convenit  quidem  in  hoc,  quod  ita  operatur 
propter  bonum  suum  sicut  et  ipsa.  Differt  autem,  quia 
aliis  agentibus,  eo  quod  deficientia  sint  et  ideo  suae  boni- 
tati  aliquid  possit  addi,  convenit  agere  propter  desiderium 
finis,  quod  est  agere  ad  aliquod  bonum  sibi  acquirendum, 
saltem  ad  acquirendum  similitudinem  ad  Deum  in  agendo, 
ut  est  de  mente  Commentatoris,  XII  Metaph.,  text.  36*: 
Deo  autem,  qui  est  bonitas  infinita,  et  consequenter  cuius 
bonitati  nihil  potest  addi,  nunquam  convenit  agere  propter 
desiderium  boni,  quasi  agat  ut  sibi  honum  aliquod  acqui- 


rat,  sed  sibi  convenit  agere  tantum  propter  amorem  finis 
et  propriae  bonitatis  quam  in  seipso  habet.  Ex  hoc  enim 
quod  bonitatem  suam  perfcctissime  amat,  vult  ut  ipsa, 
modo  qui  possibilis  est,  communicetur,  scilicet  secundum 
sui  similitudinem.  Agit  ergo  propter  bonum  suum  volitum 
et  amatum:  non  autem  propter  bonum  desideratum  et 
acquirendum,  sicut  creaturae. 

4.  Ad  secundum  dubium  dicitur  primo,  quod  agens 
secundum  est  ultimus  finis  sui  ipsius  inquantum  est  agens, 
non  simpliciter,  sed  in  genere.  Deus  autem  est  ultimus 
finis  omnium  agentium  simpliciter,  ut  inferius  *  ostendetur. 

Dicitur  secundo,  quod  secundarium  agens  est  ultimus 
finis  suae  actionis,  non  tamquam  ultimum  et  principale 
bonum  volitum,  sed  inter  ea  quibus  vult  per  suam  actio- 
nem  acquirere  bonum :  quia  vult  bonum  etiam  alterius 
inquantum  in  proprium  bonum  refertur.  Deus  autem  est 
ultimus  finis  tanquam  ultimum  et  principale  bonum,  ad 
quod  consequendum  creaturae  ordinantur. 

VI.  Ultimo.  Finis  ultimus  est  prima  omnium  causa. 
Ergo  Deus  est  ultimus  omnium  finis.  -  Probatur  antece- 
dens.  Quia  finis  inter  alias  causas  primatum  obtinet,  et  ab 
ipso  habent  omnes  causae  quod  sint  causae  in  actu :  cum 
agens  non  agat  nisi  propter  finem ;  ex  agente  autem  ma- 
teria  et  forma  fiant  actu  materia  et  forma  huius  rei.  Finis 
etiam  posterior  est  causa  quod  praecedens  finis  intendatur 
ut  finis.  -  Consequentia  vero  probatur.  Quia  esse  primam 
omnium  causam  necesse  est  primo  enti  convenire. 

Advertendum,  cum  dicitur  finem  posteriorem  esse  cau- 
sam  finis  prioris,  quod  intelligitur  de  posteriori  et  priori 
in  executione,  non  autem  de  posteriori  et  priori  in  inten- 
tione  agentis.  Posterior  enim  finis  in  executione  est  prior 
in  intentione,  et  ex  hoc  habet  ut  sit  causa  prioris  finis : 
non  enim,  ut  hic  dicitur,  movetur  aliquid  in  finem  proxi- 
mum  nisi  propter  finem  postremum,  scilicet  intentum. 

CoNFrRiuTim  conclusio  auctoritateProrerZ».  xvi,  Universa 
propter  semetipsum  etc;  et  Apoc.  ult.,  Ego  sutn  Alpha  etc. 


Cap.  XVII. 


--'viSi^I&fSV^ 


CAPITULUM  DECIMUM  OCTAVUM 

QUOMODO  DEUS  SIT  FINIS  RERUM. 


jESTAT  igitur  inquirendum  quomodo  Deus 
sit  omnium  finis.  Quod  quideni  ex  prae- 
missis  fiet  manifestum. 

Sic  enim  est  ultimus  finis  omnium 
•Lib.i.cap.xiii.  rerum  quod  tamen  est  prius  omnibus  in  essendo*. 
Finis  autem  aliquis  invenitur  qui,  etiam  si  pri- 
matum  obtineat  in  causando  secundum  quod  est 
in  intentione,  est  tamen  in  essendo  posterius. 
Quod  quidem  contingit  in  quolibet  fine  quem 
agens  sua  actione  constituit ;  sicut  medicus  con- 1 
stituit  sanitatem  per  suam  actionem  in  infirmo, 
quae  tamen  est  finis  eius.  Aliquis  autem  finis 
invenitur  qui,  sicut  est  praecedens  in  causando, 
ita  etiam  in  essendo  praecedit:  sicut  dicitur  finis 
id  quod  aliquid  sua  actione  vel  motu  acquirere  ■ 
intendit,  ut  locum  sursum  ignis  per  suum  mo- 
tum,  et  civitatem  rex  per  pugnam.  Deus  igitur 
sic  est  finis  rerum  sicut  aliquid  ab  unaquaque 
re  suo  modo  obtinendum. 

Adhuc.  Deus   est   simul  ultimus  rerum  finis,  ■ 
•  c«p.  pr«ec.      et  primum  agens,  ut    ostensum   est  *.  Finis  au- 


tem  per  actionem  agentis  constitutus,  non  potest 
esse  primum  agens,  sed  est  magis  effectus  agentis. 
Non  potest  igitur  Deus  sic  esse  fmis  rerum  quasi 
aliquid  constitutum,  sed  solum  quasi  aliquid  prae- 
existens  obtinendum. 

Amplius.  Si  aliquid  agat  propter  rem  aliquam 
iam  existentem,  et  per  eius  actionem  aliquid 
constituatur,  oportet  quod  rei  propter  quam  agit 
aliquid   acquiratur   ex    actione    agentis:    sicut   si 

■  inilites  pugnant  propter  ducem,  cui  aquiritur  vi- 
ctoria,  quam  milites  suis  actionibus  causant.  Deo 
autem  non  potest  aliquid  acquiri  ex  actione  cu- 
iuslibet  rei:  est  enim  sua  bonitas  omnino  per- 
fecta,  ut  in  primo  libro  *  ostensum  est.  Relin- 
quitur  igitur  quod  Deus  sit  finis  rerum,  non  sicut 
aliquid  constitutum  aut  effectum  a  rebus,  neque 
ita  quod  aliquid  ei  a  rebus  acquiratur,  sed  hoc 
solo  modo,  quia  ipse  rebus  acquiritur. 

Item.  Oportet  quod  eo  modo  effectus  tendat 

'  in  finem  quo  agens  propter  fmem  agit.  Deus, 
autem,  qui   est  primum  agens  omnium  rerum. 


*Cap.  XXXVII  sqq. 


4  finis  om  aYZ;  omnium  om  GN.         lo  sua]  in  sua  BFGW.         actione]  intentione  N. 
51   et]  ut  aWZc. 

12  cuiuslibet]  cuiuscuraque  EG.         16  effectum]  affectum  BCGWXZpF,  factum  Y,  aliquid  effectum  Prf;  E  lac, 


l3  qui]  quia  qui  o.         l5  aliquid]  aliquis  Prf. 
II    qui]  quod  aDW, 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XVIII,  XIX. 


43 


non  sic  agit  quasi  sua  actione  aliquid  acquirat,  Res    igitur   non   ordinantur    in   Deum    sicut    in 

sed  quasi  sua  actione  aliquid  largiatur :  quia  non  finem    cui    aliquid    acquiratur,    sed    ut   ab    ipso 

est  in  potentia  ut   aliquid   acquirere    possit,  sed  ipsummet  suo  modo  consequantur,  cum  ipsemet 

solum  in  actu  perfecto,  ex   quo  potest   elargiri.  sit  finis. 


b  3  cum]  non  BFH,  ut  CWY. 


Commentaria  Ferrariensis 


•Cf.  Comni.cap 
praec,  init. 


Cuji  sit  ostensum  Deum  esse  omnium  finem,  restat 
inquirendum  quomodo  et  qualiter  sit  rerum  creata- 
rum  finis  *.  Ad  hoc  autem  ostendendum,  duo  facit  Sanctus 
Thomas:  primo,  ostendit  qualiter  sit  finis  omnium  in  com- 
muni;  secundo,  particulariter,  quomodo  sit  finis  substan- 
tiae  intellectualis,  capite  xxv. 

Circa  primum  duo  facit:  primo,  ostendit  Deum  esse 
omnium  Jinem  sicut  ab  unaquaque  re  suo  modo  obtinen- 
dum;  secundo,  quod  hoc  de  ipso  quaerunt  omnia  obtinere, 
ut  illi  assimilentur,  in  capitulo  sequenti. 

I.  Quantum  ad  primum,  arguit  primo  sic.  Deus  sic 
est  uhimus  finis  omnium  rerum  quod  tamen  est  prius 
omnibus  in  essendo.  Ergo  est  omium  finis  tanquam  ali- 
quid  ab  ipsis  obtinendum. 

Ad  manifestationem  antecedentis,  ponitur  distinctio  de 
duplici  fine:  quoniam,  inquam,  aliquis  est  qui  primatum 
obtinet  in  causando  secundum  quod  est  in  intentione,  est 
tamen  in  essendo  posterius,  ut  sanitas ;  aliquis  vero,  sicut 
in  causando,  ita  in  essendo  praecedit,  ut  locus  sursum, 
quem  ignis  intendit  suo  motu  acquirere. 

Advertendum,  cum  dicitur  finem  aliquem  tenere  prima- 
tum  in  agendo,  esse  tamen  posterius  in  essendo,  quod  intel- 
ligitur  de  primatu  in  genere,  vel  respectu  huius,  sicut  sanitas, 
non  autem  simpliciter.  Nam  finis  qui  simpliciter  primatum 
in  causando  tenet,  est  etiam  prius  in  essendo,  scilicet  Deus. 

II.  Secundo.  Deus  est  simul  ultimus  finis  et  primum 
agens.  Ergo  est  finis,  non  constitutus,  sed  praeexistens 
obtinendus.  -  Probatur  consequentia.  Quia  finis  per  actio- 
nem  agentis  constitutus  non  potest  esse  primum  agens, 
sed  est  magis  effectus  agentis. 


Tertio.  Deus  sic  est  finis  quod  non  solum  non  consti- 
tuitur  a  rebus,  sed  nec  etiam  sibi  aliquid  a  rebus  acqUi- 
ritur :  cum  sit  sua  bonitas  omnino  perfecta.  Ergo  hoc  solo 
modo  est  finis  rerum,  quod  ipse  rebus  acquiritur. 

Quarto.  Deus,  qui  est  primum  agens  omnium,  non 
sic  agit  quasi  sua  actione  aliquid  acquirat,  sed  quasi 
aliquid  per  ipsam  largiatur.  Ergo  res  ordinantur  in  Deum 
sicut  in  finem  non  ut  ei  aliquid  acquiratur,  sed  ut 
ipsum  suo  modo  ab  ipso  consequantur.  -  Probatur  ante- 
cedens.  Quia  Deus  non  est  in  potentia,  sed  in  actu  per- 
fecto.  -  Consequentia  quoque  probatur.  Quia  oportet 
quod  eodem  modo  res  tendant  in  finem  quo  agens 
propter  finem  agit. 

III.  Circa  antecedens  huius  rationis,  et  praecedentis,  du- 
bium  occurrit.  Licet  enim  Deus  sua  actione  non  acquirat 
aliquid  a  quo  informetur  et  actuetur  intrinsece,  acquirit 
tamen  aliquid  quod  possideat.  Et  sic  videtur  agere  in  rerum 
productione  ad  acquirendum  aliquid  sibi:  sicut  et  rex  acqui- 
rens  sibi  ex  pugna  aliquam  civitatem,  dicitur  agere  ad  acqui- 
rendam  sibi  civitatem. 

Respondetur  quod,  licet  ex  creatione  rerum  sequatur 
subiectio  creaturae  ad  Deum  et  actualis  possessio  ipsius, 
hoc  tamen  non  auget  Dei  bonitatem :  cum  ipse  bonis 
nostris  non  egeat*;  et  omnia  in  ipso  eminenter  praeexistant. 
Ideo  non  produxit  ipsas  Deus  propter  bonum  aliquod  sibi 
acquirendum,  sed  propter  earum  bonum.  Unde,  ut  inquit 
Magister  Sententiarum,  in  secundo  libro,  dist.  i,  si  quae- 
ratur  ad  quid  creatura  sit  creata,  dicendum  est  ipsam 
creatam  esse  propter  bonitatem  Dei,  scilicet  quae  est  ipse 
Deus,  et  propter  ipsius  creaturae  utilitatem. 


Psalm.  XV,  3. 


-^jJSS^ISicV-^ 


CAPITULUM  DECIMUM  NONUM 

QUOD    OMNIA  INTENDUNT  ASSIMILARI  DEO. 


*  Cap.  praec. 


•  II   Phfs.,    vii 
%;  s.  Tli.  1.  11.  • 

Cf.     I     \\.     XLIV. 

4,  ad  2;  II  11«. 

CLXXI,  6. 


•  IX  Elhic,  VII, 
4;  IX.  7;  5.  Tii. 
1.  7,  11. 


^x  hoc  autem  quod  acquirunt  divinam 
bonitatem,  res  creatae  similes  Deo  con- 
stituuntur.  Si  igitur  res  omnes  in  Deum 
sicut  in  ultimum  finem  tenduntut  ipsius 
bonitatem  consequantur  *,  sequitur  quod  ultimus 
rerum  finis  sit  Deo  assimilari. 

Amplius.  Agens  dicitur  esse  finis  effectus  in- 
quantum  effectus  tendit  in  similitudinem  agentis: 
I.  unde /orma  generantis  est  finis  generdtionis''^.  Sed 
Deus  ita  est  finis  rerum  quod  est  etiam  primum  > 
agens  earum.  Omnia  igitur  intendunt,  sicut  ulti- 
mum  finem,  Deo  assimilari. 

Item.  In  rebus  evidenter  apparet  quod  esse 
appetiint  nattiraliter  * :  unde  et  si  qua  corrumpi 
possunt,  naturaliter  corrumpentibus  resistunt,  et 
tendunt  illuc  ubi  conserventur,  sicut  ignis  sur- 
sum  et  terra  deorsum.  Secundum  hoc  autem 
esse  habent  omnia  quod  Deo  assimilantur,  qui 


•  I  de  Gen.   et 
Corr.,  vn,  6. 


est  ipsum  esse  subsistens:  cum  omnia  sint  solum 
quasi  esse  participantia.  Omnia  igitur  appetunt 
quasi  ultimum  finem  Deo  assimilari. 

Praeterea.  Res  omnes  creatae  sunt  quaedam 
imagines  primi  agentis,  scilicet  Dei:  agens  enim 
agit  sibi  simile  *.  Perfectio  autem  imaginis  est 
ut  repraesentet  suum  exemplar  per  similitu- 
dinem  ad  ipsum:  ad  hoc  enim  imago  consti- 
tuitur.  Sunt  igitur  res  omnes  propter  divinam 
similitudinem  consequendam  sicut  propter  ulti- 
mum  finem. 

Adhuc.  Omnis  res  per  suum  motum  vel  actio- 
nem  tendit  in  aliquod  bonum  sicut  in  finem,  ut 
supra*  ostensum  est.  In  tantum  autem  aliquid  de  *cap.  ivi, 
bono  participat,  in  quantum  assimilatur  primae 
bonitati,  quae  Deus  est.  Omnia  igitur  per  motus 
suos  et  actiones  tendunt  in  divinam  similitudi- 
nem  sicut  in  finem  ultimum. 


9  generantis]  generati  Pc,  generationis  N.  11     intendunt  sicut  ultimum]  tendunt  sicut  in  (ad  Vd,  om  Y)  ultimum  GYPd,  in  eura  ten- 

dunt  sicut  in  ultimum  E,  intendunt  sicut  ultimo  (fini)  NZ;  in  ultimum  etiam  b.  i3    In  rebusj  In  omnibus  rebus  EGNPc;  In  rebus  omni- 

bus  b.  14   unde...  naturaliter  hom  om  Z. 

5  scilicet  Dei  om  Z.  6  autem]  enim  Pc. 


44 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XIX. 


Commentaria  FerrarieiX3is 


PosTQUAM    ostendit    Sanctus  Thomas  Deum   esse   rerum 
omnium   finem    ab    unaquaque    re    obtinendum,   vult 
•Cf.Comm.cap.  nuHC  ostendere  ultimum  rerum  finem  esse  Deo  assimilari*. 
praec,  init.         circa  hoc  autem  duo  facit:  primo,  ostendit  propositum; 
secundo,  removet  quaedam  dubia,  cap,  .xxiv.  , 

Circa  primum  duo  facit:  primo,  ostendit  quod  omnia 
intendunt  Deo  assimilari  quantum  ad  bonitatem;  secundo, 
quod  intendunt  sibi  assimilari  quantum  ad  causalitatem, 
cap.  XXI. 

Circa  primum  duo  facit:  primo,  ostendit  quod  omnia 
intendunt  assimilari  Deo  quoad  bonitatem;  secundo,  osten- 
dit  quod  omnia  tamen  a  divina  bonitate  deficiunt,  capite 
sequenti. 

I.  Quantum  ad  primum,  ponitur  haec  conclusio  :  Ulti- 
tnus  Jinis  rerum  creatarum  est  Deo  assimilari. 

Et  arguitur  prinio  sic.  Res  tendunt  in  Deum  sicut  in 
ultimum  finem  ut  ipsius  bonitatem  consequantur.  Ergo 
intendunt  tanquam  finem  ultimum  Deo  assimilari.  -  Pro- 
batur  consequentia.  Quia  res  creatae  ex  hoc  quod  acqui- 
runt  divinam  bonitatem,  similes  Deo  constituuntur. 

Adverte  quod  Sanctus  Thomas  accipit  antecedens  ex 
praecedenti  capitulo.  Cum  enim  ostensum  sit  ibidem,  in 
ultima  ratione,  quod  res  ordinantur  in  Deum  sicut  in  fi- 
nem  ut  ipsum  suo  modo  consequantur;  non  appetitur 
autem  finis  nisi  inquantum  habet  rationem  boni :  sequitur 
quod  res  tendant  in  ipsum  Deum  tanquam  in.  finem  ul- 
timum  ut  eius  bonitatem  consequantur. 

Secundo.  Deus  est  ita  finis  rerum  quod  est  etiam  pri- 
mum  agens  earum.  Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia. 
Quia  agens  dicitur  finis  efiectus  inquantum  eftectus  tendit 
in  similitudinem  agentis.   Cuius  signum    est,  quod   forma 

•  cf.  text.  et  var.   generati  est  finis  generationis*. 

Advertendum  quod  forma  generati,  cum  sit  similis  for- 
mae  generantis,  dupHciter  considerari  potest :  uno  modo, 
absolute  et  secundum  se;  alio  modo,  ut  similis  formae 
generantis.  Primo  modo  non  habet  quod  sit  eius  finis, 
scilicet  principaliter  intentus  finis  generationis  ut  a  gene- 
rante  egreditur,  sed  secundo  modo:  ut  vult  Sanctus  Tho- 
mas  Prima,  q.  xliv,  a.  4,  ad  2.  Ex  hoc  autem  quod  forma 
generati,  quae  est  similis  formae  generantis,  ut  sic,  est 
finis  generationis,  manifeste  arguitur  quod  generans  et 
agens  intendit  seipsum  secundum  quandam  similitudinem 
communicare.  Et  consequenter,  si  agens  ponatur  finis  sui 
efiectus,  hoc  erit  inquantum  ipse  effectus  tendit  in  simi- 
litudinem  agentis  per  acceptionem  formae  similis  formae 
ipsius.  Propterea  Sanctus  Thomas,  ad  ostendendum  quod 
agens  dicitur  finis  effectus  inquantum  effectus  tendit  in 
similitudinem  agentis,  adduxit  pro  signo  quod  forma  ge- 
nerati  est  finis  generationis. 

•  Vid.  n.  VII.  Tertio*.  Secundum  hoc  omnia  habent  esse  quod  Deo, 

qui  est  esse  subsistens,  assimilantur.  Ergo  omnia  appetunt 
quasi  ultimum  finem  Deo  assimilari.  -  Probatur  conse- 
quentia.  Quia  omnia  naturaliter  appetunt  esse.  Quod  pa- 
tet,  quia  et  corrumpentibus  naturaliter  resistunt;  et  illuc 
tendunt  ubi  conserventur. 

II.  Circa  istam  propositionem,  Omnia  naturaliter  ap- 
petunt  esse,  dubitatur.  Nam  quidam  videntur  appetere  non 
esse:    ut  patet  in    iis    qui   se    voluntarie    occidunt.  Et  in 

"  Vers.  6.  damnatis,  de  quibus   dicitur  Apoc.  ix*,  Desiderabunt  ho- 

mines  tnori,  et  fugiet  mors  ab  eis.  apparet  desiderium 
non  essendi.  Ergo  non  videtur  verum  quod  omnia  natu- 
raliter  esse  appetant :  appetitus  enim  non  potest  ferri  in 
oppositum  eius  quod  naturaliter  appetitur. 

III.  Ad  evidentiam  huius  difficultatis,  quae  sane  non 
parva  est,   prius  declarandum  est   quomodo  non  esse  ap- 

•  Num.  VI.  peti  possit;  deinde  ad  dubium  respondendum*. 

.Sciendum  itaque  primo  quod,  cum  nihil  habeat  ratio- 
nem  appetibilis  nisi  ratione  boni,  esse  non  habet  quod 
appetatur  nisi  inquantum  habet  boni  rationem.  Ut  autem 
dicitur  Prima,  q.  v,  a.  1 ;  et  Verit.,  q.  xxi,  a.  5;  et  q.  xxii, 
a.  1,  ad  7,  secundum  esse  substantiale  non  dicitur  aliquid 


simpliciter  et  absolute  bonum,  sed  tantum  secundum  quid; 
secundum  autem  perfectiones  superadditas  dicitur  simpli- 
citer  bonum.  Ex  quo  sequitur  quod  esse  substantiale  est 
appetibile  simpliciter  et  absolute  si  sit  debitis  perfectionibus 
coniunctum;  per  se  autem  sumptum  est  appetibile  tantum 
secundum  quid.  Sequitur  etiam  quod  ipsum  esse  humanum, 
coniunctum  privationi  debitarum  perfectionum,  quod  est 
esse  in  tristitiis  aut  malitia,  sive  miseria  *,  simpliciter  et   '  <^'-  '^  Sent... 

11  1  ,.    ■  T-      •  1  11         d.  xLix.  q.  i,a.3, 

absolute  malum  est,    ut  dicitur    verit.,  q.  xxii,  loco  alle-   qu»  2,  adj3. 

gato,  tanquam  oppositum  bono  simpliciter,  licet  secundum 

quid  sit  bonum.  Et  ideo  est  simpliciter  fugiendum,  licet 

sit   secundum    quid  appetibile.  Unde   inquit   Philosophus 

IX  Etliic.  *,  quod   omnibus  delectabile    est  esse,   sed  non   '  Cap.  ix,  7,  S; 

.    ^  •  I  •..  j  j  ..  s.  Tli.  1.  11. 

oportet  acctpere  malam  vttam  et  corruptam,  et  eam  quae 
est  in  tristitiis. 

2.  Secundo  attendendum  est,  ex  doctrina  Sancti  Thomae 
in  illa  responsione  ad  7,  quod,  cum  carere  malo  bonuin 

sit,  ut  dicitur   V  Ethicorum  *,  in  appetendo  eiusdem   ra-   '.^ap-  '■  'o;  «- 

tionis  est  esse  bonum,  et   esse  ablativum   et  corruptivum 

mali.  Similiter  in  fugiendo  et  detestando  eiusdem  rationis 

est   esse  malum,   et  esse   corruptivum   boni.   Sicut    enim 

appetitur  bonum,  ita    appetitur    ablatio  et   remotio  mali; 

et  sicut  quis  fugit  et  detestatur  malum,  ita  fugit  et  dete- 

statur  remotionem  aut  corruptionem  boni.  Unde  et  hic*   "  vid.  text. 

dicitur  quod  corruptibilia  naturaliter  resistunt  corrumpen- 

tibus.  Ex  quo  infertur  quod  non  esse,  inquantum  est  re- 

motivum  mali,  habet  rationem  boni  et  est  appetibile ;  in- 

quantum  autem  est  remotivum  boni,  non  est  bonum,  sed 

habet  rationem   mali,  et  consequenter  non  est  appetibile, 

sed  fugiendum  et  detestandum.  Unde,  quia  esse  cum  mi- 

seria  et  tristitiis,  quod  est  esse  coniunctum  privationi  de- 

bitarum  perfectionum,    est   simpliciter  malum  et  fugien- 

dum,    licet    secundum    quid    sit    bonum,    ratione    scilicet 

ipsius  esse ;  non  esse,  inquantum  est  ablativum  et  remo- 

tivum  miserae  et  poenalis  vitae,  est  simpliciter  bonum,  et, 

simpliciter    ac    absolute   loquendo,    est    eligibile;    licet  sit 

malum  secundum  quid  et  secundum  quid  fugiendum,  in- 

quantum  tollit  esse  substantiale.  Quia  vero  esse,  secundum 

se  consideratum,  bonum  quoddam  est,  non  esse,  inquan- 

tum  removet  esse,  malum  est  et  fugiendum. 

Ex  iis  patet  intellectus  eius  quod  dicitur  Prima  Parte, 
q.  V,  a.  2,  ad  3;  et  IV  Sent.,  d.  l,  q.  11,  a.  1*,  cum  di-  •  Qu»  3. 
citur  quod  non  esse  secundum  se  non  est  appetibile,  sed 
est  appetibile  per  accidens  inquantum  est  ablativum  poe- 
nalis  et  miserae  vitae.  Intelligitur  enim  quod  ipsum  non 
esse  solitarie  et  secundum  propriam  rationem  consideratum, 
inquantum  est  pura  negatio  esse,  non  est  appetibile,  cum 
nullam  habeat  boni  rationem,  sed  sit  tantum  privatio  et 
remotio  boni:  secundum  autem  quod  habet  suae  rationi 
hanc  rationem  adiunctam,  quod  est  esse  ablativum  miserae 
et  poenalis  vitae,  sic  est  appetibile,  quia  sub  illa  rationc 
habet  rationem  boni,  ut  patuit. 

3.  Tertio  attendendum  est  quod  appetere  non  esse  ali- 
quando  potest  esse  secundum  rectam  rationem,  aliquando 
vero  contra  rectam  rationem.  Si  enim  malum  quod  quis 
fugit,  et  quod  per  non  esse  removetur,  sit  in  veritate 
simpliciter  malum,  et  simpliciter  ac  omnino  fugiendum, 
sicut  est  malum  et  miseria  damnatorum,  pdtest  secundum 
rectam  rationem  appeti  non  esse,  inquantum  est  huiusmodi 
mali  ablativum  et  remotivum.  Et  hoc  videtur  intendere 
Sanctus  Thomas  in  IV  Sent.,  loco  praeallegato.  Cum  enim 
dicat,  rcspondendo  ad  quaestionem  quam  movit,  Utrum 
damnati  recta  ratione  et  deliberativa  possint  appetere  non 
esse,  quod  possunt  eligere  non  esse  secundum  delibera- 
tivam  rationem,  quia  hoc  est  eis  melius  qiiam  esse,  patet 
quod  loquitur  de  recta  ratione :  alioquin  non  satisfaceret 
quaesito. 

Si  autem  non  sit  simpliciter  et  omnino  malum,  tanquam 
omnino  fugiendum,  sed  tantum  secundum  falsam  existi- 
mationem  alicuius,  tunc  non  potest  appeti  secundum  rec- 
tam  rationem    non  esse  inquantum    est   remotivum  eius- 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XIX. 


45 


•Lib.III.cap.vn. 
-  Cf.  IV  Sent., 
loc.  cit ,  arg.  1 . 


modi  mali.  Qui  enim  propter  pecuniae  amissionem  se 
suspendit,  eligit  non  esse,  sed  non  secundum  rectam  ra- 
tionem:  quia  iste  existimat  carentiam  pecuniarum  esse 
malum  simpliciter  et  summum  malum  omnino  fugiendum, 
eo  quod  ultimum  finem  in  possessione  pecuniae  consti- 
tuit;  et  tamen  in  veritate  non  est  sic.  Similiter  est  de  aliis 
qui  ex  falsa  existimatione  alicuius  mali  appetunt  non  esse. 

4.  Habetur  ergo  ex  praedictis  primo,  quod  non  esse, 
per  se  et  solitarie  consideratum,  non  est  appetibile:  quia 
nullo  modo  est  bonum. 

Habetur  secundo,  quod  non  esse  est  per  accidens  ap- 
petibile,  inquantum  est  remotivum  alicuius  mali :  quia  sic 
est  bonum  per  accidens,  id  est  ratione  remotionis  mali, 
quae  mali  remotio  bonum  quoddam  est. 

Habetur  tertio,  quod  non  esse,  inquantum  est  mali  re- 
motivum,  est  secundum  rectam  rationem  appelibile  si 
malum  cuius  est  remotivum  sit  simpliciter  malum  et 
omnino  fugiendum,  ut  est  peccatum  et  poena  damnatorum. 

Habetur  quarto  quod,  si  malum  quod  per  non  esse 
aufertur,  non  sit  simpliciter  malum  nec  omnino  fugiendum, 
ut  est  pecuniarum  amissio,  sic  non  esse,  inquantum  talis 
mali  remotivum,  non  est  secundum  rectam  rationem  eli- 
gibile. 

IV.  Sed  ex  dictis  resultat  unum  dubium.  Videtur  enim 
quod  nullo  modo  non  esse  possit  magis  appeti  quam  esse 
sub  quocumque  malo.  IUud  enim  est  magis  appetibile  quod 
magis  habet  de  ratione  boni.  Esse  auttm  in  tristitiis  aut 
miseria  habet  ahquid  de  ratione  boni:  hoc  enim  includit 
ipsum  esse  substantiale,  quod  est  aHquod  bonum.  Non 
esse  autem  omnino,  sub  quacumque  ratione  consideretur, 
nullam  rationem  boni  habet,  quia  nullum  esse  ponit.  Ergo 
magis  est  eligendum  esse  sub  miseria  quam  omnino  non 
esse.  Et  per  consequens  nullo  modo  appetendum  est  non 
esse. 

Confirmatur  etiam  auctoritate  Augustini,  de  Libero  Ar- 
bitrio*.  Inquit  enim:  Considera  qtianlum  boium  est  esse, 
quod  et  beati  et  miseri  volunt.  Maius  enim  est  esse  et 
esse  miserum,  quam  otnnino  non  esse. 

1.  Ad  hanc  dif&cultatem  toUendam,  considerandum  est 
quod,  cum  non  esse,  sub  quacumque  ratione  negativa  con- 
sideratum,  ut  sic,  non  habeat  rationem  boni  aut  appeti- 
bilis,  eo  quod  ratio  boni  fundetur  in  esse;  oportet,  ad  hoc 
ut  ipsum,  sub  ratione  negativa  consideratum,  habeat  ra- 
tionem  boni,  quod  ad  aHquod  esse  et  bonum,  ratione  cuius 
ipsum  sit  bonum  et  appetibile,  resolvatur.  Et  ideo  inquit 
'  Vid.  111, 2,  Ex  Sanctus  Thomas,  in  Prima  Parte,  loco  praeallegato*,  quod 
non  esse  non  est  bonum  et  appetibile  nisi  per  accidens, 
inquantum  scilicet  quoddam  esse  appetitur  quo  honio  non 
sustinet  privari.  Quatuor  enim  concurrunt  in  ipso  appe- 
titu  non  esse:  primum  est  aHquod  esse  et  bonum  appe- 
titum,  puta  felicitas:  secundum  est  malum  per  quod  pri- 
vatur  tale  esse,  puta  miseria;  tertium  cst  remotio  talis 
mali,  puta  miseriae;  quartum  est  non  esse,  quod  appe- 
titur  inquantum  cum  ipso  est  remotio  taHs  maH.  Ipsum 
ergo  non  esse,  ut  remotivum  mali,  habet  rationem  boni 
et  appetibilis :  sed  hoc  sibi  convenit  originaliter  ratione 
illius  esse  quod  est  primo  appetitum,  quod  per  se  bonum 
est  et  appetibile.  Unde,  Hcet  omnino  non  esse,  ut  sic,  non 
sit  bonum  et  appetibile;  esse  autem  sub  miseria  aHquid 
habeat  bonitatis :  non  esse  tamen,  inquantum  remotivum 
maH,  includit  bonum  aliquod,  ratione  cuius  remotio  mali 
fundamentaliter  et  originaHter  appetitur. 

3.  Ad  dubium  ergo,  negatur  quod  esse  sub  miseria  ct 
tristitia  magis  habeat  de  ratione  boni  quam  non  esse  ut 
est  remotivum  miseriae.  Ad  probationem,  negatur  quod  non 
esse,  ut  remotivum  miseriae,  nullam  habeat  rationem  boni 
et  nullum  esse  dicat.  Licet  enim  non  esse  ratione  nega- 
tionis,  inquantum  est  praecise  negatio,  nuHum  esse  ponat, 
fundamentaliter  tamen  et  radicaHter  ponit  aHquod  esse, 
puta  feHcitatem,  ratione  cuius  refeHitur  esse  sub  miseria, 
et  appetitur  non  esse  tanquam  miserae  vitae  remotivum. 
Propter  quod  ait  Sanctus  Thomas  in  Quarto,  ubi  supra  *, 
quod  non  esse,  licet  maxime  malum  sit  inquantuvi  privat 
esse,  tatnen  valde  bonum  est  inquantuni  privat  miseriam, 
quae  est  ma.viminn  malorum.   Unde   quod   dixit  Salvator 


•Ad  3. 


noster,  Matth.  xxvi  *,  de  luda,  Melius  erat  ei  si  natus  non 
fuisset  homo  ille,  intelligitur  quod  ipsum  non  esse  ludae 
fuisset  ei  melius  per  accidens  quam  esse,  ratione  scilicet 
mali  quod  per  non  esse  remotum  fuisset  si  non  fuisset 
natus;  cuius  quidem  mali  remotio  est  maxime  appetenda, 
inquantum  ipsum  malum,  scilicet  aeterna  damnatio,  op- 
ponitur  feHcitati,  quae  maxime  appetibilis  est.  -  Habet  et 
alias  expositiones  hoc  dictum  Salvatoris,  sed  de  iis  nihil 
ad  propositum  refert. 

Ad  Augustinum  dicitur  primo,  ex  doctrina  Sancti  Tho- 
mae  in  Quarto,  loco  allegato*,  quod  intelligit  non  esse  non 
posse  eHgi  per  se,  sed  tantum  per  accidens  modo  dicto. 

Dicitur  secundo,  quod  maius  est  esse  et  miserum  esse 
quam  omnino  non  essc,  si  non  esse  per  se  accipiatur,  pro 
sola  scilicet  negatione  essendi.  Sed  si  co-inteHigatur  cum 
tali  non  esse  amotio  maH  oppositi  illi  bono  quod  est  origo 
et  fundamentum  appetendi  non  esse,  sic  omnino  non  esse 
est  maius  et  appetibiHus,  ratione  ilHus  esse  quod  est  radix 
et  fundamentum  appetitionis  huiusmodi. 

V.  Sed  remanet  adhuc  dubium.  Nam  secundum  hanc 
responsionem,  non  appetitur  remotio  mali  quae  concomi- 
tatur  non  esse,  nisi  quia  appetitur  bonum  quod  ilH  malo 
opponitur.  Hoc  autem  non  videtur  verum  in  eo  qui  ap- 
petit  non  esse.  Nam  omne  esse  accidentale  praesupponit 
esse  substantiale  ;  et  remoto  esse  substantiaH,  omne  aliud 
esse  removetur.  Ergo,  si  aliquis  appetit  non  esse  in  rerum 
natura,  non  appetit  aliquod  aiiud  esse,  ratione  cuius  ap- 
petat  non  esse.  Ergo  falsum  est  quod  non  esse  omnino 
includat  aHquod  esse  ratione  cuius  appetitur  non  esse. 

Respondetur  quod  non  sic  dicimus  non  esse  appetibile 
esse  per  accidens  ratione  alicuius  esse  appetiti  quo  homo 
non  sustinet  privari,  ut  dicitur  Prima  Parte  *,  quasi  appe- 
titus  in  simultatem  utriusque  feratur,  ut  scilicet  aHquis 
appetat  sihi  simul  convenire  et  non  esse  omnino  et  ali- 
quod  esse,  hoc  enim  esset  appetere  contradictoria :  sed 
inteHigilur  quod  aHquod  esse  quod  est  amatum,  et  quo 
homo  non  sustinet  privari,  est  radix  et  fundamentum  quare 
non  esse  sit  appetilsile.  Ex  eo  enim  quod  aHquis  summe 
amat  felicitatem,  summe  detestatur  miseriam,  per  quam 
felicitate  privatur,  et  non  sustinet  ut  perpetuo  sit  miser  ac 
privatus  felicitate ;  et  ideo,  cum  videt  se  non  posse  mi- 
seriam  ac  privationem  feHcitatis  efiligere  nisi  per  non  esse, 
appetit  non  esse,  quo  illud  malum  quod  maxime  detestatur 
eflugiat.  Et  sic  patet  quod  esse  et  bonum  est  ratio  et  fun- 
damentum  appetitionis  non  esse  :  appetibile  est  enim  non 
esse  inquantum  est  remotivum  maH ;  remotio  autem  mali 
est  appetibilis  inquantum  ipsum  malum  habetur  odio  ;  ha- 
betur  autem  odio  malum  eo  quod  bonum  oppositum  ap- 
petatur  et  diligatur.  Unde  est  quidem  simultas  appetitio- 
nis  non  esse  et  felicitatis,  non  autem  appetitio  simuJtatis 
ipsorum. 

VI.  Ex  istis  patet  ad  dubium  principale  *.  Dicitur  enim 
quod  dictum  Sancti  Thomae,  quod  est  etiam  Aristotelis, 
IX  Ethicorum,  scilicet  quod  omnia  naturaliter  appetunt 
esse,  intelligitur  de  esse  completo  perfectionibus  conve- 
nientibus  et  debilis,  ut  ipse  exponit  in  IV  Sent.,  loco 
praeallegato  *. 

IntelHgitur  etiam  de  appetitu  per  se.  Huic  autem  non 
repugnat  quod  aHqui  appetant  non  esse  per  accidens,  in- 
quantum  est  remotivum  mali  quod  esse  naturaliter  desi- 
deratum  privat. 

VII.  Quarto  *.  Omnes  creaturae  sunt  imagines  primi  ' 
agentis,  scilicet  Dei.  Ergo  sunt  propter  eius  simiHtudinem 
consequendam  sicut  propter  ultimum  finem.  -  Probatur 
antecedens.  Quia  omne  agens  agit  sibi  simile.  -  Conse- 
quentia  etiam  probatur.  Quia  ad  hoc  imago  constituitur 
ut  repraesentet  suum  exemplar  per  simiHtudinem  ad  ipsum. 

Quinto.  In  tantum  aliquid  de  bouo  participat,  in  quan- 
tum  assimilatur  primae  bonitati,  quae  est  Deus.  Ergo 
omnia  per  suos  motus  et  actiones  tendunt  in  divinara  si- 
miHtudinem.  -  Probatur  consequentia.  Quia  pmnis  res  per 
suum  motum  vel  actionem  tendit  in  aliquod  bonum  sicut 
in  finem. 

Advertendum,  ex  doctrina  Sancti  Thomae  Prima,  q.  vi, 
a.  4;  et  Verit.  q.  xxi,  a  4,  quod  res  non  dicuntur  hoc  modo 


Vers.  24. 


Ad  I. 


Vide 
f,  2. 


supra^ 


Num.  II. 


Ad 


Vid.  n.  I,  On. 


4a 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XIX,  XX. 


bonae  in  ordine  ad  Deum  quasi  ex  solo  respectu  ad  di- 
vinam  bonitatem  denominentur  bonae,  sicut  medicina  di- 
citur  sana  in  ordine  ad  sanitatem  animalis:  sed  quia  ha- 
bent  in  seipsis  bonitatem  quae  est  similitudo  quaedam 
divinae  bonitatis.  Unde,  cum  dicitur  hic  quod  in  tantum 


aliquid  de  bono  participat,  in  quantum  assimilatur  primae 
bonitati,  intelligitur  ad  hunc  sensum,  quod  unumquodque 
in  tantum  est  bonum,  in  quantum  habet  formam  et  boni- 
tatem  intrinsecam  quae  est  similitudo  quaedam  divinae 
bonitatis. 


-"mSSSI&SV^ 


CAPITULUM  VIGESIMUM 

QUOMODO  RES  IMITENTUR  DIVINAM  BONITATEM. 


f  ATET  ergo  ex  his  quae  dicta  sunt  quod 
assimilari  ad  Deum  est  ultimus  omnium 
finis.    Id    autem    quod    proprie    habet 

•  cap  XVI.        '^JMSS^  rationem  finis,  est    bonum  *.  Tendunt 

igitur  res  in  hoc  quod  assimilentur  Deo  proprie 
inquantum  est  bonus. 

Bonitatem  autem  creaturae  non  assequuntur 
eo  modo  sicut  in  Deo  est,  licet  divinam  boni- 
tatem  unaquaeque  res  imitetur  secundum  suum 
modum.  Divina  enim  bonitas  simplex  est,  quasi 
tota  in  uno  consistens.  Ipsum  enim  divinum  esse 
omnem  plenitudinem  perfectionis  obtinet,  ut  in 

"  cap.  xxvm.  primo  libro  *  probatum  est.  Unde,  cum  unum- 
•  quodque  in  tantum  sit  bonum  in  quantum  est 
pertectum,  ipsum  divinum  esse  est  eius  perfecta  : 
bonitas:  idem  enim  est  Deo  esse,  vivere,  sapien- 
tem  esse,  beatum  esse,  et  quidquid  aliud  ad  per- 
fectionem  et  bonitatem  pertinere  videtur,  quasi 
tota  divina  bonitas  sit  ipsum  divinum  esse. 
Rursumque  ipsum  divinum   esse  est  ipsius  Dei  ■ 

'  Lib.  I,  cap.  existentis  substantia*.  In  aliis   autem  rebus  hoc 
accidere  non  potest.  Ostensum  est  enim  m  Se- 

♦  cap.  XV.         cundo  *  quod  nuUa  substantia  creata  est  ipsum 

suum  esse.  Unde,  si  secundum  quod  res  quae- 
libet  est,  bona  est;  non  est  autem  earum  aliqua 
suum  esse:  nulla  earum  est  sua  bonitas,  sed  earum 
quaelibet  bonitatis  participatione  bona  est,  sicut 
et  ipsius  esse  participatione  est  ens. 

Rursus.  Non  omnes  creaturae  in  uno  gradu 
bonitatis  constituuntur.  Nam  quorundam  sub-  o 
stantia  forma  et  actus  est:  scilicet  cui  secundum 
id  quod  est,  competit  esse  actu  et  bonum  esse. 
Quorundam  vero  substantia  ex  materia  et  forma 
composita  est:  cui  competit  actu  esse  et  bonum 
esse,  sed  secundum  aliquid  sui,  scilicet  secundum  n 
formam.  Divina  igitur  substantia  sua  bonitas  est; 
substantia  vero  simplex  bonitatem  participat  se- 
cundum  id  quod  est;  substantia  autem  composita 
secundura  aliquid  sui. 

In  hoc  autem  tertio  gradu  substantiarum  ite-  40 
rum  diversitas  invenitur  quantum  ad  ipsum  esse. 
Nam  quorundam  ex   materia   et   forma  compo- 
sitorum  totam  materiae  potentiam  forma  adim- 


plet,  ita  quod  non  rernanet  in  materia  potentia 
ad  aliam  formam:  et  per  consequens  nec  in  ali- 
qua  alia  materia  potentia  ad  hanc  formam.  Et 
huiusmodi  sunt  corpora  caelestia,  quae  ex  tota 
materia  sua  constant.  -  Quorundam  vero  forma 
non  replet  totain  materiae  potentiam:  unde  adhuc 
in  materia  remanet  potentia  ad  aliam  formam; 
et  in  alia  materiae  parte  remanet  potentia  ad 
hanc  formam;  sicut  patet  in  elementis  et  elemen- 

i  tatis.  Quia  vero  privatio  est  negatio  in  substantia 
eius  quod  substantiae  potest  inesse,  manifestum 
est  quod  cum  hac  forma  quae  non  implet  totain 
materiae  potentiam,  adiungitur  privatio  formae: 
quae  quidem  adiungi  non  potest  substantiae  cuius 
forma  implet  totam  materiae  potentiam;  neque 
illi  quae  est  forma  per  suam  essentiam;  et  multo 
minus  illi  cuius  essentia  est  ipsum  suum  esse. 
Cum  autem  manifestum  sit  quod  motus  non 
potest  esse  ubi  non  est  potentia  ad  aliud,  quia 

'  motus  est  actiis  existentis  in  potentia  *;  itemque 
manifestum  sit  quod  malum  est  ipsa  privatio 
boni:  planum  est  quod  in  hoc  ultimo  substan- 
tiaruin  ordine  est  bonum  mutabile  et  permixtio- 
nem  mali  oppositi  habens;  quod  in  superioribus 
substantiarum  ordinibus  accidere  non  potest.  Pos- 
substantia  ultimo  modo  dicta, 
in  esse,  ita  ultimum 


gradum 


gra- 


sidet  igitur   haec 
sicut  ultimum 
dum  in  bonitate 

Inter  partes  .etiam  huius  substantiae  ex  materia 
et  forma  compositae,  bonitatis  ordo  invenitur. 
Cum  enim  materia  sit  ens  in  potentia  secundum 
se  considerata,  forma  vero  sit  actus  eius;  sub- 
stantia  vero  composita  sit  actu  existens  per  for- 
mam:  forma  quidem  erit  secundum  se  bona, 
substantia  vero  composita  prout  actu  habet  for- 
raam;  materia  vero  secundum  quod  est  in  po- 
tentia  ad  formara.  Et  licet  unumquodque  sit  bo- 
num  inquantum  est  ens,  non  tamen  oportet  quod 
materia,  quae  est  ens  solura  in  potentia,  sit  bona 
solura  in  potentia.  Ens  enira  absolute  dicitur, 
bonum  autem  etiam  in  ordine  consistit :  non  enim 
solura  aliquid  bonum  dicitur  quia  est  finis,  vel 
quia  est  obtinens  finera ;  sed,  etiam  si  nondum 


•  III  Phys.,  I,  6; 
s.  Th.  1.  7. 


18  pertinere  videtur /fa  EGNfe;  esse  videtur  pertinere  aWX  e/ sme  esse  DYZPc.  20  Rursumque /fa  G;  Rursum  quia  ceferi.  24  quaelibet 
est...  non  est  autem  Ita  Z(N);  quaelibet...  non  est  aDWXPc,  quaelibet  est...  nec  est  Y,  est  quaelibet...  non  est  b;  E  legit:  Unda  secundum 
quod  res  quaelibet  bona  est  non  est  earum  etc;  G:  Unde  si  est  res  quaelibet  bona  non  est  earum  etc.  Teste  N,  p.\  habebat:  Unde  .secundum 
hoc  quod  est,  quaelibet  earura  bona  est;  non  est  autem  earum  aliqua  suum  esse;  nulla  igitur  earum  est  sua  bonitas.  i-j    bonitatis]  bonitas 

oXY,  sua  bonitas  W,  om  D.         3l   scilicet  om  EGWXY,  post  cui  D. 

8  alia]  aliqua   Pc;  et  in  alia...  g  formam  hom   om   EG ;  7  ad  aliam...  8  potentia  hom  om  W.  18  sit]  est  aWXcrf.  20  itemque) 

item  cum    EN,  item   quia   (manifestum   est)    G,    item    quod   cum    Z.  2  3  et  permixtionem]  cum  permixtione  Pd;  P   ante  habens  addit  se. 

41  autem  etiam]  autem  et  CFHWPc,  autem  BDY. 


*  S.  Th,  1.  XXIII ; 
cap.  V,  1.  1. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XX.  47 

ad  finem  pervenerit,  dummodo  sit  ordinatum  in     busdam  superioribus  eis,  sicut  elementa  anima- 
finem,  ex  hoc  ipso  dicitur  bonum.  Materia  ergo     libus  et  hominibus,  quia  non  possunt  pertingere 


ad  perfectionem  cognitionis  et  intellectus,  quam 
consequuntur  animalia  et  homines. 

Manifestum  est  ergo  ex  dictis  quod,  licet  Deus 
secundum  suum  simplex  esse  perfectam  et  totam 
suam  bonitatem  habeat,  creaturae  tamen  ad  per- 
fectionem  suae  bonitatis  non  pertingunt  per  solum 
suum  esse,  sed  per  plura.  Unde,  licet  quaelibet 


non  potest  simpliciter  dici  ens  ex  hoc  quod  esl 
potentia  ens,  in  quo  importatur  ordo  ad  esse: 
potest  autem  ex  hoc  simpliciter  dici  bona,  pro-  ; 
pter  ordinem  ipsum.  In  quo  apparet  quod  bo- 
num  quodammodo  amplioris  est  ambitus  quam 
ens:  propter  quod  Dionysius  dicit,  iv  cap.  de  Div. 
Nom.  ''•,  quod  bommi  se  exlendit  ad  existentia  et 

non  existentia.  Nam  et  ipsa  non  existentia,  sci-  ,0  earum  sit  bona  inquantum  est,  non  tamen  potest 
licet  materia  secundum  quod  intelligitur  priva-  simpliciter  bona  dici  si  aliis  careat  quae  ad  ipsius 
tioni  subiecta,  appetit  bonum,  scilicet  esse.  Ex  bonitatem  requiruntur:  sicut  homo  qui,  virtute 
quo  patet  quod  etiam  sit  bona:  nihil  enim  ap-  spoliatus,  vitiis  est  subiectus,  dicitur  quidem  bo- 
petit  bonum  nisi  bonum.  nus  secundum  quid,  scilicet  inquantum  est  ens  et 

Est  et  alio  modo  creaturae  bonitas  a  bonitate  ■!  inquantumest  homo,  nontamen  bonussimpliciter, 
divina  deficiens.  Nam,  sicut  dictum  est,  Deus  in  sed  magis  malus.  Non  igitur  cuilibet  creaturarum 
ipso  suo  esse  summam  perfectionem  obtinet  bo-  idem  est  esse  et  bonum  esse  simpliciter:  licet 
nitatis.  Res  autem  creata  suam  perfectionem  non  quaelibet  earum  bona  sit  inquantum  est.  Deo 
possidet  in  uno,  sed  in  multis:  qitod  enim  est  in  vero  simpliciter  idem  est  esse  et  esse  bonum. 
supremo  iinitmn,  mititiplex  in  infimis  invenitiir  *.  =0  Si  autem  res  quaelibet  tendit  in  divinae  bo- 
Unde  Deus  secundum  idem  dicitur  esse  virtuosus,  nitatis  similitudinem  sicut  in  finem;  divinae  autem 
sapiens  et  operans,  creatura  vero  secundum  di-  bonitafi  assimilatur  aliquid  quantum  ad  omnia 
versa:  tantoque  perfecta  bonitas  alicuius  creaturae  quae  ad  propriam  pertinent  bonitatem;  bonitas 
maiorem  multiplicitatem  requirit,  quanto  magis  autem  rei  non  solum  in  esse  suo  consistit,  sed 
a  prima  bonitate  distans  invenitur.  Si  vero  per-  ^  in  omnibus  aliis  quae  ad  suam  perfecfionem  re- 
fectam  bonitatem  non  potest  attingere,  imperfe-     quiruntur,  ut  ostensum  est:  manifestum  est  quod 


ctam  retinebit  in  paucis.  Et  inde  est  quod,  licet 
primum  et  summum  bonum  sit  omnino  simplex; 
substantiaeque  ei  in  bonitate  propinquae,  sint  pa- 
riter  et  quantum  ad  simplicitatem  vicinae:  infimae 
tamen  substantiae  inveniuntur  simpliciores  qui- 


res  ordinantur  in  Deum  sicut  in  finem  non  solum 
secundum  esse  substantiale,  sed  etiam  secundum 
ea  quae  ei  accidunt  pertinenfia  ad  perfecfionem ; 
et  etiam  secundum  propriam  operationem,  quae 
etiam  pertinet  ad  perfectionem  rei' 


•Cf.inf. 
Conim. 


C.  XXVII, 


1   sit]  non  sit  aX.  \'i  sit  Ita  DZP;  sunt  ceteri;  cf  \i  appetit;  pA  secundum  N  habebat:  Ex  quo  patet  quod  etiam  non  existentia  actu 

sunt  bona.  l5  Est  et  Ita  N;  Est  etiam  et  b,  Est  autem  et  Pc,  Est  autem  ceteri.  20  multiplex]  multipliciter  BGZc.  29  substantiaeque) 

substantiae  quoque  N,  substantiae  etiam  quae  Y.  sint]  sunt  D,  sunt  sint  Ccf.  var.  praeced.)  Y,  sit  P.  3o  infimae  Ita  WYfrPc;  in  fine  ceteri. 

6    et  totam  om  EG,  totam  D.  10    tamen  om  NpZ.  19    simpliciter  hic  et  iterum  post  esse  bonum  oGWXVPc,  hic  et  ante  esse 

bonum  EZ,  tantum  ante  esse  bonum  b,  post  DN.  27  in  Deum  Ita  DNWZ6P;  in  Deo  ceteri.  29  ea]  omnia  EGYZi».  perfectionem) 

ipsius  addunt  DEGZiPc.  3l   pertinet]  pertinent  DJPrf. 


Commentai'ia  Kerrarieasis 


N' 


"Cf.  Comm, 
praec,  inii. 


'  Cf.  n.  III. 


•  Cf.  var.  ad 
«9- 


E  occasione  praecedentis  conclusionis  aliquis  existi- 
maret  sic  creaturas  divinam  bonitatcm  imitari  quod 
illis  eodem  modo  bonitas  conveniat  sicut  Deo,  vult  Sanctus 
Thomas  ostendere  quod  sic  divinam  bonitatem  imitantur 

"P-  quod  tamen  ab  ipsa  deficiunt  *.  Et  ait  quod,  licet  omnia 
tendant  ad  hoc  quod  assimilentur  Deo  inquantum  est 
bonus,  cum  tendant  in  ipsum  sicut  in  ultimum  finem, 
bonum  autem  sit  quod  proprie  habet  rationem  finis :  Non 
tamen  creaturae  assequuntur  bonitatem  eo  modo  quo  est 
in  Deo,  sed  eam  imitantiir  suo  modo. 

I.  Et  tangit  duplicem  dii^erentiam  bonitatis  divinae  ad 
bonitatem  creaturae.  Prima  est  *,  quod  divina  bonitas  est 
simplex,  quasi  tota  in  uno  consistens,  inquantum  ipsum 
divinum  esse  omnem  perfectionem  continet,  et  est  eius 
perfecta   bonitas.    Unde   Deo  simpliciter  idem  est  esse  et 

^yb  bonum  esse  simphciter*.  Res  autem  creata  non  possidet 
suam  perfectionem  et  bonitatem  in  uno,  sed  in  muhis: 
quia  quod  est  in  supremo  unitum,  multipe.v  in  injimis  in- 
venitur.  Non  enim  per  sokmi  suum  esse  pertingunt  crea- 
turae  ad  perfectionem  suae  bonitatis,  sed  per  plura ;  et 
quanto  creatura  secundum  suam  bonitatem  magis  a  prima 
bonitate  distat,  tanto  eius  perfecta  bonitas  maiorem  muUi- 
phcitatem  requirit;  licet  ahter  sit  si  perfectam  bonitatem 
non  possit  attingere.  Unde,  Hcet  quaehbet  creatura  sit  bona 
inquantum  est,  non  tamen  potest  dici  bona  simphciter  si 
aliis  careat  quae  ad  ipsius  bonitatem  requiruntur:  sicut 
homo  vitiosus  est  bonus  secundum  quid,  scihcet  inquantum 


ens  aut  inquantum  homo,  non  tamen  bonus  simphciter, 
sed  magis  malus. 

Ex  iis  sequitur  quod,  cum  res  quaelibet  tendat  in  divinae 
bonitatis  similitudinem  sicut  in  finem,  quod  ipsa  ordinatur 
in  Deum  sicut  in  finem  non  solum  secundum  esse  substan- 
tiale,  sed  etiam  secundum  ea  quae  ei  accidunt  pertinentia  ad 
eius  perfectionem,  etiam  secundum  propriam  operationem. 

II.  Secunda  differentia  est  *.  quia  Deus  est  sua  bonitas, 
cum  sit  suum  esse:  nulla  autem  creatura  est  suum  esse 
et  sua  bonitas,  sed  est  bona  participatione  bonitatis,  sicut 
et  participatione  ipsius  esse  est  ens. 

Et  in  hac  etiam  participatione  multi  sunt  gradus.  Sub- 
stantia  enim  simplex,  quae  est  forma  et  actus,  bonitatem 
et  esse  actu  participat  secundum  id  quod  est  *.  Substantia 
autem  composita  e.x  materia  et  forma  bonitatem  et  esse 
actu  participat  secundum  aliquid  sui,  scilicet  secundum 
formam  *. 

Item  in  hoc  gradu,  scilicet  substantiae  compositae,  in- 
venitur  diversitas  quantum  ad  ipsum  esse  et  bonitatem*. 
Nam  corpora  caelestia,  quae  ex  tota  sua  materia  constant, 
habent  materiam  quae  non  est  in  potentia  ad  aham  formam, 
et  consequenter  non  habent  formac  privationem  adiunctam; 
sicut  nec  ihi  quae  est  forma  per  suam  essentiam,  nec  illi 
cuius  essentia  est  ipsum  suum  esse,  adiungitur  privatio 
formae.  Non  est  etiam  in  ipsis  bonum  mutabile  et  ad- 
mixtionem  mali  oppositi  hahens:  cum  motus  non  possit 
esse  ubi  non  est  potentia  ad  aliud.  -  Corpora  vero  infe- 


Cf.  n.  V. 


Cf.  n. 


Ct.  n.  VII. 


Cf.  n.  VIII, 


48 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XX. 


'  Cf.  n.  XII. 
Cf.  n.  XV. 


Num.^i. 
•  Cap.  III. 


riora,  quorum  forma  non  replet  totam  capacitatem  ma- 
teriae,  habent  materiam  in  potenlia  ad  aliam  formam:  et 
ideo  cum  forma  ipsa  adiungitur  privatio  formae.  Propter 
quod  in  huiusmodi  corporibus  est  bonum  mutabile,  per- 
mixtionem  mali  oppositi  habens.  Et  haec  ultimum  gradum 
tenent  in  bonitate,  sicut  et  in  esse. 

Adhuc,  inter  partes  huiusmodi  substantiae  compositae 
bonitatis  ordo  invenitur.  Nam  forma,  quae  est  actus,  est 
secundum  se  bona;  substantia  composita,  quae  est  actu 
per  formam,  est  bona  secundum  quod  actu  habet  formam; 
materia  vero,  quae  est  ens  in  potentia,  est  bona  secundum 
quod  est  in  potentia  ad  formam. 

Si  quis  autem  diceret  materiam  non  esse  bonam  nisi 
in  potentia,  quia  etiam  non  est  ens  nisi  in  potentia:  - 
respondetur  quod  non  est  eadem  ratio  de  ente  et  bono: 
quia  ens  absolute  dicitur;  bonum  autem  etiam  in  ordine 
consistit.  Idcirco,  licet  materia  non  possit  simpliciter  dici 
ens  tx  eo  quod  est  potentia  ens,  in  quo  importatur  ordo 
ad  esse;  potest  tamen  simpliciter  dici  bona,  propter  or- 
dinem  ipsum  ad  finem  et  bonum*.  Ex  quo  apparet  bonum 
esse  quodammodo  amplioris  ambitus  quam  ens  *,  iuxta 
illud  Dionysii,  iv  cap.  de  Div.  Nom.,  Bonum  se  e.vtendit 
ad  e.xistentia  et  non  e.vistentia. 

III.  Circa  primam  differentiam  inter  bonitatem  divinam  et 
bonitatem  creaturae  *,  quae  est  Augustini  in  VIII  de  Trin.**, 
cum  dicitur  quod,  quanto  magis  a  bonitate  prima  distat 
creatura,  tanto  eius  perfecta  bonitas  maiorem  habet  mul- 
tiplicitatem,  licet  aliter  sit  si  non  possit  attingere  perfec- 
tam  bonitatem,  advertendum  quod  per  bonitatem  perfec- 
tam  videtur  intelligere  Sanctus  Thomas  bonitatem  quam- 
cumque  creatam  secundum  perfectum  modum  ipsius;  per 
imperfectam  vero  bonitatem  secundum  ipsius  imperfectum 
modum.  Et  est  sensus  quod,  quanto  natura  magis  a  prima 
bonitate  distat,  tanto  bonitas  quae  in  superiori  natura 
invenitur  et  in  inferiori,  maiorem  multiplicitatem  accipit 
in  ipsa  natura  inferiori:  sicut,  quia  cognoscere  sensibilia 
et  intelligibilia  est  perfectio  inventa  in  homine  et  in  sub- 
stantia  separata,  invenitur  in  substantia  separata,  quae  minus 
distat  a  prima  bonitate,  unite,  scilicet  per  unicam  poten- 
tiam,  quae  est  intellectus;  in  homine  autem,  qui  magis  a 
divina  bonitate  elongatur,  multipliciter  et  divisim  inveni- 
tur,  per  sensum,  inquam,  et  intellectum.  Unde  in  huius- 
modi  sese  concomitantur  propinquitas  ad  Deum  secundum 
bonitatem,  et  vicinitas  secundum  simplicitatem:  quae  enim 
simpliciora  sunt,  maiorem  propinquitatem  habent  ad  bo- 
nitatem  divinam.  Propter  hoc  ait  Sanctus  Thomas  quod 
substantiae  summo  bono,  quod  est  omnino  simple.v,  in 
bonitate  provinquae,  sunt  pariter,  idest  simul,  etiam  ei 
quantum  ad  simplicitatem  vicinae.  Ubi  autem  inferiora  ad 
bonitatem  et  perfectionem  superioris  naturae  pertingere 
non  possunt,  sed  imperfectam  quandam  et  sibi  propriam 
habent  perfectionem,  non  oportet  quod,  quanto  natura 
magis  distat  a  prima  honitate,  tanto  magis  habeat  suam 
imperfectam  bonitatem  muUiplicatam:  immo  potest  bo- 
nitas  esse  multiplicior  in  natura  magis  propinqua  bonitati 
divinae  et  perfectiori.  Unde  in  huiusmodi  non  sese  conco- 
mitantur  propinquitas  in  bonitate  ad  summum  bonum,  et 
vicinitas  ad  ipsum  in  simplicitate:  cum  aliquid  inveniatur 
vicinius  Deo  in  simplicitate,  et  tamen  remotius  sit  in  bo- 
nitate,  sicut  dat  exemplum  Sanctus  Thomas  de  elementis 
et  animalibus  ac  hominibus ;  elementa  enim,  quia  non 
possunt  pertingere  ad  perfectionem  cognitionis  et  intel- 
lectus,  sed  habent  imperfectam  bonitatem,  sunt  quidem 
propinquiora  Deo  quantum  ad  simplicitatem,  et  habent 
suam  bonitatem  magis  unitam,  et  tamen  non  sunt  Deo 
magis  propinqua  quantum  ad  bonitatem  quam  animalia 
et  homines;  immo  animalia  et  homines,  cum  sint  per- 
fectiora,  sunt  Deo  quantum  ad  bonitatem  propinquiora, 
licet  suam  bonitatem  magis  divisam  et  multiplicatam  ha- 
beant.  Idcirco  addidit  Sanctus  Thomas:  licet  aliter  sit  si 
non  possit  perfectam  bonitatem  attingere. 

IV.  Circa  id  quod  dicitur  in  eadem  differentia,  homi- 
nem  virtute  spoliatum  et  subiectum  vitiis  non  esse  bo- 
num  simpliciter,  immo  malum,  secundum  quid  tamen  esse 
bonum,  scilicet  inquantum  est  ens  et  inquantum  est  homo, 


advertendum  quod  ly  inquantum  est  homo  duplicem  spe- 
cificationem  potest  facere:  scilicet  suhstantialem  tantum; 
et  substantialem  simul  cum  accidentibus  complentibus  bo- 
nitatem  et  perfectionem  hominis.  Hic  ergo  accipitur  in- 
quantum  specificat  substantiam  hominis  .  praecise :  non 
autem  ut  specificat  bonitatem  hominis  completam  et  per- 
fectam  accidentibus  ad  hominis  bonitatem  requisitis.  Ve- 
rum  enim  est  dicere  de  homine  perdito  et  scelesto  quod 
est  bonus  quantum  ad  bonitatem  substantialem  hominis : 
quia  sibi  nihil  deficit  de  iis  quae  ad  constituendam  ho- 
minis  speciem  requiruntur,  et  sic  est  bonus  inquantum 
substantialiter  homo.  Non  autem  est  bonus  quantum  ad 
omnia  quae  ad  hominis  perfectionem  tam  substantialem 
quam  accidentalem  requiruntur:  cum  careat  virtute,  quae 
hominis  bonitatem  absolutam  complct.  Unde  non  est  verum 
quod  sit  bonus  inquantum  homo,  idest,  quantum  ad  omnia 
quae  ad  completam  hominis  bonitatem  requiruntur:  alio- 
quin  esset  verum  simpliciter  et  absolute  dicere  quod  est 
bonus,  quod  negat  Sanctus  Thomas. 

V.  In  secunda  difterentia  *,  quae  est  auctoris  Libri  de 
Causis  *,  circa  illam  propositionem,  Creatura  participa- 
tione  ipsius  esse  dicitur  ens,  considerandum  quod  illud 
duplicem  sensum  habere  potest.  Unus  est,  quod  ex  ipso 
esse  dicatur  ens  tanquam  ex  eo  a  quo  imponitur  nomen 
entis,  non  tamen  tanquam  ex  re  principaliter  nomine  entis 
significata:  sicut  si  diceremus  hanc  substantiam  dici  la- 
pidem  ex  laesione  pedis  *.  Et  sic  verum  est  unamquamque 
creaturam  dici  ens  participatione  ipsius  esse,  non  autem 
per  essentiam:  quia  nomen  entis  impositum  est  ab  esse 
quod  in  creatura  distinguitur  a  rei  essentia. 

Alius  sensus  est,  quod  dicatur  ens  ex  participatione 
esse  tanquam  ex  eo  quod  primo  et  principaliter  nomine 
entis  significatur.  Et  hoc  etiam  verum  est  de  ente  parti- 
cipialiter  sumpto:  non  autem  de  ipso  sumpto  nominaliter 
est  verum.  Ut  enim  in  primo  libro  *  patuit,  entis  participia- 
liter  sumpti  esse  est  abstractum:  nominaliter  autem  sum- 
pti  abstractum  est  essentia.  Et  quia  nomen  concretum 
primo  et  principaliter  significat  suum  abstractum,  ens  par- 
ticipialiter  sumptum  primo  et  principaliter  significat  e5,ve; 
ens  vero  nominaliter  sumptum  primo  et  principaliter  signi- 
ficat  essentiam.  Et  ideo  aliquid  dicitur  ens  secundum  quod 
ens  participialiter  sumitur,  per  participationem  ipsius  esse ; 
dicitur  autem  ens  nominaliter  accipiendo  ens,  non  per 
participationem  esse,  sed  per  suam  essentiam. 

Intelligitur  ergo  propositio  Sancti  Thoraae  et  de  ente 
nominaliter  sumpto,  quantum  ad  id  a  quo  nomen  est  im- 
positum:  et  de  ente  participialiter  sumpto,  quantum  ad  id 
quod  primo  et  principaliter  significat. 

VI.  Circa  illam  propositionem,  Substantia  simplcv,  qiiae 
est  forma  et  actus,  bonitatem  et  esse  participat  secundum 
id  quod  est*,  advertendum  quod  non  sic  intelligitur  quasi 
ipsa  formae  substantia  sit  sua  bonitas  et  suum  esse :  sed 
quia,  cum  composita  habeant  esse  et  bonitatem  ab  aliquo 
alio  formaliter,  scilicet  a  forma,  quae  est  pars  compositi, 
ipsa  forma  non  habet  esse  et  bonitatem  ab  alia  forma,  sed 
esse  ab  ipsa  immediate,  nulla  alia  interveniente  forma, 
resultat. 

VII.  Circa  illud  dictum,  .Substantia  composita  parti- 
cipat  bonitatem  et  esse  actu  secundum  aliquid  sui,  .<!cilicet 
secundum  formam  *,  advertendum  quod  non  est  sensus  in 
composito  solam  partem  quae  est  forma  habere  esse  et 
bonitatem,  non  autem  compositum  ipsum,  denominarique 
compositum  ens  et  bonum  a  sua  parte,  sicut  denominatur 
homo  crispus  a  crispitudine  capillorum:  sed  sensus  est 
quod  ipsum  quidem  totum  est  bonum  et  ens,  sicut  id 
quod  habet  esse  et  bonitatem,  sed  tamen  ipsum  esse  et 
ipsam  bonitatem  accipit  a  sua  parte,  scilicet  a  forma,  a 
qua  primo  sibi  provenit  essc. 

VIII.  Circa  ea  quae  tanguntur  in  difterentia  bonitatis 
corporum  caelestium  et  corporum  inferiorum*,  multipli- 
citer  dubitatur.  Primo*,  quia  tria  a  Philosopho,  I  Phj^sic.**, 
ponuntur  principia  rerum  naturalium:  scilicet  materia, 
forma,  et  privatio.  Sed  caelum  est  ens  naturale.  Ergo 
oportet  ista  tria  sibi  inesse.  Ergo  falsum  est  materiae  caeli 
non  adiungi  privationem. 


*  Num.  II. 

•  Prop.  2;  s.  Th. 
I.  3. 


•  hidori  Etym,, 
XVI,  III. 


*Ciip.xxv,comm. 
n.  VII. 


"  Num.  11,  El  in 
hac. 


Ibid. 


*  Ibid..  Item. 

•  Cf.  n.  IX. 

*■  Cap.    VII,    12 
sqq.;  s.  Th.  1. 13. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XX. 


49 


■"  a.  n.  X. 


^S.Th.VIIJ.e, 
15;  Did.  VI,  VII, 

3:    XV,    2.  -  Cf.  I, 

III :  s.Th.1.4,  5. 
*  Cf.  n-  XI. 


*  Ca 
Tb 


.ap.  VI 


VII,  15; 


""  Num.  VIII. 


( 


-  S.  Th.  I. 
Did.  lib.  XI, 
3  »<!<)• 


•  Cf.  lib.  I, 

XVII. 


cap. 


Secundo  *,  quia  videntur  repugnare  quod  caelum  habeat 
materiam,  et  tamen  non  habeat  bonum  mutabile.  Ut  enim 
arguit  Commentator  I  Caeli,  comm,  i3,  si  corpus  caeleste 
est  compositum  ex  materia  et  forma,  sequitur  quod  sit 
generabile  et  corruptibile.  -  Item  quia,  ut  habetur  ex  I 
ct  VII  Metaph.*,  materia  est  pcr  quam  aliquid  potest  esse 
et  non  esse. 

Tertio  *,  quia  non  videtur  posse  salvari  in  substantiis 
inferioribus  esse  bonum  mutabile  cum  permixtione  mali 
oppositi,  ut  hic  dicitur.  Opposita  enim  non  sunt  in  eodem 
simul. 

IX.  Ad  evidentiam  primi  dubii,  considerandum  est  quod 
Aristoteles  in  I  Pliysicorum  investigat  principia  rerum  na- 
turalium  inquantum  naturalia  per  generationem  et  transmu- 
tationem  fiunt:  ut  patet  ibidem  textu  68*.  Ideo  illa  prin- 
cipia  sunt  quaerenda  in  rebus  naturalibus  quantum  ad  illud 
esse  secundum  quod  transmutabilia  sunt.  Si  autem  aliquod 
esse  habeant  transmutationi  non  subiectum,  non  sunt  illa 
principia  circa  illud  esse  quaerenda.  Caelum  autem  secun- 
dum  suum  esse  substantiale  est  ingenerabile  et  incorrupti- 
bile.  Ideo  non  oportet  ex  dictis  ab  Aristotele  in  I  Physi- 
corum  ponere  haec  tria  principia  in  caelo,  ut  ad  esse 
substantiale  ordinantur.  Et  sic  non  oportet  materiae  caeli 
esse  adiunctam  privationem.  -  Oportet  tamen  alia  ex  causa 
in  caelo  esse  materiam  et  formam,  quia  videlicgt  est  sub- 
stantia  corporea:  formam  enim  corpoream  oportet  in 
aliquo  susceptivo  esse,  et  illud  est  materia. 

X.  Ad  secundum  *  dicitur  quod  nulla  est  repugnantia, 
si  considerentur  verba  Sancti  Thomae.  Quia,  licet  caelum 
materiam  habeat,  illa  tamen  non  est  potentia  ad  aliam 
formam,  nec  est  subiecta  privationi  alterius  formae,  ex  quo 
habet  aliquid  ut  sit  transmutabile. 

Ad  rationem  ex  Commentatore  sumptam,  quaecumque 
fuerit  Commentatoris  opinio  de  materia  caeli,  dicitur  quod, 
si  corpus  caeleste  esset  compositum  ex  fornia  et  materia 
existente  in  potentia  ad  aliam  formam,  sive  existente  sub 
privatione  alterius  formae,  utique  esset  generabile  et  cor- 
ruptibile.  Modo,  non  dicit  Sanctus  Thomas  materiam  caeli 
esse  huiusmodi,  sed  ipsam  neque  esse  in  potentia  ad  aham 
formam,  neque  esse  privationi  subiectam.  Ideo  illud  non 
sequitur  ex  eo  quod  ponitur  materia  in  caelo. 

Similiter  ad  confirmationem  ex  Aristotele  dicitur  quod 
loquitur  de  materia  subiecta  privationi,  quae  est  princi- 
pium  rerum  transmutabilium  inquantum  substantialiter 
transmutabilia  sunt. 

2.  Sed  contra  hanc  responsionem  dubium  aftert  pro- 
cessus  Aristotelis  XII  Metaphys.,  text.  3o  *.  Arguit  enim 
primo,  quod  oportet  substantiam  quae  movet  motu  sem- 
piterno,  esse  semper  actu  moventem.  Deinde,  quod  oportet 
eam  esse  substantiam  quae  sit  actus,  non  autem  quae  sit 
in  potentia :  quia  contingit  quod  potentia  est,  non  esse. 
Ex  quo  ulterius  infert  quod  oportet  ipsam  esse  sine  ma- 
teria.  -  Ex  hoc  enim  arguitur  sic.  Si  esset  aliqua  materia 
quae  non  esset  principium  corruptionis,  non  posset  argui 
ahquid  omnino  carere  materia  ex  eo  quod  non  potest  non 
esse.  Sed  Aristoteles  concludit  primam  substantiam  esse 
immaterialem  ex  eo  quod  non  potest  non  esse,  praesertim 
secundum  expositionem  Sancti  Thomae.  Ergo  omnis  mate- 
ria  est  principium  corruptionis.  Si  ergo  in  caelo  ponatur 
materia,  sequitur  quod  caelum  secundum  se  sit  corruptibile. 

3.  Respondetur,  et  dicitur  primo,  quod  Aristoteles  ex  illo 
processu  non  vult  concludere  primam  substantiam  esse 
omnino  immaterialem,  sed  solum  ipsam  esse  immaterialem 
per  carentiam  materiae  quae  est  *in  potentia  ad  non  esse. 
Hoc  enim  suo  proposito  sufiicit,  quo  vult  ostendere  opor- 
tere  eam  sempiternam  esse.  Unde,  dum  concludit  quod 
eius  substantia  est  actus,  non  intendit  quod  sit  omnino 
simplex  forma,  sed  quod  nihil  est  in  eius  substantia  quod 
sit  in  potentia  ad  aliud  esse. 

Dicitur  secundo,  quod  ipsam  primam  substantiam  esse 
omnino  immaterialem,  habet  Aristoteles  ex  alio  funda- 
mento,  ex  hoc  scilicet  quod  est  primum  movens  omnino 
immobile:  nam  omne  quod  habet  materiam,  mobile  est  *. 

Et  sic  constat  quod  processus  ille  Aristotelis  non  tollit 
quin    in    aliquo    sit  materia    et   tamen    sit   incorruptibile, 

SUMMA    CONTRA    Ge.NT1I.ES    D.    ThOMAK    ToM.   II. 


quando  materia  sua  non  est  subiecta  privationi  neque  in 
potentia  ad  aliud  esse,  sicut  invenitur  in  caelo. 

XI.  Ad  tertium*  dicitur  quod  forma  et  privatio,  similiter 
bonum  et  malum,  dupliciter  considerari  possunt.  Uno  modo, 
secundum  rationes  communes  et  generales  formae  et  pri- 
vationis,  sive  boni  et  mali.  Alio  modo,  secundum  parti- 
culares  rationes :  inquantum  videlicet  haec  est  talis  forma 
et  haec  talis  privatio,  et  hoc  tale  bonum,  hoc  vero  tale 
malum.  Si  considerentur  primo  modo,  sic  sunt  opposita: 
inquantum  ratio  formae  et  ratio  privationis  formae,  simi- 
liter  ratio  boni  et  ratio  mali,  sunt  oppositae  rationes.  Sed 
hoc  modo  non  inconvenit  opposita  simul  esse  in  eodem: 
inquantum  in  eodem  potest  esse  aliquid  cui  convenit  ratio 
formae,  et  aliquid  cui  convenit  ratio  privationis.  -  Si  vero 
considerentur  secundo  modo,  sic  non  quaelibet  privatio 
cuilibet  formae,  neque  cuilibet  bono  quodlibet  malum,  sed 
determinatae  formae  determinata  opponitur  privatio :  for- 
mae  enim  aeris  opponitur  privatio  iormae  aeris,  non  autem 
privatio  formae  aquae.  Et  secundum  hanc  considerationem, 
forma  et  privatio  quae  sunt  opposita,  non  possunt  simul 
esse  in  eodem  subiecto:  sed  bene  forma  et  privatio  quae 
sibi  non  opponitur,  simul  esse  possunt.  -  Propositio  ergo 
Sancti  Thomae  intelligenda  est  de  malo  et  bono,  non 
secundum  particulares  rationes  oppositas,  sed  secundum 
generales  rationes.  Talia  autem  opposita  non  inconvenit 
simul  in  eodem  esse. 

XII.  Circa  id  quod  dicitur,  materiam,  licet  sit  ens  in  po- 
tentia,  esse  tamen  bonam  non  in  potentia,  sed  simpliciter*, 
occurrit  dubium.  Primo,  quia  videtur  hoc  contradicere  iis 
quae  in  hoc  capitulo  dicuntur.  Dictum  est  enim  quod, 
licet  unaquaeque  creatura  sit  bona  inquantum  est,  non 
tamen  potest  simpliciter  bona  dici  si  aliis  careat  quae  ad 
eius  bonitatem  requiruntur.  Ex  hoc  autem  arguitur  sic.  Ens 
in  actu  ex  ipso  esse,  remotis  aliis  perfectionibus,  non  di- 
citur  bonum  simpliciter.  Ergo  multo  minus  ens  in  poten- 
tia,  et  omni  actu  carens,  dicitur  bonum  simpliciter. 

Secundo  *,  quia  Verit.,  q.  xxi,  a.  2,  ad  3,  dicitur  quod 
materia  est  bona  in  potentia,  non  autem  in  actu,  sicut 
est  ens  in  potentia  et  non  in  actu.  -  Idem  dicitur  Prima, 
q.  V,  a.   3,  ad  3. 

XIII.  Ad  evidentiam  huius  dubii,  duo  sunt  consideranda. 
Primum  est  diff^erentia  quam  hic  ponit  Sanctus  Thomas 
inter  ens  et  bonum :  haec  scilicet,  quod  ens  dicitur  abso- 
lute,  bonum  autem  etiam  in  ordine  consistit ;  et  ideo  ma- 
teria  ex  hoc  quod  est  potentia  ens,  non  potest  dici  sim- 
pliciter  ens;  sed  bene,  propter  ordinem  ad  esse  et  ad  bonum, 
potest  dici  simpliciter  bona.  Ubi  advertendum  est  quod 
bonum  et  ens  ditferunt,  quia  nomen  entis  dicitur  tantum 
de  iis  in  quibus  suum  formale  significatum  invenitur:  illud 
enim  tantum  est  ens,  tanquam  id  quod  est,  cui  convenit 
habere  esse.  Nomen  vero  boni  dicitur  non  tantum  de  eo 
in  quo  formaliter  invenitur  ratio  boni,  sed  etiam  de  eo 
quod  ad  bonum  habitudinem  habet:  sicut  sanum  non  di- 
citur  solum  de  animali,  in  quo  formaliter  sanitas  invenitur, 
sed  etiam  de  medicina  et  cibo  et  urina,  quae  ad  sanitatem 
animalis  habitudinem  habent.  Propterea  inquit  Sanctus 
Thomas,  de  Verit.  q.  xxi,  a.  1,  quod  primo  et  principa- 
liter  dicitur  bonum  ens  perfectivum  alterius  per  modum 
finis.  Secundario  autem  dicitur  bonum  quod  est  ductivum 
in  Jinem,  prout  utile  dicitur  bonum,  vel  quod  est  natum 
consequi  Jinem  :  sicut  et  sanum  dicitur  non  solum  habens 
sanitatem,  sed  etiam  perjiciens,  conservans  et  signijicans. 
Bonum  ergo  dicitur  primo  de  eo  quod  est  finis,  atque  de 
eo  quod  iam  finem  obtinet,  non  propter  ordinem  quem 
habeat  ad  bonum,  sed  quia  in  se  perfectum  est  et  forma- 
liter  bonum.  Dicitur  etiam  de  aliquo  non  ex  eo  quod  in 
se  perfectum  sit,  sed  ex  eo  quod  ordinem  habet  ad  bonum, 
tanquam  tendens  ad  ipsum.  Propter  hoc  dixit  Sanctus 
Thomas  quod  ens  absolute  dicitur,  bonum  vero  etiam 
consistit  in  ordine:  quia  videlicet  bonum  dicitur  non  solum 
de  eo  quod  actu  habet  esse  et  perfectionem,  sed  etiam 
de  eo  quod  ad  perfectionem  tendit;  ens  vero  dicitur  de  eo 
quod  formaliter  in  seipso  continet  entitatem  et  esse. 

Secundum  est,  quod  bonum  simpliciter  potest  duobus 
modis  intelligi.  Uno  modo,  pro  eo    quod   est   formaliter 


Num.  viii. 


*  Cf.  nnni.  11,  5« 
quis. 


Cf.  nnm.  xiv. 


5o 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XX,  XXI. 


'  Num.  XII. 


bonum,  tanquam  videlicet  in  seipso  habens  bonitatis  com- 
plementum:  sicut  dicimus  quod  animal  est  simpliciter  sa- 
num,  medicina  autem  non  est  simpliciter  sana.  Alio  modo, 
pro  eo  quod  absolute  et  absque  additione  dicitur  bonum: 
sicut  absolute  dicimus  non  solum  quod  animal  est  sanum, 
sed  etiam  quod  medicina  sana  est.  Hoc  ergo  secundo  modo 
accipit  Sanctus  Thomas  bonum  simpHciter,  cum  inquit 
materiam  primam  esse  simpliciter  bonam.  Non  enim,  in- 
quantum  dicit  ordinem  ad  bonum,  dicitur  bona  cum  hac 
additione,  in  potenda,  sicut  dicitur  ens  non  absolutc,  sed 
in  potentia:  sed  absolute  ct  absque  additione  dicitur  bona. 

2.  Ad  primum  ergo  in  oppositum,  negatur  conscquentia. 
Nam  absolute  potest  dici  materia  bona  inquanlum  dicit 
ordinem  ad  bonum:  quia,  inquantum  huiusmodi,  habet 
quidquid  ad  eius  perfectionem  pertinet,  licet  careat  actu  et 
bonitate  sibi  formaliter  inhaerente.  Non  enim  dicitur  bona, 
ut  declaravimus,  tanquam  bonitatem  habens,  sed  tanquam 
in  bonitatem  ordinata. 

Potest  secundo  dici  quod  dictum  Sancti  Thomae  in- 
telligitur  de  eo  quod  dicitur  bonum  tanquam  in  se  bo- 
nitatem  habens:  non  autem  de  eo  quod  dicitur  bonum 
tanquam  in  bonitatem  ordinatum. 

XIV.  Ad  secundum  *  dicitur  quod  materia  dupUciter 
potest  considerari :  uno  modo,  praecise  secundum  se,  in- 
quantum  est  pura  potentia,  id  est  substantia  omni  carens 
actu  sibi  intrinseco  et  essentiali;  aho  modo,  inquantum 
substat  ordini  et  aptitudini  ac  inchnationi  ad  bonum.  Primo 
modo,  est  bonum  tantum  in  potentia :  et  sic  intelligitur  quod 
dicitur  in  locis  allegatis.  Secundo  modo,  est  bona  in  actu: 
et  sic  inteUigitur  quod  hic  dicitur.  Unde  et  in  Prima  Parte, 
post  verba  adducta,  subiungit  Sanctus  Thomas  aliam  re- 
sponsionem,  dicens  quod,  secundum  Platonicos  posset  dici 
quod  materia  prima  est  non  ens,  propter  privationem 
adiunctam,  sed  tamen  participat  aliquid  de  bono,  scilicet 
ipsum  ordinem  vel  aptitudinem  ad  bonum..  -  De  hoc  etiam 
dictum  est  supra,  capite  xi. 


XV.  Circa  illud  quod  dicitur,  bonum  esse  quodammodo 
amplioris  ambitus  quam  ens  *,  notandum  quod  dupliciter 
possumus  ambitum  boni  et  entis  considerare:  uno  modo, 
respectu  eorum  de  quibus  formahter  et  intrinsece  prae- 
dicantur;  alio  modo,  respectu  eorum  de  quibus  quomodo- 
cumque  praedicantur.  Primo  modo,  ens  et  bonum  sunt 
aequaHs  ambitus,  et  sunt  convertibiUa  secundum  suppo- 
sita.  Secundo  vero  modo,  bonum  est  amplioris  ambitus: 
quia  nomen  entis  dicitur  solum  de  iis  in  quibus  invenitur 
formaHter  ratio  entis  et  boni;  nomen  vero  boni  dicitur 
etiam  de  eo  in  quo  non  invenitur  formaHter  ratio  entis 
et  boni,  sciHcet  de  eo  quod  habet  ordinem  ad  esse  et 
bonum.  Et  quia  ambitus  ahcuius  communis  proprie  acci- 
pitur  respectu  eorum  de  quibus  intrinsece  et  formaliter 
praedicatur,  non  autem  respectu  eorum  de  quibus  prae- 
dicatur  extrinsece,  ideo  non  dixit  Sanctus  Thomas  abso- 
lute  quod  bonum  sit  ampHoris  habitus  quam  ens,  sed 
addidit  qnodammodo. 

2.  Sed  contra  dicta  videtur  esse  Sanctus  Thomas  de 
Verit,  q.  xxr,  a.  2,  ad  2;  et  Prima,  q.  v,  a.  2,  ad  2.  Inquit 
enim  quod  bonum  non  se  extendit  ad  non  entia  quae 
sunt  entia  in  potentia,  secundum  praedicationem.  Ergo 
bonum  non  est  maioris  amhitus  quam  ens:  quia  non 
ponitur  maioris  ambitus  nisi  quia  dicitur  de  ente  in 
potentia. 

Respohdetur  quod  dictum  Sancti  Thomae  intelHgitur 
de  praedicatione  formali  et  intrinseca.  Sic  enim  dictum 
est  quod  non  praedicatur  de  materia  et  ente  in  potentia, 
sed  tantum  extrinsece,  sicut  sanum  de  medicina. 

Advertendum  autem  quod  in  Prima  Parte,  et  in  Quae- 
stionibus  de  Veritate,  interpretatur  Sanctus  Thomas  dic- 
tum  Dionysii  quantum  ad  causalitatem.  Quia  enim  bonum 
habet  rationem  finis;  ad  finem  autem  moventur  etiam  ea 
quae  non  sunt  in  actu:  ideo  causalitas  finis,  quae  est  ap- 
peti  ut  id  cuius  amore  alia  appetuntur  et  fiunt,  etiam  ad 
non  existentia  se  extendit. 


■   Niim.    11,  Si 
quis. 


-"N^Kj^JK^V^ 


CAPITULUM  VIGESIMUM  PRIMUM 

QUOD  RES  INTENDUNT  NATURALITER  ASSIMILARI  DEO 
IN  HOC  QUOD  EST   CAUSA. 


*  C«p.  praec. 


Ibid. 


X  his  autem  apparet  quod  res  inten- 
dunt  divinam  ^imilitudinem  etiam  in 
hoc  quod  sunt  causae  aliorum. 

Tendit  enim  in  divinam  similitudi- 
nem  res  creata  per  suam  operationem.  Per  suam 
autem  operationem  una  res  fit  causa  alterius. 
Ergo  in  hoc  etiam  res  intendunt  divinam  simi- 
litudinem,  ut  sint  aliis  causae. 

Adhuc.  Res  tendunt  in  divinam  similitudinem 
inquantum  est  bonus,  ut  supra  *  dictum  est.  Ex 
bonitate  autem  Dei  est  quod  aliis  esse  largitur: 
unumquodque  enim  agit  inquantum  est  actu  per- 
fectum.  Desiderant  igitur  generaliter  res  in  hoc 
Deo  assimilari,  ut  sint  aliorum  causae. 

Amplius.  Ordo  ad  bonum  boni  rationem  ha- 
bet,  ut  ex  dictis  *  est  manifestum.  Unumquodque 
autem  per  hoc  quod  est  causa  alterius,  ordinatur 


ad  bonum:  bonum  enim  solum  causatur  per  se, 
malum  autem  per  accidens  tantum,  ut  ostensum 
est  *.  Esse  igitur  aliorum  causa  est  bonum.  Se- 
cundum  autem  quodlibet  bonum  ad  quod  ali- 
quid  tendit,  intendit  divinam  similitudinem :  cum 
quodlibet  bonum  creatum  sit  ex  participatione 
divinae  bonitatis.  Intendunt  igitur  res  divinam 
similitudinem  in  hoc  quod  sunt  aliorum  causae. 
Item.  Eiusdem  rationis  est  quod  effectus  tendat 
in  similitudinem  agentis,  et  quod  agens  assimilet 
sibi  effectum:  tendit  enim  effectus  in  finem  in 
quem  dirigitur  ab  agente.  Agens  autem  intendit 
sibi  assimilare  patiens  non  solum  quantum  ad 
esse  ipsius,  sed  etiam  quantum  ad  causalitatem: 
sicut  enim  ab  agente  conferuntur  eftectui  naturali 
principia  per  quae  subsistat,  ita  principia  per  quae 
aliorum  sit  causa;  sicut  enim   animal,  dum  ge- 


9  tendunt]  intendunt  GP. 

1   enim  Ita  EGNZ;  igitur  ceteri.  solum    causatur    per    se    Ita  EGNXZ;    soKim    per    se   (per  se  naturaliter  solum  W)  cognoscitur  et 

causatur  ceteri.  7  Intendunt  Ita  DWZ6;  Intenditur  aXY,  Intendit  ENpG;  pro  divinam.  in  divinam  oWXY.  8  sunt  Ita  DYZ;  est  N,  sit 

pG,  sint  ceteri.  9  tendat]  tendit  EGZfc;  pro   assimilet,  assimilat  GZ.  11   enim]  igitur  Pc.  16  ita]  ita  et  Z;  N  legit:  principia  per 

quae  (subsistet...   quae  hom  om)  aliorum  causa  subsistat,  sicut  cum  generatum  accipit  etc. 


Cap.  X. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XXI. 


5i 


neratur,accipit  a  generante  virtutem  nutritivam,ita 
etiam  virtutem  generativam.  Effectus  igitur  tendit 
in  similitudinem  agentis  non  solum  quantum  ad 
speciem  ipsius,sed  etiam  quantum  ad  hocquod  sit 
aliorum  causa.  Sic  autem  tendunt  res  in  similitu- 
dinem  Dei  sicut  effectus  in  similitudinem  agentis, 
cap.  XIX.  ut  ostensum  est  *.  Intendunt  igitur  res  naturaliter 
assimilari  Deo  in  hoc  quod  sunt  causae  aliorum. 
Praeterea.  Tunc  maxime  perfectum  est  unum- 
quodque  quando  potest  alterum  sibi  simile  facere: 
illud  enim  perfecte  lucet  quod  alia  iiluminare 
potest.  Unumquodque  autem  tendens  in  suam 
perfectionem,  tendit  in  divinam  similitudinem. 
Per  hoc  igitur  unumquodque  tendit  in  divinam 
similitudinem,  quod  intendit  aliorum  causa  esse. 


Quia  vero  causa,  inquantum  huiusmodi,  supe- 
rior  est  causato,  manifestum  est  quod  tendere  in 
divinam  similitudinem  per  hunc  modum  ut  sit 
aliorum  causa,  est  superiorum  in  entibus. 

s  Item.  Prius  est  unumquodque  in  se  perfectum 
quam  possit  alterum  causare,  ut  iam  dictum 
est.  Haec  igitur  perfectio  ultimo  accidit  rei,  ut 
aliorum  causa  existat.  Cum  igitur  per  multa 
tendat    res    creata    in    divinam    similitudinem  *, 

■o  hoc  uitimum  ei  restat,  ut  divinam  similitudinem 
quaerat  per  hoc  quod  sit  aliorum  causa.  Unde 
Dionysius  dicit,  ni  cap.  Cael.  Hier.,  quod  omniiim 
divinius  est  Dei  cooperalorem  fieri:  secundum 
quod  Apostolus  dicit,  I  Cor.  iii  ^ :   Dei  adiiitores 

>s  sumus. 


2  igitur]  enim  EGNZ*.  3    agentisj  ut  ostensum  est  hic  addunt  et 

dens  Y.  i3  intendit]  tendit  aGc,  tendit  in  W. 

4  superiorum  Ita  NWY ;  superior  ceteri  codices  et  bc,  superior  perfectio  Prf. 
Z;  lac.  N. 


om  aDWXYPc.  12   tendens  in]  intendens  in  aWXc<i,  inten- 

5  in  se  om  N.  6  iam  om  aDWXYPc.  10  ei  om 


Cap.  pnee. 


Commentaria   Ferrariensis 


'  Ct.  Comm.  cap. 
XIX,  init. 


Adcap.vii,  10. 


'  Num.  VI. 


OSTENso  qiiod  res  intendunt  Deo  assimilari  quantum 
ad  bonitatem,  probat  nunc  Sanctus  Thomas  quod 
intendant  ei  assimilari  quantum  ad  causalitatem*. 

Duplex  autem  potest  esse  sensus  huius  intenti.  Unus, 
quod  omnis  res  creata  inclinatur  ad  causandum  aliquid, 
et  ad  hoc  ut  in  causando  assimiletur  Deo.  Alius,  quod 
res  creata  quae  est  alterius  causa,  per  hoc  quod  aliud 
causat,  tendit  in  divinam  similitudinem.  Licet  autem  uter- 
que  sensus  ahquo  modo  veritatem  habeat,  et  possit  htterae 
adaptari :  -  videtur  enim  unaquaeque  res  in  actu  per  suam 
formam  posse  aliquid  causare,  ut  videtur  velle  Sanctus 
Thomas  I  Ethic,  lect.  1  o  *  (Hcet  non  omnis  possit  causare 
sibi  simile  in  specie),  et  per  consequens  inchnatur  ad  cau- 
sandum,  et  intendit  in  hoc  assimilari  Deo:  similiter  unum- 
quodque  agens,  dum  agit,  intendit  in  agendo  ahquam  Dei 
simihtudinem  -  secundus  tamen  sensus  magis  videtur  hoc 
loco  intendi,  quantum  ex  rationibus  constare  potest. 

Circa  hoc  autem  duo  facit  Sanctus  Thomas:  primo 
enim  probat  propositum;  secundo,  circa  finem  capituU  *, 
ostendit  quod  haec  assimilatio  ad  Deum  in  causando  est 
Cf.  text.  et  var.   superior  rei  perfectio  *. 

I.  Quantum  ad  primum,  arguit  primo  sic.  Res  creatae 
tendunt  in  divinam  similitudinem  per  suam  operationem. 
Ergo  intendunt  in  hoc  divinam  simihtudinem  ut  sunt  ahis 
causa.  -  Probatur  consequentia.  Quia  per  suam  opera- 
tionem  una  res  fit  causa  aherius. 

Pro  declaratione  huius  rationis,  attendendum  quod  hic 
non  sumitur  operatio  communiter,  ut  in  capite  sequenti; 
sed  pro  sola  actione  transeunte.  Unde  antecedentis  sensus 
est  quod  unumquodque  per  suam  actionem  intendit  Deo 
assimilari.  Simihter  alia  propositio  in  hoc  sensu  vera  est, 
scilicet  quod  per  suam  actionem  una  res  est  causa  alterius. 
Sensus  ergo  rationis  est  quod  ideo  res  creata  in  causando 
tendit  in  divinam  similitudinem,  quia  causat  per  suam 
actionem;  per  actionem  autem  intendit  Deo  assimilari, 
tanquam  per  complementum  suae  perfectionis. 

II.  Secundo.  Res  intendunt  Deo  assimilari  inquantum 
est  bonus.  Sed  ipse  ex  sua  bonitate  aliis  esse  largitur: 
cum  unumquodque  agat  inquantum  est  actu  perfectum. 
Ergo  res  generaliter  desiderant  assimilari  Deo  in  hoc  quod 
sunt  causae. 

Adverte  quod  ly  generaliter  positum  in  conclusione 
potest  distribuere  pro  omnibus  rebus  creatis  absolute:  et 
potest  distribuere  pro  omnibus  rebus  habentibus  virtutem 
causativam  aliorum.  Et  utroque  modo,  iuxta  ea  quae  in 
principio  diximus,  verificari  potest.  Videtur  autem,  se- 
quendo  expositionem  datam,  quod  distribuat  pro  causis 
activis  tantum :  ut  sit  sensus  rationis  quod,  cum  Deus  ex 


sua  bonitate  dat  esse  rebus,  res  creatae  quae  aliorum  sunt 
causae,  causando  divinam  bonitatem  imitantur;  et  dum  in- 
tendunt  causare,  intendunt  divinae  bonitatis  similitudinem. 

III.  Tertio.  Esse  aliorum  causam  est  bonum.  Ergo  in 
hoc  quod  res  sunt  aliorum  causae,  divinam  similitudinem 
intendunt. -Probatur  antecedens.  Quia,  cum  solum  bonum 
per  se  cognoscatur  *  et  causetur,  unumquodque  per  hoc 
quod  est  causa  alterius,  ordinatur  ad  bonum.  Ordo  autera 
ad  bonum  boni  rationem  habet.  -  Consequentia  vero  pro- 
batur.  Quia  secundum  quodlibet  bonum  ad  quod  aliquid 
tendit,  intendit  divinam  similitudinem:  quia  bonum  crea- 
tum  est  ex  participatione  divinae  bonitatis, 

IV.  Qiiarto.  Sic  intendunt  res  in  similitudinem  Dei  sicut 
effectus  in  similitudinem  agentis.  Ergo  etc.  -  Probatur  con- 
sequentia.  Quia  effectus  tendit  in  similitudinem  agentis  non 
solum  quantum  ad  speciem  ipsius,  sed  etiam  quantum  ad 
hoc  quod  sit  aliorum  causa :  cum  agens  intendat  assimilare 
sibi  patiens  non  solum  quantum  ad  esse,  sed  etiam  quantum 
ad  causahtatem.sicut  patet  in  effectibus  naturalibus;  eiusdem 
autem  rationis  sit  quod  effectus  tendat  in  similitudinem 
agentis,  et  quod  agens  assimilet  sibi  effectum. 

Circa  hanc  ultimam  propositionem,  advertendum  quod, 
licet  aliqua  dici  possint  esse  eiusdem  rationis  multipliciter, 
tamen  hoc  loco  accipitur  esse  eiusdem  rationis  pro  eo 
quod  est  unum  ex  alio  inferri  et  e  converso :  ut  sit  idem 
esse  eiusdem  rationis  quod  esse  mutuae  argumentationis, 
idest,  quod  unum  ex  altero  deducatur  et  e  converso;  sicut 
si  diceremus  quod  eiusdem  rationis  est  quod  homo  sit 
risibilis,  et  quod  sit  rationalis,  quia  videlicet  unum  est  causa 
alterius,  et  ex  uno  infertur  reliquum  et  e  converso.  Quia 
enim  homo  est  rationalis,  ideo  est  risibilis,  et  ex  eo  quod 
est  rationalis,  infertur  a  priori  quod  est  risibilis ;  et  e  con- 
verso  ex  eo  quod  est  risibilis,  infertur  a  posteriori  quod 
est  rationalis.  Ita  in  proposito,  quod  agens  intendat  assi- 
milare  sibi  effectum  sua  actione,  est  causa  quod  effectus 
tendat  in  similitudinem  agentis,  et  mutuo  se  inferunt.  Ideo 
bene  dicitur  quod  sunt  eiusdem  rationis. 

Circa  istam  propositionem,  Agens  inlendit  sibi  assimi- 
lare  patiens  quantum  ad  causalitatem,  advertendum  quod 
non  intelligitur  universaliter  de  omni  agente,  et  de  eadem 
ratione  causalitatis.  Si  enim  intelligatur  de  eadcm  causa- 
litate  secundum  speciem,  intelligitur  tantum  de  agente  uni- 
voco.  Tale  enim  causat  in  effectu  principium  activum 
eiusdem  rationis  cum  suo  activo  principio:  sicut  homo 
generans  causat  in  homine  genito  virtutem  generativami 
eiusdem  rationis  cum  sua,  et  ideo  assimilat  sibi  effectum  in 
causalitate  eiusdem  rationis.  -  Si  vero  intelligatur  de  cau- 
salitate  in  communi,  sic  extenditur  etiam  ad  agentia  aequi- 


'Vid.text.etvar. 


52 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XXI,  XXII. 


voca:  unumquodque  enim  agens  dat  suo  effectui,  qui  est 
ens  in  actu,  formam,  quae  est  principium  alicuius  actionis; 
et  per  consequens  assimilat  sibi  ipsum  aliquo  modo  quan- 
tum  ad  causalitatem.  Sed,  licet  ita  sit,  propositio  tamen 
Sancti  Thomae  intelligitur  de  paliente  quod  natum  est  esse 
causa  alterius:  sensus  enim  est  quod  agens  intendit  pro- 
ducere  effectum  sibi  similem  in  agendo,  si  talis  effectus 
natus  sit  alterius  causa  esse. 

V.  Quinto.  Per  hoc  quod  ahquid  est  aherius  causa, 
tendit  in  suam  perfectionem :  cum  tunc  maxime  unum- 
quodque  perfectum  sit  quando  potest  sibi  simile  facere,  - 
intelhge  in  natura  quae  est  nata  sibi  simile  facere,  -  ut 
patet  in  eo  quod  lucet  et  illuminare  potest.  Ergo  etc.  - 
Probatur  consequentia.  Quia  unumquodque  tendens  in 
suam  perfectionem,  tendit  in  divinam  simihtudinem. 

Adverte  quod  ista  ratio  differt  a  tertia  ratione,  quia  ibi 
consideratur  esse  causam  ut  est  simpHciter  absolute  bo- 
num,  tanquam  ad  bonum  ordinem  importans:  hic  autem 
consideratur  esse  bonum  ut  perfectionem  agentis.  Ideo 
sunt  rationes  formaliter  distinctae. 

VI.  Quantiim  ad  secundum  *,  probat  quod  tendere  in 
divinam  similitudinem  in  hoc  quod  est  esse  causam  alio- 

•Cf.  lext.et  var.  rum,  est  superior  *,  idest  nobilior  perfectio  rei.  Et  probat 
ex  duobus.  Primo,  quia  causa,  inquantum  huiusmodi,  est 
superior  causato.  -  Secundo,  quia  haec  perfectio  ultimo 


'  Cf.  init.  Com- 
•ment. 


ad  alias  perfectiones.  Uno  modo,  praescindendo  hanc  per- 
fectionem  ab  aliis  formaliter.  Et  sic  ista  perfectio  non 
est  simpliciter  nobilior  aliis,  sed  tantum  secundum  quid. 
Simpliciter  enim  nobilius  est  habere  naturam  et  substan- 
tiam  completam,  quam  habere  habitudinem  causae  respectu 
alterius,  si  unum  ab  ahero  praescindatur :  licet  haec  per- 
fectio  sit  nobihor  secundum  quid,  inquantum  scilicet  est 
completiva  perfectionis  rei,  et  comparatur  ad  antecedentes 
perfectiones  sicut  actus  ad  potentiam. 

Alio  modo  considerari  potest  non  praescindendo  ipsam 
ab  aliis,  sed  magis  omnes  ahas  includendo,  inquantum 
omnes  alias  rei  intrinsecas  perfectiones  praesupponit.  Et  sic 
esse  causam  aliorum  estnobilissima  perfectio  rei:  inquantum 
res,  antequam  causet,  non  habet  complementum  suae  per- 
fectionis,  sed  aliquid  sibi  perfectionis  deest,  loquendo  de  re 
quae  ex  sua  causalitate  aliquid  perfectionis  acquirit;  dum 
autem  est  causa  rei,  habet  suae  perfectionis  complementum. 
Accipit  ergo  Sanctus  Thomas  propositionem  in  secundo 
sensu,  licet  et  in  primo  secundum  quid  habeat  veritatem. 

VII.  Attendendum  autem  quod,  hcet  hoc  capitulum  ex- 
posuerimus  de  causalitate  efficientis,  quod  magis  videtur 
intendere  Sanctus  Thomas,  posset  tamen  etiam  exponi  de 
omni  causalitate :  scilicet  quod  unaquaeque  res  creata  in 
causando,  quomodocumque  causet,  intendit  assimilatio- 
nem  divinam,  inquantum    per   suam    causalitatem    aliquo 


accidit  rei :   cum  prius  unumquodque  in  se  perfectum  sit  \  modo  perficitur.  Et  sic  dicemus  quod  etiam  materia,  in  hoc 

quam  possit  aherum  causare.  -  Confirmatur  quoque  aucto-  i  quod  recipit   et  patitur,  quod  est  eius  operari,  ut  constat 

ritate  Dionysii,  iii  capite  Caelestis  Hierarchiae.  '  ex  capitulo  sequenti,  tendit  in  bonum  suum  et  in  assimi- 

Attendendum   hoc   loco  quod    ista   perfectio   quae   est  [  lationem  divinam.  Sed  hoc  minus  videtur  ad  intentionem 

esse  causam  alterius,  dupliciter  considerari  potest  in  ordine  |  Sancti  Thomae  accedere. 

"-^/tSiil^^^SW^ 


CAPITULUM  VIGESIMUM  SECUNDUM 

QUOMODO  DIVERSIMODE  RES  ORDINANTUR  IN  SUOS  FINES. 


X   praemissis   autem   manifestum    esse 

potest  quod  ultimum  per  quod  res  una- 

quaeque  ordinatur  ad  finem,  est  eius 

operatio :    diversimode    tamen,    secun- 

dum  diversitatem  operationis. 

Nam  quaedam  operatio  est  rei  ut  aliud  mo- 
ventis,  sicut  calefacere  et  secare.  Quaedam  vero 
est  operatio  rei  ut  ab  alio  motae,  sicut  calefieri 
et  secari.  Quaedam  vero  operatio  est  perfectio 
operantis  actu  existentis  in  aliud  transmutandum  ; 
non  tendens:  quorum  primo  differunt  a  passione 
et  motu;  secundo  vero,  ab  actione  transmutativa 
exterioris  materiae.  Huiusmodi  autem  operatio 
est  sicut  intelligere,  sentire  et  velle.  Unde  mani- 
festum  est  quod  ea  quae  moventur  vel  operantur  i 
tantum,  sine  hoc  quod  moveant  vel  faciant,  ten- 
dunt  in  divinam  similitudinem  quantum  ad  hoc 
quod  sint  in  seipsis  perfecta;  quae  vero  faciunt 
et  movent,  inquantum  huiusmodi,  tendunt  in  di- 
vinam  similitudinem  in  hoc  quod  sint  aliorum  : 
causae ;  quae  vero  per  hoc  quod  moventur  mo- 
vent,  intendunt  divinam  similitudinem  quantum 
ad  utrumque. 

Corpora  autem  inferiora,  secundum  quod  mo- 
ventur    motibus    naturalibus ,    considerantur    ut  ■. 


mota  tantum,  non  autem  ut  moventia,  nisi  per 
accidens:  accidit  enim  lapidi  quod,  descendens, 
aliquod  obvians  impellat.  Et  similiter  est  in  al- 
teratione  et  aliis  raotibus.  Unde  finis  motus  eorum 
est  ut  consequantur  divinam  similitudinem  quan- 
tum  ad  hoc  quod  sint  in  seipsis  perfecta,  utpote 
habentia  propriam  formam  et  proprium  iibi. 

Corpora  vero  caelestia  movent  mota.  Unde 
finis  motus  eorum  est  consequi  divinam  similitu- 
.  dinem  quantum  ad  utrumque.  Quantum  quidem 
ad  propriam  perfectionem,  inquantum  corpus  cae- 
leste  sit  in  aliquo  ubi  in  actu  in  quo  prius  erat 
in  potentia.  -  Nec  propter  hoc  minus  suam  per- 
fectionem  consequitur,  quamvis  ad  iibi  in  quo 
prius  erat  actu,  remaneat  in  potentia.  Similiter 
enim  et  materia  prima  in  suam  perfectionem 
tendit  per  hoc  quod  acquirit  in  actu  formam  quam 
prius  habebat  in  potentia,  licet  et  aliam  habere 
desinat  quam  prius  actu  habebat:  sic  enim  suc- 
cessive  materia  omnes  formas  suscipit  ad  quas 
est  in  potentia,  ut  tota  eius  potentia  reducatur 
in  actum  successive,  quod  simul  fieri  non  poterat. 
Unde,  cum  corpus  caeleste  sit  in  potentia  ad  ubi 
sicut  materia  prima  ad  formam,  perfectionem 
suam  consequitur  per  hoc  quod  eius  potentia  tota 


1  esse  potest]  est  GZ.  2  res  post  unaquaeque  Pc.  9  et  secari]    secari  ac.  11   primo . . .  secundo  Ita  P;  primae . . .  secundae 

ceteri;  pro  differunt,  diffinit  aW,  diffiniuntur  Y.  18  vero]  autem  oDWXYPc.  22  intendunt]  tendunt  in  b?c. 

6  sint]  sit  apY,  fit  X.         7  et]  secundum  GZ.         10  quidem  om  GZ.         20  suscipit]  accipit  GZ.         23  in  potentin /?<J  Mos  so/i;  potentia  omnes. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XXII. 


53 


ad  ubi  reducitur  in  actum  successive,  quod  simul     quod  intentio  cuiuslibet  in  potentia  existentis  sit 


ut  per  motum  tendat  in  actum.  Quanto  igitur 
aliquis  actus  est  posterior  et  magis  perfectus,  tanto 
principalius  in  ipsum  appetitus  materiae  fertur. 
Unde  oportet  quod  in  ultimum  et  perfectissimum 
actum  quem  materia  consequi  potest,  tendat  ap- 
petitus  materiae  quo  appetit  formam,  sicut  in 
ultimum  finem  generationis.  In  actibus  autem 
formarum  gradus  quidam  inveniuntur.  Nam  ma- 


non  poterat  fieri. 

Inquantum  vero  movendo  movent,  est  finis 
motus  eorum  consequi  divinam  similitudinem 
in  hoc  quod  sint  causae  aliorum.  Sunt  autem 
aliorum  causae  per  hoc  quod  causant  genera- 
tionem  et  corruptionem  et  alios  motus  in  istis 
inferioribus.  Motus  igitur  corporum  caelestium, 
inquantum  movent,  ordinantur  ad  generationem 

et  corruptionem  quae  est  in  istis  inferioribus.  -  lo  teria  prima  est  in  potentia  primo  ad  formam  ele- 
Non  est  autem  inconveniens  quod  corpora  menti.  Sub  forma  vero  elementi  existens  est  in 
caelestia  moveant  ad  generationem  horum  infe-  potentia  ad  ibrmam  mixti:  propter  quod  ele- 
riorum,  quamvis  haec  inferiora  corpora  sint  cae-  menta  sunt  materia  mixti.  Sub  forma  autem  mixti 
lestibus  corporibus  indigniora,  cum  tamen  finem  considerata,  est  in  potentia  ad  animam  vegetabi- 
oporteat  esse  potiorem  eo  quod  est  ad  finem.  ■;  lem:  nam  talis  corporis  anima  actus  est.  Itemque 
Generans  enim  agit  ad  formam  generati:  cum  anima  vegetabilis  est  in  potentia  ad  sensitivam; 
tamen  generatum  non  sit  dignius  generante,  sed  sensitiva  vero  ad  intellectivam.  Quod  processus 
in  agentibus  univocis  sit  eiusdem  speciei  cum  generationis  ostendit:  primo  enim  in  generatione 
ipso.  Intendit  enim  generans  formam  generati,  est  fetus  vivens  vita  plantae,  postmodum  vero 
quae  est  generationis  finis,  non  quasi  ultimum  30  vita  animalis,  demum  vero  vita  hominis.  Post 
finem :  sed  similitudinem  esse  divini  in  perpe-  hanc  autem  formam  non  invenitur  in  generabi- 
tuatione  speciei,  et  in  diffusione  bonitatis  suae,  libus  et  corruptibilibus  posterior  forma  et  dignior. 
per  hoc  quod  aliis  formam  speciei  suae  tradit,  Ultimus  igitur  finis  generationis  totius  est  anima 
et  aliorum  sit  causa.  Similiter  autem  corpora  cae-  humana,  et  in  hanc  tendit  materia  sicut  in  ulti- 
lestia,  licet  sint  digniora  inferioribus  corporibus,  2;  mamformam.Sunt  ergo  elementa  proptercorpora 
tamen  intendunt  generationem  eorum,  et  formas     mixta ;   haec    vero   propter  viventia;    in    quibus 


generatorum  in  actum  educere  per  suos  motus, 
non  quasi  ultimum  finem:  sed  per  hoc  ad  divi- 
nam  similitudinem  intendentes  quasi  ad  uhimum 
finem,  in  hoc  quod  causae  aliorum  existant. 

Considerandum  autem  quod  unumquodque, 
inquantum  participat  similitudinem  divinae  bo- 
nitatis,  quae  est  obiectum  voluntatis  eius,  intan- 
tum  participat  de  similitudine  divinae  voluntatis, 


plantae  sunt  propter  animalia;  animalia  vero 
propter  hominem.  Homo  igitur  est  finis  totius 
generationis. 

Quia  vero  per  eadem  res  generatur  et  conser- 
vatur  in  esse,  secundum  ordinem  praemissum  in 
generationibus  rerum  est  etiam  ordo  in  conserva- 
tionibus  earundem.  Unde  videmus  quod  corpora 
mixta    sustentantur   per   elementorum    congruas 


per  quam  res  producuntur  in  esse  et  conser-  ,>  qualitates:  plantae  vero  ex  mixtis  corporibus  nu- 
vantur.  Superiora  autem  divinae  bonitatis  simi-  triuntur;  animaUa  ex  plantis  nutrimentum  habent; 
litudinem  participant  simplicius  et  universalius:  et  quaedam  etiam  perfectiora  et  virtuosiora  ex  qui- 
inferiora  vero  parficularius  et  magis  divisim.  Unde  busdam  imperfectioribus  et  infirmioribus.  Homo 
et  inter  corpora  caelestia  et  inferiora  non  atten-  vero  utitur  omnium  rerum  generibus  ad  sui  ufili- 
ditur  similitudo  secundum  aequiparantiam,  sicut  4°  tatem.  Quibusdam  quidem  ad  esum,  quibusdam 
in  his  quae  sunt  unius  speciei:  sed  sicut  uni-  vero  ad  vestitum:  unde  et  a  natura  nudus  est 
versalis  agentis  ad  particularem  effectum.  Sicut  institutus,  utpote  potens  ex  aliis  sibi  vestitum  prae- 
igitur  agentis  particularis  in  istis  inferioribus  in-  parare;  sicut  etiam  nullum  sibi  congruum  nutri- 
tenfio  contrahitur  ad  bonum  huius  speciei  vel  mentum  natura  praeparavit  nisi  lac,  ut  ex  di- 
illius,  ita  intentio  corporis  caelestis  fertur  ad  bo-  4s  versis  rebus  sibi  cibum  conquireret.  Quibusdam 
num  commune  substantiae  corporalis,  quae  per  vero  ad  vehiculum:  nam  in  motus  celeritate,  et 
generationem  conservatur  et  muhiplicatur  et  au-  in  fortitudine  ad  sustinendos  labores,  mulfis  ani- 
getur.  malibus  infirmior  invenitur,  quasi  aliis  animalibus 

Cum  vero,  ut  dictum  est,  quaelibet  res  mota,  ad  auxilium  sibi  praeparatis.  Et  super  hoc  omni- 
inquantum  movetur,  tendat  in  divinam  similitu-  $<>  bus  sensibilibus  utitur  ad  intellectualis  cognitio- 
dinem  ut  sit  in  se  perfecta;  perfectum  autem  nis  perfectionem.  Unde  et  de  homine  in  Psalmo 
sit  unumquodque   inquantum   fit   actu:   oportet     dicitur*    ad  Deum  directo  sermone:   Otnnia  siib- 


Ps.  VIII,  S. 


5    Sunt  autem  aliorum  causae  hom  om  GNZ.  12    horura]  corporum  Z;  rasa   pG;   corpora  om  GZ.  ]5    potiorem]  potentiorem  Z, 

potentem  G.  l6  enim]  autem  aDWXYc^i.  19  enim]  igitur  BNsGi.  formam]  forraa  aX.  22  suae]  sive  Z.  23  traditj  tradidit  ZP, 
26    tamen  . , .    28    non  quasi]  non   tamen...    non    quasi    a,    non    tamen . . .    quasi    WYPc.  2Q    intendentes]    tendentes    DP,    intendunt  Y. 

3i  nutem]  est  autem  Y,  est  Z,  tamen  Pc.  40  secundum  aequiparantiam]   secundum  (sed  W,  sive  Y)  aequiparantia  aWXY.  43  agentis 

post  particularis  Vd;  Sicut  igitur .  . .  47  augetur  om  N  (cum  p.\  r).  5o  tendat]  tendit  aDWXZ. 

4  in  ipsum]  in  idipsum  aWXYPc.  5  in  ultiraura  et  Ita  EGN;  ultimum  et  (  . . .  6  intendat)  Z,  in  ulteriorem  et  aWXiiPc,  in  ulteriorem 

DY.  11   in  potentia)  potentia  N.  12  propter . . .  mixtij    semper  quod  (quidem  Y)  eleraenta  sunt   forraa   (sub  forma  Y)    mixti  aXY,  eo 

quod    elementa    sunt    sine    forma   mixti   W.  19    fetus  om  aDWXY.  2  3    Ultimus]    Ultimum    Wcd;    cf.   var.  scq.  finis  om  aWXc, 

gradus  Y  et  post  totius  Pd.  27  vero  om  9d.  28  igitur]  enim  aWYPrf,  vero  D.  3o  per  eadem]  eadem  aDWXYiPc.  32  etiam 

ordo  in  Ita  NZiPc;  etiam  conveniens  E,  modus  W,   etiam  communis  (conservatio  Y)  ceteri.  42    praeparare]  praestare  Pd.  43    etiara 

nullum]  neque  ullum  Z.  43  conquireret  Ita  WsDGYfrPc;  conquereretur  BDW,  conquireretur  CEFH,  acquireret  G,  quaereret  N,  conquereret 

Y,  (ut  ex   diversis  rebus  cibus)  acquiritur  Z.  46  vero]  quidem  EGZfr. 


•  Cap.  u, 
cap.   v); 

I.  3. 


i.  Th. 


54  SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III 

iecisti  stib  pedibtis  eitis.  Et  Aristoteles  dicit,  in 
I  Politicorum*,  quod  homo  habet  naturale  domi- 
nium  super  omnia  animalia. 

Si  igitur  motio  ipsius  caeli  ordinatur  ad  gene- 
rationem;  generatio  autem  tota  ordinatur  ad  ho- 
minem  sicut   in  ultimum   finem   huius  generis: 


CAP.  XXII. 

manifestum  est  quod  finis  motionis  caeli  ordi- 
natur  ad  hominem  sicut  in  ultimum  finem  in 
genere  generabilium  et  mobilium. 

Hinc  est  quod  Deuteron.  iv  '^,  dicitur  quod  Deus 
corpora  caelestia  fecit  in  ministeriinn  ctmctis  gen- 
tibus. 


1  eius]  boves  etc.  addit  Z.  1  horao  om  GZ. 


Commentaria  Ferrariensis 


*  Cf.Comm.cap. 
XVII,  init. 


Cf.  n.  II. 


Cf.  n.  III. 


PosTQUAM  ostendit  Sanctus  Thomas  quod  omnia  ordi- 
nantur  in  honum  et  in  divinam  similitudinem  sicut 
in  iinem,  nunc  ostendit  quomodo  diversimode  res  in  hunc 
finem  ordinantur  *.  Circa  hoc  autem  duo  facit:  primo, 
ostendit  propositum;  secundo,  unum  coroUarium  deducit, 
capite  sequenti. 

I.  Quantum  ad  primum,  ponit  duas  conclusiones.  Prima 
est*:  Corpora  inferiora,  secundum  quod  motibus  natura- 
libus  moventur,  tendunt  in  divinam  similitudinem  quantum 
ad  hoc  ut  sint  in  seipsis  perfecta  secundum  propriam 
formam  et  proprium  ubi,  non  autem  ut  sint  causa  aliorum. 

Secunda  est*:  Finis  corporum  caelestium  est  consequi 
divinam  similitudinem  et  quantum  ad  propriam  perfec- 
tionem,  et  in  hoc  quod  sint  aliorum  causae. 

I.  Pro  declaratione  autem  harum  conclusionum  prae- 
mittit  duo.  Unum  est,  quod  diversimode  res  ordinantur  in 
finem,  secundum  diversitatem  operationis:  quia  ultimum 
per  quod  res  ordinatur  ad  iinem,  est  eius  operatio. 

Alterum  est,  quod  quaedam  operatio  est  rei  sicut  mo- 
ventis,  ut  calefacere.  Quaedam  ut  rei  ab  alio  motae,  sicut 
calefieri.  Quaedam  vero  est  perfectio  operantis  actu  ex- 
istentis,  in  aUud  transmutandum  non  tendens:  quorum 
primo,  scilicet  eo  quod  est  perfectio  existentis  in  actu, 
differt  a  passione  et  motu,  quae  videlicet  sunt  perfectiones 
existentis  in  potentia;  secundo  vero,  scilicet  eo  quod  in 
aliud  transmutandum  non  tendit,  differt  ab  actione  transmu- 
tativa  exterioris  materiae.  Huiusmodi  operatio  est  intelli- 
gere,  sentire  et  velle. 

3.  Circa  primum  dictum  advertendum,  ut  latius  explica- 
•  Cf.  cap.  XXVI,  bitur  inferius  *,  quod,  cum  res  extrinseca  est  finis  alicuius 
ultimus,  finis  ultimus  intrinsecus  est  id  quo  coniungitur 
res  ipsi  exteriori  fini,  et  ipsum  adipiscitur  formaliter.  Hoc 
autem  est  rei  operatio,  accipiendo  nomen  operationis  ut 
in  hoc  capite  sumitur.  Ideo  bene  hic  dicitur  quod  ultimura 
per  quod  unaquaeque  res  ordinatur  ad  finem,  est  cius 
operatio:  quia  videlicet  per  suam  operationem  unaquaeque 
res  fini  coniungitur. 

Circa  secundum  attendendum  quod,  licet  operatio  vi- 
deatur  ex  modo  significandi  importare  actionem,  tamen, 
quantum  ad  rem  significatam,  non  importat  actionem  tan- 
tum,  sed  est  nomen  commune  actioni  et  passioni.  Acci- 
pitur  enim  hic  operatio  pro  actu  primo  et  immediate 
correspondente  potentiae,  cuius  videlicet  potentia  est  prin- 
cipium  immediatum  quo.  Potentia  autem  dividitur  in 
activam  et  passivam:  quarum  activa  est  id  quo  agens  agif, 
passiva  vero  est  id  qito  patiens  patitur.  Ideo  et  operatio, 
ad  quam  dicitur  potentia,  dividitur  in  actionem  et  pas- 
sionem:  ut  patet  in  Qu.  de  Anima,  a.  12.  Propterea  bene 
hoc  loco  ait  Sanctus  Thomas  quod  quaedam  operatio  est 
rei  iit  aliud  movenlis,  idest,  est  actio;  quaedam  vero  est 
rei  ut  ab  alio  motae,  idest,  est  passio. 

II.  Istis  suppositis,  probat  primam  conclusionem  hac 
ratione.  Ea  quae  moventur  et  operantur  tantum,  absque 
eo  quod  alia  moveant  vel  faciant,  tendunt  in  divinam  si- 
militudinera  quantum  ad  hoc  tantum  ut  sint  in  seipsis 
perfecta :  cura  habeant  videlicet  operationem  illam  tantura 
quae  est  passio.  Sed  corpora  inferiora,  ut  raoventur  mo- 
tibus  naturalibus,  considerantur  ut  mota  tantum,  non  autem 
ut  moventia,  nisi  per  accidens.  Ergo  etc. 

Advertendum  quod,  licet  agens,  dum  aliquid  movet, 
possit  intendere  aliquid  aliud   per   talera   motum    praeter 


perfectionem  moti,  sicut  aedificator  praeter  domus  per- 
fectionera  intendit  habitationera  et  conservationem  rerum; 
raotus  tamen  rei  motae  ut  ad  ipsam  rem  raotam  com- 
paratur,  non  tendit  nisi  in  finera  motus  rei  motae  acqui- 
rendum:  quia  passio  et  moveri,  ut  sic  praecise  sumpta, 
non  sunt  nisi  ad  hoc  ut  aliquid  in  mobili  fiat,  non  autem 
ut  raobile  aliud  causet.  Propterea  bene  assignatur  pro  ra- 
tione  quare  inferiora  corpora,  secundum  quod  moventur 
raotibus  naturalibus,  intendunt  divinara  similitudinem 
quantum  ad  propriam  perfectionem  tantum,  quia,  ut  sic, 
considerantur  ut  mota  tantum,  non  autem  ut  moventia: 
quia  videlicet  quae  moventur  et  non  movent  nec  agunt, 
possunt  quidem  per  motura  propriam  perfectionem  assequi, 
non  autem  esse  causa  aliorum. 

Attendendum  etiam  quod  non  inquit  Sanctus  Thomas 
absolute  corpora  inferiora  tendere  in  divinam  similitudinem 
solum  quantum  ad  assecutionera  propriae  perfectionis,  non 
autem  quantum  ad  causalitatem:  sed  addidit,  secundum 
quod  moventur  motibus  naturalibus.  Nam  et  ipsa  corpora 
inferiora  proprias  habent  virtutes,  quibus  aliquid  possunt 
efficere,  sicut  ignis  calefacit  et  aqua  humectat:  et  secun- 
dum  hanc  rationera,  cum  moveant  et  agant,  intendunt 
Deo  assimilari  etiam  in  causando.  Sed  verum  est  quod, 
secundum  quod  moventur  raotibus  naturalibus,  quia  non 
movent  per  hoc  quod  moventur,  sed  moventur  tantum,  - 
nisi  forte  per  accidens  moveant,  sicut  accidit  lapidi  quod 
descendens  impellat  aliquod  obvians,  —  ideo,  ut  sic,  non 
tendunt  in  similitudinem  divinam  in  causando,  sed  tantura 
in  acquirendo  propriam  formara  aut  proprium  ubi,  ut  hic 
dicitur. 

III.  Secundara  vero  conclusionem  *  probat  per  hoc  quod 
corpora  caelestia  movent  mota.  Inquantum  enim  moven- 
tur,  tendunt  in  propriam  perfectionem,  eo  quod  fiunt  in 
aliquo  ubi  in  quo  prius  erant  in  potentia,  scilicet  secun- 
dura  partem :  et  sic  intendunt  consequi  divinam  similitu- 
dinem  quantum  ad  propriam  perfectionem,  sicut  et  alia 
corpora  per  suos  motus  naturales.  Inquantum  vero  mo- 
vendo  movent,  finis  motus  eorum  est  consequi  divinara 
sirailitudinem  in  hqc  quod  sunt  causae  aliorum.  Et  quia 
]  sunt  aliorura  causae  per  hoc  quod  causant  generationera 
1  et  corruptionem  et  alios  motus  in  istis  inferioribus,  ideo 
motus  ipsorum  in.-|uantum  raovent,  ordinatur  ad  genera- 
tionera  ct  corruptionera  quae  est  in  istis  inferioribus. 

Advertendum    quod,    licet   corpora   caelestia   per    suos 

motus  sint  causa  non  solura  generationis  et  corruptionis 

in  istis  inferioribus,  sed   etiam   aliorum   motuura,    ut   hic 

dicitur;  quia  tamen  principaliter   intendunt  esse  substan- 

tiale  rerum  inferiorum,  cuius  generationi  necessario  con- 

\  iungitur  corruptio;  alias  autem  perfectiones   accidentales 

I  non  intendunt  nisi   ut  ad   perfectionem   substantiae  con- 

'  ferunt:    ideo,   quaravis   dixerit   Sanctus   Thoraas    corpora 

caelestia  esse  per  suos  motus  causas  ctiam  aliorura  motuura 

praeter  generationera  et  corruptionem,  hoc  tamen  solura 

i  concludit,  scilicet  quod  eorum  motus  ordinantur  ad  gene- 

rationem  et  corruptionera  rerum;  quia  videlicet  generatio 

et  corruptio  principaliter  intenduntur,  non  autem   alii  mo- 

1  tus.  -  Quamvis  etiam  possit   dici   quod   nomine  genera- 

tionis   et   corruptionis    omnes    motus   comprehendit,    in- 

quantum  orani  motui  coniungitur  aliquo  modo  generatio 

et   corruptio,    saltera    accidentalis,    dum    terminus   a    quo 

deperditur  et  terminus  ad  quem  acquiritur. 


Num.  I. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XXII. 


55 


'  Num.  VII. 


» 


*  Metaphys.  Tr. 
IX,  c.  3.  (Ven. 
.508). 


IV.  Sed  contra  ea  quae  in  hac  secunda  conclusione 
dicta  sunt,  movet  Sanctus  'J"homas  duo  dubia.  Primum 
est  circa  illud  quod  dictum  est,  corpus  caeleste  coiiscqui 
suam  perjectionem  per  motum  itiquantum  fit  in  aliquo 
ubi  in  actu  in  quo  prius  erat  in  potentia.  Non  videtur 
enim  quod  ex  acquisitione  talis  ubi  acquirat  propriam  per- 
fectionem:  quia,  dum  acquirit  unum  ubi,  Temanet  in  po- 
tentia  ad  ubi  in  quo  prius  erat  in  actu,  et  sic  videtur  im- 
perfici. 

Secundum  *  est  circa  id  quod  dictum  est,  corpora 
caelestia  per  suiim  motum  ordinari  ad  generationem  horum 
inferiorum.  Nam  finis  potior  est  iis  quae  sunt  ad  finem. 
Corpora  autem  inferiora  sunt  indigniora  corporibus  caele- 
stibus.  Non  ergo  corpora  caelestia  per  motum  suum  or- 
dinantur   ad  generationem  inferiorum. 

V.  Ad  primum  horum  respondet  Sanctus  Thomas  quod 
propter  hoc  quod  corpus  caeleste,  dum  acquirit  unum  ubi 
in  actu,  ad  quod  prius  erat  in  potentia,  remancat  in  po- 
tentia  ad  aliud  ubi,  in  quo  erat  in  actu,  nihil  minus  suam 
perfectionem  consequitur.  Quia  corpus  caeleste,  quod  est 
in  potentia  ad  ubi  sicut  materia  prima  ad  formam,  suam 
perfectionem  consequitur  per  hoc  quod  tota  eius  potentia 
reducitur  ad  actum  successive,  quod  simul  fieri  non  po- 
terat:  sicut  et  materia,  dum  recipit  unam  formam,  Hcet 
aliam  amittat,  in  suam  perfectionem  tendit,  quia  sic  tota 
eius  potentia  ad  actum  reducitur  successive,  quod  non 
poterat  simul   fieri. 

2.  Advertendum  hoc  loco  quod  a  perfectionibus  suc- 
cessivis,  sive  quae  in  quadam  successione  acquiruntur  et 
aliter  acquiri  non  possunt,  subiectum  habet  perfici  eo  modo 
quo  ipsa  perfectio  nata  est  habere  esse  in  actu:  quia 
subiectum  non  perficitur  sua  perfectione  nisi  secundum 
quod  habet  esse ;  et  ideo  secundum  quod  perfectiones 
diversimode  natae  sunt  esse  in  actu,  ita  diversimode  habet 
per  ipsas  potentia  perfici.  Perfectio  autem  quae  esse  in 
quadam  successione  nata  est  habere,  nunquam  totum  suum 
esse  simul  habere  potest  in  actu,  sed  per  partem  post 
partem,  ita  quod,  una  parte  adveniente,  ahera  recedit:  ut 
patet  in  motu  et  tempore.  Ideo  subiectum  habet  perfici 
per  eam,  non  ipsam  totam  simul  recipiendo,  sed  unam 
partem  post  aham,  et  in  receptione  posterioiis  partis  amit- 
tendo  priorem :  sicut,  dum  mobile  unam  partem  motus 
recipit,  aham  partem  amittit.  Sed  perfectio  quae  esse  in 
successione  non  habet,  totum  suum  esse  nata  est  simul 
habere,  sicut  anima.  Ideo  subiectum  secundum  ipsam 
totam  simul  perficitur,  et  non  unam  eius  partem  post  aliam 
recipiendo. 

Quia  ergo  omnia  ubi  simul  sumpta  ad  quae  corpus 
caeleste  est  in  potentia,  et  omnes  formae  ad  quas  est  in 
potentia  materia  prima,  ad  sua  subiecta  comparata,  habent 
rationem  entis  successivi,  quia  non  possunt  simul  esse  in 
suo  subiecto;  ideo  et  corpus  caeleste  habet  perfici  per 
ipsa  ubi  unum  post  aliud  recipiendo,  et  amittendo  illud 
quod  habebat  in  actu  dum  recipit  illud  ad  quod  erat  in 
potentia,  nec  aliter  potest  ab  ipsis  ubi  perfici  et  actuari; 
et  similiter  materia  prima  habet  perfici  formis  substantia- 
libus  successive,  amittendo  priorem  dum  posteriorem  re- 
cipit,  nec  aliter  a  multitudine  formarum  potest  perfici. 
Propterea  optime  respondet  Sanctus  Thomas  quod  nihil 
minus  consequitur  suam  perfectioncm  caelum  dum,  acqui- 
rendo  unum  ubi,  amittit  aliud  ubi;  et  idem  ait  de  materia 
prima  respectu  formarum:  quia,  inquam,  haec  est  natura 
talium  actuum  ut  suas  potentias  cum  tali  successione  per- 
ficiant.  Unde  dicuntur  simpliciter  perfici:  quamvis  secun- 
dum  quid  possint  dici  imperfici,  inquantum  desinunt  priore 
ubi  et  priore  forma  actuari;  sicut  et  omne  subiectum,  dum 
recipit  formam  ad  quam  naturaliter  inclinatur,  simpliciter 
perfici  dicitur,  quamvis  possit  dici  secundum  quid  imperfici, 
inquantum  ab  ipso  forma  opposita  praecedens  abiicitur. 

VI.  Sed  circa  hanc  Sancti  Thomae  responsionem  du- 
bium  occurrit.  Quia  ipsemct  in  QQ.  de  Potentia  Dei, 
q.  v,  a.  5,  tenet  quo 
sequatur  in  actu  tibi 

Avicenna  dicere  videatur*.  Et  inferius  ait  non  esse  pro- 
babile  ut  finis  motiis  caeli  sit  aliqua  eius  perfectio.  Et 


d  finis  motus  caeli  non  est  ut  con- 
ad   qiiod  est  in  potentia,  licet  hoc 


in  responsione  ad  septimum,  ait  quod  caeliim  non  per- 
ficitur  per  locum,  sicut  corpora  inferiora,  quae  in  proprio 
ubi  conservantur. 

2.  Respondetur,  et  dicitur  primo,  quod  dupliciter  potest 
intelligi  finem  motus  caeli  esse  ut  consequatur  in  actu 
iibi  ad  quod  est  in  potentia.  Uno  modo,  ut  hoc  quod 
dico,  consequi  in  actu  ubi  ad  quod  est  in  potentia,  in- 
distincte  et  indeterminate  sit  finis  motus  caeli.  Et  sic  non 
est  verum:  quia  cum  caelum,  in  quocumque  ubi  ponatur, 
sit  in  potentia  ad  aliud  ubi,  nunquam  posset  caelum  con- 
sequi  finem  suum;  semper  enim  remanet  in  potentia  ad 
aliquod  ubi.  Et  ad  hunc  sensum  loquitur  Sanctus  Thomas 
in  QQ.  de  Potentia  Dei.  -  Alio  modo,  ut  ponatur  aliquod 
ubi  determinatum,  puta  oriens  aut  occidens,  esse  finem 
alicuius  determinatae  partis  motus  caeli.  Et  sic  non  incon- 
venit  finem  secundarium  quidem,  non  autem  principalem, 
esse  ut  consequatur  ubi  ad  quod  est  in  potentia :  finis 
enim  motus  solis  tendentis  ab  oriente  ad  occidentem,  ut 
sic,  est  consequi  situm  occidentis.  Ad  hunc  sensum  loquitur 
hoc  loco.  Unde  non  contradicit  quod  hic  dicitur  ei  quod 
primo  loco  ex  QQ.  de  Potentia  in  oppositum  aftertur. 

Dicitur  secundo,  quod  dupliciter  aliquid  potest  dici 
perfectio  alicuius:  uno  modo,  quia  illud  ad  rei  integritatem 
pertinet,  aut  est  rei  complementum,  ad  quod  res  per  suam 
formam  naturaliter  inclinatur;  alio  modo,  quia  est  actus 
ad  quem  res  naturalem  aptitudinem  habet,  licet  res  non 
remaneat  incompleta  et  imperfecta  si  illo  careat.  Primo 
modo,  ubi  non  est  perfectio  corporis  caelestis:  et  sic  intel- 
Hgitur  in  loco  allegato.  Secundo  modo,  est  eius  perfectio: 
et  sic  hoc  in  loco  intelligitur.  -  Ista  responsio  potest  haberi 
ex  ipso  Sancto  Thoma  in  loco  allegato*;  et  Quarto,  d.  48, 
q.  II,  a.   2  *. 

VII.  Ad  secundum  dubium  *  respondendo,  duo  facit 
Sanctus  Thomas:  primo,  satisfacit  obiectioni ;  secundo, 
declarat  intellectum  responsionis  *. 

Quantum  ad  primum,  respondet  substantialiter  quod 
motus  caeli  ordinatur  ad  generationem  horum  inferiorum, 
non  tanquam  ad  ultimum  finem,  cum  ille  sit  assimilari 
Deo  in  hoc  quod  causa  aliorum  existat*:  sed  tanquam  ad 
finem  proximum.  Talem  autem  finem  non  oportet  esse 
potiorem  eo  quod  est  ad  finem,  ut  patet  in  agentibus 
univocis:  sed  tantum  finem  ultimum  et  principalem. 

VIII.  Quantum  ad  secundum,  duo  dicit  *.  Primum  est 
quod,  cum  corpora  caelestia  sint  superiora,  et  per  con- 
sequens  simplicius  et  universalius  divinae  bonitatis  similitu- 
dinem  participent  quam  inferiora,  in  quibus  est  talis  simili- 
tudo  particularius  et  divisim ;  ac  per  hoc,  magis  assimilentur 
divinae  voluntati,  quia  in  tantum  aliquid  participat  de  si- 
militudine  divinae  voluntatis  inquantum  participat  de  simi- 
litudine  divinae  bonitatis,  quae  est  eius  obiectum:  com- 
parantur  corpora  caelestia  ad  inferiora  sicut  agens  universale 
ad  particularem  effectum;  et  corporis  caelestis  intentio 
fertur  ad  bonum  commune  substantiae  corporalis,  sicut 
intentio  particularis  agentis  in  istis  inferioribus  contrahitur 
ad  bonum  huius  aut  illius  speciei. 

2.  Ex  istis  vult  duo  habere  Sanctus  Thomas.  Unum  est 
quod,  cum  dicitur  caelum  per  suum  motum  ordinari  ad 
generalionem  inferiorum,  intelligendum  est  ipsum  ordinari 
ad  inferiorum  generationem  in  communi,  et  ad  commune 
bonum  ipsorum :  non  autem  ad  generationem  huius  par- 
ticularis,  aut  ad  bonum  eius  inquantum  huiusmodi  (sci- 
licet  primo) ;  hoc  enim  est  agentis  particularis,  non  autem 
universalis. 

Alterum  est  quod,  cum  dicitur  caelum  per  suum  motum 
intendere  divinam  similitudinem  in  causando,  intelligendum 
est  quod  intendit  divinam  similitudinem  in  causando  per 
modum  agentis  universahs,  non  autem  per  modum  agentis 
particularis. 

3.  Advertendum  autem,  ne  videatur  frustra  Sanctus 
Thomas  assumpsisse  hanc  propositionem,  Unumquodque 
in  quantum  participat  similitudinem  divinae  bonitatis, 
in  tantum  participat  de  similitudine  divinae  voluntatis, 
quod,  cum  divina  voluntas  sit  per  cuius  intentionem  res 
producuntur  et  conservantur  in  esse,  unumquodque  assi- 
milatur  Deo  in  causando  inquantum  eius  intentio  in  cau- 


Resp.  ad  7. 
Ad.  4,  7. 
Num.  IV. 

Num.  VIII. 


Cf.  n. 


Vid.  n.  )x. 


56 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XXII,  XXIII. 


sando  assimilatur  intentioni  vokintatis  ipsius.  Ideo  illud 
agens  quod  univcrsaliorem  intentionem  habet  in  causando, 
magis  divinae  voluntati,  quae  universalissima  est,  assimi- 
latur,  quam  illud  quod  particulariorem  intentionem  habet. 
Universaliorem  autem  intentionem  habet  id  cuius  bonitas 
et  perfectio  simplicior  et  universalior  est:  quia  elYectus 
primo  et  per  se  alicuius  agentis  virtuti  et  perfectioni  agentis 
proportionatur.  Unde,  cum  corpora  caelestia  habeant  sim- 
pliciorem  et  universaliorem  bonitatem,  universalitate  con- 
tinentiae  perfectionalis,  quam  corpora  inferiora;  sequitur 
quod  corporum  caelestium  intentio  in  agendo  universalior 
sit,  atque  ad  universalius  bonum  feratur,  quam  intentio 
inferiorum  agentium.  Et  haec  est  intentio  Sancti  Thomae. 
'  Cf.  n.  VIII,  init.  IX.  Secundum  quod  dicit  Sanctus  Thomas  *  est  quod, 
quia  tota  generatio  ordinatur  ad  hominem  sicut  ad  ultimum 
finem  in  genere  generabiUum  et  mobiUum;  et  motio  caeli 
ordinatur  ad  generationem:  sequitur  quod  finis  motus  caeli 
ordinatur  ad  hominem  sicut  in  ultimum  finem  in  genere 
generabiUum  et  mobilium. 

Quod  autem  tota  generatio  ad  hominem  ordinetur,  de- 
clarat  ex  duobus.  Primo,  ex  eo  quod,  cum  intentio  cuius- 
libet  existentis  in  potentia,  quod  scilicet  movetur,  sit  ut 
per  motum  tendat  in  actum;  quanto  aliquis  actus  fuerit 
posterior  et  magis  perfectus,  tanto  principalius  materiae 
appetitus,  quo  appetit  formam,  in  ipsum  fertur;  et  in  ul- 
teriorem  ac  perfectissimum  actum  quem  consequi  potest, 
fertur  sicut  in  ultimum  finem  generationis.  Gonstat  autem 
ex  ordine  ipsarum  formarum,  et  ex  ordine  generationis, 
quod  anima  humana  est  ultimi  inter  omnes  formas  ct  per- 
fectissima.  Ideo  in  hanc  tendit  materia  per  generationem 
sicut  in  ultimum  finem  generationis.  Et  sic  homo  est  finis 
generationis. 

Secundo  declarat  idem  ex  hoc  quod  homo  utitur  om- 
nium  rerum  generibus  ad  sui  utilitatem:  ahquibus,  inquam, 
ad  esum,  aliquibus  ad  vestitum,  aliquibus  ad  vehiculum, 
omnibus  vero  sensibilibus  ad  intellectualis  cognitionis  per- 
fectionem.  Quod  significatur  in  Psalmo,  ubi  dicitur,  Omnia 
subiecisti  sub  psdibii;  eius;  et  Aristoteles  ostendit,  I  Polit., 
jnquiens  quod  homo  habet  naturale  dominium  super  omnia 
animalia. 

Cura  ergo  res  conserventur  in  esse  secundum  ordinem 
in  littera  enarratum  in  generatione,  sequitur  manifeste  ho- 
minem  esse  finem  totius  generationis. 

2.  Ev.  istis  vult  habere  Sanctus  Thomas  quod,  cum 
dictum  est  generationem  esse  finem  proximum  motus  caeli, 
assimilationem  autem  ad  Deum  in  causando  esse  finem 
ultimum,  non  sic  est  intelligendum  quasi  motus  caeli  non 
habeat  alium  finem  ultimum  quam  assimilationem  ad  Deum 
in  causando:  sed  quia  ille  est  finis  ultimus  simpliciter. 
Praeter  hunc  autem  habet  alium  finem  ultimum,  non 
quidem  simpliciter,  sed  in  genere  generabilium  et  mo- 
bilium,  scilicet  hominem. 

Adverte,  cum  dicitur,  enarrando  ordinem  formarum, 
quod  anima  sensitiva  est  in  potentia  ad  intellectivam,  et 
vegetabilis  ad  sensitivam,  quod  non  est  intelligendum  quasi 
anima  sensitiva  praecedens  sit  susceptiva  intellectivae,  aut 


eadem  possit  fieri  intellectiva:  sed  quia  materia  existens 
sub  sensitiva,  est  in  potentia  ad  intellectivam,  ut  patet  in 
processu  generationis  hominis.  Et  similiter  dicendum  est 
de  vegetabili  respectu  sensitivae. 

X.  Pro  declaratione  principalis  responsionis  ad  du- 
bium  *,  ubi  dicitur  corpora  caelestia  intendere  tanquam 
ultimu  n  finem  divinam  similitudinem  in  hoc  quod  causae 
aliorum  existant,  advertendum  primo,  ex  doctrina  Sancti 
Thomae  11  Se:it.,  d.  i,  q.  ii,  a.  2,  quod  dilfert  finis  pro- 
portionatus  rei  quae  est  ad  finem,  a  fine  improportionaliter 
eam  excedente,  quia  proportionatus  acquiritur  secundum 
seipsum  ei  quod  ad  Jinem  movetur  tanquam  perfectio  in 
ipso  recepta,  ut  sanitas  acquiritur  ei  quod  ad  sanitatem 
per  medicinam  movetur:  impropnrtionatus  vero  non  ac- 
quiritur  ut  perfectio  inhaerens  ei  quod  ad  ipsum  movetur, 
sed  aliqua  eius  similitudo.  Cum  ergo  divina  bonitas  sit 
finis  improportionabiliter  excedens  omnem  rem  creatam, 
non  potest  acquiri  a  caelo  per  motum  suum  ita  ut  sit  forma 
eius,  sed  acquiritur  aliqua  eius  similitudo.  Ideo,  cum  di- 
citur  quod  similitudo  divina  in  causando  est  ultimus  finis 
motus  corporum  caelestium,  per  hoc  non  excluditur  quin 
divina  bonitas  sit  eius  ultimus  finis.  Immo  magis  manife- 
statur  ipsam  esse  ultimum  finem,  qui  a  corpore  caelesti 
nisi  per  quandam  similitudinem  haberi  non  potest. 

2.  Advertendum  secundo  quod,  cum  dicitur  divinam  si- 
militudinem  in  causando  esse  ultimum  finem  hoius  motus, 
dupliciter  potest  intelligi.  Uno  modo,  quod  ipsum  causare, 
in  quo  salvatur  quaedam  similitudo  divina,  sit  eius  finis. 
Et  sic  non  intelligitur  hic:  cum  ipsa  operatio,  sive  ipsum 
causare,  ut  sic,  tendat  in  aliud,  scilicet  in  eliectum.  -  Alio 
modo,  quod  ultimus  finis  sit  assimilatio  ad  Deum,  causare 
autem  sit  id  secundum  quod  caelum  hanc  similitudinem 
intendit  et  consequitur.  Et  hic  sensus  est  hic  intentus. 
Ipsa  enim  similitudo  ad  Deum  secundum  se  est  finis  in- 
tentus:  causare  autera  est  id  secundum  quod  caelum  talem 
similitudinem,  et  ipsum  Deum  per  quandam  simiiitudinis 
participationem,  consequitur. -Habetur  hic  sensus  exSancto 
Thoraa  I  Sent.,  d.  xxxvii,  q.  iv,  a    i,  ad  2. 

3.  Sed  dubium  circa  hoc  occurrit.  Quia  Sanctus  Thomas 
in  quaestione  allegata  superius  *  de  Potentia  Dei,  impu- 
gnat  hanc  opinionem  quam  hic  sequitur,  dicentem  scilicet 
quod  finis  motus  caeli  sit  assimilari  ad  Deum  in  causando. 
Ponitque  finem  huius  motiis  esse  determinatam  multitu- 
dinem  animarum,  ita  quod  motus  caeli  est  propter  im- 
plendum  numerum  electorum. 

Respondetur  quod  opinionem  hic  positam,  quae  est 
philosophorum,  reprobat  ibi  Sanctus  Thomas  non  tanquam 
falsam,  cnm  dicat  ipsam  posse  rationabiliter  sustineri :  sed 
quia  alia  opinio,  quae  est  theologorum,  sibi  probabilior 
videtur.  Unde,  cura  utraque  opinio  sit  probabilis  apud 
ipsum,  ibi  sequitur  opinionem  theologorum,  hic  autem 
philosophorura  opinionera  sequitur.  Hoc  autem  facit  quia, 
cum  hunc  librura  adversus  Gentes  scripserit,  accipit  tan- 
quam  vera  ea  quae  probabiliter  sustineri  possunt  et  ab 
ipsis  conceduntur,  ut  faciliorem  adversus  ipsos  viam  habeat: 
non  autem  ea  quae  ipsi  nullo  raodo  admitterent. 


Num.  VII. 


N'um.  VI- 


-^'vitsSSlS^SV^ 


CAPITULUM  VIGESIMUM  TERTIUM 

QUOD  MOTUS  CAELI  EST  A  PRINCIPIO  INTELLECTIVO. 


X  praemissis  etiam  ostendi  potest  pri- 
mum  motivum  motus  caeli  csse  aliquid 
intellectivum. 

Nihil  enim  secundum  propriam  spe- 
ciem  agens  intendit  formam  altiorem  sua  forma: 


I  de  Gen.,  vii. 


intendit  enim  omne  agens  sibi  simile  *.  Corpus 
autem  caeleste,  secundum  quod  agit  per  motum 
suum,  intendit  ultimam  formam,  quae  est  intel- 
lectus  humanus,  quae  quidem  est  altior  omni 
corporali  forma,  ut  ex  praemissis  *  patet.  Corpus  •  cap.  pr«ec. 


b  3  quae]  qui  Pi.  3  corporali  om  Vd,  post  forma  N.  Corpus  Igitur]  cum  igitur  corpus  ( , . .  agat  Z)  GZ. 


•  Cf.   lib.   I,    c 

XCVII. 


I 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  111,  CAP.  XXIII.  57 

igitur  caeli  non  agit  ad  generationem  secundum  Non  autem  potest  esse  quod  motus  caelestis  se- 
propriam  speciem,  sicut  agens  principale,  sed  se-  quatur  formam  caelestis  corporis  sicut  principium 
cundum  speciem  alicuius  superioris  agentis  in-  activum.  Sic  enim  forma  est  principium  motus 
tellectualis,  ad  quod  se  habet  corpus  caeleste  sicut  localis,  inquantum  alicui  corpori,  secundum  suam 
instrumentum  ad  agens  principaie.  Agit  autem  5  formam,  debetur  aliquis  locus,  in  quem  movetur 
caelum  ad  generationem  secundum  quod  mo-  ex  vi  suae  formae  tendentis  in  locum  illum,  quam 
vetur.  Movetur  igitur  corpus  caeleste  ab  aliqua  quia  dat  generans,  dicitur  esse  motor:  sicut  igni 
intellectuali  substantia.  secundum  suam  formam  competit  esse  sursum. 

Adhuc.  Omne  quod  movetur,  necesse  est  ab  Corpori  autem  caelesti,  secundum  suam  formam, 
ub.  I,  c.  XII..  alio  moveri,  ut  superius  *  probatum  est.  Corpus  10  non  magis  congruit  unum  ubi  quam  aliud.  Non 
igitur  caeli  ab  alio  movetur.  Aut  ergo  illud  aliud  igitur  motus  caelestis  principium  est  sola  natura. 
est  omnino  separatum  ab  eo:  aut  est  ei  unitum,  Oportet  igitur  quod  principium  motus  eius  sit 
ita  quod  compositum  ex  caelo  et  movente  di-  aliquid  per  apprehensionem  movens. 
catur  movere  seipsum,  inquantum  una  pars  eius  Adhuc.  Nalura  semper  ad  unum  tendit:  unde 
est  movens  et  alia  mota.  Si  autem  sic  est;  omne  ,;  quae  sunt  a  natura,  semper  suht  eodem  modo, 
autem  movens  seipsum  est  vivum  et  animatum*:  nisi  impediantur;  quod  est  in  paucioribus.  Quod 
sequitur  quod  caelum  sit  animatum.  Non  aulem  igitur  ex  sui  ratione  habet  difformitatem,  impos- 
alia  anima  quam  intellectuali:  non  enim  nutri-  sibile  est  quod  sit  finis  in  quem  tendit  natura. 
nva,  cum  in  eo  non  sit  generatio  et  corruptio;  Motus  autem  secundum  rationem  suam  est  hu- 
neque  sensitiva,  cum  non  habeat  organorum  di- ^o  iusmodi:  quod  enim  movetur,  inquantum  huius- 
versitatem.  Sequitur  ergo  quod  moveatur  ab  modi,  dissimiliter  se  habet  et  nunc  et  prius*.  Im-  ' ^l)^^''^';' 
anima  intellectiva.  -  Si  autem  movetur  a  motore  possibile  est  igitur  quod  natura  intendat  motum 
extrinseco,  aut  illud  erit  corporeum,  aut  incor-  propter  seipsum.  Intendit  igitur  quietem  per  mo- 
poreum.  Et  si  quidem  corporeum,  non  movet  tum,  quae  se  habet  ad  motum  sicut  unum  ad 
nisi    motum:    nullum    enim   corpus   movet   nisi  ^s  multa:  quiescit  enim  ^»oi  5/;H//i/er  ^e  habet  niinc 

'  Lib.  II,  c.  XX.  ixiotum,  ut  ex  superioribus  *  patet.  Oportebit  et  prius.  Si  igitur  motus  caeli  sit  a  natura  tan- 
ergo  et  illud  ab  alio  moveri.  Cum  autem  non  tum,  esset  ordinatus  in  aliquam  quietem.  Cuius 
sit  procedere  in  infinitum  in  corporibus,  opor-  contrarium  apparet:  cum  sit  continuus.  Non  est 
tebit  devenire  ad  primum  movens  incorporeum.  igitur  motus  caeli  a  natura  sicut  a  principio  activo, 
Quod  autem  est    penitus   a   corpore  separatum,  30  sed  magis  a  substantia  intelligente. 

•  ub.  1,  c.  xLiv.  oportet   esse   intellectuale,    ut   ex   superioribus  *         Item.  Omni  motui  qui    est   a    natura   sicut  a 

patet.  Motus  igitur  caeli,  quod  est  primum  cor-     principio  activo,  oportet  quod,  si  accessus  ad  ali- 

poreum,  est  ab  intellectuali  substantia.  quid  est  naturalis,  quod  recessus  ab   eodem  sit 

Item.  Corpora  gravia  et  levia  moventur  a  ge-     innaturalis  et  contra  naturam:  sicut  grave  accedit 

nerante  et  removente  prohibens,  ut  probatur  in  -,s  deorsum  naturaliter,  recedit  autem   inde   contra 

:^f*Pg"' 7;  s-  Vlll  Physicorum*:  non  enim  potest  esse  quod  naturam.  Si  igitur  motus  caeli  esset  naturalis,  cum 
forma  in  eis  sit  movens  et  materia  mota,  nihil  tendat  ad  occidentem  naturaliter,  contra  naturam 
enim  movetur  nisi  corpus.  Sicut  autem  elemen-  ab  occidente  recedens  in  orientem  rediret.  Hoc 
torum  corpora  surit  simplicia,  et  non  est  in  eis  autem  est  impossibile:  in  motu  enim  caelesti  nihil 
compositio  nisi  materiae  et  formae,  ita  et  corpora  40  est  violentum  et  contra  naturam.  Impossibile  est 
caelestia  sunt  simplicia.  Si  igitur  moventur  sicut  igitur  quod  principium  activum  motus  caelestis 
gravia  et  levia,  oportet  ,quod  moveantur  a.gene-  sit  natura.  Est  igitur  principium  activum  eius  ali- 
rante  per  se,  et  a  removente  prohibens  per  acci-  qua  vis  apprehensiva,  et  per  intellectum,  ut  ex 
dens.  Hoc  autem  est  impossibile:  nam  illa  corpora  praedictis  patet.  Movetur  igitur  corpus  caeleste 
ingenerabilia  sunt,  utpote  non   habentia   contra-  45  a  substantia  intellectuali. 

rietatem;  et  motus  eorum  impediri  non  possunjt.  Non  tamen.  est  negandum  motum  caelestem 
Oportet  igitur  quod  moveantur  illa  corpora  a  esse  naturalem.  Dicitur  enim  esse  motus  aliquis 
moventibus  per  apprehensionem.  Non  autem  naturalis,  non  solum  propter  activum  principium, 
sensitivam,  ut  ostensum  est.  Ergo  intellectivam.     sed  etiam  propter  passivum:  sicut   patet  in  ge-    ■ 

Amplius.  Si  principium  riiotus  caeli  est  sola  na-  s"  neratione  simplicium  corporum.  Quae  quidem 
tura,  absque  apprehensione  aliqua,  oportet  quod  non  potest  dici  naturalis  ratione  principii  activi : 
principiunn  motus  caeli  sit  forma  caelestis  corporis,  movetur  enim  id  naturaliter  a  principio  activo 
sicut  et  in  elementis:  Jicet  enim  formae  simplices  cuius  principium  activum  est  intra,  natura  enim 
non  sint  moventes,  sunt  tamen  principia  mo-  est  principiiim  motus  in  eo  in  quo  est*:  princi-  ^'Vif*!*",'.'' 
tuum,  ad  eas  enim  consequuntur  motus  natu-  ss  pium  autem  activum  in  generatione  simplicis  cor- 
rales,  sicut  et  omnes  aliae  naturales  proprietates.     poris  est  extra.  Non  est  igitur  naturalis  ratione 


2  .speciem]  alicuius  .superioris  agentis  addunt  aWY;  transcriptor  omiserat  hom  sicut . . ,  specietn  et  oblitus  est  expungere  verba  antici- 
pata.  10  alioj  aliquo  NYPc,  ita  mox  NPc.  l3  sic|  hoc  N;  sequens  AMem  om  GZ.  20  non  habeatj  habeat  aX  25  nullum  . . . 

nisi  motum  Ita  KX6;  om  ceteri.  27  ab  alio  post  moveri  GZ.  32  corporeuraj    corporum  GZ.  33    ab  om  aX.  44    nam|  sicut 

addit  Z.  34  sint]  sunt  GZ. 

6  quara  Ita  EYsG;  quem  ceteri.  i3  aliquid  Ita  NZ;  om  ceteri.  movens]  movenlis  aDWXYAPc.         10  huiusmodi  Ita  GNWZPc; 

est  huiusmodi  ceteri.  2?  multa]  plura  GZ,  duo  N.  26  igitur]  enim  aWXYPc.  3i   Omni  motui]  In  omni  motu  GYZ.  36  esset] 

sit  GZ.  38    inj  ad  GZ.  43    et  per  intellectum  [mettte  supple  apprehensiva;  cf,  supra    a    17-22    et   47-49]  per  intellectum  X,  et  per 

intellcctum  movens  P. 

SuMMA  CoNTRA  Gkntiles  D.  Thomae  T.  II.-  8 


58 


SUMMACONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XXIIL 


principii  activi,  sed  solum  ratione  principii  passivi,  tati  et  conformitati  caelestis  motus,  ex  hoc  quod 
quod  est  materia,  cui  inest  naturalis  appetitus  ad  voluntas  ad  multa  se  habet,  et  non  est  determi- 
forraam  naturalem.  Sic  ergo  motus  caelestis  cor-  nata  ad  unum.  Quia  sicut  natura  determinatur 
poris,  quantum  ad  activum  principium,  non  est  ad  unum  per  suam  virtutem,  ita  voluntas  deter- 
naturalis,  sed  magis  voluntarius  et  intellectualis:  s  minatur  ad  unum  per  suam  sapientiam,  qua  vo- 
quantum  vero  ad  principium  passivum  est  na-  luntas  dirigitur  infallibiliter  ad  unum  finem. 
turalis,  nam  corpus  caeleste  habet  naturalem  apti-  Patet  etiam  ex  praemissis  quod  in  motu  cae- 
tudinem  ad  talem  motum.  lesti  non  est  contra  naturam  neque  accessus  ad 

Hoc  autem  manifeste  apparet  si  habitudo  con-  aliquod  itbi,  neque  recessus  ab  eo.  Hoc  enim  ac- 
sideretur  caelestis  corporis  ad  suum  itbi.  Patitur  lo  cidit  in  motu  gravium  et  levium  propter  duo : 
enim  et  movetur  unumquodque  secundum  quod  primo  quidem,  quia  intentio  naturae  est  deter- 
est  in  potentia,  agit  vero  et  movet  secundum  minata  in  gravibus  et  levibus  ad  unum  locum, 
quod  est  actu.  Corpus  autem  caeleste,  secundum  unde,  sicut  naturaliter  tendit  in  ipsum,  ita  contra 
suam  substantiam  consideratum,  invenitur  ut  in  naturam  recedit  ab  eo;  secundo,  quia  duo  motvis 
potentia  indifferenter  se  habens  ad  quodlibet  itbi,  m  quorum  unus  accedit  ad  terminum,  et  alter  re- 
sicut  materia  prima  ad  quamlibet  formam,  sicut  cedit,  sunt  contrarii.  Si  autem  accipiatur  in  motu 
cap.praec.  pracdictum  cst  *.  Alitcr  autcm  cst  de  corpore  gravi  gravium  et  levium  non  ultimus  locus,  sed  me- 
et  levi,  quod,  in  sua  natura  consideratum,  non  dius,  sicut  ad  ipsum  acceditur  naturaliter,  ita  ab 
est  indifferens  ad  omnem  locum,  sed  ex  ratione  ipso  naturaliter  receditur:  quia  totum  stat  sub 
suae  formae  determinatur  sibi  locus.  Natura  =o  una  intentione  naturae;  et  non  sunt  motus  con- 
igitur  corporis  gravis  et  levis  est  principium  trarii,  sed  unus  et  continuus.  Ita  autem  est  in 
activum  motus  eius:  natura  vero  corporis  cae-  motu  caelestiurn  corporum:  quia  naturae  intentio 
lestis  est  motusipsiuspassivum  principium.  Unde  non  est  ad  aliquod  iibi  determinatum,  ut  iam 
non  debet  alicui  videri  quod  violenter  moveatur,  dictum  est;  motus  etiam  quo  recedit  corpus  cir- 
sicut  corpora  gravia  et  levia,  quae  a  nobis  mo-  ^^  culariter  motum  ab  aliquo  signo,  non  est  con- 
ventur  per  intellectum.  Corporibus  enim  gravibus  trarius  motui  quo  illuc  accedit,  sed  est  unus 
et  levibus  inest  naturalis  aptitudo  ad  contrarium  motus  et  continuus.  Unde  quodlibet  itbi  in  motu 
motum  ei  quo  moventur  a  nobis,  et  ideo  a  nobis  caeli  est  sicut  medium,  et  non  sicut  extremum 
moventur  per  violentiam:   licet  motus  corporis     in  motu  recto. 

animalis,  quo  movetur  ab  anima,  non  sit  ei  vio-  ,0  Non  differt  autem,  quantum  ad  praesentem 
lentus  inquantum  est  animatum,  etsi  sit  ei  vio-  intentionem,  utrum  corpus  caeleste  moveatur  a 
lentus  inquantum  est  grave  quoddam.  Corpora  substantia  intellectuali  coniuncta,  quae  sit  anima 
autem  caelestia  non  habent  aptitudinem  ad  mo-  eius,  vel  a  substantia  separata;  et  utrum  unum- 
tum  contrarium,  sed  ad  illum  quo  moventur  a  quodque  corporum  caelestium  moveatur  a  Deo 
substantia  intelligente.  Unde  simul  est  voluntarius, ,;  immediate,  vel  nullum,  sed  mediantibus  substan- 
quantum  ad  principium  activum;  et  naturalis,  tiis  intellectualibus  creatis;  aut  primum  tantum 
quantum  ad  principium  passivum.  immediate  a  Deo,  alia  vero  mediantibus  substan- 

Quod  autem  motus  caeli  est  voluntarius  se-     tiis  creatis ;  dummodo  habeatur  quod  motus  cae- 
cundum  activum  principium,  non  repugnat  uni-     lestis  est  a  substantia  intellectuali. 


12  movet]  movetur  oEQbcd,  a3  ipsius)  eius  D,  illius  GZ.  24  violenter]  violente  «EWXY,  mot  N.  26  intellectum  Ita  NWYdPc; 
violentiam  ceteri,  3o  violentus]  violentum  aDW,  om  N.  3l   animatum...  in  quantum  est  hom  om  aOW;  pro  violentus,  violentum  Y. 

32  grave  post  quoddam  aDWY.  34  quo  Ila  NsDP;  in  quo  cd,  a  quo  ceteri,  38  estj  sit  Z.  secundum]  quantum  ad  N. 

1   ex  lioc  Ita  NPc;  ob  hoc  Z,  ad  hoc  ceteri.  9  accidit]  non  accidit  NZ.  i5  unus   accedit  ad  terminum  et  alter  recedit  Jta  N;  uno 

(iinus  WYsZ,  unum  GZ)  accedit  ad    medium  (ad  motum  X   unde  W)    et    altero    (alter  WYZ)  recedit  ceteri.  10  quiaj  quod  Z;  pro  stat, 

sit  GZ.  20  contrarii]  contrarius  Z;  et  continuus  om  Z.  24  etiam]  autem  GZ.  corpus  om  GZ.  35  vel  nullum  ante  immediate 

CHWYPc,  ante  a  Deo  F. 

Commentaria  Ferrariensis 


■  Cf.  Comtn.  cap. 
praec ,  init. 


Num.  vui. 


Ex  iis  quae  in  praecedenti  capitulo  dicta  sunt,  deducit 
hoc  coroUarium  Sanctus  Thomas  *,  quod  Primum  mo- 
tivum  motus  caeli  est  aliquid  intellectivum.  Circa  hoc  autem 
duo  facit:  primo,  ostendit  propositum ;  secundo,  removet 
quaedam  dubia  *. 

I.  Quantum  &6.  ^pnmum,  arguit  primo  sic.  Corpus  cae- 
leste,  secundum  quod  agit  per  motum  suum,  intendit  ul- 
timam  formam,  qui  est  intellectus  humanus,  qui  quidem 
est  ahior  omni  forma,  scilicet  informante.  Ergo  non  agit 
ad  generationem  per  propriam  speciem  sicut  agens  prin- 
cipale,  sed  secundum  speciem  alicuius  superioris  agentis 
intellectuahs,  cuius  ipsum  est  instrumentum.  Ergo  movetur 
ab  aliqua  intellectuaU  substantia. 

Probatur  prima  consequentia.  Quia  nihil  secundum 
propriam  speciem  agens  intendit  formam  altiorem  sua 
forma:  cum  omne  agens  intendat  sibi  simile.  -  Secunda 
consequentia  probatur.  Quia  caelum  agit  ad  generationem 
secundum  quod  movetur. 


Advertendum  quod  agens  agere  secundum  propriam 
speciem,  est  eius  naturam  et  formam  esse  sibi  principalem 
rationem  agendi.  Dicimus  enim  quod  equus  secundum 
propriam  speciem  generat  equum,  quia  natura  equi  est  sibi 
principalis  ratio  generandi,  et  propria  virtus  equi  est  causa 
principahs  talis  generationis.  Cum  ergo  dicitur  quod  cae- 
lum  non  agit  ad  generationem  secundum  propriam  speciem, 
intelHgitur  quod  natura  et  forma  caeU  non  est  sibi  propria 
et  principalis  ratio  et  virtus  qua  ad  generationem  agit:  sed 
ahqua  virtus  intcUectuahs,  a  qua  movetur,  est  id  cuius 
virtute  ad  generationem  agit,  tanquam  eius  instrumentum. 

II.  Secundo.  Corpus  caeli  movetur  ab  aliquo.  Ergo  aut 
illud  est  ei  unitum,  ita  quod  compositum  ex  caelo  et 
movente  dicatur  movere  seipsum:  aut  est  illi  extrinsecum. 
Si  primum,  ergo  caelum  est  animatum:  cum  omne  movens 
seipsum  sit  vivum  et  animatum.  Non  anima  nutritiva:  cum 
non  sit  in  eo  generatio  et  corruptio.  Non  sensitiva:  cum 
non    habeat    organorum    diversitatem.    Ergo    intellcctiva. 


i 


SUMxMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XXIII.  59 

Advertendum  secundo,  quod  ex  verbis  Sancti  Thomae 


Ad  cap.  IT.  4. 


.  Ad  cap.  II.  11. 
Ad  cap.  1,  2. 


Ergo  etc.  -  Si  secundum,  aut  illud  movens  erit  corpo- 
reum:  aut  incorporeum.  Si  corporeum,  oportebit  illud 
ab  alio  moveri:  et  cum  non  sit  processus  in  infinitum 
in  corporibus,  scilicet  ordinatis  essentialiter,  oportebit  de- 
venire  ad  primum  movens  incorporeum.  Quod  autem  est 
penitus  incorporeum,  est  intcllectuale,  ut  ex  superioribus 
patet.  Ergo  etc.  —  Idem  sequitur  si  ponatur  ab  incorporco 
immediate  moveri. 

III.  Tertio.  Sicut  corpora  gravia  et  levia  sunt  simplicia, 
ita  et  corpora  caelestia.  Ergo,  si  moventur  a  natura,  mo- 
vebuntur  sicut  illa.  Sed  illa  moventur  a  generante  et  re- 
movente  prohibens,  non  autem  ita  quod  forma  in  eis  sit 
movens  et  materia  mota :  cum  nihil  moveatur  nisi  corpus. 
Ergo  et  similiter  corpora  caelestia  movebuntur.  Hoc  autem 
est  impossibile:  cum  ipsa  sint  ingenerabilia,  utpote  non 
habentia  contrarietatem;  et  motus  eorum  impediri  non  pos- 
sit.  Ergo  moventur  a  moventibus  pcr  apprehensionem.  Non 
per  apprehensionem  sensitivam.  Ergo  per  intellectivam. 

2.  Girca  istam  rationem,  qua  probatur  gravia  et  levia 
moveri  a  generante  et  removente  prohibens,  quia  videlicet 
non  possunt  moveri  sic  quod  forma  sit  movens  et  materia 
mota,  dubitatur.  Posset  enim  responderi,  ut  respondent 
aliqui  qui  huiusmodi  corpora  a  seipsis  moveri  dicunt,  quod 
non  sic  moventur  a  seipsis  quasi  forma  praecise  sumpta 
sit  movens  et  materia  sit  mota,  sed  quia  totum  est  mo- 
vens  et  totum  est  motum :  sed  verum  est  quod  totum  est 
movens  ratione  formae,  quia  videlicet  forma  est  sibi  prin- 
cipium  quo  movet ;  est  autem  motum  ratione  materiae, 
ita  quod  materia  est  sibi  principium  quo  movetur.  Et  sic 
tam  movcns  quam  motum  constat  esse  corpus. 

Sed  quod  ista  responsio  non  satisfaciat,  ostenditur  ex  ver- 
bis  et  intentione  Commentatoris  in  VIll  Phys.,  comm.  3o*, 
a  quo  Sanctus  Thomas  hanc  rationem  sumpsit.  Ibi  enim 
probat  quod  corpora  simplicia  non  moventur  ex  se,  quia 
niillum  eorum  potest  dividi  in  motorem  et  motum;  et 
quod  non  potest  dici  corpus  simplex  dividi  in  motorem 
et  motum  eo  quod  dividatur  in  materiam  et  formam, 
quoniam,  inquit,  materia  prima  non  est  existens  actu. 
Patet  enim  ex  iis  verbis  quod  ad  hoc  ut  aliquid  dicatur 
seipsum  movere  per  se,  non  sufficit  ut  dividatur  in  actum 
et  potentiam,  quorum  uno  sit  movens  tanquam  ratione 
movendi,  altero  vero  sit  motum  tanquam  ratione  qua  mo- 
vetur:  sed  requiritur  ut  dividatur  in  duas  partes  quarum 
quaelibet  sit  ens  in  actu,  et  una  sit  movens,  altera  vero 
mota.  Et  sic,  cum  corpus  simplex  in  huiusmodi  partes 
dividi  non  possit,  manifestum  est,  ut  deducit  Sanctus  Tho- 
mas,  quod  seipsum  non  movet:  scilicet  per  se,  quamvis 
per  accidens  possit  se  movere,  ad  motum  videlicet  eius 
quod  per  ipsum  movetur,  sicut  et  nauta  per  accidens  mo- 
vetur  ad  motum  navis.  De  quo  modo  motionis  intendit 
.A.verroes  cum  inquit,  111  Caeli,  comm.  28  *,  et  IV  Caeli, 
comm.  2  *,  quod  lapis  movet  se  inquantum  est  gravis  in 
actu,  et  movetur  inquantum  est  in  potentia  inferius.  Vult 
enim  quod  grave,  ex  eo  quod  est  actu  grave,  movet  per 
se  medium;  ad  motionem  autem  medii,  movetur  a  se  per 
accidens,  inquantum  est  in  potentia  ad  locum  deorsum ; 
sicut  nauta,  qui  per  se  movet  navem  inquantum  habet 
virtutem  motivam,  movetur  per  accidens  a  se  ad  motum 
navis,  in  quantum  est  in  potentia  ad  locum  ad  quem 
navis  suo  motu  pervenit. 

IV.  Quarto.  Si  non  esset  motus  caeli  per  apprehen- 
sionem,  sed  esset  a  sola  natura,  principium  eius  esset 
forma  caeli :  sicut  in  elementis,  quorum  formae,  licet  non 
sint  moventes,  sunt  tamen  principia  motuum,  cum  ad  eas 
sequantur  motus  naturales,  sicut  et  aliae  proprietates  na- 
turales.  Hoc  autem  est  impossibile.  Quia  forma  est  prin- 
cipium  motus  localis  inquantum  corpori  debetur  aliquis 
locus,  in  quem  vi  suae  formae  movetur :  ut  patet  in  igne. 
Corpori  autem  caelesti  secundum  suam  formam  non  magis 
congruit  unum  ubi  quam  aliud.  Ergo  etc. 

2.  Circa  motum  gravium  et  levium,  advertendum  primo, 
quod  ideo  dicitur  forma  non  esse  movens,  sed  principium 
motus,  quia  non  est  movens  principale,  tanquam  movens 
quod :  sed  est  id  quo  generans  movet,  ct  est  principium 
quo  ipsum  motum  movetur. 


Cf.  n.  III. 


*  Qu.  11,  a,3,  ad 
4,  7.  -  Cf.  cap. 
piaec. ,  Comm. 
VI,  liii. 


Cf.  n,  VII. 


in  hac  ratione  habetur  intellectus  positionis  suae  in  su- 
perioribus  *  explicatus  de  motu  gravium  et  levium.  Ex  hoc 
enim  quod  dicitur  motus  naturales  horum  corporum  con- 
sequi  ad  eorum  formas  sicut  et  aliae  proprietates;  et  quod 
forma  est  principium  motus  inquantum  debetur  aliquis 
locus  corpori,  in  quem  movetur  vi  formae  tendentis  in 
illum  locum;  item  quod,  quia  generans  dat  talem  formarri, 
ideo  dicitur  esse  motor:  datur  intelligi  quod  non  dicitur 
generans  ideo  movere  huiusmodi  corpora  quasi  nova  mo- 
tione  novoque  impulsu  illa  ad  sua  loca  propellat,  sed 
quia  dedit  ipsis  formas  ad  quas,  deductis  impedimentis, 
per  quandam  naturalem  resultantiam  consequuntur  tales 
motus.  Ex  hoc  enira  sequitur  quod  in  eandem  causam 
reduci  oportet  et  formas  et  tales  motus :  sicut  in  eandem 
causam  reducuntur  forma  et  aliae  proprietates  naturaliter 
formam  consequentes. 

3.  Circa  id  quod  dicitur,  corpori  caelesti  non  magis 
congruere  unum  ubi  quam  aliud  secundum  suam  natu- 
rarn,  advertendum  quod  bene  addidit  Sanctus  Thomas, 
secundum  suam  naturam.  Dicitur  enim  aliquis  locus  con- 
gruere  alicui  corpori  secundum  suam  naturam,  quando 
rei  natura  perficitur  in  loco  ita  quod  extra  locum  suum 
non  habet  complementum  suae  perfectionis :  sicut  igni 
convenit  secundum  suam  naturam  esse  sursum,  quia  in 
loco  sursum  conservatur,  et  perfectius  atque  actualius  suis 
proprietatibus  perficitur.  Hoc  autem  non  invenitur  in  cor- 
pore  caelesti,  ut  scilicet  substantia  caeli  aliquam  a  loco 
perfectionem  accipiat:  cum  non  conservetur  a  loco.  Ideo 
secundum  suam  naturam  non  magis  sibi  congruit  unus 
quam  alius.  Inquantum  tamen  ad  rerum  generationem 
ordinatur,  ut  dicitur  Quarto,  d.  xi.vni,  ubi  supra  *,  magis 
congruit  sibi  unus  locus  quam  alius:  quia  per  sui  prae- 
sentiam  et  propinquitatem  ad  aliqua  corpora  aliquem  ef- 
fcctum  causat  quem  non  causat  ut  est  absens. 

V.  Quinto  *.  Si  motus  caeli  esset  a  natura  tantum,  esset 
ordinatus  ad  aliquam  quietem.  Sed  contrarium  huius  ap- 
paret:  cum  sit  continuus.  Ergo  etc.  -  Probatur  conse- 
quentia.  Quia,  cum  natura  semper  ad  unum  tendat  nisi 
impediatur,  non  potest  esse  finis  naturae  id  quod  dilYor- 
mitatem  habet.  Motus  autem  difformitatem  habet:  quia 
quod  movetur  dissimiliter  se  liabet  nunc  etprius*.  Ergo 
motus  non  potest  esse  finis  in  quem  tendit  natura,  sed 
intendit  quietem  per  motum,  quae  ad  motum  comparatur 
sicut  unum  ad  multa:  quiescit  enim  quod  similiter  se  habet 
nunc  et  prius. 

Circa  probationem  falsitatis  consequentis,  advertendum 
quod  motum  aliquem  esse  continuum,  dupliciter  potest 
intelligi.  Uno  modo,  quia  partes  eius  ad  unum  commu- 
nem  terminum  copulantur.  Et  sic  non  accipit  hoc  loco 
Sanctus  Thomas :  quia  non  repugnat  aliquem  motum  esse 
hoc  modo  continuum,  et  tamen  esse  ordinatum  ad  aliquam 
quietem ;  ut  patet  de  motu  gravis,  qui  est  continuus,  et 
ad  quietem  in  loco  deorsum  ordinatur.  —  Alio  modo,  quia 
est  perseverans  et  nunquam  interrumpitur  quiete.  Et  sic 
accipitur  hic.  Motus  enim  qui  nunquam  habet  terminum 
in  actu,  non  ordinatur  ad  quietem:  quia  motus  ad  quietem 
ordinatus  aliquando  cessat,  scilicet  per  successionem  sive 
adventum  quietis.  Unde,  cum  motus  caeli  nunquam  actu 
terminetur,  sed  una  circulatio  alteri  circulationi  continue- 
tur;  et,  secundum  philosophos,  nunquam  talis  motus  sit 
cessaturus*:  constat  quod  ad  nullam  quietem  est  ordinatus.    * Cf. df  Po/.^ qu. 

2.  Circa  istam  propositionem,  Quod  quiescit  similiter  ' 
se  habet  nunc  et  prius,  considerandum  quod  intelligitur 
de  nunc  et  priori  temporis  mensurantis  quietem :  non 
autem  de  priori  temporis  ipsam  praecedentis.  Ita  quod 
sensus  est  quod,  acceptis  quibuscumque  duobus  instan- 
tibus  temporis  mensurantis  quietem  alicuius,  in  illis  quod 
quiescit  est  in  eadem  dispositione. 

Utrum  autem  aliquid  possit  quiescere  in  aliquo  toto 
tempore,  et  tamen  in  ultimo  instanti  illius  temporis  aliter 
se  habere:  -  dicitur,  secundum  doctrinam  Sancti  Thomae 
Prima,  q.  liii,  a.  3,  quod  non.  Ibi  enim,  quia  de  ratione 
quietis  est  quod  quiescens  non  se  habeat  aliter  nunc  quam 
prius,  concludit  quod  in  qiiolibet  nunc  temporis  mensu- 


•  V  Php.,  I,  7: 

s.  Th.  1.  2.  -  Cf. 

I  Part.,  Liii,  3. 


I 


6o 


SUMMA  GONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XXIIL 


*  Cap.  VI ; 
I.  8. 


*  Fol.  23  V 
14971- 


•  Qu.  I. 


rantis  quietem,  quiescens  est  in  eodetn,  idest  in  eadem 
dispositione,  in  primo  scilicet,  in  medio,  et  in  ultimo 
instanti.  Habet  enim  pro  impossibili  quod  aliquid  in  toto 
aliquo  tempore,  tanquam  mensura  scilicet  adaequata  quie- 
tis,  quiescat,  et  tamen  in  ultimo  instanti  illius  sit  sub  alia 
dispositione  etforma,  cum  quiescere  in  aliquo  toto  tempore 
in  aliquo,  sit  esse  in  illo  in  quolibet  instanti  illius  tem- 
poris.  Huius  autem  ratio  est,  ut  colligi  potest  ex  loco 
praeallegato,  et  I  Sent.,  d.  xxxvn,  q.  iv,  a.  3,  et  est  de 
s.  Th.  mente  Aristotelis  ct  Commentatoris,  VI  Physicorum  *,  quia 
omnis  instantanea  transmutatio  est  terminus alicuius  motus. 
Omne  enim  quod  transsmutatum  est,  prius  transmutaba- 
tur:  et  omne  quod  generatum  est,  prius  generabatur,  ut 
patet  ibidem,  commento  50.  Ideo  non  potest  esse  ut  aliquid 
in  ultimo  instanti  alicuius  temporis  sit  transmutatum,  ct 
tamen  in  toto  tempore  praecedenti  quieverit. 

3.  Advertendum  autem  quod  non  est  idem  dicere  aliquid 
toto  uno  tempore  esse  siib  una  forma,  in  ultimo  vero 
instanli  illius  temporis  esse  sub  alia  forma;  et  aliquid 
quiescere  toio  uno  tempore  sub  una  jorma,  in  instanti 
vero  ultimo  transmutatum  esse  ad  aliam  formam.  Potest 
enim  aliquid  esse  sub  una  forma  et  tamen  sub  illa  non 
quiescere,  sed  transmutari :  sicut  patet  in  eo  quod  mo- 
vetur  ad  generationem  et  in  ultimo  instanti  est  generatum; 
illud  enim  manet  toto  tempore  aliquo  sub  forma  praece- 
denti,  non  tamen  quiescit  sub  illa,  sed  per  alterationem 
est  in  corrumpi,  et  continue,  dum  alteratur,  alio  et  alio 
modo  se  habet  sub  ipsa  forma,  dum  continue  magis  appro- 
pinquat  ad  corruptionem  ipsius  et  alterius  generationem. 

VI.  Sic  autem  intellecta  propositione  Sancti  Thomae, 
(Ven.  manifestum  est  argumenta  Scoti  in  Secundo,  d.  u,  q.  11  *, 
nullius  esse  momenti.  Arguit  enim  primo,  quia  sequeretur 
quod  in  ultimo  instanti  prolationis  verborum  Consecra- 
tionis,  esset  ibi  forma  panis:  quia  illa  praefuit  toto  tem- 
pore  prolationis. 

Secundo  quia,  cum  aliquo  toto  tempore  aer  quievit  in 
esse  tenebroso,  in  iiltimo  instanti  ilUus  esset  tenebrosus : 
.    ei  ita  illuminatio  non  fieret  in  instanti. 

Si  autem  dicatur,  inquit,  quod  ilhiminatio  est  terminus 
viotus  localis,  contra :  -  Ponatur  quod  sol  .sit  creatus  de 
novo,  et  medium  praeexistens:  constat  qiiod  illuminatio  non 
erit  terminus  motus  localis.  -  Nunc  etiam  ista  illuminatio 
non  est  per  se  terminus  motus  localis,  sed  aliquod  ubi 
acquisitum  ipsi  soli.  -  Nec  potest  per  hoc  evadi  quin  aer 
quieverit  sub  esse  tenebroso  usque  ad  hoc  instans. 

1.  Ad  primum  dicitur  primo,  quod  non  est  contra 
sensum  propositionis,  quae  intelligitur  secundum  naturae 
cursum  et  de  possibilitate  naturali.  Hic  autem  arguitur 
de  eo  quod  miraculose  et  supernaturaliter  fit. 

Dicitur  secundo  quod,  licet  toto  tempore  prolationis 
verborum  sit  forma  panis,  non  tamen  quiescit:  quia  per 
verborum  successionem,  quae  est  quidam  motus,  panis 
magis  fit  propinquus  ut  desinat  per  conversionem  in  corpus 
Christi ;  et  ratione  hviius  motus  prolationis  verborum,  cuius 
terminus  est  conversio  in  corpus  Christi,  fieri  praecedit 
factum  esse,  sicut  in  generatione  generari  praecedit  gene- 
ratum  esse,  ratione  alterationis  praecedentis,  cuius  est  ter- 
minus;   ut  patet  IV  Sent.,  d.  xi,*  a.   3,  qu"  2,  ad  3. 

3.  Ad  secundum  dicitur  quod  aer  non  quicscit  toto 
tempore  praecedente  illuminationem,  cum  secundum  cur- 
sum  naturae  illuminatio  sit  terminus  motus  localis.  Se- 
cundum  enim  quod  sol  magis  ad  aerem  per  motum  localem 
appropinquat,  ipse  aer  est  magis  propinquus  acceptioni 
luminis.  Unde  secundum  motum  solis  ad  aerem,  dicitur 
aer  ad  lumen  accedere  et  a  tenebroso  esse  recedere  suc- 
cessive,  non  per  amissionem  partis  post  partem,  sed  per 
maiorem  et  minorem  appropinquationem  ad  lumen.  Sicut 
enim  materia  per  alterationem  disponitur  ad  susceptionem 
formae  substantialis  et  ad  abiectioriem  formae  quam  habet, 
propter  quod  dicitur  moveri  ad  formam,  licet  ipsam  se- 
cundum  se  totam  in  ultimo  instanti  dumtaxat  recipiat; 
ita  per  motum  localem  solis,  propter  quem  aer  fit  ipsi 
soli  magis  propinquus,  aer  disponitur  ad  luminis  susce- 
ptionem,  quae  est  in  instanti,  et  propter  huius  successivam 
appropinquationem  dicitur  moveri  ad  lumen. 


4.  Cum  autem  instatur  prirno  de  sole  noviter  creato,  di- 
citur  quod  non  est  contra  propositum :  quia  non  loquimur 
de  eo  quod  Deus  per  creationem  facere  potest,  sed  de  eo 
quod  cursui  naturali  congruit.  -  Potest  secundo  dici  quod 
illa  creatio  corporis  luminosi  supplet  vicem  motus  localis. 

Cum  obiicitur  secundo,  quia  illuminatio  non  est  per 
se  terminus  motus  localis:  -  negatur  de  nova  illumina- 
tione.  Licet  enim  illuminatio  simpliciter  non  sit  per  se 
primo  terminus,  sive  intrinsecus  terminus,  huius  motus 
localis,  nova  tamen  illuminatio  est  per  se  terminus  secun- 
darius  et  extrinsecus. 

Cum  obiicitur  tertio  quod,  hoc  non  obstante,  aer  quievit 
sub  esse  tenehroso  usque  ad  ultimum  instans:  patet  ex 
praecedentibus  hoc  falsumesse.  Licet  enim  fuerit  sub  esse 
tenebroso  usque  ad  ultimum  instans,  non  tamen  sub  tali 
esse  quievit:  quia,  licet  non  esset  subiectum  motus  alicuius 
ad  lucem,  in  sole  tamen  erat  motus  ad  eius  illuminationem 
et  expuisionem  tenebrae  ordinatus. 

VII.  Sexto.  Illo  dato,  sequeretur  quod  caelum  cpntra 
naturam  ab  occidente  recedens  rediret  ad  orientem.  Hoc 
est  impossibile :  cum  in  motu  caelesti  nihil  sit  violentum 
et  contra  naturam.  Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia. 
Quia  motus  caeli  ad  occidentem  est  naturalis.  In  motu 
autem  qui  est  a  natura  tanquam  a  principio  activo,  si 
accessus  ad  aliquid  est  naturalis,  recessus  ab  eo  est  inna- 
turalis:  ut  patet  in  gravi. 

Adverte,  quod  non  dixit  Sanctus  Thomas  absolute,  In 
motu  qui  est  a  natura,  si  accessus  est  naturalis,  rece.^isus 
est  innaturalis,  sed  addidit,  tanquam  a  principio  activo: 
quia  videlicet,  si  motus  sit  naturalis  tantum  propter  prin- 
cipium  passivum,  hoc  non  oportet;  sicut  enim  accessus 
est  naturalis,  ita  et  recessus  potest  esse  naturalis,  ut  patet 
in  motu  matcriae  ad  formam;  sicut  enim  ad  formam  na- 
turaliter  accedit,  ita  ab  ipsa  naturaliter  recedit. 

VIII.  Quantum  ad  secundum  *,  intendit  Sanctus  Tho- 
mas  dubia  quaedam  ex  praecedentibus  suborientia  re- 
movere. 

Primum  est*.  Cum  dictum  sit  motum  caeli  non  esse 
dumtaxat  a  natura,  sed  a  substantia  intellectuali,  videtur 
sequi  quod  motus  caeli  non  sit  naturalis. 

Ad  hoc  respondet  quod  illud  non  sequitur.  Licet  enim 
non  sit  naturajis  ratione  principii  activi,  sed  voluntarius, 
est  tamen  naturalis  ratione  principii  passivi,  inquantum 
caelum  naturalem  aptitudinem  habet  ad  talem  motum: 
sicut  et  generatio  simplicium  corporum  est  naturalis  ra- 
tione  materiae,  cui  inest  naturalis  appetitus  ad  formam 
naturalem,  non  autem  ratione  principii  activi,  cum  illud  sit 
extra,  natura  autem  sit  principium  motus  eius  in  quo  est. 

Declaratur  autem  propositum.  Quia  unumquodque  pa- 
titur  et  movetur  secundum  quod  est  in  potentia,  agit  vero 
et  movet  secundum  quod  est  actu.  Corpus  autem  caeleste, 
secundum  sunm  substantiam  consideratum,  invenilur  ut  in 
potentia  indifferentcr  se  habens  ad  quodiibet  ubi,  sicut 
materia  prima  ad  omnem  formam:  quod  non  invenitur  in 
corpore  gravi  et  levi,  quod,  in  sui  natura  consideratum, 
non  est  indiiferens  ad  omnem  locum,  sed  ex  ratione  suae 
formae  sibi  determinatur  locus.  Ex  hoc  deducitur  quod 
motus  gravium  et  levium,  quando  a  nobis  per  intellectum 
moventur,  est  violentus:  quia  ipsis  inest  naturalis  aptitudo 
ad  contrarium  motum  ei  quo  a  nobis  moventur;  licet 
motus  corporis  animalis  ab  anima  non  sit  violentus,  in- 
quantum  est  animatum.  Non  autem  motus  corporum  cae- 
lestium  est  violentus:  quia  corpora  caelestia  non  habent 
aptitudinem  ad  contrarium  motum,  sed  ad  illum  quo  mo- 
ventur  a  substantia  intelligente. 

2.  Attendendum  primo  quod,  cum  natura  dividatur  per 
materiam  et  formam;  et  naturn  f,it  principium  motus  eius 
in  quo  est :  ad  hoc  ut  motus  sit  naturalis,  sufficit  quod 
secundum  inclinationem  alterius  horum,  scilicet  materiae 
aut  formae,  procedat.  Et  ideo  non  inconvenit  motum  esse 
naturalem  ex  sola  aptitudine  materiae,  et  naturae  per  mo- 
dum  potentiae,  ad  talem  motum,  licet  principium  activum 
motus  sit  extrinsecum. 

.A.ttendendum  secundo,  cum  dicitur  motum  gravium  et 
levium  a  nobis  esse  violentum  quia  habent  naturalem  apti- 


•  Cf.  init,  Com- 
ment. 


•  Cf.  n.  X. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XXIII. 


6i 


tudinem  ad  contrarium  motum,  quod  hoc  intelligitur  de 
aptitudine  determinata  ad  talem  motum  cum  repugnantia 
ad  oppositum  motum :  non  autem  de  aptitudine  indiiVe- 
renti  ad  uirumqye  motum,  sicut  est  in  caelo  aptitudo 
indifferens  ad  omnia  ubi. 

Attendendum  tertio,  cum  inquit  Sanctus  Thomas  cae- 
lum  secundum  suam  naturam  indifterenter  se  habere  ad 
quodlibet  ubi,  quod  ideo  addidit  secundum  naturam,  quia, 
licet  ex  intentione  substantiae  moventis  possit  caelum  ad 
aliquod  ubi  determinari,  considerata  tamen  natura  caeli 
secundum  se,  non  est  ad  aliquod  ubi  determinatum. 

Attendendum  quarto,  quod  anima,  ut  dicitur  Prima, 
q.  Lxn,  a.  2,  ad  2,  quantum  est  de  se,  nata  est  movere 
in  quamlibet  partem.  Ideo  necesse  est  motum  animalis, 
qui  est  ab  anima,  naturalem  esse,  sicut  et  in  gravibus 
et  levibus  motus  qui  est  a  forma  ipsorum,  est  naturalis: 
est  enim  motus  naturalis  qui  est  a  principio  intrinseco. 
Propterea  bene  hic  dicitur  quod  motus  corporis  animalis, 
inquantum  est  animatum,  non  est  ei  violentus,  licet  sit 
ei  violentus  inquantum  est  grave  quoddam.  Corpus  enim 
animalis,  quamvis  sola  anima  informetur  et  non  alia  forma. 


ex  principio  activo  primo  modo,  Commentator  autem  de 
naturali  secundo  modo  loquatur. 

3.  Ad  secundum  respondetur  quod  motus  potest  dici  na- 
turalis  ex  parte  forrriae,  dupliciter.  Uno  modo,  quia  est 
a  forma  intrinseca  non  agente  per  apprehensionem,  sed 
mere  naturaliter  movente.  Alio  modo,  quia  est  a  forma 
intrinseca  non  agente  per  violentiam,  sed  quae  nata  est 
taliter  movere,  et  mobile  natum  est  ab  ipsa  taliter  moveri 
ut  illi  formae  subiicitur.  Indifterentia  ergo  ad  diversa  ubi 
arguit  motum  non  esse  naturalem  ex  parte  formae  primo 
modo,  idest,  non  esse  secundum  inclinationem  formae 
moventis  absque  apprehensione:  quia  forma  talis  inclinat 
ad  unum  determinate.  Et  sic  Sanctus  Thomas  arguit  ex 
indifterentia  caeli  ad  omnia  ubi,  quod  eius  motus  non  est 
naturalis  ex  parte  suae  formae,  cum  illa  sit  forma  mere 
naturalis.  Talis  autem  indiff^erentia  non  arguit  motum  non 
esse  naturalem  secundo  modo:  quia  forma  per  apprehen- 
sionem  agens  potest  suum  mobile  ad  diversa  movere,  se- 
cundum  diversitatem  apprehensionum.  Et  sic  non  incon- 
venit  mobile  esse  indifferens  ad  diversa  ubi  inquantum 
natum    est    a    tali    forrna    moveri;    et    motum    eius  esse 


inquantum  tanien  informatur  anima  ut   anima   est,  habet  I  naturalern    inquantum    movetur    a    forma    intrinseca    sic 


■  Cap.   IV 
Th.  I.  7. 


moveri  in  quamlibet  partem :  inquantum  autem  informatur 
anima  ut  est  forma  corporis,  quam  gravitas  consequitur, 
habet  moveri  tantum  deorsum.  Et  ideo  dicitur  \'III  Phj'- 
s.  sicoriim  *,  quod  animal  totum  quidem  seipsum  naturaliter 
movet:  corpus  autem,  secundum  quod  est  corpus,  cvn- 
tingit  natura  ct  extra  naturam  moveri. 

IX.  Circa  dicta  duplex  occurrit  dubium.  Primum  est. 
Ad  loc  uit. cit.  Nam  Commentator,  VIII  Phj^s.,  comm.  27*,  vult  motum 
corporis  caelestis  esse  simpliciter  naturalem,  et  ex  parte 
animae  et  e.r  parte  corporis.  Ergo  non  est  verum  quod 
hic  dicitur,  scilicet  quod  est  naturalis  tantum  ratione  prin- 
cipii  passivi. 

Secundum  dubium  cst.  Si  anima  nata  est  movere  ad 
omnem  partem,  animalis  corpus,  inquantum  animatum, 
indifferens  est  ad  omnem  motum  et  ad  omnem  locum. 
Et  tamen  motus  eius  est  naturalis  ex  parte  formae.  Ergo, 
ex  eo  quod  caclum  est  indiiferens  ad  omne  ubi,  non  se- 
quitur,  ut  deduxit  Sanctus  Thomas,  quod  sit  motus  eius 
naturalis  ex  parte  principii  passivi  tantum,  sed  potest  esse 
naturalis  etiam  ex  parte  principii  activi. 

2.  .A.d  primum  horum  dicitur,  primo,  quodCommentator 
videtur  in  hac  re  varie  esse  locutus.  In  loco  enim  alle- 
gato  videtur  quod  motus  caeli  sit  naturalis  tam  ex  parte 
principii  activi  quam  ex  parte  principii  passivi :  in  I  autem 
Caeli,  comm.  5,  et  II  Caeli,  comm.  3,  videtur  velle  quod 
sit  naturalis  tantum  ex   parte   principii   passivi. 

Pro  concordia  autem  dictorum  eius,  et  etiam  ad  Sanctum 
Thomam,  possct  dici,  praetcrmissa  aliorum  responsione, 
quod  motus  dupliciter  potest  dici  naturalis  ex  parte  principii 
activi.  Uno  modo,  quia  principium  activum  motus  est  sibi 
intrinsecum  ut  forma  eius.  Et  sic  motus  caeli  non  est 
naturalis,  neque  apud  Sanctum  Thomam  neque  apud  Com- 
mentatorcm  :  quia  principium  activum  motus  eius  est  forma 
ahstracta  secundum  esse.  -  Alio  modo,  quia  principium  acti- 
vum  motus  est  natum  tale  corpus  movere  absque  resisten- 
tia,  et  est  illi  corpori  appropriatum  ad  movendum.  Et  hoc 
modo  intclligit  Commentator  ipsum  motum  caeli  esse  na- 
turalem  cx  principio  activo:  accipit  enim  caelum  pro  ag- 
gregato  ex  intelligcnlia  et  corpore  caelesti.  Unde  in  I. 
Caeli,  comm.  allegato,  ait  quod  formae  abstractae,  se- 
cundum  quod  sunt  Jormae  abstractae,  innatae  sunt  ut  illud 
quod  movetur  ab  eis,  sit  corptis  neque  grave  neque  leve', 
sicut  innatae  sunt  ut  motum  ab  eis  sit  rotundum;  et  sicut 
innata  est  forma  ignis  ut  habeat  materiam  propriam.  Et 
VIII  Phjs.,  loco  adducto,  vult  quod  motus  caeli  sit  per 
principium  in  eo  ita  quod  in  suo  corpore  non  est  prin- 
cipium  contrarium  motui  animae.  Nomine  autem  caeli 
etiam  ibi  accipit  aggregatum  ex  corpore  caelesti  ct  intel- 
ligentia  movcnte,  quae  aliquo  modo  dici  potest  anima  eius, 
inquantum  est  illi  appropriata  ad  movendum. 

Patct  igitur  non  essc  contradictionem  neque  inter  dicta 
Commentatoris,  neque  inter  Commentatorem  et  Sanctum 
Thomam  :  cum  Sanctus  Thomas  loquatur  de  naturali  motu 


nata  movere;  ipsumque  sic  ab  ipsa  natum  est  moveri 
inquantum  tali  lormae  subiicitur,  licet  aliunde  ad  oppo- 
situm  dumtaxat  inotum  inclinetur.  -  Unde  ad  obiectionem, 
negatur  quod  motus  animalis,  ut  est  animal,  sit  naturalis 
ex  parte  formae,  eo  modo  quo  loquitur  Sanctus  Thomas 
hoc  loco  de  motu  naturali  ex  parte  formae,  dum  loquitur 
de  motu  caeli. 

X.  Secundum  dubium  quod  removet  Sanctus  Thomas*,   *  Cf.  n.  vm,  init. 
est.  Posset  enim   aliquis   arguere   quod   motus    caeli   non 
sit  voluntarius,  quia  est  unus  et  uniformis:  voluntas  autem 
ad  multa  se  habet.  et  non  cst  determinata  ad  unum. 

Sed  respondet  quod  voluntas  determinatur  ad  unum 
per  suam  sapientiam,  qua  dirigitur  infallibiHter  ad  unum 
finem,  sicut  natura  determinatur  ad  unum  per  suam  vir- 
tutem.  Ideo  quod  motus  caeli  sit  voluntarius,  non  repugnat 
eius  unitati  et  conformitati. 

Ad  huius  responsionis  evidentiam,  considerandum  est 
quod,  cum  voluntas  seuuatur  cognitionem  intellectivam, 
et  ab  ipsa  tanquam  a  sua  regula  dirigatur;  licet,  consi- 
derata  ratione  voluntatis  absolute,  voluntas  sit  causa  in- 
differens  et  non  determinata  ad  unum;  inquantum  tamen 
sequitur  iudicium  intellectus  iudicantis  aliquid  esse  vo- 
lendum  et  faciendum,  detcrminationem  habet  ad  illud,  ita 
quod  propter  illud  determinate  agit;  ct  potcst  ad  aliquem 
finem  uniformiter  et  infallibiliter  movere,  quando  et  co- 
gnitio  qua  dirigitur  est  infallibilis  et  certa,  et  ipsa  voluntas 
impediri  non  potest  in  suo  eftectu.  Et  sic,  cum  voluntas 
substantiae  moventis  caelum  impediri  non  possit;  diriga- 
turquc  a  sapientia  infallibili  et  ccrta  ad  unum  finem;  ipsa 
intellectualis  substantia  uniformiter  movet  caelum  et  infal- 
libiliter  ad  finem  quem  intcndit  in  movendo,  et  non  se 
habet  ad  motum  caeli  ut  causa  indeterminata,  sed  ut  li- 
mitata  ad  unum. 

XI.  Tertium   dubium    quod   excludit*,  est:  -  Si  enim   '  Cf.  n.  viii,init. 
motus  caeli  est  naturalis,  videtur   quod    in  motu  caelesti 
possit  aliquid  esse  contra  naturam,  sicut  in  motu  gravium 
et  levium. 

Respondet  ex  praemissis  quod  non  est  simile.  Ncque 
enim  acccssus  ad  aliquod  ubi  in  motu  caeli,  neque  rccessus 
ab  eo,  est  contra  naturam,  sicut  in  gravibus  et  levibus. 
Tum  quia  in  gravibus  et  levibus  naturae  intentio  deter-  . 
minata  est  ad  unum  locum,  ad  quem  accessus  est  natu- 
ralis,  et  a  quo  recessus  est  contra  naturam.  Tum  quia 
motus  quo  acccditur  ad  medium  (intcllige  de  medio  mundi), 
et  motus  quo  receditur  ab  eo,  sunt  contrarii.  -  Naturae 
autem  intentio  in  motu  caeli,  secundum  quam  scilicet 
naturam  dicitur  eorum  motus  naturalis,  non  est  ad  aliquod 
ubi  detcrminatum.  Et  motus  quo  circulariter  recedit  ab 
aliquo  signo,  non  est  contrarius  motui  quo  ad  ipsum  ac- 
cedit,  sed  est  unus  et  continuus.  Sicut  enim  et  accessus 
et  recessus  gravium  et  levium  respectu  loci  medii  inter 
extrema  est  naturalis,  et  non  sunt  motus  contrarii,  sed 
est  unus  motus  continuus,  quia  totum,  scilicet  accessus  et 


62  SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XXIII,  XXIV. 

recessus  talis,  stat  sub  una   intentione   naturae ;    ita   et  in  |  utrum  illa  substantia  sit  coniuncta  corpori  caelesti  ut  sit 

caeli  motu ;   nam  quodlibet   ubi   in    motu    caeli  est  sicut  |  anima  eius;  an  sit  separata.  Et  utrum  sit  prima  substantia 

medium  in  motu  recto,  non  sicut  extremum.  ;  quae  immediate  movet  caelum;  an  substantia  creata,  qua 

Adverte  quod  motus  gravis  quo  receditur  a  medio  mundi,  j  mediante  moveat ;  aut  prima  substantia  moveat  primum, 

tendit  ad   locum   sursum  sibi   contrarium:  et  quia  motus  |  et  aliae  alia. 


sursum  et  motus  deorsum  corporis  gravis  sunt  contrarii, 


Respondet  Sanctus   Thomas    quod    nihil    refert    quod- 


utpote  ad  contraria  loca  tendentes,  ideo  bene  hic  dicitur  cumque  horum  dicatur,    dummodo  habeatur  quod  motus 

quod  motus   quorum   uno   natura  accedit  ad   medium  et  i  caelestis  est  a  substantia  intellectuaii. 
altero  recedit,  sunt  contrarii.  Motus  autem  caeli  quo  acce-  |        Advertendum  quod  Sanctus  Thomas    nihil    aliud    vult 

ditur  ad  aliquod  signum,  non  est  contrarius  ei  quo  rece-  ex  hoc  suo  processu  habere  nisi  quod  motus    caeli  non 

ditur  ab  eo :  quia  motus  quo  receditur    ab  aHquo  signo,  est  naturalis  tantum,  sed    partim    naturalis  et  partim  vo- 

non  est  ad  ubi  contrarium  ei  ad  quod  acceditur,  cufit  in  iuntarius.  Hoc  autem  habetur  sive  ponatur  quod  substan- 

motu  circulari  non  sit  contrarietas  secundum  aliqua  puncta  j  tia  intellectuahs  movens  sit  forma  caeli,  sive  ponatur  quod 


in  circulo  designata,  prout  sunt  puncta  ipsius  circuli; 
licet  possit  ahquo  modo  secundum  illa  esse  oppositio 
prout  sunt  extrema  diametri,  secundum  quam  mensuratur 
maxima  distantia  in  circulo,  ut  ait  Sanctus  Thomas  I 
^Ca^.  «II.  ij;    Caeli,  in  expositione  textus  87*. 

Cf.  n.viii,*init.         XII.  Ultimum  dubium*  est.  Nam  quia  dictum  est  motum 
caeli  esse  a  substantia  intellectuali,  posset  aliquis  quaerere 


sit  separata.  Cum  enim  de  raiione  moventis  non  sit  quod 
sit  intrinsecum  moto,  potest  movens  voluntarium  et  esse 
intrinsecum  et  esse  extrinsecum :  motus  enim  progressivus 
hominis,  qui  est  ab  anima  coniuncta,  est  voluntarius;  et 
motus  rotae  ab  homine  separato  est  voluntarius.  Propterea 
bene  dicitur  hic  quod  nihil  refert  ad  propositum  quodcum- 
que  illorum  dicatur. 


-'MEsSl&^N''^ 


CAPITULUM  VIGESIMUM  OUARTUM 

QUOMODO  APPETUNT  BONUM  ETIAM  QUAE  COGNITIONE  CARENT. 

^^^^aji  autem  corpus  caeleste  a  substantia  in-     existentes,    et    causantes    formas    inferiores    per 
cap.  praec.      ^^^^  tellcctuali  movetur,  ut  ostensum  est*;     motum  caeli. 

^^^%^  motus  autem  corporis  caelestis  ordi-  Quia  vero  omne  quod  movetur  ab  aliquo  per 
"^^M^  natur  ad  generationem  in  inferioribus :  se,  non  secundum  accidens,  dirigitur  ab  eo  in 
necesse  est  quod  generationes  et  motus  istorum  s  finem  sui  motus ;  corpus  autem  caeleste  movetur 
inferiorum  procedant  ex  intentione  substantiae  a  substantia  intellectuali;  corpus  autem  caeieste 
intelligentis.  In  idem  enim  fertur  intentio  princi-  causat  per  sui  motum  omnes  motus  in  istis  in- 
palis  agentis,  et  instrumenti.  Caelum  autem  est  ferioribus:  necessarium  est  quod  corpus  caeleste 
causa  inferiorum  motuum  secundum  suum  mo-  dirigatur  in  finem  sui  motus  per  substantiam  in- 
tum,  quo  movetur  a  substantia  intellectuali.  Se- 10  tellectualem,  et  per  consequens  omnia  inferiora 
quitur   ergo  quod  sit  sicut  instrumentum  intel-     corpora  in  proprios  fines. 

lectualis  substantiae.  Sunt  igitur  formae  et  motus  Sic  igitur  non  est  difftcile  videre  qualiter  na- 
inferiorym  corporum  a  substantia  intellectuali  turalia  corpora  cognitione  carentia  moveantur  et 
causatae  et  intentae  sicut  a  principali  agente,  a  agant  propter  finem.  Tendunt  enim  in  finem 
corpore  vero  caelesti  sicut  ab  instrumento.  .;  sicut  directa  in  finem  a  substantia  intelligente, 
Oportet  autem  quod  species  eorum  quae  cau-  per  modum  quo  sagitta  tendit  ad  signum  directa 
santur  et  intenduntur  ab  intellectuali  agente,  a  sagittante.  Sicut  enim  sagitta  consequitur  incli- 
praeexistant  in  intellectu  ipsius :  sicut  formae  ar-  nationem  ad  finem  determinatum  ex  impulsione 
tificiatorum  praeexistunt  in  intellectu  artificis,  et  sagittantis,  ita  corpora  naturalia  consequuntur  in- 
ex  eis  deriventur  in  effectus.  Omnes  igitur  for-  .-o  clinationem.  in  fines  naturales  ex  moventibus  na- 
mae  quae  sunt  in  istis  inferioribus,  et  omnes  turalibus,  ex  quibus  sortiuntur  suas  formas  et 
motus,  derivantur  a  formis  intellectualibus  quae     virtutes  et  motus. 

sunt    in    intellectu   alicuius   substantiae,    vel   ali-         Unde  etiam  patet  quod  quodlibet  opus  naturae 

quarum.  Et  propter  hoc  dicit  Boetius,  in    libro     est  opus   substantiae    intelligentis:    nam    effectus 

^cap.  II  (Lips.  de  lYin.  *,  quod  formae  qiiae  siint   in   ma/ma,  ^,  principalius  attribuitur  primo  moventi  dirigenti  in 

venerunt   a  fonnis    qiiae  siint  sine   materia.    Et     finem,quam  instrumentis  ab  eo  directis.Etpropter 

•  cf.  1  MeforA.  quantum  ad   hoc  verificatur   dictum   Platonis  *      hoc  operationes  naturae  inveniuntur  ordinate  pro- 

"'to'."^"  '■    '•  quod  formae  separatae  sunt  principia  formarum     cedere  ad  finem,  sicut  operationes  sapientis. 

quae  sunt  in  materia:  licet  Plato  posuerit  eas  Planum  igitur  fit  quod  ea  etiam  quae  cogni- 
per  se  subsistentes,  et  causantes  immediate  formas  i'' tione  carent,  possunt  operari  propter  finem;  et 
sensibilium;  nos  vero  ponamus  eas  in  intellectu     appetere  bonum   naturali   appetitu;   et   appetere 


1871) 


7  In  idem  enitn  fertur  Ita  Z.fi¥.cd  et  Ad  pro  In  Ob.  Ad  idem  autem  fertur  N,  Idem  enim  fertur  EG.  Idem  (Ad  idem  Y)  enim  refertur 
aWXY;  pro  intentio,  finis  intentio  BFHWXYc,  tinis  et  intentio  bd ;  P  legit:  In  eundem  enim  fertiir  finem  intentio.  10  Sequitur  eri;o  Jta  DPd; 

Oportet  ergo  N,  Sequitur  ceteri.  12    substantiae  om  KG.  14    causatae]    causante  aWY,   causata  N;   pro  intentae,  intendente  WY,  in- 

tenta  N.  18  artificiatorum]  artificiorum  aXY ;  lac.W.  29  Plato  Ita¥.>lsGb;  om  cetcii.  3l   ponamusj  poniraus  HZbPd,  posuimus  Y. 

4    non  Ita  NYZ;  et  non  P  et  sY  a  scriptore,  et  ceteri.  6    corpus  autem  caeleste]  et  bPd,  10    omnia  om  P;  corpoja  oih  GNZc. 

12    igitur  om  aWX.         17    Sicut]  sic  xX;  pro  consequitur,  sequitur  GZ.  18    ad  finemj  ad  signum  sive  ad  finem  Pd.  ii  principaliusj 

principalis  aWXY;  W  se  corrigit.  29  ea  om  N;  etiam  om  GWZ. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XXIV.  63 

divinam  similitudinem ;  et  propriam  perfectionem.  Ex  quo  patet  quod  quanto  aliquid  est  perfe- 
Non  est  autem  differentia  sive  hoc  sive  illud  di-  ctioris  virtutis,  et  eminentius  in  gradu  bonitatis, 
catur.  Nam  per  hioc  quod  tendunt  in  suam  perfe-  tanto  appetitum  boni  communiorem  habet,  et 
ctionem,  tendunt  adbonum:  cum  unumquodque  magis  in  distantibus  a  se  bonum  quaerit  et  ope- 
in  tantum  bonum  sit  in  quantum  est  perfectum.  s  ratur.  Nam  imperfecta  ad  solum  bonum  pro- 
Secundum  vero  quod  tendit  ad  hoc  quod  sit  prii  individui  tendunt;  perfecta  vero  ad  bonum 
bonum,  tendit  in  divinam  similitudinem:  Deo  speciei;  perfectiora  vero  ad  bonum  generis;  Deus 
enim  assimilatur  aliquid  inquantum  bonum  est.  autem,  qui  est  perfectissimus  in  bonitate,  ad  bo- 
Bonum  autem  hoc  vel  illud  particulare  habet  num  totius  entis.  Unde  non  immerito  dicitur  a 
quod  sit  appetibile  inquantum  est  similitudo  pri-  ■«  quibusdam  quod  boniim,  inquantinn  hiiiiismodi, 
mae  bonitatis.  Propter  hoc  igitur  tendit  in  pro-     est  diffusipiim*:  quia  quanto  aliquid  invenitur  me-  •  cf.  Dion.  de 

1  •        ^         1-^    •        j-     •  •       •Vi  !•  1  •  .        T  ^-r     Oiv.  Nom.,  cap. 

prium  bonum,  quia   tendit  in  divuiam  similitu-     hus,    tanto    ad    remotiora    bonitatem   suani    dif-  ly,  s.  th.  i.  3.  - 
dinem,   et   non    e    converso.    Unde    patet    quod     fundit.  Et  quia  in  quolibet  genere  quod  est  per-  arg.  2."" ' "'  *' 
omnia  appetunt  divinam  similitudinem  quasi  ul-     fectissimum    est    exemplar    et    mensura    omnium 
timum  finem.  ij  quae   sunt   illius  generis  *,    oportet   quod   Deus,  *  cf.  Metafji., 

Bonum  autem  suum  cuiuslibet  rei  potest  ac-  qui  est  in  bonitate  perfectissimus  et  suam  boni-  lib'.  n/i.'  l' 
cipi  multipliciter.  Uno  quidem  modo,  secundum  tatem  communissime  diffundens,  in  sua  diffu- 
quod  est  eius  proprium  ratione  individui.  Et  sic  sione  sit  exemplar  omnium  bonitatem  diffunden- 
appetit  animal  suum  bonum  cum  appetit  cibum,  tium.  Inquantum  autem  unumquodque  bonitatem 
quo  in  esse  conservatur.  -  Alio  modo,  secundum  ^  diftundit  in  alia,  fit  aliorum  causa.  Hinc  etiam 
quod  est  eius  ratione  speciei.  Et  sic  appetit  pro-  patet  quod  unumquodque  tendens  ad  hoc  quod 
prium  bonum  animal  inquantum  appetit  gene-  sit  aliorum  causa,  tendit  in  divinam  similitudi- 
rationem  prolis  et  eius  nutritionem,  vel  quicquid  nem,  et  nihilominus  tendit  in  suum  bonum. 
aliud  operetur  ad  conservationem  vel  defensio-  Non  est  ergo  inconveniens  si  motus  corpo- 
nem  individuorum  suae  speciei.  -  Tertio  vero  ^s  rum  caelestium,  et  actiones  motorum  eorum,  di- 
modo,  ratione  generis.  Et  sic  appetit  proprium  cantur  esse  aliqualiter  propter  haec  corpora  quae 
bonum  in  causando  agens  aequivocum :  sicut  generantur  et  corrumpuntur,  quae  sunt  eis  indi- 
caelum.  -  Quarto  autem  modo,  ratione  similitu-  gniora.  Non  enim  sunt  propter  haec  sicut  pro- 
dinis  analogiae  principiatorum  ad  suum  princi-  pter  ultimum  finem:  sed,  intendentes  horum  ge- 
pium.  Et  sic  Deus,  qui  est  extra  genus,  propter  lo  nerationem,  intendunt  suum  bonum,  et  divinam 
suum  bonum  omnibus  rebus  dat  esse.  similitudinem  tanquam  ultimum  finem. 


2    Non]    Haec    NZ;    Z    videtur    corrigi.  3    quod    tendunt,..    tendunt]    tendunt...    quod   (quia    Y]   tendunt    aDWYPc;   X  om  quod. 

8    enim]  autem  N.  9    Bonum  autem  hoc]  Hoc  autem  bonum  N;  EGZ   legunt:  Bonum   autem  particulare  hoc  vel  illud  est  appetibile  etc; 

b  om.  hoc    et   habet.  16  suum  om  Y.  23  quicquid    aliud    Ita  N;  sicut  atiud  aEGWX,  si  quid   aliud  DZc,  sicut  aliquid  Y,   si  aliquid 

aliud  Pd.  24  ad  om  aXYc.  28  caelum]  est  caelum  Z.  autem  om  EGZ;  ratione  om  aDWX. 

4    a  se  om  NZ.  9    entis]  tendit  addunt  NZ,  19    autem]  enim  oDWXYPc.  unumquodque]  communius  addit  P;  c/.  var.  seq. 

20  aliorura  Ita  NYZsEt;  alicior  G,  altior  ceteri. 


V 


Commentaria   Ferrariensis 

)OSTQUA.M    ostendit    Sanctus    Thomas    omnia     divinam  [        Ostendit  autem  propositum  dupliciter:  primo,  ex  ordine 

similitudinem  appetere    in  causando,  et    omnia   agere  '  agentium ;  secundo,  ex  ordine  operum  naturae  *.  *  Num.  m. 

propter  finem,  vult  nunc  quaedam  dubia  circa  haec  remo-  j        Quantum  ad  primam  viam,  arguit  sic.  Corpus  caeleste 

•Cf.  Comm.  cap.   vere  *.    Xam,    cum    sint    dicta   duo :    unum,  quod    omnia  a  substantia  intellectuali  movetur.   Sed  motus  caeH  ordi- 

XIX,  init.  ,  .        j:  *        T^  j  ■  ^-  ^ 

•  Cap.  I,  XVII.      agitnt  propter  Jinem  * ;  alterum,  quod  omnia  agentia  agunt 

•  Cap.  XIX.         propter  assimilalionem  ad  Deum  * ;  circa  utrumque   vult 

quibusdam  rationibus  quae    adduci    contra    determinatam 
veritatem  possent,  satisfacere. 

Contra  primum  enim  argui  posset  sic.  Naturalia  non 
agunt  propter  finem.  Ergo  non  omnia  propter  finem  agunt. 
-  Probatur  antecedens.  Quia  naturalia  cognitione  carent. 
Nihil    autem  intendit    sua    actione    aliquid    determinatum 


natur  ad  generationem  in  istis  inferioribus.  Ergo  genera- 
tiones  et  motus  horum  inferiorum  procedunt  ex  intentione 
substantiae  intelhgentis.  Ergo  omnia  inferiora  corpora  a 
substantia  intellectuaU  in  proprios  fines  diriguntur. 

Probatur  prima  consequentia  *.  Quia  caekim  est  sicut   •  Cf.  n.  11. 
instrumentum  substantiae  intellectualis :  cum  sit  causa  in- 
feriorum    motuum    secundum   suum  motum,  quo    a    tali 
substantia  movetur.  In  idem  autem  fertur  finis  et  intentio  *   "Vid.text.etvar. 

Cf.inf.ii.  i.Sed 


Dtsi  ab  aliqua  cognitione  dingatur.  1  pnncipalis  agentis,  et  instrumenti.  advertendum 

Cf.  n.  IV.  Contra  secundum  sic  posset  instari  *.   Omnia  agunt  na-  |        Secunda  consequentia  probatur*.  Quia  quod  movetur  "  Cf.  n,  n,  3. 


turali  appetitu  propter  suam  perfectionem  tanquam  propter 
finem.  Ergo  non  propter  divinam  similitudinem. 

I.  Ad  primum  horum  respondet  quod  naturalia  tendunt 
in  finem  sicut  directa  a  substantia  intelhgente,  eo  modo 
quo  sagitta  dirigitur  a   sagittante:  eo  quod  consequantur 


per  se  ab  aliquo,  et  non  secundum  accidens,  dirigitur  ab  eo 
in  finem  sui  motus.  Caelum  autem  movetur  a  substantia  in- 
tellectuali,  et  causat  per  sui  motum  omnes  motus  in  istis 
inferioribus.  Ergo  per  eam  dirigitur  in  finem  sui  motus, 
Ergo  etc. 


inclinationem  in  fines  naturales  ex  moventibus  intellectua-  |        2.  Ex  primo  consequenti  infert  Sanctus  Thomas  verita- 


libus,  ex  quibus  sortiuntur  suas  formas  et  virtutes  et  motus, 
sicut  sagitta  ex  impulsione  sagittantis  tendit  ad  determi- 
natum  signum.  —  Ex  quo  sequitur  quod  quodlibet  opus 
naturae  est  opus  substantiae  intelligentis:  cum  principa- 
lius  et^ectus  attribuatur  primo  moventi  dirigenti  quam 
instrumentis  ab  eo   directis. 


tem  haberi  eius  quod  dicitur  a    Boetio,  in  lib.  I   de  Trin., 

cap.  3  *,  et  a  Platone,  de  processu  formarum  materialium  '  a'^  <=«?•  "• 

a  formis  immaterialibus.  Quia,  cum  species  eorum  quae 

causantur  et  intenduntur  ab  intellectuali  agente,  praeexistant 

in  intellectu  ipsius  et  ex  eis  deriventur  in   eli"ectus,  tan- 

quam  scilicet  ex  exemplaribus,  ut  patet  in  ar^ifice ;  omnes 


I 


64 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XXIV. 


formae  sensibiles,  et  eorum  motus,  determinantur  a  formis  '■  ordinare  autem  per  modum  perfecte  ostendends  finem,  est 


*  Cf.  text.  et.  var. 


intellectualibus  quae  sunt  in  intellectu  alicuius  substantiae 
intellectualis,  si  scilicet  ab  una  tantum  moventur,  puta  a 
prima;  aut  aliquarum,  si  a  pluribus  moventur,  puta  a  prima 
mediantibus  secundis.  Diiferimus  autem  in  duobus  a  Pla- 
tone :  quia  Plato  posuit  illas  formas  esse  per  se  subsisten- 
tes,  et  irnmediate  causare  formas  sensibiles;  nos  autem 
ponimus  eas  in  intellectu  e.xistere,  et  causare  inferiores 
formas  per  motum  caeli. 

II.  Circa  rationem  qua  probatur  caelum  esse  instru- 
mentum  substantiae  intellectuaiis,  advertendum,  ut  habetur 

*  Cap.  XXI.  in  praecedenti  libro  a  Sancto  Thoma  *;  et  rfe  Verit.,  q.  xxvii, 

a.  4;  et  in  plerisque  aliis  locis,  quod  ratio  instrunienti, 
inquantum  itistrumentum,  est  ut  moveat  inquantum  motum 
a  principali  agente.  Et  ideo,  si  caelum  habet  quod  sit 
causa  inferiorum  motuum  per  motum  quo  movetur  a 
substantia  intellectuali,  optime  sequitur  quod  eius  sit  in- 
strumentum. 

2.  Circa  illam  propositionem,  In  idem  fertur  finis  et 
intentio  principalis  agentis  et  instrumenti,  advertendum 
quod,  licet  instrumentum  ex  propria  forma  aliquid  opere- 
tur,  inquantum  tamen  instrumentum  a  principali  movente 

'  Qu'.  '•  motum,    ut    dicitur    Quarto,  d.  i,  a.  4  *,  semper    aliquid 

ultra  propriam  virtutem  operatur.  Ideo,  licet  alia  possit 
esse  intentio  principalis  agentis  et  instrumenti  inquantum 
virtute  propria  praecise  operatur,  inquantum  tamen  per 
modum  instrumenti  operatur,  oportet  ut  tendat  in  illud 
ad  quod  per  motum  principalis  agentis  ordinatur.  Et 
sic  oportet  eandem  intentionem  et  eundem  finem  esse 
utriusque  inquantum  huiusmodi.  Loquitur  ergo  Sanctus 
Thomas  de  intentione  et  hne  instrumenti  formaliter,  in- 
quantum  videlicet  est  instrumentum. 

Sed  advertendum  quod  aut  corruptus  est  textus  *,  et 
debet  sic  habere,  In  eundem  enim  fertur  finem  intentio 
et  principalis  agentis  et  instrumenti:  aut  ly  et  expo- 
nendum  est  pro  idest,  ut  ly  intehtio  sit  expositio  \y  finis, 
sitque  sensus:  In  idem  fertur  finis,  idest  intentio.  Nam 
aliquando  nominey/«w  utimur  pro  intentione,  quia  intentio 
est  tantum  finis:  dicimus  enim,  Finis  meus  est  pervenire 
ad  beatitudinem,  idest,  Intendo  ad  beatitudinem  pervenire. 

3.  Circa  probationem  secundae  consequentiae*,  atten- 
dendum  primo  quod,  cam  movens  per  accidens  (quod, 
inquam,  moventi  per  se  coniungitur:  ut  hoc  loco  de  mo- 
vente  per  accidens  loquitur  Sanctus  Thomas)  nihil  ad 
effectum  operetur,  non  agatque  propter  finem,  non  habet 
id  quod  movetur  ut  ad  aUquid  a  tali  movente  dirigatur. 
Dicimus  quidem  album  acdificare  per  accidens,  quia  accidit 
aedificatori  esse  album:  domus  tamen  ad  nullum  finem 
ab  albo,  inquantum  huiusmodi,  dirigitur.  Sed  movens  per 
se,  hoc  est,  ex  forma  et  virtute  propria,  habet  dirigere 
quod  movetur  ad  finem  motus:  quia  omne  agens  et  mo- 
vens  per  se  agit  et  movet  propter  aliquem  finem,  ad  quem 
intendit  per  motum  pervenire;  sicut  domificator  dirigit 
lapides  motos  et  caementum  et  ligna  ad  formam  domus, 
ad  quam  per  motum  istorum  pervenitur.  Idcirco  optime 
assumit  Sanctus  Thomas  quod  omne  quod  movetur  ab 
aliquo  per  se  et  non  secundum  accidens,  dirigitur  ab  eo 
in  finem  sui  motus. 

Attendendum  secundo,  quod  idcirco  ex  eo  quod  corpus 
caeleste  dirigitur  in  finem  sui  motus  a  substantia  intel- 
lectuaH,  deducit  Sanctus  Thomas,  tanquam  manifestum, 
omnia  corpora  inferiora  a  tali  substantia  in  proprios  fines 
dirigi,  quia  ex  eodem  fundamento  utrumque  deducitur:  ex 
hoc,  inquam,  quod  omne  quod  movetur  ab  aliquo  per  se, 
dirigitur  ab  eo  in  finem  motus.  Cum  enim  ita  corpora 
inferiora  per  se  moveantur  a  substantia  intellectuali  sicut 
superiora,  sequitur  quod,  sicut  propler  hoc  superiora  di- 
riguntur  in  finem  sui  motus  a  substantia  intellectuali,  ita 
et  inferiora  in  suos  fines,  ad  quos  per  suos  motus  per- 
veniunt,  a  tali  substantia  dirigantur. 

III.  Secunda  ratio  est  a  signo:  quia  videlicet  operationes 
naturae  inveniuntur  ordinate  procedere,  sicut  operationes 

I,  Os-  sapientis*. 

Adverte,  ut  dicitur  Secundo,  dist.  xu,  q.  i,  a.  1,  quod 
•ordinare  per  modum  ostendentis  finem  absolute,  est  rationis ; 


*  Nnm.  I,  Secun- 
da. 


•  Cf.  n. 
tendit. 


rationis  perfectae  per  habitum,  puta  sapientiae;  et  ideo 
I  Metaphj-sicae*  d\c\i\xv  quod  sapienlis  est  ordinare.  Idcirco, 
ubi  in  operationibus  invenitur  ordinatus  processus,  signum 
est  huiusmodi  operatioties  ab  aliquo  sapiente  et  per  intel- 
lectum  agente,  aut  immediate  aut  mediate  procedere. 

IV.  Ad  secundum  dubium*  respondet  Sanctus  Thomas 
negando  consequentiam:  quia,  inquam,  nihil  differt  sive 
hoc  dicatur  sive  illud :  -  idest,  quodcumque  illorum  di- 
catur,  habetur  quod  appetunt  divinam  similitudinem,  et 
unum  alterum  non  excludit,  immo  unum  infert  reliquum. 

Hoc  autem  dupliciter  declaratur  *.  Primo,  sic.  Per  hoc 
tendunt  naturalia  in  propriam  perfectionem,  quod  tendunt 
ad  bonum.  Per  hoc  vero  quod  tendunt  ad  bonum,  ten- 
dunt  in  divinam  similitudinem:  quia  Deo  aliquid  assimi- 
latur  inquantum  est  bonum.  Ulterius:  bonum  particulare 
habet  quod  sit  appetibile  inquantum  est  similitudo  primae 
bonitatis.  Ergo  tendit  unumquodque  in  proprium  bonum 
quia  tendit  in  divinam  similitudinem,  et  non  e  converso. 
Ergo  omnia  appetunt  divinam  similitudinem  tanquam  ul- 
timum  finem. 

Circa  istam  propositionem,  Bonum  particulare  habet 
quod  sit  appetibile  inquantum  est  similitudo  primae  bo- 
nitatis,  considerandum  quod  in  re  quae  appetitur,  est 
ipsum  esse  quod  appetitur,  et  ralio  appetibilitatis :  sicut 
in  visibili  est  id  quod  videtur,  puta  Sortes,  et  ratio  vi- 
dendi,  scilicet  color.  Dicere  ergo  quod  bonum  hoc  habet 
quod  sit  appetibile  inquantum  est  similitudo  primae  bo- 
nitatis,  est  dicere  quod  similitudo  ad  divinam  bonitatem 
est  sibi  ratio  quare  appetatur.  Ex  quo  sequitur  quod  non 
potest  aliqutd  tendere  in  bonum  per  modum  appetibilis, 
quin  tendat  in  divinam  similitudinem,  sicut  non  potest 
aliquid  videri  quin  videatur  color:  idem  enim  actus,  ut 
dicitur  I  IP",  q.  xii,  a.  4,  cadit  super  obiectum,  et  super 
rationem  obiecti.  Sequilur  etiam  quod  in  tali  appetitione 
primum  appetitum  est  divina  simiMtudo:  et  per  conse- 
quens  ultimus  finis,  quia  quod  est  ratio  appetitionis  ali- 
cuius,  est  principalius  appetitum.  Propterea  optime  deduxit 
Sanctus  Thomas  ex  illa  propositione  quod  omnia  appetunt 
divinam  similitudinem  tanquam  ultimum  finem. 

V.  Secundo  declaratur  sic  *.  Quanto  aliquid  est  perfec- 
tioris  virtutis  et  eminentius  in  gradu  bonitatis,  tanto  appe- 
titum  boni  communiorem  habet  *,  et  magis  in  distantibus 
a  se  bonum  quaerit  et  operatur.  Ergo  Deus  in  ditfusione 
suae  bonitatis  est  exemplar  et  mensura  omnium  bonitatem 
dilfundentium.  Ergo  unumquodque  tendens  ad  hoc  quod 
sit  aliorum  causa,  tendit  in  divinam  simihtudinem,  et  ni- 
hilominus  tendit  in  bonum  suum. 

Antecedens  declaratur  ex  duobus.  Primo,  ex  diverso 
modo  appetendi  proprium  bonum.  Appetit  enim  aliquid 
bonum  suum  aliquando  secundum  quod  est  eius  proprium 
ratione  individui.  Et  sic  ariimal  suum  bonum  appetit  cum 
appetit  cibum,  quo  conservatur  in  esse.  -  Aliv.]uando  secun- 
dum  quod  est  eius  ratione  speciei,  idest,  secundum  quod  est 
bonum  speciei.  Sic  et  animal  appetit  generationem  prolis 
et  eius  nutritionem,  et  si  qua  sunt  conservantia  et  de- 
fendentia  individua  suae  speciei.  -  Aliquando  secundum 
quod  est  eius  ratione  generis.  Et  sic  agens  aequivocum, 
ut  caelum,  appetit  proprium  bonum  in  causando :  appe- 
tendo  scilicet  bonum  sui  generis,  puta  corporis.  -  Ali- 
quando  secundum  quod  est  eius  ratione  analogiae  princi- 
piatorum  ad  suum  principium.  Et  sic  Deus  propter  suum 
bonum  dat  esse  omnibus  rebus. 

Secundo  declaratur  antecedens  ex  eo  quod  a  quibusdam 
dicitur,  scilicet  quod  bonum,  inquantum  huiusmodi,  est 
diffusivum.  Quanto  enim  aliquid  invenitur  melius,  tanto 
ad  remotiora,  idest,  ad  magis  distantia  secundum  naturam, 
bonitatem  suam  dilfundit. 

2.  Prima  vero  Consequentia  probatur.  In  quolibet  genere 
quod  est  perfectissimum,  est  exemplar  et  mensura  omnium 
quae  sunt  illius  generis.  Sed  Deus  est  perfectissimus  in 
bonitate,  et  suam  bonitatem  communissime  diffundit :  ex 
quo  scilicet  habet  quod  sit  perfectissimum  in  genere  causae, 
quia  inquantum  unumquodque  magis  bonitatem  dilfundit 
in  alia,  fit  altior  causa  *.   Ergo  etc. 


■  Cap.  II 

Tll.  1.2. 


3;    5. 


■  Cf.  init.  Com- 
racnt. 


Cf.    num. 


scq. 


*  Ct.    n.  praec. 
Hnc  autem. 

'  Cf.  num.  VI. 


'  Cf.  text.  ct  var. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XXIV,  XXV. 


65 


■*  Cap,  XXII.  In- 
^uantum   vero. 


■*  Cf.  n.   praec, 
jnit. 


Secunda  autem  consequentia  non  probatur,  sed  relin- 
quitur  pro  manifesta.  Si  enim  alia  agentia  exemplantur  in 
agendo  a  Deo  et  eius  bonitate,  sequitur  quod  agendo 
tendant  in  divinam  similitudinem  et  in  suum  bonum. 

Ex  hoc  excluditur  obiectio  quaedam  tacta  etiam  su- 
perius  *,  qua  posset  alicui  videri  quod  motus  corporum 
caelestium,  et  actiones  motorum  eorum,  non  sint  propter 
corpora  quae  generantur  et  corrumpuntur:  cum  sint  eis 
indigniora.  Dicitur  enim  quod  non  est  inconveniens  ut  sint 
aliqualiter  propter  ipsa:  cum  non  sint  propter  ipsa  tan- 
quam  propter  ultimum  finem,  sed  propter  bonum  suum 
et  propter  divinam  similitudinem. 

VI.  Circa  istam  propositionem,  Quanto  aliquid  perfectio- 
ris  i'irtutis  est  et  eminentius  in  gradu  bonitatis,  tanto 
appetitum  boni  communiorem  habet*,  dubium  occurrit.  Ex 
lioc  enim  sequitur  quod  Deus  agat  propter  appetitum  boni 
communissimi :  cum  ipse  perfectissimae  bonitatis  sit. 
Quod  etiam  manifeste  hic  dicitur  a  Sancto  Thoma,  ubi 
ait  quod  Deus  dat  omnibus  esse  propter  bonum  suum 
secundum  quod  est  eius  ratione  similitudinis  analogiae 
principiatorum  ad  suum  principium.  -  Huius  autem  oppo- 
situm  videtur  haberi  Potentia,  q.  m,  a  i5,  ad  14,  ubi 
dicitur  quod  Deus  agit  ax  amore  finis,  non  autem  ex 
appetitu  finis. 

2.  Ad  huius  evidentiam,  considerandum  est  quod  ap- 
petitus  nomine  dupliciter  utimur  pro  nunc.  Quandoque 
quidem  tanquam  nomine  particularis  cuiusdam  actus  ap- 
petitus,  qui  alio  nomine  vocatur  desiderium.  Et  sic  non 
agit  Deus  propter  appetitum  finis:  quia  appetitus  hoc  modo 
sumptus  est  rei  non  habitae;  Deo  autem  nihil  deest  quod 
sua  actione  sibi  veht  acquirere.  -  Quandoque  vero  no- 
mine  appetitus  utimur  tanquam  communi  nomine  ad  omnia 
appetitus  opera,  ut  etiam  amare  sit  quoddam  appetere. 
Et  sic  non  inconvenit  Deum  habere  appetitum  boni  com- 
munissimi,  et  agere  propter  appetitum  talis  boni,  inquan- 
tum  operatur  et  dat  esse  rebus  eo  quod  vult  huiusmodi 


bonum.  Et  hoc  modo  hic  accipitur  nomen  appetitus.  In 
QQ.  autem  de  Potentia  Dei  accipitur  primo   modo. 

3.  Sed  advertendum,  cum  dicimus  Deum  agere propter 
bonum  suum  ratione  similitudinis  analogiae  etc,  quod 
hoc  dupliciter  possumus  intelligere :  uno  modo,  quod  hoc 
bonum  suum  sit  bonitas  sua  qua  in  seipso  formaliter  est 
bonus;  aho  modo,  quod  hoc  bonum  suum  sit  bonum 
formaUter  inhaerens  creaturae. 

Si  primo  modo  accipiamus,  sic  sensus  est  quod  propter 
amorem  suae  bonitatis,  ad  quam  omnia  habent  quandam 
analogiam  et  simiHtudinem  (propter  quod  [dicitur]  bonum 
communissimum,  tanquam  ab  omnibus  per  quandam  simi- 
Htudinem  participatum),  dat  omnibus  esse.  Et  tunc  bonum 
suum  respectu  ipsius  habet  rationem  Jinis  operantis  :  iuxta 
distinctionem  de  fine  positam  a  Sancto  Thoma  II  Sent., 
dist.   1,  q.  H,  a   t. 

Si  secundo  modo  intelhgamus,  sensus  est  quod  Deus 
dat  esse  omnibus  rebus  quia  vult  bonum  omnium  rerum, 
quod  est  quaedam  participata  similitudo  divinae  bonitatis, 
et  sic  ad  ipsam  habet  quandam  analogiam  et  proportio- 
nem;  ut  etiam  ipsum  bonum  creaturae  dicatur  bonum  Dei 
proportionaliter,  inquantum  est  similitudo  suae  bonitatis. 
Et  tunc  bonum  suum  habet  rationem  Jinis  operis,  non 
autem  operantis.  Vult  enim  creaturam  omnem  ex  opera- 
tione  divina  consequi  similitudinem  quandam  divinae  bo- 
nitatis:  ipsa  autem  divina  bonitas  est  id  ex  cuius  amore 
vuh  ut  eius  simihtudo  communicetur  creaturae. 

Licet  aut  utroque  modo  quod  hic  dicitur  possit  habere 
veritatem,  videtur  tamen  in  secundo  sensu  accipiendum, 
dum  inquit  quod  bonum  suum  quod  vult  Deus,  est  suum 
ratione  similitudinis  analogiae  principiatorum  ad  suum 
principium.  Ex  hoc  enim  dat  intelHgere  quod  bonum  ab 
ipso  intentum  in  rerum  creatione  tanquam  finem  operis, 
est  bonum  principiatorum,  quod  est  etiam  bonum  Dei 
secundum  quandam  analogiam  et  proportionem  ad  ipsius 
essentialem  bonitatem. 


— ^SS^Il^JcS» — 


CAPITULUM  VIGESIMUM  QUINTUM 

QUOD    INTELLIGERE    DEUM    EST    FINIS 
OMNIS  INTELLECTUALIS  SUBSTANTIAE. 


sqq. 


UM  autem  omnes   creaturae,    etiam  in- 

tellectu  carentes,  ordinentur  in  Deum 

sicut  in  finem  ultimum;  ad  hunc  au- 

tem   finem   pertingunt  omnia   inquan- 

\aa'  "''■  '"'"  ^"^'^  ^^  similitudine  eius  aliquid  participant*:  in- 

tellectuales  creaturae  aliquo  specialiori  modo  ad 

ipsum  pertingunt,  scilicet   per   propriam   opera- 

tionem  inteliigendo  ipsum.    Unde   oportet   quod 

hoc  sit  finis  intellectualis  creaturae,  scilicet  intel- 

ligere  Deum. 

Ultimus  enim  finis  cuiuslibet  rei  est  Deus,  ut 
ostensum  est  *.  Intendit  igitur  unumquodque  sicut 
ultimo  fini  Deo  coniungi  quanto  magis  sibi  pos- 
sibile  est.  Vicinius  autem  coniungitur  aliquid 
Deo  per  hoc  quod  ad  ipsam  substantiam  eius 
aliquo  modo  pertingit,  quod  fit  dum  aliquid  quis 
cognoscit  de  divina  substantia,  quam  dum  con- 
sequitur  eius  aliquam  siinilitudinem.  Substantia 


'  Cap.  XVII. 


igitur  intellectualis  tendit  in  divinam  cognitionem 
sicut  in  ultimum  finem. 

Item.  Propria  operatio  cuiuslibet  rei  est  finis 
eius:  est  enim  secunda  perfectio  ipsius;'  unde 
quod  ad  propriam  operationem  bene  se  habet, 
dicitur  virtuosum  et  bonum.  Intelligere  autem 
est  propria  operatio  substantiae  intellectualis.  Ipsa 
igitur  est  finis  eius.  Quod  igitur  est  perfecfissi- 
mum  in  hac  operatione,  hoc  est  ultimus  finis: 
I  et  praecipue  in  operationibus  quae  non  ordi- 
nantur  ad  aliqua  operata,  sicut  est  intelligere  et 
sentire.  Cum  autem  huiusmodi  operationes  ex 
obiectis  speciem  recipiant,  per  quae  etiam  co- 
gnoscuntur,  oportet  quod  tanto  sit  perfectior  ali- 
qua  istarum  operationum,  quanto  eius  obiectum 
est  perfectius.  Et  sic  intelligere  perfectissimum 
intelligibile,  quod  Deus  est,  est  perfectissimum  in 
genere  huius  operationis  quae  est  intelligere.  Co- 


4  pertingunt]  pertingant  EGZiPc.  5  aliquid  post  participant  GZ.  6  aliquo  specialiori]  aliquo  speciali  Z,  speciali  N.  7  propriam] 

suam  propriam  Pd  et  margo  H  a  scriptore.  9  hoc  sit]  sit  aDWXY,  sit  hic  b.  1 1   cuiuslibet)  cuiusque  oXY,  uniuscuiusque  N ;  rei  otn  Z. 

l3  sibi  om  Z;  est  om  aW.  16    aliquid  quisj    aliquis    quid    DZ,    aliquis    aliquid  W;   N  legit:  dum   aliquis  cognoscit  divinam  substantiam 

inquantum  consequitiir  eius  plenitudinem.  Substantia  igitur  etc.  17  quam  dum]  inquantum  GNZ. 

7  propria  operatio]  secunda  perfectio  N.         substantiae /lOSt  intellectualis  GNZ;  Ipsa . . .  operatione  om  N.         11  et  sentire.  Cum]  Sunt  N. 
i5  operationum  om  GZ. 

SuMMA  CoNTRA  Gkntiles  D.  Thomak  Tom.  II.  9 


ee  .v>SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XXV. 

gnoscere  igitur  Deum  intelligendo  est  ultimus  per  quod  unumquodque  maxime  Deo  assimila- 
finis  cuiuslibet  intellectualis  substantiae.  tur,  est  ultimus  finis  eius.  Deo  autem  assimilatur 

Potest  autem  aliquis  dicere  intellectualis  qui-  maxime  creatura  intellectualis  per  hoc  quod  in- 
dem  substantiae  ulfimum  finem  consistere  in  in-  tellectualis  est:  hanc  enim  similitudinem  habet 
telligendo  optimum  intelligibile:  non  tamen  illud  ;  prae  ceteris  creaturis,  et  haec  includit  omnes 
quod  est  optimum  intelligibiie  huius  vel  illius  alias.  In  genere  autem  huius  similitudinis  magis 
intellectualis  substantiae,  est  optimum  intelligibile  assimilatur  Deo  secundum  quod  intelligit  actu, 
simpliciter,  sed  quanto  aliqua  intellectuahs  sub-  quam  secundum  quod  intelligit  in  habitu  vel  po- 
stantia  est  altior,  tanto  suum  intelligibile  optimum  tentia:  quia  Deus  semper  actu  intelligens  est,  ut 
est  altius.  Et  ideo  forte  suprema  intellectualis  .o  in  Primo  *  probatum  est.  Et  in  hoc  quod  intelligit  *  cap.>»i. 
substantia  creata  habet  pro  intelligibili  optimo  actu,  maxime  assimilatur  Deo  secundum  quod 
illud  qudd  est  optimum  simpliciter,  unde  eius  intelligit  ipsum  Deum:  nam  ipse  Deus  intelli- 
felicitas  erit  in  intelligendo  Deum  :  cuiuslibet  vero  gendo  se  intelligit  omnia  alia,  ut  in  Primo  *  pro-  "  cap.  xliii.  , 
inferioris  substantiae  intellectualis  felicitas  erit  in-  batum  est.  Intelligere  igitur  Deum  est  ultimus 
teliigere  aliquod  inferius  intelligibile,  quod  est .;  finis  omnis  intellectualis  substantiae. 
tamen  ahissimum  eorum  quae  ab  ipsa  intelli-  Item.  Quod  est  tantum  propter  aliud  diligibile, 
guntur.  Et  praecipue  intellectus  humani  videtur  est  propter  iliud  quod  est  tantum  propter  se  di- 
quod  non  sit  intelligere  optimum  intelligibile  sim-  ligibile:  non  enim  est  abire  in  infinhum  in  ap- 
pliciter,  propter  eius  debilitatem:  habet  enim  se  petitu  naturae,  quia  desiderium  naturae  frustra- 
ad  cognoscendum  illud  quod  est  maximum  in-  r^o  retur,  cum  non  sit  possibile  pertransire  infinita. 
- Metaph.ia,i,2;  telligibile  sictit  ociilus  noctiiae  ad  soiem  *.  Omnes  autem  scientiae  et  artes  et  potentiae  pra- 

■    '  ■ '■         Sed  manifeste    apparet   quod    finis    cuiuslibet     cticae  sunt  tantum  propter  aHud  diligibiles:  nam 
substantiae  intellectualis,  etiam    infimae,    est  in-     in  eis  finis  non  est  scire,  sed  operari.  Scientiae 

•  cap.  XVII.       telligere  Deum.  Os1,ensum  est  enim  supra  *  quod     autem   speculativae   sunt   propter   seipsas  diligi- 

omnium  enfium  ultimus  finis  in  quem  tendunt,  j;  biles:  nam  finis  earum  est  ipsum  scire.  Nec  in- 
est  Deus.  Intellectus  autem  humanus,  etsi  sit  in-  venitur  aliqua  actio  in  rebus  humanis  quae  non 
fimus  in  ordine  intellectualium  substantiarum,  ordinetur  ad  alium  finem,  nisi  consideratio  spe- 
est  tamen  superior  omnibus  intellectu  carentibus.  culativa.  Nam  efiam  ipsae  actiones  ludicrae,  quae 
Cum  ergo  nobilioris  substantiae  non  sit  ignobi-  videntur  absque  fine  fieri,  habent  aliquem  finem 
lior  finis,  erit  etiam  intellectus  humani  finis  ipse  3«  debitum,  scilicet  ut  per  eas  quodammodo  mente 
Deus.  Unumquodque  autem  intelligens  conse-  relevafi,  magis  simus  postmodum  potentes  ad 
quitur  suum  finem  ultimum  per  hoc  quod  ipsum  studiosas  operafiones:  alias  esset  semper  luden- 
intelligit,  ut  ostensum  est.  Intelligendo  igitur  per-  dum,  si  ludus  propter  se  quaereretur,  quod  est 
tingit  intellectus  humanus  ad  Deum  sicut  ad  inconveniens.  Ordinantur  igitur  artes  practicae 
finem,  55  ad  speculativas,  et  similiter  omnis  humana  ope- 

Adhuc.  Sicut  res  intellectu  carentes  tendunt  ratio  ad  speculationem  intellectus,  sicut  ad  finem. 
in  Deum  sicut  in  finem  per  viam  assimilationis,  In  omnibus  autem  scientiis  et  artibus  ordinatis 
ita  substantiae  intellectuales  per  viam  cognitionis,  ad  illam  videtur  pertinere  uhimus  finis  quae  est 
ut  ex  praedictis  patet.  Res  autem  inteliectu  ca-  praeceptiva  et  archhectonica  aliarum:  sicut  ars 
rentes,  etsi  tendant  in  similitudinem  proximorum  4"  gubernatoria,  ad  quam  pertinet  finis  navis,  qui 
agendum,  non  tamen  ibi  quiescit  naturae  inten-  est  usus  ipsius,  est  architectonica  et  praecepfiva 
tio,  sed  habet  pro  fine  assimilationem  ad  sum-     respectu  navisfactivae.  Hoc  autem  modo  se  habet 

•  cap.  XIX.        mum  "bonum,  ut  ex  dictis*  patet,  etsi  imperfectis-     philosophia  prima  ad  alias  scientias  speculativas, 

sime  ad  hanc  similitudinem  possint  pertingere.  nam  ab  ipsa  omnes  aliae  dependent,  utpote  ab 
Intellectus  ighurquantumcumque  modicum  possit45  ipsa  accipientes  sua  principia,  et  directionem 
de  divina  cognitione  percipere,  illud  erit  sibi  pro  contra  negantes  principia :  ipsaque  prima  philo- 
ultimo  fine,  magis  quam  perfecta  cognitio  infe-  sophia  tota  ordinatur  ad  Dei  cognifionem  sicut 
riorum  intelligibilium.  ad  uhimum  finem,  unde  et  scientia  divina  no- 

Amplius.  Unumquodque  maxime  desiderat  minatur*.  Est  ergo  cognitio  divina  finis  ulfimus  •uwapA.n.io; 
suum  finem  ulfimum.  Intellectus  autem  humanus  50  omnis  humanae  cognhionis  et  operationis. 
magis  desiderat,  et  amat,  et  delectatur  in  cogni-  Adhuc.  In  omnibus  agenfibus  et  movenfibus 
tione  divinorum,  quamvis  modicum  quidem  de  ordinatis  oportet  quod  finis  primi  agenfis  et  mo- 
illis  percipere  possit,  quam  in  perfecta  cogni-  toris  sit  ulfimus  finis  omnium:  sicut  finis  ducis 
tione  quam  habet  de  rebus  infimis.  Est  igitur  exercitus  est  finis  omnium  sub  eo  militanfium. 
ultimus  finis  hominis  intelligere  quoquo  modo  js  Inter  omnes  autem  hominis  partes,  intellectus  in- 
Deum.  venhur  superior  motor:  nam  intellectus  movet 

Adhuc.  Unumquodque  tendit  in  divinam  simi-  appetitum,  proponendo  ei  suum  obiectum;  appe- 
litudinem  sicut  in  proprium   finem.  Illud  ighur     titus  autem  intellectivus,  qui  est  voluntas,  movet 


10  forte  Ita  DNEGfr;  om  ceteri.  14  intelligere  ont  aV.  20  maximum]  maxime  DEP</,  in  se  raaxime  N;  pro  intelligibile,  cognosci- 

bile  oDWXYPc.  23  infimae /fa  DWYsEHfrPc;  in  fine  ce/er/.  45  modicum  om  EGZ.  5o  finera  ;)osf  ultimum  aDWXYPc.  5i  et 

amat]  araat  GZ,  et  terminatur  et  amat  N. 

5    haec  explicite  b,  hoc  explicite  WYZPc.  2  5    earum  Ita  DNiPc,    eorum   ceteri.  39    aliarum  sicut  ars  gubematoria]  illorum   sit 

gubematoria  Z ;  idem  om    ad  quam  . . .  architectonica. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XXV. 


67 


Th 


'T^: 


'  I  Metaph.. 
5.  Th.  1.  ?. 


II,  S: 


•Ib.iii, 
1.4- 


i;s.  Th. 


'  Cap.  XV. 


appetitus  sensitivos,  qui  sunt  irascibilis  et  con- 
cupiscibilis,  unde  et  concupiscentiae  non  obedi- 
mus  nisi  voluntatis  imperium  adsit;  appetitus 
autem  sensitivus,  adveniente  consensu  voluntatis, 
movet  iam  corpus.  Finis  igitur  intellectus  est  finis 
omnium  actionum  humanarum.  Finis  autem  et 
boniim  intellectiis  est  ventm*:  et  per  consequens 
ultimus  finis  primum  verum.  Est  igitur  ultimus 
finis  totius  hominis,  et  omnium  operationum  et 
desideriorum  eius,  cognoscere  primum  verum,  - 
quod  est  Deus. 

Amplius.  Naturaliter  inest  omnibus  hominibus 
desiderium  cognoscendi  causas  eorum  quae  vi- 
dentur:  unde  propter  admirationem  eorum  quae 
videbantur,  quorum  causae  latebant,  homines  pri- ; 
mo  philosophari  coeperunt,  invenientes  autem 
causam  quiescebant*.  Nec  sistit  inquisitio  quous- 
que  perveniatur  ad  primam  causam :  et  tiinc  per- 
fecte  nos  scire  arbitramiir  quando  primam  caiisam 
cognoscimus  *.  Desiderat  igitur  homo  naturaliter 
cognoscere  primam  causam  quasi  ultimum  fi- 
nem.  Prima  autem  omnium  causa  Deus  est.  Est 
igitur  ultimus  finis   hominis   cognoscere  Deum. 

Praeterea.  Cuiuslibet  effectus  cogniti  natura- 
liter  homo  scire  causam  desiderat.  Intellectus  au- 
tem  humanus  cognoscit  ens  universale.  Desi- 
derat  igitur  naturaliter  cognoscere  causam  eius, 
quae  solum  Deus  est,  ut  in  Secundo  *  probatum 
est.  Non  est  autem  aliquis  assecutus  finem  ulti- 
mum  quousque  naturale  desiderium  quiescat. 
Non  sufficit  igitur  ad  felicitatem  humanam,  quae 
est  ultimus  finis,  qualiscumque  intelligibilis  co- 
gnitio,  nisi  divina  cognitio  adsit,  quae   terminat 


naturale  desiderium  sicut  ultimus  finis.  Est  igitur 
ultimus  finis  hominis  ipsa  Dei  cognitio. 

Amplius.  Corpus,  quod  naturali  ^ppetitu  tendit 
in  suum  ubi,  tanto  vehementius  et  velocius  mo- 
vetur,  quanto  magis  appropinquat  fini :  unde  pro- 
bat  Aristoteles,  in  I  de  Caelo  *,  quod  motus  na- 
turalis  rectus  non  potest  esse  ad  infinitum,  quia 
non  magis  moveretur  postea  quam  prius.  Quod 
igitur  vehementius  in  aliquid  tendit  post  quam 
prius,  non  movetur  ad  infinitum,  sed  ad  aliquid 
determinatum  tendit.  Hoc  autem  invenimus  in 
desiderio  sciendi:  quanto  enim  aliquis  plura  scit, 
tanto  maiori  desiderio  affectat  scire.  Tendit  igitur 
desiderium  naturale  hominis  in  sciendo  ad  ali-: 
quem  determinatum  finem.  Hoc  autem  non  pot- 
est  esse  aliud  quam  nobilissimum  scibile,  quod 
Deus  est.  Est  igitur  cognitio  divina  finis  ultimus 
hominis. 

Ultimus  autem  finis  hominis,  et  cuiuslibet  in- 
tellectualis  substantiae,  felicitas  sive  beatitudo  no- 
minatur:  hoc  enim  est  quod  omnis  substantia 
intellectualis  desiderat  tanquam  ultimum  finem, 
et  propter  se  tantum.  Est  igitur  beatitudo  et  fe- 
licitas  ultima  cuiuslibet  substantiae  intellectualis 
cognoscere  Deum. 

Hinc  est  quod  dicitur  Matth.  v**:  Beati  mundo 
corde,  quoniam  ipsi  Deum  videbunt.  Et  loan.  xvii-^: 
Haec  est  vita  aeterna,  ut  cognoscant  te,  Deum 
verum. 

Huic  etiam  sententiae  Aristoteles,  in  ultimo 
Ethicorum  *,  concordat,  ubi  ultimam  hominis  fe- 
licitatem  dicit  esse  speculativam,  qiiantiim  ad  spe- 
culationem  optimi  .speculabilis. 


Cap. 
.  Th. 


,  VIII,  13 ; 

I.  17. 


•  Cap. 
Th.   1 


VII, 

10. 


3  nisi...  4  sensitivus  (lineam    unam  autographi'!)  om  aXY;  W  legit:  nisi    adveniente   consensu   voluntatis;    appetitus    autem    sensitivus 
movet  iam  etc.  19    nos  om   Z,  eos  G.  20    naturaliter    om    GZ,    ante    homo    N.  23    scire  post  causam  Pc,  post  desiderat  Z. 

3?  terminat  om  E,  quietet  post  desiderium  GZPc,  ibidem  est  b. 

8  non  magis]  magis  EZ.  postea    om    EG,    post    Zb,  velocius  N. 

intendit  ceieri.  19    Ultimus    autera   finis  hominis    hom  om  aDWXYfr. 

cuiuslibet  intillectualis  substantia  felicitas  b;  cf.  var,  praeced. 


9  post|  postea  DP.  1 1   tendit  Ita  DNZP ;  quod  intendit  W, 

20    felicitnsj  quae    felicitas  W,    finis   autem  (hominis  supple)   et 


Commentaria   Ferrariensis 


*  Cf.  Comment. 
cap.  xviii,  init. 


PosTQUAM  ostendit  Sanctus  Thomas  qualiter  Deus  om- 
nium  sit  finis,  vult  nunc  ostendere  qualiter  particulari 
modo  est  finis  substantiae  intellectualis*.  Circa  hoc  autem 
tria  facit:  primo,  ostendit  quod  inteUigere  Deum  est  finis 
intellectualis  creaturae ;  secundo,  inquirit  qualis  cognitio 
de  Deo  sit  eius  finis,  cap.  xxxviii;  tertio,  conditiones  huius 
finis  ostendit,  cap.  li.  Quia  autem  finis  substantiae  intel- 
lectuahs  est  felicitas,  circa  primum  duo  facit :  primo,  osten- 
dit  quod  intelligere  Deum  est  eius  finis  et  felicitas;  secundo, 
ex  hoc  falsas  de  feHcitate  opiniones   excludit,  cap.  xxvii. 

Circa  primum  duo  facit:  primo,  probat  propositum; 
secundo,  movet  quaedam  dubia  et  solvit,  capite  sequenti. 

I.  Quantum  ad  primum,  proponit  quod  omnes  quidem 
creaturae  pertingunt  ad  Deum  tanquam  ad  finem  uhimum, 
inquantum  de  simiUtudine  eius  aUquid  participant.  Crea- 
turae  tamen  intellectuales  quodam  speciaUori  modo  ad 
ipsum  pertingunt,  sciUcet  inteUigendo  ipsum.  Ideo  finis 
ipsarum  est  Deum  intelligere.  -  InteUigitur  conclusio  de 
inteUectione  Dei  in  communi,  non  descendendo  ad  co- 
gnitionem  quae  per  essentiam  habetur,  aut  per  creaturas, 
aut  quovis  aUo  modo. 

Probatur  autem  primo  sic.  Uhimus  finis  cuiusUbet  rei 
est  Deus.  Ergo  intendit  unumquodque  sicut  uhimo  fini 
Deo  coniungi  quanto  magis  sibi  possibile  est.  Ergo  substan- 
tia  inteUectuaUs  tendit  in   divinam  cognitionem  sicut    in 


uhimum  finem.  -  Primam  consequentiam  reUnquit  pro 
manifesta.  -  Secunda  vero  probatur.  Quia  vicinius  coniun- 
gitur  aUquid  Deo  dum  ad  eius  substantiam  aUquo  modo 
cognoscendo  pertingit,  quam  dum  aUquam  eius  simiUtu- 
dinem  consequitur. 

2.  Sed  circa  probationem  huius  consequentiae  dubi- 
tatur.  Videtur  enim  falsum  quod  magis  et  vicinius  aUquid 
coniungatur  Deo  cognoscendo  quam  aUquam  eius  simi- 
Utudinem  participando,  loquendo  de  cognitione  Dei  abso- 
lute,  de  qua  loquitur  Sanctus  Thomas  in  hoc  capite. 
Nam  in  cognitione  quae  a  nobis  habetur  in  via  de  Deo, 
non  cognoscitur  Deus  nisi  per  speciem  et  simiUtudinem 
alicuius  creaturae.  Ergo  Deus  in  taU  cognitione  non  con- 
iungitur  nobis  nisi  per  quandam  sui  imperfectam  et  defi- 
cientem  simiUtudinem  receptam  in  nobis,  sicut  et  aUis  rebus 
coniungitur,  inquantum  species  creaturae  quae  a  nobis 
cognoscitur,  est  quaedam  imperfecta  simiUtudo  Dei.  Ergo 
non  magis  coniungimur  Deo  cognoscendo  quam  eius  simi- 
Utudinem  participando.    . 

Respondetur  quod  hic  non  fit  comparalio  coniunctio- 
num  ad  Deum  per  acceptionem  ipsius  Dei  a  creatura, 
quasi  aUae  creaturae  accipiant  aUquam  simiUtudinem  Dei, 
substantia  autem  cognoscens  recipiat  ipsam  Dei  substan- 
tiam,  ut  supponit  obiectio:  sed  fit  comparatio  coniunctio- 
num  ad  ipsum  Deum  per  modum  cuiusdam  attinctionis, 


68 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XXV. 


Cf.  n.  IV. 


Qu»  2. 


*  Init.  -  Cf.  Com- 
ment.  n.  i,  2,  3. 


Qu" 


*  Cap.  III, 
Th.  1.  4. 


*  Cap.  VI, 
Th.  1.  6. 


iuxta  quod  habetur  I  Sent,  d.  xxxvii,  q.  i,  art.  2.  Et  sic 
dicitur  quod  vicinius  coniungitur  aliquid  Deo  per  cogni- 
tionem  substantiae  divinae,  quam  per  acceptionem  simili- 
tudinis  eius.  Per  cognitionem  enim,  quae  est  operatio 
cognoscentis  manens  in  cognoscente,  ipsum  cognoscens 
aliquo  modo  attingit  ipsam  substantiam  divinam  tanquam 
suae  operationis  obiectum,  licet  non  attingat  ipsam  tan- 
quam  inhaerentem  sibi  secundum  esse.  Per  acceptionem 
autem  aUcuius  participatae  simihtudinis  ipsius,  res  non 
attingit  substantiam  divinam,  sed  tantum  quandam  eius 
similitudinem.  Et  sic  vicinius  coniungitur  res  Deo  per 
cognitionem  quam  per  acceptionem  cuiuscumque  parti- 
cipatae  perfectionis. 

II.  Secundo  *.  Intelligere  est  propria  operatio  substan- 
tiae  intellectualis.  Ergo  est  eius  finis.  Ergo  quod  est  per- 
fectissimum  in  hac  operatione  est  ultimus  finis.  Ergo  etc. 
-  Probatur  prima  consequentia.  Quia  propria  operatio 
cuiuslibet  rei  est  eius  finis:  cum  sit  eius  secunda  perfectio. 
Et  quod  ad  propriam  operationem  bene  se  habet,  dicatur 
virtuosum  et  bonum.  -  Secunda  consequentia  est  mani- 
festa.  -  Tertia  vero  probatur.  Quia  intelligere  Deum  est 
perfectissimum  in  genere  huius  operationis :  cum  huius- 
modi  operationes  ex  obiectis  speciem  recipiant,  et  ex  eis 
cognoscantur;  Deus  autem  sit  perfectissimum  intelligibile. 

2.  Circa  istam  propositionem,  Operatio  propria  ciiiiis- 
libet  rei  est  finis  eius,  duo  sunt  attendenda.  Primum  est, 
quod  duplex  potest  esse  finis  rei,  ut  dicitur  Quarto,  d.  xlix, 
q.  I,  a.  1*:  unus  extrinsecus,  ultimum  scilicet  ad  cuius 
assecutionem  res  tendit;  alius  intrinsecus,  illa  scilicet  ope- 
ratio  qua  res  suo  fini  extrinseco  primo  coniungitur.  In- 
telligitur  ergo  propositio  Sancti  Thomae  non  de  fine 
extrinseco,  sed  de  intrinseco. 

Secundum  est  quod,  cum  operationis  nomen  dupliciter 
accipi  possit,  scilicet  prout  nominat  actionem,  et  prout 
nominat  omne  complementum  potentiae,  secupdum  quod 
superius,  cap.  xxii  *,  divisa  est  operatio  in  actioriem  et  pas- 
sionem:  hoc  loco  non  accipitur  primo  modo,  sed  secundo 
modo.  Finis  enim  lapidis,  secundum  quod  naturaliter  mo- 
vetur,  non  est  aliqua  actio  ab  ipsa  producta,  sed  esse  in 
loco  deorsum.  Unde  in  IV  Sent.,  loco  allegato*,  hanc  pro- 
positionem  Sanctus  Thomas  ponens,  ait  quod  Jinis  cuius- 
libet  rei  est  operatio  propria,  vel  per  operationem  pro- 
priam  ad  Jinem  venit.  Nomine  ergo  operationis  intelligitur 
hic  complementum  rei,  et  perfectio  rei  qua  primo  suo 
extrinseco  fini  coniungitur,  si  habeat  extrinsecum  finem. 
Unde  prima  probatio  huius  propositionis  hic  inducitur, 
quia  operatio  est  secunda  perjectio  rei,  idest,  ultimum 
complementum  perfectionis:  perfectio  enim  rei  dividitur 
in  primam  tantum,  et  secundam.  Verum  tamen  est  quod 
res  aliquam  naturalem  habens  operationem  quae  est  actio, 
ipsam  actionem  pro  fine  habet:  unde  et  II  Caeli,  text.  17,* 
dicitur  quod  unumquodque  est propter  suam  operationem. 

3.  Circa  secundam  probationem  dictae  propositionis, 
adverte :  -  cum  dicatur  virtuosus  homo  et  bonus  simpli- 
citer  ex  eo  quod  est  bene  dispositus  et  suo  fini  propor- 
tionatus,  illud  per  comparationem  ad  quod  dicitur  homo 
virtuosus  et  bonus,  erit  finis  hominis.  Et  universaliter 
unumquodque  habet  pro  fine  illud  per  comparationem  ad 
quod  simpliciter  dicitur  bonum  in  suo  genere:  sicut  bo- 
num  aurum  est  quod  habet  naturam  et  dispositionem  suo 
fini,  ad  quem  ordinatur,  congruentem.  Cum  ergo  virtuo- 
sum  et  bonum  dicatur  in  ordine  ad  propriam  operationem, 
est  enim  virtus,  ut  dicitur  11  Ethic.*,  quae  bonum  Jacit 
habentem  et  opus  eius  reddit  bonum,  -  quod  aliis  verbis 
Sanctus  Thomas  expressit,  dicens  quod  omne  quod  ad 
propriam  operationem  bene  se  habet,  dicitur  virtuosutn 
et  bonum  —  necesse  est  operationem  propriam  esse  finem 
uniuscuiusque  rei. 

4.  Circa  illam  propositionem,  et  praecipue  in  opera- 
tionibus  quae  non  .  ordinantur  ad  aliqua  operata,  atten- 
dendum  quod  non  apparet  quomodo  immediate  haec  verba 
praecedentibus  coniungantur.  Et  ideo  aut  aliquid  deficit, 
puta  hoc,  sicut  et  in  aliis  operationibus,  et  praecipue  etc. : 
vel  debet  esse  immediate  post  primam  propositionem  in 
principio    rationis    positam,    post    hanc    scilicet,    Propria 


operatio  cuiuslibet  rei  est  Jinis.  Quomodocumque  autem 
ponatur,  ideo  illam  ponit  Sanctus  Thomas,  quia  etsi  in 
aliquibus  operationibus  dubium  sit,  in  iis  scilicet  quae 
ordinantur  ad  aliqua  operata,  in  illis  enim  ipsa  operata 
videntur  fines  esse,  ut  in  superioribus  *  patuit ;  in  ilHs 
tamen  quae  ad  alia  operata  non  ordinantur,  magis  ap- 
paret  quod  ipsae  operationes  sint  fines. 

5.  Circa  illam  propositionem,  Huiusmodi  operationes 
ex  obiectis  speciem  recipiunt,  adverte,  ex  doctrina  Sancti 
Thomae  Prima,  q.  xiv,  a.  5,  ad  3,  quod  intelligitur  de 
principali  obiecto,  non  autem  de  obiecto  quod  in  alio 
cognoscitur.  Habet  etiam  veritatem  de  ipso  principali 
obiecto  ratione  suae  speciei  existentis  in  cognoscente,  quae 
est  principium  operationis :  quia  omnis  operatio  specifi- 
catur  ex  principio  Jormali  operationis.  —  Ex  hoc  tolhtur 
contradictio  quae  videtur  esse  in  doctrina  Sancti  Thomae, 
dum  aliquando  dicit  operationes  specificari  e.x  obiectis,  ali- 
quando  vero  dicit  illas  ex  Jormalibus  priticipiis  specijicari. 
Idem  enim  utrobique  dicitur:  quia  obiecta  non  specificant 
nisi  inquantum  suut  formaha  principia  operationis  per  suas 
species;  aut  etiam  per  seipsa,  si  in  aliquibus  id  contingat. 

III.  Ad  hanc  rationem  *  responderi  posset,  inquit  Sanc- 
tus  Thomas,  quod  ultimus  finis  substantiae  intellectualis 
consistit  quidem  in  intelligendo  optimum  intelligibile,  non 
tamen  optimum  intelligibile  cuiuslibet  earum  est  optimum 
intelHgibile  simpliciter,  sed  secundum  gradum  ipsarum  est 
gradus  optime  intelHgibihum  ab  ipsis.  Et  ideo  felicitas  su- 
premae  substantiae  est  in  intelligendo  optimum  intelligi- 
bile  simpliciter,  qui  est  Deus :  aliarum  autem  felicitas  est 
in  intelligendo  alia  optime  intehigibilia  inferiora,  secundum 
earum  gradus.  Et  praecipue  videtur  de  intellectu  humano 
quod  eius  non  sit  intelligere  optimum  intelligibile  sim- 
pliciter:  quia  ad  cognoscendum  maxime  intelligibile  se 
habet  sicut  oculus  noctuae  ad  solem. 

1.  Sed  contra  hanc  responsionem  arguitur  probando 
qiiod  finis  cuiuslibet  substantiae  intellectualis,  etiam  infi- 
mae,  est  Deum  intelligere. 

Primo.  Omnium  entium  ultimus  finis  est  Deus,  ut  ex 
superioribus  patet.  Ergo  et  intellectus  humani.  Ergo  Deum 
intelligere  est  ultimus  eius  finis.  -  Patet  [prima]  conse- 
quentia.  Quia  intellectus  humanus,  idest  anima  intellectiva, 
est  superior  omnibus  intellectu  carentibus.  Nobilioris  autem 
substantiae  non  est  ignobilior  finis.  -  Secunda  quoque 
consequentia  probatur.  Quia,  ut  ostensum  est  supra  *, 
unumquodque  intelligens  consequitur  finem  suum  ultimum 
per  hoc  quod  ipsum  intelligit. 

Secundo.  Res  intellectu  carentes  non  quiescunt  in  si- 
militudine  ad  proxima  agentia,  sed  habent  pro  fine  assi- 
milationem  ad  summum  bonum,  etsi  imperfectissime  ad 
eam  possint  pertingere.  Ergo  et  intellectus,  quantumcum- 
que  modicum  de  Deo  cognoscere  possit,  illud  erit  sibi 
pro  ultimo  fine,  magis  quam  perfecta  cognitio  inferiorum 
intelligibilium.  -  Prohatur  consequentia.  Quia  sicut  illa 
tendunt  in  Deum  sicut  in  finem  per  viam  assimilationis, 
ita  substantiae  inteUectuales  per  viam  cognitionis. 

Tertio.  Intellectus  humanus  magis  desiderat,  amat  et 
delectatur  in  cognitione  divinorum,  etiam  modica,  quam 
in  perfecta  infimarum  rerum  cognitione.  Ergo  etc.  -  Pro- 
batur  consequentia.  Quia  unumquodque  maxime  desiderat 
suum  finem. 

IV.  Tertio  principaliter  arguitur  ad  conclusionem. 
Deo  maxime  assimilatur  creatura  intellectualis  per  hoc 
quod  est  intellectualis:  cum  hanc  prae  ceteris  haheat  crea- 
turis,  et  omnes  alias  haec  simiHtudo  includat.  Et  in  hoc 
genere  similitudinis  magis  Deo  assimilatur  cum  intelligit 
actu  quam  cum  intelligit  habitu  vel  potentia:  quia  Deus 
est  semper  intelHgens  actu.  Et  in  hoc  quod  intelligit  actu, 
maxime  assimilatur  Deo  secundum  quod  ipsum  Deum 
intelligit:  cum  ipse  Deus  [intelligendo  se]  intelJigat  omnia 
alia.  Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia.  Quia  ilkid  per 
quod  unumquodque  maxime  Deo  assimilatur,  est  ultimus 
eius  finis:  cum  unumquodque  tendat  in  divinam  simili- 
tudinem  sicut  in  ultimum   finem. 

Circa  illam  propositionem,  Similitudo  ad  Deum  in  na- 
tura  intellectuali  includit  omnes  alias,  advertendum  quod. 


*  Cf.  cap.  II,  init. 
et  commeni. 


Cf.  n.  II. 


Num. 


SlJMxMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XXV. 


69 


cum  similitudo  sit  convenientia  in  forma,  sccundum  con- 
ditionem  lormae  oportet  esse  similitudinis  conditionem. 
Natura  autem  intellectualis  omnes  gradus  formaJes  aliarum 
rerum  virtualiter  continet,  sicut  et  anima  iniellectiva  omnes 
alias  lormas  unite  continet:  nam  continet  esse,  continet 
vivere,  conlinet  sentire,  continet  moveii  secundum  locum. 
Ideo  quod  assimilatur  Deo  in  natura  inteilectuali,  assimi- 
latur  ipsi  quantum  ad  omnes  perteciiones  essendi  secun- 
dum  quas  aliae  creaturae  illi  assimilantur.  Propterea  bene 
inquit  Sanctus  'Ihomas  hanc  similitudinem  omnes  alias 
simihtudines  includere  et  contincre. 

V.  Quarto.  Omnes  artes  practicae,  et  omnis  humana 
operatio  ordinatur  ad  speculationem  intellectus  sicut  ad 
finem.  Omnis  speculatio  ordinatur  ad  metaphysicam.  Meta- 
physica,  quantum  ad  ea  quae  antecedunt  cognitionem  tra- 
ditam  de  Deo,  ordinatur  ad  Dei  cognitionem  sicut  ad 
ultimum  finem.  Ergo  cognitio  Dei  est  finis  omnis  humanae 
cognitionis  et  operationis. 

Probatur  primum  aniecedens.  Quia  quod  est  tantum 
propter  aliud  diligibile,  est  propter  illud  quod  est  propter 
se  tantum  diligibile:  cum  non  sit  in  infinitum  abire  in 
appetitti  naturae,  ahoquin  frustraretur  naturae  appetitus. 
Omnes  autem  scientiae  et  artes  et  potentiae  practicae  sunt 
tantum  propter  ahud  dihgibiles,  cum  earum  finis  sit  operari. 
Scientiae  autem  speculativae,  cum  earum  finis  sit  scire,  sunt 
propter  seipsas  dihgibiles.  Nec  invenitur  aliqua  actio  in 
rebus  humanis,  excepta  speculatione,  quae  non  ordinetur 
ad  alium  finem.  Quod  maxime  manifestatur  ex  ludicris 
operationibus,  quae  videntur  absque  fine  fieri:  nam  et 
ipsae  habent  ahquem  finem  debitum,  sciHcet  relevationem 
mentis  et  maiorem  potentiam  ad  studiosas  operationes; 
ahas  esset  semper  ludendum. 

Secundum  vero  antecedens  probatur.  Quia  a  prima  phi- 
losophia  omnes  ahae  scientiae  speculativae  dependent,  tan- 
quam  ab  ipsa  sua  accipientes  principia,  et  ab  ipsa  contra 
negantes  principia  directae.  In  omnibus  autem  scientiis  et 
artibus  ordinatis,  ad  illam  videturpertinere  uhimus  finis  quae 
est  praeceptiva  et  architectonica  aliarum :  ut  patet  de  arte 
gubernatoria  navis  respectu  navisfactivae. 

VI.  Circa  hanc  rationem  tria  sunt  quae  dubietatem  affe- 
runt.  Primum  est,  quia  dicitur  omnes  practicas  scientias  or- 
dinari  ad  opus,  etspecuhuivas  esse  per  seipsasdiligibiles.Hoc 
enim  videtur  falsum:  quia  ahquis  potest  addiscere  scientias 
practicas  ad  hoc  tantum  ut  sciat;  et  aliquis  potest  addiscere 
speculativam  scientiam  propter  lucrum. 

Secundum  est,  quia  dicitur  omnem  humanam  operatio- 
nem  ordinari  ad  speculationem  inteliectus  ut  ad  finem.  Hoc 
enim  videturfalsum:  quia  muhas  operationes  homo  facit  non 
ordinans  eas  ad  speculationem ;  immo  nihil  de  speculatione 
cogitans. 

Tertium  est,  quia  adducitur  pro  ratione  quare  actiones 
ludicrae  non  quaeruntur  propter  se,  quia  videhcet  alias  esset 
semper  ludendum.  Ista  autem  ratio  non  videtur  sufficiens: 
quia,  cum  hic  dicatur  speculationem  quaeri  propter  se,  se- 
quetur  quod  semper  sit  contemplationi  insistendum;  hoc 
autem  videtur  falsum,  cum  nullus  inveniatur  qui  semper 
contemplationi  insistat.  Ergo  etc. 

2.  Adevidentiam  primi  dubii,  considerandum  estquodhic 
loquitur  Sanctus  Thomas  de  scientia  practica  et  speculativa 
inquantum  huiusmodi  sunt,  et  de  iis  quae  sibi  per  se  con- 
veniunt,  non  autem  de  iis  quae  ipsis  accidunt  ex  intentione 
addiscentis.  Scientiae  autem  practicae,  inquantum  practica  est, 
convenit  ut  ad  opus  ahquod  extra  intellectum  ordinetur,  ut 
patet  ex  ratione  ipsius :  dicitur  enim  scientia  practica  quae  est 
derebusoperabihbus  inquantum  operabiha  sunt;  tahs  autem 
notitia  per  se  ad  opus  dicit  ordinem,  et  habet  ad  ipsum  pro- 
portionem,  tanquam  ad  illud  propter  quod,  ut  sic,  est  in venta, 
et  a  natura  data  sunt  nobis  principia  ad  eam  inveniendam. 
Quamvis  autem  quandoque  non  sequatur  ex  ipsa  scientia 
opus,  non  tollitur  propter  hoc  quin  ad  opus  sicut  ad  finem 
ex  se  ordinetur:  sicut  si  ex  medicina  non  sequatur  sanitas, 
aut  etiam  medicina  ad  alium  effectum  ab  aliquo  ordinetur 
quam  ad  sanitatem,  non  sequitur  quin  medicina  secundum 
se  habeat  pro  fine  sanitatem,  et  ad  illam,  inquantum  est 
medicina,  ordinetur.  -  Similiter  speculatio,  secundum  na- 


turam  suam,  inquantum  scilicet  est  speculatio,  non  habet 
quod  ad  aliud  ordinetur  tanquam  ad  finem,  sed  magis  prop- 
ter  seipsam  quaeratur:  licet  aliqua  speculatio,  inquantum 
est  deficiens  et  imperfecta,  ad  perfectiorem  ordinetur,  sicut 
aliae  scientiae  speculativae  ad  metaphysicam,  tanquam  ad 
perfectiorem  et  altiorem  cognitionem,  ordinantur.  -  Quia 
tamen  non  inconvenit  aliquid  rei  praeter  suam  naturam  ab 
extrinseco  convenire,  ideo  non  inconvenit  ut  ex  intentione 
acquirentis  scientiam,  cogniiio  practica  propter  se  quae- 
ratur,  et  speculativa  ad  aHquid  aliud  ordinetur.  Sed  hoc 
ipsis  per  accidens,  et  praeter  naturam  ipsarum,  convenit. 

Dicitur  ergo  ad  dubium  quod  non  procedit  ratio  contra 
Sanctum  Thomam.  Quia  arguitur  de  eo  quod  per  accidens 
istis  scientiis  attribuitur.  Sanctus  Thomasautemloquitur  de 
eo  quod  ipsis  convenit  per  se  et  secundum  propriam  naturam. 

3.  Per  hoc  etiam  patet  solutio  ad  secundum.  Licet  enim 
aliquis  suas  actiones  quae  conveniunt  homini  inquantum 
homoest  etutab  aliis  distinguitur,quae  scilicet  raiione  sunt 
regulatae,  ad  speculationem  non  ordinet;  omnes  tamen 
secundum  naturam  suam  sunt  ad  contemplationem  ordina- 
biles,  et  ad  illam  proportionem  habent  vel  mediate  vel 
immediate,  inquantum  aliquo  modo  ad  ipsam  disponunt; 
aut  causando  aHquid  speculationi  deserviens,  sicut  ludicrae 
actiones,  quibus  animus  recreatur  et  fit  promptior  ad  spe- 
culationem  ;  aut  speculationis  impedimenta  removendo, 
sicut  actiones  virtutum  morahum  inordinatas  removent 
passiones,  quae  habent  a  speculatione  deturbare;  et  sic 
de  aliis  actionibus  quibus  aut  mediate  aut  immediate  ad 
speculationem  homo  iuvatur. 

4.  Ad  tertium  dicendum  quod  utique  semper  insisten- 
dum  esset  speculationi  intellectus,  per  se  loquendo,  et 
natura  speculationis  considerata.  Tum  quia,  ut  dicitur  T  ir", 
q.  XXXV,  5,  ad  3,  contemplatio  secundum  se  nunquam  habet 
rationem  mali,  cum  nihil  aliud  sit  quam  consiaeratio  veri, 
quod  est  bonum  intellectus.  -  Tum,  quia  est  finis:  finis 
autem  quaeritur  in  infinitum  ut  dicitur  a  Sancto  Thoma 
Rom.  xn  *.  -  Tum  quia  delectationi  quae  est  in  conside- 
rando  nihil  est  contrarii,m  ut  dicitur  I  Topicorum  *  et 
X  Ethicorunt*  (qucd  intelligendum  est  per  se,  ut  notat 
Sanctus  Thomas  articulo  allegato).  Unde  Beati,  qui  nihil 
habent  a  contemplatione  retrahens,  semper  vacant  con- 
templationi. 

Per  accidens  tamen  contingit  ut  contemplationi  non  sit 
semper  insistendum,  propter  varias  necessitates  humanae 
vitae;  et  quia  ex  longa  et  diuturna  contemplatione  fatigatur 
homo,  ex  eo  quod  ad  speculationem  huius  vitae  oporteat 
opus  virium  sensitivarum  concurrere. 

Ludus  autem  non  habet  ex  se  unde  sibi  semper  sit  insi- 
stendum.  Etsi  enim,  ut  dicitur  ir  11"',  q.  clxvui,  a.  2,  ad  3, 
ipsae  operationes  ludi  secundum  suam  speciem  non  ordi- 
nentur  ad  aliquem  Jinem,  ut  patetX  Ethicorum*,  delectatio 
tamen  quae  in  ludo  habetur,  ordinatur  ad  aliquam  animae 
recreationem  et  quietem.  Unde  et  hic  dicitur  quod  tales 
ludicrae  actiones,  quae  videntur  absque  fine  fieri,  habent 
aliquem  finem  debitum,  ratione  scilicet  delectationis  con- 
iunctae;  et  superius  in  hoc  tertio  libro,  cap.  n,  dictum 
est  quod  actiones  ludicrae  interdum  suntjinis,  quandoque 
auteni  sunt  propter  Jinem ;  quod  etiam  intelhgendum  est 
ratione  delectationis  adiunctae. 

VII.  Quinto.  Finis  intellectus  est  finis  omniumactionum 
humanarum.  Ergo  ultimus  finis  totius  hominis,  et  omnium 
desideriorum  et  actionum  eius,  est  cognoscere  primum  ve- 
rum,  qui  est  Deus.  -  Patet  consequentia.  Quiaijinis  et  bonum 
intellectus  est  verum;  et  per  consequens  primum  verum 
est  ultimus  finis.  -  Antecedens  vero  probatur.  Quia  inter 
omnes  hominis  partes  intellectus  invenitur  superior  motor: 
quod  patet  ex  ordine  moventium  in  homine.  In  omnibus 
autem  agentibus  et  moventibus  ordinatis  finis  primi  agentis 
et  motoris  est  ultimus  finis  omnium,  ut  patet  in  exercitu. 

Adverte  quod,  accipiendo  motorem  communiter,  ut  se 
extendit  ad  moventem  pcr  modum  finis  et  ad  moventem  per 
modum  efficientis,  intellectus  est  primus  motor  in  homine, 
quia  movet  voluntatem  per  modum  finis:  quod  significavit 
Sanctus  Thomas  dum  dixit  quod  movct  appetitum  propo- 
nendo  ei  suum  obiectum ;  nam  bonum  et  finis  est  obiectum 


■  Lect.  1. 

*  Cap.  XIII,  5. 

■  Cap.  III,  7; 

Th.  1.  3. 


'  Cap.  V 
Th.  1.  9 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XXV,  XXVI. 


70 

voluntatis.  Accipiendo  autem  motorem  pro  movente  per 
modum  efficientis,  voluntas  est  primus  motor,  inquantum 
omnes  alias  animae  vires  aut  per  essentiam  aut  per  partici- 
pationem  rationales  ad  operationem  movet.  -  Quomodo 
autem  se  habeat  intellectus  ad  voluntatem  in  movendo  per 
Cap.  Lxxii.       modum   finis,  satis  dictum  est  in  primo  libro.* 

VIII.  Sexto.  Naturaliter  inest  omnibus  hominibus  desi- 
derium  cognoscendi  causas  eorum  quae  videntur,  ut  patet  ex 
philosophandi  origine;  nec  sistit  inquisitio  quousque  perve- 
niatur  ad  primam  causam;  ad  quam  cum  pervenerimus, 
arbitramur  nos  perfecte  scire.  Ergo  naturaUter  homo 
desiderat  cognoscere  primam  causam  tanquam  ultimum 
finem.  Ergo  etc. 

Advertendum  quod  ista  ratio  supponit  finem  omnis 
humanae  inquisitionis  et  cognitionis  esse  ultimum  ho- 
minis  finem,  quia  ex  superioribus  rationibus  constat  omnes 
actus  humanos  ad  speculationem  intellectus  secundum  se 
ordinem  habere. 

IX.  Septimo.  Intellectus  humanus  cognoscit  cns  univer- 
sale,  idest,  ens  inquantum  ens.  Ergo  naturaliter  desiderat 
cognoscere  causam  eius.  Sed  haec  causa  est  Deus.  Ergo 
cognitio  Dei  est  ultimus  finis,  non  autem  cognitio  qualis- 
cumque  alterius  intelligibilis  sufficit  ad  humanam  feli- 
citatem.  -  Probatur  prima  consequentia.  Quia  cuiuslibet 
effectus  cogniti  homo  naturaliter  causam  scire  desiderat.  - 
Secunda  etiam  probatur.  Quia  non  est  aliquis  asse- 
cutus  finem  ultimum  quousque  eius  naturale  desiderium 
quiescat. 

2.  Circa  efficaciam  huius  rationis  dubium  occurrit.  Sicut 
enim  homo  naturaliter  desiderat  cognoscere  causam  entis 
communis,  ita  et  particularium  rerum  desiderat  causas  par- 
ticulares  cognoscere:  et  sicut  non  quietatur  naturale  desi- 
derium  ex  cognitione  cuiuscumque  intelligibilis  nisi  adsit 
et  cognitio  Dei,  ita  non  quietatur  naturale  desiderium  ex 
sola  Dei  cognitione,  qui  est  universalis  omnium  causa,  nisi 
adsit  et  particularium  causarum  cognitio.  Ergo,  sicut  hic 
arguitur  quod  cognitio  Dei  est  finis,  quia,  si  ipsa  non  adsit, 
non  est  naturali  desiderio  satisfactum;  ita  concludi  poterit 
quod  finis  ultimus  hominis  erit  cognitio  particularium  causa- 
rum,  quia,  nisi  illa  adsit  cognitioni  causae  universalis,  quae 
est  Deus,  non  quiescit  naturale  hominis  desiderium. 

Respondetur  quod  ratio  Sancti  Thomae  procedit  sup- 
posito  naturali  ordine  nostrae  cognitionis,  quo  ex  cogni- 
tione  inferiorum  ad  superiorum  cognitionem  ascendimus: 
puta  ex  iis  quae  moventur  ascendimus  in  cognitioneni 
substantiarum   separatarum,  et  ex    illarum    cognitione    in 


Dei  cognitionem  pervenimus,  et  cognitio  inferiorum  ad 
cognitionem  superiorum  ordinatur,  et  illi  praesupponi- 
tur  naturaUter.  Iste  enim  est  naturalis  ordo  nostrae  co- 
gnitionis:  non  autem  ut  a  suprema  causa  ad  inferiorum 
cognitionem  descendamus,  ac  si  cognitio  ilHus  ad  infe- 
riorum  cognitionem  ordinetur.  Isto  ergo  ordine  supposito, 
optime  procedit  ratio  Sancti  Thomae.  Quodcumque  enim 
intelligibile  creatum  cognoverimus,  restat  adhuc  naturale 
desiderium  cognoscendi  causam  entis  universalis,  quae  est 
Deus:  illa  autem  habita,  nulla  ulterior  cognitio  deside- 
ratur.  Idco  illa  est  uitimus  finis,  non  autem  cognitio 
alterius  inteliigibilis.  Non  est  ergo  eadem  ratio  de  cogni- 
tione  causae  universalis,  quae  est  Deus,  et  de  cognitione 
causarum  propriarum.  Quia  cognitio  causae  istius  uni- 
versalis  includit  praesuppositive  cognitionem  causarum 
particularium,  ex  qua  causatur,  sicut  assecutio  finis  prae- 
supponit  assecutionem  mediorum  ordinatorum  ad  finem; 
et  ad  ulteriorem  cognitionem  non  ordinatur;  et  ideo,  ipsa 
posita,  completur  desiderium;  ipsa  autem  non  posita,  non 
completur.  Et  propter  hoc  est  ultimus  finis.  Cognitio  autem 
causarum  particularium  non  includit  cognitionem  primae 
causae  tanquam  medium  ad  ipsam  ordinatum:  immo  ipsa 
iUius  cognitionem  naturali  ordine  respicit  tanquam  id  quod 
perfectius  est.  Ideo,  quamvis  ipsa  ponatur,  non  propter  hoc 
naturale  desiderium  sciendi  quietatur,  sed  adhuc  remanet 
desiderium  cognoscendi  Deum:  sicut,  habita  evacuatione 
beneficio  medicinae,  adhuc  desideratur  sanitas. 

Adverte  autem  quod  ista  ratio  ditTert  a  praecedente, 
quia  in  iUa  arguttur  ex  eo  quod  Deus  est  rerum  prima 
causa :  hic  autem  arguitur  ex  eo  quod  Deus  est  causa  im- 
mediata  entis  inquantum  ens. 

X.  Ultimo.  Quanto  aiiquis  plura  scit,  tanto  maiori  de- 
siderio  affectat  scire.  Ergo  naturale  hominis  desiderium 
in  sciendo  ad  aliquem  determinatum  finem  tendit.  Hoc 
autem  non  potest  esse  aliud  quam  nobilissimum  scibile, 
quod  est  Deus.  Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia.  Quia 
quod  vehementius  tendit  in  aliquid  quam  prius,  non 
movetur  ad  infinitum,  sed  ad  aliquid  determinatum  tendit. 
Quod  probatur  ex  corpore  naturaliter  moto;  et  ex  Aristo- 
telis  ratione  I  Caeli,  text.  44.* 

Ex  PRAEDicTis  infert  Sanctus  Thomas  corollarie  quod, 
quia  ultimus  finis  cuiuslibet  creaturae  inteUectuaUs/e/z'c;7a5 
sive  beatitudo  nominatur,  substantiae  intellectualis  beati- 
tudo  et  felicitas  est  cognoscere  Deum. 

Confirmatur  autem  auctoritate  Matth.  v;  loan.  xvn;  et 
Aristotelis  in   ultimo   libro  Ethicorum. 


Cap.  VI,  3. 


—N^S^If^^SV^ 


CAPITULUM  VIGESIMUM  SEXTUM 

UTRUM  FELICITAS  CONSISTAT  IN  ACTU  VOLUNTATIS. 


fuiA  vero  intellectualis  substantia  sua  ope- 
ratione  pertingit  ad  Deum  non  solum 
intelligendo,  sed  etiam  per  actum  vo- 
luntatis,  desiderando  et  amando  ipsum 
et  in  ipso  delectationem  habendo,  potest  alicui 
videri  quod  ultimus  finis,  et  ultima  hominis  fe- 
licitas,  non  sit  in  cognoscendo  Deum,  sed  magis 
in  amando,  vel  aliquo  alio  actu  voluntatis  se  ha- 
bendo  ad  ipsum:  praecipue  cum  obiectum  vo- 
luntatis  sit  bonum,  quod  habet  rationem  finis; 
verum  autem,  quod  est  obiectum  intellectus,  non 
habet  rationem  finis  nisi  inquantum  et  ipsum  est 
bonum.  Unde  non  videtur  homo  consequi  ulti- 


mum  finem  per  actum  intellectus,  sed  magis  per 
acturri  voluntatis. 

Praeterea.   Ultima  perfectio  operationis  est  de- 
lectatio,  quae  perjicit  operationem  sicut  pulcritndo 

s  iiiventutem,  ut  in  X  Ethicorum  *  Philosophus  di- 
cit.  Si  igitur  perfecta  operatio  est  ultimus  finis, 
videtur  quod  ultimus  finis  magis  sit  secundum 
operationem  voluntatis  quam  intellectus. 

Adhuc.  Delectatio  videtur  ita  propter  se  desi- 

10  derari  quod  nunquam  propter  aliud :  stultum 
enim  est  quaerere  ab  aliquo  quare  velit  delectari. 
Haec  autem  est  conditio  ultimi  finis:  ut  scilicet 
propter   se   quaeratur.    Est    igitur  ultimus   finis 


1  intellectualis]  ipsa  intellectualis  N.  3  etiam  post  per  actum  oWXYPc. 

10  stultum]  non  N.  11   ab  aliquo  om  oWY. 


1 1  autemj  etiam  oDWPc. 


13  ipsumj  ipse  Pd. 


•  Cap. 
Th.  1.  6. 


V,  8;  s. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  Ill,  CAP.  XXVI.  71 

magis  in  operatione  voluntatis  quam  intellectus,  quod  intelligat  rem  aliquam,  et  consequenter 
ut  videtur.  quod  intelligat  se  intelligere :   nam  ipsum  intel- 

Item.  In  appetitu  ultimi  finis  maxime  omnes  ligere  quod  intellectus  iintelligit,  alicuius  obiecti 
concordant:  cum  sit  naturalis.  Plures  autem  quae-  est;  unde  oportet  quod  vel  procedatur  in  infi- 
runt  delectationem  quam  cognitioHem;  Magis  5  nitum,  vel,  si  est  devenire  ad  primum  intelle- 
igitur  videtur  esse  finis  delectatio  quam  cognitio.     ctum,  hoc  non  erit  ipsum  intelligere,  sed  aliqua 

Amplius.  Voluntas  videtur  esse  altior  pot^ntia  res  intelligibilis.  Similiter  oportet  quod  primum 
quam  intellectus:  nam  voluntasmovet  intellectum  volitum  non  sit  ipsum  velle,  sed  aliquid  aliud 
ad  suum  actum ;  intellectus  enim  actu  cbnsiderat  bonum.  Primum  autem  volitum  intellectualis  na- 
quae  habitu  tenet,  cum  aliquis  voluerit.  Actio  10  turae  est  ipsa  beatitudo  sive  felicitas:  nam  pro- 
igitur  voluntatis  videtur  nobilior  quam  actio  in-  pter  hanc  volumus  quaecumque  volumus.  Im- 
tellectus.  Magis  igitur  videtur  ultimus  finis,  quae  possibile  est  igitur  felicitatem  essentialiter  in  actu 
est  beatitudo,  consistere  in  actu  voluntatis  quam  voluntatis  consistere. 
in  actu  intellectus.  Amplius.  Unumquodque   secundum    ea   quae 

Hoc  autem  esse  impossibile  manifeste  osten-  ■>  constituunt  substantiam  eius,  habet  naturae  suae 
ditur.  veritatem:  differt  enim  verus  homo  a  picto  per 

Cum  enim  beatitudo  sit  proprium  bonum  in-  ea  quae  substantiam  hominis  constituunt.  Vera 
tellectualis  naturae,  oportet  quod  secundum  id  autem  beatitudo  non  differt  a  falsa  secundum 
intellectuali  naturae  conveniat  quod  est  sibi  pro-  actum  voluntatis :  nam  eodem  modo  se  habet 
prium.  Appetitus  autem  non  est  proprium  intel-  =0  voluntas  in  desiderando  vel  amando  vel  dele- 
lectualis  naturae,  sed  omnibus  rebus  inest:  licet  ctando,  quicquid  sit  illud  quod  sibi  proponitur 
sit  diversimode  in  diversis.  Quae  tamen  diver-  ut  summum  bonum,  sive  vere  sive  falso;  utrum 
sitas  procedit  ex  hoc  quod  res  diversimode  se  autem  vere  sit  summum  bonum  quod  ut  tale 
habent  ad  cognitionem.  Quae  enim  omnino  co-  proponitur  vel  falso,  hoc  differt  ex  parte  intel- 
gnitione  carent,  habent  appetitum  naturalem  tan-  js  lectus.  Beatitudo  igitur,  sive  felicitas,  in  intellectu 
tum.  Quae  vero  habent  cognitionem  sensitivam,  essentialiter  magis  quam  in  actu  voluntatis  con- 
et  appetitum  sensibilem  habent,  sub  quo  irascibilis     sistit. 

et  concupiscibilis  continetur.  Quae  vero  habent  Item.  Si  aliquis  actus  voluntatis  esset  ipsa  fe- 
cognitionem  intellectivam,  et  appetitum  cognitioni  licitas,  hic  actus  esset  aut  desiderare,  aut  amare, 
proportionalem  habent,  scilicet  voluntatem.  Vo-  i"  aut  delectari.  Impossibile  est  autem  quod  desi- 
luntas  igitur,  secundum  quod  est  appetitus,  non  derare  sit  ultimus  finis.  Est  enim  desiderium  se- 
est  proprium  intellectualis  naturae:  sed  solum  cundum  quod  voluntas  tendit  in  id  quod  non- 
secundum  quod  ab  intellectu  dependet.  Intellectus  dum  habet:  hoc  autem  contrariatur  rationi  ultimi 
autem  secundum  se  proprius  est  intellectuali  na-  finis.  -  Amare  etiam  non  potest  esse  ultimus  finis. 
turae,  Beatitudo  igitur  vel  felicitas  in  actu  intel- 1>  Amatur  enim  bonum  non  solum  quando  habe- 
lectus  consistit  substantialiter  et  principaliter,  ma-  tur,  sed  etiam  quando  non  habetur,  ex  amore 
gis  quam  in  actu  voluntatis.  enim  est  quod  non  habitum  desiderio  quaeratur: 

Adhuc.  In  omnibus  potentiis  quae  moventur  a  et  si  amor  iam  habiti  perfectior  sit,  hoc  causatur 
suis  obiecfis,  obiecta  sunt  naturaliter  priora  acti-  ex  hoc  quod  bonum  amatum  habetur.  Aliud  igi- 
bus  illarum  potentiarum:  sicut  motor  naturaliter  40  tur  est  habere  bonum  quod  est  finis,  quam  amare, 
prior  est  quam  moveri  ipsius  mobilis.  Talis  autem  quod  ante  habere  est  imperfectum,  post  habere 
potentia  est  voluntas :  appetibile  enim  movet  ap-  vero  perfectum.  -  Similiter  autem  nec  delecta- 
pefitum.  Obiectum  igitur  voluntatis  est  prius  na-  tio  est  ultimus  finis.  Ipsum  enim  habere  bonum 
turaliter  quam  actus  eius.  Primum  igitur  eius  causa  est  delectationis:  vel  dum  bonum  nunc 
obiectum  praecedit  omnem  actum  ipsius.  Non  4;  habitum  sentimus;  vel  dum  prius  habitum  me- 
potest  ergo  actus  voluntatis  primum  volitum  esse.  moramur;  vel  dum  in  futuro  habendum  spera- 
Hoc  autem  est  ultimus  finis,  qui  est  beatitudo,  mus.  Non  est  igitur  delectatio  ultimus  finis.  - 
Impossibile  est  igitur  quod  beatitudo  sive  feli-  Nullus  ergo  actus  voluntatis  potest-esse  substan- 
citas  sit  ipse  actus  voluntatis.  tialiter  ipsa  felicitas. 

Praeterea.  In  omnibus  potenfiis  quae  possunt  50  Adhuc.  Si  delectatio  esset  ulfimus  finis,  ipsa 
converti  in  suos  actus,  prius  oportet  quod  actus  secundum  seipsam  esset  appetenda.  Hoc  autem 
illius  potentiae  feratur  in  obiectum  aliud,  et  post-  est  falsum.  Refert  enim  quae  delectatio  appetatur 
modum  feratur  in  suum  actum.  Si  enim  intel-  ex  eo  ad  quod  consequitur  delectafio:  nam  de- 
lectus  intelligit  se  intelligere,  prius  oportet  poni     lectatio   quae   consequitur  bonas   et  appetendas 


7  esse]  om  EGZ.  o   ad  suum  actum]  ad   finem  aDWGXPc.  14  in  actu]  Ita  DEWYt;  actu  aXPc,  om  GNZ.  21  naturaej  om 

«DG,  ante   intellectualis  WY;  Z   omisso  hom  iSoportet...  2t   naturae  prosequitur  sed  appetitus  omnibus  etc,  24  ad  cognitionem  om  GZ. 

36  sensitivam  et  appetitum  sensibilem  habentj  sensitivam  et  appetitivam  sensualem  habent  E  et  sensualera  post  habent  Z,  appetitivam  et 
sensitivam  habent  sensualem  G.  28  continetur]  continentur  ZbPc.  3o  proportionalera]  proportionatum  Pd.  scilicet]   secundum  GZ. 

34  est]  inest  BFHWXi.  47  qui  Jta  DNft;  quae  aWXYPc,  quod  EGZ;    c/.  72  a  4.  48    igitur  om  a.  52    aliud]  aliquod  ZPc;  pro 

iequenti  feratur,  fertur  aEGWX.  54  ponij  ponere  aDWXYPc. 

10    felicilas]  ipsa  felicitas  Z.  11    hanc]  Ita  Z;  hoc  ceteri.  12    essentialiter]    Jta    EGNWfcPc;  esse  naturaliter  a  ef  sme  esse  DY, 

naturaliter  et  principaliter  W,  om  Z.  i5  naturae]  post  suae  EGXZiPc.  16  veritatem  Jta  ENZ;  virtutem  celeri.  19  modo]  om  aX. 

24    velj  ut  aN,  sive  DX,  aut  Yi.  35    eniin]  om  aX.  3o    amatum  post  habetur  aDWYPc,  om  Z.  Aliud  est  igitur  habere  bonumj 

lllud  autem  dicitur  esse  bonum  habere  N.  42    vero   om    aDWXYPc,   est  b.  43    ultimus  Ita  EGZtPc;  om  ceteri,  02    Refertj 

Restat  X.  quae  Ita  DEGPc;  quod  ceteri. 


72  SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XXVI. 

operationes,  bona  est  et  appetenda ;  quae  autem     est   primum    obiectum,    sequitur   quod    non    sit 
malas,  mala  et  fugienda.    Habet   igitur  quod  sit     actus  eius,   ut  ex  dictis  apparet. 
bona  et  appetenda  ex  alio.  Non  est  igitur  ipsa         Neque  etiam  oportet  quod  omne  id  quo  res 
ultimus  finis,  qui  est  felicitas.  quocumque  modo  perficitur,  sit   finis  illius  rei: 

Adhuc.  Rectus  ordo  rerum  convenit  cum  or-  s  sicut  secunda  ratio  procedebat.  Est  enim  aliquid 
dine  naturae:  nam  res  naturales  ordinantur  in  perfectio  alicuius  dupliciter:  uno  modo,  ut  ha- 
suum  finem  absque  errore.  In  naturalibus  autem  bentis  iam  speciem ;  alio  modo,  ut  ad  speciem 
est  delectatio  propter  operationem,  et  non  e  con-  habendam.  Sicut  perfectio  domus  secundum  quod 
verso.  Videmus  enim  quod  natura  illis  operatio-  iam  habet  speciem,  est  id  ad  quod  species  domus 
nibus  animalium  delectationem  apposuit  quae  lo  ordinatur,  scilicet  habitatio :  non  enim  domus 
sunt  manifeste  ad  fines  necessarios  ordinatae,  fieret  nisi  propter  hoc;  unde  et  in  definitione 
sicut  in  usu  ciborum,  qui  ordinatur  ad  conser-  domus  oportet  hoc  poni,  si  debeat  definitio  esse 
vationem  individui,  et  in  usu  venereorum,  qui  perfecta.  Perfectio  vero  ad  speciem  domus,  est 
ordinatur  ad  conservationem  speciei:  nisi  enim  tam  id  quod  ordinatur  ad  speciem  constituen- 
adesset  delectatio,  animalia  a  praedicds  usibus  is  dam,  sicut  principia  substantialia  ipsius;  quam 
necessariis  abstinerent.  Impossibile  ergo  est  quod  id  quod  ordinatur  ad  speciei  conservationem, 
delectatio  sit  ultimus  finis.  sicut   apodiacula,  quae  fiunt   ad  sustentationem 

Item.  Delectatio  nihil  aliud  esse  videtur  quam  domus ;  quam  etiam  illa  quae  faciunt  ad  hoc 
quietatio  voluntatis  in  aliquo  bono  convenienti,  quod  usus  domus  sit  convenienfior,  sicut  pulcri- 
sicut  desiderium  est  inclinatio  voluntatis  in  ali-  ^  tudo  domus.  IUud  igitur  quod  est  perfectio  rei 
quod  bonum  consequendum.  Sicut  autem  homo  secundum  quod  iam  habet  speciem,  est  finis 
per  voluntatem  inclinatur  in  finem  et  quietatur  ipsius:  ut  habitatio  est  finis  domus.  Et  similiter 
in  illo,  ita  corpora  naturalia  habent  inclinationes  propria  operatio  cuiuslibet  rei,  quae  est  quasi 
naturales  in  fines  proprios,  quae  quidem  quie-  usus  eius,  est  finis  ipsius.  Quae  autem  sunt  per- 
tantur  fine  iam  adepto.  Ridiculum  autem  est  di-  ^!  fectiones  rei  ad  speciem,  non  sunt  finis  rei:  immo 
cere  quod  finis  motus  corporis  gravis  non  sit  esse  res  est  finis  ipsarum;  materia  enim  et  forma 
in  loco  proprio,  sed  quietatio  inclinationis  qua  sunt  propter  speciem.  Licet  enim  forma  sit  finis 
in  hoc  tendebat.  Si  enim  hoc  principaliter  natura  generationis,  non  tamen  est  finis  iam  generati 
intenderet  ut  inclinatio  quietaretur,  non  daret  et  speciem  habentis:  immo  ad  hoc  quaeritur 
eam ;  dat  autem  eam  ut  per  hoc  tendat  in  lo-  jo  forma  ut  species  sit  completa.  Similiter  conser- 
cum  proprium;  quo  consecuto,  quasi  fine,  se-  vantia  rem  in  sua  specie,  ut  sanitas  et  vis  nu- 
quitur  inclinationis  quietatio.  Et  sic  quietado  talis  tritiva,  licet  perficiant  animal,  non  tamen  sunt 
non  est  finis,  sed  concomitans  finem.  Nec  igitur  finis  animalis,  sed  magis  e  converso.  Ea  etiam 
delectatioest  finis  ultimus,  sedconcomitans  ipsum.  quibus  aptatur  res  ad  proprias  operafiones  spe- 
Multo  igitur  magis  nec  aliquis  voluntatis  actus  j;  ciei  perficiendas,  et  ad  debitum  finem  congruen- 
est  felicitas.  fius  consequendum,  non  sunt  finis  rei,  sed  magis 

Adhuc.  Si  alicuius  rei  sit  aliqua  res  exterior  e  converso:  sicut  pulcritudo  hominis,  et  robur 
finis,  illa  eius  operatio  dicetur  eUam  finis  ulti-  corporis,  et  alia  huiusmodi,  de  quibus  dicit  Phi- 
mus  per  quam  primo  consequitur  rem  illam:  losophus,  in  l  Ethicorum*,  quod  organice  deser-  I,(^*P-.V."Th.*i: 
sicut  his  quibus  pecunia  est  finis,  dicitur  etiam  4»  viiint  felicitati.  -  Delectatio  autem  est  perfectio  "3.'  h- 
possidere  pecuniam  finis,  non  autem  amare,  ne-  operationis,  non  ita  quod  ad  ipsam  ordinetur  ope- 
que  concupiscere.  Finis  autem  ultimus  substan-  ratio  secundum  suam  speciem,  sed  ordinatur  ad 
fiae  intellectualis  est  Deus.  Illa  igitur  operatio  alios  fines,  sicut  comestio  ordinatur  secundum 
hominis  est  substantialiter  eius  beatitudo  vel  fe-  suam  speciem  ad  conservationem  individui:  sed 
licitas,  per  quam  primo  attingit  ad  Deum.  Hoc  45  est  similis  perfectioni  quae  ordinatur  ad  speciem 
autem  est  intelligere :  nam  velle  non  possumus  rei ;  nam  propter  delectationem  attentius  et  decen- 
quod  non  intelligimus.  Est  igitur  ulfima  felicitas  tius  operationi  insistimus  in  qua  delectamur.  Unde 
hominis  in  cognoscendo  Deum  per  intellectum  in  X  Ethiconim  Philosophus  dicit  quod  dele- 
substantialiter,  non  in  actu  voluntafis.  ctatio  perficit  operalionem  sicut  decor  iuventiitem*,  'tJ^J^'^},i^J"_^' 

lam  igitur  per  ea  quae  dicta  sunt,  patet  so-  ;<>  qui  quidem  est  propter  eum  cui  inest  iuventus, 
lutio  in  contrarium  obiectorum.  Non  enim,  si  fe-     et  non  e  converso. 

licitas  per  hoc  quod  habet  rationem  summi  boni,  Neque  autem  quod  delectationem  non  propter 
est  obiectum  voluntatis,  propter  hoc  necesse  est  aliud  volunt  homines  sed  propter  seipsam,  est 
quod  sit  substantialiter  ipse  actus  voluntafis:  ut  sufficiens  signum  quod  delectatio  sit  ultimus  finis: 
prima  ratio  procedebat.  Immo  ex  hoc  ipso  quod  ss  sicut  terfia  ratio  concludebat.  Nam  delectatio,  etsi 


2  mala]  mala  est  DEGZtPc.  4  qui  Ita  WsZ;  quae  GNZ,  quod  ceteri.  11  manifeste]  maxime  EZ.  l3  in  usu  om  W,  usu  oDY. 
22  inclinatur]  ordinatur  KGZ,  om  W.  25  fine|  in  fine  GZ.  3o  HaAatpost  propriuni  aDWXYPc.  3i  quo  consecuto  sensu  passivo. 
32  inclinationis  post  quietatio  GWZ.  35  igitur  post  mai;is  GZ.  38  eius  om  P,  post  operatio  Z.  etiamj  esse  YP ;  pro  primo,  sic 
EGZ.  40  his  quibus]  in  his  (iliis  GZ)  in  quibus  DEGNZ,  in  his  quibus  Xb.  41  neque  concupiscere  om  GZ,  40  prirao)  sic  EGZ. 
49  nonj  non  autem  D,  et  non  Pd.         5i   in  contrarium]  [m  E]  contrariorum  EGZ.           53  ex  hoc]  hoc  N;  pro  primum,  proprium  b.  om  G. 

3  oportet  quod  omne]  oportet  omne  BFHWX,  oportet  esse  omne  C,  esse  D,  oportet  quod  esse  EG.  7  iam  om  GZ.  9  species  .  . . 
habitatioj  scilicet  habitatio  (habitudo  Z)  domus  ordinatur  GZ.  14  speciem]  doraus  addit  N.  17  apodiacula  Ita  CDGZ;  appodiacula 
ceteri.  43  secundura  suam  speciem  om  Pc.  4S  perfectioni  Jta  ZsDEiPc;  delectationibus  (quae  ordinantur)  X,  perfectionis  ceteri; 
N  vide  pA.           52  delectationem]  delectationi  BFH. 


SUiMMA  CONTRA  GENT 

non  sit  ultimus  finis,  est  tamen  ultimum  finem 
concomitans:  cum  e.\  adeptione  finis  delectatio 
consurgat. 

Non  autem  plures  quaerunt  delectationem  quae 
est  in  cognoscendo,  quam  cognitionem.  Sed  plu- 
res  sunt  qui  quaerunt  deiectationes  sensibiles 
quani  cognitionem  intellectus  et  delectationem 
ipsam  consequentem:  quia  ea  quae  exterius  sunt, 
magis  nota  piuribus  existunt,  eo  quod  a  sensi- 
bilibus  incipit  humana  cognitio. 

Quod  autem  quinta  ratio  proponit,  volunta- 
tem  esse  altiorem  intellectu,  quasi  eius  morivam, 
falsum  esse  maniJestum  est.  Nam  primo  et  per 
se  intellectus  movet  voluntatem:  voluntas  enim, 
inquantum  huiusmodi,  movetur  a  suo  obiecto, 
quod  est  bonum  apprehensum.  Voluntas  autem 


ILES,  LIB.:  III,  CAP.  XXVI.  yS 

movet  intellectum  quasi  per  accidens,  inquantum 
scilicet  intelligere  ipsum  apprelienditur  ut  bonum, 
et  sic  desideratur  a  voluntate,  ex  quo  sequitur 
quod  intellectus  actu  intelligit.   Et   in  hoc  ipso 

)  intellectus  voluntatem  praecedit:  nunquam  enim 
voluntas  desideraret  intelligere  nisi  prius  intelle- 
ctus  ipsum  intelligere  apprehenderet  ut  bonum. 
-  Et  iterum,  voluntas  movet  intellectum  ad  ope- 
randum  in  actu  per  modum  quo  agens  movere 

o  dicitur;  intellectus  autem  voluntatem  per  modum 
quo  finis  movet,  nam  bonum  intellectum  est  finis 
voluntatis;  agens  autem  est  posterior  in  movendo 
quam  finis,  nam  agens  non  rnovet  nisi  propter 
finem.  Unde  apparet  intellectum  simpliciter  esse 

s  altiorem  voluntate :  voluntatem  vero  intellectu 
per  accidens  et  secundum  quid. 


0  sensibilibus]  sensibus  aDWXY. 
3  intellectus  om  oDWXYPc. 


Commeiitaria   Ferrariensis 


praec,  init. 

'  *  Cf.  n.  II. 

Cf.  num.  XIV. 


CUM  in  praecedenti  capite  determinatum  sit  felicitatem 
et  beatitudinem  in  intellectione  Dei  consistere,  in  hoc 
capite  vult  Sanctus  Thomas  quaedam  dubia  removere,  qui- 
bus  posset  aUcui  videri  quod  magis  in  actu  voluntatis  consi- 
Cf.Comm.cap.  steret*.  Circa  hoc  autem  tria  tacit:  primo,  movet  dubia; 
secundo,  probat  beatitudinem  in  actu  voluntatis  npn  posse 
consistere*;  tertio,  ad  obiecta  respondet**. 

I.  Quantum  ad  primum,  adducuntur  quinque  rationes 
quibus  videtur  quod  felicitas  magis  in  actu  voluntatis  con- 
sistat  quam  in  actu  intellectus. 

Prima  est.  Obiectum  voluntatis  est  bonum,  quod  habet 
rationem  finis ;  et  verum,  quod  est  obiectum  intellectus,  non 
habet  rationem  finis  nisi  inquantumest  bonum.  Ergo  homo 
non  consequitur  ultimum  finem  per  actum  intellectus,  sed 
magis  per  actum  voluntatis. 

Secunda  est.  Ultima  perfectio  operatiopis  est  delectatio, 
ut  patet  X  Ethicorum.  Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia. 
Quia  perfecta  operatio  est  ultimus  finis. 

Tertia  ei^  Delectatio  ita  propter  se  videtur  desiderari 
quodnunquampropteraliud.  Ergo  estultimusfinis.  Ergoetc. 

Quarta  est.  1'lures  quaerunt  delectationem  quam  cogni- 
tionem.  Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia.  Quia  in  appetitu 
ultimi  tinis  maxime   omnes  concordant:  cum  sit  naturalis. 

Quinta  est.  Voluntas  est  altior  potentia  quam  intellectus: 
quia  movet  intellectum  ad  finem.  Ergo  actio  voluntatis  est 
nobilior  actione  intellectus.  Ergo  etc. 

II.  Quantum  ad  secundum*,  probat  Swctus  Thomas,  istis 
non  obstantibus,  quod  est  impossibile  ultimam  hominis  felir 
citatem  in  actu  voluntatis  consistere  * . 

Et  arguit  primo  sic.  Beatitudo  secundum  illud  intelle- 
ctuali  naturae  convenit  quod  est  sibi  proprium.  Ergo  in  actu 
intellectus  substantialiter  consistit  et  principaliter,  magis 
quam  in  actu  voluntatis.  -  Probatur  antecedens.  Quia  beati- 
tudo  est  proprium  bonum  intellectualis  naturae.  —  Conse- 
quentia  vero  probatur.  Quia  intellectus  secundum  se  est 
proprius  intellectuali  naturae:  voluntas  autem,  secundum 
quod  est  appetitus,  non  est  ei  propria,  sed  solum  secundum 
quod  ab  intellectu  dependet;  cum  appetitus  omnibus  rebus 
insit;  diversimode  tamen  secundum  quod  diversimode  se 
habent  ad  cognitionem,  ut  patet  per  appetitus  et  naturas 
discurrendo. 

Advertendum  quod  voluntas  habet  quod  sit  appetitus,  in 
quo  cum  appetitu  aliarum  rerum  convenit;  et  habet  ut 
consequatur  intellectum,  in  quo  ab  aliarum  rerum  appetitu 
differt;  nam  appetitus  naturalis  formam  naturalem  conse- 
quitur,  sensitivus  autem  sensitivam.  Licet  ergo  voluntas  sit 
propria  intellectuali  naturae,  non  tamen  habet  ut  sit  illi 
propria  inquantum  absolute  est  appetitus,  sed  inquantum 
SujiMA  CoNTPA  Gentiies  D.  Thomae  Tom.  II. 


'  *  Cf.  init.  Com- 
meiit. 

,  *  Cf.  n.  xiXjXii. 


est  intellectualis  appelitus.  Ideo  tota  proprietas  ipsius  ad 
intellectualem  naturam  est  e.\  intellectu:  sicut  proprietas 
appetitus  naturalis  ad  rem  naturalem  est  ex  naturali  forma, 
et  proprietas  sensitivi  appetitus  ad  animal  est  ex  sensu. 
Propterea  bene  inquit  Sanctus  Thomas  quod  intellectus 
secundum  se,  hoc  est,  non  propter  dependentiam  ex  aliqua 
alia  virtute,  estproprius  intellectuali  naturae:voluntas  autem 
est  proprium  eius  secundum  quod  ab  intellectu  dependet. 

III.  Secundo.  Primum  obiectum  voluntatis  praecedit 
omnem  actum  eius.  Ergo  eius  actus  non  potest  esse  priinum 
volitum.  Ergo  non  potest  esse  beatitudo.  -  Probatur  ante- 
cedens.  Quia  in  omnibus  potentiis  quae  moventur  a  surs 
obiectis,  obiecta  sunt  naturaliter  priora  actibus  illarum  po- 
tentiarum,  stcutmotorpraecedit  naturaliter  moveri.  Voluntas 
autem  est  talis  potentia:  curn  moveatur  ab  appetibili.-  Prima 
consequentia  patet.  -  Secunda  vero  probatur.  Quia  primum 
volitum  est  ultimus  finis,  quae  est  beatitudo. 

Advertendum  quod,  cum  beatitudo  dupliciter  accipi  possit, 
ui  in  superioribus  patuit,  scilicet  quantum  ad  communem 
rationem  beatitudinis,  quaecstratio  summi  boni,  et  quantum 
ad  rationem  particularem  eius  in  quo  ratio  summi  boni  sal- 
vatur:  cum  dicitur  quod  primum  volitum  est  ultimus  finis, 
quae  est  beatitudo,  Accipitniv  beatitudo  non  solum  quantum 
ad  communem  rationem  summi  boni  per  se  et  absolute 
acceptaro;'  sed  etiam  quantum  ad  particularem  rationem 
eius  in  quo  summi  boni  ratio  salvatur.  Nam  hic  loquitur 
Sanctus  Thomas  non  de  prioritate  durationis,  sed  de  prio- 
ritate  perfectionis.  Perfectissjmum  autem  appetibile  et  vo- 
libile  est  id  in  quo  summi  boni  ratio  invenitur:  accipiendo 
summUm  bonum  ut  se  extendit  et  ad  uitiraum  finem 
extrinsecum  creaturae  intellectualis,  qui  est  Deus;  et  ad 
ultiraum  finem  intrinsecum,  qui  est  adeptio  illius  extrinseci 
finis.  Ethocdicitur  primum  obiectum  voluntatiset  pFimum 
volitum,  propter  quod  omnia  alia  sunt  volenda.  Et  lioc  natu- 
raliter  omnemactum  voluntatis.  praecedit,  sicut  omne  obiec- 
tum  praecedit  naturaliter  actum  potentiae  quam  movet,  ea 
scilicet  prioritate  qua  dicitur.  natura  prius  a  quo  non  con- 
vertitur  subsistendi  consequemtia* .  Idcirco,  cum  nihil  seipso 
secundum  eandem  rationem  naturaliter  prius  sit,  optime  se- 
quitur,  ut  deducit  Sanctus  Thomas,  quod  actus  voluntatis 
non  potest  esse  ipsa  beatitudo,  quod  est  primum  volitum. 

IV.  Tertio  *.  In  omnibus  potentiis  quae  possunt  converti 
in  suos  actus,  oportet  quod  prius  actus  illius  potentiae 
feratur  in  obiectum  aliquod,  et  postmodum  feratur  in  suum 
actum:  ut  patet  in  intellectu  prius  intelligente  aliquod 
obiectum  quam  intelligat  se  intelligere.  Ergo  primum  vo- 
litum  non  potest  esse  ipsum  velle,  sed  aliqiiid  aliud  bonum; 
Ergo  nec  potest  esse  essentialis  beatitudo.  -  Probatur  secunda 


Categ.  IX,  3. 


Cf.  n.  VI. 


t4 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XXVI. 


*  Fol.    145  V, 
(Ven.  M97)- 


■  Ad  3. 

•  Ct.  ib.  q.  I,  a, 
qu*  2. 


consequentia.  Quia  primum  volitum  intellectualis  naturae 
est  ipsa  beatitudo:  propter  hoc  enim  volumus  quaecumque 
volumus. 

'  V.  Ad  hanc  rationem  posset  e.x  verbis  Scoti  in  IV  Sent., 
d.  xLix,  q.  IV*,  dici  quod  utique  voluntatis  actus  non  est 
primum  volitum,  sed  hoc  est  obiectum  ad  extra:  et  con- 
sequenter  nonest  finis  omnino  ultimus,  propter  quem  omnia 
volumus.  Et  hoc  concludit  ratio.  Huic  tamen  non  repugnat 
quin  magis  appropinquet  ad  simpliciter  ultimum  extra 
ipse  actus  voluntatis  quam  actus  intellectus,  et  ex  hoc 
habeat  quod  sit  ultimus  finis  intrinsecus,  et  beatitudo  es- 
sentialis  intrinseca. 

Secundo,  posset  haec  ratio  reprehendi  tanquam  per 
ib.  foi.  146,".  fallaciam  aequivocationis  peccans*.  Nam  cum  dicitur  quod 
primum  volitum  non  est  ipsum  velle,  quia  potentia  prius 
fertur  in  obiectum  aliquod  quam  in  suum  actum,  ibi  ac- 
cipitur  primum  volitum  prioritate  durationis.  Cum  autem 
subsumitur  quod  primum  volitum  est  beatitudo,  accipitur 
primum  volitum  prioritate  perfectionis:  quod  patet  quia 
adducitur  pro  ratione  quod  propter  hoc  volumus  quaecum- 
que  volumus;  haec  enim  est  conditio  et  ratio  perfectissimi 
voliti. 

2.  Ad  toUendam  autem  hanc  Scoti  responsionem,  consi- 
derandum,  ex  doctrina  Sancti  Thomae  I  IV,  q.  xi,  a.  3*;  et 
Quarto,  d.  xlix,  q.  iii,  a.  4,  qu^  3*,  quod  cum  duplex  sit  finis 
ultimus,  unus  scilicet  extrinsecus,  qui  ad  nullum  omnino 
finem  ordinatur,  alius  vero  intrinsecus,  qui  scilicet  et  ipse 
ad  nullum  ulteriorem  finem  ordinatur  intrinsecum;  et  finis 
intrinsecus  sit  assecutio  quaedam  finis  extrinseci,  sive 
operatio  quae  fini  exteriori  primo  coniungit :  isti  duo  fines 
simul  sumpti  habent  rationem  unius  vohti,  inquantum 
unum  est  ratio  volendi  alterum.  Et  ideo  utrumque  habet 
rationem  primi  voliti  in  suo  ordine.  Dum  enim  aliquis  vult 
pecuniam  tanquam  ultiraum  finem,  simul  vult  pecuniam 
et  consecutionem  pecuniae,  aut  possessionem  ipsius  inquan- 
tum  est  eius  assecutio,  ita  quod  et  pecunia  et  assecutio 
pecuniae  habent  rationem  unius  voliti :  et  sicut  apud  ipsum 
pecunia  est  primum  voHtum,  ita  et  eius  assecutio,  unum 
sicut  extrinsecus  finis,  alterum  sicut  intrinsecus. 

Sic  etiam  in  vera  beatitudine,  et  vero  ultimo  fine,  voluntas 
vult  simul  Deum  et  assecutionem  eius,  nec  vult  Deum 
sicut  ultimum  suum  finem  sibi  acquirendum,  nisi  simui 
volendo  eius  assecutionem  inquantum  est  eius  assecutio. 
Unde  et  utrumque  simul  est  primum  volitum :  Deus  quidem 
primum  volitum  extrinsecum;  assecutio  autem,  inquantum 
huiusmodi,  primum  volitum  intrinsecum. 

Ex  hoc  sequitur  optime,  ut  concludit  ratio,  quod  actus 
voluntatis  non  potest  esse  ultimus  finis  etiam  intrinsecus, 
nedum  extrinsecus,  sic  arguendo.  Ultimus  finis  tam  in- 
trinsecus  quam  extrinsecus  est  primum  voHtum:  quia 
uterque  simul  est  id  propter  quod  omnia,  aut  sciHcet  ex- 
plicite  aut  impHcite,  volumus.  Sed  actus  voluntatis  non 
est  primum  voHtum,  ergo  nullo  modo  est  ultimus  finis.  - 
Probatur  minor.  Quia  primum  in  quod  fertur  potentia  quae 
super  actum  suum  reflectitur,  non  est  actus  ipsius  potentiae, 
sed  aHquid  aHud  in  quod  actus  fertur  sicut  in  obiectum: 
oportet  enim  quemHbet  huiusmodi  actum  habere  aHquod 
obiectum  a  se  distinctum  ad  quod  potentia  ordinem  habeat, 
ct  in  quod  per  ipsum  actum  feratur,  ut  patet  in  omnibus 
huiusmondi  potentiis  discurrendo.  Sed  voluntatis  obiectum 
est  voHtum  et  appetibile.  Ergo  oportet  ut  prius  voluntas 
veHt  aHquid  aHud  quam  suum  actum.  Et  sic  eius  actus 
non  potest  esse  primum  voHtum. 

Constat  itaque  responsionem  Scoti  non  infringere  ra- 
tionem  Sancti  Thomae:  et  quod  ipsa  ratio  optime  con- 
cludit  actum  voluntatis  non  posse  esse  uhimum  finem 
etiam  intrinsecum. 

3.  -  Ad  secundum  respondetur  quod  per  primum  vo- 
Htum  intelHgit  Sanctus  Thomas  non  primum  duratione 
tantum;  nec  primum  perfectione  ut  sic;  sed  primum  se- 
cundum  naturam  absolute.  Tale  autem  dicitur  quod  prae- 
supponitur  aliis  voHtis  ita  quod,  aliis  positis,  ipsum  po- 
nitur,  et  ipso  remoto,  alia  removentur.  Et  in  hoc  sensu 
vera  est  utraque  propositio.  Nam  verum  est  quod  veHe 
non  potest  esse  primum  voHtum,   quia  praesupponit  aliud 


volitum,  scilicet  obiectLim  ad  quod  terminatur  ipsum  velle. 
Si  enim  ponitur  velle,  oportet  esse  aliquid  ad  quod  ter^ 
minetur;  et  si  non  ponitur  aHquod  obiectum  ad  quod  ter- 
minetur,  non  potest  poni  ipsum  velle ;  oportet  enim  omnem 
actum  et  operationem  ad  aliquod  obiectum  terminari,  cum 
ab  ipso  speciem  sumat.  -  Similiter  verum  est  quod  primum 
voHtum  est  beatitudo,  primum  dico  secundum  naturam: 
quia  nihil  praesupponitur  volitum  prius  propter  quod  bea- 
titudinem  quis  velit,  sed  omne  quod  quis  vult,  propter 
ipsam  vult  beatitudinem,  aut  expHcite  aut  impHcite;  cum 
virtus  ultimi  finis  in  omni  volito  salvetur,  sicut  et  virtus 
primi  efficientis  in  omnibus  secundis  efficientibus  salvatur. 

Cum  autem  dicitur  quod  ratio  adducta  pro  secunda  pro- 
positione  probat  de  primitate  secundum  perfectionem:  di- 
citur  quod  utique  ex  illa  ratione  concludi  potest  beatitu- 
dinem  esse  primum  volitum  primitate  perfectionis,  quia 
primitas  perfectionis  in  causis  efficientibus  et  finalibus  con- 
comitatur  primitatem  naturae;  prima  enim  causa  efficiens 
secundum  naturam,  quae  scilicet  omnibus  aHis  praesuppo- 
nitur,  est  perfectissima  omnium  causarum  efficientium;  et 
primum  simpliciter  volitum,  ad  quod  scilicet  omnia  volita 
ordinantur  tanquam  in  ultimum  finem,  est  perfectissimum 
volitum.  Veruntamen  ex  illa  ratione  concludi  etiam  potest 
beatitudinem  esse  primum  voHtum  prioritate  naturae:  prius 
enim  natura  volumus  id  propter  quod  omnia  volumus, 
qiiam  quaecumque  alia.  Et  ad  hoc  concludendum  inducitur 
a  Sancto  Thoma.  Ex  hoc  enim  quod  propter  beatitudinem 
volumus  quaecumque  volumus,  patet  quod  beatitudo  ad 
alium  ulteriorem  finem  non  ordinatur;  et  quod  omnia  a 
nobis  voHta  ad  ipsum  tanquam  ad  ultimum  finem  tendunt; 
in  quo  consistit  ratio  primi  voHti  secundum   naturam. 

4.  Attendendum  autem  quod  ista  ratio  differt  a  priori, 
quia  in  praecedenti  probatur  actum  voluntatis  non  esse 
primum  volitum,  ex  ordine  naturaH  inter  obiectum  et 
actum  voluntatis  absolute  consideratum  inquantum  est 
actus:  in  hac  autem  ratione  idem  probatur  ex  ordine  inter 
obiectum  et  actum  voluntatis  inquantum  et  ipse  potest 
habere  rationem  voliti. 

VI.  Quarto.  Vera  beatitudo  a  falsa  differt  ex  parte 
intellectuS,  non  autem  ex  parte  voluntatis:  cum  voluntas 
eodem  modo  se  habeat  in  amando  vel  desiderando  vel 
delectando,  quicquid  illud  sit  quod  sibi  proponitur  ut 
summum  bonum,  sive  vere  sive  false;  utrum  autem  vere 
vel  falso  sit  summum  bonum,  differt  ex  parte  intellectus. 
Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia.  Quia  unumquodque 
secundum  ea  quae  constituunt  substantiam  eius,  habet 
suae  naturae  veritatem :  sicut  verus  homo  differt  a  picto 
per  ea  quae  substantiam  hominis  constituunt. 

2.  Sed  videtur  ista  ratio  deficere.  Cum  enim  dicitur  quod 
vera  beatitudo  differt  a  falsa  ex  parte  intellectus,  aut  intel- 
ligitur  quod  ex  aliquo  ad  intellectum  pertinente  differat 
tanquam  ex  forma:  aut  quod  talis  differentia  per  actum 
intellectus  cognoscatur.  Si  primo  modo  accipiatur,  tunc 
illa  propositio  a  tenentibus  beatitudinem  intrinsecam  esse 
actum  voluntatis,  negabitur.  Non  enim,  apud  ipsos,  ex 
aliquo  ad  intellectum  pertinente  vera  beatitudo  a  falsa 
distinguitur,  sed  ex  eo  quod  ad  voluntatem  pertinet. 

Si  autem  secundo  modo  intelligatur,  falsa  est  conse- 
quentia,  et  probatio  nulla  est,  si  sic  arguatur:  Unumquodque 
secundum  ea  quae  constituunt  substantiam  eius,  habet  suae 
naturae  veritatem:  sed  vera  beatitudo  cognoscitur  distingui 
a  falsa  per  intellectum,  non  autem  per  voluntatem:  ergo 
quod  pertinet  ad  intellectum  est  de  essentia  et  substantia 
beatitudinis,  non  autem  quod  pertinet  ad  voluntatem.  - 
Iterum  negatur  consequentia :  quia  arguitur  ex  propositio- 
nibus  non  syllogizatis. 

3.  Respondetur  quod  ratio  optime  concludit  si  bene 
intelligatur.  Dicitur  enim  quod  propositio  illa,  Vera  bea- 
titudo  differt  a  falsa  ex  parte  intellectus,  intelligitur  in 
primo  sensu.  scilicet  quod  ex  aliquo  ad  intellectum  per- 
tinente  formaliter  differt  a  falsa.  Et  licet  Scotus  eam  forte 
negaret,  est  tamen  vera,  et  probari  potest,  si  natura  intel- 
lectus  et  voluntatis  consideretur.  Ad  cuius  evidentiam, 
considerandum  est  quod,  cum  voluntatis  obiectum  sit  bo- 
num  cognitum;  et  voluntas  non  feratur  in  obiectum   nisi 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XXVI. 


75 


Qu.  I. 


'  Fol,   145  "•  ''• 
•  Vid.  n,  V,  init. 


secundum  quod  sibi  perintellectum  proponitur,  et  secundum 
eam  rationem  secundum  quam  sibi  proponitur:  non  refert, 
quantum  ad  voluntatem,  utrum  illud  quod  sibi  proponitur 
tanquam  summum  bonum  et  beatitudo,  sit  secundum  ve- 
ritatem  summum  bonum  necne;  quia,  dummodo  sibi  oiferatur 
sub  ratione  summi  boni,  ad  quam  rationem  naturalem  habet 
inclinationem,  in  ipsum  fertur  acceptando.  Et  ideo  iudicium 
de  vera  beatitudine  non  potest  sumi  ex  ipsa  voluntate, 
quasi  in  hoc  quod  est  vere  beatitudo,  feratur  voluntas 
amando  illud  et  in  ipso  se  oblectando,  in  eo  autem  quod 
non  est  vera  beatitudo,  non  se  oblectet.  Sed  bene  iudicium 
de  vera  beatitudine  sumitur  e.v  ipso  intellectu.  Cum  enim 
beatitudoetsummum  bonumsitperfectum  bonum  etsumma 
perfectio  creaturae  intellectualis  inquantum  intellectualis  est, 
iilud  vere  est  beatitudo  et  summum  bonum  hominis  quod 
est  vere  perfectum  bonum  et  summa  perfectio  ipsius 
inquantum  est  intellectualis  natura:  quod  autem  non  est 
vere  talis  perfectio,  non  est  vere  summum  bonum  ipsius. 
Natura  vero  intellectualis  habet  ut  intellectualis  dicatur  ex 
eo  quod  habet  inteliectum.  Ideo  vera  beatitudo  a  falsa  ex 
ordine  ad  intellectum  formaliter  differt.  Et  sic  constat  quod, 
si  debeat  poni  beatitudo  essentialiter  consistere  in  actu 
intellectus  aut  in  actu  voluntatis,  magis  ponenda  est  in 
actu  intellectus.  Et  hoc  est  intentum  rationis  Sancti  Thomae. 
VII.  Quinto.  Neque  desiderare,  neque  amare,  neque 
delectari  est  ipsa  felicitas.  Ergo  etc.  -  Probatur  antecedens 
quantum  ad  omnes  partes.  Non  enim  est  desiderium:  quia 
desiderium  est  non  habiti;  quod  contrariatur  rationi  ultimi 
finis.  —  Non  amor:  quia  aliud  est  habere  bonum  quod  est 
finis,  quam  amare;  cum  ante  habere  sit  imperfectum, 
post  habere  vero  sit  perfectum;  nam  amatur  bonum  etiam 
antequam  habeatur,  et  amor  habiti  perfectior  est  ex  hoc 
quod  bonum  habetur  amatum.  -  Non  etiam  est  delectatio: 
quia  causatur  ex  eo  quod  est  habere  bonum. 

2.  Advertendum  primo,  quod  in  hac  ratione  praesuppo- 
nitur  felicitatem  formalem  et  intrinsecam  consistere  in  con- 
secutione  ultimi  finis  extrinseci,  sive  obiecti  talis  felicitatis. 
Quod  expresse  ponitur  I  11"^  q.  v,  a.  1  et  4;  itcm  IV  Sent., 
d.  XLix,  *  a.  1,  qu"  2.  Hoc  enim  supposito,  constat  quod 
repugnat  rationi  ultimi  finis,  scilicet  formalis  et  intrinseci, 
ut  hic  dicitur,  quod  sit  actus  ad  id  quod  nondum  habetur 
terminatus.  Non  enim  actus  qui  est  non  habiti,  inquantum 
huiusmodi,  est  consecutio  finis  extrinseci:  cum  consecutio 
rei  importet  quandam  habitionem  ipsius.  Et  ])ropterea  de- 
siderium,  quod  ad  non  habitum  terminatur,  et  amor  rei 
absentis,  non  possunt  esse  ultimus  finis  intrinsecus,  quem 
dicimus  felicitatem.  Amor  autem  qui  est  iam  habiti,  et 
delectatio  quae  ex  re  iam  habita  et  possessa  causatur,  non 
possunt  esse  ipsa  finis  consecutio,  qui  est  ultimus  finis, 
sed  ipsam  praesupponunt:  cum  praesupponant  praesentiam 
et  habitionem  obiecti  beatifici.  Et  sic  patet  quod  ratio 
Sancti  Thomae  optima  est. 

3.  Ad  ipsam  tamen  respondet  Scotus,  in  loco  praeal- 
legato*,  quod  utique per  actum  voluntatis  qui  est  desiderium, 
non  est  assecutio  Jinis:  negatiir  tamen  quod  per  amorem 
qui  est  rei  praesentis,  non  sit  talis  finis  assecutio.  Immo 
dicitur  quod  per  amorem  est  finis  assecutio  primo  pri- 
mitate  perfectionis,  licet  sit  per  intellectum  aliqua  ipsius 
assecutio  prior  prioritate  generationis. 

Sed  ista  responsio  rationem  Sancti  Thomae  non  tollit. 
Tum  quia  amare  non  est  consequi  rem  amatam,  neque, 
inquam,  primo  neque  secundario :  cum  amor  sit  etiam  rei 
absentis;  et  quando  est  rei  praesentis,  nihil  aliud  sit  quam 
complacentia  quaedam  appetitus  in  re  praesenti  et  habita. 
Complacentia  autem  talis  non  est  rei  consecutio,  sed  ex  ipsa 
causatur:  et  tanto  est  maior,  quanto  est  perfectior  con- 
secutio  rei  amatae,  et  quanto  maior  est  unio  secundum 
rem  amantis  et  rei  amatae. 

4.  Si  autem  adducatur  dictum  Sancti  Thomae  I  II^", 
q,  x.wni,  a.  1,  ad  3,  dicentis  quod  amor  est  magis  unitivus 
quam  cognitio :  dicitur  primo,  quod  ibi  fit  comparatio  co- 
gnitionis  nostrae  in  via  ad  amorem. 

Dicitur  secundo,  quod  amor  est  magis  unitivus  causaliter, 
ut  patet  in  illo  articulo:  quia  amor  facit  quod  amans 
quaerat  sibi  rem  amatam  unire. 


Dicitur  tertio,  quod  amor  est  magis  unitivus  formaliter 
secundum  affectus  unionem:  est  enim  formaliter  ip.sa  unio 
secundum  coaptationem  affectus  ad  amatum,  ut  ibidem*' 
ostendit  Sanctus  Thomas,  Nos  autem  hic  loquimur  de 
unione  secundum  rem,  quae  fit  per  consecutionem  ultimi 
finis  extrinseci:  unumquodque  enim  nititur  unire  sibi 
realiter  suum  ultimum  finem.  Talis  autcm  unio  fit  se- 
cundum  intellectum,  inquantum  divina  essentia  unitur  in- 
tellectui  beatorum,  non  per  similitudinem,  sed  per  seipsam. 
Non  autem  fit  per  amorem:  nisi  forte  inquantum  amor 
includit  unionem  illam  per  intellectum.  Unde  cognitio 
qua  beati  vident  l)eum,  est  magis  unitiva  quam  amor 
ipsius,  inquantum   huiusmodi  praecise. 

VIII.  Sexto*.  Delectatio  non  est  ultimus  finis.  Ergo 
multo  magis  neque  aliquis  alius  actus  voluntatis. 

Antecedens  tripliciter  probatur.  Primo,  quia  non  est 
secundum  se  appetenda,  sed  hoc  habet  ex  operationibus 
quas  consequitur.  Est  enim  bona  et  appetenda  quae  bonas 
et  appetendas  operationes  consequitur:  fugienda  autem  quae 
consequitur  malas.  Et  consequenter  non  potest  habere  ra- 
tionem  ultimi  finis. 

Secundo,  quia  in  naturalibus  est  delectatio  propter  ope- 
rationem,  et  non  e  converso:  ut  patet  in  usu  ciborum  et 
venereorum,  quorum  unum  ordinatur  ad  conservationem 
individui,  alterum  ad  conservationem  speciei.  Rectus  autem 
ordo  rerum  convenit  cum  ordine  naturae:  quia  et  ordo 
naturae  est  absque  errore,  sicut  scilicet  et  ordo  rerura 
absolute. 

Tertio,  delectatio  nihil  aliud  esse  videtur  quam  quie- 
tatio  voluntatis  in  aliquo  bono  convenienti:  sicut  desiderium 
est  inclinatio  in  aliquod  bonum  consequendum.  Ergo  non 
est  ultimus  finis,  sed  ipsum  concomitans.  -  Probatur  con- 
sequentia  ex  rebus  naturalibus,  quae  etiam  ipsae  et  ih 
suos  fines  inclinantur,  et  quietantur  fine  iam  adepto:  nam 
finis  motus  gravis  est  quietatio  inclinationis  qua  in  locum 
proprium  tendebat.  Non  enim  natura  daret  inclinationem 
si  principaliter  intenderet  ut  inclinatio  quietaretur:  sed  dat 
eam  ut  in  proprium  locum  tendat,  quo  consecuto,  quasi 
fine,  sequitur  inclinationis  quietatio. 

2.  Circa  consequentiam  huius  rationis,  quam  Sanctus 
Thomas  non  probat,  advertendum  quod,  quia  delectatio 
maxime  ad  se  appetitum  trahit,  quod  ad  rationem  ultimi 
finis  pertinere  videtur;  et  est  concomitans  omnem  adeptio- 
nem  boni  convenientis :  ma.Kime  videtur  habere  rationem 
ultimi  finis  inter  omnes  actus  appetitus.  Unde  etiam  Aristo- 
teles,  in  X  Ethicorum*,  relinquit  sub  dubio  quid  princi- 
palius  ad  beatitudinem  pertineat,  cognitio  scilicet  an  dele- 
ctatio.  Propterea  pro  manifesto  relinquit  Sanctus  Thomas, 
si  delectatio  non  est  ultimus  finis,  quod  multo  minus  alii 
actus  appetitus,  de  quibus  minus  videtur,  sunt  finis  ul- 
timus. 

IX.  Circa  primam  probationem  antecedentis  dubitatur*. 
Quia  licet  delectatio  sit  appetenda  ex  bonis  operationibus, 
hoc  tamen  non  tollit  quin  ipsa  sit  propter  se  appetenda 
tanquam  finis.  Nam  non  est  appetenda  ex  huiusmodi  ope- 
ribus  tanquam  ex  fine,  id  quod  tolleret  rationem  ultimi 
finis :  sed  tanquam  ex  causa  aliquo  modo  ipsius  productiva. 
Unde  inquit  Sanctus  Thomas  1 IP",  q.  n,  a.  6,  ad  1,  quod 
delectatio  propter  se,  et  non  propter  aliud  appetitur,  si 
ly  propter  dicat  causam  finalem  :  est  autem  appetibilis 
propter  aliud  si  ly  propter  dicat  causam  motii'am  aut 
formalem. 

Circa  secundam  probationem  etiam  dubium  occurrit*, 
ex  Sancto  Thoma  I  IP"',  q.  iv,  a.  2,  ad  2.  Ibi  enim  tenet 
quod  secundum  sensitivum  appetitum  qui  est  in  animalibus, 
operationes  quaeruntur  propter  delectationem.  Sed  constat 
quod  brutum  secundum  naturae  instinctum  ad  suas  ope- 
rationes  movetur.  Ergo  in  naturalibus  operatio  est  proptcr 
delectationem,  non  e  converso.  Cuius  oppositum  in  hac 
ratione  sumitur. 

.\d  tertiam  probationem  respondet  Scotus*  quod,  5» 
delectatio  accipiatur  pro  passsione  appetitus  quae  est  per- 
fectio  superveniens  operationi,  conceditur  quod  ipsa  con- 
sequitur  assecutionem  finis,  non  solum  primam  genera- 
tione,   sed   etiam  primam  perfectione,   quia   consequitur 


Ad  1. 


Vid.  n,  xiri. 


"  Cap.    IV 
s.  Th,  1.  6. 


Cf  n.  X. 


Vid.  n.  XI. 


■Loc.eit,,f.i45v, 
b,  -  Cf  .infra  n. 

XII, 


76 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XXVI  ■ 


actum  amandi   vel  fruendi  fine   viso.  Et   sic   conceditur, 
quod  ista  non  est  ultimus  fm\s.  Si  autem  accipiatur  pro 

•  actu  elicito  a  voluntate  quietativo  ipsius,  negatur  quod 
consequatur  priinam  assecutionem  finis  primitate  per- 
fectionis,  immo  est  sic  prima  assecutia  finis:  licet  se- 
quatur  aliquam  assecutionem  finis,  idest,  eius  praesentiam 
per  intellectum. 

X.  Ad  primumiiorum  dicitur.primo,  quod  aliquid  potest 
dici  bonum  et  appetibile  dupliciter :  uno  modo,  in  esse 
naturae;  alio  modo,  in  genere  moris.  Primo  modo  con- 
sideratur  bonitas  rei  absolute,  secundum  quod  in  se  est. 
Secundo  modo  consideratur  in  ordine  ad  rectam  rationem: 
dicitur  enim  bonum  moraliter  quod  est  conforme  et  pro- 
.  ■  •  •  porfionatum  rectae  rationi,  et  est  secundum  rectam  ratio- 
nem  appetibile.  Propositio  ergo  haec,  Delectatio  non  est 
secundum  se  appetenda  sed  ex  operationibus  quas  conse- 
quitur,  est  intelligenda  in  genere  xnoris,non  autem  secundum 
esse  naturae.  Sic  enim  verura  est  quodex  se  non  est  ap- 
petenda:  quia  ex  se  non  dicit  aliquod  bonum  concors 
rationi  aut  discordans  ab  ea,  sed  ex  operationibus  habet 
quod  illi  sit  conformis  aut  difformis.  In  esse  tamen  na- 
turae,  est  bona  et  appetibilis  secundum  se.  Propter  quod 
■  Qu'  1.  inquit  Sanctus  Thomas,  IV  Sent.,  d.  xlix,  quaest.  ni,  a.  4*, 

quod  delectatio,  inquantum  delectatio,  aliquod  bonum  no- 
minat. 

Dicitur  secundo,  quod  dupliciter  aliquid  potest  dici 
propter  se  appetendum.  Uno  modo,  quia  ad  alium 
ulteriorem  finem  omnino  diversum  non  ordinatur,  propter 
quem  acquirendum  habeat  appeti.  Alio  modo,  quia  ex  sua 
propria  ratione  habet  bonitatem  propter  quam  appetatur,  et 
non  ratione  alicuius  appetibilis  cui  coniungatur.  Utrumque 
autem  ad  rationem  ultimi  finis  requiritur:  scilicet  et  ut  ad 
ulteriorem  finem  non  ordinetur;  et  ut  ex  seipso  habeat 
sufficientem  bonitatem  et  appetibilitatem  tam  in  esse  na- 
turae  quam  in  genere  moris.  Patet  cnim  quod  Deus,  qui 
est  ultimus  finis  extrinsecus,  utramque  habet  conditionem: 
et  similiter  Dei  cognitio  quae  habetur  in  patria,  quae  neque 
ad  alium  ulteriorem  finem  intrinsecum  ordinatur,  neque 
est  bona  et  appetibilis  ex  aliquo  intrinseco  cui  ut  eius  dis- 
positio  coniungatur,  sed  ex  seipsa  appetibilis  est.  Delectatio 
autem  beatorum,  etsi  ad  alium  finem  omnino  extraneum 
non  ordinetur,  quia  concomitatur  ultimum  finem,  caret 
tamen  secunda  perfectione :  non  enim  ex  propria  ratione 
habet  quod  sit  bona  et  appetibilis  moraliter,  sed  ratione 
operationis  quam  comitatur.  Unde  I  11°°,  q.  xxxiv,  a.  3, 
-  ad  3,  inquit  Sanctus  Thomas  quod  delectatio  non  habet 
quod  sit  optlmum  ex  hoc  quod  est  delectatio,  sed  ex  hoc 
quod  est  perfecta  quies  in  optimo.  Bcne  ergo  procedit 
ratio  Sancti  Thomae.  Nam  probat  delectationem  non  esse 
ultimum  finem  ex  defectu  secundae  conditionis  quam  ul- 
timo  fini  inesse  oportet:  quia  videlicet  ex  propria  ratione 

•  non  est  appetenda  moraliter,  sed  ex  ratione  alicuius 
adiuncti,  ad  quod  ipsa  delectatio  consequitur. 

Num.  IX.  XI.  Ad  secundum*  dicitur  quod  ordo  inter  operationem 

et  delectationem  brutorum  dupliciter  considerari  potest : 
uno  modo,  in  comparatione  ad  institutorem  talis  ordinis; 
alio  modo,  in  comparatione  ad  appetitum  sensitivum  ipso- 
rum  brutorum.  Si  comparetur  ad  institutorem  naturae  et 
talis  ordinis,  sic  delectatio  estapposita  operationibus  propter 
ipsas  operationes,  non  autem  operationes  sunt  institutae 
propter  delectationes.  Intendens  enim  institutor  naturae 
conservationem  individui  et  multiplicationem  individuorum 

•  in  eadem  specie,  ut  animnlia  operationibus  vacent  per  quas 
individuaet  conservanturetmuitiplicantur,  illis  delectationes 
apposuit,  quibus  ad  praedictas  operationes  ailiciantur.  -^  Si 
autem  ad  appetitum  brutorum  comparentur,  cuius  obiectum 
est  bonum  delectabile  secundum  sensum,  sic  e  contrario 
per  ipsum  appetitum  operationes  ad  delectationes  ordi- 
nantur,  inquantum  bruta  operationes  propter  delectationes 
quaerunt.  -  Loquitur  ergo   in  hoc  loco  Sanctus  Thomas 

•  deillo  ordine  comparando  ad  intentionem  instituentis  natu- 
ram  et  ordinem :  in  loco  autem  allegato  loquitur  de  ipso 
ordine  comparando  ipsum  ad  appetitum  sensitivum. 

2.  Sed  videtur  ista  responsio  non  satisfacere.  Bruta  enim 
non  moventur  ex  seipsis  ad  suas  operationes,  sed  naturali 


necessitate  moventur,  secundum  inclinationem  sibi  datam 
a  datore  naturae.  Ergo  ordo  appetitionis  brutalis  non  con- 
trariatur  ordini  intentionis  instituentis  naturam,  sed  eius 
adimplet  intentionem.  Ergo  illa  distinctio  nulla  est. 

Respondetur  quod  duplex  est  intentio  Instituentis  na- 
turam  in  ordine  huiusmodi :  una  est  prima  et  principalis ; 
alia  est  secundaria.  Prima  et  principalis  est  ut  individua 
et  species  per  operationes  conserventur :  et  ad  hoc  opera^ 
tionibus  adiuncta  est  delectatio.  Secundaria  est  ut  quaerant 
operationes  ex  appetitu  delectationis :  et  ad  hoc  data  est 
brutis  naturalis  inclinatio  ad  quaerendum  operationes  propter 
delectationes.  Sicut  si  diceremus  quod  lex  proponens  praemia 
studiosarum  operationum,  primo  et  principaliter  intendit 
ut  homo  studiosis  operibus  vacet,  et  ad  hoc  ordinat  prae- 
mium:  secundario  autem  et  accessorie  intendit  quod  homo, 
allectus  praemio,  quaerat  propter  praemium  consequendum 
studiosas  operationes.  Distinctio  ergo  data  intelligenda  est 
per  comparationem  ad  primam  intentionem  instituentis 
ordinem;  et  per  comparationem  ad  appetitum  sensitivum, 
qui  movetur  secundum  intentionem  secundam  instituentis. 
Et  sic  constat  quod,  licet  bruta  movenntur  secundum  incli- 
nationem  datam  sihi  ab  institutore  naturae,  ordo  tamen 
ab  ipsorum  appetitu  servatus  distinguitur  ab  ordine  primo 
et  principaliter  intento  ab  institutore  naturae,  sicut  ordo 
secundario  intentus  ab  ordine  principaliter  intento,  et  ad 
ipsum  ordinatus. 

XII.  Ad  responsionem  Scoti  ad  tertiam  rationem*,  dicitur  *  Num.  ix. 
quod  non  evacuat  rationem  Sancti  Thomae.  Supponit  enim 
unum  falsum:  scilicet  quod  beatitudo  formalis  et  intrinseca 
essentialiter  consistat  in  perfectissima  coniunctione  ad  finem 
extrinsecum  quae  est  perfectissima  extensive.  Hoc  autem 
est  falsum.  Nam  aliud  est  loqui  de  beatitudine  quantum 
ad  omnimodam  eius  perfectionem,  tam  essentialem  quam 
accidentalem :  aliud  est  loqui  de  ipsa  quaritum  ad  eius 
dumtaxat  perfectionem  essentialem  et  specificam,  et  quan- 
tum  ad  perfectissimam  operationem  secundum  se  quae  est 
in  beatitudine.  Ad  omnimodam  enim  ipsius  perfectionem 
requirituretvisioetdelectatio  ipsam  visionem  concomitans: 
sed  ad  essentialem  eius  perfectionem  et  specificam  sola 
visio  Dei  per  essentiam  pertinet;  et  per  consequens  sola 
unio  perfecta,  qua  scilicet  anima  attingit  Deum  in  se, 
utpote  per  suam  essentiam  in  anima  existentem.  Unio 
autem  quae  est  per  actum  voluntatis,  ad  heatitudinem 
consequitur,  et  ipsam  perficit  unionem.  Propter  quod,  si, 
aut  per  possibile  aut  per  impossibile,  delectatio  separaretur 
a  visione,  videns  Deum  esset  quidem  beatus  essentialiter, 
non  autem  completive,  quia  careret  perfectione  beatitudinem 
concomitante. 

Unde  contra  Scoti  responsionem  sic  argui  potest.  Id 
quod  ultimum  finem  formaliter  consequitur  et  praesup- 
ponit,  non  est  essentia  beatitudinis  intrinsecae  et  formalis. 
Sed  actus  voluntatis  quem  Scotus  appellat  quietativum, 
praesupponit  ultimum  finem,  sive  beatitudinem  formalem. 
Ergo  non  est  essentia  huiusmodi  beatitudinis.  -  Probatur 
minor.  Voluntas  non  potest  elicere  actum  sui  quietativum 
nisi  habito  a  voluntate  utroque  fine,  scilicet  et  extrinseco 
et  intrinseco :  quia  ad  utrumque  finem  simul  movebatur 
dum,  volens  Deum,  appetebat  illum  sibi  uniri  etconiungi; 
motus  autem  non  cessat  nisi  habito  fine.  Ergo  actus  elicitus 
a  voluntate  eius  quietativus  praesupponit  habitionem 
utriusque  finis.  Ergo  praesupponit  beatitudinem  formalem 
in  beato. 

2.  Si  dicatur  quod  eadem  operatio  est  hic  assecutiva 
perfecte  finis  extrinseci  et  quietativa,  ut  dicit  Scotus*:  •Loc.cit.f.M6». 
contra.  Supponitur  primo,  quod  quilibet  actus  voluntatis 
terminatur  ad  aliquod  obiectum,  et  quod  obiectum  quieta- 
tionis  voluntatis  est  bonum  praesens.  Hoc  est  de  mente 
omnium  philosophorum.  -  Supponitur  secundo,  quod 
idem  sit  obiectum  desiderii  dum  est  absens,  et  quietationis 
voluntatis  dum  est  praesens:  patet  enim  hoc  in  omni 
appetitu.  -  Tunc  sic.  Actus  desiderii  erat  circa  ultimum 
finem  non  solum  extrinsecum,  sed  etiam  intrinsecum  et 
formalem  :  quia  beatus,  antequam  esset  beatus,  non  solum 
desiderabat  Deum,  sed  etiam  assecutionem  Dei  et  unionem 
ad  ipsum  secundum  seipsum.  Ergo  et  obiectum  quietationis 


SUMMA  GONTRA  GENTILES,  LlB.  III,  GAP.  XXVL 


77 


•  Vid.  n.  VIII. 


"  Fol.  145  V,  b.  - 
Vid,  «up.  n.  IX 
Ad  terttam. 


Num.  V,  XII. 


'  Vid.  init.Cor.1- 
ment. 


Num.  I. 

•  Num.  III. 

*  Alias  qu.  ix. 


est  non  solum  ultimus  finis  extrinsecus,  sed  etiam  finis 
intrinsecus,  qui  est  formalis  beatitudo.  Ergo  ipse  actus 
quietativus  non  est  formalis  beatitudo,  sed  ipsam  prae- 
supponit  praesentem  in  beato.  Patet  prima  consequentia 
per  secundum  praesuppositum.  Patet  quoque  secunda 
consequentia  per  primum. 

Xlll.  Septimo  principaliter  arguitur*.  Finis  ultimus 
substantiae  intellectualis  est  Deus.  Ergo  illa  operatio  ho- 
ihinis  est  substantialiter  eius  beatitudo  per  quam  primo 
attingit  ad  Deum.  Ergo  est  intelligere,  non  autem  actus 
voluntatis.  —  Probatur  prima  consequentia.  Quia  si  alicuius 
rei  sit  aliqua  res  exterior  finis,  illa  eius  operatio  dicetur 
fesse  finis  ultinlus  per  quam  consequitur  rem  illam:  ut 
patet  in  habentibus  pecuniam  pro  fine.  -  Secunda  etiam 
probatur.  Quia  velle  non  possumus  quod  non  intelhgimus. 

2.  Ad  hanc  rationem,  secundum  Scotum,  ubi  supra*, 
responderi  potest  quod  ly  primo  potest  importare  aut 
primitatem  secutidum  generationem ;  aut  primitatem  se- 
cuitdum  perfectionem.  Si  importet  primitatem  secundum 
generationem,  negatur  prima  consequentia,  et  assumptum 
ad  eius  probationem.  Si  importet  primitatem  secundum 
perfectionem,  negatur  ultima  consequentia:  quia,  licet  in- 
telligere  secundum  ordinem  generationis  praecedat  velle, 
non  tamen  per  ipsum  homo  primo  attingit  Deum  primitate 
perfectionis,  sed  per  actum  voluntatis. 

3.  Contra  hanc  responsionem  argui  potest  ex  supra- 
dictis*.  Quia  videlicet  non  illa  assecutio  quae  est  perfectior, 
ex  parte  voluntatis  se  tenens,  tanquam  complementum 
perfectionis,  habet  rationcm  heatitudinis  formalis  essentialis: 
sed  illa  quae  est  prima  ordine  generationis,  per  quam  tamen 
perfecte  attingitur  finis,  et  quae  est  causa  omnium  aliarum 
coniunctionum  et  earum  mensura. 

Probatur  enim,  primo,  ex  exemplo  adducto.  Quia  si 
finis  avari  est  pecunia,  ipsa  prima  assecutio  pecuniae,  qua 
ipsam  pecuniam  habet  in  seipsa,  est  finis  intrinsecus,  non 
autem  aliquid  ad  voluntatem  pertinens:  dicimus  enim, 
cum  primum  assecutus  fuerit  pecuniam  in  seipsa,  ipsum 
ad  suum  finem  pervenisse. 

Probatur  etiam  ratione. llla  assecutio  est  beatitudo  in  quam 
fertur  voluntas  et  per  desiderium,  et  per  quietationem,  tan- 
quam  in  ultimum  finem  intrinsecum  simul  volitum  cum  fine 
extrinseco.  Sed  ista  ordine  generationis  praecedit  omnem 
assecutionem  quaecumque  ponatur  per  actum  voluntatis. 
Ergo  etc.  -  Probatur  minor.  Obiectum  quietationis  volun- 
tatis  pfaesupponitur  praesens  esse  volenti  antequam  quie- 
tetur:  quia  voluntas  non  quietatur  nisi  habito  fine  ad  quem 
movebatur.  IUa  autem  assecutio  in  quam  fertur  quietatio 
voluntatis  tanquam  in  ultimum  finem,  est  eius  obiectum. 
Ergo  praesupponitur  esse  praesens.  Et  sic  via  generationis 
praeccdit  unionem  quae  per  actum  quietationis  fieri  dicitur. 
—  Eadem  autem  ratio  est  de  omni  actu  voluntatis  qui 
obiectum  praesens  requirat. 

Ne  existimes  autem  ideo  imperfectiorem  actum  csse 
visionem  Dei  quam  delectationem,  quia  est  prior  genera- 
tione.  Nam  tunc  prius  generatione  est  imperfectius  quando 
est  tantum  prius  generatione.  Sed  quando  non  est  tantum 
generatione,  sed  etiam  causalitate  effectiva  aut  formali 
prius,  tunc  est  perfectius.  Et  sic  est  de  visione,  quae  est 
prior  generatione  et  causalitate  quam  delectatio :  sicut 
anima  dicitur  suis  potentiis  prior,  et  subiectum  suis  propriis 
passionibus. 

XIV.  Quantum  adtertiam  huius  capituli  partem*,  respon- 
det  Sanctus  Thomas  obiectionibus  in  principio  adductis 
huius  capituli. 

Ad  primam*  quidem  respondet  ex  praecedentibus  quod 
ista  ratio  potius  concludit  oppositum  eius  quod  intenditur. 
Ex  hoc  enim  quod  felicitas,  quia  habet  rationem  summi 
boni,  est  primum  obiectum  voluntatis,  non  sequitur  quod 
sit  substantialiter  actus  voluntatis:  immo  sequitur  quod 
actus  voluntatis  non  sit,  ut  superius  *  est  deductum. 

Advertendum,  ex  doctrina  Sancti  Thomae  IV  Sent., 
d.  XLix,  q.  I,  a.  1,  q.*  2;  et  Quolibeto  VIH,  a.  I9*,  quod 
beatitudinem  esse  in  voluntate  dupUciter  potest  intelligi. 
Uno  modo,  quod  sit  eitis  obiectum  :  et  sic  conceditur  quod 
est  in  voluntate,  cum  sit  summum  bonum  et  ultimus  finis, 


bonum  autem  et  finis  sit  obiectum  yoluntatis.  Alio  modo, 
quod  sit  aliquis  actus  voluntatis.  Et  sic  dictum  est  quod 
beatitudo  essetttialiter  non  potest  esse  in  voluntate,  sed 
magis  est  in  intellectu.  Unde  esse  obiectum  voluntatis  non 
infert  esse  voluntatis  actum.  Et  ideo,  concedens  hoc  loco 
Sanctus  Thomas  quod  felicitas  sit  obiectum  voluntatis,  et 
per  consequens  quod  sit  in  voluntate  obiective,  negat  illam 
consequentiam,  Ergo  est  actus  voluntatis,  sive,  Ergo  est 
in  volttntate  formaliter  et  subiective:  immo,  ut  inquit, 
oppositum  sequitur. 

2.  Advertendum  quoque  quod  ex  isto  habetur  solutio 
unius  rationis  Scoti,  loco  praeallegato*,  qua  arguit  quod 
voluntas  immediatius  fertur  iti  Deum  sicut  in  finem  ul- 
timum,  ex  hoc  quia  fnis  ultimus,  inquantum  huiusmodi, 
est  obiectum  voluittatis.  Patet  enim  quod  utique  sequitur 
quod  formalius  feratur  in  Deum  voluntas  sub  ratione  ultimi 
finis  quam  intellectus:  quia  ratio  ultimi  finis  est  formale 
in  obiecto  voluntatis,  non  autem  in  obiecto  intellectus. 
Non  tamen  sequitur  quod  in  ipsum  immediatius  feratur: 
quia  voluntas  non  fertur  in  suum  proprium  obiectum  nisi 
prius  sit  apprehensum  et  cognitum  per  intellectum,  et 
voluntati  per  intellectum  propositum  sub  ratione  boni.  Et 
ideo  per  prius,  et  consequenter  immediatius,  terminatur 
actus  intellectus  ad  Deum  sub  ratione  ultimi  finis,  tanquam 
videlicet  in  rem  cognitam,  quam  voluntatis  actus  ad  ipsum 
terminetur.  Cum  enim  obiectum  formale  unius  potentiae 
possit  esse  alterius  potentiae  obiectum  materiale,  sicut 
color,  quod  est  obiectum  formale  visus,  est  obiectum 
materiale  contentum  sub  obiecto  intellectus;  potest  una 
potentia  prius  et  immediatius  ferri  in  obiectum  formale 
alterius,  inquantum  ad  ipsum  materialiter  ferminatur,  quam 
feratur  potentia  cuius  est  obiectum  formale.  Sed  bene 
verum  est  quod  potentia  cuius  illud  est  formale  obiectum, 
in  ipsum  formalius  quam  quaecumque  alia  potentia  fertur. 

XV.  Ad  secundam  *  respondetur  quod  aliquid  est  per- 
fectio  alicuius  dupliciter.  Lno  modo,  ut  iam  habentis  spe- 
ciem:  sicut  habitatio  est  perfectio  ad  quam  species  domus 
ordinatur;  et  in  definitione  domus  oportet  hoc  poni  si 
debeat  definitio  esse  perfecta.  Alio  modo,  ut  ad  speciem 
habendam:  sicut  principia  substantialia  domus,  quae  ad 
eam  constituendam  ordinantur;  et  apodiacula,  quae  ad 
eius  conservationem  faciunt;  et  pulcritudo,  per  quam  usus 
domus  est  convenientior.  Prima  perfectio  rei  est  finis  ipsius, 
sicut  habitatio  est  finis  domus,  et  propria  operatio  cuius- 
libet  rei,  quae  est  quasi  usus  eius:  non  autem  secunda, 
immo  res  est  finis  ipsius.  Declaratur  in  materia  et  forma, 
quae  constituunt  speciem;  in  sanitate  et  virtute  nutritiva, 
quae  animalis  naturam  conservant;  in  pulcritudine  quoque 
corporis  et  fobore,  quae  speciem  ornant,  et  de  quibus 
dicitur,  I  Ethicorum,  quod  organice  deserviunt  felicitati. 
-  Delectatio  ergo  est  perfectio  operatfonis  non  primo  modo, 
tanquam  videlicet  operatio  ad  ipsam  secundam  suam 
speciem  ordinetur:  sed  secundo  modo,  quia  videlicet  ordi- 
natur  ad  operationem;  ut,  inquam,  propter  delectationem 
attentius  et  decentius  operationi  insistamus.  Unde  perficit 
operationem  sicut  decor  itiventutem,  ut  dicitur  X  Ethi- 
corum,  quem  constat  esse  propter  eum  cui  inest  iuventus, 
non  autem  e  converso.  Ideo  non  sequitur  quod  ipsa 
delectatio  sit  finis. 

2.  Ad  evidentiam  huius  responsionis,  quae  pulcherrima 
est,  considerare  oportet  primo,  quod  ista  distinctio  de 
duplici  perfectione  sic  intelligenda  est  quod  quaedam  est 
perfectio  rei  iam  constitutae  in  sua  specie,  propter  quam 
scilicet  ipsa  res  in  sua  specie  constituitur,  et  ad  quam 
species  constituta  ordinatur,  sicut  habitatio  est  perfectio 
domus,  et  operatio  rei  est  eius  perfectio:  ista  enim  perfectio 
praesupponit  speciem  constitutam,  et  habet  rationem  finis, 
quia  propter  ipsam  perfectionem  res  fit.  Quaedam  vero 
est  perfectio  quae  ad  ipsam  habendam  speciera  ordinatur : 
aut,  inquam,  ad  eam  simpliciter  constituendam;  aut  ad 
eam  decenter  aptandam  et  ornandam.  Et  talis  perfectio 
manifestum  est  quod  non  est  finis:  quia  res  in  specie  con- 
stituta  non  ordinatur  ad  ipsam,  sed  e  contrario  ipsa  per- 
fectio  est  propter  speciem  et  perfectionem  rei.  Et  sic  aperte 
constat  quod  delectatio,  cum  sit  perfectio  operationis  se- 


Fol.  145  V,  3. 


'  Num. 


i 

i 


7» 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XXVI. 


■Ad  virbiNotan- 
dum  vero  quod, 
etc,  post  qu.  iv, 


Num.  I. 


'  Qu»  3. 


cundo  modo,  quae  scilicet  est  propter  operationem,  noA 
cst  finis  operationis:  sed  e  contrario  operatio  est  eius  finis; 
est  enim  ut  operatio  continuetur,  et  ut  attentius  fiat. 

Considerandum  secundo,  iuxta  doctrinam  Sancti  Tho- 
mae  I  ir",  q.  xxxiii,  a  4,  quod  ultimus  finis  dupliciter  ac- 
cipi  potest:  uno  modo,  pro  eo  propter  quod  omnia  fiunt; 
ajtio  modo  pro  bono  completive  superveniente,  ut  idem 
sit  finis  quod  ultimum  complementum  perfectionis.  Ex  eo 
ergo  quod  delectatio  quae  est  in  beatitudine,  est  perfectio 
operationis  ipsam  sequens  et  concomitans,  sequitur  quod 
sit  ultimus  finis  secundo  modo :  non  autem  primo  modo, 
de  quo  fine  est  sermo  in  proposito. 

3,  Advertendum  autem,  cum  inquit  Sanctus  Thomas 
quod  oporteret  habitationem  poni  in  definitione  domus  si 
debeat  definitio  esse  perfecta,  quod,  ut  dicitur  in  I  Sent., 
d.  I,  in  expos.  litt.*;  et  II  Sent.,  d.  xxvii,  a.  2,  ad  9,  duplex 
est  definitio:  quaedam  quae  complectitur  totum  esse  rei, 
secundum  quod  ex  omnibus  causis  constituitur,  et  ad 
omnes  ordinem  habet;  quaedam  vero  quae  non  omnes 
causas  complectitur,  sed  unam  tantum  aut  plures.  Prima 
est  perfectissima:  secunda  vero  est  minus  perfecta.  Quia 
ergo  habitationem  esse  finem  domus  posuit,  ideo  dixit 
quod,  si  debeat  perfectissime  definiri,  oportet  et  habita- 
tionem  in  eius  definitione  poni :  finis  enim  rei  est  una 
causarum  quae  ad  esse  rei  concurrunt.  Non  autem,  si 
imperfecte  definiatur,  oportet  in  eius  definitione  poni  ha- 
bitationem,  sed  potest  per  unamquamque  aliarum  causarum, 
per  se  aut  cum  alia  causa,  definiri. 

XVT.  Ad  tertiam  obiectionem*  respondetur  negando 
consequentiam.  Quia  delectatio  ultimum  finem  concomi- 
tatur:  et  ex  hoc  scilicet  habet  ut  non  quaeratur  ab  ho- 
minibus  propter  ahud,  licet  non  sit  ultimus  finis. 

2.  Sed  statim  ex  ista  responsione  insurgit  dubium.  Videtur 
enim  dici  oppositum  eius  quod  dictum  est  in  praecedenti 
responsione.  Ibi  enim  dictum  est  quod  delectatio  in  com- 
paratione  ad  operationem  est  simiHs  perfectioni  quae  or- 
dinatur  ad  speciem  rei,  et  quod  res  est  finis  tahs  perfectio- 
nis.  Ex  quo  apparet  quod  delectatio  quaeritur  propter 
aliud.  Hic  autem  dicitur  quod  delectationem  volunt  ho- 
mines  non  propter  aliud. 

3.  Ad  evidentiam  et  responsionis  Sancti  Thomae,  et 
huius  dubii,  duo  sunt  attendenda.  Primum  est,  quod  duo 
requiruntur  ad  rationem  uhimi  finis.  Unum  est  quod  non 
quaeratur  propter  ahud:  alterura,  quod  omnia  alia  ad 
ipsum  tanquam  ad  finem  ordinentur;  finis  enim  est  id 
propter  quod  ah^iuid  fit  et  desideratur.  Ideo,  quamvis  alicui 
conveniat  hoc  quod  est  non  quaeri  propter  aiiud,  si  non 
propter  ipsum  omnia  aUa  quaerantur,  non  habet  rationem 
uhimi  finis.  Propter  hoc  optime  dixit  Sanctus  Thomas 
quod  delectationem  ab  hominibus  quaeri  non  propter  afiud 
sed  propter  seipsam,  non  est  suf&ciens  signum  quod  de- 
lectatio  sit  uhimus  finis,  quasi  dicat:  -  Ula  quidem  est 
conditio  ad  rationem  ultimi  finis  requisita,  non  tamen  est 
eius  totahs  ratio,  sed  praeter  illam  aliquid  ahud  requiritur, 
scilicet  quod  propter  ipsum  omnia  aha  desiderentur  et 
fiant. 

Secundum  est,  quod,  ut  dicitur  Quarto,  d.  xlix,  q.  iii, 
a.  4*,  delectatio,  et  operatio  ad  quam  consequitur,  se  ha- 
bent  non  sicut  duo  bona,  sed  sicut  unum  bonum,  inquan- 
tum  delectatio  est  perfectio  operationis.  Sicut  enim  ex 
perfectione  et  perfectibili  fit  una  res  perfecta,  ita  ex 
operatione  et  delectatione  fit  una  perfecta  operatio,  quae 
est  felicitas.  Inde  est  quod,  sicut  operatio  ultima  et  per- 
fectissima  hominis  ad  nullam  aham  intrinsecam  perfectio- 
nem  hominis  ordinatur,  ita  neque  delectatio,  quae  ipsam 
concomitatur  et  perficit.  Ideo  non  consuevit  quaeri  quare 
aliquis  velit  delectari.  Nam  in  iis  quae  fini  sunt  con- 
iuncta,  ut  in  eodem  articulo,  ad  3,  dicitur,  talis  quaestio 
non  fit:  cum  statitn  appareat  illa  esse  appetibilia,  sicut 
et  finis  cuius  sunt  perfectiones. 

Sed,  licet  delectatio  non  quaeratur  propter  aliquid  aliud 
ab  ipsa  separatum  tanquam  per  ipsam  acqpirendum,  ipsa 
tamen  ordinatur  ad  operationem  quam  concomitatur  tan- 
quam  ad  finem :  sicut  et  omnis  perfectio  superaddita  speciei, 
quae  scihcet  ad  eius  conservationem  aut  decorem  pertinet, 


ad  ipsam  speciem  sicut  ad  finem  ordinatur,  ut  superius  *   ' 
dixit  Sanctus  Thomas.  Et  ideo  quaeritur  delectatio  propter 
operationem  cui   coniungitur,   inquantum    appetens  suam 
operationem  perfectam,  appetit  et  delectationem,  sine  qua 
non  est  operatio  omnino  perfecta. 

4.  Ad  obiectionem  igitur  dicitur  quod  non  est  con- 
tradictio.  Quia  cum  dicitur  quod  delectatio  ordinatur  ad 
operationem  sicut  ad  finem,  et  per  consequens  quod  quae- 
ritur  propter  aliud,  intelligitur  quod  ordinatur  ad  ahquid 
I  cui  coniungitur  tanquam  ad  finem,  et  consequenter  se- 
j  cundum  se  habet  ut  propter  illud  quaeratur.  Cum  autem 
dicitur  quod  dejectationem  non  propter  ahud  volunt  ho- 
mines,  intelhgitur  quod  non  volunt  illam,  loquendo  de 
delectatione  quae  Dei  visionem  concomitatur,  sive  quae 
ad  felicitatem  pertinet,  propter  ahquem  alium  finem  in- 
trinsecum  ab  ipsa  separatum.  Unde  dixit  Sanctus  Thomas 
in  responsione  quod,  licet  delectatio  non  sit  ultimus  finis, 
est  tamen  ultimum  finem  concomitans,  et  ex  hoc  habet 
ut  non  propter  aliud  quaeratur,  ac  si  diceret :  Quia  con- 
iungitur  ukimo  fini  et  ipsum  concomitatur,  ideo  non 
quaeritur  propter  alium  finem  acquirendum  ab  ipsa  sepa- 
ratum:  non  est  tamen  ultimus  finis,  quia  ordinatur  ad 
ahum  finem,  quem  concomitatur.  Haec  autem  constat 
nuHam  contradictionem  inchidere. 

XVII.  Ad  quartam*  respondetur  negando  antecedens,  de 
delectatione  quae  est  in  cognoscendo,  de  qua  scilicet  est 
sermo  in  proposito:  licet  sit  verum  de  delectationibus 
sensibihbus,  quas  plures  quaerunt  quam  cognitionem  in- 
teHectus,  et  quam  delectationem  ipsam  consequentem; 
quia  quae  exterius  sunt,  idest  sensijjilia,  magis  nota  plu- 
ribus   existunt. 

Quomodo  delectationes  sensibiles  sint  potiores  quoad 
nos  quam  spirituales,  licet  simpliciter  spirituales  sint  po- 
tiores  corporalibus  et  sensibihbus,  mukis  rationibus  ostendit 
Sanctus  Thomas  IV  Sent.,  d.  xlix,  q.  m,  a.  5  *. 

XVIII.  Ad  quintam*  respondetur  negando  antecedens. 
Ad  cuius  probationem  dicitur  primo,  quod  inteHectus 
primo  et  per  se  movet  voluntatem:  quia  voluntas,  inquan- 
tum  huiusmodi,  movetur  a  suo  obiecto,  quod  est  bonum 
apprehensum.  Voluntas  autem  movet  intellectum  quasi 
per  accidens:  inquantum  videHcet  ipsum  inteHigere  ap- 
prehenditur  ut  bonum,  et  sic  desideratur  a  voluntate,  ex 
quo  sequitur  quod  actu  inteHectus-  inteHigit. 

Dicitur  secundo,  quod  etiam  in  hoc  ipso  intellectus 
voluntatem  praecedit.  Quia  voluntas  non  desideraret  intel- 
ligere  nisi  intellectus  prius  apprehenderet  inteHigere  ut 
bonum. 

Dicitur  tertio,  quod  voluntas  movet  intellectum  per 
modum  agentis :  inteHectus  autem  movet  voluntatem  per 
modum  finis.  Agens  autem  est  posterior  in  movendo  quam 
finis. 

2.  Ad  evidentiam  huius  responsionis,  considerandum 
primo  quod,  licet  dupliciter  comparari  possint  intellectus 
et  voluntas,  scihcet  absokite  secundum  suas  rationes,  et 
in  ratione  motivi  et  mobihs;  quia  tamen  obiectio  adducta 
non  arguit  nobilitatem  voluntatis  supra  intellectum  nisi 
inquantum  habet  rationem  motivi,  ideo  Sanctus  Thomas 
in  responsione  non  facit  mentionem  de  nobihtate  unius 
supra  aliam  nisi  inquantum  in  ratione  motivi  et  mobihs 
considerantur.  Et  vult  quod  etiam  in  hoc  intellectus  est 
simphciter  prior  vokintate,  voluntas  autem  est  intellectu 
prior  tantum  secundum  quid.  In  Prima  Parte  autem, 
q.  Lxxxii,  a.  3;  et  Verit.,  q.  xxii,  a.  it,  comparat  istas 
potentias  secundum  proprias  rationes,  ostenditque  intel- 
lectum,  etiam  secundum  propriam  rationem,  esse  nobi- 
liorem  voluntate  simpHciter,  voluntatem  autem  esse  nobi- 
liorem  secundum  quid  inteHectu. 

Considerandum  secundo,  quod  intellectus,  existens  in 
actu  respectu  boni,  movet  voluntatem  non  per  aliquid 
aliud  a  quo  moveatur  ut  sic,  sed  per  seipsum,  inquantum 
habet  rationem  obiecti  voluntatis.  Nam  voluntas,  et  qui- 
libet  appetitus  sequens  cognitionem,  habet  per  se  moveri 
a  suo  obiecto,"  quod  est  bonum  apprehensum,  eo  modo 
quo  dicitur  ab  obiecto  moveri:  hoc  enim  quod  est  mo- 
vere  appetitum,  convenit  bono  apprehenso  ex  sua  ratione 


Num. 


Num.   I. 


Qu»  I. 
Num.  I. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XXVI. 


79 


*  Cap.  III,  4 ;  s, 
Th.  I.  s. 
*■  S.  Th.   1.   2; 
Did.  lib.  IV,  11,4. 


In  Commento. 


Num.  II,  init. 


•  Qn. 


•Scotusl.  c 
citat  lib.  II,  c 
(t.  145  v.a;  Pari 
1894,  P.  97)- 


f.  146  V,  a. 


qul 


et  e.x  sua  forma.  Ideo  inquit  Sanctus  Thomas  quod  intel- 
lectus  primo  et  per  se  movet  voluntatem,  idest,  per  pro- 
priam  formam,  et  non  per  aliquid  aliud  cui  per  prius  ex 
se  conveniat  esse  sufficiens  motivum  voluntatis.  Voluntas 
autem  ex  seipsa  non  habet  ut  possit  movere  inteliectum 
ad  intelligendum,  sed  inquantum  movetur  ab  alio,  scilicet 
ab  inteliectu.  Oportet  enim  quod  voluntas  prius  moveatur 
ad  desiderandum  ipsum  intelligere  ab  intellectu  appre- 
hendente  intelligere  sub  ratione  honi  et  iilud  proponente 
voluntati,  antequam  intellectum  ad  actualem  considera- 
tionem  moveat.  Et  ideo  ait  Sanctus  Thomas  quod  voluntas 
movet  intelJectum  quasi  per  accidens :  non  scilicet  omnino 
per  accidens,  sed  quasi,  quia  movet  aliquo  modo  per  aHud, 
inquantum  videhcet  prius  movetur  ab  ipso  intellectu  ad 
desiderium  ipsius  inteliigere;  et  nisi  esset  mota  ad  huius- 
modi  desiderium,  non  moveret  intellectum. 

Considerandum  tertio  quod,  hcet  causae  sint  sibi  in- 
viceni  causae,  ut  patet  II  Pkjrs.*  et  V  Metaph.**,  illud 
tamen  quod  movet  secundum  nobiliorem  rationem  cau- 
sandi  alterum,  dicitur  simpHciter  nobilius  illo  inquantum 
causativum  et  motivum,  licet  secundum  quid  possit  dici 
ignobiHus,  idest  secundum  illam  rationem  movendi  qua 
ab  iUo  movetur:  sicut,  quia  nobilior  est  causalitas  formae 
quam  causalitas  materiae,  forma  est  nobilior  simpliciter 
materia  in  ratione  causae,  est  autem  ignobilior  materia 
secundum  quid,  inquantum  causatur  materialiter  ab  ipsa. 
Ita  etiam,  quia  finis  causalitas  est  prima  inter  omnes  cau- 
saHtates,  ideo,  si  aliquid  moveat  alterum  per  modum  finis 
et  ab  ipso  per  modum  efficientis  moveatur,  erit  ipso  sim- 
pliciter  nobilius  et  altius  inquantum  motivum,  licet  sit 
ignobilius  secundum  quid,  idest  inquantum  ab  ipso  effi- 
cienter  movetur.  Propter  hoc,  quia  intellectus  movet  vo- 
luntatem  per  modum  finis,  voluntas  autem  movet  intel- 
lectum  per  modum  efficientis,  concludit  Sanctus  Thomas 
quod  in  ratione  motivi  ahsolute  intellectus  est  simpHciter 
altior  voluntate,  voluntas  autem  est  altior  intellectu  se- 
cundum  quid.  -  Quomodo  autem  appetibile  et  intellectus 
moveant  voluntatem  per  modum  finis,  ostensum  est  in 
Primo,  capite  xliv  *. 

3.  Considerandum  ultimo,  pro  declaratione  praemis- 
sorum,  quod  visio  Dei  dupliciter  considerari  potest:  uno 
modo,  absolute,  quantum  ad  suam  entitatem ;  alio  modo, 
inquantum  est  consecutio  et  habitio  ultimi  finis  extrinseci, 
qui  est  Deus.  Cum  ergo  inquit  Sanctus  Thomas  visionem 
Dei  esse  essentialiter  Jelicitatem,  loquitur  de  visione  non 
quantum  ad  eius  substantiam  absolute,  quia  ut  sic  non 
habet  rationem  summi  boni,  cum  sit  accidens  intellectus  et 
bonum  finitum:  sed  inquantum  est  consecutio  et  habitio 
summi  boni,  quia  ut  sic  habet  quandam  infinitatem,  et 
habet  rationem  summi  boni  intrinseci,  et  consequenter 
habet  rationem  ultimi  finis  formalis  creaturae. 

4.  Ex  praedictis  patet  quod,  licet  praemium  corre- 
spondeat  merito,  inquantum  maiori  merito  datur  maius 
praemium  ,  non  tamen  eiusdem  potentiae  est  meritum  et 
praemium :  sed  meritum  attribuitur  voluntati,  quae  est 
principium  agendi  et  merendi,  praemium  vero  attribuitur 
intellectui,  cuius  est  recipere;  nam  meritum  consistit  in 
agendo,  praemium  vero  in  recipiendo.  Est  tamen  idem 
suppositum  quod  meretur  et  quod  praemium   capit. 

XIX.  CoNTRA  isTAM  coNCLusiONEM  * ,  io  hoc  capite  multi- 
pKciter  probatam,  multae  adducuntur  rationes  a  Scoto  et 
aliis,  quas  Capreolus,  in  Quarto,  d.  xlix,  q.  11;  et  Primo, 
d.  1*,  egregie  solvit.  Ideo  nobis  praetermittendae  sunt. 

Satis  pro  nunc  sit  scire  quod  aliquae  earum  probant 
voluntatem,  et  aliquem  actum  ipsius,  esse  nobiliorem  in- 
tellectu  et  actibus  eius  in  via,  quod  non  negamus:  ut 
cum  arguitur  ex  eo  quod  caritas  est  nobilior  habitibus 
inteHectualibus;  et  ex  eo  quod  secundum  Anselmum,  in 
libro  Cur  Deus  homo,  perversus  ordo  est  velle  amare 
tit  intelligas  *.  Haec  enim  vera  sunt  pro  statu  viae,  qui  est 
status  meriti,  in  quo  caritas  tenet  primum  locum,  tanquam 
primum  motivum  ad  merendum:  sunt  autem  falsa  pro  statu 
patriae,  qui  est  status  praemii. 

2.  Nec  valet  ratio  Scoti  Quarto,  d.  xlix,  q.  iv*,  qua 
arguit,  ex  hoc  quod  in  via  caritas  est  perfectior  habitibus 


intellectualibus,  voluntatis  capacitatem  esse  maiorem  ca- 
pacitate  intellectus  etiam  in  patria:  eo  quod  eadem  sit 
capacitas  in  via  et  in  patria,  aut  saltem  sibi  proportio- 
nentur. 

Dicitur  enim  quod  nobilitas  caritatis  supra  habitus  intel- 
lectuales  in  via,  non  arguit  maiorem  capacitatem  voluntatis 
etiam  in  via:  quia  quod  perficiatur  hic  nobiliori  habitu 
quam  intellectus,  non  est  ex  maiori  capacitate.  Maior 
enim  est  simpHciter  capacitas  intellectus  quam  voluntatis, 
cum  intellectus  natus  sit  in  seipso  divinam  essentiam  re- 
cipere  per  modum  formae  intelligibilis,  et  lumen  gloriae 
per  modum  habitus:  sed  sua  capacitas  non  potest  impleri 
in  via,  capacitas  autem  voluntatis  impleri  potest. 

Cum  autem  dicitur  quod  est  eadem  capacitas  in  via 
et  in  patria,  aut  proportionata:  respondetur  quod  utique 
capacitas  uniuscuiusque  istarum  potentiarum  est  eadem  in 
via  et  in  patria,  si  simpliciter  consideretur:  quia  per  va- 
riationem  status  non  variatur  natura  intellectus  aut  volun- 
tatis,  super  quam  fundatur  earum  capacitas.  Si  tamen 
consideretur  quantum  ad  reductionem  ad  actum,  non  est 
eadem  capacitas  intellectus  in  via  et  in  patria :  quia  in  via, 
secundum  conditionem  status  viae  praecise,  potest  reduci  in 
actum  respectu  aliarum  perfectionum,  non  autem  respectu 
essentiae  divinae  per  modum  formae  intelligibilis,  et  respe- 
ctu  luminis  gloriae  per  modum  habitus  permanentis;  in 
patria  autem  potest  reduci  in  actum  respectu  istorum, 
immo  de  facto  actuatur  in  patria.  Unde  capacitas  intel- 
lectus,  absolute  loquendo,  maior  est  quam  capacitas  vo- 
luntatis:  sed  ista  capacitas  intellectus  non  potest  impleri 
in  via,  sicut  impletur  capacitas  voluntatis,  quae  etiam  in 
via  recipit  caritatem,  quae  est  ipsius  suprema  perfectio, 
nomine  caritatis  comprehendendo  simul  et  actum  et  ha- 
bitum. 

XX.  Sed  contra  praedicta  unam  tantum  adduxerim  du- 
bitationem  ex  his  quae  Capreolus  tangit*.  Arguunt  enim 
quidam  sic.  Secundum  Philosophum,  II  Priorum  *,  et 
VIII  Ethicorum  *,  cuius  oppositum  est  peius,  ipsum  est 
melius.  Sed  odium  Dei,  quod  opponitur  amori  ipsius,  peius 
est  quam  ignorantia,  quae  opponitur  cognitioni  Dei.  Ergo 
et  amor  Dei  est  melior  visione  Dei.  Ergo  magis  in  amorc 
Dei  consistit  essentia  beatitudinis  quam  in  eius  visione: 
cum  beatitudo  consistat  in  perfectissimo  actu. 

2.  Ad  huius  evidentiam,  considerandum  quod  amare 
Deum,  et  cognoscere  Deum,  dupliciter  considerari  possunt. 
Uno  modo,  per  inclusionem  unius  ab  altero,  sed  non  e 
converso :  secundum  sciHcet  quod  amare  includit  cogno- 
scere,  non  autem  cognoscere  includit  amare.  Alio  modo, 
praescindendo  unum  formaliter  ab  altero  :  utrumque  scilicet 
considerando  secundum  suam  propriam  rationem,  qua  ab 
alio  distinguitur.  -  Item,  tripliciter  possumus  ista  comparare 
ad  invicem:  aut  scilicet  absolute;  aut  pro  statu  viae;  aut 
pro  statu  patriae. 

Si  loquamur  de  istis  actibus  secundum  quod  unus  al- 
terum  includit  et  non  e  converso:  sic,  quamvis  ratio  non 
concludat,  quia  illa  regula  non  tenet  in  iis  quorum  unum 
alterum  includit  et  non  e  converso ;  conceditur  tamen 
quod  amare  Deum,  quod  includit  cognoscere  Deum,  sive 
absolute  accipiatur,  sive  ut  est  in  via,  sive  ut  est  in  patria, 
est  perfectius  quam  cognoscere,  utpote  includens  ipsum 
cognoscere  et  aliquid  amplius.  Sed  nos  superius  non  sumus 
locuti  hoc  modo  de  actu  voluntatis,  ut,  inquam,  includit 
visionem  Dei:  quia  non  sumus  locuti  de  felicitate  quail- 
tum  ad  omnem  eius  perfectionem  per  modum  extensionis, 
sed  de  ipsis  ut  formaliter  distinguuntur;  et  probavimus 
quod  visio  est  magis  essentia  beatitudinis  quam  quicum- 
que  actus  voluntatis. 

3.  Si  autem  loquamur  de  ipsis  secundum  praecisionem 
unius  ab  altero:  dicitur  primo  quod,  absolute  loquendo, 
cognoscere  melius  est  quam  amare,  ceteris  paribus;  quia, 
ut  superius*  dixit  Sanctus  Thomas,  simpHciter  intellectus 
est  nobilior  quam  voluntas,  cum  moveat  primo  et  per  se 
voluntatem,  et  moveat  per  modum  finis,  quae  est  prima 
causarum.  Unde  cognoscere  Deum  comparatur  ad  amare 
sicut  causa  ad  effectum :  constat  autem  causam  suo  effectu 
nobiliorem  esse.  -  Cum  autem  arguitur,  quia  odium  Dei 


*I5ra/.,l.c.,a.3, 
p.  71,  Octavo 
(Turon.  1900). 

*  Cap.  XXIV,  9. 

*  Cap.  X,  2:  s. 
Th.  1.  10. 


Cf.  n.  XVIII,  j. 


8o 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XXVI. 


peius  est  quam  non  cognoscere  Deum:  dicitur  quod  non 
iirguitur  ad  mentem  illius  regulae.  Quia  intelligitur  quod 
illud  est  melius  cuius  oppositum  est  peius  quam  oppo- 
situm  alterius  secunditm  eandem  rationem  oppositionis 
acceptum.  Modo,  dicitur  quod  non  accipitur  hic  oppositum 
cognitionis  secundum  eandem  rationem  oppositionis  qua 
odium  opponitur  amori.  Huic  enim  opponitur  odium  con- 
trarie  :  cognitioni  autem  opponitur  ignorantia  privative, 
aut  per  modum  negationis.  Unde  si  accipiantur  opposita 
eodem  modo,  ut  scilicet  oppositum  amoris  sit  non  amare, 
sicut  oppositum  cognitionis  accipitur  non  cognoscere,  fal- 
sum  est,  absolute  loquendo,  quod  oppositum  amoris  sit 
peius  i.]uam  oppositum  cognitionis:  immo  peius  est  igno- 
rare  Deum  quam  non  amare  ipsum,  quia  est  privatio 
maioris  perfectionis. 

Dicitur  secundo,  quod  dilectio  in  via  quantum  ad  aliquid 

praeeminet  cognitioni,  scilicet  in  movendo    ad  actionem 

■  Ad  4.  meriti:  ut  dicitur  I  \V,  q.  ni,  a.  4*.  Sed  non   loquimur 

nos  hoc  loco  de  istis  secundum  quod  insunt   homini  in  via. 

Ideo  non  est  contra  mentem  Sancti  Thomae. 

Dicitur  tertio,  quod  in  patria,  quo  modo  in  hoc  loco 
Sanctus  Thomas  istos  actus  consideravit,  scilicet  ut  est 
visio  Dei  per  essentiam,  et  ut  est  amor  et  dilectio  Dei 
visi  per  essentiam,  ratio  non  sequitur,  sed  peccat  sicut 
contra  primum  dictum  peccaba!:,  quia  non  accipiuntur 
opposita  eodem  modo.  Si  enim  accipiatur  oppositum  pri- 
vative  ad  amorem  Dei,  sicut  ignorantia  accipitur  privative, 
privatio  visionis  divinae  essentiae  est  peior  privatione 
amoris,  quia  privat  maius  bonum  quam  sit  amor.  Unde 
ct  essentialis  miseria  damnatorum  non  in  privationc  amoris 
divini  aut  delectationis,  sed  in  privatione  visionis  divinae 
consistit. 

Num.  II,  i:iit.  XXI.  Ssd  ulterius  contra  praedictam  conclusionem*  diffi- 
cultatem  aflferunt  verba  Sancti  Thomae  Prima,  q.  Lxxxn,  a.  3; 
et  cviri,  a.  6,  ad  3,  ubi  tenet  quod  dilectio  Dei  praeeminet 
cognitioni  eius:  er>  qiiod  respectu  superiorum  dilectio 
praeemineat  cognitioni  et  sit  ea  melior,  cum  voluntas 
feratur  in  rem  prout  in  se  est;  intelleclus  autem  actio 
consistat  in  hoc  quod  ratio  rei  intellectae  sit  in  intellectu ; 
superiora  autent  nobiliori  modo  sint  in  seipsis  quam  in 
anima.  Cum  ergo  beatitudo  essentialiter  consistat  in  no- 
bilissima  hominis  operatione,  ut  est  de  mente  Aristotelis, 
X  Ethic.*;  videtur  ex  auctoritate  allegata  quod  in  actu 
voluntatis  beatitudo  essentialiter  consistat,  non  autem  in 
actu  intellectus. 

Foi.  146T.  b.  2.  Arguit  etiam  Scotus,    loco    praeallegato  *,  ex   istis 

verbis,  quod  actus  voluntatis  est  simpliciter  nobilior  actu 
intellectus.  Ex  quo  similiter  sequitur  quod  in  ipso  beati- 
tudo  essentialiter  consistat. 

Cf.  n.  XXVI.  Arguit  autem  primo,  sic*.  .Actus  voluntatis  respectu  su- 

periorum  est  nobilior  actu  intellectus.  Ergo  ille  in  genere 
est  nobilior  illo  in  genere.  -  Probatur  consequentia.  Quia, 
si  optimum  estnobilius  optimo,  et  genus  genere,  vgl  species 

Didot,  car.  II,  specie:  ut  habetur  III  Topicorum,  cap.  iv* 

^'  Secundo.  .Actus  ille  est  perfectior  qui  coniungit  obiecto 

nobiliori.  Sed  actus  voluntatis  nobiliori  coniungit  quam 

actus  intellectus.  Ergo  etc.  —  Probatur  minor,   Quia  con- 

iungit  rei   ut  est   in  se,   actus  autem    intellectus    rei    ut 

est  in  cognoscente  coniungit:  obiectum  autem  beatificum 

simpliciter  est  nobilius  in  se  quam  ut  est  in  cognoscente. 

XXII.  Ad  hanc  Sancti  Thomae  auctoritatem  respondet 

'  P»?-  85.  Capreolus,  I  Sent.,  d.  i,  q.  i*;  similiter  et  alii  Thomistae; 

quod  intelligenda  est  de  dilectione  Dei  et  eius  cognitione 

in  via,  ubi  Deus  ah  intellectu  per  similitudines  deficientes 

cognoscitur;    non    autem  in   patria,   ubi    Deus  per  suam 

essentiam  unitur  intellectui  beatorum. 

Sed  ista  responsio,  licet  faciliter  diffi.cultatem  hanc  eva- 
dat,  non  videtur  tamen  mihi  esse  ad  mentem  Sancti  Tho- 
mae.  Nam  in  Prima,  q.  cviii,  loco  allegato,  dicit  illa 
verba  respondendo  ad  argumentum  quo  arguebattir  incon- 
venienter  ordinem  Seraphin  collocatum  esse  a  Dionysio 
super  ordinem  Cherubin.  Nam,  cum  Seraphin  nomen  sit 
impositum  ab  amore,  Cherubin  vero  nomen  a  scientia ; 
et  scientia  sit  prioramore:  videtur  quod  superiore  loco 
collocandus  erat  ordo  Cherubin,  inferiore   vero  Seraphin. 


*Cap.  vii;  5.TI1, 
I.  to. 


Hanc  igitur  obiectionem  removet  Sanctus  Thomas,  ne- 
gando  quod  cognitio  Dei  sit  prior  Dei  dilectione.  Immo, 
inquit,  dilectio  haec  praeeminet  cognitioni,  sicut  et  dilectio 
omnium  quae  sunt  ipso  cognoscente  superiora :  licet  co- 
gnitio  eorum  quae  sunt  cognoscente  inferiora,  praeemineat 
dilectioni.  Constat  autcm  quod  ordines  angelorum  a  Dio- 
nysio  sunt  ordinati,  non  prout  sunt  in  via,  sed  prout  sunt 
in  patria.  Nam,  de  mente  ipsius  Dionysii,  primam  hierar- 
chiam  ab  aliis  distinguit  Sanctus  Thomas*  per  hoc  quod 
rerum  rationes  in  Deo  immediate  cognoscunt,  et  in  hac 
dicit  .quod  Cherubin  scipereminenter  divina  secreta  co- 
gnoscunt. 

Secundo  etiam  Sententiarum,  d.  ix,  a.  7,  inquit  quod 
aprincipio  creationis  quodammodo  fuit  distinctio  ordinumj 
non  tamen  secundum  ultimum  complementum,  sed  est 
per  diversum  donum  gratuitum  tanquam  per  principium 
formale  et  completivum:  Et  dist.  v,  q  11,  a.  2,  ad  3, 
inquit  quod  ordines  distinguuntur  secundum  gradum  in 
praemio  essentiali.  Et,  breviter,  ex  processu  Sancti  Tho- 
mae,  ubi  loquitur  de  ordinatione  angelorum,  apparet  quod 
ordines  in  ipsis  distinguit  secundum  quod  sunt  in  staty 
beatitudinis. 

Cum  ergo  ponat  dilectionem  Dei  praceminere  cogni- 
tioni  eius  secundum  quod  a  dilectione  denominantur  Se- 
raphin,  a  cognitione  vero  denominantur  Cherubin,  mani- 
feste  relinquitur  verba  Sancti  Thomae  intelligenda  essq  de 
dilectione  huiusmodi  et  cognitione,  non  tantum  secundum 
quod  sunt  in  via,  sed  etiam  secundum  quod  sunt  in  patria. 

XXIII.  Propter  quod  videtur  mihi  respondendum  secun- 
dum  determinationem  Sancti  Thomae  Prima,  q.  lxxxii, 
a  3;  et  Verit.,  q.  xxii,  a  11,  ubi  absolute  loquitur,  non 
determinando  se  ad  statum  viae  aut  ad  statum  patriae. 

Considerandum  est  igitur  primo,  quod  dupliciter  potest 
attendi  eminentia  unius  operationis  super  aliam:  uno  modo, 
simpliciter;  alio  modo,  secundum  quid.  Simpliciter  con- 
sideratur  eminentia  huiusmodi  quando  consideratur  ex 
parte  obiectorum  formalium  secundum  se:  et  sic  illa  ope- 
ratio  est  altera  dignior  et  excellentior  cuiuis  formale 
obiectum  est  secundum  se  nobilius  et  altius  obiecto  al- 
terius.  Consideratur  autem  eminentia  huiusmodi  secun- 
dum  quid  quando  consideratur  ex  parte  rerum  in  quibus 
obiecta  eorum  formalia  inveniuntur:  et  sic  illa  operatio 
dicitur  altera  dignior  cuius  obiectum  formale  invenitur  in 
re  altiori  et  digniori. 

Considerandum  secundo,  ut  est  de  mente  Sancti  Tho- 
mae  in  locis  praeallegatis,  quod,  cum  actio  intellectus 
proveniat  ex  eo  quod  intelligibile  recipitur  in  intellectu, 
actio  vero  voluntatis  ex  eo  quod  voluntas  inclinatur  in 
ipsarn  rem  prout  est  in  se;  si  res  quae  intelligitur  habeat 
npbilius  esse  in  intellectu  quam  in  seipsa,  cognitio  iilius 
rei  praeeminet  secundum  quid  eius  dilectioni;  si  autem  e 
converso  res  quae  amatur  habeat  nobilius  esse  in  seipsa 
quam  in  intellectu,  dilectio  praeeminet  cognitioni. 

2.  Dicitur  ergo  primo,  quod  cognitio  Dei  simpliciter 
et  secundum  se  est  altior  dilectione  eius,  ut  dilectio  est: 
quia  obiectum  eius  formale,  quod  est  verum,  est  nobilius 
bono,  quod  est  obiectum  formale  dilectionis.  Fertur  enim 
intellectus  in  Deum  formi^Iiter  sub  ratione  veri;  voluiitas 
autem  in  ipsum  sub  ratione  boni,  cogniti  formaliter  fertur; 
veri  autem  ratio  est  nobilior  ratione  boni  cogniti,  ut  de- 
claratur  Prima  Parte,  loco  allegato.  Unde  dictum  Sancti 
Thomae  assumptum  in  obiectione  non  est.  intelligendum 
de  praeeminentia  hac,  quae  scilicet  est  praeeminentia  sim- 
pliciter  et  secundum  se. 

Dicitur  secundo,  quod  eminentia  secundum  quid  di- 
lectio  Dei  praeeminet  eius  cognitioni  in  quocumque  statu; 
quia  Deus,  cum  sit  superior  quocumque  intclligente  creato, 
perfectius  habet  esse  in  seipso  quam  in  quocumque  in- 
telligente  creato.  Et  ad  hunc  sensum  intclligenda  sunt 
verba  Sancti  Thomae.  Dilectio  enim  Dei,  etiam  in  patria, 
praeeminet  secundum  quid  eius  cognitioni,  inquantum 
ipse,  ut  actum  dilectionis  terminat,  habet  esse  nobiliori 
modo  quam  ut  terminat  actum  cognitionis:  unum  enim 
terminat  ut  est  in  seipso,  aliud  vero  ut  est  in  intellectu 
aliquo  modo. 


'  Loc.  cii.,  corp. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XXVI. 


81 


Et  sic  sequitur,  secundum  sensum  illius  responsionis 
Sancti  Thomae,  quod,  quia  dilectio  Dei  praeeminet  secun- 
dum  quid  eius  cognitioni,  prdo  SQraphin,  qui  nominatar 
a  dilectione  Dei,  sit  superior  ordine  Cherubin,-  qili  a  co- 
gnitione  denominatur. 

XXIV.  Sed  contra  hanc  responsionem.  triplex  insurgit 
dubium.  Primum  cst,  quia  videtur  falsum  quod  in  patria 
Deus  habeat  nobihus  esse  iii  seipso  quam  in  intellectu: 
cum  sit  in  intellectu  beatorum,  non  per  aUquam  simili- 
tudinem,  sed  per  essentiam  suam. 

Secundum  est,  quia  ordines  angelorum  Seraphin  et 
Cherubin  videntur  coilocandi  secundum  id  quod  convenit 
dilectioni  et  cognitioni  simphciter  et  secundum  se:  non 
autem  secundum  id  quod  convenit  eis  secundum  quid. 
Si  ergo  cognitio  praeeminet  dilectioni  simpliciter,  non  erit 
satisfactum  argumento  cui  intertdit  respondere  Sanctus 
Thomas,  per  hoc  quod  dicitur  dilectionem  Dei  praeeminere 
cognitioni  eius,  si  intendat  de  emtnentia  secundurn  quid. 

Tertium  est,  quia  illa  operatio  circa  Deum  videtur 
simpliciter  melior  quae  magis  Deo  coniungit:  beatitudo 
enim,  quae  est  nobilissima  creaturae  intellectuaHs  perfectio, 
consistit  in  perfectissima  coniunctione  ad  Deum.  Sed  di- 
lectio  Dei  magis  coniungit  Deo  quam  ipsius  cognitio : 
nam  Sanctus  Thomas  in  Prima  Parte,  q.  cviii,  articulo 
-  Art.  6.  corp.  -  allegato*,  videtur  hoc  intendere  dum  inquit  quod  Sera- 
.  supra  n.  xxi.  ^^^^^  excedunt  in  hoc  quod  est  omnium  supremum,  scili- 
cet  Deo  uniri;  in  praecedenti  vero  articulo,  ad  5,  dixerat 
quod  nomen  Seraphin  imponitur  ab  excessu  caritatis.  Ergo 
dilectio  Dei  est  simpHciter,  et  non  tantum  secundum  quid, 
meHor  Dei  cognitione. 

XXV.  .\d  primum  horum  dici  pptest  quod,  Hcet  Deus 
sit  per  suam  essentiam  in  intellectu  beatorum,  non  tamen 
tollitur  quin  in  seipso  habeat  esse  perfectiori  modo  quam 
in  inteUectu.  Esse  enim  Dei  existentis  in  intellectu  beati 
dupHciter  considerari  potest:  uno  modo,  in  ordine  ad 
ipsam  Dei  essentiara  existentem  in  intellectu ;  aHo  modo,  in 
ordine  ad  intellectum,  cui  divina  essentia  per  modum  for- 
mae  inteliigibiHs  unitur.  Primo  modo,  esse  Dei  in  intel- 
lectu  beatorum,  et  in  ipso  Deo  secundum  se,  est  aequC 
perfecte.  Sed  secundo  modo,  est  perfectius  in  Deo  se- 
cundum  quod  est  in  se,  quam  ut  est  in  intellectu:  quia, 
ut  dicitur  Verit.,  q.  viii,  a  2,  ad  3,  divina  essentia  non 
coniungitur  intellectui  beatorum  secundum  totum  modum 
suum,  sed  secundum  modum  intellectus',  et,  ut  dicitur 
art.  4,  ad  2,  intellectus  creatus  non  coniungitur  divinae 
essentiae  secundum  totum  posse  ipsius  divinae  essentiae. 
Item  IV  Sent.,  d.  xlix,  q.  ii,  a.  4,  ad  2,  dicitur  quod 
intellectus  unius  beati  perfectius  substat  divinae  essentiae 
quam  alterius  intellectus.  Et  art.  5,  ad  4,  dicitur  quod 
essentia  divina,  quae  est  omnium  ratio,  non  coniungitur 
intellectui  Deum  videntis  ut  est  omnium  ratio,  sed  ui  est 
ratio  aliquorum. 

Quia  igitur  Deus  perfectius  esse  habet  in  seipso  quam 
in  intellectu  in  ordine  ad  intellectum,.  ut  sci.Hcet  ipsum 
actuat  in  esse  intelHgibili;  et  cognitio  provenit  ex  eo 
quod  inteliigibiie  est  in  intellectu  per  modum  actuantis 
ipsiim  in  esseintelligibili;  dilectio  autem  terminatur  ad  rem 
ut  est  in  seipsa :  ideo  optime  sajvatur  quod  etiam  in  patria 
dilectio  praeeminet  cognitioni  eminentia  secundum  quid. 

2.  .Ad  secundum  dicitur  primo,  quod  ordinatio  ordi- 
num  Chcrubin  et  Seraphin  convenienter  sumitur  secun- 
dum  eminentiam  secundum  quid  inter  dilectionem  Dei  et 
eius  cognitionem,  non  autem  secundum  eorum  eminenr 
tiam  simpliciter.  Quia  considerantur  operationes  istae  in 
angelis,  non  secundum  ordinem  ad  ipsa  obiecta  formalia 
secundum  se,  quae  sunt  verum  absolute  et  bonum  abso- 
lute,  sed  secundum  ordinem  ad  ista  ut  sunt  in  Deo  :  cum 
distinguantur  ordines  primae  hierarchiae  ex  ordine  ad 
Deum,  in  quo  omnes  rationes  rerum  immediate  vident. 
Dictum  est  autem  quod  eminentia  inter  dilectionem  et 
cognitionem  quae  est  ex  psrte  rerum  in  quibus  invenitur 
verum  et  bonum,  est  eminentia  secundum  quid. 


Dicitur  secundo,  quod  in  ista  eminentia  secundum  quid 
includitur  etiam  eminentia  simpliciter  Seraphin  ad  Che- 
rubin :  inquantum  excellentia  dilectionis  huius  ordinis  ad 
cognifionem  Cherubin  includi^  etiam  excellentiorem  Dei 
cognitionem.  Sicut  enim  ardentius  Deum  diligunt,  ita 
ipsum  p^rfectius  cognoscunt:  ut  inquit  Sanctus  Thomas 
locis  praeallegatis*.  *  Vid.  n.  xxi». 

•  3.  Ad  tertium  dicitur  quod  dilectio  Dei  non  magis 
Deo  coniungit  reali  coniunctione  simpliciter  quam  eius 
cognitio  in  patria,  sed  tantum  secundum  quid,  inquantum 
scilicet  complet  accidentaliter  perfectam  coniunctioriem 
quae  est  per  cognitionem,  tanquam  ilH  ultimate  super- 
veniens.  Ipsa  tamen  secundum  se  non  est  coniunctio 
faciens  Deum  esse  secundum  se  in  beato,  sed  tantum 
est  coniunctio  secundum  affecturti,  qiiae  importat  com- 
placentiam  quandam  in  re  habita  et  coniuncta,  et  adapta- 
tionem  quandam  affectus  ad  rem  amatam.  Unde  Sanctus 
Thomas,  Quarto,  d.  xlix,  q.  i,  a.  1,  qu*  2,  ad  5,  inquit 
quod  per  affectum  perfectius  homo  Deo  coniungitur  quam 
per  intellectum,inquantum  coniunctio  quae  est  per  affectum, 
supervenit  perfectae  coniunctioni  quae  est  per  intellectum, 
perfciens  et  decorans  eam. 

XXVI.  Ad  primum  Scoti  *  dicitur  quod  regula  Philo-  *  Nnoj.  xxi,  2. 
sophi  intelligitur  de  iis  quorum  unum  est  npbilius  aJtero 
simpHciter,  et  non  tantum  secundum  quid.  Modo,  dictum 
est  *  quod  dilectio  Dei  non  est  nobilior  eius  cognitione  *  Num.  xxm. 
simpliciter,  sed  tantum  secundum  quid.  Ideo  non  sequitur 
quod  dilectio  secundum  genus  suum  sit  intellectione  no- 
biHor. 

2.  Ad  secundum  dicitur  primo,  quod  duplex  est  obiec- 
tum,  scilicet  materiale,  et  formale :  sicut  formalc  obiectum 
visus  est  color,  quia  omnia  ad  visum  referuntur  sub  ratione 
colorati ;  materiale  vero  est  hoc  vel  illud  coloratum.  Simi- 
liter  voluntatis  formale  obiectum  est  bonum,  quia  omnia 
referuntur  ad  ipsam  sub  ratione  boni:  materiale  vero  est 
hoc  vel  illud  bonum.  InteUectus  quoque  formale  obiectum 
est  ens  aut  verum :  sed  materiale  est  hoc  aut  illud  ens, 
sive  hoc  aut  illud  verum. 

Dicitur  secundo,  quod  aliter  loquendum  est  de  actibus 
unii^s  potentiae:  et  aliter  de  actibus  diversarum  poten- 
tiarum.  Quia  actus  diversarum  potentiarum  cum  distin- 
guantur  secundum  obiecta  formaiia,  nobilitas  ipsorum 
secundum  formalium  obiectorum  nobilitatem  est  conside- 
randa :  sicut  nobilius  est  intelligere  quam  sentire,  quia 
intelligibile  est  nobilius  quam  sensibile.  Actus  autern 
unius  potentiae,  cum  distinguantur  tantum  per  obiecta 
materiaHa,  habent  distinctionem  in  nobilitate  ex  ipsorum 
materialium  obiectorum  nobilitate:  sicut  videre  album 
est  nobilius  quam  videre  nigrum,  ceteris  paribus. 

Maior  ergo  Scoti,  si  fiat  comparatio  inter  actus  diver- 
sarum  potentiarum.  habet  veritatem  de  actu  coniungente 
nobiliori  obiecto  formali:  non  autem  de  coniungente 
nobiliori  obiecto  materiali.  Modo, 'actus  voluntatis  non 
coniungit  nobiliori  obiecto  formali  quam  intellectus,  sed 
tantum  materiali.  Nam,  ut  declarat  Sanctus  Thomas 
Prima,  q.  lxxxii,  ubi  supra*,  obiectum  formale  intellectus  *  Art.  3. 
nobiHus  est  obiecto  voluntatis,  utpote  simplicius  et  abs- 
tractius :  actus  enim  intellectus  terminatur  ad  verum 
formaliter,.  actus  vero  voluntatis  ad  bonum  cognitum. 
Ideo  minor,  ad  sensum  in  quo  maior  est  vera,  negatur. 
-  Cum  autem  probatur  quia  actus  voluntatis  terminatur  ad 
rem  ut  est  in  se,  actus  autem  intellectus  terminatur  ad 
eam  ut  est  in  intellectu :  dicitur  quod  ilH  modi  essendi 
accipiuntur  tanquam  conditiones  obiecti  materialis  actus 
intellectus  et  voluntatis  terminantis;  non  autem  tanquara 
diversae  rationes  forraales  obiectorum. 

Si  autem  in  maiori  fiat  comparatip  inter  actus  ad 
eandera  potentiam  pertinentes,  sic  maior  est  vera  etiara 
de  actu  coniungente  nobiliori  obiecto  materiali.  Sed  tunc 
non  est  ad  propositum :  quia  constat  quod  actus  intel- 
lectus  et  voluntatis  non  sunt  unius  potentiae  actus,  sed 
diversarum. 


SUMMA    CONTRA    GkNTII.KS    D.    ThOHAK    ToU.    II. 


82 


SUMMACONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XXVII. 


CAPITULUM  VIGESIMUM  SEPTIMUM 

QUOD  FELICITAS  HUMANA 
NON  CONSISTIT  IN  DELECTATIONIBUS  CARNALIBUS. 


•  Cap.  XXV. 


*  Cap.  praec. 


X  praemissis  autem  apparet  quod  im- 
possibile  est  felicitatem  humanam  con- 
sistere  in  delectationibus  corporalibus, 
quarum  praecipuae  sunt  in  cibis  et 
venereis. 
cap.  praec.  Osteusum  cst  *  cnim  quod  secundum  naturae 

ordinem  delectatio  €st  propter  operationem,  et 
non  e  converso.  Si  igitur  operationes  non  fuerint 
ultimus  finis,  delectationes  consequentes  eas  ne- 
que  sunt  ultimus  finis,  neque  concomitantes  ulti- 
■  mum  finem.  Constat  autem  quod  operationes 
quas  consequuntur  praedictae  delectationes,  non 
sunt  ultimus  finis:  ordinantur  enim  ad  aliquos 
fines  manifestos;  sicut  comestio  ad  conserva- 
tionem  corporis,  coitus  autem  ad  generatio- : 
nem  prolis.  Delectationes  igitur  praemissae  non 
sunt  ultimus  finis,  neque  ultimum  finem  con- 
comitantes.  Non  est  igitur  in  his  ponenda  fe- 
licitas. 

Adhuc.  Voluntas  est  superior  quam  appetitus : 
sensitivus :  movet  enim  ipsum,  sicut  superius  * 
dictum  est.  In  actu  autem  voluntatis  non  con- 
sistit  felicitas,  sicut  iam  supra  *  ostensum  est. 
Multo  igitur  minus  in  delectationibus  praedictis, 
quae  sunt  in  appetitu  sensitivo.  ; 

Amplius.    Felicitas    est   quoddam   bonum  ho- 
■ '  '^"'w-J"'  9  minis  proprium  * :  non  enim  bruta   possunt  dici 

sqq.;s.Tn.  I.io.     „     .     .       '^    .    .'  .         <.      t-v     i  • 

tehcia,  nisi  abusive  *.  Deiectationes  autem  prae- 
missae  sunt  communes  hominibus  et  brutis.  Non 
est  igitur  in  eis  ponenda  felicitas. 

Item.  Uhimus  finis  est  nobilissimum  eorum 
quae  ad  rem  pertinent:  habet  enim  rationem 
optimi.  Hae  autem  delectationes  non  conveniunt 
homini  secundum  id  quod  est  nobilissimum  in 
ipso,  quod  est  intellectus,  sed  secundum  sensum.  , 
Non  est  igitur  in  talibus  delectationibus  ponenda 
felicitas. 

Praeterea.  Summa  perfectio  hominis  esse  non 
potest  in  hoc  quod  coniungitur  rebus  se  inferio- 
ribus,  sed  per  hoc  quod  coniungitur  alicui  rei  4 
altiori :  finis  enim  est  melior  eo  quod  est  ad  fi- 
nem.  Delectationes  autem  praemissae  consistunt 
in  hoc  quod  homo  secundum  sensum  coniun- 
gitur  aliquibus  se  inferioribus,  scilicet  sensibilibus 
quibusdam.  Non  est  igitur  in  talibus  delectatio-  < 
nibus  felicitas  ponenda. 

Amplius.  Quod  non  est  bonum  nisi  secundum 
quod  est  moderatum,  non  est  secundum  se  bo- 


sqq.  ;s, 

*  loid.  IX,  9, 


num,  sed  accipit  bonitatem  a  moderante.  Usus 
autem  praedictarum  delectationum  non  est  bonus 
homini  nisi  sit  moderatus:  aliter  enim  hae  dele- 
ctationes  se  invicem  impedirent.  Non  sunt  igitur 
hae  delectationes  secundum  se  bonum  hominis. 
Quod  autem  est  summum  bonum,  est  per  se 
bonum :  quia  quod  per  se  bonum  est,  melius  est 
eo  quod  per  aliud  *.  Non  sunt  igitur  tales  de- 
lectationes  summum  hominis  bonum,  quod  est 
,  felicitas. 

Item.  In  omnibus  quae  per  se  dicuntur,  se- 
quitur  magis  ad  magis,  si  simpliciier  sequatur  ad 
simpliciter:  sicut,  si  calidum  calefacit,  magis  cali- 
dum  magis  calefacit,  et  maxime  calidum  maxime 
:  calefaciet  *.  Si  igitur  delectationes  praemissae  es- 
sent  secundum  se  bonae,  oporteret  quod  maxime 
uti  eis  esset  optimum.  Hoc  autem  patet  esse  fal- 
sum:  nam  nimius  usus  earum  reputatur  in  vi- 
tium,  et  est  etiam  corpori  noxius,  et  similium 
'  delectationum  impeditivus.  Non  sunt  igitur  per 
se  bonum  hominis.  In  eis  igitur  non  consistit 
humana  felicitas. 

Praeterea.  Actus  virtutum  sunt  laudabiles  ex 
hoc  quod  ad  felicitatem  ordinantur  *.  Si  igitur  in 
delectationibus  praemissis  consisteret  humana  fe- 
licitas,  actus  virtutis  magis  esset  laudabilis  in  ac- 
cedendo  ad  has  delectationes  quam  in  abstinendo 
ab  eis.  Hoc  autem  patet  esse  falsum:  nam  actus 
temperantiae  maxime  laudatur  in  abstinendo  a 
■  delectationibus;  unde  ab  hoc  denominatur.  Non 
est  igitur  in  delectationibus  praemissis  hominis 
felicitas. 

Amplius.  Finis  ultimus  cuiuslibet  rei  Deus  est, 
ut  ex  praemissis  *  patet.  Illud  igitur  oportet  ul- 
timum  finem  hominis  poni,  per  quod  maxime 
appropinquat  ad  Deum.  Per  praedictas  autem 
delectationes  homo  impeditur  a  maxima  appro- 
pinquatione  ad  Deum,  quae  fit  per  contempla- 
tionem,  quam  maxime  praedictae  delectationes 
impediunt,  utpote  ad  sensibilia  maxime  hominem 
immergentes,  et  per  consequens  ab  intelligibilibus 
retrahentes.  Non  est  igitur  in  delectationibus  cor- 
poralibus  felicitas  humana  ponenda. 

Per  hoc  autem  excluditur  error  Epicureorum 
in  his  voluptatibus  felicitatem  hominis  ponen- 
tium:  ex  quorum  persona  dicit  Salomon,  Ec- 
cle.  V  '' :  Hoc  itaqiie  visum  est  mihi  bonum,  ut  co- 
medat  quis  et  btbat  et  fruatur  laetitia  ex    labore 


•  Cf.  VIII  Phys.^ 
I,  7;  s.  Th.  1.9, 


Cf.   II   Topic.f 
1,  2. 


•  cr.  I  Eth..  xi> 
s.  Th.  1.  18. 


Cap.  XVII, 


3  in]  et  in  BFHX,  i3  enim]  auteni  EPc,  tamen  G.  24  praedicti.s]  praeraissis  NZ;  c/'.  b  2,  36.  32  habet]  habent  aY.  38  Praeterea 
Ita  NZ;  Amplius  ceteri. 

5  hae  hic  NWZ,  om  P,  post  delectationes  ceteri.  8  per  aliud]  est  addit  b,  praemittit  P;  lac.  Y.  12  simpliciter]    simplex  pr.loco 

aXY,  alt.  CsH  i3  sicut,  si]  sicut  NP.  17    optimum]  bonum  optimum  Z,  bonura  G,  maximum  bonum  D.  18    earum   Ita  DWNX; 

eorum  ceteri.  in  vitium  Ita  EGPc;  vitium  ceteri.  3o  ab  hocj  ad  hoc  BFHXY.  44  Epicureorum  Ita  WZfcP;  Epvcurcorura  D,  Epycu- 
riorum  aENXcrf,  Epjcurorum  EYsG,  Peripateticorum  G. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XXVII. 


83 


ret.,  VIII. 


suo:  et  haec  est  pars  illius.    Et  Sap.  ii^:   Ubique     liiptates  fabulantur  futuros:   unde   et    Chiliastae, 
relinquamus  signa  laetitiae:  quoniain  haec  est  pars     {qaasi  Millenarii)  sunt  appellati*.  •  Auf.de  Hae- 

nostra,  et  haec  est  sors  nostra.  Excluduntur  etiam  ludaeorum  et  Saracenorum 

Excluditur  etiam  error  Cerinthianorum,  qui  in  fabulae,  quae  retributiones  iustorum  in  praedictis 
ultima  felicitate,  post  resurrectionem,  mille  annos  s  voluptatibus  ponunt:  felicitas  enim  est  virtutis 
in  regno    Christi   secundum    carnales  ventris  i'o-     praemium. 


b  1  Chiliastae  Ita  P;  Chiliastes  ceteri. 
GPc.  4  quae]  qui  DPc;  NZ  vide  pA. 


2  quasij  quod  ac.         appellati] 
5  est  post  virtutis  GPc. 


In  Graeco  (enim   addit  P)    chilia  idem  est  quod  mille  addunt 


Commentaria   Ferrariensis 


I 


-Cap.v 
J.  5. 


PosTQUAM  ostendit  SanctusThomas  quod  intelligereDeum 
est  finis  intellectualis  naturae  et  eius  felicitas,  vult  nunc, 
^scendendo  secundum  ordinem  bonorum,  e.xcludere  falsas 
'  Cf.  Comment,   jg  felicitate  opiniones*.  Circa  hoc  autem  duo  facit:  primo, 

cap.  XXV,  imt.  ,     ,.      .  ,      '^        .    .  ,  ,1.  .        ^ 

excludit  falsas  opiniones ;  secundo,  concludit  ventatem  per 
inductionem,  capite  x.vxvii. 

Circa  primum  quatuor  facit:  primo,  ostendit  quod  fe- 
licitas  non  consistit  in  voluptate;  secundo,  quod  non  in 
bonis  exterioribus,  cap.  seq. ;  tertio,  quod  non  in  bonis 
corporis,  cap.  xxxii;  quarto,  quod  non  in  bonis  animi 
quantum  ad  aliquas  animae  operationes,  cap.  xxxin. 

1.  Quantum  ad  primum,  ostendit  quod  felicitas  in  de- 
lectationibus  sensibilibus  non  consistit,  inter  quas  praeci- 
piiae  siint  in  cibis  et  venereis  constitutae. 

Et  arguit  priino  sic.  Operationes  quas  consequuntur 
huiusmodi  delectationes,  non  sunt  ultimus  finis,  sed  ad 
alios  fines  ordinantur:  ut  comestio  ad  conservationem 
corporis,  coitus  ad  generationem.  Ergo  neque  sunt  ultimus 
finis,  neque  ultimum  finem  concomitantur.  Ergo  etc.  — 
Probatur  prima  consequentia.  Quia,  ut  ostensum  est,  se- 
cundum  naturae  ordinem  delectatio  est  propter  opera- 
tionem,  non  e  converso. 

Secundo.  In  actu  voluntatis  non  consistit  felicitas.  Ergo 
multo  minus  in  delectationibus  huiusmodi,  quae  sunt  in 
appetitu  sensitivo :  cum  voluntas  sit  superior  appetitu 
sensitivo. 
;9.Th.  Tertio:  et  est  ratio  Aristotelis,  I  Ethicoruvt*.  De\ecta- 
tiones  huiusmodi  sunt  communes  hominibus  et  brutis.  Ergo 
etc.  -  Patet  consequentia.  Quia  feUcitas  est  bonum  ho- 
minis  proprium,  et  non  convenit  brutis  nisi  abusive. 

Quarto.  Huiusmodi  delectationes  non  conveniunt  ho- 
mini  secundum  id  quod  est  nobilissimum  in  ipso,  quod 
est  intellectus.  Ergo  etc. '-  Probatur  consequentia.  Quia 
ultimus  finis  est  nobiHssimum  eorum  quae  ad  rem  per- 
tinent. 

Quinto.  Tales  delectationes  consistunt  in  hoc  quod 
homo  coniungitur  aliquibus  se  inferioribus.  Ergo  etc.  - 
Probatur  consequentia.  Summa  perfectio  hominis  est  per 
hoc  quod  coniungitur  rei  altiori  se,  non  autem  inferiori : 
cum  finis  sit  melior  eo  quod  est  ad  finem. 

2.  Circa  istam  propositionem,  Finis  est  melior  iis  quae 
'  Cap.  XXV.         sunt   ad  finem,  dubium  occurrit.  Quia,  ut  superius  *,  de 

f*Tp''°'  n^^'^'^*^  -\ristotelis  *,  dictum  est,  unumquodque  est  propter 
suam  operationem  tanquam  propter  finem.  Operatio  autem 
non  est  melior  operante :  cum  non  sit  subsistens,  sicut 
est  ipsum  operans. 

Respondetur  quod,  cum  dupjex  sit  finis,  scilicet  ex- 
trinsecus  et  intrinsecus,  ista  propositio  intelligitur  de  fine 
extrinseco  et  principali,  cui  res  appetit  coniungi,  et  ad 
quem  res  tanquam  ad  suum  finem  ordinatur.  Operatio 
autem  non  est  finis  extrinsecus,  sed  intrinsecus,  inquan- 
tum  per  ipsam  res  suo  fini  exteriori  coniungitur.  Ideo 
non  oportet  ipsam  secundum  se  esse  nobiliorem  operante: 
licet  sit  aliquo  modo  nobilior  ipso,  inquantum  est  exte- 
rioris  finis  assecutio. 

•3.  Se.Kto.  Usus  harum  delectationum  non  est  bonus  ho- 
mini  nisi  sit  moderatus:  quia  alitCr  se  mutuo  impedirent. 
Ergo  non  sunt  secundum  se  bonum  hominis.  Ergo  etc.  - 
Probatur  prima  consequentia.  Quia  quod  non  est  honum 
nisi  secundum  quod    est    moderatum,  non  est  secundum 


III,  1 ;  s.  Th.  1.  4 


se  bonum,  sed  accipit  bonitatem  a  moderante.  -  Secunda 
probatur.  Quia  quod  est  summum  bonum,  est  per  se 
bonum. 

Septimo :  et  est  confirmatio  praecedentis.  Maxime  uti 
iis  delectationibus  non  est  optimum:  cum  nimius  usus 
ipsarum  reputetur  in  vitium,  et  sit  corpori  nocivus,  et 
similium  delectationum  impeditivus.  Ergo  non  sunt  per 
se  bonum.  Ergo  etc.  -  Probatur  prima  consequentia. 
Quia  in  omnibus  quae  per  se  dicuntur,  sequitur  magis 
ad  magis,  si  simpliciter  sequatur  ad  simpliciter. 

Adverte  quod  Sanctus  Thomas  non  dixit  absolute  quod 
in  omnibus  in  quibus  simpliciter  sequitur  ad  simpliciter, 
magis  sequatur  ad  magis,  sed  dixit,  in  omnibus  quae  per 
se  dicuntur :  quia  in  iis  quae  dicuntur  per  accidens,  illa 
regula,  quae  est  Philosophi,  non  habet  veritatem.  Non 
enim  valet,  ut  inferius  dicitur,  cap.  cxxxix,  Album  esl 
musicum,  Ergo  magis  album  est  magis  musicum.  Sed 
bene  valet,  Album  est  disgregativum  visus,  Ergo  magis 
album  est  magis  disgregativum. 

Octavo.  Si  ita  esset,  actus  virtutis  esset  magis  lauda- 
bilis  in  accedendo  ad  has  delectationes  quam  in  rece- 
dendo  ab  eis:  quia  ex  hoc  actus  virtutis  laudabiles  sunt 
quod  ad  felicitatem  ordinantur.  Sed  hoc  est  falsum:  ut 
patet  in  actu  temperantiae.  Ergo  etc. 

Nono.  Per  delectationes  praedictas  homo  impeditur  a 
maxima  appropinquatione  ad  Deum,  quae  fit  per  contem- 
plationem.  Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia.  Quia  illud 
est  finis,  scilicet  intrinsecus,  horhinis,  per  quod  maxime 
appropinquatur  ad  Deum,  qui  est  finis  ultimus,  scilicet 
extrinsecus. 

II.  Ex  iis,  inquit  Sanctus  Thomas,  excluditur  Epicu- 
reorum  error,  in  quorum  persona  loquiturSalomoUj^^cc/e.v, 
Hoc  itaque  visum  etc,  et  Sap.  11,  Ubique  relinquamus  etc. ; 
et  error  Cerinthianorum,  qui  et  Chiliastae  sunt  appellati, 
quasi  Millenarii,  eo  quod  mille  annos  voluptatum  carna- 
lium  post  resurrectionem  futuros  fabulantur.  Excluduntur 
etiam  fabulae  ludaeorum  et  Saracenorum,  qui  retributiones 
iustorum  in  praedictis  voluptatibus  ponunt. 

III.  Advertendum  quod  ponentium  felicitatem  in  volup- 
tate  consistere,  aliqui  immoderatas  et  excessivas  volup- 
tates,  secundum  quem  modum  illis  utentes  vitiosi  dicuntur, 
esse  felicitatem  posuerunt :  ut  vulgus,  qui  ad  hoc  ducitur, 
ut  inquit  Philosophus,  I  Eth.  *,  eo  quod  videat  complures 
principes,  qui  maxime  feliceS  esse  videntur,  instar  Sarda- 
napali  vitam  voluptuosam  agere. 

2.  Alii  vero  posuerunt  felicitatem  in  voluptate  mode- 
rata  consistere :  ut  Epicurus  et  Aristippus  *,  et  alii  philosophi  *  Cic.  11  de  Fm., 
istorum  sectatores.  Nam  de  Epicureis  inquit  Sanctus 
Thomas,  I  Etkic,  lect.  5,  quod  maxime  colebant  vir- 
tutes,  eo  quod  Viderent  multa  vitia  esse  voluptati  impe- 
dimento.  Ait  etiam  Torquatus,  apud  Ciceronem,  in  Libro 
de  Finibus  lionorum  et  Malorum  *,  voluisse  Epicurum  non 
posse  iucunde  vivi  nisi  sapienter,  honeste,  iusteque  vivatur: 
nec  sapienter,  honeste,  iuste,  nisi  iucunde. 

Movebantur  autem  iis  rationibus  ad  ponendam  volupta- 
tem  sUmmum  bonum.  Primo,  quia  omnia  appetunt  vo- 
luptatem :  et  pueri,  inquam,  et  infantes,  et  bruta.  -  Secundo, 
quia  dolor  est  summum  maJum,  et  maxime  fugiendum.  - 
Tertio,  quia  omnia  ad  voluptatem  videntur  ordinari,  etiam 
virtutes  ipsae. 


•  Loc.  cll.  supra, 
n.  I  Tertio. 


cap.  XI,  s  35- 


■  I.ib.  1,  c.  XVIII, 

857. 


84 


SUMMA  CONTRA  GENllLES,  LIB.  111,  CAP.  XXVU,  XXVllI. 


3.  Sed  ad  primam  harum  .dicitur,  de  menteSancti  Tho- 

^  .  mae  T  11",  q.  ir,  a.  6,  ad  3;  et  IV  Sent.,  d.  \ux,  q.  iii, 

'  Qu».  3.         •  a.  4  *,  quod  licet  bmnia  appetant  voluptatem,  non  tamen 

sequitur  ipsam  esse  summum  bonum:  quia  non  appetunt 

eam  nisi  quia  appetunt  bonum  cui  voluptas  cbniungitur. 

Et  sic  voluptas  a  natura    ad  bonum   ordinatur '.  ut    supe- 

•  Comment.  cap.   rius  *  patuit,  cum  loquebamur  de    delectatione.  —  Huius 

^UbiiCxi'  §33-   sententiae  videtur  etiam  Cicero  esse  in  loco  allegato  *.  Nam, 

ad    hanc    respondens    rationem,    ait   quod    hom  ut  volup- 

tatein    expetat    natura    movet    infantem,    sed   tantum    ut 

seipsuiit    diligat,  ut  iMegrum  se    salvumque    velit.  Ovme 

enim  animal,  simul    ut   ortum  est,  et   seipsum    et   omnes 

suas  partes  diligit. 


Ad  secundam  rationem  dicitur  negando  assumptum. 
Non  enim  dolor  est  summum  malum.  Nec.  omnis  dolor 
est  fugiendus:  ut  patet  in  viro  forti. 

Ad  tertiam  dicitur  quod  non  ordinantur  omnia  ad 
voluptatem.  Sed  bene  voluptas,  extendendo  nomen  volup- 
tatis  ad  delectationem  etiam  intellectualem,  concomitatur 
actum  uniuscuiusque  virtutis..-  Loqucndo  autem  de  volup- 
tate  corporea,  ut  Epicurus  loquebatur,  falsissimum  est 
quod  virtutes  ad  voluptatem  ordinentur.  Unde  et  falsum 
est  quodlibet,  addita  huiusmodi  voluptate,  fieri  meliuS: 
licet  quodlibet  bonum-,  addita  delectatione,  sit  melius,  in- 
quantum  delectatio  est  "quies  in  bono  adepto,  et  perficit 
operationem  sicut  pulcritudo  perficit  iuventutem  *. 


•  \  Eth.,  IV,  8; 

s    Th.  1.  6. 


-^©^IS^V^ 


CAPITULUM  VIGESIMUM  OCTAVUM 

QUOD   FELICITAS  NON   CONSISTIT  IN  HONORIBUS. 


Cap.  XXV. 


I  Eth.,    V 
Th.  1.  5. 


X  praedictis  etiam  patet  quod  nec  in 
honoribus  est  summum  bonum  homi- 
nis,  quod  est  felicitas. 

Finis  enim  ultimus  hominis,  et  sua 
felicitas,  est  eius  perfectissima  operatio,  ut  ex  su- 
perioribus  *  patet.  Honor  autem  hominis  non 
consistit  in  sua  operatione,  sed  alterius  ad  ipsum, 
qui  ei  reverentiam  exhibet  *.  Non  est  igitur  feli- 
citas  hominis  in  honoribus  ponenda. 

Adhuc.  Quod  est  propter  alterum  bonum  et  > 
desiderabile,  non  est  ultimus  finis.  Tale  autem 
est  honor:  non  enim  aliquis  recte  honoratur  nisi 
propter  aliquod  aliud  bonum  in  eo  existens.  Et 
propter  hoc  homines  honorari  quaerunt,  quasi 
boni  alicuius  quod  in  eis  est  testimonium  habere  > 
volentes:  unde  et  magis  gaudent  homines  a  ma- 
1  £/A.,  1.  c,  5.  gnis  et  sapientibus  honorari*.  Non  est  igitur  in 
honoribus  felicitas  hominis  ponenda. 

Amplius.  Ad  felicitatem    per  virtutem  perve- 
nitur.  Operationes  autem  virtutum  sunt  volun-  = 


tariae :  aliter  enim  non  essent  laudabiles.  Oportet 
igitur  felicitatem  esse  aliquod  bonum  ad  quod 
homo  sua  voluntate  perveniat.  Hoc  autem  quod 
honorem  assequatur,  non  est  in  potestate  ho- 
minis,  sed  magis  in  potestate  honorantis*.  Non 
est  igitur  in  honoribus  ,  felicitas  humana  po- 
nenda. 

Item.  Esse  dignum  honore  non  potest  nisi  bonis 

inesse.  Honorari  autem  possunt  etiam  mali.  Me- 

'  lius  est  igitur  fieri  honore  dignum  quam  hono- 

rari.   Non    est   igitur   honor   summum  hominis 

bonum. 

Praeterea.  Summum  bonum  est  perfectum  bo- 
num.  Perfectum  autem  bonum  non  compatitur 
aliquod  malum.  Cui  autem  non  inest  aliquod 
malum,  impossibile  est  esse  malum.  Impossibile 
est  igitur  esse  malum  cui  adest  summum  bo- 
num.  Potest  autem  aliquis  malus  honorem  con- 
sequi.  Non  est  igitur  honor  summum  hominis 
bonum. 


1   etiam  post  quod  aDPc,  om  NZ.         2  bonum  post  horainis  EGPc.         ll   desiderabile)   delectabile  NZ;  cf.  85  b  5. 
8  Esse   Ua  ENWYZfr;  Omne  ceteri.         i5  non  om  ?d;  ideo  pro  esse  malum,  esse  beatum   P, 

Commentaria  Ferrariensis 


1  Eth.,  1.  c,  4. 


o 


STE.NSO    quod    felicitas    in    delectationibus   sensibilibus 
non    consistit,  ostendendum    restat    quod    neque    in 


dicuntur  *. 


capp.  xxix-xxxi 
init. 


Cf.  Comment.  bonis  exterionbus  consistat,  quae  fortunae  bona 

cap.  praec,  init.    „^         .  .  ,      ,  ■,        ^ 

'  Cf.  Corament.   Et  primo,  quod  non  in  hononbus  *. 

I.  Et  arguitur  primo  sic.  Honor  hominis  non  con- 
sistit  in  eius  operatione,  sed  alterius  ipsi  reverentiam 
exhibentis.  Ergo  in  honoribus  non  est  felicitas.  -  Patet 
consequentia.  Quia  felicitas  hominis  est  eius  perfectissima 
operatio,  ut  patuit. 

Secundo  :  et  est  ratio  Aristotelis,  I  Ethicorum.  Honor  est 
propter  aliud:  quia  non  honoratur  aliquis  recte  nisi  propter 
aliquod  bonum  in  ipso  existens.  Et  propter  hoc  homines 
honorari  quaerunt,  quasi  volentes  testimonium  habere 
inexistentis  ipsis  boni.  Ergo  etc. 

Attende  quod  non  dixit  absoiute  Sanctus  Thomas  quod 
aliquis  non  honoratur  nisi  propter  aliquod  bonum  in 
ipso  existens,  sed  addidit,  recte.  Quia  sola  virtus  est  debita 
causa  honoris:  aut,  inquam,  propria  virtus;  aut  aliena, 
quae  in  aliquo  honoratur  inquantum  illius  personam  gerit; 
ut  dicitur  ir  11"°,  q.  Lxm,  a.  3.  Ideo,  si  honor  recte  debeat 
exhiberi  alicui,  oportet  ut  ei  propter  virtutem  exhibeatur. 
Si  autem  propter  divitias  solas  aliquis  honoraretur,  non 
recte  sibi  exhiberetur  honor,  sed  male  et  perverse. 


Tertio  :  et  est  etiam  Aristotelis  ratio.  Quod  aliquis 
honorem  consequatur,  non  est  in  potestate  eius,  sed 
honorantis.  Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia.  Quia  ad 
felicitatem  per  virtutes  pervenitur.  Operationes  autem 
virtutum  sunt  voluntariae. 

2.  Sed  videtur  ista  ratio  non  concludere.  Sicut  enira 
honor  non  est  in  potestate  honorati,  sed  honorantis,  ita 
neque  visio  Dei  est  in  potestate  videntis  Deum,  sed 
tantum  in  potestate  Dei  unientis  se  intellectui  creaturae. 
Constat  autem  ex  superioribus*  quod  visio  aut  cognitio 
Dei  est  felicitas  intellectualis  naturae.  Ergo  quod  honor 
non  sit  in  potestate  honorati,  sed  honorantis,  non  tollit 
quin  possit  esse  felicitas. 

Respondetur  quod  utique,  absolute  loquendo,  non  est 
in  potestate  hominis  consequi  beatitudinem,  quasi  scilicet 
propria  virtute  possit  illam  adipisci :  sed,  supposita  motione 
divina  qua  animam  movet,  et  determinatione  divinae 
voluntatis  statuentis  ut  bene  operantes  beatitudinem  asse- 
quantur,  est  in  potestate  hominis  ut  ad  beatitudinem 
perveniat.  Non  sic  autem  est  de  honore.  Quia  nec  ab- 
solute,  nec  ex  aliqua  suppositione  quae  sit  in  actu,  potest 
homo  necessario  assequi  honorem :  cum  omnino  sit  in 
facultate  honorantis  honorare  aliquem  aut  non  honorare. 


Cap,  XXV. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  111,  CAP.  XXVlll,  XXIX. 


85 


Et    praeterea,    visio    Dei,    quamvis    a    Deo    dependeat  ' 
tanquam    a  ■  prima    causa    beatitudinis,    est    tamen    ope- 
ratio    hominis    beati.    Non    autem    honor    est    operatio  i 
honorati.    Ideo    non    est  eadem  ratio    de    visione   Dei,  et  j 
de  honore. 

?i.  Qiiarto.  Melius  est  fieri  honore  dignum  quam  hono- 
rari:   cum  esse  dignum  honore  solis    bonis   inesse   possit,  , 
honorari    autem    etiam  possint  mali.  Ergo  honor  non  est 
summum  bonum. 

Quinto.  Potest  aliquis  malus  honorem  consequi.  Ergo 
etc.  -  Prohatur  ccnsequentia.  Quia  impossibile  est  esse 
malum  cui  adest  summum  bonum :  cum  summum  booum 
sit  perfectum  bonum,  scilicet  cmnino;  et  consequenter 
non   compatiatur  "secum  aliquod  malum.' 

II.   Adverte    quod    Sanctus  Thcmas  nullos  in  particu- 


lari  nominat  huius  positionis  auctores :  quia  fortassis 
nullum  haec  positio  philosophum  eius  fundatorem  habuit, 
sed  videtur  esse,  ut  ponitur  I  Ethicorum*,  oY>'m\o praestan- 
tium  virorum,  et  qui  rebus  agendis  sunt  apti. 

Fundamentum  autem  eius  est,  quia  honor  est  praemium 
virtutis,  ut  dicitur  IV  Ethicorum*.  Praemium  autem  virtutis 
est  felicitas,  ut  in   I  Ethicorum*  dicitur. 

Sed  haec  ratio  falso  innititur  fundamento.  Honor  enim 
non  est  verum  praemium  virtutis,  ut  inquit  Sanctus 
Thomas,  P  ir',  q.  ii,  a.  2,  ad  1  ;  et  IP  II",  q.  ciii,  a.  1, 
ad  2.  Sed  est  maius  bonum  quod  possit  ab  hominibus 
dari :  honor  enim  in  rebus  humanis  et  corporalibus  pri- 
mum  locum  tenet.  Et  ideo  dicitur  praemium  virtutis  ab 
Aristotele  :  non  quidem  sufficiens,  ut  ibidem  *  dicitur,  sed 
quale  potest  dari  ab  hominibus. 


Loc.  cit.,  4. 


«5; 


*   Cap.   III, 
s.  Th.  I.  8. 
•Cap.ix.3;s.Th. 
1.  14. 


•  Ub.  IV,  1.  c, 
17;  s.  Th.  I.  9. 


-^MB^I^vSiiw-^ 


CAPITULUM  VIGESIMUM  NONUM 

QUOD  FELICITAS  HOMINIS  NON  CONSISTIT  IN  GLORIA. 


lium 


X  quo  etiam  apparet  quod  nec  in  glo- 

ria,  quae  est  in  celebritate  famae,  con- 

sistit  summum  hominis  bonum. 

Est    enim    gloria,    secundum    Tul- 

freqiiens  de  aliqiio  fama  ciitn   laiide:  et 


*  II   de  Invent., 

•  Aug.',  contra  sccundum  Ambrosium  *,  clara  ciim  laiide  notitia. 

Maxtm.  II,  XIII.  .     ,     ,                                   ,             •                    , 

-  ct.  Gioss.  ad  Ad  hoc  autem  homines  volunt  mnotescere  cum 

ii.mn..;  (-,'„; ,,  laude  et  claritate  quadam,  ut   ab  eis  quibus  in- 


ad  3. 


•  Cap.  XII,  4:  s. 
Th.  18. 


notescunt  honorentur.  Est   igitur  gloria  propter 
honorem  quaesita.  Si  igitur  honor  non  est  sum-  10 
mum  bonum,  multo  minus  gloria. 

Adhuc.  Laudabilia  bona  sunt  secundum  quae 
aliquis  ostenditur  ordinatus  ad  finem.  Qui  autem 
ordinatur  ad  finem,  nondum  est  ultimum  finem 
assecutus.  Laus  igitur  non  attribuitur  ei  qui  iam  h- 
est  uhimum  finem  assecutus:  sed  magis  honor, 
ut  Philosophus  dicit,  in  I  Ethicorum  *.  Non  potest 
igitur  gloria  esse  summum  bonum:  cum  prin- 
cipaliter  in  laude  consistat. 

Amplius.    Cognoscere   nobilius   est  quam  co- jo 
gnosci:  non  enim  cognoscunt  nisi  quae  sunt  no- 
biliora  in  rebus;  cognoscuntur  autem  infima.  Non 


potest  igitur  summum  hominis  bonum  esse  gloria, 
quae  consistit  in  hoc  quod  aliquis  cognoscatur. 

Item.  Cognosci  aliquis  non  desiderat  nisi  in 
bonis:  in  malis  autem  quaerit  latere.  Cognosci 
igitur  bonum  est  et  desiderabile  propter  bona 
quae  in  aliquo  cognoscuntur.  Illa  igitur  sunt  me- 
liora.  Non  est  igitur  gloria,  quae  in  hoc  consi- 
stit  quod  aliquis  cognoscatur,  summum  hommis 
bonum. 

Praeterea.  Summum  bonum  oportet  esse  per- 
fectum:  cum  quietet  appetitum.  Cognitio  autem 
famae,  in  qua  gloria  humana  consistit,  est  im- 
perfecta:  est  enim  plurimum  incertitudinis  et  er- 
roris  habens.  Non  potest  igitur  talis  gloria  esse 
summum  bonum. 

Item.  Id  quod  est  summum  hominis  bonum, 
oportet  esse  stabilissimum  in  rebus  humanis:  na- 
turaliter  enim  desideratur  diuturna  boni  con- 
stantia.  Gloria  autem,  quae  in  fama  consistit,  est 
instabilissima:  nihil  enim  est  mutabilius  opinione 
et  laude  humana.  Non  est  igitur  talis  gloria  sum- 
mum  hominis  bonum. 


22  autem  Ita  DNZ;  autem  etiam  Pd,  etiam  ceteri. 
b  desiderabije]  delectabile  NZ;  c/,  84  ail. 


Commentaria  Ferrariensis 


•  Cf  Comment.   qecundo  *  ostenditur  quod  nec  in  mundana  gloria  con- 
cap.  praec,  init.   ^  sistit  summum  hominis  bonum. 

Primo  sic.  Honor  non  est  summum  bonum.  Ergo 
multo  minus  gloria.  -  Probatur  consequentia.  Quia  gloria 
quaeritur  propter  honorem :  cum,  secundum  Tullium  et 
Ambrosium,  consistat  in  celebritate  famae:  ad  hoc  autem 
volunt    homines    cum    laude  innotescere,  ut    honorentur. 

Sed  occurrit  unum  dubium.   Nam,  ut   dicitur   II'''  IP°, 

•  Qu.  ciii,  a.  1.   loco  praeallegato  in  praecedenti  capite*,  ad  3,  gloria  est 

effectus  honoris  et  laudis.  Ergo  non  videtur  quod  sit 
propter  honorem :  immo  magis  sit  honor  propter  gloriam, 
sicut  causa  est  propter  suum  effectum. 

Respondetur  quod  gloria  et  est  effectus  honoris,  et  est 
eausa.  E.v  hoc  enim  quod  testijicamur  de  bonitate  ali- 
cuius,  fit  quod  per  honorem  clarescit  bonitas  eius  in  no- 
titia  plurimorum,  in  quo  consistit  gloria.  Ex  hoc  autem 
quod  bonitas  alicuius  clarescit,  moventur  homines  ad 
iilius   honorem.   Ille  igitur  qui  gloriam   quaerit,  eam  fina- 


liter  ad  honorem    ordinat:   quia    ipsam    quaerit   tanquam 
honoris  causam,  non  autem  tanquam  eius  effectum. 

2.  Secundo.  Gloria  principaliter  in  laude  consistit.  Ergo 
non  potest  esse  summum  bonum.  -  Probatur  conse- 
quentia.  Quia  laus  non  attribuitur  ei  qui  iam  est  ulti- 
mum  finem  assecutus,  sed  magis  honor:  cum  laudabilia 
sint  secundum  quae  aliquis  ordinatur  ad  finem. 

Adverte  quod  antecedens  habet  Sanctus  Thomas  tan- 
quam  manifestum  ex  definitionibus  gloriae  positis  ab 
ipso  in  prima  ratione.  Nam  TuIIius  eam  sic  definit,  quod 
est  frequens  de  aliquo  fama  cum  laude  ,*  et  Ambrosius, 
super  Epistolam  ad  Romanos  *,  quod  est  clara  cum  laude 
notitia.  Ex  iis  namque  definitionibus  apparet  gloriam  ad 
laudem  pertinere. 

3.  Tertio.  Gloria  consistit  in  hoc  quod  aliquis  cogno- 
scatur,  Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia.  Quia  nobilius 
est  cognoscere  quam  cognosci:  cum  cognoscere  nobilio- 
ribus  rebus  conveniat,  cognosci  vero  etiam  infimis. 


*  Vid.  Glossam 
citatam  in  mar- 
gine  textus. 


86 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XXIX,  XXX; 


Quarto,  ex  eodem  fundamento  arguitur.  Gloria  con- 
sistit  in  hoc  quod  aliquis  cognoscatur.  Ergo  etc.  -  Pro- 
batur  consequentia.  Quia,  cum  cognosci  non  desideret 
quis  nisi  in  bonis,  constat  ipsa  bona  meliora  esse,  propter 
quae  cognosci  est  desiderabile. 

Quinto.  Cognitio  famae,  in  qua  gloria  humana  consistit, 
est  imperfecta :  eo  quod  plurimum  incertitudinis  habeat  et 


erroris.  Ergo  etc.  -  Patet  consequentia.  Quia  summum 
bonum  oportet  esse  perfectum :  cum  quietet  appetitum. 
Sexto.  Gloria,  quae  in  fama  consistit,  est  instabilis- 
sima.  Ergo  etc.  -  Patet  consequentia.  Quia  id  quod  est 
summum  hominis  bonum,  oportet  esse  stabilissimum  in 
rebus  humanis:  cum  naturaliter  desideretur  diuturna  boni 
constantia. 


-^-vjSi31S%w^ 


CAPITULUM  TRIGESIMUM 

QUOD  FELICITAS  HOMINIS  NON  CONSISTIT  IN  DIVITIIS. 


■  Cf.  I  Elh.,  XII  : 
i.  Th.  1.  18. 


X  hoc  autem  apparet  quod  nec  divi- 
tiae  sunt  summum  hominis  bonum. 
Noa  enim  appetuntur  divitiae  nisi 
propter  aliud:  per  se  enim  nihil  boni 
inferunt,  sed  solum  cum  utimur  eis,  vel  ad  cor- 
poris  sustentationem,  vel  ad  aliquid  huiusmodi. 
Quod  autem  est  summum  bonum,  est  propter 
se  desideratum,  et  non  propter  aliud.  Non  sunt 
igitur  divitiae  summum  hominis  bonum. 

Adhuc.  Eorum  possessio  vel  conservatio  non 
potest  esse  summum  hominis  bonum  quae  ma- 
xime  conferunt  homini  in  hoc  quod  emittuntur. 
Divitiae  autem  in  hoc  maxime  conferunt  quod 
expenduntur:  hoc  enim  earum  usus  est.  Non 
potest  igitur  divitiarum  possessio  esse  summum 
hominis  bonum. 

Amplius.  Actus  virtutis  laudabilis  est  secundum 
quod  ad  felicitatem  accedit*.  Magis  autem  est  lau- 
dabilis  actus  liberalitatis  et  magnificentiae,  quae 
sunt  circa  pecunias,  ex  hoc  quod  pecuniae  emit-  ■ 
tuntur,  quam  ex  hoc  quod  conservantur:  unde 


et  ab  hoc  nomina  harum  virtutum  sumuntur. 
Non  consistit  igitur  hominis  felicitas  in  posses- 
sione  divitiarum. 

Ifem.  Illird  in  cuius  consecutione  summum  ho- 
minis  bonum  est,  oportet  esse  homine  melius. 
Divitiis  autem  homo  est  melior:  cum  sint  res 
quaedam  ad  usum  hominis  ordinatae.  Non  est 
igitur  in  divitiis  summum  hominis  bonum. 

Praeterea.  Summum  hominis  bonum  fortunae 
non  subiacet*:  nam  fortuita  absque  studio  rationis  •i£M.,ix,5sqq.; 

,      ^  .  ,  s.  Th.  I.  14. 

evenmnt:  oportet  autem  quod  per  rationem  homo 
proprium  finein  consequatur.  In  consecutione 
autem  divitiarum  maxiinum  locuin  habet  for- 
tuna.  Non  est  igitur  in  divitiis  humana  felicitas 
constituta. 

Amplius.  Hoc  evidens  fit  per  hoc  quod  di- 
vitiae  involuntarie  amittuntur;  et  quod  malis 
advenire  possunt,  quos  neces.se  est  summo  bono 
carere;  et  quod  instabiles  sunt;  et  alia  huius- 
modi,  quae  ex  superioribus  rationibus  *  coUigi  *cap.xxv.iisqq. 
possunt. 


2  hominis  post  bonum  EGZ.  4  boni  inferuntj  homini  conierunt  NXZ;  homini  etiam  EsG.  5  cum  om  Pc,  7  bonura  om  Pc. 

12    emittuntur]    omittuntiir    H,    amittuntur   $,Gb    expjnduntur   ZsE;    E   om    hom    quod .  .  .    in    hoc,    N    om    emittuntur . . ,    conferunt    quod. 


14  earum]  eorum  oEGWXc. 
5  homine]  hominem  «N. 


19   magnificentiae]  munificentiae  ?d.         20   emittuntur]  amittuntur  E,   omittuntur  N,  mittuntur  Vd. 
12  consecutione]  assecutione  NZ.         l3  constiluta]  constituenda  Z.         j8  advenire]   evenire  aDWXPc. 


Oommentaria  Ferrariensia 


•  Cf.  Commcnt. 
cap.  praec,  init. 


Cap.    lu, 

.  Th.  I,  7. 


*  Art.   3, 
art.  4. 


ad 


TERTio  *  ostenditur  quod  nec  divitiae  sunt  summum  ho- 
minis  bonum. 

I.  Et  arguitur  primo  sic.  Non  appetuntur  divitiae  nisi 
propter  aliud,  inquantum  utimur  eis  vel  ad  corporis 
sustentationem,  vel  ad  ahquid  aliud  huiusmodi.  Ergo  non 
sunt  summum  bonum,  quod  est  propter  se,  et  non  propter 
aliud  desideratum. 

Secundo.  Divitiae  in  hoc  maxime  conferiint  quod  ex- 
penduntur.  Ergo  earum  possessio  non  potest  esse  sum- 
mum  bonum.  -  Probatur  consequentia.  Quia  illarum  rerum 
possessio  non  potest  esse  summum  hominis  bonum  quae 
maxime  conferunt  homini  in  hoc  quod  emittuntur.  -  Ista 
ratio  particulariter  probat  de  divitiis  quas  Aristoteles,  I 
Polit.*,  artijiciales  vocat,  cuiusmodi  sunt  pecuniae. 

II.  Tertio.  Magis  laudabiHs  est  actus  liberalitatis  et  ma- 
gnificentiae  ex  hoc  quod  pecuniae  emittuntur,  quam  ex  eo 
quod  conservantur:  cuius  signum  est,  quod  ex  hoc  no- 
mina  harum  virtutum  sumuntur.  Ergo  fehcitas  in  pos- 
sessione  pecuniarum  non  consistit.  -  Probatur  conse- 
quentia.  Quia  actus  virtutis  laudabihs  est  ex  eo  quod  ad 
felicitatem  accedit. 

Ad  evidentiam  huius  rationis,  considerandum  est,  ex 
doctrina  Sancti  Thomae  IP  11'"',  q.  c.wu*,  quod  duo  sunt 
actus  liberalitatis  circa  pecuniam  habitam  :  unus  est  uti 
pecunia,  quod  in  ipsius  emissione  consistit;  alius  est 
conservare   ipsam    ad    idoneum    usum.    Inter    hos    actus. 


usus  pecuniae,  sive  eius  emissio,  est  principalis  :  utpote 
ad  quem  alius  ordinatur.  Idco  magis  laudabilis  est  usus 
pecuniae  quam  ipsius  conservatio.  Et  ex  hoc  vult  Sanctus 
Thomas  concludere  quod  possessio  pecuniarum  non  est 
felicitas.  Quia,  si  sic  esset,  tunc  esset  magis  laudabilis 
actus  liberalitatis  qui  est  conservare  pecunias,  quam  usus 
eius,  qui  est  emitlere  :  quia  tanto  actus  virtutis  est  lau- 
dabilis,  quanto  ad  felicitatem  accedit ;  conservatio  autem 
magis  accedit  ad  possessionem  pecuniae  quam  emissio, 
per  quam  aliquis  ab  ipsarum  possessione  recedit;  unde 
et  .\ristoteles,  IV  Eth.*,  ait  quod  usus  pecuniarum  in 
dando  et  erogando  consistere  videtur,  quia  capere  et 
conservare  magis  possessio  est.  Hoc  autem  copstat  esse 
falsum.  Idcirco  in  pecuniarum  possessione  felicitas  con- 
sistere  non  potest. 

Circa  illam  propositionem,  Nomina  liberalitatis  et 
muniftcentiae  *  trahuntur  ab  eo  quod  emittuntur  pecuniae, 
considerandum,  secundum  doctrinam  Sancti  Thomae  loco 
alleg:ito  *,  quod  hoc  nomen  liberalitas  convenienter 
ab  emissione  sumptum  esse  videtur :  quia,  cum  aliquis 
a  se  emittit  aliquid,  quodammodo  iliud  a  sua  custodia 
et  dominio  liberat,  et  animum  suum  ab  eius  affectu  li- 
berum  esse  demonstrat.  Hoc  idem  in  graeco  idiomate 
inspicere  possumus  :  dicitur  enim  liberalitas  latine  graece 
eleutheriotes  *,  quod  nomen  ab  hoc  verbo  eleutheroo  ** 
originem  ducit,  hoc  autem  verbum  latine    significat  libe- 


'  Cap.i,7;s.Th. 
1.  I. 


'  Cf.  text.  ct  var." 


Art.  j. 


EXsuOepotu. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XXX,  XXXL 


87 


Cap.    VI. 
Th    1.  10. 


Arl.  I. 


•  Vers.  46. 


l 


rum  facio,  quod  in   ipsa   emissione   pecuniarum  fit,  per  '  etiam  secundum  Boetium  *,  et  Tullium  in  Libro  rfe  Fmii>M5  *  vid.  infra,  d.  v. 


quam  a  suo  dominio  aliquis  eam  liberat. 

Adverte  quod  ista  ratio  dititert  a  priori :  quia  haec 
procedit  ex  ordine  actuum  liberalitatis,  et  ex  eorum  boni- 
tate  :  iila  autem  procedit  ex  utilitate  quae  homini  pro- 
venit  ex  pecuniis. 

III,  Quarto.  Homo  divitiis  melior  est  :  cum  ad  eius 
usum  ordinentur.  Ergo  etc.  -  Patet  consequentia.  Quia 
summum  hominis  bonum  oportet  homine  melius  esse. 

Quinto.  In  consecutione  divitiarum  maxime  locum 
habet  fortuna.  Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia.  Quia 
summum  hominis  bonum  tortunae  non  subiacet :  cum 
fortuita  absque  studio  rationis  eveniant ;  homo  autem 
per  rationem  proprium  finem  consequatur. 

2.  Circa  istam  propositionem,  Summum  hominis  bonum 
fortiinae  non  subiacet,  dubitatur.  Quia  Philosophus,  II 
Plij's.*,  ait  quod  fortuna  et  felicitas  circa  idem  esse  vi- 
dentur. 

Respondetur  ex  doctrina  Sancti  Thomae  Quarto,  d. 
XLix,  q.  1*,  q'  1,  ad  5,  quod  fortuna  et  felicitas  sunt  qui- 
dem  circa  idem  subiectum,  quia  utraque  non  nisi  in 
rationalibus  esse  potest :  non  autem  sunt  circa  idem 
obiectum,  quia  fortuna  est  eorum  quae  propter  aliud 
agitntur,  quando  aliquid  praeter  intentionem  accidit ; 
felicitas  autem  non  ad  aliud  ordinatur,  et  est  quae  ab 
omnibus  intenditur. 

IV.  Se.xto.  Divitiae  involuntarie  amittuntur  ;  malis  eve- 
nire  possunt,  qui  summo  bono  carere  debent ;  et  sunt 
instabiles.  Ergo  etc. 

Adverte,  circa  primam  conditionem  hic  positam,  quod 
de  ratione  summi  boni  est  quod  per  violentiam  alicui 
detrahi  non  possit :  cum,  praeter  Lcgem  Evangelicam, 
quae  ponit  beatam  vitam  aeternam  esse,  ut  patet  Matth.  25*, 


X.  7>  8; 

1. 15. 


Bonorum  et  Malo?-um,  ac  etiam  secundum  Aristotelem  I 

Ethicorum*,  felicitas  sit  bonum  per  se  sufficientissimum,   ■  C»p. 

et  per  consequens  stabile  ac  perpetuum.  Nam,  ut  Tullius   '' 

ibidem  *  ait,  si  aliquid  sit  esse  beatum,  id  oportet  totum  '  Lib.  11.  cap 

poni    in   potestate   sapientis :  nam,  si  amitti   vita    beata  ""''"'  ^  *^' 

potest,  beata   esse   non  potest.  Sanctus  Thomas  etiam,  1* 

II",  q.  v,  a.  4,  probat  beatitudinem   amitti  non  posse,  si 

fuerit  perfecta.    Idcirco,  si  divitiae    amitti  per   violentiam 

possunt,  in  ipsis  felicitas  consistere  non  poterit,  et  earum 

possessio  longe  est  a  beatitudine  aliena. 

V.  Sed  quod  in  divitiis  consistat  felicitas,  arguitur  cx 
duobus.  Primo,  quia  ex  V  Ethicorum  *  habetur  quod  nu- 
misma  ad  hoc  est  inventum  ut  sit  fdeiussor  habendi 
quodcumque  homo  voluerit.  Constat  autem,  secundum 
Boetium,  III  de  Consol.*,  quod  felicitas  est  status  omnium  '  Prosa  n. 
bonorum  aggregatione  perfectus. 

Secundo,  quia  Aristoteles,  I  Polit.  *,  ait  quod  desiderium 
circa  pecunias  et  divitias,  scilicet  artificiales,  est  infnittim. 
Hoc  autem  ad  summum  bonum  pertinere  videtur,  ut  eius 
desiderium  sit  infinitum. 

2.  Ad  haec  respondet  Sanctus  Thomas  I"  W",  q.  n,  a.  1  *. 
Ad  primum  quidem,  quod  intendit  Aristoteles  pecunia 
haberi  posse  omnia  venalia,  non  autem  simpliciter  omnia: 
quia  spiritualia  bona,  quae  venalia  non  sunt,  pecunia 
haberi  non  possunt. 

Ad  secundum  ait  quod  aliter  est  infinitum  desiderium 
pecuniarum,  et  aliter  desideriuvi  summi  boni.  Quia  quando 
habentur  quaecumque  temporalia,  contemnuntur,  et  alia 
appetuntur :  eo  quod  magis  eorum  insufficientia  cogno- 
scatur  cum  habentiir.  Summum  autem  bonum,  quanto 
perfectius  possidetur,  tanto  magis  amatur.  Ideo  ratio 
nulla   est. 


*  Cap.  V,  14; 
Th.  1.  9. 


"   Loc.  cit.,  10; 
8.  Th.  1.  8. 


Ad  2,  3. 


-^V«S>'^Il%JW-^ 


CAPITULUM  TRIGESIMUM  PRIMUM 

QUOD  FELICITAS  NON  CONSISTIT  IN  POTENTIA  MUNDANA. 


riMiLiTER  autem  nec  mundana  potentia 

summum  hominis  bonum  esse  potest: 

cum  etiam  in  ea  obtinenda  plurimum 

fortuna  possit;  et  instabilis  sit;  et  non 

subiaceat  hominis  voluntati;  et  plerumque  malis 

adveniat;  quae   summo   bono   repugnant,  ut  ex 

•cap.xxvmsqq.  pracmissis  *  patet. 

Item.  Homo  maxime  dicitur  bonus  secundum 
quod  ad  summum  bonum  attingit.  Secundum 
autem  quod  habet  potentiam,  non  dicitur  neque 
bonus  neque  malus:  non  enim  est  bonus  omnis  qui 
potest  bona  facere;  neque  malus  est  aliquis  ex  hoc 
quod  potest  mala  facere.  Summum  igitur  bonum 
non  consistit  in  hoc  quod  est  esse  potentem. 

Adhuc.  Omnis  potentia  ad  alterum  est.  Sum- 
mum   autem  bonum  non  est  ad   alterum.   Non 
est  igitur  potentia  summum  hominis  bonum. 
Amplius.  Illud  quo  quis  potest  et  bene  et  male 


*  Cf.  definiiio- 
iiem  Virtuiis,  I' 
II",  LV,  4. 


I.  2. 


uti,  non  potest  esse  summum  hominis  bonum: 
melius  enim  est  qno  milliis  male  itti  potest  *.  Po- 
tentia  autem  aliquis  bene  et  male  uti  potest:  nam 
potestates  rationales   ad  opposita  snnt*.  Non  est  '.^"'s-^Th'''^ 

s  igitur  potestas  humana  summum  hominis  bonum. 

Praeterea.  Si  alicjua  potestas  est  summum  bo- 

num,  oportet  illam  esse  perfectissimam.  Potestas 

autem    humana    est    iinperfectissima:    radicatur 

enim  in  hominum  voluntatibus  et  opinionibus, 

10  in  quibus  est  maxima  inconstantia.  Et  quanto 
maior  reputatur  potestas,  tanto  a  pluribus  de- 
pendet:  quod  etiam  ad  eius  debilitatem  pertinet; 
cum  quod  a  multis  dependet,  destrui  multipli- 
citer  possit.  Non  est  igitur  in  potestate  mundana 

15  summum  hoiuinis  bonum. 

Felicitas  igitur  hominis  in  nullo  exteriori  bono 
consistit:  cum  omnia  e.xteriora  bona,  quae  dicun- 
tur  bona  /ortiinae,  sub  praedictis  *  contineantur. 


9   bonum  attingit]  pertingit  NZ, 


10   neque  om    GNZPc. 


I  mundana]  in  tnundana  DPc.  3  etiam  Ita  N,  et  XZ,  om  ceteri, 
1 3  mala  facerej  male  facere  vel  malefacere  BCHWX,  malum  facere  b ;  lac.  N. 

I I  maior  Ita  NZ ;  magis  ceteri.         1 3  cum  . . .  possit]  quia  . . .  potest  NZ.         14  mundana]  huroana  mundana  W,  humana  Pc.         1 5  bonumj 
ponendum  addit  Z. 


A  cap»  xxviiu 


Commentaria  Ferrariensis 


•  ct.  Comment.    /^UARTO  *    ostcnditur   quod   nec    in    mundana  potentia 
cap.  pracc,  init,    v^   summum  hominis  bonum  esse  potest. 

Et  arguitur  primo  sic.  In  ea  obtinenda  fortuna    plu- 
rimum  potest ;  et  est  instabilis ;  et  non  subiacet  hominis 


voluntati;  et  plerumque  malis  advenit;  quae  omnia  summo 
bono  repugnant.  Ergo  etc. 

Advertendum,  ex  I"  II",  q.  n,  a  4,  quod  ad  beatitu- 
dinem  per  principia  intrinseca  homo  ordinatur:  cum  ad 


88 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XXXI,  XXXII. 


•  S.  Th.   1.  14 : 
Didotlib.IV.xii. 


ipsam  naturaliter  ordinetur.  Ideo  bene  ex  eo  quod  aliqua 
bona  ab  extrinseco  tantum  proveniunt,  et  praesertim  a 
fortuna,  concluditur  illud  summum  non  esse  hominis 
bonum,  et  in  ipso  beatitudinem  non  consistere. 

Secundo.  Si  sic  esset,  homo  diceretur  bonus  secundum 
quod  habet  potentiam  :  quia  homo  maxime  dicitur  bonus 
secundum  quod  ad  summum  bonum  attingit.  Sed  hoc 
est  falsum  :  quia  non  est  bonus  omnis  qui  potest  bona 
facere.  Ergo  etc. 

.  Tertio.  Omnis  potentia  est  ad  alterum.  Non  autem 
summum  bonum.  Ergo  etc. 

Adverte  quod  potestas,  ut  patet  V  Metaph.*,  habet 
rationem  principii.  Principium  autem  ad  alterum  dicitur  : 
scilicet  ad  id  quod  est  a  principio.  Ideo  bene  hic  dicitur 
quod  potentia  ad  alterum  est. 

Quarto.  Potentia  quis  potest  bene  et  male  uti :  cum 
potentiae  rationales  ad   opposita   sint.    Hoc   autem  repu- 


gnat  summo  hominis  bono. 


Ergo  etc. 


Quinto.    Potestas    humana    est    imperfectissima :    quia 

radicatur    in    hominum    voluntatibus    et   opinionibus,    in 

*  Cf.  text.  et  var.   quibus  est  maxima  inconstantia.  Et  quanto  magis*  repu- 

tatur,  tanto  a  pluribus  dependet,  et  consequenter  multi- 


pliciter  destrui  potest.  Ergo  etc.  -  Patet  consequentia. 
Quia  si  aliqua  potestas  est  summum  bonum,  oportet 
iliam  esse  perfectissimam. 

Concludit  ex  supra  dictis  Sanctus  Thomas  universaliter 
quod  in  nullo  bono  exteriori  consistit  felicitas  liominis : 
cum  omnia  taiia  bona  sub  praedictis   contineantur. 

11.  Contra  hanc  conclusionem  argui  potest :  tum  quia 
per  potestatem  homines  sunt  Deo  proximi ;  tum  quia  per 
potentiam  sufiicit  quis  sibi  et  aliis. 

Sed  nuUum  istorum  convincit.  Non  quidem  primum: 
quia,  ut  inquit  Sanctus  Thomas  loco  praeallegato,  ad  1, 
non  sufficit  ad  beatitudinem  quod  homo  appropinquet  ad 
Deum  quantum  ad  potestatem,  sed  requiritur  etiam  quod 
appropinquet  quantum  ad  bonitatem.  Quod  non  convenit 
homini  ex  humana  potentia,  cum  illa  possit  bene  et  male 
uti:  Deus  autem  non  possit  sua  potestate  nisi  bene  uti, 
cum  sua  potestas  sit  sua  bonitas. 

Non  etiam  secundum  urget.  Quia  non  sufficit  ad  beati- 
tudinem  quod  aliquis  sit  in  aliquibus  sufficiens  sibi  et 
aliis  :  sed  exigitur  quod  id  quo  sufficit  sibi  et  aliis,  se 
habeat  tantum  ad  bonum,  non  autem  ad  bonum  et 
malum,  sicut  est  in  potentia  mundana. 


-'vfSi^^IS;®^^ 


*  Cf.  cap.  praec, 
init. 


CAPITULUM  TRIGESIMUM  SECUNDUM 

QUOD  FELICITAS  NON  CONSISTIT  IN  BONIS  CORPORIS. 


|UOD  autem  nec  in  corporis  bonis,  cuius- 
modi  sunt  sanitas,  pulcritudo  et  robur, 
sit  hominis  summum  bonum,  per  si- 
milia  *  maiiifeste  apparet.  Haec  enim 
etiam  bonis  et  malis  communia  sunt;  et  instabilia  s 
sunt;  et  voluntati  non  subiacent. 

Praeterea.  Anima  est  melior  corpore,  quod  non 
vivit,  nec  praedicta  bona  habet,  nisi  per  animam. 
Bonum  igitur  animae,sicut  intelligere  et  alia  huius- 
modi,  est  melius  quam  bonum  corporis.  Non  est  lo 
igitur  corporis  bonum  summum  hominis  bonum. 


Adhuc.  Haec  bona  sunt  homini  et  aliis  ani- 
malibus  communia.  Felicitas  autem  est  proprium 
hominis  bonum  *.  Non  est  igitur  in  praemissis 
bonis  hominis  felicitas. 

Amplius.  Multa  animalia,  quantum  ad  bona 
corporis,  sunt  homine  potiora:  quaedam  enim 
sunt  velociora  homine,  quaedam  robustiora,  et 
sic  de  aliis.  Si  igitur  in  his  esset  summum  ho- 
minis  bonum,  non  esset  homo  optimum  anima- 
lium :  quod  patet  esse  falsum.  Non  est  igitur  fe- 
licitas  humana  in  bonis  corporis  consistens. 


5  etiam  om  NZi>.         6  sunt  om  GNZ.         7  quod]  quia  GNZ. 


•  I  Elh.,  VII.   9 
sqq.  s.  Th.  I.  lo. 


Commentaria  Ferrariensis 


*  Cf.  Comment. 
cap.  xxvii,   init. 

•  Cic.  11  de  Fin., 
cap.  XI,  §  35. 


•Cap.n,8;8.Th. 
1.  i. 


Viso  quod  feHcitas  non  consistit  in  bonis  fortunae,  vult 
ostendere  Sanctus  Thomas  quod  nec  in  bonis  corporis, 
cuiusmodi  sunt  sanitas,  pulcritudo,  robur,  et  huiusmodi, 
consistit*:  quemadmodum  Carneades  Academicus  existi- 
mavit  *. 

I.  Probatur.  Tum  quia  haec  bona  sunt  bonis  et  raalis 
communia;  et  instabilia  sunt;  et  voluntati  non  subiacent. 

Tum  quia  bonum  animae  est  melius  bono  corporis: 
sicut  anima  est  melior  corpore. 

Tum  quin  huiusmodi  bona  sunt  homini  et  aliis  ani- 
malibus  communia. 

Tum  quia,  cum  multa  animalia,  quantum  ad  bona 
corporis,  sint  homine  potiora,  sunt  enim  quaedam  ipso 
velociora,  et  quaedam  robustiora,  et  sic  de  aliis:  sequeretur 
quod  homo  non  esset  optimum  animalium. 

II.  Sed  circa  tertiam  rationem  dubitatur:  quia  videtur 
magis  ex  illo  assumpto  oppositum  concludi.  Quanto  enim 
bonum  est  communius,  tanto  est  divinius:  ut  dicitur  I  Ethi- 
corum  *.  Ergo,  si  bonum  corporis  est  communius  quam 
quodcumque  aliud  bonum  spirituale  hominis,  utpote  et 
homini  et  bruto  conveniens,  sequitur  quod  sit  divinius. 
Et  sic  raagis  in  ipso  consistit  felicitas  quam  in  bono  spi- 
rituali. 


2.  Gontra  etiam  conclusionem  arguitur  a  quibusdam. 
Primo.  Sanitas  conservat  esse.  Ergo  est  optimum:  sicut 
et  aegritudo  pessima  est,  quia  tollit  esse. 

Secundo.  Sanitate  remota,  removetur  omne  hominis 
bonum.  Ergo  etc. 

Tertio.  Omnium  terribilissimum  est  mors*.  Ergo  sum- 
mum  appetibilium'  est  vivere:  per  locum  a  contrariis. 
Ergo  etc. 

III.  Ad  primum  horum  respondetur,  ex  ddctrina  Sancti 
Thomae  in  IV  Sent.,  eodem  articulo  *,  ad  3,  quod  pro- 
positio  assumpta  habet  veritatem  de  communi  secundum 
participationem  unius  et  eiusdem  rei  secundum  numerum  : 
quod  enim  est  communius  isto  modo,  est  divinius;  sicut 
divina  natura  est  cornmunis  omnibus,  inquantum  omnes 
ipsa.  secundum  aliquam  similitudinem  participant.  Non 
autem  habet  veritatem  de  communi  secundum  praedica- 
tionem,  quo  modo  bonum  corporis  est  communius  quam 
bonum  spirituale  hominis.  Ideo  ratio  non  infringit  pro- 
positum. 

2.  Ad  primum  contra  conclusionem  dicitur  quod  magis 
concludit  oppositum.  Tum  quia  ex  eo  quod  sanitas  ad 
conservationem  esse  ordinatur,  sequitur  quod  non  sit 
summum  bonum.  -  Tum  quia  nec  ipsa  conservatio  hu- 


III£M.,  VI,  6; 
.  Th  ,  I.  14. 


'  Dist.  XLix,  q.  i, 
a.  I.  qii*  I.  - 
\^id.  supra  cap. 
XXX,   n.  III,  3. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XXXII,  XXXIII,  XXXIV. 


89 


mani  esse  potest  esse  ultimus  finis  humanae  voluntatis 
et  rationis.  Quod  ostendit  Sanctus  Thomas  P  11",  q.  11,  5, 
quia  impossibile  est  quod  rei  ordinatae  ad  aliud  sicut  ad 
Jinem,  conservatio  in  esse  sit  eius  ultimus  Jinis.  Mani- 
festum  est  autem  quod  homo  ordinatur  ad  aliud  sicut 
finem:  cum  ipse  non  sit  summum  bonum.  Ad  rationem 
ergo,  negatur  consequentia. 


Ad  secundum,  negatur  assumptum.  Immo,  etiam  sani- 
tate  remota,  remanent  multa  bona  hominis:  puta  bonum 
intellectus,  et  bonum  virtutis. 

Ad  tertium  dicitur  quod  mors  est  omnium  terribilis- 
simum  inter  mala  corporalia.  Ideo  nihil  aUud  sequitur  nisi 
quod  vivere  est  summum  appetibilium  inter  bona  corpo- 
ralia:  non  autem  quod    sit  summum  bonum   simpliciter. 


-^^wfE^al&Sv^ 


CAPITULUM  TRIGESIMUM  TERTIUM 

OUOD  FELICITAS  HUMANA  NON  CONSISTIT  IN  SENSU. 


|r  ER  eadem  etiam   apparet    quod   neque 
summum  hominis  bonum  est  in  bonis 
sensitivae  partis.  Nam  haec  etiam  bona 
sunt  homini  et  aliis  animalibus  com- 
munia. 

Item.  Intellectus  est  melior  sensu.  Bonum 
igitur  intellectus  est  melius  quam  bonum  sensus. 
Non  igitur  summum  hominis  bonum  in  sensu 
consistit. 

Adhuc.  Maximae  delectationum  secundum  sen- 
sum  sunt  in  cibis  et  venereis,  in  quibus  opor- 
teret  esse  summum  bonum,   si   in   sensu   esset. 


Non  est  autem  in  his  *.  Non  est  igitur  in  sensu 
summum  hominis  bonum. 

Amplius.  Sensus  diliguntur  propter  utilitatem, 
et  propter  cognitionem.  Tota  autem  utilitas  sen- 

s  suum  ad  corporis  bona  refertur.  Cognitio  autem 
sensus  ad  intellectivam  ordinatur :  unde  ani- 
malia  intellectu  carentia  non  delectantur  in  sen- 
tiendo  nisi  per  comparationem  ad  utilitatem  ad 
corpus  pertinentem,  secundum  quod  per  sensus 

o  cognitionem  consequunturcibos  vel  venerea.  Non 
est  igitur  in  parte  sensitiva  summum  hominis 
bonum,  quod  est  felicitas. 


Cap.  XXVII. 


1   eadem  etiam]  haec  etiam  eadem  NZ.         4  etiam  om  Z.         10  delectationum]  delectationes  GPc  et  supra  ras.  N. 

1   Non  est  autem  Ita  NZP;  Nihil  autem  est  b,  Nihil  autem  (in  his)  est  G,  Nihil  est  autem  ceteri.         7  non  delectantur  in  senliendo  nisi]  in 
sciendo   delectantur   non   nisi  aV  et  igitur  pro  nisi  X ;  in  sentiendo  non  delectantur  nisi  D.         9  secundum   quod]  sed  aDXY. 

Commentaria  Ferrariensis 


XXVII,  init. 


PosTQUAM   ostendit  Sanctus  Thomas   quod   felicitas  non 
consistit  in  bonis  fortunae  neque  in  bonis  corporis,  vult 
Ct.  Comm.cap.   nunc  ostendere  quod  in  nuUa  animaeoperatione  consistit*'. 
I.  Et  primo,  ostendit  quod  summum  hominis  bonum  non 
est  in  bonis  sensitivae  partis. 

Probat  autem  hoc,  tum  quia  haec  sunt  homini  et  brutis 
communia. 

Tum  quia  bonum  intellectus  est  melius  bono  sensus: 
sicut  intellectus  est  melior  sensu. 

Tum  quia  oporteret  esse  summum  bonum  in  cibis  et 
venereis:  cum  maximae  delectationes  secundum  sensum 
in  illis  sint. 


1  Initio  Commenti  in  cap.  xxvii,  uhi  Fcrrariensis  se  ad  lioc  capituium  refcrt, 
sic  habetur:  ''Quarto,  quod  non  in  bonis  animi,  guanluiji  ad  aliquas  animae 
operationes  ^, .  vid.  ctiam  infra  Comm.  c.  xxxvu,  i. 


Tum  quia  sensus  diliguntur  propterutilitatem,  et  propter 
cognitionem.  Utilitas  autem  ista  ad  corporis  bona  refertur; 
et  cognitio  sensitiva  ad  intellectivam  ordinatur. 

II.  Advertendum,  secundum  doctrinam  Sancti  Thomae 
P  IP^,  q.  iii,  a.  3,  quod  licet  in  operatione  sensuum  non 
consistat  essentialiter  beatitudo,  ipsa  tamen  aliquo  modo  ad 
hominis  beatitudinem  pertinet.  Ad  imperfectam  enim  bea- 
titudinem,  qualis  in  hac  vita  haberi  potest,  antecedenter 
concurrit,  inquantum  operatio  intellectus  operationem 
sensus praeexigit.  Ad  perfectam  autem  beatitudinem,  qualis 
habetur  in  patria,  concomitanter  se  habet:  qiiia  secundum 
Augustinum,  in  Epistola  ad  Didscorum*,  post  resurrectio-  *Ep. cxvm.cap. 
nem,  e.v  animae  beatitudine  Jiet  quaedam  redundantia  ad  459)."  •"'"""' 
corpus  et  ad  sensiis  coiporeos,  ut  in  suis  operationibus 
perjiciantur. 


CAPITULUM  TRIGESIMUM  QUARTUM 

QUOD  ULTIMA  HOMINTS   FELICITAS 
NON    CONSISTIT  IN   ACTIBUS  VIRTUTUM  MORALIUM. 


ippARET  autem  quod  nec  in  operationi- 
bus  moralibus  consistit  ultima  felicitas 
hominis. 

Felicitas  enim  humana  non  est  ad 
ulteriorem  finem  ordinabilis,  si  sit  ultima.  Omnes 
autem  operationes  morales  sunt  ordinabiles  ad 
aliquid  aliud.  Quod  patet  ex  his  quae  inter  eassunt 


praecipuae.  Operationes  enim  fortitudinis  quae 
sunt  in  rebus  bellicis,  ordinantur  ad  victoriam  et 
ad  pacem :  stultum  enim  esset  propter  se  tantum 
bellare*.  Similiter  operationes  iustitiae  ordinantur 
ad  pacem  inter  homines  servandam,  per  hoc 
quod  unusquisque  quiete  quod  suum  est  pos- 
sidet.  Et  similiter  patet   in  omnibus   aliis.  Non 


*  X  Ethic,   VII, 
6;  s.  Th.,  I.  II. 


1    Apparet  autem]  Patet  ergo  NZ,  Patet  autem  EG,  Patet  etiam  b.  operationibus]  operibus  NZ.  2   felicitas  post  hominis  NZ;  EG 

legunt   felicitas    humana.  Non   est    enim  ad  etc. 

4  ordinantur . . .  servaridam  Ita  NZ  et  conservandam  b;  inter  homines  ordinantur  ad  pacem  servandam  EGX,  ad  servandam  pacem  inter 
homines  ordinantur  ceteri. 


SUUHA    QONTHA    GeNTILES    D,    ThOMAE    ToM.    II. 


13 


9° 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XXXIV. 


est  igitur  in  operationibus  moralibus  ultima  ho- 
minis  felicitas. 

Adhuc.  Virtutes  morales  ad  hoc  sunt  ut  per 
eas  conservetur  medium  in  passionibus  intrin- 
secis  et  exterioribus  rebus.  Non  est  autem  pos-  s 
sibile  quod  modificatio  passionum  vei  rerum  ex- 
teriarum  sit  ultimus  finis  humanae  vitae:  cum 
ipsae  passiones  et  exteriores  res  sint  ad  aliud  or- 
dinabiles.  Non  est  igitur  possibile  quod  in  actibus 
virtutum  moralium   sit  ultima  hominis  felicitas.  ■« 

Amplius.  Cum  homo  sit  homo  ex  eo  quod 
est  rationem  habens,  oportet  quod  proprium  eius 
bonum,  quod  est  felicitas,  sit  secundum  id  quod 
est  proprium  rationi.  Magis  autem  est  proprium 
rationis  quod  ipsa  in  se  habet,  quam  quod  in  '5 
alio  facit.  Cum  igitur  bonum  moralis  virtutis  sit 
quoddam  a  ratione  in  rebus  aliis  a  se  institutum, 
non  poterit  esse  optimum  hominis,  quod  est  fe- 
licitas:  sed  magis  bonum  quod  est  in  ipsa  ra- 
tione  situm.  =o 


Item.  Ostensum  est  supra  *  quod  finis  omnium 
rerum  ultimus  est  assimilari  ad  Deum.  Illud  igi- 
tur  secundum  quod  homo  maxime  assimilatur 
Deo,  erit  eius  felicitas.  Hoc  autem  non  est  se- 
cundum  actus  morales:  cum  tales  actus  Deo  at- 
tribui  non  possint  nisi  metaphorice;  non  enim 
Deo  convenit  habere  passiones,  vel  aliqua  huius- 
modi,  circa  quae  sunt  actus  morales.  Non  est 
igitur  ultima  felicitas  hominis,  quae  est  ultimus 
eius  finis,  consistens  in  actibus  moralibus. 

Praeterea.  Felicitas  est  proprium  hominis  bo- 
num*.  lilud  igitur  quod  est  maxime  proprium  ho- 
minis  inter  omnia  bona  humana  respectu  aliorum 
animalium,  est  in  quo  quaerenda  est  eius  ultima 
felicitas.  Huiusmodi  autem  non  est  virtutum  mo- 
ralium  actus:  nam  aliqua  animalia  aliquid  partici- 
pant  vei  liberalitatis  vel  fortitudinis ;  intellectualis 
autem  actionis  nullum  animal  aliquid  participat. 
Non  est  igitur  ultima  hominis  felicitas  in  actibus 
moralibus. 


Cap.  XIX. 


'  I   Elh..  VII,   p 
sqq.;  s.Th.l.io. 


1     hominis  felicilas]  felicitas    hominis    constituta  NZ;  constituta   etiam  b.  3  Adhuc . . .  lo  felicitas  (totutn  argumentum)  hom  om  EG. 

4   conservetur]  servetur  NZ.  passionibus]  possessionibus  aX;   item    6  possessionum   et  8   possessiones  aXY.  14   autem  post  est  aDY. 

l6  sit  om  aEGXcd.         17  quoddam]  quiddam  oE,  quodam  Z.         institutum]  constiiutum  WZ,  constitute  N. 

8  circa  quae  sunt  actus  Ita  DNZsGt;  circa  actus  EG,  quae  sunt  circa  actus  ceteri.  l3  omnia  bona  humana]  bona  humana  NZ,  bona 
omnia  b.         16  aliqua  Ita  NZ;  alia  ceteri. 

Commentaria   Ferrariensis 


•  Cf.  Commcnt. 
cap.  praec,  n.  1, 
init. 


VI,  i04fDidot); 
Cic.  de  Fin.,  II, 
cap.  XI,  S  3^ 


*  Cap.  VII.  VIII ; 
s.  Th.,  1.10  sqq. 


SECUNDO  *   ostendit    quod    ultima  felicitas  hominis   non 
consi.itit   in  operationibtis  moralibus,  idest   in  actibus 
virtutum  moralium  :  ut  Diogenes  Cynicus  posuit,  et  Stoico- 

Diog._Laert.,    rum    SChola  *. 

I.  Et  arguit  primo  sic.  Omnes  morales  operationes  sunt 
ordinabiles  ad  aliud:  sicut  actus  fortitudinis  ad  victoriam 
et  pacem,  et  actus  iustitiae  ad  servandam  pacem  inter 
homines.  Ergo  in  ipsis  non  est  ultima  hominis  felicitas. 
—  Probatur  consequentia.  Quia  felicitas  humana  non  est 
ad  ulteriorem  finem  ordinabiHs,  si  sit  ultima. 

Circa  probationem  consequentiae.advertendum  est  quod, 
secundura  mentem  Aristotelis  X  Ethic.*;  et  Sancti  Thomae, 
ibid.  lect.  12;  et  in  QQ.  de  Virtut.,  q.  i,  a.  5,  ad  8;  et 
III  Sent.,  d.  XXXIV,  q.  i,  a.  4;  et  chirius  Verit.,  q.  xiv,  a  2, 
duplex  est  humana  felicitas  :  una  scilicet  activa  sive  civilis, 
quae  consistit  primo  in  actu  prudentiae,  quo  homo  et 
se  et  alios  gubernat,  et  secutidario  in  actibus  aliarum 
virtutum  moralium ;  alia  speculativa,  quae  est  actus 
sapientiae,  scilicet  contemplatio  summae  veritatis.  Quia 
autem  activa  felicitas  ad  speculativam  ordinatur  veluti 
quaedam  eius  dispositio,  ideo  non  est  simpliciter  uJtima 
felicitas :  licet  sit  summum  bonum  in  genere  vitae  activae 
et  civilis.  Propter  hoc  ergo  dixit  Sanctus  Thomas  hoc 
loco  quod  felicitas  humana  non  est  ordinabilis  ad  aliud 
si  sit  ultima,  ut  praeservaret  se  a  felicitate  activa  et 
civili,  quae  quidem  est  aliqua  hominis  felicitas,  sed  est 
ad  aliam  ordinata,  et  non  est  ultima.  -  Simili  ratione 
in  principio  capituli  proposuit  quod  ultima  felicitas 
hominis  non  consistit  in  operationibus  virtutum  mora- 
lium :  ut,  inquam ,  daret  intelligere  quod  non  negat 
aliquam  felicitatem  humanam  in  actibus  huiusmodi  vir- 
tutum  consistere;  sed  quod  negat  in  illis  ultimam  felici- 
tatem  esse,  quae  est  simpliciter  summum  hominis  bonum, 
et  non  solum  in  aliquo  genere. 

II,  Secundo.  Modificatio  passionum  vel  rerum  exterio- 
rum  non  potest  esse  ultimus  finis  humanae  vitae:  cum 
ipsae  passiones  et  res  extcriores  sint  ad  aliud  ordinabiles. 
Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia.  Quia  virtutes  morales 
ad  hoc  sunt  ut  per  eas  in  huiusmodi  medium  conservetur. 

Adverte,  ex  doctrina  Sancti  Thomae  in  plerisque  locis, 
praesertim  1"  W,  q.  lx,  a.  2,  quod  virtutes  morales  distin- 


guuntur  quia  quaedam  sunt,  sicut  circa  materiam,  circa 
passiones,  sicut  temperantia  circa  concupiscentias:  quae- 
dam  vero  sunt  circa  operationes,  sicut  iustitia  circa  emptio- 
nes,  venditiones,  commutationes,  et  huiusmodi.  Ideo  hic 
dicitur  quod  virtutes  morales  ad  hoc  sunt  ut  per  eas  con- 
servetur  medium  in  passionibus  intrinsecis,  quae  scilicet 
sunt  motus  appetitus  sensitivi,  non  autem  extrinsecus 
dumtaxat  illatae ;  et  exterioribus  operationibus,  et  rebus 
circa  quas  huiusmodi  exteriores  operationes  sunt. 

III.  Tertio.  Bonum  moralis  virtutis  est  quoddam  a  ratione 
in  rebus  aliis  a  se  institutum.  Ergo  non  est  optimum 
hominis,  quod  est  felicitas.  -  Probatur  consequentia.  Quia 
proprium  hominis  bonum  est  secundum  id  quod  est 
proprium  rationi:  cum  homo  sit  homo  ex  eo  quod  est 
rationem  habens.  Magis  autem  proprium  rationis  est  quod 
ipsa  in  se  habet,  quam  quod   in  alio  facit. 

Advertendum,  ex  Sancto  Thoma,  III  Sent.,  d.  xxxiii*, 
a.  1,  qu"  1  et  2,  quod  bonum  virtutis  moralis  est  bonum 
rationis,  idest,  bonum  quod  est  ratione  reguJatum :  nam 
ratio  dirigit  et  regulat  omnes  actus  humanos ;  et  in  tantum 
aliquis  actus  humanus  est  bonus,  in  quantum  rationi  con- 
formatur.  Ideo  hic  dicitur  quod  bonum  moralis  virtutis 
est  bonum  a  ratione  in  aliis  a  se  institutum :  quia  vide- 
licet  in  motibus  appetitus  et  operationibus  quae  a  virtute 
morali  moderationem  accipiunt,  quae  sunt  alia  a  ratione, 
attenditur  bonum  ex  ordine  ad  rationem ;  et  ipsi  actus 
qui  a  virtute  morali  producuntur,  qui  sunt  a  ratione 
extrinseci,  sunt  boni  inquantum  rationi  conformantur. 

IV.  Quarto.  Illud  secundum  quod  homo  maxime  assimi- 
latur  Deo,  est  eius  felicitas:  cum  finis  omniura  rerura  sit 
Deo  assimilari,  ut  ostensum  est  supra.  Hoc  autem  non 
est  secundum  actus  morales:  cum  tales  actus  Deo  non 
conveniant  nisi  metaphorice,  eo  quod  ipsi  non  conveniant 
passiones  vel  aliqua  huiusmodi  circa  quae  sunt  actus  mo- 
rales.  Ergo  etc. 

Advertendum  hoc  loco  quod,  licet  summum  bonum 
aliarum  rerum  '  consistat  in  aliquo  bono  ad  quod  per 
propriam  operationera  perveniunt,  puta  in  gravi  esse  deor- 
sum;  hoc  tamen  in  homine  esse  non  potest.  Quia  quod 
in  illis  est  summum  bonum,  in  Deo  formaliter  non  in- 
ventum,  est   id  in  quo    raaxime    Deo    assimilari    possunt. 


Qu.t. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XXXIV,  XXXV. 


91 


•  Cap 
s.  Th. 


VI[|. 

1.  12. 


*C«p.  xcii,  xciii 


•  Qu.  I. 


Loc.  cit. 


In  homine  autem  non  est  sic.  Nam  praeter  assimilationem 
ad  Deum  tanquam  ad  exemplar,  quantum  ad  ea  quae 
Deo  formaliter  non  conveniunt;  habet  in  se  unde  illi  as- 
similetur  secundum  eandem  rationem  operationis  supre- 
mae  quae  Deo  convenit,  scilicet  secundum  intelhgere  et 
velle,  secundum  quae  creatura  maxime  Deo  appropinquat. 
Ideo  optime  arguit  Sanctus  Thomas  uhimam  hominis  fe- 
hcitatem  non  consistere  in  operationibus  morahbus,  ex 
eo  quod  per  ipsas  homo  non  maxime  Deo  assimilatur, 
cum  illae  Deo  non  conveniant,  sed  aha  habeat  in  se  per 
quae  magis  appropinquat  ad  Deum  et  ilh  magis  assimi- 
latur,  scihcet  intelhgere  et  velle,  quae  etiam  sunt  nobi- 
lissimae  operationes  divinae.  Unde  et  Aristoteles,  X  Eth.  *, 
ostendit  in  contemplatione  maxime  consistere  hominis 
felicitatem  quia  dii,  qui  beati  sunt,  hanc  solam  operatio- 
nem  habent,  non  autem  morales  operationes:  ideo  secun- 
dum  illam  maxime  homines  diis  similes  sunt. 

V.  Sed  occurrit  unum  dubium.  Videtur  enim  hic  velle 
Sanctus  Thomas  quod  nullae  virtutes  morales  Deo  proprie 
conveniant,  sed  tantum  metaphorice.  Hoc  autem  in  primo 
libro  *  dixit  verum  esse  de  virtutibus  moralibus  quae  sunt 
circa  passiones :  sed  de  iis  quae  circa  operationes  sunt,  ut 
sunt  iustitia  et  liberaiitas,  vult  quod  proprie  Deo  conveniant. 

Respondetur,  ex  iis  quae  ibidem  dicit  Sanctus  Thomas; 
et  Prima,  q.  xxr,  a.  1  ;  1"  IP^,  q.  lxi,  a.  5 ;  item  IV  Sent., 
d.  XLvi*,  a.  1,  quod  huiusmodi  virtutes  morales  quae  sunt 
circa  actiones,  dupliciter  accipi  possunt:  scilicet  secundum 
quod  circa  civiles  actiones  humanas  sunt;  et  secundum 
quod  absolute  et  communiter  circa  actiones  versantur. 
Primo  modo  non  conveniuntDeo,ut  dicitur  X Ethicorum* : 
iustitia  enim  humana  est  circa  emptiones  et  venditiones 
ac  depositiones  et  huiusmodi;  similiter  liberalitas  circa 
dationes  pecuniarum  et  huiusmodi ;  quae  non  attribuuntur 
Deo  proprie.  Et  sic  intelligit  Sanctus  Thomas  hoc  loco.  — 
Secundo  autem  modo  Deo  conveniunt.  Et  sic  intellige  supe- 
rius  primo  libro.  Est  enim  Deus  rerum  omnium  naturalium 
distributor,  et  bonorum  omnium  largitor,  absque  retribu- 
tione,  proprie  loquendo.  Vide  ibi  primo  libro,  cap.  xcm. 


VI.  Quinto.  Actus  morales  non  sunt  maxime  proprii 
homini  inter  bona  humana  respectu  aliorum  animalium, 
sed  tantum  actio  intellectualis:  cum  alia  animalia  aliquid 
vel  liberalitatis  vel  fortitudinis  participent,  non  autem  in- 
tellectualis  operationis.  Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia. 
Quia  felicitas  est  proprium  hominis  bonum,  et  ideo  quae- 
renda  est  in  eo  quod  est  maxime  proprium  homini. 

Adverte  quod  bruta  non  dicuntur  liberalitate  et  for- 
titudine  participare  quasi  istae  virtutes  illis  conveniant: 
sed  quia  habent  aliquos  actus  similes  actibus  illarum  vir- 
tutum;  ad  quos  quidem  non  per  electionem  moventur, 
quod  est  de  ratione  virtutis,  sed  per  naturalem  instinctum. 

VII.  Attendendum  etiam  quodStoici  ad  ponendum  felici- 
tatem  in  actibus  morahbus  movebantur,  ut  videtur  Cicero  in 
libro  de  Einibus  Donorum  et  Malorum  *  tangere,  quia  solum 
honestum  bonum  esse  dicebant:  honestum  autem  dicebant 
in  virtute  consistere,  secundum  quam  homo  bonus  dicitur. 

Sed  eorum  ratio  non  concludit.  Respondetur  enim, 
ex  doctrina  Sancti  Thomae  Prima,  q.  v,  a.  6;  et  W  IP", 
q.  cxLv,  quod  honestum  dupliciter  accipi  potest.  Uno 
modo,  ut  dividit  bonum  humanum  nobis  per  experien- 
tiam  notum:  ut  proprie  videntur  accipere  doctores  divi- 
dentes  bonum  in  utile,  delectabile  et  honestum.  Et  sic 
honestum  dicitur  quod  in  rebus  humanis  est  per  se  eli- 
gibile,  tanquam  existens  secundum  rationem  ordinatum: 
et  honestum  idem  est  quod  i>irtus.  Sed  tunc  falsum  est 
quod  honestum  sit  ipsa  ultima  hominis  felicitas.  Immo 
ad  ipsam  felicitatem  sicut  ad  finem  ordinatur:  quamvis 
in  se  etiam  aliquam  rationem  bonitatis  habeat,  etiam  si 
nihil  aliud  boni  nobis  per  ipsum  proveniret.  -  Aho  modo 
potest  accipi  ut  dividit  bonum  in  communi:  ut  scilicet 
omne  quod  propter  se  appetitur,  honestum  dicitur.  Et  sic 
falsum  est  quod  virtus  tantum  habeat  rationem  honesti. 
Immo  ipsa  Dei  contemplatio  magis  habet  rationem  honesti: 
quia  ita  propter  se  appetitur  quod  nullo  modo  appetitur 
propter  aliud;  virtus  autem  ita  propter  se  est  appetibilis 
quod  etiam  propter  aliud,  scilicet  propter  consequendam 
beatitudinem,  est  appetibilis. 


•  Loc.  cit.  -  Cf. 
Tusculan. ,  V, 
XXX,  §  84. 


-^"viSs^feffiV^ 


CAPITULUM  TRIGESIMUM  QUINTUM 

QUOD  ULTIMA  FELICITAS  NON  SIT  IN  ACTU  PRUDENTIAE. 


ap.  praec. 


VI  Etlu,  \ 
.  Th.  \.  5. 


'  Cf.  Comment. 
ap.  praec,  init. 


Comni.  n.  i. 


X  hoc  etiam  apparet  quod  neque  in 
actu  prudentiae  est  ultima  hominis  fe- 
licitas. 

Actus  enim  prudentiae  est  solum 
circa  ea  quae  sunt  moralium  virtutum.  Non  est 
autem  in  actibus  moralium  virtutum  ultima  ho- 
minis  felicitas  *.  Neque  igitur  in  actu  prudentiae. 
Adhuc.  Ultima  felicitas  hoininis  est  in  optima 
hominis  operatione.  Optiina  autem  hominis  ope- 
ratio,  secundum  id  quod  est  proprium  hominis, 
est  in  comparatione  ad  perfectissima  obiecta. 
Operatio  autem  prudentiae  non  est  circa  obiecta 
perfectissima  intellectus  vel  rationis:  non  enim 
est  circa  necessaria,  sed  circa  contingentia  ope- 
rabilia*.  Non  est  igitur  in  eius  operatione  uhima 
hominis  felicitas. 


Amplius.  Quod  ordinatur  ad  alterum  sicut  ad 
finem,  non  est  ultima  hominis  felicitas.  Operatio 
autem  prudentiae  ordinatur  ad  alterum  sicut  ad 
finem :  tum  quia  omnis  practica  cognitio,  sub  qua 

>  continetur  prudentia,  ordinatur  ad  operationem; 
tum  etiam  quia  prudentia  facit  hominem  bene 
se  habere  in  his  quae  sunt  ad  finem  eligenda, 
sicut  patet  per  Aristotelem,  in  VI  Ethiconnn  *. 
Non  est  igitur  in  operatione  prudentiae  ultima 

10  hominis  felicitas. 

Item.  Animalia  irrationabilia  non  participant  ali- 
quid  felicitatis:  sicut  probat  Aristoteles  in  I  Ethico- 
rinn  *.  Participant  autem  quaedam  eorum  aliquid 
prudentiae:  ut  patet  per  eundem  in  I  Metaphy- 

■s  sicae  *.  Igitur  felicitas  non  consistit  in  operatione 
prudentiae. 


12  circa  Ita  DNZ;  erga  ceteri ;  item  mox  utroque  loco, 
2  non  est 3  ad  finem  hom  om  NZ. 


Comraentaria  Ferrariensis 


Cap. 
.  Th. 


XIII,    7; 
I.  11. 


"  Cap. 

TI1.   I. 

lib.  X 

s.  Th. 

•Cap.  i,3;8.Th, 

I.  t. 


IX,  0;    8. 

14.  -  Cf. 
,  viif,  8; 
1.  13. 


TERTio*  ostenditur  quod  neque  in  actu  prudentiae  est 
ultima  hominis  Jelicitas,  ut  Diogenes  Cynicus  et 
Stoici  voluerunt:  quamvis  in  ipso  sit  activa  et  civilis 
felicitas,  ut  in  praecedenti  capitulo  *,  de  mente  Aristo- 
telis,  dictum  est. 


I.  Et  arguitur  primo :  quia  actus  prudentiae  est  solum 
circa  ea  quae  sunt  virtutum  moralium,  in  quibus  non  est 
ultima  hominis  felicitas  *.  *  Cap.  praec. 

Secundo.  Quia  ultima  felicitas  hominis  est  in  optima 
hominis  operatione,  quae  est  circa  perfectissima  obiecta. 


92 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XXXV,  XXXVI,  XXXVII. 


•  Cap.  IV,  v; 
Th.  1.  3,  4- 


Prudentiae  autem  operatio  non  est  circa  nobilissima 
obiecta  intellectus  vel  rationis:  cum  sit  circa  coutingentia 
tantum. 

Tertio.  Quia  actus  prudentiae  ordinatur  ad  aliud  sicut 
ad  finem.  Tum  quia  est  practica  cognitio.  Tum  quia  pru- 
dentia  facit  hominem  bene  se  habere  in  iis  quae  sunt  ad 
finem:  ut  patet  VI  Ethicorum. 

Qiiarto.  Quia  bruta  aliquid  prudentiae  participant:  ut 
patet  I  Metapliysicae.  Nihil  autem  participant  felicitatis: 
ut  I  Ethicoriun  ostenditur. 

II.  Circa  primam  rationem  advertendum,  ex  doctrina 
Sancti  Thomae  V  IP",  q.  lviii,  a.  3,  ad  i ;  Tertio,  d.  xxiii, 
q.  i,  a.  4,  qu^  2,  ad  3;  de  Virt.  Cardin.,  a.  i,  ad  3, 
quod  prudentia  est  tnedia  inter  intellectuales  virtutes  et 
morales :  est  enini  secunduni  essentiam  et  subiectum  virtus 
intellectualis;  secundum  materiam  vero  moralis,  cum  sit 
recta  ratio  agibilium,  et  sit  virtutum  moralium  directiva. 
Ideo  hic  dicitur  quod  actus  prudentiae  est  solum  circa 
ea  quae  sunt  virtutum  moralium,  scilicet  tanquam  circa 
materiam. 

2.  Circa  secundam  rationem  advertendum,  ex  Sancto 
Thoma  I"  II",  q.  lvii,  a.  4,  ad  2 ;  et  a.  5,  ad  3 ;  et  IP  II=", 
q.  xLVii,  a.  5 ;  et  est  de  mente  Aristotelis  VI  Ethic.  *,  quod 
licet  prudentia  et  ars  sint  de  numero  virtutum  intellectua- 
lium  secundum  essentiam  et  secundum  subiectum,  distin- 
guuntur  tamen  ab  habitibus  intellectualibus  speculativis, 
quia  illi  sunt  circa  necessaria,  istae  autem  sunt  circa  con- 
tingentia  aliter  se  habere:  ars  enim  est  chca  factibilia,  quae 
scilicet  in  materiam  exteriorem  transeunt;  prudentia  vero 
circa  agibilia,  quae  scilicet  sunt  operationes  immanentes 


in  agente ;  est  enim  humanarum  electionum  regulatrix  et 
gubernatrix,  electio  autem  consequitur  iudicium  rationis 
de  agendis,  quod  iudicium  est  circa  contingentia,  ut  dicitur 

V  \V,  q.  xiii,  a.  6,  ad  2.  Ideo  bene  hic  dicitur  quod  pru- 
dentia  est  circa  contingentia. 

3.  Circa  tertiam  rationem  advertendum,  ex  doctrina  San- 
cti  Thomae  Verit.,  q.  v,  a.  1,  quod,  cum  duo  in  rebus 
agibilibus  sint  consideranda,  scilicet  finis,  et  ea  quae  sunt 
ad  finem;  affectionem  et  bonam  dispositionem  ad  finem 
faciunt  virtutes  morales;  prudentia  vero  dirigit  in  iis  quae 
sunt  ad  finem,  inquantum  dirigit  consilium  et  electionem, 
quae  sunt  circa  ea  quae  sunt  ad  finem.  Ideo  hic  dicitur 
quod  prudentia  facit  hominem  bene  se  habere  in  iis  quae 
sunt  ad  finem. 

4.  Circa  quartam,  attendendum  quod  bruta  aliquid  pru- 
dentiae  participare  dicuntur,  non  quia  virtus  prudentiae 
aliquo  modo  in  ipsis  sit,  cum  [in]  ipsis  non  sit  ratio, 
prudentia    autem    sit    recta    ratio    agibilium,    ut    dicitur 

VI  Ethicorum* :  sed  quia  in  operibus  suis  aguntur  simili 
modo  quo  prudens  operatur.  Quemadmodum  enim  pru- 
dens  in  suis  operibus  ordinate  procedit,  utpote  ex  ratione 
quid  sibi  agendum  sit  deliberans,  ita  bruta,  ut  F  \V,  q.  xiii, 
a.  2,  ad  3;  et  in  I  Metaph.*,  Sanctus  Thomas  inquit,  ex 
naturali  instinctu  ad  ordinatissimas  quasdam  operationes 
inclinantur,  utpote  a  divina  arte  directa.  Unde  prudentia 
in  ipsis  dicitur  naturalis  quaedam  existimatio  de  conve- 
nientibus  prosequendis  et  nocivis  fugiendis :  non  autem 
cognitio  qiia,  cum  deliberatione,  unum  ordinatum  ad  finem 
alteri  iudicatur  esse  praeeligendum,  quod  proprie  ad  ra- 
tionem  pertinet. 


"Cap.  v,4;s.  Th. 
1.  4. 


Lect. 


a(i 


cap. 


■^^.«J^tli^ScV^ 


CAPITULUM  TRIGESIMUM  SEXTUM 

QUOD  FELICITAS  NON  CONSISTIT  IN  OPERATIONE  ARTIS. 

ATET  etiam  quod  neque  in  operatione     ciata.  Quae  non  possunt  esse  ultimus  finis  huma- 
artis.  nae  vitae:  cum  magis  nos  sumus  fines  omnium 

Quia    etiam    artis   cognitio    practica     artificialium ;  omnia  eniin  propter  hominis  usum 
est.  Et  ita  ad  finem  ordinatur,  et  ipsa     fiunt.  Non  potest  igitur  in  operatione  artis  esse 
non  est  ultimus  finis.  s  ultima  felicitas. 

Praeterea.  Operationum  artis  fines  sunt  artifi- 


4  et  ipsa]  ipsa  igitur  NZ,  et  ideo  ipsa  Vd. 
2  omnium  om  NZ. 


Commentaria  Ferrariensis 


•  Cf.  Comment 
cap.  praec,  init 


QUARTO  *  ostenditur  quod  nec  in    operatione  artis  ul- 
tima  hominis  felicitas  consistit. 
Et  arguitur,  tum  quia  cognitio  artis  est  practica:  et  ita 
ad  finem  ordinatur. 


Tum  quia  artificiata  sunt  fines  artis.  Illa  autem  non 
sunt  finis  humanae  vitae:  sed  e  contrario  nos  artificialium 
finis  sumus,  cum  omnia  propter  usum  hominis  fiant ;  sci- 
licet  aut  immediate  aut  mediate. 


--^v^Gs^l&^^SV»^ 


CAPITULUM  TRIGESIMUM  SEPTIMUM 

QUOD  ULTIMA  FELICITAS  HOMINIS 
CONSISTIT    IN    CONTEMPLATIONE   DEI 


I  igitur  ultima  felicitas  hominis  non  con- 
sistit  in  exterioribus,  quae  dicunturbona 
fortunae ;  neque  in  bonis  corporis ;  ne- 
que  in  bonis  animae  quantum  ad  sen- 


sitivam  partem;  neque  quantum  ad  intellectivam  s  tione  veritatis. 


secundum  actum  moralium  virtutum;  neque 
secundum  intellectuales  quae  ad  actionem  per- 
tinent,  scilicet  artem  et  prudentiam:  relinquitur 
quod  ultima  hominis  felicitas  sit  in  contempla- 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XXXVII. 


93 


i 


Haec  enim  sola  operatio  hominis  est  sibi  pro- 
pria ;  et  in  ea  nullo  modo  aliquod  aliorum  ani- 
malium  communicat. 

Haec  etiam  ad  niiiil  aliud  ordinatur  sicut  ad 
finem :  cum  contemplatio  veritatis  propter  seipsam 
quaeratur. 

Per  hanc  etiam  operationem  homo  suis  supe- 
rioribus  coniungitur  per  similitudinem:  quia  haec 
tantum  de  operationibus  humanis  in  Deo  et  in 
substantiis  separatis  est. 

Hac  etiam  operatione  ad  illa  superiora  con- 
tingit,  cognoscendo  ipsa  quocumque  modo. 

Ad  hanc  etiam  operationem  sibi  homo  magis 
est  sufficiens:  utpote  ad  eam  in  parum  auxiiio 
exteriorum  rerum  egens. 

Ad  hanc  etiam  omnes  aliae  humanae  opera-  sima  intelligibilia.  Relinquitur  igitur  quod  in  con- 
tiones  ordinari  videntur  sicut  ad  finem.  Ad  per-  templatione  sapientiae  ultima  hominis  felicitas 
fectionem  enim  contemplationis  requiritur  inco-  consistat,  secundum  divinorum  considerationem. 
lumitas  corporis,  ad  quam  ordinantur  artificialia  Ex  quo  etiam  patet  inductionis  via  quod  supra* 
omnia  quae  sunt  necessaria  ad  vitam.  Requiritur  ^  rationibus  est  probatum,  quod  ultima  felicitas  ho- 
etiam   quies   a   perturbationibus   passionum,   ad     minis  non  consistit  nisi  in  contemplatione   Dei. 


quam  pervenitur  per  virtutes  morales  et  per  pru- 
dentiam ;  et  quies  ab  exterioribus  perturbationibus, 
ad  quam  ordinatur  totum  regimen  vitae  civilis.  Ut 
sic,  si  recte  considerentur,  omnia  humana  offtcia 

s  servire  videantur  contemplantibus  veritatem. 

Non  est  autem  possibile  quod  ultima  hominis 

felicitas  consistat  in  contemplatione  quae  est  se- 

cundum  intellectum  principiorum,  quae  est  im- 

perfectissima,    sicut  maxime    universalis,    rerum 

'°  cognitionem  in  potentia  continens ;  et  est  pcin- 
cipium,  non  finis  humani  studii,  a  natura  nobis 
proveniens,  non  secundum  studium  veritatis.  Ne- 
que  etiam  secundum  scientias  quae  sunt  de  rebus 
infimis:  cum  oporteat  felicitatem  esse  in  opera- 
tione  intellectus  per  comparationem  ad  nobilis- 


2  et  in  ea  /ta  DNWVsEGZfr;  et  in  eo  CEFHXc,  in  eo  BG,  in  ea  Z,  ei  in  qua  Pd.  aliorum  animalium]  aliorum  aDWXYcrf,  aliud  P. 

4  Haec]  Hoc  Pc.  6  quaeratur  Ita  NYZsGfr;  quaeritur  ceteri.  7  suis]  J^  N,  substantiis  DPd.  8  haec]  hoc  Pc.  11  contingit]  attingit 
NZ,  pertinsit  D,  coniungitur  P.  i3  sibi  post  homo  bPc.  14  in  parum]  ipsam  Z,  parum  DGWYsEP.  ]5  egens]  non  egens  NZ,  agens  X. 
16  humanae  post  operationes  oWYPc. 

2  perturbationibus]  passionibus  «DWYPc.         12  veritatis  Ita  P ;  virtutis  ceteri.         18  divinorum]  divinam  NZ. 

Commentaria   Ferrarienaiis 


Cap.  XXV. 


*  Cf.  Comment. 
cap.  xxvn,  intt. 

•  Num.  IV. 


OSTENSO  quod  felicitas  in  nullo  praedictorum  consistit, 
concludit  Sanctus  Thomas  ipsam  in  Dei  contemplatione 
consistere*.  Circa  hoc  autem  duo  facit:  primo,  praemittit 
quasdam  conclusiones ;  secundo,  infert  propositum  *. 

1.  Prima  conclusio  est:  Ultima  hominis  Jelicitas  con- 
sistit  in  contemplatione  veritatis. 

Probatur  dupliciter.  Primo,  inducendo  per  omnia  in 
quibus  potest  videri  felicitas  consistere.  Et  arguitur  sic. 
Non  consistit  in  honis  fortunae.  -  Non  in  bonis  corporis. 

-  Non  in  bonis  animae  quantum  ad  partem  sensitivam; 
neque  quantum  ad  inteJlectivam  secundum  actus  morales, 
aut  secundum  actus  prudentiae  et  rrtis.  -  Ergo  in  con- 
tempjatione  veritatis. 

Advertendum  quod  actus  virtutum  morahum  ponuntur 
ad  partem  intellectivam  pertinere,  non  quia  sint  actus  ab 
intellectu  eliciti,  cum  sint  actus  appetitus:  sed  quia  sunt 
actus  ratione  regulati,  inquantum  appetitus  sensitivus  ho- 
minis,  in  quo  sunt  virtutes  morales  quae  sunt  circa  passiones, 
subditur  rationi;  appetitus  autem  intellectivus,  in  quo  sunt 
virtutes  quae  sunt  circa  operationes,  per  rationem  dirigitur. 

2.  Secundo  arguitur  ex  conditionibus  verae  felicitatis, 
quas  Aristoteles  I  et  X  Ethicorum  ponit.  Contemplatio 
veritatis  est  homini  propria.  -  Haec  non  ordinatur  ad 
ahud    sicut    ad  finem :    cum    propter    seipsam    quaeratur. 

-  Per  hanc  homo  suhstantiis  superioribus  coniungitur  per 
simihtudinem :  cum  haec  sola  de  humanis  operationibus 
in  Deo  et  substantiis  separatis  sit.  -  Per  hanc  superioribus 
ipsa  cognoscendo  ahquo  modo  coniungitur.  -  Ad  hanc 
homo  sibi  magis  est  sufliciens:  utpote  parum  ad  eam 
auxiHo  exteriorum  rerum  egens.  -  Ad  eam  omnes  aliae 
operationes  ordinari  videntur  sicut  ad  finem.  ArtificiaHa 
enim  quae  sunt  ad  vitam  necessaria,  ad  incolumitatem 
corporis  ordinantur,  quae  requiritur  ad  contemplationis 
perfectionem.  Per  virtutes  quoque  morales,  et  per  pru- 
dentiam  et  artem,  pervenitur  ad  quietem  a  perturbationibus, 
passionum  scilicet  interiorum ;  regimen  vero  totius  vitae 
civiiis  ordinatur  ad  quietem  ab  exteriorihus  passionibus; 
quae  quietes  ad  contemplationcm  requiruntur.  -  Ergo  efc. 

3.  Advertendum  primo,  ex  Sancto  Thoma  1"  11°^  q.  iv, 
a.  6,  quod  bona  corporis  dispositio  ad  veritatis  contem- 


plationem  requiritur  tam  in  hac  vita  quam  in  patria:  non 
.  quidem  ut  ad  ipsam  beatitudinis  operationem  conferens,  sed 
tanquam  excludens  invalitudinem,quae  eam  impedire  posset. 
Advertendum  secundo,  cum  dicitur  quod  homo  ad 
veritatis  contemplationem  est  magis  sibi  ipsi  sufficiens, 
quod  Hcet,  ut  hic  dicitur,  omnes  artes  et  omnia  officia 
humana  servire  videantur  contemplantibus  veritatem,  non 
tamen  auxilio  omnium  indiget  homo  de  necessitate  ad 
contemplandum,  sed  per  se  habet  vim  contemplandi, 
rebus  autem  exterioribus  non  indiget  nisi  ad  corporis 
sustentationem.  In  vita  autem  activa  ilHs  indiget  non 
solum  ad  corporis  sustentationem,  sed  etiam  ad  opera 
virtutis:  liberalis  enim  ad  actum  Hberahtatis  indiget  di- 
vitiis,  quas  aliis  possit  impertire;  et  sic  de  multis  aHis 
virtutibus  moraHbus.  Ideo  hic  dicitur  quod  homo  parum 
indiget  rebus  exterioribus  ad  i'eritatis  contemplationem; 
et  quod  est  magis  suf&ciens  sibi  ad  hanc,  quam  scilicet 
ad  operationes  vitae  activae,  in  quas  non  potest  nisi  rebus 
exterioribus  abundet. 

II.  Secunda  conclusio  est:  Ultimafelicitas  hominis  non 
consistit  in  contemplatione  quae  est  secundiim  intellectum 
principiorum,  scilicet  primorum. 

Probatur.  Tum  quia  est  imperfectissima:  utpote  maxime 
universaHs,  et  rerum  cognitionem  in  potentia    continens. 

Tum  quia  est  principium,  non  autem  finis  humani 
studii :  utpote  a  natura,  non  autem  per  studium  virtutis* 
proveniens. 

Adverte  quod  cognitio  primorum  principiorum  natura- 
liter  cognitorum  dupliciter  considerari  potest:  uno  modo, 
ut  est  ipsorum  principiorum  per  se;  secundo  modo,  ut 
est  cognitio  aliquo  modo  conclusionum  in  ipsis  virtualiter 
contentarum.  Cum  ergo  hic  dicitur  quod  illa  cognitio 
est  imperfectissima,  non  intelligitur  ut  est  ipsorum  prin- 
cipiorum  secundum  se:  sic  enim  est  perfectissima,  cum 
sit  maxime  certa  et  evidentissima.  Sed  intelligitur  ut  est 
conclusionum  in  ipsis  contentarum :  sic  enim  est  cognitio 
universalis  et  potentialis,  non  autem  actualis  et  distincta. 
Et  ideo  respectu  conclusionum  est  imperfectissima. 

III.  Tertia  conclusio:  Ultima  felicitas  hominis  non  est  in 
contemplatione  veritatis  secundum  scientias  quae  sunt  de 


'  Cf.  text.  et  var. 


94  SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XXXVII,  XXXVIII. 

rebus  infiinis.  Probatur.  Quia  oportet   felicitatem  esse  in  |  nem  intellectus  perfectissimam,  qua  aliquo  intelligibili  perfi- 

operatione  intellectus  per  comparationem   ad  nobilissima  \  citur.impossibile  est  ut  consistat  in  scientia  quae  estde  rebus 

intelligibilia.  |  infimis,   idest   de   rebus   sensibilibus,  quae  sunt  intellectu 

Adverte,  ex  doctrina  Sancti  Thomae  P  11""',  q.  ni,  a.  6,  i  humano  inferiores.  Et  in  hoc  consistit  ratio  conclusionis. 
quod  res  non  per/icitur  aliquo  inferiori  se  nisi  inquantum  I         IV.  Ex  praedictis  conclusionibus  infert  Sanctus  Thomas 

in  ipso  est  aliqua  participatio  superioris.   Unde,  cum  res  '  conclusionem  principaliter  intentam,  scilicet  quod  in  con- 

sensibiles  sint   intellectu    in/eriores,  non  perjicitur  intel-  templatione  sapientiae,  quae,  inquam.  est  secundum  divi- 

lectus   earum  fonnis   inquantum    tales  formae  sunt,  sed  norum  considerationem,  itltima  liominis  felicitas  consistit. 

inquantum  in  eis  participatur  aliquid  simile  alicui  quod  Ex  qua    ulterius    constat,    per  viam   inductionis,  quod  in 

est  supra  intellectum,  scilicet  lumen  intelligibile,  vel  aliquid  contemplatione  Dei  ultima  liominis  felicitas  consistit :  id 

huiusmodi.  Cum  ergo  felicitas  ultima  hominis  dicit  cognitio-  :  quod  superius  multis  rationibus   est  ostensum. 

viSiSISicV^ 

CAPITULUM  TRIGESIMUM  OCTAVUM 

QUOD  FELICITAS  HUMANA  NON  CONSISTIT  IN  COGNITIONE  DEI 
QUAE  COMMUNITER  HABETUR   A   PLURIBUS. 

iNQUiRENDUM  autem    relinquitur  in  quali     eis  inesse,  sed    ab    eis   alia  ordinari.  -  Quidam 
Dei  cognitione  ultima  felicitas  substan-     vero,    humanos    actus    non    alicuius    ordinationi 
tiae    intellectualis    consistit.    Est  enim     subesse    credentes    nisi    humanae,    homines   qui 
quaedam  communis  et  confusa  Dei  co-     alios  ordinant,  deos  esse  dixerunt.  -  Ista  igitur  Dei 
gnitio,  quae  quasi  omnibus  hominibus  adest:  sive  ;  cognitio  non  sufftcit  ad  felicitatem. 
hoc  sit  per  hoc  quod  Deum  esse  sit  per  se  notum,         Amplius.  Felicitas  estfinis  humanorum  actuum. 
sicut   alia   demonstrationis    principia,    sicut  qui-     Ad  praedictam  autem  cognitionem  non  ordinan- 
cap.  X.  busdam  videtur,  ut  in  primo  Ubro  *  dictum  est ;     tur  humani  actus  sicut    ad    finem :  immo  quasi 

sive,  quod  magis  verum  videtur,  quia   naturali     statim  a  principio  omnibus  adest.  Non  igitur  in 
ratione  statim  homo  in  aliqualem  Dei  cognitionem  lo  hac  Dei  cognitione  felicitas  consistit. 
pervenire  potest.   Videntes  enim  homines  res  na-         Item.  Nullus  propter  hoc  vituperabilis  apparet 
turales  secundum  ordinem  certum  currere;  cum     quia   felicitate   careat:  quinimmo  carentes  ea  et 
ordinatio  absque  ordinatore  non  sit,  percipiunt,     in  ipsam  tendentes  laudantur.  Ex  hoc  autem  quod 
ut  in  pluribus,  aliquem  esse  ordinatorem  rerum     praedicta  Dei  cognitione   aliquis   caret,    maxime  • 
quas  videraus.  Quis  autern,  vel  qualis,  vel  si  unus  ■!  vituperabilis  apparet:  designatur  enim    per    hoc 
tantum  est  ordinator  naturae,  nondum  statim  ex     maxime  hominis  stoliditas,  quod  tam  manifesta 
hac  communi  consideratione  habetur:  sicut,  cum     Dei  signa  non  percipit;  sicut  stolidus  reputaretur 
videmus  hominem  moveri    et  alia  opera  agere,     qui,  hominem  videns,  eum  habere  animam  non 
percipimus   ei    inesse    quandam  causam  harum     comprehenderet.  Unde  et  inPsalmo*  dicitur:  Z)m7  *p».xiii,i;lii,i. 
operationum  quae  aliis  rebus  non  inest,  et  hanc  ^o  insipiens  in  corde  stio,  Non  est  Deiis.  Non  est  igitur 
causam    animam    nominamus;   nondum   tamen     haec  Dei  cognitio  quae  ad  felicitatem  suf&ciat. 
scientes  quid  sit  anima,  si  est  corpus,  vel  qualiter         Amplius.  Cognitio  quae  habetur  de  re  tantum 
operationes  praedictas  efhciat.  in  communi,   non   secundum   aliquid   sibi  pro- 

Non  est  autem  possibile  hanc  cognitionem  Dei  prium,  est  imperfectissima,  sicut  cognitio  quae 
ad  felicitatem  sufficere.  ^s  haberetur  de  homine  ex  hoc  quod  movetur:  est 

Felicis  enim  operationem  oportet  esse  absque  enim  huiusmodi  cognitio  per  quam  res  cogno- 
defectu.  Haec  autem  cognitio  est  multorum  er-  scitur  in  potentia  tantum;  propria  enim  in  com- 
rorum  admixtionem  suscipiens.  Quidam  enim  munibus  potentia  continentur.  Feiicitas  autem 
rerum  mundanarum  non  alium  ordinatorem  esse  est  operatio  perfecta:  et  summum  hominis  bonum 
crediderunt  quam  corpora  caelestia :  unde  cor-  jo  oportet  esse  secundum  id  quod  est  actu,  et  non 
pora  caelestia  deos  esse  dixerunt.  -  Quidam  secundum  quod  est  potentia  tantum;  nam  po- 
vero  ulterius  ipsa  elementa  et  quae  ex  eis  ge-  tentia  per  actum  perfecta  habet  boni  rationem. 
nerantur:  quasi  aestimantes  motus  et  operationes  Non  est  igitur  praemissa  Dei  cognitio  ad  felici- 
naturales  quas  habent,  non   ab   alio  ordinatore     tatem  nostram  sufficiens. 


1  quali]  qua  NZ.  8  dictum  hic  NZ;  post  est  ceteri.  ig  ei  inesse]  enim  esse  d,  in  eo  P.  24  Dei  Ita  NZ;  om  ceteri.  26  Felicis 
enim  operaiionem  Ita  NZ;  Felicitas  enim  operationum  aDEGXii,  Felicitatum  eiiim  operationum  W,  Felicitas  (Felicitatis  sG,  Felicitatem  P)  enim 
operationem  YsG?Pc.         oportet  hic  ^Z;  post  esse  ceteri.         32  et  quae]  quae  aDWYtPc. 

2  veroj  rur.sus  NZ.  ij  propter  lioc]  per  hoc  «DWYPc,  12  careat]  caret  N.  17  Dei)  divinitatis  EG,  deitatis  Z,  deitas  N.  repu- 
taretur]  reputatur  NZ6.  18  eum  om  P;  pro  non,  eum  non  Pd.  21  sufficiat]  sufficit  aDWXY.  2  3  sibi  om  NZ.  2  5  habereturj 
habetur  NPc;  EG  om  hom  quae  ...  26  cognitio. 


Commentaria   Ferrariensis 

PosTQUAM  ostendit  Sanctus  Thomas  felicitatem  sub- 
stantiae  intellectualis  in  Dei  contemplatione  consistere, 
*  Cf.  Comment.  vult  nunc  ostendere  in  quali  Dei  cognitione  consistat  *. 
cap.  XXV,  mt.      Q[^q^  ^oc  autem    duo  facit:  primo,  ostendit    in  qua  Dei 


cognitione  non  consistat  felicitas;  secundo,   in    qua  con-  .  ^.^  .^.  ^^^ 

sistat,  circa  finem  capitis  l  *.  mcm..Adverten- 

Circa    primum,    ostendit    primo  *,   quod  felicitas   non  t^cT.cfomm^ap. 

consistit  in  cognitione  Dei   quae   coinmuniter  habetur  a  "-•q-.  'ni'- 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XXXVIII,  XXXIX. 


95 


■ 


pluribus.    Et   duo    facit:    Primo,    declarat   conclusionem; 
•  Num.  II.  secundo  eam  probat  *. 

1.  Quantum  ad  primum,  inquit  quod  per  cognitionem 
communem  Dei  intelligit  confusam  quandam  cognitionem 
quae  quasi  omnibus  adest :  sive  quia,  secundum  aliquos, 
cognoscitur  Deum  esse  tanquam  per  se  notum ;  sive,  quod 
verius  est,  quia  videtur  naturali  ratione  oportere  esse 
aliquem  ordinatorem  rerum  quas  videmus.  Quis  autem, 
vel  qualis  sit,  et  an  vmus  tantum  sit  ordinator  naturae, 
non  habetur  statim  ex  hac  communi  consideratione.  -  De- 
claratur  per  similitudinem  cognitionis  animae  ex  motu 
et  operibus  aliis. 

Hanc  igitur  cognitionem  Dei  inquit  Sanctus  Thomas 
ad  felicitatem  non  sufficere. 

2.  Advertendum  primo,  quod  Sanctus  Thomas  duas  opi- 
■  Cap.  x-xii.       niones  de  esse  Dei  tangit,  superius  in  I  libro  *  adductas: 

quarum  una  dicebat  quod  Deum  esse  demonstrari  non 
potest  eo  quod  sit  per  se  notum  nobis,  sicut  et  nota 
nobis  sunt  prima  principia  demonstrationis;  altera  vero 
dicebat  quod  non  est  per  se  notum  nobis.  Et  quia  prima 
opinio  falsa  est  et  secunda  vera,  ideo  inquit  Sanctus 
Thomas,  Secundum  verius  est.  Quia  tamen  ambae  opi- 
niones  in  hoc  conveniunt  quod  aliqua  cognitio  Dei  com- 
munis  est  quasi  omnibus,  ideo  utramque  ad  sui  propositi 
confirmationem  adduxit. 

Advertendum  secundo,  quod  non  dixit  hanc  confusam 
Dei  cognitionem  omnibus  adesse,  sed  quasi  omnibus : 
quia  haec  actualis  cognitio  ab  aliquibus  removetur  propter 
impedimentum  virtutum  sensitivarum.  Sunt  enim  quidam 
quibus  defectus  rationis  inest,  eo  quod  male  affectas 
habeant  virtutes  sensitivas  interiores,  ut  patet  in  amentibus, 
et  istis  haec  actualis  cognitio  non  adest.  Sed  omnibus 
ratione  utentibus  videtur  quandoque  inesse.  Nullus  enim 
huiusmodi  est  cui  non  aliquando  inslt  consideratio  quod 
aliquis  universi  gubernator  sit.  Unde  et  Cicero,  in  I  Quaest. 
Cap.  xm,  S30.  Jiisc.*,  ait  quod  nulla  gens  tam  fera  est,  et  nemo  ho- 
minum  tam  immanis,  cuius  mentem  non  imbuerit  deorum 
opinio. 

II.  Quantum  ad  secundum,  arguitur printo  sic.  Haec  co- 
gnitio  multorum  errorum  admixtionem  suscipit:  ut  patet 
ex  eo  quod  quidam  corpora  caelestia;  quidam  vero  ipsa 
elementa,  utpote  a  quibus,  secundum  eos,  alia  ordinantur, 
et  eorum  motus  et  actiones  a  nullo  ordinatore  eis  insunt; 
quidam  vero  homines  qui  alios  ordinant,  deos  esse  dixe- 


runt.  Ergo  etc.  -  Patet  consequentia.  Quia  felicitatem 
oportet  operationem  perfectam  esse. 

Secundo.  Ad  istam  cognitionem  non  ordinantur  humani 
actus  sicut  in  finem:  immo  quasi  a  principio,  ab  usu 
videlicet  rationis,  omnibus  adest.  Ergo  etc.  -  Patet  con- 
sequentia.  Quia  felicitas  est  finis  humanorum  actuum. 

Adverte  quod  de  ratione  felicitatis,  cum  sit  ultimus 
finis,  est  ut  sit  ultima  perfectio,  ad  quam  homo  suis  ope- 
ribus  bene  actis  nititur  pervenire.  Ideo  ex  eo  quod  illa 
confusa  cognitio  a  principio  adest,  utpote  a  natura  pro- 
veniens,  optime  arguit  Sanctus  Thomas  in  ipsa  humanam 
felicitatem  non  consistere. 

Tertio.  Ex  eo  quod  praedicta  cognitione  aliquis  caret, 
maxime  vituperabilis  apparet,  et  stolidus  reputatur:  iuxta 
illud  Psalmi,  Dixit  insipiens  etc.  Ergo  etc.  -  Probatur 
[consequentiaj.  Quia  nullus  per  hoc  vituperabilis  apparet 
quia  felicitate  careat :  quinimmo  carentes  ea  et  in  ipsam 
tendentes  laudantur. 

Adverte  quod  carere  felicitate  non  est  vituperabile  si 
secundum  se  accipiatur,  ut  patet  in  hominibus  viven- 
tibus,  et  in  pueris  in  solo  originali  decedentibus,  inquantum 
sunt  particulares  personae.  Et  sic  intelligit  Sanctus  Thomas. 
Carere  tamen  felicitate  sua  culpa,  ut  in  damnatis  con- 
tingit,  vituperabile  est,  ratione  culpae  adiunctae,  quae 
voluntaria   est. 

Quarto.  Talis  cognitio  est  imperfectissima :  quia  huius- 
modi  cognitio  est  per  quam  res  cognoscitur  in  potentia 
tantum.  cum  propria  in  communibus  potentia  contineantur. 
Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia.  Quia  felicitas  est  operatio 
perfecta;  et  summum  hominis  bonum  oportet  esse  secun- 
dum  id  quod  est  in  actu,  et  non  id  quod  est  in  potentia; 
cum  potentia   perfecta   per  actum   habeat  boni  rationem. 

Adverte  quod  ultima  verba,  scilicet,  potentia  perfecta 
per  actum  habet  boni  rationem,  adducuntur  pro  ratione 
praecedentis  propositionis.  Et  est  sensus  quod  ideo  sum- 
mum  bonum  hominis  non  est  id  quod  est  in  potentia, 
quia  quod  est  in  potentia,  ut  sic,  non  habet  rationem 
boni,  cum  careat  actu,  ex  quo  aliquid  habet  ut  sit  bonum ; 
sed  omnem  perfectionem  et  bonitatem  habet  inquantum 
potentia  est  perfecta  per  actum.  Sic  enim  arguatur.  Quod 
est  in  potentia,  ut  sic,  non  habet  rationem  boni,  sed 
tantum  quod  habet  actum.  Ergo  quod  est  in  potentia, 
non  potest  esse  summum  bonum:  oppositum  enim  con- 
sequentis  repugnat  antecedenti. 


-'N^dS^I&SX»^^ 


CAPITULUM  TRIGESIMUM  NONUM 


QUOD  FELICITAS  HUMANA  NON  CONSISTIT  IN   COGNITIONE  DEI 
QUAE  HABETUR  PER  DEMONSTRATIONEM. 


:  URSUS,    est   quaedam  alia  Dei  cognitio, 

altior  quam  praemissa,  quae  de  Deo 

per    demoiistrationem    habetur,    per 

quam  magis   ad  propriam    ipsius  co- 

gnitionem  acceditur:  cum  per  demonstrationem 

removeantur  ab    eo   multa,  per   quorum  remo- 

•  cf.  lib.  I,  cap.  tionem    ab    aliis  discretus  intelligitur*.  Ostendit 

enim  demonstratio  Deum  esse  immobilem,  aeter- 

num,    incorporeum,    omnino    simpiicem,  unum, 

et  alia  huiusmodi,  quae  in  libro  primo  de  Deo 

ostendimus.  Ad  propriam  autem  alicuius  rei  co- 

gnitionem    pervenitur   non    solum    per   af&rma- 

tiones,  sed  etiam  per  negationes:  sicut  enim  pro- 

prium    hominis    est    esse    animal    rationale,    ita 

proprium  eius  est  non  esse   inanimatum  neque 


irrationale.  Sed  hoc  interest  inter  utrumque  co- 
gnitionis  propriae  modum,  quod,  per  affirma- 
tiones  propria  cognitione  de  re  habita,  scitur 
quid  est  res,  et  quomodo  ab  aliis  separatur:  per 

5  negationes  autem  habita  propria  cognitione  de  re, 
scitur  quod  est  ab  aliis  discreta,  tamen  quid  sit 
remanet  ignotum.  Talis  autem  est  propria  co- 
gnitio  quae  de  Deo  habetur  per  demonstrationes. 
Non  est  autem   nec   ista   ad   ultimam   hominis 

10  felicitatem  sufficiens. 

Ea  enim  quae  sunt  alicuius  speciei,  perve- 
niunt  ad  finem  illius  speciei  ut  in  pluribus:  ea 
enim  quae  sunt  a  natura,  sunt  semper  vel  in 
pluribus,  deficiunt  autem  in  paucioribus  propter 

I!  aliquam  corruptionem.  Felicitas  autem  est  finis 


1   alia  om  NZ.         7  discretus]  discretis  BCG,  districtus  X,  distinctus  NZ. 
i3  enim]  autem  BDFNXYZ,  vero  Pc;  lac.  HW. 


96 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XXXIX. 


I  Ethic,  IX,  4 ; 
1.  Th.  1.  14. 


*Ub.  I,  cap.  IV. 


humanae  speciei:  cum  omnes  homines  ipsam 
naturaliter  desiderent.  Felicitas  igitur  est  quod- 
dam  commune  bonum  possibile  provenire  omni- 
bus  hominibus,  nisi  accidat  aliquibus  impedi- 
mentum  quo  sint  orbati*.  Ad  praedictam  autem 
cognitionem  de  Deo  habendam  per  viam  de- 
monstrationis  pauci  perveniunt,  propter  impe- 
dimenta  huius  cognitionis,  quae  in  principio  Li- 
bri  *  tetigimus.  Non  est  igitur  talis  Dei  cognitio 
essentialiter  ipsa  humana  felicitas. 

Adhuc.  Esse  in  actu  est  finis  existentis  in  po- 


quod  demonstrat  diversitas  scientiarum  de  di- 
vinis  eorum  qui  haec  per  viam  demonstrationis 
invenire  conati  sunt.  Non  est  igitur  in  tali  co- 
gnitione  ultima  felicitas. 

5  Item.  Voluntas  cum  consecuta  fuerit  ultimum 
finem,  quietatur  eius  desiderium.  Ultimus  autem 
finis  omnis  cognifionis  humanae  est  felicitas.  Illa 
igitur  cognitio  Dei  essentialiter  est  ipsa  felicitas, 
qua  habita  non  restabit  alicuius   scibilis  deside- 

'o  randa  cognitio.  Talis  autem  non  est  cognitio 
quam   philosophi   per   demonstrationes  de  Deo 


cap.  xx,  XX...  tentia,  ut  ex  praemissis  *  patet.  Felicitas  igitur,  habere  potuerunt :  quia  adhuc,  illa  cognitione 
quae  est  ultimus  finis,  est  actus  cui  non  adiun-  habita,  alia  desideramus  scire,  quae  per  hanc  co- 
gitur  potentia  ad  ulteriorem  actum.  Talis  autem  gnitionem  nondum  sciuntur.  Non  est  igitur  in 
cognitio  per  viam  demonstrationis  de  Deo  habita  15  tali  cognitione  Dei  felicitas. 
remanet  adhuc  in  potentia  ad  aliquod  ulterius  Adhuc.  Finis  cuiuslibet  existentis  in  potentia 
deDeo  cognoscendum,  vel  eadem  nobiliori  modo:  est  ut  ducatur  "in  actum:  ad  hoc  enim  tendit 
posteriores  enim  conati  sunt  aliquid  ad  divinam  per  motum,  quo  movetur  in  finem*.  Tendit  autem 
cognitionem  pertinens  adiungere  his  quae  a  prio-  unumquodque  ens  in  potentia  ad  hoc  quod  sit 
ribus  invenerunt  tradita.  Non  est  igitur  talis  co-  20  actu  secundum  quod  est  possibile.  Aliquid  enim 
gnitio  ultima  humana  felicitas.  est  existens  in  potentia  cuius  tota  potentia  potest 

Amplius.  Felicitas  omnem  miseriam  excludit:  reduci  in  actum:  unde  huius  finis  est  ut  totaliter 
nemo  enim  simul  miser  et  felix  esse  potest.  in  actum  reducatur;  sicut  grave,  extra  medium 
Deceptio  autem  et  error  magna  pars  miseriae  existens,  est  in  potenfia  ad  proprium  ubi.  Aliquid 
est:  hoc  est  enim  quod  omnes  naturaliter  fu- ^;  vero  cuius  potentia  tota  non  potest  simul  in 
giunt.  Praedictae  autem  cognitioni  quae  de  Deo  actum  reduci,  sicut  patet  de  materia  prima:  unde 
habetur,  multiplex  error  adiungi  potest:  quod 
patet  in  multis  qui  aliqua  vera  de  Deo  per  viam 
demonstrationis  cognoverunt,  qui,  suas  aestima 


■  Vid    supra, 
Adhuc  Esse. 


per  suum  motum  appetit  successive  m  actum 
diversarum  formarum  exire,  quae  sibi,  propter 
earum  diversitatem,  simul    inesse    non   possunt. 


"  Cap.  II,  17; 
Th.  I.  6. 


tiones  sequentes,  dum  demonstratio  eis  deesset,  jo  Intellectus  autem  noster  est  in  potentia  ad  omnia 


in  errores  multipUces  inciderunt.  Si  autem  aliqui 
fuerunt  qui  sic  de  divinis  veritatem  invenerunt 
demonstrationis  via  quod  eorum  aestimationi 
nulla  iiilsitas  adiungeretur,  patet  eos  fuisse  paucis- 
simos:    quod    non    congruit    felicitati,    quae    est 


intelligibilia,    ut   in    Secundo  *   dictum   est.    Duo  *  cap.  xlvh,  Qn. 


communis  finis.  Non  igitur  est  in  hac  cognitione 


autem  intelligibilia  possunt  simul  in  intellectu 
possibili  existere  secundum  actum  primum,  qui 
est  scientia :  licet  forte  non  secundum  actum 
secundum,  qui  est  consideratio.  Ex  quo  patet 
quod  tota  potenfia  intellectus  possibilis  potest 
de  Deo  ultima  hominis  felicitas.  reduci    simul    in    actum.    Hoc    igitur    requiritur 

Praeterea.  Felicitas  in  operatione  perfecta  con-  ad  eius  ultimum  finem,  qui  est  felicitas.  Hoc 
sistit.  Ad  perfectionem  autem  cognitionis  requi-  autem  non  facit  praedicta  cognitio  quae  de  Deo 
ritur  certitudo:  unde  scire  aliter  non  dicimur  4»  per  demonstrationem  haberi  potest:  quia,  ea 
nisi  cognoscamus  quod  impossibile  est  aliter  se  habita,  adhuc  multa  ignoramus.  Non  est  igitur 
habere,  ut  patet  in  I  Posteriorum  *.  Cognitio  talis  cognitio  Dei  sufficiens  ad  ultimam  felici- 
autem    praedicta    multum    incertitudinis    habet:     tatem. 


6  de  Deo]  a  Deo  aX.  7  impeJi.nenla]  impedimentum  aNY,  impediment  W.  g  Dei  hic  GNWZ,  ante  talis  aDXYi,  post  cognitio  E, 
om  Pc.  18  (co)nati  simt...  m  a  5  fit  per  studi(um)  lacuna  in  N  duobus  foliis  excisis.  20  igitur  om  BFXpEGHY,  enim  C,  autem  sG. 
2  5  hoc  est  enim  quod]  hoc  enim  GZ,  hoc  enim  quod  X.  29  aestimationes]  demonstrationes  Z;  item   ?3  demonstrationi.         38  operatione] 

cognitione  YZ,  om  G;  pro  perfecta,  divina  Z. 

2  haec  om  Y,  hoc  GPc.  16  existentis  joosf  in  potentia  aDWXYPc.  27  in  actum  Ita  DWYi;  in  actu  ceieri,  3o  noster  est]  videtur 
esse  aDXYPc  3]  dictum]  ostensum  Z.  33  possibili]  possibile  BCHX,  om  W;  Y  legit :  Duo  autem  intelligibilia  simul  in  intellectu  existere 
possibile  est  etc.         qui]quae  Pd;  cf.var.seq.         35  qui  Ita  DWic;  quae  Pd,  quod  ceteri ;  Z  vide  pA.         41   multa]   multum  BCDFXY. 

Commentaria  Ferrariensi.s 


*  Cf.  Comraent.    QECUNDO*,  ostendit  Sanctus  Thomas  quod  non  sufficit  ad 
cap.  praec,  init.    ^  humanam  felicitatem  cognitio  Dei  quae  per  demonstra- 
tionem  habetur. 

Sed  notat  primo,  quod  per  demonstrationem  habetur 
altior  cognitio  de  Deo,  et  magis  acceditur  ad  propriam 
eius  cognitionem,  quam  per  praemissam:  eo  quod  per 
demonstrationem  removeantur  ab  eo  multa,  per  quorum 
remotionem  ab  aliis  discretus  intelligitur.  Demonstratur 
enim  ipsum  esse  immobilem,  aeternum,  incorporeum,  etc. 
Notat  secundo  quod,  cum  ad  propriam  rei  cognitio- 
nem  perveniatur  non  solum  per  affirmationes,  sed  etiam 
per  negationes,  differt  tamen  inter  istos   modos    propriae 


cognitionis:  quia  per  affirmationes  proprias  scitur  de  re 
quid  est,  et  quomodo  ab  aliis  separatur;  per  proprias  vero 
negationes  scitur  quod  est  ab  aliis  separata,  sed  quid  sit 
remanet  ignotum.  Et  talis  est  propria  cognitio  quae  habetur 
de  Deo  per  demonstrationes.  -  De  hoc  modo  cognoscendi 
Deum  per  negationes,  determinatum  est  in  I  libro,  cap.  xiv. 
I.  Istis  praesuppositis,  probatur  conclusio  primo*  sic.  Fe- 
licitas  est  quoddam  commune  bonum,  possibile  provenire 
omnibus  hominibus,  nisi  accidat  aliquibus  impedimentum 
quo  sint  orbati.  Sed  ad  praedictam  cognitionem  pauci 
perveniunt,  propter  impedimenta  huius  cognitionis,  quae 
in  I  libro  sunt  tacta.   Ergo  etc.  -  Probatur  maior.   Quia 


Cf.  num.  IV. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  111,  CAP.  XXXIX. 


97 


I 


*  Vsrs.  1(5. 


l 

I 


quae  sunt  unius  speciei,  perveniunt  ad  fineni  illius  speciei 
iit  in  pluribus:  eo  quod  quae  sunt  a  natura,  aut  semper 
aut  in  pluribus  sint,  et  raro  deficiant.  Felicitas  autem  est 
finis  liumanae  speciei:  cum  ipsam  omnes  homines  natu- 
raliter  desiderent. 

Adverte,  cum  dicitur  omnes  homines  naturaliter  desi- 
derare  beatitudinem,  quod  hoc,  iuxta  superius  dicta,  in- 
telligitur  de  felicitate  formaliter  sumpta:  idest,  de  felici- 
tate  quantum  ad  communein  rationem  nominc  felicitatis 
importatam,  quae  est  ratio  perfecti  et  completi  boni;  na- 
turaliter  enim  unusquisque  desiderat  complementum  suae 
perfectionis,  et  supremum  suum  bonum.  Non  autem  in- 
telligitur  de  felicitate  materiajiter  sumpta:  idest  de  eo  cui 
convenit  ratio  summi  boni.  -  Item,  intelligitur  quantum  ad 
specificationem  actus :  non  autem  quantum  ad  exercitium. 

II.  Circa  istam  rationem  multipliciter  dubitatur.  Primo, 
circa  processum  rationis.  Videtur  enim  fieri  transitus  ab 
esse  ad  possibile,  et  a  possibili  ad  esse.  Nam  ad  proba- 
tionem  maioris  assumitur  quod  ea  quae  sunt  unius  speciei, 
perveniunt  ad  finem  illius  spcciei  ut  in  pluribus;  et  con- 
cluditur  quod  felicita^i  est  bonum  possibile  provenire 
omnibus  hominibus,  nisi  accidat  impedimentum  aliquibus; 
cum  deberet  concludi  quod  est  bonum  ad  quod  omnes 
aut  plures  homines  perveniunt.  -  Similiter  sub  maiori 
subsumitur  minor  de  inesse,  scilicet,  pauci  perveniunt  ad 
illam  cognitioneni :  cum  tamen  deberet  subsumi,  pauci 
possunt  ad  illam  pervenire.  -  Et  sic  videtur  processus 
falsus  esse. 

Secundo,  quia  per  hanc  rationem  probaretur  quod 
etiam  felicitas  quae  in  hac  vita  haberi  potest,  non  con- 
sistit  in  cognitione  Dei  et  substantiarum  separatarum 
qualis  potest  haberi:  nam  et  pauci  ad  ipsam  perveniunt. 

•Gf.supra, Com-   Quod  est  contra  Aristotelem,  I  et  X  Ethicorum*. 

I,  I.  1  ertio,  quia  par  hanc  rationem  etiam  probaretur  quod 

visio  Dei  per  essentiam  non  est  humana  felicitas.  Nam 
et  ad  hanc  pauci  pirveniunt:  iuxta  illud  Matth.  xx*,  Multi 
sunt  vocati,  pauci  vero  electi. 

III.  Ad  primum  horum  respondetur  quod  non  est  in  hoc 
proCessu  error.  Nam  maior,  licet  videatur  loqui  de  pos- 
sibili  tantum,  intelligitur  tamen  et  de  inesse.  Sensus  enim 
est  quod  felicitas  est  bonum  quod  potest  omnibus  adesse, 
idest,  a  cuius  consecutione  nullus  prohibetur,  nisi  sint 
aliqui  orbati,  idest  carentes  aliquo  principio  naturae:  et 
per  consequens  plures  ad  ipsam  quandoque  perveniunt. 
Unde  ex  ilia  propositione  dat  intelligere  Sanctus  Thomas 
sensum  et  sequentium  et  praecedentium  propositionum. 
lilius  enim  propositionis,  Ea  quae  sunt  unius  speciei, 
perveniunt  ad  Jinem  illius  speciei  ut  in  pluribus,  sensus 
e«t  quod  maior  pars  eorum  quae  continentur  sub  specie, 
habet  potentiam  perveniendi  ad  finem  ultimum  speciei; 
habetque  sufficientia  principia  ad  eius  consecutionem  ;  et 
consequitur  ipsum  finem;  sicut  et  in  aliis  rebus  natura- 
libus  in  paucioribus  evenit  quod  effectus  secundum  speciei 
incUnationem  non  eveniat.  Similiter  et  haec  propositio, 
Ad  praedictam  cognitionem  de  Deo  habendam  per  viam 
demonstrationis,  pauci  perveniunt,  eodem  modo  intelli- 
genda  est.  Sensus  est  enim  quod  ad  cognitionem  Dei 
per  demonstrationem  habendam,  pauci  sunt  qui  non  im- 
pediantur:  quia  plures  sunt  quibus  adsunt  impedimenta 
ad  talem  cognitionem,  de  quibus  in  primo  libro  dictum 
est,  quam  qui  illis  impedimentis  carent. 

2.  Ad  secundum  dicitur  primo,  quod  felicitas  perfecta, 
etiam  naluralis,  in  hac  vita  haberi  non  potest:  ut  patet 
etiam  per  Aristotelem,  in  locis  praeallegatis*.  (Jnde  cognilio 
substantiarum  separatarum  quae  per  scientias  speculativas 
acquiritur,  non  est  perfecta  felicitas,  sed  quaedam  perfectae 
felicitatis  participatio. 

Dicitur  secundo,  quod  non  sequitur  ex  hoc  processu 
felicitatem  possibilem  haberi  in  hac  vita,  non  consistere 
in  cognitione  Dei  et  substantiarum  separatarum  qualis  in 
hac  vita  haberi  potest,  licet  pauci  in  hac  ad  ipsam  per- 
venire  possint.  Illa  enim  propositio,  Ea  quae  sunt  unius 
speciei,  possunt  ad  Jinem  illius  speciei  ut  in  pluribus 
pervenire,  habet  veritatem  simpliciter  considerata  natura, 
et  de  fine  naturae  absolute  sumpto:  non  autem  consi- 
Su.vMA  CoNTRA  Gkntii.ks   0.  Thomae  Tom.  II. 


•  I  Elfl..  \.  l6; 
s.  Th.  I.  16.  - 
X.  VII.  6  sqq. ;'». 
Th.  1.  11. 


derata  natura  secundum  statum  aliquem  determinatum, 
puta  secundum  statum  huius  vitae.  Unde  dicitur  quod, 
considerata  natura  humana  secundum  se,  et  considerato 
fine  talis  naturae,  plures  pervenire  possunt  ad  illum  finem 
qui  est  cognitio  substantiarum  separatarum;  et  piures  ad 
ipsum  perveniunt,  saltem  post  mortem.  Non  oportet  autem 
quod  ad  illum  finem  plures  in  hac  vita  perveniant:  quia 
sunt  in  hac  vita  multa  quae  a  consecutione  talis  finis 
impediunt.  Si  qui  tamen  consequuntur  aliquam  similitu- 
dinem  felicitatis  in  hac  vita,  eorum  felicitas  in  cognitione 
substantiarum  separatarum  consistit. 

Dicitur  tertio,  quod  aliter  loquendum  est  de  iis  quae 
ab  alio  tantum  moventur  ad  finem  consequendum:  et  aliter 
de  iis  quae  sua  operatione  libere  ad  finis  acquisitionem 
seipsa  movent.  In  illis  enim  quae  ab  alio  tantum  moventur 
ad  finem,  plura  consequuntur  finem,  si  ad  finem  mo- 
veantur:  et  quia  naturalia  habent  aliquod  principium  in 
se  per  quod  a  dante  naturam  moventur  ad  finem,  ideo 
pro  maiori  parte  finem  consequuntur.  In  istis  autem  quae 
seipsa  movent  propria  operatione  ad  acquirendum  finem, 
verum  est  quod  ut  in  pluribus  ad  finem  perveniunt,  non 
quidem  absolute,  sed  si  ad  acquisitionem  Jinis  operentur. 
Et  ideo,  si  omnes  homines  scientiis  speculativis  vacarent, 
tenderentque  ad  substantiarum  separatarum  cognitionem 
possibilem  in  hac  vita  haberi,  pro  maiori  parte  ad  hunc 
finem  pervenirent.  Sed  quia,  propter  occupationes  huius 
vitae,  et  propter  studii  laborem,  pauci  ad  hanc  acquirendam 
cognitionem  operantur,  ideo  pauci  ad  ipsam  perveniunt, 
et  sic  pauci  consequuntur  naturae  rationalis  finem. 

3.  Ad  tertium  dicitur  quod  haec  ratio  concludit  de  fine 
qui  naturae  virtute  acquiri  potest:  ut  patet  ex  proposi- 
tione  hac  assumpta,  Ea  quae  sunt  a  natura,  sunt  semper 
vel  in  pluribus.  dejiciunt  autem  in  paucioribus.  Visio 
autem  Dei  per  essentiam  est  finis  virtutem  naturae  exce- 
dens.  Ideo  non  oportet  ipsum  pluribus  hominibus  adve- 
nire,  sed  sufficit  ut  paucioribus  adveniat :  licet  omnes 
homines  sint  vocati  ad  fidem  et  ad  gloriam.  -  Inferius  * 
vero  ostendet  Sanctus  Thomas  quod  nec  ipsa  naturalis 
felicitas,  ad  quam  omnes  saltem  post  mortem  perveniunt, 
est  completa  felicitas  hominis. 

IV.  Secundo  *.  Cognitio  de  Deo  per  demonstrationem  ha- 
bita  remanet  in  potentia  ad  aliquid  ulterius  de  Deo  co- 
gnoscendum,  vel  eadem  nobiliori  modo:  posteriores  enim 
conati  sunt  aliquid  traditis  de  Deo  ab  antiquioribus  adiun- 
gere.  Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia.  Quia  felicitas, 
quae  est  ultimus  finis,  est  actus  cui  non  adiungitur  po- 
tentia  ad  ulteriorem  actum :  cum  esse  in  actu  sit  finiS 
existentis  in  potentia. 

2.  Sed  non  videtur  ista  ratio  concludere.  Per  ipsam 
enim  probaretur  quod  nullus  videns  divinam  essentiam 
est  beatus:  quia,  cum  nullus  videntium  Deum  ipsum 
comprehendat,  visioni  cuiuslibet  beati  adiungitur  potentia 
ad  aliquid  de  Deo  cognoscendum,  vel  eadem  nobiliori 
modo. 

Respondetur  quod  dupliciter  loqui  possumus  de  po- 
tentia.  Uno  modo,  ut  nominat  tantum  carentiam  alicuius 
perfectionis  cum  aptitudine  ad  eam  suscipiendam.  Et  sic 
conceditur  quod  visioni  cuiuscumque  beati  adiungitur 
potentia  ad  perfectiorem  actum.  Sed  de  potentia  hoc 
modo  sumpta  non  est  sermo  in  hac  ratione.  -  Alio  modo, 
ut  nominat  huiusmodi  carentiam  formae  et  aptitudinem 
ad  ipsam,  et  ultra  hoc,  tendentiam  ad  perfectionem: 
quando  scilicet  carens  perfectione  ad  illam  movetur.  Et 
sic  accipitur  potentia  hoc  loco.  llle  enim  qui  novit 
aliquid  de  Deo  per  demonstrationem,  conatur  aliquid 
ulterius  de  ipso  cognoscere,  vel  idem  nobiliori  modo ; 
vel  saltem  posteriores  aliquid  cognitioni  ab  aliis  traditae 
conantur  adiungere.  Quod  est  signum  cognitioni  habitae 
adiungi  potentiam  ad  ulteriorem  actum  tendentem  et  mo- 
tam.  Modo  dicitur  quod  potcntia  hoc  modo  non  adiun- 
gitur  visioni  beatorum.  Quia  neque  videns  Deum  secun- 
dum  aliquem  gradum,  movetur  ad  quaerendam  visionem 
secundum  altiorem  gradum,  sed  eius  appetitus  in  illo 
gradu  visionis  quem  habet,  quietatur;  nec  qui  posterius 
efficitur  beatus,  quaerit  addere  ad  visionem  alterius  beati, 

i3 


Cap.  L. 


Cf.  nufn.  I. 


98 


gUMMA  GQNTRA  GENTILES,  UB;  I»,  GAP.  XXXIX. 


cum  talis  visio  non  habeatur  per  rationi.s   inquisitionem', 
Cap.  Lv,  Lvi.     sed  per  Dei  gratiam.  Sed  de  iis  erit  inferius*  latior  sermo. 

V.  Tertio.  Praedictae  cognitioni  multiplQx  «rror  adiungi 
p<itest:  ut  patet  in  multis  qui,  aliquid  de  Deo  per  de- 
monstrationem  cognoscentes,  dum  circa  aliqua  eis  demon- 
stratio  deesset,  in  multiplices  errores  inciderunt.  Ergo  etc. 
-  Probatur  consequentia.  Quia  felicitas  omnem  miseriam 
excludit.  Deceptio  autem  et  error  est  magna  pars  miseriae.; 
unde  omnes  eam  naturaliter  refugiunt. 

Sl  dicatur  quod  aliqui  absque  adiunctione  erroris  ve- 
ritatem  de  Deo  via  demonstrationis  invenerunt:  -  patet  eos 
fuisse  paufissimos.  Quod  non  congruit  felicitati:  scilicet 
naturali,  quae  est  communis  Jinis,  idest  omnibus  aut 
pluribus  conveniens. 

,,  Advertendum,  ex  doctrina  Sancti  Thomae  Prima,  q.  xxi, 
a.  4 ;  et  II"  H",  q.  xxx,  a.  1,  quod,  cum  miseria  felicitati 
oppomjtur;  felicitas  autem  sit  bonum  intellectualis  na- 
turae  tantum:  oportet  et  miseriam,  proprie  loquendo, 
esse  malum  intellectualis  tantum  naturae ;  sive,  inquam, 
contrariel;ur  appetitui  naturali  ipsius,  sive  appetitui  electivo. 
Quia  ergQ,  error  et  deceptio  intellectus  est  malum  ipsius 
intejjectus ;  et  p^r  consequens  magnum  hominis  malvim, 
cum  per  intellectum  homo  sit  homo:  idco.  dixit  San- 
ctus  .Thomas  quod  error  et  deceptio  est  magna  p,^rs 
miseriae.  .     , 

VI.  Quarto.  Praedicta  cognitio  multum  incertitudinis; 
habet.  Quod  demonstrat  diversitas  scieptiarum  de  divinis 
eorum  qiii  via  demonstrationis  processprunt.  Ergo  etc  -. 
Probatur  consequentia.  Quia  felicitas  in  operatipne  per- 
fecta  consistit;  ad  perfectionem  autem  cognitionis  requi- 
ritur  certitudo,  ut  patet  I  Posteriorum.  .,■  ■  ■  • 

.  2.Sed  videtur  quod  antecedens  huius  rationis  contra- 
dictionem  implicet.  Si  enim  cognitio  per  demonstrationem 
habetur;  demonstratio  autem  facit  scire;  non  dicimur 
iii  autem  aliquid  scire,  ut  habetur  I  Poster.*,  nisi  cognoscamus 
quod  impossibile  est  aliter  se  habere,  quod  est  haberc 
certam  cognitionem:  sequitur  quod  cognitio  per  demon- 
strationem  sit  certa.  Et.  sic,  dicere  cognitionem  habitam 
de  Dep,  per  demonstrationem  habere  multum  inccrtitu- 
dinis,  est  dicere  contradictoria, 

Responderi  potest  dupliciter.  Primo,  quod  non  loquitur 
Sanctus  Thomas  in  illo  antecedente  praecise  de  cogni- 
tione  Dei  quae  per  demonstrationem,  causatur,  quia,  ut 
deducituf,  talis  cognitio  certitudinem  habet:  sed  de  co- 
gnitione  tali  simul  cum  aliis  cognitionibus  adiunctis,  quando 
aliquis,  cum  cognitione  habita  de  Deo  per  dcmonsti;a- 
tionem,  per  discursum  et  ratiocinationem  probabilem 
devenit  in  aliquam  aliam  cognitionem  Dei  non  per  de- 
monstrationem.  Accepta  enim  hac  lotali  cognitionei  in 
ipsa  est  multum'  incertitudinis :  non  ratione  conclusipnis 
demonstratae,  sed  ratione  eorum  quae  probabililer  ita  esse 
existimantur. 

.Secundp  responderi  potest,  iuxta,  ea.  quae  dicta  sunt 
in  I  libro,  cap.  iv,  quod  non  loquitur  Sanctus  Thomas  de 
cognitione  quam  aliquis  habet  per  veram  demonstrationem 
apud  ipsum  existentem,  quam  scit  esse  demonstrationem, 
quia,  ut  arguitur,  oportet  talem  cognitionem  esse  certam : 
sed  loquitur  de  cognitipne  a  philosophis  per  demonstra- 
tipnem  aliis  tradita.  Ista  enim  incertitudinem  habet  %ipud 
eum  qui  docetur,  licet  non  apud  docentem.  Quamvis  enim 
aliquis  philpsophus  tradat  conclusiones  verissime  demon- 
stratas,  tamen  mUlti  de  huiusmodi  conclusipnibus  dubitant. 


*    Loc. 
textu. 


ep  quod  yim  denionstratjonis  factaeignorent:  quando  prae-. 
sertim  videant  a  diversis,  qui  sapientes  videntur,  diversa  et 
opposita  dogeri.  Et  ista  videtur  esse  intcntio  SanctiThoma,e: 
contra  quam  obiectip  facta  locum  non  habet. 

VII.  Quinto.  Illa  cognitio  est  essentialiter  felicitas,,qua 
habita,  non  restabit  alicuius  scibilis  desideranda  cognitio. 
Sed  talis  non  est  cognitio  praedicta:  cum,  illa  habita,  aHa 
desideremus  scire  nondum  per  illam  eognitionem  scita. 
Ergo  etc.  .-  Probatur  maior.'  Quia  felicitas  est  ultimus 
finis  cognitionis  humanae.  Voluntas  autem  cum  fuerit 
ultimum  finem  consecuta,  quietatur  eius  desiderium. 

WM.Sexto.  Intellectus  videtur  esse*  in  potentiaad  omnia   ■  cf.text.  ct  var. 
inteJIigibilia.  Ergo  ad  eius  ultimum  finem,  qui  est  felicitas; 
requiritur    ut   sit   totaliter    reductus    ad  actum.  Ergo  etc. 

Probatur  prima  consequentia.  Quia  finis  cuiuslibet 
existentis  in  potentia  est  ut  educatur  in  actum  secundum 
quod  est  possibile:  ut  scilicet  cuius  potentia.  tota  non 
potest  reduci  in  actum  simul,  reducatur  in  actum  suc- 
cessive,  ut  est  in  materia  prima  respeetu  formarum;  ,cuius 
vero  potentia  tota  potest  in  actum  reduci,  totaliter  in 
actum  reducptur.  Duo  autem  intelligibilia  possunt  simul 
in  intellectu  possibili  esse  secundum  actum  primum:  licet 
forte  non  secundum  actum  secundum. 

S.^cunda  quQtiue  consequentia  probatur.,  Quia,  habita 
cognitione  de  Deo.  quae  per  demonstratianem  haberi 
potest,  adhuc  multa  ignoramus-      , 

2.  Adverte  .circa  antecedens,  quod  ly  yidetur  non  po- 
nitur  tanquam  dubitationem  continens:  sed  ut  idem  si- 
gnificat  quod  est  manifestum.  Nam  clarum  est  intellectum 
posse  omnia  intelligibilia  cognoscere:  cum  cognoscat  ma- 
t€riam  primam,  quae  est  minimae  entitatis;  et  Deum,  qui 
perfectissimus  est,  et  maxime  a.  sensibus  remotus. 

Advertendum  quoque,  Circa  probationem   primae  con-  • 

sequentiae,  quod,  cuni  yelitprobare  Sanctus  Thomas  sequi 
ultimum  finem  intellectus  esse  ut  sit  totaliter  reductus  in 
actum,  assumit  quod  duo  intelligibilia  possunt  simul  esse  ' 

in  intellectu:  cum  tamen  videatur  qupd  .debuerit  assu- 
mere  omnia  intelligibilia  simul  posse  esse  in  intellectu. 
Hoc  enim  facit  ut  ostendat  quod  eadem  ratio  est  de 
duobus  intelligjbilibus  totaliter  diversis,  et  d.e  omnibus. 
Nihil  .  enim  videtur  repugnare  quod  plura  intelligibilia 
possint  simul  esse,  nisi  quia  sunt  formae  eiusdem  generis, 
utpote  eandem  potcntiam  respicientes.  Si  autem  hoc  non 
obstat  duobus  intelligibilibus,  non  obstabit  etiam  omnibus : 
sicut  et  philosophus,  IV  Pliys.*,  arguit,  si  duo  corppra  •  cap.  vm,  15; 
possunt  simul  esse  io  eodem  loco,  quod  infinita  simul  ^- Tn' '■  «3- 
esse  possunt. 

Attendendum  etiam,  cum  ait,  licet  forte  non  secundum 
actum  secundum,  qui  est  consideratio,  quod  non  ideo 
addidit  forte  quasi  apud  ipsum  dubium  sit  an  duo  intel- 
ligibiiia  possint  simul  esse  in  intellectu  secundum  actum 
perfectum,  cum  determinaverit  in  praecedentibus  *  ipsa  •Lib.  11,  cap.  ci. 
illo  modo  simul  in  intellectu  esse  non  posse:  sed  ut 
ostenderet;non  referre  ad  suum  propositum  quodcumque 
illorum  oppositprum  dicatur.  Sufficit  enim  sibi  quod  duo 
inteljigibilia,  immo  omnia,  possunt  in  intellectu  simul  esse 
rn  actu  primo :  quidquid  sit  de  actu  secundo.  Quia,  cum 
per  cpgnitionem  habitam  de  Deo  demonstrationis  via 
non  sint  omnia  intelligibilia  in  actu,  neque  primo,  qui 
est  habitualis  scientia,  neque  secundo,  qui  est  consideratio : 
optime  sequitur  quod  ultima  hominis  felicitas  in  tali 
cognitipne  npn  consistit. 


^.'•viiafSlSJsw^ 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  lll,  CAP.  XL. 


99 


CAPITULUM  QUADRAGESIMUM 

QUQD  FELICITAS  HUMANA  NON  CONSISTIT  IN  COGNITIONE  DEI 

QUAE  EST  PER  FIDEM 


Cap.  XXV, 


ST  autem  et  alia  Dei  cognitio,  quantum 
ad  aliquid  superior  cognitione  prae- 
dicta,  qua  scilicet  Deus  ab  hominibus 
per  fidem  cognoscitur.  Quae  quidem 
quantum  ad  hoc  cognitionem  quae  de  Deo  per 
demonstrationem  habetur,  excedit,  quia  quaedam 
de  Deo  per  fidem  cognoscimus  ad  quae,  propter 
sui  eminentiam,  ratio  demonstrans  pervenire  non 
■  Lib.  I,  cap.  V.  potest,^  sicut  in  principio  huius  Operis  *  dictum 
est.  Non  est  autem  possibile  neque  in  hac  Dei  • 
cognitione  ultimam  hominis  felicitatem  consistere. 
■  Felicitas  enim  est  perfecta  intellectus  operatio, 
sicut  e.\  dictis  *  patet.  In  cognitione  autem  fidei 
invenitur  operatio  intellectus  imperfectissima 
quantum  ad  id  quod  est  ex  parte  intellectus,  > 
quamvis  maxima  perfectio  inveniatur  ex  parte 
obiecti:  non  enirft  intellectus  capit  illud  cui 
assentit  crqdendo.  Non  est  igitur  neque  in  hac 
Dei  cognltione  ultima  hominis  felicitas. 

Item.  Ostensum  est  supra  *  quod  ultima  feli-  ■ 
citas  non  consistit  principaliter  in  actu  volun- 
tatis.  In  cognitione  autem  fidei  principalitatem 
h.abet  voluntas:  intellectus  enim  assentit  per  fidem 
his  quae  sibi  proponuntiir,  quia  vult,  non  autem 
ex.ipsa.veritatis  evidentia  necessario  tractus.  Non  • 
est  igitur  in  hac  cognitione  ultima  hominis  fe- 
Kcitas.    .  ■ 

Adhuc.  Qui.credit,  assensum  praebet  his  quae 
sibi  ab  alio  proponuntur,  quae  ipse  non  videt : 
unde  fides  magis  habet  cognitionem  auditui  si- 
milem  quam  visioni.  Non  autem  crederet  aliquis 
non  visis  gb  alio  propositis  nisi  aestimaret  eum 
perfectiorem  cpgnitionem  habere  de  propositis 
quam  ipse  habeat  qui  non  videt.  Aut  igitur 
aestimatio  credentis  est  falsa :  aut  oportet  quod 
proponens  habeat  perfectiorem  cognitionem  pro- 


*  Cap.  XXVI. 


positorum.  Quod  et  si  ipse  soluiri'  cognoscit  ea 

quasi  ab  alio  audiens,   non   potest   hoc  in  ii:ifi- 

nitum  procedere:    esset   enim  vanus.  et  absque 

certitudine  fidei  assensus;  non  enim  inveniretur 

aliquod  primum  ex  se  certum,  quod  certitudinem 

fidei  credentium  afferret.  Noh  est  autem  possi- 

bile  fidei  cognitionem  esse  falsam  neque  vanam, 

ut  ex  dictis  patet  in  principio  Libri  *:  et  tamen,  *Lib.  i.  cap.  vn. 

si  esset  falsa  et  vana,  in  tali  cognitione  felicitas 

non  posset  consistere.  Est  igitur  aliqua  hominis 

cognitio  de  Deo  altior  cognifione  fidei:  sive  ipse 

homo  proponens  fidem   immediate  videat   veri- 

tatem,  sicut  Christo  credimus;  sive  a  vidente  im- 

mediate    accipiat,    sicut    credimus    Apostolis    et 

Prophetis.  Cum  igitur  in  summa  Dei  cognidone 

felicitas  hominis  consistat,  impossibile    est  quod 

consistat  in  fidei  cognifione.        , 

Amplius.  Per  felicitatem,  cum  sit  uUimus  finis, 
naturale  desiderium  quietatur.  Cognitio  autem 
fidei  non  quietat  desiderium,  sed  magis  ipsum 
accendit:  quia  unusquisqiie  desiderat  videre  quod 
credit.  Non  est  igitur  in  cognitione  fidei  ultirna 
hominis  felicitas. 

Praeterea.  Cognitio  de  Deo  dicta  est  finis  in- 
quantum  ultimo  fini  rerum,  scilicet  Deo,  coh- 
iungit.  Per  cognitionem  autem  fidei  non  fit 
res  credita  intellectui  praesens  perfecte :  quia 
fides  de  absentibus  est,  non  de  praesentibus. 
Unde  et  Apostolus  dicit,  II  Cor.  v'''^,  quod  qiian- 
diii  per  fidem  ambulamus,  peregrinamur  a  Do- 
mino.  Fit  tamen  per  fidem  Deus  praesens  affectui, 
cum  voluntarie  credens  Deo  assentiat :  secundum 
quod    dicitur  Ephes.  m'l,  habitare    Christum  per  , 

fidem  in  cordibus  nostris.  Non  estergo  possibile 
quod  in  cognitione  fidei  ultima  felicitas  humana 
consistat. 


3  hominibus  Ita  HYZfr;  omnibus  ceteri.  8  demonstrans]  demonstrationis  Z.  12  intellectus]  humani  intellectus  Pc.  2  3   enimj 

autem  WPc.         32  alioj  aliquo  GZPc. 

1  Quod  et  si]  Quod  etiam  si  Z.  Quod  si  et  b.  solum  Ita  XYZsE;  tion  solum  ceteri;  Pc  ante  quasi  addunt  sed.  2  alio]  aliquo  G, 
aliquo  alio  Pc.  6  autera  Ita  DZ:>E  ;  om  aWX,  igitur  Yb,  enim  EGPc.  lo  posiet]  possit  aXc.  hominis  om  Z.  '12  veritatem  oin  Z. 
1 3  Christo  . . .  .'\postolis]  de  Christo  . . ,  de  Apostolis  Z. 

Gommentaria   Ferrariensis 


"  Cf.  Commcnt. 
cap.  pracc,  init. 
•  Cf.  lext.  ctvar.; 
ctinfra  n.  vi,  2. 


TERTio*  ostenditur  quod  neque  in  cognitione  habita  de 
Deo  ab  omnibus  *  per  Jidem,  (quae  excedit  cogni- 
tionem  de  ipso  per  demonstrationem  habitam,  Ln  hoc  quod 
quaedam  per  fidem  de  Dco  cognoscimus  ad  quae,  propter 
sui  eminentiam,  demonstratio  pervenire  non  potest,  ut  in 
Primo  dictura  est)  humana  felicitas  non  consistit. 
■  .\.  Probatur  autem  primo  sic.  In  cognitione  fidei  invenitur 
operatio  intellectus  imperfectissima  ex  parte  inteilectus, 
(non  autem  ex  parte  obiecti) :  cum  intellectus  non  capiat 
illud  cui  assentit  credendo.  Ergo.  in  tali  cognitione  non 
consistit  felicitas.  -  Probatur  consequentia.  Quia  felicitas 
est  perfecta  intellcctus  operatio. 

Ad  evidentiam  antecedentis,  considerandum  quod,  cum 
operatio  intellectus  sit  quasi  quoddam  medium  inter  in- 
tellectum  et  obiectum,  ex  utroque  bonitatem  aliquam  et 


perfectionem  accipit:  ex  obiecto  quidem,  inquantum  tanto 
est  operatio  intellectus  perfeclior  secundum  specieni, 
quanto  ad  obiectum  formale  perfectius  terminatur ;  ex 
intelleciu  vero  Sumitur  eius  perfectio  inquantum  intel- 
lectio  per  quam  obiectumclarius  et  evidentius  cernitur, 
est  perfectior,  ex  eo  quod  magis  de  lumine  se  tenente 
ex  parte  intellectus  participat.  Actus  ergo  fidei  ex  parle 
obiecti  formalis,  est  maxime  perfectus :  quia,  ut  habetur 
ir  W,  q.  I,  a.  1  ;  et  Verit.,  q.  xiv,  a.  8 ;  et  III  Sent., 
d.  XXIV,  a.  1  *,  eius  obiectum  formalc  est  veritas  prima, 
quae  omnem  aliam  rationem  formalem  intelligibilem  excedit. 
Sed  ex  parte  intellectus,  est  imperfectus:  quia  neque  per 
lumen  naturale  intellectus,  neque  per  lumen  fidei  irifusae', 
videtur  id  quod  creditur  in  particulari,  ut  scilicet  intel- 
lectus  videat  et  clare  apprehendat  id  quod  creditur  verum 


Qu.' 


lob 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  111,  CAP.  XL. 


•  Qu.»  «. 


'  Inlo.,  Tr.  XXV] 


Cf. 


*Cf.  text.  ct  vur.; 
et  intra  vi,  2. 


esse,  videndo  habitudinem  praedicati  ad  subiectum;  licet 
lumen  fidei  faciat  intellectum  videre  ea  c^uae  fidei  subsunt 
esse  credenda,  ut  dicitur  IF  IP,  q.  i,  a.  4,  ad  2  et  3 ;  sed 
adhaeret  intellectus  particujari  credibili  e.v  imperio  vo- 
luntatis  incHnantis  intellectum  ad  eius  assensum.  Hoc  est 
ergo  quod  dicit  Sanctus  Thomas:  quoniam,  inquam,  in 
cognitione  fidei  invenitur  operatio  inteliectus  imperfectis- 
sima  ex  parte  intellectus,  cum  intellectus  non  capiat,  idest 
non  comprehendat  neque  clare  et  aperte  videat,  illud 
cui  assentit  credendo.  Prima  enim  principia  ipso  suo  lu- 
mine  immediate  videt  intellectus  ;  conclusioncs  vero  scitas 
videt  ex  principiis,  a  quibus  illas  dependere  cognoscit; 
sed  propositiones  creditas  neque  immediate  in  seipsis  videt 
ex  suo  aut  ex  superaddito  iumine  fidei,  neque  per  resolu- 
tionem  ad  aliquid  visum  et  apparens  intellectui.  Et  pro- 
pterea  imperfectissima  est  illarum  cognitio  ex  parte  in- 
tellectus. 

II.  Secundo.  Voluntas  in  cognitione  fidci  principalitatem 
habet:  quia  intellectus  assentit  per  fidem  iis  quae  sibi 
proponuntur,  quia  vult,  non  autem  ex  ipsa  evidentia  rei 
necessario  traclus.  Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia. 
Quia  ultima  fclicitas  hominis  non  consistit  principaliter 
in  actu  voluntatis. 

Ad  evidentiam  antecedentis,  considerandum,  ex  doctrina 
Sancti  Thomae  IF  U'"',  q.  ii,  a.  i ;  III  Sent.,  d.  xxiii,  q.  11, 
a.  2*;  et  Verit.y  q.  xiv.,  a.  1,  quod  fides  cum  intellectu, 
qui  est  habitus  primorum  principiorum,  et  cum  scientia, 
quae  est  habitus  conclusionum  demonstratarum,  convenit 
in  hoc,  quod  ita  per  fidem  intellectus  est  determinatus 
totahter  ad  unam  partem  contradictionis,  sicut  per  habitum 
principiorum  et  per  habitum  conclusionum.  Sed  differunt 
quantum  ad  causam  determinationis.  Circa  prima  enim 
principia  determinatur  intellectus  ex  ipsismet  principiis  et 
lumine  naturali  intellectus:  quia  statim,  cognitis  terminis, 
ipsorum  veritas  apparet  et  manifesta  est  intellectui.  Circa 
conclusiones  vero  determinatur  intcilectus  virtute  primo- 
rum  principiorum:  ex  ipsa,  inquam,  ratione  qua  osten- 
ditur  conclusio  a  veritate  primorum  principiorum  depen- 
dere,  quae  ratio  cogit  intellectum  ad  assentiendum  con- 
clusioni.  Et  sic  in  cognitione  tam  primorum  principiorum, 
quam  conclusionum  deductarum  ex  illis,  intellectus  de- 
terminatur  ex  ipsa  rei  evidentia,  et  ex  ratione  quam  apud 
seipsum  habet.  Citca  ea  autem  quae  sunt  fidei,  determi- 
natur  immediate  intellectus,  non  ex  aliquo  existente  in 
intellectu,  sed  ex  ipsa  voluntate  credcntis,  qui  eligit  deter- 
rainate  adhaerere  uni  parti,  quia  est  aliqua  ratio  qua 
iudicatur  bonum  esse  et  conveniens  assentire  et  adhaerere 
dicenti  et  revelanti,  utpote  quia  revelans  est  dignus  fide 
et  non  falleret.  Quae  quidem  ratio,  inquantum  ostendit 
bonum  esse  ut  rci  propositae  adhaereatur,  suflicit  movere 
voluntatcm,  et  ipsam  inclinare  ad  eligendum  assentire  illi 
determinate :  licet  non  suiftciat  per  se  movere  intellectum 
ad  assentiendum,  cum  nujlam  rei  evidentiam  faciat.  Vo- 
luntas  autem,  sic  mota  ex  illa  ratione,  imperat  intellectui 
ut  firmiter  adhaereat  huic  parti  determinate,  puta  quod 
Deus  est  trinus  in  personis  et  unus  in  essentia.  Propterea 
ergo  optime  inquitSanctusThomas  quod  in  cognitione  fidei 
principalitatem  habet  voluntas.  Unde  et  Augustinus  ait  * 
quod  cetera  potest  homo  nolens,  credere  non  nisi  volens. 

Advertendum  tamen,  cum  inquit  Sanctus  Thomas,  in 
probatione  antecedentis,  quod  intellectus  assentit  iis  quae 
sunt  fidei  guia  indt,  quod  impropria  locutio  est,  consueta 
tamen  apud  philosophos.  Non  enim,  proprie  loquendo, 
intellectus  vult,  cum  intellectus  et  voluntas  sint  potentiae 
distinctae:  sed  dicitur  intellectus  credere  quia  vult,  in- 
quantum  ex  imperio  voluntatis  movetur  ad  credendum. 
Unde  proprie  dicetur  quod  homo  per  Intellectum  credens 
assentit  iis  quae  sunt  Jidei  quia  vult :  improprie  vero  in- 
tellectus  credit  quia  vult,  inquantum  homo  pcr  intellectum 
motum  a  voluntate  credit. 

III.  Tertio  *.  Est  aliqua  cognitio  hominis  de  Deo  altior 
cognitione  fidei:  sive  ipse  homo  proponens  fidem  im- 
mediate  videat  veritatem,  ut  de  *  Christo  credimus ;  sive 
immediate  a  vidente  accipiat,  sicut  dredimus  Apostolis  et 
Prophetis.  Ergo  etc. 


Patet  consequentia.  Quia  in  summa  Dci  cognitione 
felicitas  hbminis  consistit. 

■  Probatur  antecedens.  Credens  habet  cognitionem  simi- 
lem  magis  auditui  quam  visioni:  cum  praebeat  assensum 
iis  quae  sibi  ab  alio  proponuntur,  quae  ipse  non  videt. 
Sed  non  crederet  quis  proponcnti  non  visa,  nisi  existimaret 
eum  de  illis  perfectiorem  notitiam  habere  quam  ipse 
habeat.  Ergo,  cum  ista  existimatio  non  sit  falsa,  cum  fides 
non  possit  esse  falsa,  ita  erit  quod  proponens  habeat 
perfectiorem  cognitionem  propositorum.  Non  est  autem 
processus  in  infinitum,  ut  scilicet  hic  ab  aiio,  audiat,  et 
ille  ab  alio,  in  infinitum:  tunc  enim  esset  vanuset  absque 
certitudine  fidei  assensus,  quia  non  csset  devenire  ad 
aliquod  primum  certum,  quod  certitudinem  fidei  corum 
qui  credunt  alferret;  quod  fidei  non  convenit.  Ergo  est 
devenire  ad  aliquem  videntem  ea  quae  proponit.  Ergo  etc. 
2.  Circa  istam  propositionem,  Fides  magis  habet  cogni- 
tionetn  similem  auditui  quam  visioni,  advertendum,  ex 
doctrina  Sancti  Thomae  II'''  IP',  q.  i,  a.  4;  et  III  Sent., 
d.  xxiv,  a.  2,  quod  illa  videri  dicuntur  intellectu  quorum 
csscntia  intellectui  praesentalur,  et  quae  vcl  ex  seipsis 
intellectum  ad  sui  cognitionem  movcnt,  vel  per  aliud  ex 
sc  cognitum  ab  intellectu:  ea  autem  de  quibus  est  fides, 
non  sunt  intellectui  secundum  suam  essentiam  praesentia, 
tanquam  per  se  aut  pcr  aliud  cognitum  moventia  intel- 
lectum.  Idco  cognitio  fidei  non  est  visio  intellectiva,  pro- 
prie  loquendo  de  visionc :  quamvis  largo  modo  possit 
dici  visio,  inquantum  omnis  cognitio  visio  potest  dici. 
Et  propterea  visioni  corporaii  non  assimilatur,  sed  magis 
assimilatur  auditui :  quia  auditu  cognoscimus  ca  quae, 
cum  nobis  pracsentia  non  sint,  nobis  recitantur;  et  simi- 
liter  per  fidcm  adhaeremus  iis  quae  nostro  intellectu  non 
videmus. 

IV.  Circa  processum  autem  huius  rationis  statim  occurrit 
dubium.  Quia  possct  aliquis  diccre  quod,  licet  in  cogni- 
tione  corum  quae  ab  alio  proponuntur  credenda  et  non 
videntur,  sit  devenirc  ad  aliquem  habentem  claram  corum 
notitiam;  non  tamen  oportet  ut  illud  primum  habeiis^ 
evidentiam  talium  sit  aliquis  homo,  sed  est  Deus,  a  quo 
aliquis  homo,  puta  Moyses  sive  quicumque  alius  propheta, 
primo  ct  immcdiatc  cognitionem  fidei  accepit,  et  ille 
aliis  proposuit  credenda,  et  illi  aliis,  quousque  ad  nos 
pervenit.  Et  sic  ultima  consequentia  non  tenet,  scilicet, 
Ergo  est  aliqua  hominis  cognitio  de  Deo  altior  cogni^ 
tione  fidei:  sed  quod  cognitio  Dei  de  iis  quae  nobis  cre- 
denda  proponuntur,  est  altior  nostra  cognitione  fidei. 

V.  Ad  cvidenliam  huius  difficultatis,  considerandum  est, 
ex  doctrina  Sancti  Thomac  11"  11"",  q.  v,  a.  1 ;  et  Verit., 
q.  xvni,  a.  3,  quod,  cum  fides  sit  ex  auditu,    ut  dicitur 

ad  Rom.  x  *,  sicut  duplex  est  auditus  et  locutio,  scilicet  •  Vers  17 
exterior  sive  coiporalis,  et  interior  ac  spiritualis,  ita  duplex 
est  fides.  Una  quac  oritur  in  cordibus  fidelium  per  audi- 
tum  extcriorcm :  cum  scilicct  Deus  per  aliquos  homines 
aliis  credenda  proponit.  Et  ista  est  fides  quae  nobis,  sive 
communi  statui  fidelium  convenit,  cx  eo  quod  adhaeremus 
revclationibus  Prophetis  et  Apostolis  factis,  qui  suis  prae- 
dicationibus  fideles  ad  fitlem  traxcrunt.  -  Alia  est  quae 
oritur  in  aliquibus  per  spiritualem  locutionem,  qua  Deus 
aliquibus  per  internam  inspirationem  credenda  revelat, 
nullo  hominis  ministerio  utens:  sicut  est  fides-Aposto- 
lorum  et  Prophetarum,  qui  ab  ipso  Deo  per  intrinsecam 
illuminationem  sunt  de  credendis  instructi,  quae  alios 
docere  debebant. 

Convcniunt  utraque  fides  in  hoc  quod  utraque  habet 
pro  formali  obiecto  divinam  veritatem :  propter  quod  di- 
citur  esse  una  fides  modernorum  et  antiquorum.  -  Con- 
veniunt  etiam  quia  utraque  est  aenigmatica  cognitio: 
inquantum  per  nullam  ipsarum  videtur  essentia  divina, 
sive  veritas  prima;  neque,  inquam,  per  seipsam,  neque 
per  rationem  naturalem. 

Differunt  autem,  primo,  secundum  quandam  nobilitatem 
ex  modo  recipiendi.  Nobilius  est  enim  et  altius  cogni- 
tionem  fidci  a  Deo  per  internam  illuminationem  accipere, 
quam  mediantibus  hominibus  per  extcriorem  locutionem: 
quia  per  primum  modumDeus  cst  magis  praesens  homini,et 


SLMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XL; 


lOl 


'  Cf.  text.  et  var. 


I 


homo  magis  de  propinquo  ad  Dcum  accedit;  et  propterea 
habet  suIj  aenigmatica  cognitione  minus  obscuram  no- 
titiam  de  iis  cjuae  credit,  et  magis  firmam  ac  stabilem, 
quam  per  secundum  modum.  -  Ditferunt  secundo,  ut  patet 
ex  iis  quae  dicit  Sanctus  Thomas  ibidem  in  11°  11"'"',  quod, 
licet  quantum  ad  id  quod  est  formale  in  obiecto  iidei, 
fides  sit  in  omnibus  fidelibus  communiter,  inquantum 
videlicet  in  iis  quae  fidei  sunt  omnes  inhaerent  primae 
veritati,  assentiendo  illis  eo  quod  sunt  a  Deo  revelata; 
quantum  tamen  ad  ea  quae  materiahter  credenda  propo- 
nuntur,  est  differentia:  quia  primi,  qui  divinitus  per  in- 
trinsecam  iliuminationem  de  rebus  divinis  sunt  instructi, 
quaedam  de  divinis  mysteriis  manifesta  et  apeita  cogni- 
tione  cognoscere  potuerunt  quae  nos,  solo  lumine  fidei, 
non  possumus  nisi  credendo  cognoscere;  sicut  et  in 
praesenti  statu  quaedam  sunt  credita  ab  uno  quae  sunt 
manifeste  scita  ab  aho,  ut  Deum  esse  unum. 

VI.  Ad  dubium  ergo  dicitur  quod  dupiiciter  possumus 
interpretari  processum  Sancti  Thomae.  Primo,  ut  velit 
deducere  ad  hoc  quod  oportet  devenire  ad  aliquam  cogni- 
tionem  hominis   de  Deo  altiorem   omni   cognitione  fidei, 


ctionem:  sive,  inquiens,  ipse  homo  fidem  proponens  im- 
mediate  videat  veritatem,  sicut  credimus  Christo  *;  sive  a 
vidente  immediate  accipiat,  sicut  credimus  Apostolis  et 
Prophetis.  Ac  si  diceret :  Quomodocumque  fides  ad  nos 
ex  hominibus  perveniat ;  sive,  inquam,  immediate  ex  ipso 
Christo  clare  vidente  ea  quae  nobis  credenda  proponit; 
sive  ex  hominibus  qui  non  habent  evidentiam  omnium 
quae  nobis  proponunt,  sed  eorum  cognitionem  accipiunt 
ab  ahquo  habente  evidentiam,  sicut  sunt  Apostoii  et  Pro- 
phetae:  oportet  ut  sit  devenire  ad  hominem  habentem 
perfectiorem  notitiam  de  iis  quae  nobis  credenda  propo- 
nit,  quam  communis  status  hominum  per  fidem  habeat. 
Si  enim  ipse  habeat  evidentiam  horum  quae  proponit, 
constat  quod  eius  notitia  est  altior.  Si  autem  non  habeat 
claram  notitiam,  sed  ab  eo  accipiat  immediate  per  inter- 
nam  illuminalionem  qui  claram  notitiam  habet:  constat 
etiam  quod  eius  notitia  est  aitior  nostra,  utpote  propin- 
quior  clarae  notitiae,  et  per  consequens  minus  ahquo 
modo  obscura,  et  magis  firma  ac  stahilis,  magisque  a 
dubietatis  motibus  seiuncta. 

3.  Patet  igitur  quod  obiectio  non  est  contra  intentionem 


fidem  tradita.  Et  sic  non  videtur  intendere.  Quia  non 
ponit  ipse  quod  primi  qui  acceperunt  fidem  per  inter- 
nam  illuminationem,  sicut  Apostoli  et  Prophetae,  sicut 
etiam  angeli  ante  confirmationem,  et  homo  ante  peccatum, 
habuerint  claram  et  evidentem  notitiam  omnium  quae 
sub  fide  nostra  cadunt:  licet,  ut  diximus,  ponat  de  Adam 
ante  peccatum,  et  de  angelis  ante  confirmationem,  posse 
dici  quod  quaedam  de  divinis  mysteriis  aperte  cognoverint 
quae  nos  per  fidem  tenemus.  Similiter,  ab  alio  homine 
fidem  non  acceperunt :  et  pev  consequens  non  oportet 
reducere  eorum  fidem  in  aliquam  hominis  altiorem  co- 
gnitionem  de  Deo  quam  sit  cognitio  fidei;  sed  oportet 
omnium  fidem  ultimo  reducere  in  divinam  cognitionem 
et  divinam  sapientiam,  a  qua  ad  nos  divina  mysteria  per- 
venerunt. 

•z.  Secundo  possumus  interpretari  quod  opcrtet  de- 
venire  ad  aHquam  cognitionem  hominis  de  Deo  altiorem 
fide  quam  pro  praesenti  statu  communiter  omnes  fideles 
habent.  Et  sic  videtur  intelhgere.  Tum  quia  in  principio 
capituh  ostendit  se  loqui  de  cognitione  qua  Deus  ab 
omnibus  per  fidem  cognoscitur  *.  -  Tum  quia  deducit 
quod  oportet  devenire  ad  aliquod  primum  quod  ex  se, 
idest  non  ex  relatione  alterius  hominis,  certum  sit  de  iis 
quae  creduntur,  et  ahis  credentibus  certitudinem  afferat. 
Sufficit  autem  ad  hoc  ut  aHquis  sit  qui  a  Deo  per  in- 
ternam  illuminationem  cognitionem  fidei  acceperit.  Sicut 
enim  is  qui  ab  alio  aliquid  immediate  audit,  dicitur  ex  se 
habere  certitudinem  quod  ille  id  dixerit,  quia  non  ab  aHo 
id  accipit,  sed  per  se  audivit;  ille  autem  qui  non  im- 
mediate  ab  iUo  audivit,  sed  ab  alio  qui  audivit,  non  dicitur 
ex  se  certus  esse  quod  primus  id  dixerit,  sed  narranti  se 
audivisse  credit:  ita  qui  ea  quae  sunt  fidei  ab  ahis  homi- 
nibus  dicentihus  ea  esse  a  Deo  revelata,  audiunt,  non  ex 
seipsis  habent  de  ilHs  certitudinem  tanquam  de  revelatis 
a  Deo,  sed  tantum  credunt  ea  praedicantihus;  qui  autem 
a  Deo  acceperunt  per  internam  illuminationem,  certo 
sciunt  ex  seipsis,  virtute  divini  luminis  in  eis  infusi,  esse 
sibi  iHa  a  Deo  revelata;  et  ex  hoc  ahorum  fides  habet 
certitudinem,  et  non  proceditur  in  infinitum. 

Vult  ergo  habere  Sanctus  Thomas  quod  est  aliqua 
hominis  cognitio  de  Deo  ahior  cognitione  fidei  quam 
communiter  fidelcs  habent,  sciHcet  cognitio  primorum 
quibus  facta  est  a  Deo  fidei  revelatio.  IHa  enim  est  per- 
fectior,  quia  et  abundantiori  lumine  facta  est;  et  certior, 
in  hoc  quod  cognoscebant  manifeste  illa  quae  cognosce- 
bant  et  praedicabant,  sibi  fuisse  a  Deo  revelata ;  et  etiam 
quia  de  aliquibus  claram  notitiam  habuerunt  de  quibus 
nos  fidem  duntaxat  habemus ;  et  quoniam  poterant,  tan- 
quam  magis  Deo  propinqui,  per  illam  illuminationem 
plura  manifeste  cognoscere  de  divinis  mysteriis  et  efFecti- 
bus  quam  nos  possimus. 

Unde  explicans  Sanctus  Thomas  esse  aliquam  hominis 
cognitionem  de  Deo   altiorcm   fide,    declarat   per  disiun- 


*  Vid.  tupra  iii, 
init. 


utpote  per  quam  videantur    clare    omnia    quae    sunt   per  !  rationis.  Quia  non  intendit  Sanctus  Thomas  deducere,  ut 


obiectio  supponit,  quod  oporteat  devenire  ad  cognitionem 
hominis  videntis  clare  et  manifeste  omnia  quae  credimus: 
sed  absolute,  quod  est  devenire  ad  aliquam  cognitionem 
hominis  nostra  fide,  quae  nostro  scilicet  statui  competit, 
perfectiorem;  sive  illa  sit  visio  clara  eorum  quae  credimus, 
sicut  est  in  Christo;  sive  sit  a  clara  illorum  visione  per 
internam  inspirationem  causata,  ut  fuit  in  Apostolis  et 
Prophetis. 

VII.  Attendendum  autem  quod,  cum  dicitur,  sive  ipse 
homo  proponens  Jidem  immediate  videat  veritalem,  sive  a 
vidente  immediate  accipiat,  quod  ly  immediate  dupHciter 
potest  construi.  Uno  modo,  ut  in  prima  determinet  illud 
participium  proponens,  ut  sit  sensus  quod  immediate 
proponens,  puta  Christus,  qui  immediate  ApostoHs  et 
etiam  ludaeis  fidem  proposuit,  videat,  idest,  aperte  et 
clare  cognoscat,  veritatem  eorum  quae  nos  credimus:  in 
alia  vero  determinet  ly  accipiat,  ut  sit  sensus  quod  pro- 
ponens  fidem  accipiat  immediaie  cognitionem  ab  habente 
claram  notitiam,  et  non  mediantibus  hominibus  quibus 
fuerit  prius  iacta  de  credendis  revelatio.  -  Alio  modo, 
quod  determinet  in  utraque  propositione  videntem :  ut  sit 
sensus,  sive  is  qui  proponit  fidem  videat  immediate  veri- 
tatem,  sive  accipiat  ab  eo  qui  immediate  videt.  Licet 
autem  uterque  sensus  Htterae  adaptari  possit,  secundus 
tamen  mihi  convenientior  videtur :  cum  secundum  ipsum 
in  utraque  ly  immediate  referatur  ad  unam  intentionem. 

Pro  quo  sciendum,  ex  doctrina  Sancti  Thomae  in 
quaestione  ,rfe  Veritate  adducta*,  art.  i,  ad  i;  et  art.  3, 
quod  cognoscere  veritatem  de  Deo  contingit  dupliciter. 
Uno  modo,  per  ipsam  divinam  essentiam  unitam  intel- 
lectui:  ut  est  in  beatis.  Alio  modo,  per  aliquam  speciem 
intelleciualem :  sive  sit  species  a  creaturis  accepta;  sive 
sit  a  Deo  in  intellectu  causata.  Prima  dicitur  cognitio 
immediata,  quia  videlicet  non  est  per  aliquam  speciem 
quae  sit  similitudo  Dei,  tanquam  per  medium:  secunda 
vero  dicitur  mediata,  quia  est  mediante  tali  similitudine. 
Prima  etiam  est  clara  notitia  veritatis,  quia  per  ipsam 
videtur  ipsa  Dei  essentia,  de  quo  veritates  cognoscuntur: 
secunda  autem  est  aenigmatica  et  obscura,  quia  similitudo 
illa  per  quam  est  cognitio,  non  repraesentat  Deum  per- 
fecte,  sed  imperfecte   et   deficienter. 

Sensus  ergo  propositionis  Sancti  Thomae  est  quod  est 
aliqua  cognitio  hominis  de  Deo  altior  cognitione  fidei 
quae  communiter  habetur:  sive  ipse  homo  proponens 
credenda  cognoscat  veritatem  videndo  ipsam  divinam  es- 
sentiam  per  ipsammet,  et  per  consequens  videndo  clare 
et  aperte  veritatem  eorum  quae  proponit,  sicut  Christus, 
qui,  cum  simul  esset  viator  et  comprehensor,  ipsam  di- 
vinam  essentiam  videbat;  sive  cognoscat  veritatem,  non 
quidem  videndo  divinam  essentiam,  et  per  consequens  non 
videndo  clare,  sed  accipiendo  cognitionem  a  vidente  ipsam, 
sicut  Prophetae  et  Apostoli,  qui  per  aliquam  similitudinem 
spiritualem    divinae   sapientiae,    qua    Deus   et   se   et   alia 


Qu.  XVIII ;  rid, 

I.   V. 


102 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  GAP.  XL,  XLI. 


cognoscit,  a  Deo  in  eorum  mentibus  impressatti,  veritatem 
eorum  quae  nobis  proposuerunt  credenda,  cognoverunt. 
2.  Attendendum  quoque  quod  Apostoli  dupliciter  a  vi- 
dente  essentiam  divinam  cognitionem  fidei  susceperunt: 
scilicet  a  Christo,  qui  beatus  erat,  per  corporalem  audi- 
tum;  et  a  Deo  per  internam  illuminationem,  quando  Spi- 
ritum  Sanctum  acceperunt.  Videtur  autem  Sanctus  Thomas 
hic  loqui  de.cognitione  Apostolorum  secundum  quod  ipsam 
a  Deo  acceperunt,  non  autem  secundum  quod  eam  acce- 
perunt  a  Christo:  quia  illa  sola  cognitio  hominis  viatoris 
de  Deo  est  altior  communi  fide,  quae  per  interiorem  inspi- 
rationem,  et  per  similitudinem  divinae  sapientiae  menti  im- 
pressam,  accipitur.  Unde  et  ipsos  in  eodem  ordirie  cura 
Proplietis  ponit,  quos  constat  a  solo  Deo,  non  auterh  ab 
homine  talein  cognitionem  accepisse:  et  in  QQ.  de  Veri- 
Qu.  wiii,  a.  3.  tate,  ubi  supra  *,  ait  quod  in  Apostolis  et  Prophetis  orta 
est  Jides  per  auditum  interiorem. 

VI.II.  Sed  occurrit  dubium.  Nam  etiam  fides  nostra  est 
infusa  in  mente  cuiuscumque  fidelis;  et  est  quoddam 
spirituale  lumen.  Et  sic  videtur  quod  fides  primorum  qui 
tradiderunt  fidem  nobis,  non  sit  altior  nostra  fide  quia  illam 
habuerint  per  internam  inspirationem,  non  autem  nos. 

Respondetur  quod  duo  ad  fidem  requiruntur:  scilicet 
quod  homini  credibilia  proponantur  quae  explicite  cre- 
dere  debet;  et  assensus  credentis  ad  ea  quae  proponuntur. 
Quantum  ad  secundum,  fides  nostra  et  fides  primorum 
fidelium  conveniunt:  in  utrisque  enim  est  habitus  infusus 
quo  iis  quae  credenda  proponuntur,  homo  firmiter  adhaeret 
et  assentit,  et  quo  illumtnatur  intellectus  ad  cognoscendum 
illa  esse  credenda.  Sed  quantum  ad  primum  difFerunt: 
quia  nobis,  quibus  ab  hominibus  per  auditum  cOrporalem 
credenda  proponuntur,  voces  significativae  exhibentur  exte- 
rius,  quae  suiit  signa  illarum  rerum  quae  debemus  expli- 
cite  credere;  illis  autem  qui  a  Deo  per  internam  inspira- 
tionem  huiusmodi  rerum  cognitionem  accipiunt,  exhibetur 
non  exterior  vox,  sed  aliquod  divinae  essentiae  signum, 
scilicet  aliqua  spiritualis  similitudo  divinae  sapientiae,  qua 
explicite  credenda  innotescunt.  Unde  Sanctus  Thomas, 
Verit.,  q.  12,  a.  i,.adult.  *,  ponit  differentiam  inter  pro- 
phetiam  et  fidem,  quia  prophetia  perficit  intellectum  se- 
cundum  se,  et  ideo  oportet  ut  ea  ad  quae  propheta  est 
instructus,  possit  distincte  inspicere :  Jides  autem  perjicit 
intellectum  in  ordine  ad  affectum,  unde  nihil  habet  nisi 
lit  per  ipsam  intellectus  sit  paratus   ad  assentiendum  iis 


•   AI.    ad  4 
contrarrum. 


quae  Deus  credi  mandat.  Et  sic  non  oportet  quod  habens 
habitum  Jidei  distincte  cognoscat  omniU  credibilia. 

Ex  quibus  patet  quod,  licet  tam  fides  nostra  quam  anti- 
quorum,  qua  rebus  fidei  firmiter  adhaeremus,  sit  n  Deo 
causata  in  mente  fidelis,  et  sit  quoddam  lumeri  faciens  nos 
cOgnoscere  credibilia  in  communi,  scilicet  qiiod  sint  cre- 
denda;  ea  tamen  quae  explicite  credere  debemus,  illis  altibri 
modb  et  ahiori  lumine  proposita  sunt,  scilicet  lumine  di- 
vinae  sapientiae  a  mentibus  ipsorum  participato,  quod  potest 
quoddam  propheticum  lumen  appellari;  nobis  autem  sen- 
sibili  voce,  a  nostro  intellectu  adinventa,  proponuntur. 
Et  propter  hoc  illorum  cognitio  est  altior,  utpote  firrriior 
et  stabilior  nostra;  ac  etiam  aliqua  ex^  parte  manifestior, 
inquantum  per  illam  intemam  iliurtiinationem  ad  plura 
divina  mysteria  cognoscenda  mens  eorum  extendebatur, 
et  minusobscure  et  distincte  singula  credenda  cognbscebat. 
Unde  consequentia  adducta  non  tenet. 

IX.  Qwtir^o  *.  Cognirio  fidei  non  qiiietat  desiderium,  sed 
magis  accendit:  quia  unusquisque  desiderat  videre  quod 
credit.  Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia.  Quia  per  fe- 
licitatem  quietatur  desiderium.  '■• 

Uitimo.  Per  cognitionem  fidei  non  fit  res  credita  prae- 
sens  intellectui  perfecte:  cum  sit  de  absentibus,  ut  patet 
per  Apostolum,  II  Cor.,  v.  Ergo  etc- -  Probatur-  conse- 
quentia.  Quia  cognitio  de  Deo  dicta  est  finis  inquantum 
ultimo  fini  rerum,  scilicet  Deo,  coniungit.'-  Addit  San- 
ctus  Thomas  quod  fit  tamen  per  fidem  Deus  praesens 
affectui,  cum  credens  voluntarie  Deo  assenttat.'  Quod  si- 
gnificat  Apostolus  Ephes.  iir. 

Advertendum  quod  res  dicitur  prafesens  intellectui  per- 
fecte,  quando  secundum  suam  essentiam  inteilectui  prae- 
sentatur  aut  per  seipsam,  aut  per  sui  perfectam  et  adae- 
quatam  similitudinem.  Dicitur  auteni  praesens  affectui, 
quando  in  ipsam  per  amorem  affectus  iticHnatur.  Quia 
ergo  Deus,  de  quo  aliqua  creduntur,  per  suam  essentiam 
non  praesentatur  intellectui,  sed  bene  affectus  ipsius  in 
illum  inclinatur,  utpote  volens  assentire  iis  quae  ab  ipso 
dicuntur,  quod  non  esset  nisi  affectus  inclinaretur  in  Deum; 
ideo  bene  hic  dicitur  quod  per  cognitionem  fidei  non 
fit  res  credita  praesens  intellectui  perfecte  (licet,  inquam, 
fiat  praesens  imperfecte),  sed  bene  per  fidem  fit  Deus 
praesens  affectui.  -  Posset  etiam  dici  quod  per  fidem  fit 
Deus  praesens  affectui  consequenter:  inquantum  ex  fide 
quis  in  Dei  amorem  accenditur. 


Vid.  num.  111. 


-'V4S)^I&;S$v^ 


CAPITULUM  OUADRAGESIMUM  PRIMUM 

UTRUM  IN  HAC  VITA 

HOMO   POSSIT   INTELLIGERE   SUBSTANTIAS   SEPARATAS 

PER  STUDIUM  ET  INQUISITIONEM  SCIENTIARUM  SPECULATIVARUM. 


Cap.  xcvi  sqq. 


ABET  autem  et  adhuc  aliam  cognitionem 
de  Deo  intellectualis  substantia.  Bictum 
est  enini  in  secundo  libro  *  quod  intel- 
lectualis  substantia  separata,  cogno- 
scendo  essentiam  suam,  cognoscit  et  quod  est 
supra  se,  et  quod  est  sub  se,  secundum  modum 
suae  stibstantiae.  Quod  praecipue  necesse  est 
si  illud  quod  est  supra  ipsam,  sit  causa  eius: 
cum  oporteat  in  effectibus  similitudinem  inve- 
niri  causae.  Unde,  cum  Deus  sit  causa  omnium 
substantiarum  intellectualium    creatarum,  ut  ex 


superioribus*  patet,  necesse  est  quod  intellectuales  •ub. 
substantiae  separatae,  cognoscendo  suam  esseri- 
tiam,  cognoscant  per  modum  visionis  cuiusdam 
ipsum  Deum:  res  enim   illa  per  intellectum  vi- 

!  sionis  modo  cognoscitur,  ciiius  similitudo  in  in- 
tellectu  existit,  sicut  et  similitudo  rei  corporaliter 
visae  est  in  sensu  videntis.  Quicumque  ergo  Ln- 
tellectus  apprehendit  substantiam  separatam  co- 
gnoscendo   de   ea    qidd   est,  videt   Deum    altiori 

■o  modo  quam  aliqua  praedictarum  cognitionum 
cognoscatur. 


Il.cap.  XV 


1   et  adhuc]  adhuc  YZ,  adhuc  et  D.         6  secundum]  et  secundum  Pc. 

5  visionis  post  modo  Z.  10  aliqua  praedictarura  cognitionum  cognoscatur  fnempe  Deus^  Ita  Z  et  sine  cognoscatur  W ;  aliqua  (illarum 
addit  D)  praedictarum  cognoscantur  aDXPc,  aliqua  praedicta  (-rum  marg.)  substantiarum  cognoscatur  V,  aliqua  (aliquo  sE)  praedlctorum  cogno- 
scatur  E,  ajiqua  praehabendarum  (aliquo  praehabendorum  sG)  cognoscatur  G,  aliqua  praedlctafum  cognoscatur  b. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XLL 


io3 


*  Pro  hoc  cap.  ct 
immed.!qq.,vid. 
Averroem  in  III 
de  Anima,  text. 
36,  ff.  174  V  -  187 
(Ven.  1502);  ad 
cap,  VII,  &  (Di- 
doll. 


'  Cap. LiXjLx.xiv. 


*  Vid.  Avcrr.  loc. 
cit. 


Quia.ergo  quidam  posuerunt  ultimam  felicir 
tatem  hominis  esse  in  hac  vita  per  hoc  quod 
cognoscunt  substantias  separatas*,  considerandum 
est_utrum  homo    in   hac  vita  possit   substantias 


idera  apud  te  et  apud  me.  Sed  quidditas  intel- 
lecti  quam  inteilectus  noster  natus  est  abstrahere, 
ut  probatum  est,  non  habet  aliquam  speciem 
spiritualem  et  individualem:   cum    quidditas  in" 


separatas  cognoscere.  •  Hoc  autem  quaestionem  5  tellecti  non  sit  quidditas  individui,  neque  spiri- 
habet.  Intellectus  enim  noster,  secundum  statum  tualis  neque  cbrporalis,  cum  intellectum,  inquan- 
praesentem,  nihil  intelligit  sine  phantasmate,  quod  tum  est  huiusmodi,  sit  universale.  Intellectus 
ita  se  habet  ad  intellectum  possibilem,  quo  in-  igitur  noster  natus  est  intelligere  quidditatem 
telligimus,  sicut  se  habent  colores  ad  visum,  ut  cuius  intellectus  est  unus  apud  omnes.  Talis 
patet  ex  his  quae  in  Secundo*  tractata  sunt.  Si  10  autem  est  quidditas  substantiae  separatae.  Est 
igitur  per  cognitionem  intellectivam  quae  est  ex  igitur  intellectus  noster  natus  cognoscere  sub- 
phantasmatibus,  possit  pervenire  aliquis  nostrum     stantiam  separatam. 

ad  intelligendas  substantias  separatas,  possibile  Si  autem  diligenter  .  consideretur,  viae  istae 
erit  quod  aliquis  in  hac  vita  intelligat  ipsas  sub-  frivolae  invenientur.  Cum  enim  intellectum,  in- 
stantias  separatas ;  et  per.  consequens,  videndo  is  quantum  huiusmodi,  sit  universale,  oportet  quod 
ipsas  substantias  separatas,  participabit  modum  quidditas  intellecti  sit  quidditas  alicuius  univer- 
illius  cognitionis  quo  substantia  separata,  Jntel-  salis,  scilicet  generis  vel  speciei.  Quidditas  autem 
ligens  se,  intelligit  Deum,  ,  Si  autem  per  cogni-  generis  vel  speciei.  horum  sensibilium,  cuius  co- 
tionem  quae  est  ex  phantasmatibus,.  nullo  modo  gnitionem  intellectivam  per  phantasmata  acci- 
possit  pervenire  ad  intelligendas  substantias  se-  20  pimus,  comprehendit  in  se  materiam  et  formam. 
paratas,  non  erit  possibile  quod  homo  in  statu  Est  igitur  omnino  dissimilis  quidditati  substantiae 
huius  vitae  praedictum  modum  divinae  cogni-  separatae,  quae  est  simplex  et  immaterialis.  Non 
tionis  assequatur.  -  est  igitur  possibile  quod  per  hoc  quod  intelligitur 

Quod  autem  ex  cognitione  quae  est  per  phan-  quidditas  rei  sensibilis  per  phantasmata,  intelli- 
tasmata,  ad  intelligendum  substantias  separatas  jj  gatur  quidditas  substantiae  separatae. 
pervenire  possimus,  aliqui  diversimode  posue-  .  Praeterea.  Non  est  eiusdem  .rationis  forma 
runt.  Avempace.  namque  posuit  quod  per  stu-  quae  secundum  esse  non  potest  separari  ab  aliquo 
dium  speculativarum  scientiarum  possumus,  ex  subiecto,  cum  illa  quae  separatur  secundum  esse 
his  intellectis  quae  per  phantasmata  cognoscimus,  a  tali  subiecto,  licet  ulraque  secundum  eonside- 
pervenire  ad  intelligendas  substantias  separatas*.  ,0  rationem  accipiatur  absque  tali  subieeto..  Non 
Possumus  enim  actidne  intellectus  extrahere  quid-  ehim  est  eadem  ratio  magnitudinis,  et  substantiae 
ditatem  rei  cuiuslibet  habentis  quidditatem  quae  separatae,  nisi  ponamus  magnitudines  separatas 
non  est  sua  quidditas.  Est  enim  intellectus  natus  medias  inter  species  et  sensibilia,  sicut  aliqui  Pla- 
cognoscere  quamlibet  quidditatem  inquantum  est  tonici^  posuerunt.  Quidditas  autem  generis  vel 
quidditas :  cum  intellectus  proprium  obiectum  sit  n  speciei  rerum  sensibilium  non  potest  separari 
quod  qiiid  est.  Si  autem  illud  quod  primo  per  secundum  esse  ab  hac  individuafi  materia:  nisi 
intellectum  po.ssibilem  intelligitur,  est  aliquid  ha-  forte,  secundum  Platonicos,  ponamus  rerum  spe- 
bens  quidditatem,  possumus  per  intellectum  pos-  cies  separatas,  quod  est  ab  Aristotele  improba- 
sibilem  abstrahere  quidditatem  illius  primo  intel-  tum  *.  Est  igitur  omnino  dissimilis  quidditas 
lecti;  et  si  illa  quidditas  habeat  quidditatem,  pos- 40  praedicta  substantiis  separatis,  quae  nullo  modo 
sibile  erit  iterum  abstrahere  quidditatem  illius  sunt  in  materia.  Non  igitur  per  hoc  quod  hae 
quidditatis;  et  cum  non  sit  procedere  in  infini-  quidditates  intelliguntur,  substantiae  separatae  in- 
tum,   oportet    quod    stetur   alicubi.  Potest  igitur     telligi  possunt. 

intellectus  .noster  pervenire  via  resolutionis  ad  Adhuc.  Si  quidditas  substantiae  separatae  detur 
cognoscendam  quidditatem  non  habentem  ali- «  esse  eiusdem  rationis  cum  quidditate  generis  vel 
quam  quidditatem.  Talis  autem  est  quidditas  speciei  istorum  sensibilium,  non  poterit  dici  quod 
substantiae  separatae.  Potest  igitur  intellectus  sit  eiusdem  rationis  secundum  speciem  nisi  di- 
noster,  per  cognitionem  horum  sensibilium  quae  cam.us  quod  species  horum  sensibilium  sint  ipsae 
ex  phantasmatibus  accipitur,  pervenire  ad  intel-  substantiae  separatae,  sicut  Platonici  posuerunt, 
ligendas  substantias  separatas.  so  Remanet  igitur  quod  non  erunt  eiusdem  rationis 

.  Procedit  autem  ad  idem  ostendendum  per  nisi  quantum  ad  rationem  quidditatis  inquantum 
aliam  similem  viam.  Ponit  enim  quod  intellectum  est  quidditas.  Haec  autem  est  ratio  communis, 
imius  rei,  ut  puta  equi,  apud  me  et  apud  te  generis  scilicet  et  substantiae.  Non  igitur  per  has 
multipiicatur  solum  per  multiplicationem  spe-  quidditates  de  substantiis  separatis  aliquid  intelligi 
cie.rum ,  spiritualium,  quae  sunt  diversae  in  me  ?;  poterit  nisi  remotum  genus  ipsarum.  Cognito 
et  in.  te.  Oportet  igitur  quod  intellectum  quod  autem  genere,  non  propter  hoc  cognoscitur  spe- 
non;  sustentatur  in  aliqua  huiusmodi  specie,  sit     cies  nisi  in  potentia.  Non  pdterit  igitur  intelligi 


24    co.!?nitione]  intellectus  addit  Z.  3i     extrahere]  abstrahere  Z,  exercere  E.  43    non  hahentem  aliquam    Ita  XZ;    non   habendam 

aliquam  EG,  substantiae  separatae  non  habentem  aliam  Prf,  non  habentem  aliam  ceteri.  48  horum  sensibUium  Ita  Z.;  om  GYPc,  intellectus 
ceteri.         52  intellectum  , . .  multiplicatur]    intellectus  .. .  multiplicantur  GY,  intelligibilia  . . .  raultiplicatur  Z. 

l3  viae  istae  frivolae  invenienturj  istae  rationes  frivolae  inveniuntur  Z;  pro  istae,  isti  BC.  19    accipimus]  accepimus  EZ.  21    igitur 

om  oG.  27  es.se  Tta  Z;  se  ceteri.  41   sunt  Ita  DWsE;  est  ceteri.  hae  quidditates  intelliguntur]  dictae  quidditates  intelligantur  Z, 

4^  esse  post  rationis  Z.         48  ipsae  om  GYZ.  3o  erunt]  sit  Z.  53  et  substantiae]  ct  speciei  substantiae  EG,  et  spedei  et  substantiae 

Pc,  substantiae  6;  Y  legit:  generis  et   speciei  scilicet  et  substantiae;  sE:  generis  scilicet  et  non  speciei  substantiae. 


I  Melaph  ,  ix; 
.  Th.  I.  i.|  sqfl. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XLI. 


versalis  effectum  particularem.  Non  est  igitur  pos- 
sibile  quod  per  sensibilium  intellectum  devenire 
possumus  ad  intelligendum  substantias  separatas. 
Adhuc.  Omnia  intelligibilia  in  quorum  cogni- 


104 

substantia  separata  per  intellectum  quidditatum 
horum  sensibilium. 

Amplius.  Maior  est  distantia  substantiae '  sepa- 
ratae    a    sensibilibus    quam    unius    sensibilis  ab 

alio.  Sed  intelligere  quidditatem  unius  sensibilis  s  tionem  devenimus  per  inquisitionem  et  studium, 
non  sufficit  ad  intelligendam  quidditatem  alterius  ad  aliquam  scientiarum  speculativarum  pertinent. 
sensibilis:  caecus  enim  natus,  per  lioc  quod  in-  Si  igitur  per  hoc  quod  intelligimus  naturas  et 
telligit  quidditatem  soni,  nuUo  modo  potest  per-  quidditates  istorum  sensibilium,  pervenimus  ad 
venire  ad  intelligendam  quidditatem  coloris.  Multo  intelligendas  substantias  separatas,  oportet  quod 
igitur  minus  per  lioc  quod  intelligat  aliquis  quid-  'o  intelligere  substantias  separatas  contingat  per  ali- 
ditatem  sensibilis  substantiae,  poterit   intelligere     quam    scientiarum    speculativarum. 


quidditatem  substantiae  separatae 

Item.  Si  etiam  ponamus  quod  substantiae  se- 
paratae  orbes  moveant,  ex  quorum  motibus  cau- 
•  cf.  «upra  cap.  sautur  formae  sensibiHum *,  hic  modus  cognitionis  1;  igitur  possibile  quod  per  hoc  quod  intelligimus 
substantiae  separatae  ex  sensibilibus  non  sufficit 


Hoc  autem 
non  videmus:  non  est  enim  aliqua  speculativa 
scientia  quae  doceat  de  aliqua  substantiarum  se- 
paratarum  qitid  est,  sed  solum  qiiia  siint.  Non  est 


ad  sciendam  quidditatem  ipsarum.  Nam  per  ef- 
fectum  scitur  causa  vel  ratione  similitudinis  quae 
est    inter   etfectum   et   causam:    vel    inquantum 
effectus    demonstrat    virtutem 
autem  similitudinis,  ex  effectu 
de  causa  quid  est,  nisi  sit  agens   unius  speciei 
sic  autera  non  se  habent   substantiae   separatae 
ad  sensibilia.  Ratione  autem  virtutis,  hoc  etiam 


naturas  sensibilium,  perveniamus  ad  intelligendas 
substantias  separatas. 

Si  autem  dicatur  quod  est  possibile  esse  ali- 
quam  talem  speculativam  scientiam  quamvis 
causae.  Ratione  «  adhuc  non  sit  inventa:  lioc  nihil  est,  quia  non 
non  poterit  sciri  est  possibile  per  aliqua  principia  nobis  nota  ad  in- 
telligendas  substantias  praedictas  devenire.  Omnia 
enim  propria  principia  cuiuscumque  scientiae 
dependent  ex  principiis  primis  indemonstrabilibus 


non    potest   esse   nisi  quando   etfectus  adaequat  ^^5  per  se  notis,  quorum  cognitionem  a  sensibilibus 

accipimus,  ut  patet  in  fine  Poslerioniin  *.  Sensi- 


virtutem  causae :  tunc  enim  per  effectum  tota 
virtus  causae  cognoscitur;  virtus  autem  rei  de- 
monstrat  substantiam  ipsius.  Hoc  autem  in  pro- 
posito  dici  non  potest:  nam  virtutes  substantiarum 


bilia  autem  non  sufficienter  ducunt  in  cognitio- 
nem  rerum  immaterialium,  ut  per  superiores 
rationes  est   probatum.  Non    est  ergo   possibiie 


•Ub.II,x»,5,  6; 
i.Th.  1.  50. 


separatarum  excedunt  effectus  sensibiles  omnes  i"  aliquam  scientiam  esse  per  quam  ad  intelligendas 
quos  intellectu  comprehendimus,  sicut  virtus  uni-     substantias  separatas  perveniri  possit. 


1  quidditatum  horum  sensibiiium  fta  Z;  horum  sensibilium  quid.litatum  EGX,  harum  quidditatum  sensibilium  b,  horum  quidditatum  CFH, 
harum  quidditatum  BDWVsFHPc.  4  sensibilis]  sensibilium  Z.  7  sensibilis  ont  Z.  8  quidditatem  soni)  sonum  Z.  10  aliquis]  quis 
CYPc,  om  Z.         24  sensibilia]  haec  sensibilia  EGi. 

3  possumus]  possimus  DEGWV&Pc.  intelligendura]  intelligendas  BZ.  7  naturas  et]  etiam  Z.  l5  possibile]  verum  Z.  3i  per- 
veniri]  pervenire  bPc. 

Commentaria  Ferrariensis 


*  Cf. 
cap. 


Comment.    /^uAKTO*    ostendit  Sanctus  Thomas  quod   felicitas   ho- 

praec,  init.    v^  miiiis  non  consistit  in  cognitione  Dei  habita  ex  qitid- 

ditativa  cognitione  substantiarum  separatarum. 

Circa  lioc  autem  duo  facit:  primo  ostendit,  discurrendo 
per  philosophorum  positiones,  quod  homo  in  statu  viae 
non  potest  substantias  separatas  quidditative  cognoscere ; 
secundo,  declarat  quod  in  cognitione  substantiarum  sepa- 
ratarum  qualem  illi  philosophi  posuerunt,  non  consistit 
humana  felicitas,  cap.  xliv. 

Circa  primum  duo  facit:  primo,  proponit  intentum; 
•  Num.  II.  secundo,  exequitur  propositum,  in  hocmet  capitulo*. 

I.  Quantum  ad  primum.notat  primo,ex  superius  ostensis 
in  secundo  hbro,  quod  substantiae  separatae,  ex  eo  quod 
Deus  est  ipsarum  causa,  cognoscendo  suam  essentiam, 
quae  est  quaedam  Dei  similitudo,  cognoscunt  ipsum  Deum 
per  modum  cuiusdam  visionis:  eo  quod  res  illa  per  in- 
tellectum  modo  visionis  cognoscatur  cuius  similitudo  in 
intellectu  existit,  ut  patet  ex  visu  corporali. 

Notat  secundo,  tanquam  ex  praecedentibus  sequens, 
quod  quicumque  intellectus  apprehendit  quidditative  sub- 
stantiam  separatam,  videt  Deum  altiori  modo  quam  aliqua 
praedictarum  cognitionum  cognoscatur :  idest,  quam  com- 
muni  ipsius  cognitione  quae  omnibus  adest;  et  cognitione 
demonstrativa ;  et  cognitione  per  fidem. 

Notat  tertio  quod,  quia  quidam  posuerunt  ultimam  fe- 
licitatem  hominis  esse  in  hac  vita  per  hoc  quod  cognoscit 
substantias  separatas,  considerandum  est  utrum  homo  in 
hac   vita  posstt  pervenire   ad    cognoscendum    substantias 


separatas  ex  phantasmatibus,  qui  est  modus  sibi  proprius 
in  hac  vita.  Si  enim  hoc  possit,  possibiie  erit  quod  ahquis 
in  hac  vita  intelligat  substantias  separatas;  et  per  conse- 
quens,  videndo  ipsas,  participabit  modum  illius  cognitionis 
quo  substantia  separata,  intelligens  se,  inteliigit  Deum. 
Si  autem  illud  non  possit,  non  erit  possibile  ut  homo  in 
statu  viae  praedictum  modum  divinae  cognitionis  asse- 
quatur. 

2.  Circa  primum  dictum.considerandum  quod  rem  videri 
per  intellectum  duphciter  dicitur.  Quando.]ue  enim  idem 
est  quod  ipsius  essentiam  perfecte  ut  in  se  est  cognosci. 
Aliquando  vero,  prout  distinguitur  contra  cognosci  per 
relationem  alterius  et  per  auditum:  et  sic,  cognosci  per 
similitudinem  sui  existentem  in  intellectu  est  videri.  Cum 
ergo  hic  dicitur  quod  sul:tstantia  separata,  cognoscendo 
se,  cognoscit  Deum  per  modum  visionis,  non  accipit  vi- 
sionem  primo  modo,  quia,  uC  alibi  *  ostendit,  substantia 
creata  naturah  cognitione  non  potest  videre  divinam  es- 
sentiam  ut  in  se  est:  sed  accipit  visionem  secundo  modo, 
ut  scilicet  cognoscere  Deum  modo  visionis,  distinguitur 
contra  cognoscere  ipsum  per  fidem,  quod  est  per  auditum 
cognoscere,  de  quQ^  modo  tractatum  est  in  praecedenti 
capitulo. 

3.  Circasecundum  et  tertium  dictum,  advertendum  quod, 
sicut  videns  aliquid  in  quo  aliud  repraesentatur,  videt  et 
ipsum  repraesentatum,  licet  videat  ipsum  in  alio,  non  in 
se,  sicut  videns  speculum  videt  ea  quae  in  speculo  re- 
praesentantur:  ita  cognoscens  per  intellectum  aliquam  es- 


Infra,  cap.  11. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XLI. 


io5 


•  Vid.  init.  Cora- 
ment. 


I 


Num.  III. 


•  Vid.text.huius 
cap..  Quia  ergo. 


*  (A  p  u  d    Averr. 
loc.  cit. 


sentiam  perfecte  quae    est    alterius    intelligibilis  naturalis  | 
similitudo,  cognoscit  etiam  ea  quae  per   talem  essentiam  ' 
repraesentantur,  dum  ipsa  essentia  et  ut  re  cognita,  et  ut  | 
ratione  cognoscendi  utitur;  sicut,  quia  divina  essentia  est 
similitudo  omnium  creaturarum  repraesentativa,  ideo  Deus, 
suam  essentiam  intuendo,  omnia  alia  intuctur.  Quia  ergo 
substantiae  separatae  essentia  est  quaedam  similitudo  Dei,  j 
per    cuius    inspectionem    ipsa    suhstantia    separata  Deum  , 
naturali  cognitione  cognoscit;  ideo,  si  intellectus  humanus  j 
in  via  ad  hoc  perveniat  quod  ipsam  essentiam  substantiae 
separatae  perfecte  cognoscat,  ipsum  etiam  Deum,  natura- 
liter  per  essentiam    substantiae  separatae   repraesentatum, 
cognoscet. 

I^ropterea  in  secundo  dicto  inquit  Sanctus  Thomas  quod 
quicumque  intellectus  apprehendit  substantiam  separatam 
cognoscendo  de  ipsa  qiiid  est,  videt  I^eum  altiori  modo 
quam  fide  et  demonstratione  cognoscatur:  quia  videlicet 
cognoscere  ipsum  secundum  quod  per  essentiam  sub- 
stantiae  separatae  repraesentatur  intellectui  cognoscentis, 
est  cognoscere  ipsum  altius  quam  per  creaturas  sensibiles, 
et  per  auditum  ab  aliis. 

In  tertio  quoque  dicto  ait  quod  intellectus  noster,  vi- 
dendo  substaniias  separatas,  participabit  modum  illius  co- 
gnitionis  quo  substantia  separata,  intelligens  se,  intelligit 
Deum:  quia  scilicet,  sicut  e.x  eo  quod  substantia  separata, 
intelligens  suam  essentiam,  utitur  ipsa  etiam  ut  ratione 
intelligendi  Deum,  cuius  est  participata  similitudo;  ita  et 
intellectus  noster,  intelligens  essentiam  substantiae  sepa- 
ratae,  intelliget  per  ipsam  cognitam  Deum ;  et  sic  erit 
similis  modus  cognitionis,  ex  parte  medii  cognoscendi  in 
quo  Deus  cognoscetur. 

II.  Quantum  ad  secundum*,  ostendit  Sanctus  Thomas 
intellectuin  nostrum  non  posse  ex  phantasmatibus  cogno- 
scere  quidditates  substantiarum   separatarum. 

Circa  hoc  autem  tria  facit:  primo,  ostendit  quod  non 
potest  eas  cognoscere  eo  modo  quo  posuit  Avempace ; 
secundo,  quod  non  eo  modo  quo  posuit  Alexander, 
cap.  seq. ;  tertio,  quod  non  eo  moio  quo  posuit  Averroes, 
cap.  XLin. 

Circa  primum  duo  facit:  primo,  ponit  positionem 
Avempaces;  secundo,  illam  improbat  *. 

Posuit  ergo  Avempace  quod  per  studium  scientiarum 
speculativarum,  ex  iis  intellectis  quae  per  phantasmata 
cognoscimus,  possumus  pervenire  ad  intelligendas  sub- 
stantias  separatas.  Hoc  autem  dupliciter  declarat.  Primo. 
Per  intellectum  possibilem,  qui  natus  est  cognoscere  quam- 
libet  quidditatem  inquantum  est  quidditas,  cum  eius  pro- 
prium  obiectum  sit  quod  quid  est,  possumus  abstrahere 
quidditatem  cuiuslibet  habentis  quidditatem  quod  non  est 
sua  quidditas.  Et  sic,  cum  non  sit  procedere  in  infinitum, 
erit  successive  devenire,  via  resolutionis,  ad  cognoscendam 
quidditatem  substantiae  non  habentem  aliam  quidditatem^ 
quahs  est  quidditas  substantiae  separatae.  Hanc  viam,  ut 
inquit  Commentator,  III  de  Anima,  commento  36*,  tetigit 
Avempace  in  Epistola  quam  appellavit  Continuationem 
Intellectus. 

Secundo  idem  declarat  in  libro  de  Anima* :  quia  in- 
tellectus  noster  natus  est  intelligere  quidditatem  cuius 
intellectum  est  idem  apud  omnes.  Talis  autem  est  quid- 
ditas  substantiae  separatae.  -  Assumptum  declaratur.  Quia, 
cum  intellectum  unius  rei  apud  me  et  apud  te  multipli- 
cetur  solum  per  multiplicationem  specierum  spiritualium, 
oportet  ut  intellectum  quod  in  huiusmodi  specie  non 
sustcntatur,  sit  idem  apud  me  et  apud  te.  Quidditas  autem 
intellecti  quam  intellectus  noster  natus  est  abstrahere, 
cum  non  sit  quidditas  individui,  -  eo  quod  intellectum,  in- 
quantum  huiusmodi,  sit  universale  -  non  habet  aliquam 
speciem  spiritualem  et  individualem. 

2.  Adverte  circa  secundam  viam  huius  positionis,  quod 
per  formas  spirituales,  secundum  quas  dicit  Avempace 
diversificari  intellecta,  intelligit,  non  species  intelligibiles, 
sed  species  et  formas  imaginabiles:  ut  Sanctus  Thomas 
exponit  IV  Sent.,  d.  xlix,  q.  ir,  a.  i .  Sicut  enim  natura 
speciei  non  diversificatur  nisi  ut  principiis  individuantibus 
est  coniuncta,  ita,  inquit  Avempace,  forma  intellecta  non 
Sf.MMA  CoNTnA  Gentii.ks  D.  Thomae  Tom.  II. 


diversificatur  nisi  secundum  quod  diversis  formis  imagi- 
nabilibus  coniungitur,  quae  scilicet  individuales  sunt,  et 
conditiones  individui  repraesentant. 

Utraque  istarum  viarum  convenit  in  hoc  fundamento, 
quod,  quia  intellectus  noster  potest  abstrahere  quidditates 
rerum  materialium,  ideo  etiam  potest  cognoscere  quid- 
ditates  separatas.  Propter  hoc  dixit  Sanctus  Thomas  se- 
cundam  viam'  esse  similem  primae. 

III.  Arguit  Sanctus  Thomas  hoc  fundamentum,  quod 
etiam  Themistii  fuit*,  frivolum  esse,  cum  ipsa  Avempace 
positione. 

Primo  sic.  Quidditas  universalis,  scilicet  generis  vel 
speciei  horum  sensibilium,  quae  est  quidditas  intellecti 
cuius  cognitionem  inlellectivam  per  phantasmata  accipimus, 
comprehendit  in  se  materiam  et  formam.  Ergo  est  omnino 
dissimilis  quidditati  substantiae  separatae,  quae  est  simplex 
et  immaterialis.  Ergo  non  potest,  per  hoc  quod  intelligitur 
quidditas  rei  sensibiiis  per  phantasmata,  intelligi  quidditas 
substantiae  separatae. 

Advertendum  quod,  licet  per  id  quod  est  omnino  dis- 
simile  alteri  secundum  propriam  dilTerentiam,  possit  de- 
veniri  in  aliqualem  ipsius  cognitionem,  inquantum  in 
aliquo  communi  conveniunt,  aut  inquantum  unum  est 
alterius  effectus,  sicut  per  cognitionem  creaturarum  deve- 
nimus  in  cognitionem  Dei:  non  possumus  tamen  per 
ipsum  devenire  in  talem  illius  cognitionem  qualis  est  co- 
gnitio  qua  videtur  ipsa  quidditas  ut  est  in  seipsa;  cum 
unumquodque  quod  per  altcrum  cognoscitur,  aut  per 
simile  cognoscatur,  aut  aliquo  modo  per  contrarium. 
Ideo  optime  arguit  Sanctus  Thomas,  ex  eo  quod  est  omni- 
moda  dissimilitudo  inter  quidditatem  materialem  et  quid- 
ditatem  immaterialem,  non  posse  per  quidditatis  materialis 
cognitionem  quidditatem  immaterialem  cognosci. 

IV.  Secundo :  et  est  confirmatio  praecedentis.  Quidditas 
generis  vel  speciei  rerum  sensibilium  non  potest  separari 
secundum  esse  ab  hac  individuali  natura :  nisi  forte, 
praetermisso  Aristotele,  velimus  Platonem  sequi.  Ergo  est 
omnino  dissimilis  substantiis  separatis.  Ergo  etc.  -  Probatur 
prima  consequentia.  Quia  non  est  eiusdem  rationis  forma 
quae  secundum  se  *  non  potest  separari  ab  aliquo  subiecto, 
cum  illa  quae  separatur  secundum  esse,  licet  utraque  se- 
cundum  considerationem  accipiatur  absque  tali  subiecto: 
sicut  non  est  eadem  ratio  magnitudinis,  et  substantiae 
separatae. 

V.  Tertio.  Si  huiusmodi  quidditates  ponantur  esse 
eiusdem  rationis,  hoc  non  erit  nisi  quantum  ad  rationem 
quidditatis  inquantum  est  quidtiitas:  cum  non  possint  esse 
eiusdem  rationis  secundum  speciem,  nisi  forte  Platonicos 
sequamur  ponentes  species  horum  sensibilium  esse  ipsas 
suljstantias  separatas.  Ergo  per  sensibiles  quidditates  de 
substantiis  separatis  non  poterit  aliquid  intelligi  nisi  re- 
motum  genus  ipsarum.  Ergo  etc.  -  Probatur  prima  con- 
sequentia.  Quia  ratio  quidditatis  est  ratio  communis,  ge- 
neris  scilicet  et  speciei  substantiae  *.  -  Secunda  etiam 
probatur.  Quia,  cognito  genere,  non  propter  hoc  cogno- 
scitur  species  nisi  in  potentia. 

Ad  evidentiam  huius  rationis,  considerandum  quod 
quidditas  dicitur  essentia  rei  secundum  quod  per  defini- 
tionem  significatur.  Essentia  autem  proprie  convenit  sub- 
stantiis  et  complete :  sicut  et  substantia  sola  complete  et 
proprie  definitur  et  habet  esse.  Ideo  dicit  Sanctus  Thomas 
de  quidditate  quod  eius  ratio  est  communis  generi  et 
speciei  substantiae :  quia  videlicet  tam  genus  quam  species 
substantiae  sunt  quidditates  quaedam  secundum  quod  in 
abstracto  significantur,  et  solae  substantiae  proprie  et  per- 
fecte  quidditatem  habent,  sicut  et  definitionera.  -  Alia 
littera  habet  genus*  et  speciei  et  substantiae.  Et  tunc  esset 
sensus  quod  est  communis  omni  generi,  omni  speciei, 
et  omni  substantiae,  scilicet  completae.  -  Ex  hoc  ergo 
quod  ratio  quidditatis  est  communis  generi  et  spcciei 
substantiae,  habetur  quod  est  veluti  remotum  genus  cuius- 
libet  substantiae  separatae:  sive  nomine  generis  intelli- 
gamus  id  quod  proprie  genus  est,  scilicet  substantiam, 
quae  est  genus  generalissimum,  quae  est  communis  et 
omnibus  generibus  et  omnibus  speciebus  sub  ea  contentis ; 

»4 


"  Apud. 
loc.  cit. 


Averr., 


"    Vid. 
var. 


text.    et 


"    Vid. 
var. 


•  Legcndum  vi- 
dcxvr generi ;  ct. 
slatim. 


io6 


SUiMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XLI,  XLII. 


"Cap.  XXII  sq. 


sive  nomine  generis  intelligamus  rationem  omnem  coin- 
munem  pluribus  generibus  et  pkuibus  spcciebus,  sicut 
substantia  divisa  per  primam  et  secundam  de  genere  ge- 
neralissimo  substantiae  praedicatur,  et  de  omnibus  spe- 
ciebus  substantiae  ct  individuis.  Et  ideo,  utro  modo  ac- 
cipiatur  geniis,  sequitur  quod  per  cognitionem  quidditatum 
materiaiium  non  poterit  cognosci  de  substantiis  immate- 
rialijjus  nisi  genus  remotum  ipsarum,  scilicct  substantia 
et  quidditas,  in  qua  sola  materiales  et  immateriales  quid- 
ditates  conveniunt,  ut  substantiae  et  quidditates  sunt:  quia 
non  potest  unum  ducere  in  cognitionem  alterius  ratione 
similitudinis  inter  ipsa,  nisi  quantum  ad  illam  rationem 
in  qua  conveniunt  et  similia  sunt. 

VI.  Quarto.  Intelligere  quidditatem  unius  sensibilis  non 
sufficit  ad  intelligendam  quidditatem  alterius  sensibilis: 
non  enim  caecus  natus,  per  hoc  quod  intelligit  quidditatem 
soni,  intelligit  coloris  qiiidditatem.  Ergo  etc.  -  Probatur 
consequentia.  Quia  maior  est  distantia  substantiae  sepa- 
ratae  a  sensibilibus  quam  unius  sensibiJis  ab  aJio. 

Quinto.  Si  ponamus  substantias  separatas  ex  motibus 
orbium  causare  formas  sensibilium,  hic  modus  non  est  in 
proposito  sufficiens.  Et  arguitur  sic.  Neque  ratione  simi- 
litudinis  sensibilium  ad  substantias  separatas,  neque  ra- 
tione  virtutis  demonstratae,  potest  ex  quidditatc  sensibiii 
cognosci  quidditas  substanliae  separatae.  Ergo  etc. 

Antecedens  probatur.  Pro  prima  quidem  parte,  quia  sen- 
sibilia  non  sunt  eiusdem  speciei  cum  substantiis  separatis. 
-  Pro  secunda  vero  parte,  quia  nullus  effectus  sensibilis 
adaequat  virtutem  substantiae  separatae :  cum  virtutes  sub- 
stantiarum  separatarum  excedant  eftectus  omnes  sensibiles 
quos  intellectu  comprehendimus,  sicut  virtus  universalis 
effectum  particularem.  -  Consequentia  quoque  ostenditur. 
Quia  per  effectum  non  scitur  causa  nisi  aut  ratione  simi- 
litudinis  inter  causam  et  eftectum:  aut  inquantum  eftectus 
demonstrat  virtutem  causae.  -  De  materia  huius  rationis 
determinatum  est  in  praecedcntibus  *. 

VII.  Sexto.  Per  nullam  scientiarum  speculativarum  con- 
tingit  scire  de  aliqua  substantiarum  separatarum  quid  est : 
cum  nulla  hoc  doceat,  sed  tantum  quia  sunt.  Ergo  etc.  - 
Probatur  consequentia.  Quia  omnia  intelligibilia  in  quorum 
cognitionem  per  inquisitionem  et  studium  devenimus,  ad 
aliquam  scientiarum  speculativarum  pertinent. 

Si  dicatur  quod  possihile  est  esse  aliquam  talem  scien- 
tiam  speculativam,  quamvis  adhuc  non  sit  inventa:  hoc 
nihil  est.  Quia  sensibilia  non  sufficienter  ducunt  nos  in 
cognitionem  rerum  immaterialium,  ut  est  ostensum.  Omnia 
autem  principia  cuiuscumque  scientiae  dependent  ex  prin- 
cipiis  primis  indemonstrabiiibus  per  se  notis,  quorum  co- 
gnitionem  a  sensibilibus  accipimus. 


2.  Ad  evidentiam  huius  rationis,  considerandum,  ex 
doctrina  Sancti  Thomae  super  Boetium,  Trin.,  art.  ult.  *, 
quod  cum,  tam  in  demonstrationibus  quam  in  inventio- 
nibus  definitionum,  in  scientiis  speculativis  semper  pro- 
cedatur  ex  aliquo  prius  noto ;  et  non  sit  processus  in 
infinitum  in  huiusmodi  resolutione :  necesse  est  devenire 
ad  aliqua  prima  per  se  nota,  tam  in  propositionibus  quam 
in  conceptibus;  sicut  sunt  primae  propositiones  inde- 
monstrabiles,  et  conceptio  entis  omnibus  notissima,  et  si- 
militcr  conceptio  unius,  et  aliorum  huiusmodi.  Quo  fit  ut 
.  ea  tantum  via  demonstrationis  aut  definitionis  in  scientiis 
cognosci  possint  ad  quae  hacc  ipsa  naturaliter  nota  se 
possunt  extendere,  quae  sunt  prima  nostrae  cognitionis 
principia,  sicut  et  causa  particularis  non  potest  nisi  con- 
tenta  sub  universali  causa  producere.  Ista  autem  nobis 
naturali  lumine  intellectus  agcntis  nota  sunt.  Quo  quidem 
lumine  nihil  homini  raanifestatur  nisi  inquantum  per  ipsum 
phantasmata  fiunt  actu  intelligibilia.  Phantasmata  autem 
a  sensu  accipiuntur.  Ideo  ista  principia  naturaliter  nota 
non  se  extcndunt  nisi  ad  ea  quorum  cognitionem  ex  iis 
quae  sensu  percipimus,  accipere  possumus. 

Propterea  optime  deducit  Sanctus  Thomas,  ex  eo  quod 
per  quidditates  scnsibiles  non  possumus  quidditates  im- 
materiales  cognoscere,  quod  nulla  scientia  speculativa 
humana  potest  esse  quae  nos  ducat  in  notitiam  huiusmodi 
quidditatum,  cum  omnes  scientiae  ex  talibus  principiis 
naturaliter  notis  procedant. 

VIII.  Ex  his  rationibus  relinquit  Sanctus  Thomas  tan- 
quam  manifestam  rationum  Avempace  solutionem.  Constat 
enim  utramque  consequentiam  falsam  esse:  scilicet  hanc, 
Intellectus  noster  potest  abstrahere  quidditatem,  Ergo 
potest  cognoscere  quidditatem  per  se  abstractam ;  similiter 
et  hanc,  Intellectus  noster  natus  est  intelligere  quidditatem 
cuius  intellectus  est  unvs  apud  omnes,  Ergo  et  quiddi- 
tatem  immaterialem  ac  separatam. 

Si  quis  autem  diceret  quod  Avempace  non  adducit 
illas  rationes  tanquam  demonstrativas  simpliciter,  scd  tan- 
quam  ostendentes  a  signo:  ex  eo  enim  quod  videmus 
intellectum  intelligere  quidditatem  abstractam,  et  ipsam 
abstrahere  etiam  si  in  infinitum  esset  abstrahibilis,  signum 
nobis  est  quod  etiam  quidditates  per  seipsas  abstractas 
potest  intelligere :  -  respondetur  quod  illud  non  est  suf- 
ficiens  signum.  Quia  quantumcumque  intellectus  noster 
multas  abstrahere  possit  quidditates,  omnes  illae  quiddi- 
tates  per  ipsum  abstractae  sunt  aliquo  modo  eiusdem 
rationis,  inquantum  omnes  sunt  quidditates  rerum  mate- 
rialium.  Quidditas  autem  ex  se  separata  non  est  eiusdem 
rationis  cum  quidditatihus  per  intellectum  abstractis:  cum 
sit  omnino  extra  genus  materialium.  Ideo  non  est  simile. 


*  Lect.  II,  qu.  ii, 
a.  4. 


-^VfiiiW 


CAPITULUM  OUADRAGESIMUM  SECUNDUM 

QUOD  NON  POSSUMUS  IN  HAC  VITA 
COGNOSCERE  SUBSTANTIAS  SEPARATAS   SICUT  PONIT  ALEXANDER. 


uiA  vefo  Alexander  posuit  quod  intel- 
lectus  possibilis  est  genei-abilis  et  cor- 
ruptibilis,  utpote  qiiaedatH  praeparatio 
natiirae  humanae  consequens  comniixtio- 
cap.  Lxii.  nem  elemeniorum.  ut  in  Secundo  *  habitum  est ; 
non  est  autem  possibile  ut  talis  virtus  supra  ma- 
terialia  elevetur:  posuit  quod  intellectus  possibilis 
noster  nunquam  potest  pervenire  ad  intelligendas 
substantias   separatas;    posuit   tamen  quod   nos, 


secundum    statum    praesentis    vitae,    possumus 
substantias  separatas  intelligere  *. 

Quod  quidem  ostendere  nitebatur  hoc  modo. 
Unumquodque  quando  pervenerit  ad  comple- 
mentum  in  sua  generatione,  et  ad  ultimam  per- 
fectionem  suae  substantiae,  complebitur  operatio 
sua  propria,  sive  actio  sive  passio:  sicut  enim 
operatio  substantiam  sequitur,  ita  operationis  per- 
fectio  perfectionem  substantiae;  unde  animal,  cum 


t   posuit]  etiam  posuit  Z.  4  naturae  post  humanae  aDWXYPc.  8  potest]  possit  Pc.  9  substantias  post  separalas  aDWX. 

3  quod    quidem    Ita    WXYZsEHfcPc;    per   quod    quidem    o,    per    quod  EG.  4  quando  pervenerit]  quando  pervenitur  oWXYftc,  cum 

pervenit  Z.  7  sua  hic  YZsG;  om  BC,  ante  operatio  Dt,  post  propria  ceteri. 


■  Cf.  Averr .  III, 
Je  An.,  loc.  cit. 
in  cap.  praec. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XLII. 


107 


Cap.  praec. 


fuerit  ex  toto  perfectum,  poterit  per  se  ambulare. 
Intellectus  autem  habitualis,  qui  niliil  est  aliud 
quam  species  intelligibiles  factae  per  intellectiim 
agentem  existentes  in  intellectu  possibili,  operatio 
est  duplex :  una  ut  faciat  intellecta  in  potentia 
esse  intellecta  in  actu,  quam  habet  e.x  parte 
intellectus  agentis;  secunda  est  intelligere  intel- 
lecta  in  actu ;  haec  enim  duo  homo  potest  fa- 
cere  per  habitum  intellectualem.  Quando  igitur 
complebitur  generatio  intellectus  in  habitu,  com- . 
plebitur  in  ipso  utraque  praemissarum  opera- 
tionum.  Semper  autem  accedit  ad  complementum 
suae  generationis,  dum  novas  species  intellectas 
acquirit.  Et  sic  necesse  est  quod  quandoque  sua 
generatio  compleatur,  nisi  sit  impedimentum :  . 
quia  nulla  generatio  est  ad  infinitum  tendens. 
Complebitur  igitur  quandoque  utraque  opera- 
tionum  intellectus  in  habitu,  per  hoc  quod  omnia 
intellecta  in  potentia  faciet  in  actu,  quod  est  com- 
plementum  primae  operationis ;  et  per  hoc  quod  : 
intelliget  omnia  intelligibilia,  et  separata  et  non 
separata. 

Cum   autem    intellectus   possibilis   non    possit 
intelligere  substantias    separatas,   secundum  eius 
opinionem,   ut   iam   dictum    est;    intendit   quod : 
intelligemus  per  intellectum  in  habitu  substantias 
separatas,    inquantum    intellectus    agens,  qui  ab 
ipso  ponitur  substantia  separata,   fiet   forma  in- 
tellectus  in  habitu  et  nobis  ipsis ;  ita  quod    per 
eum  intelligemus  sicut  nunc  intelligimus  per  in-  ■ 
tellectum    possibilem;  et,  cum    de  virtute   intel- 
lectus  agentis  sit  facere  omnia  intellecta  in  actu 
quae  sunt  intelligibilia  potentia,  et  intelligere  sub- 
stantias  separatas,  in  statu  illo  intelligemus  sub- 
stantias  separatas,  et  omnia  intelligibilia  non  se- ; 
parata. 

Et  secundum  hoc,  per  hanc  cognitionem  quae 
est  e\'  phantasmatibus,  pervenimus  in  cognitio- 
nem  substantiae  separatae ;  non  quasi  et  ipsa 
phantasmata  et  intellecta  per  ea  sint  medium 
aliquod  ad  cognoscendas  substantias  separatas, 
prout  accidit  in  scientiis  speculativis,  sicut  posuit 
opinio  superior*;  sed  inquantum  species  intel- 
ligibiles  sunt  quaedam  dispositiones  in  nobis  ad 
talem  formam  quae  est  inteliectus  agens.  Et  hoc  ■ 
est  primum  in  quo  differunt  hae  duae  opiniones. 

Unde,  quando  intellectus  in  habitu  fuerit  per- 
fectus  per  huiusmodi  species  intelligibiles  in  nobis 
factas  ab  intellectu  agenfe,  fiet  ipse  intellectus 
agens  nobis  forma,  ut  dictum  est.  Et  nominat 
ipsum  intellectiim  adeptiim,  de  quo  dicunt  Aristo- 
telem  dicere  quod  sit  ab  extrinseco.  Et  sic,  licet 
in  scientiis  speculativis  non  sit  perfectio  ultima 
humana,  sicut  superior  ponebat  opinio ;  per  eas 
tamen  homo  disponitur  ad  ultimam  perfectionem 


consequendam.    Et    hoc   est   secundum  in  quo 
differt  secunda  opinio  a  prima. 

Tertio  autem  differt  per  hoc  quod,  secundum 
primam  opinionem,  intelligere  intellectum  agen- 
tem  est  causa  quod  continuetur  nobiscum.  Se- 
cundum  vero  hanc  secundam  opinionem,  est  e 
converso :  nam  propter  hoc  quod  nobiscum  con- 
tinuatur  ut  forma,  intelligimus  ipsum  et  alias 
substantias  separatas. 

Haec  autem  irrationabiliter  dicuntur.  Intellectus 
enim  in  habitu,  sicut  intellectus  possibilis,  ponitur 
ab  Alexandro  esse  generabilis  et  corruptibilis. 
Aeternum  autem  non  potest  fieri  forma  gene- 
rabilis  et  corruptibilis,  secundum  eum:  propter 
hoc  enim  ponit  intellectum  possibilem,  qui  unitur 
nobis  ut  forma,  esse  generabilem  et  corrupti- 
bilem,  intellectum  vero  agentem,  qui  est  incor- 
ruptibilis,  esse  substantiam  separatam.  Cum  igitur 
intellectus   agens,    secundum    .4Iexandiaim,    po- 

.  natur  esse  quaedam  substantia  separata  aeterna, 
impossibile  erit  quod  intellectus  agens  fiat  forma 
intellectus  in  habitu. 

Praeterea.  Forma  intellectus,  inquantum  est 
intellectus,  est  intelligibile,  sicut  forma  sen.sus  est 
sensibile:  non  enim  recipit  aliquid  intellectus, 
per  se  loquendo,  nisi  intelligibiliter,  sicut  nec 
sensus  nisi  sensibiliter.  Si  igitur  non  potest  in- 
tellectus  agens  esse  intelligibile  per  intellectum 
in  habitu,  impossibile  erit  quod  sit  forma  eius. 
Item.  Intelligere  aliquo  tripliciter  dicimur.  Uno 
modo,  sicut  intelligimus  intellectu,  qui  est  virtus 
a  qua  egreditur  talis  operatio:  unde  et  ipse  in- 
tellectus  intelligere  dicitur,  et  ipsum  intelligere 
intellectus  fit  intelligere  nostrum.  -  AYio  modo, 
sicut  specie  intelligibili :  qua  quidem  dicimur 
intelligere,  non  quasi  ipsa  intelligat,  sed  quia  vis 
intellectiva  per  eam  perficitur  in  actu,  sicut  vis 
visiva  per  .speciem  coloris.  -  Tertio  modo,  sicut 
medio  per  cuius  cognitionem  devenimus  in  co- 

'  gnitionem  alterius. 

Si  igitur  homo  quandoque  per  intelleetum  agen- 
tem  intelligat  substantias  separatas,  oportet  aliquo 
modorum  dictorum  hoc  dici.  Non  autem  dicitur 
hoc  modo  tertio:  quia  non  concedit  Alexander 
quod  intelligat  intellectum  agentem  vel  intellectus 
possibilis,  vel  intellectus  in  habitu.  -  Nec  etiam 
secundo  modo :  quia  intelligere  per  speciem  in- 
telligibilem  attribuitur  virtuti  intellectivae  cuius 
illa  species  intelligibilis   est  forma;    non   autem 

>  concedit  Alexander  quod  intellectus  possibilis,  vel 
intellectus  in  habitu,  intelligat  substantias  sepa- 
ratas;  unde  non  potest  esse  quod  sic  intelligamus 
substantias  separatas  per  intellectum  agentem  sicut 
intelligimus  aliqua  per  speciem  intelligibilem.  -  Si 

;  autem  sicut   per   virtutem  intellectivam,  oportet 


14  sua  om  Pc.  22  et  separata /fa  Z;  separata  ceto-;'.  24  secundum  JlaXZ;  iam  secundura,  om/jso  mo.x  \am,  ceteri.  29  et  nobis] 
et  in  nobis  ZPc,  in  nobis  b,  nobis  sG.  3o  per  intellectuin]  et  per  intellectum  aXc.  33  potentia)  in  potentia  ZP.  et]  etiaiti  aWXcrf, 

et  etinm  DsEGP.  34  substantiasj  omnes  substantias  EGfrPc.         Sg  non  quasi  et  ipsa  phantasmata  et  Ita  Z;  non  quasi  (quod  EGPc)  ipsa 

phantasniata  ceteri,         40  sint  Jta  DYsEiV;  sicut  ceteri.         47  Unde  quando]  Unde  p  quanJo  BG,  Unde  EG. 

i  continuetur)  continetur  aXY.  i3  aeternum...  corruptibilis  hotn  om  KGW;  aeternum . . .  generabilium  et  corruptibilium  b.  ig  se- 
cundum  Alcxandrum  post  esse  Z.  20  aliquid  ;josf  intellectus  stDWXYPc.  29  erit)  est  Z.  3o  aliquo  Jta  ZP;  aliquid  ceteri,  3i  qui 
Jta  DZiPc;  quae  ceteri.  35   qua  Ita  YZsEGfcPc,  quo  (quidem)  modo  W.  quo  ceteri.  39  medio  Ita  DWXZdPc;  medie  o,  in  eo  EGY. 

43  modorum  om  Z.  47  secundo  Ita  YsEPc;  primo  cetcri.  per  spcciem  Ita  EGXYPc;  speciem  ceteri.  49  species  intelligibilts  est 

forma  Ita  DYiPc  et  est  post  forma  EGX ;  species  est  lorma  intelligibilis  aWZ.  Non)  Nec  oWXVPc. 


io8 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XLIl. 


quod  ipsum  intelligere  intellectus  agentis  sit  intelli- 
gere  hominis.  Hoc  autem  esse  non  potest  nisi  ex 
substantia  intellectus  agentis  et  substantia  hominis 
fiat  unum  secundum  esse:  impossibile  enim  est, 
si  sint  duae  substantiae  secundum  esse  diversae, 
quod  operatio  unius  sit  operatio  alterius.  Erit 
igitur  intellectus  agens  unum  secundum  esse 
cum  homine.  Non  autem  secundum  esse  acci- 
dentale :  quia  iam  non  esset  intellectus  agens 
substantia,  sed  accidens;  sic  enim  ex  colore  et 
corpore  fit  unum  secundum  esse  accidentale. 
Relinquitur  igitur  quod  intellectus  agens  sit  cum 
homine  unum  secundum  esse  substantiale.  Erit 
igitur  vel  anima  humana,  vel  pars  eius,  et  non 
aliqua  substantia  separata,  sicut  Alexander  ponit. 
Non  igitur  secundum  opinionem  Alexandri  po- 
test  poni  quod  homo  intelligat  substantias  se- 
paratas. 

Amplius.  Si  intellectus  agens  quandoque  fiet 
forma  istius  hominis^  ita  quod  per  ipsum  intel- 
ligere  possit,  eadem  ratione  poterit  fieri  forma 
alterius  hominis  per  ipsum  similiter  intelligentis. 
Sequetur  ergo  quod  duo  homines  simul  per 
intellectum  agentem  intelligent  sicut  per  formam 
suam.  Hoc  autem  est  ita  quod  ipsum  intelligere 
intellectus  agentis  sit  intelligere  intelligentis  per 
ipsum,  ut  iam  dictum  est.  Erit  ergo  idem  in- 
telligere  duorum  intelligentium.  Quod  est  im- 
possibile. 

Ratio  efiam  sua  frivola  omnino  est.  Primo 
quidem  quia,  quando  perficitur  generatio  ali- 
cuius  generis,  oportet  quod  perficiatur  sua  ope- 
ratio,  sed  tamen  secundum  modum  sui  generis, 
non  autem  secundum  modum  generis  altioris: 
cum  enim  perficitur  generatio  aeri^,  habet  gene- 


rationem  et  motum  completum  sursum,  non 
tamen  ut  moveatur  ad  locum  ignis.  Similiter 
autem,  cum  completur  generatio  intellectus  in 
habitu,  complebitur  eius  operatio,  quae  est  in- 
telligere,  secundum  suum  modum:  non  autem 
secundum  modum  quo  intelligunt  substantiae 
separatae,  ut  scilicet  intelligat  substantias  sepa- 
ratas.  Unde  ex  generatione  intellectus  in  habitu 
non  potest  concludi  quod  homo  quandoque 
intelligat  substanfias  separatas. 

Secundo,  quia  eiusdem  virtutis  est  comple- 
mentum  operationis  cuius  est  operatio  ipsa.  Si 
igitur  intelligere  substantias  separatas  sit  com- 
plementum  operationis  intellectus  in  habitu,  se- 
quitur  quod  inteliectus  in  habitu  intelligat  quan- 
doque  substantias  separatas.  Quod  Alexander 
non  pcnit:  sequeretur  enim  quod  intelligere 
substantias  separatas  contingeret  per  scienfias 
speculativas,  quae  sub  intellectu  in  habitu  com- 
prehenduntur. 

Tertio,  quia  eorum  quae  generari  incipiunt, 
completur  generatio  ut  in  pluribus :  cum  omnes 
generationes  rerum  sint  a  causis  determinatis, 
quae  consequuntur  effectus  suos  vel  semper  vel 
in  maiori  parte.  Si  igitur  ad  completionem  ge- 
nerationis  sequitur  etiam  complementum  actio- 
nis,  oportet  etiam  quod  operatio  completa  con- 
sequatur  ea  quae  generantur  vel  semper,  vel  in 
maiori  parte.  Intelligere  autem  substantias  sepa- 
i  ratas  non  consequuntur  qui  ad  generationem 
intellectus  in  habitu  student,  neque  in  pluribus 
neque  semper:  quinimmo  nullus  professus  est  se 
ad  hanc  perfectionem  pervenisse.  Non  est  igitur 
complementum  operationis  intellectus  in  habitu 
intelligere  substanfias  separatas. 


9  iam  om  Z.  12  cum  homine  post  unum  Zfr.  14  vel  pr.  loco  om  KGZ.  et  non]  non  Z.  19  Araplius]  Item  Z.  fiet] 

fieret  Z,  fiat  Y.  27  iam  om  Z.  3o  etiam]  autem  Z;  frivola /Josf  est  Zfr.  35  generationem  et  motum  completura  sursum]  operationera 
motus  completam  in  sursum  Z. 

3  autem]  etiam  Z.         27  operatio  completa]  operationem  completam  aDWXYi;  pro  consequatur,  consequantur  DYi.         3o  qui]  quod  aG. 

Commentaria  Ferrariensis 


Num.  11. 
'  Num.  VI. 


ExcLusA  Avempaces  positione,  vult  Sanctus  Thomas  et 
Alexandri   positionem    excludere  *.   Unde   primo   eius 

praec,  n.  11.  ^  * 

•Loc.cit.iniext.  positionem,  ut  ab  Averroe  in  III  de  Anima*  recitatur, 
et  in  cap.praec.  gxplicat,  atque  ad  opinionem  Avempaces  comparat;  se- 
cundo,  eam  reprobat*;  tertio,  eius  rationi  respondet**. 

I.  Posuit  ergo  primo  Alexander  quod  nunquam  intel- 
lectus  noster  possibilis  potest  pervenire  ad  cognoscendas 
substantias  separatas:  quia  est  generabilis  et  corruptibilis, 
utpote  cxistens  praeparatio  hiimanae  naturae  consequens 
commixtionem  elementorum,  ut  in  Secundo  habitum  est. 
Posuit  secundo  quod,  hoc  non  obstante,  nos  possumus, 
secundum  statum  praesentis  vitae,  substantias  separatas 
intelligere.  Quia  cum,  quando  unumquodque  pervenerit 
ad  complementum  generationis  et  ad  ultimam  perfectio- 
nem  suae  substantiae,  compleatur  eius  operatio  propria, 
sive  actio  sive  passio;  quando  intellectus  habituaUs,  qui 
nihil  aliud  est  quam  species  intelligibiles  factae  per  in- 
tellectum  agentem  existentes  in  intellectu  possibili,  fuerit 
completa  generatio',  dum  scilicet  non  acquiret  ampHus 
novas  species,  complebitur  eius  duplex  operatio;  omnia 
enim  intellecta  in  potentia  faciet  in  actu,  quod  est  com- 
plementum  illius  suae  operationis  quae  est  facere  intel- 
lecta  in  potentia  esse  intellecta  in  actu;  intelliget  etiam 
omnia  intelhgibilia  separata  et  non  separata,  in  quo  com- 
pletur  eius  secunda    operatio,    quae   est   intelligere  intel- 


lecta  in  actu.  -  Quomodo  aHqua  operatio  sit  actio,  et 
aHqua  passio,  ostensum  est  superius  in  hoc  tertio  Hbro, 
capite  xxn. 

Posuit  tertio  quod,  cum  inteHectus  possibilis  non  possit 
tales  substantias  intelHgere,  intelHgemus  ipsas  per  intel- 
lectum  in  habitu,  inquantum  inteHectus  agens,  qui  se- 
cundum  ipsum  est  substantia  separata,  fiet  forma  intel- 
lectus  in  hahitu  in  *  nobis  ipsis,  ita  quod  per  eum  inteHi- 
gemus  sicut  nunc  per  intellectum  possibilem :  cum  ipsius 
sit  facere  omnia  intellecta  in  actu  quae  sunt  intelligibilia 
in  potentia,  et  intelligere  substantias  separatas. 

2.  Ex  iis  sequitur  primo,  quod  per  cognitionem  quae  est 
ex  phantasmatibus  pervenimus  in  cognitionem  substantiae 
separatae,  non  tanquam  phantasmata  intellecta  sint  medium 
ad  ipsas  cognoscendas,  ut  contingit  in  scientiis  specula- 
tivis,  secundum  opinionem  Avempaces:  sed  inquantum 
species  intelligibiles  sunt  quaedam  dispositiones  in  nobis 
ad  talem  formam  quae  est  intellectus  agens. 

Sequitur  secundo,  quod  in  scientiis  speculativis  non  est 
perfectio  ultima  humana,  ut  posuit  Avempace:  sed  per 
eas  homo  disponitur  ad  ultimam  perfectionem  conse- 
quendam,  scilicet  ad  hoc  ut  intellectus  agens  fiat  nobis 
forma.  Ipsumque  intellettum  sic-  formatum  nominat  Ale- 
xander  intellectum  adeptuin,  de  quo  dicunt  aliqui  Aristo- 
telem  dicere  quod  sit  ab  extrinseco. 


Cf.  text.  et  var. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XLII. 


109 


•  Cf.  init.  Com- 
ratat. 


Sequitur  tertio,  quod  per  hoc  quod  continuatur  no- 
biscum  intellectus  agens  ut  forma,  intelligimus  ipsum  et 
alias  substantias  separatas :  non  autem  intelligerc  intel- 
lectum  agentem  est  causa  quod  continuetur  nobiscum, 
ut  voluit  Avempace. 

3.  Quia  Sanctus  Thomas,  in  secundo  dicto  positionis 
Alexandri,  ait  hominem  per  intellectum  in  habitu,  sive 
per  habitum  intellectualem,  facere  intelligibiha  in  actu; 
in  tertio  vero  dicto,  ait  hoc  per  intellectum  agentem  fieri : 
considerandum  est  quod  hoc  utrique  illorum  attribuitur, 
sed  diversimode.  Dupliciter  enim  loqui  possumus  de  in- 
telligibili  in  actu :  scilicet  quantum  ad  actum  primum, 
et  quantum  ad  actum  secundum.  Esse  intelligibile  in  actu 
primo,  est  esse  abstractum  a  materia,  et  esse  unitum  in- 
tellectui  per  modum  formae  qua  intelligit.  Esse  vero  in- 
telligibile  in  actu  secundo,  est  actualiter  obiici  actui  intel- 
ligendi  et  esse  eius  terminum. 

Tripliciter  ergo  possumus,  quantum  ad  hoc,  ponere 
diversitatem  inter  intellectum  agentem  et  intellectualem 
habitum,  qui  dicitur  alio  nomine  species  inteUigibilis.  Uno 
modo,  quia  intellectus  agens  facit  intelligibilia  in  actu 
primo,  inquantum  causat  in  intellectu  possibili  species 
intellectuales  a  phantasmatibus  abstractas.  Species  vero 
intellectualis  facit  intelligibilia  in  actu'  secundo,  inquantum 
intellectus,  factus  in  actu  per  speciem,  format  conceptum 
in  quo  sibi  res  actualiter  obiicitur  tanquam  terminus  io- 
trinsecus  actus  intelligendi.  -  Secundo  modo,  compa- 
rando  utrumque  ad  actum  primum.  Quia  intellectus  agens 
facit  intelligibilia  in  actu  primo  efficienter:  species  vero 
intelligibilis  formaliter,  quia  species  ipsa  est  id  quo  res 
dicitur  actu  intelligibilis  in  intellectu.  -  Tertio  modo, 
comparando  utrumque  ad  actum  secundum.  Quia  intel- 
lectus  agens  facit  intelligibilia  in  actu  secundo  mediate  : 
species  vero  immediate,  tanquam  forma  per  quam  intel- 
lectus  possibilis  conceptum  et  verbum  producit.  Ideo 
inquit  Sanctus  Thomas  quod  hanc  actionem  quae  est  in- 
telligibilia  in  potentia  facere  intelligibilia  in  actu,  habet 
intellectus  in  habitu  ex  parte  intellectus  agenlis. 

II.  Contra  hanc  opinionem  arguit  Sanctus  Thomas 
primo  sic*.  Intellectus  in  habitu,  sicut  et  intellectus  pos- 
sibilis,  ponitur  ab  Alexandro  generabilis  et  conuptibilis. 
Ergo  impossibile  esl  quod  jntellectus  agens  fiat  eius 
forma.  -  Probatur  consequentia.  Quia,  secundum  ipsum, 
intellectus  agens  ponitur  quaedam  substantia  separata 
aeterna.  Aeternum  autem  non  potest  fieri  forma  gene- 
rabilis  et  corruptibilis,  secundum  eum,  qui  propter  hoc 
ponit  intellectum  possibilem  esse  generabilem  et  corrupti- 
bilem  quia  unitur  nobis  ut  forma. 

Adverte  quod  ista  propositio  Alexandri,  Aeterninn 
non  potest  esse  forma  rei  generabilis  et  corruptibilis, 
non  est  universaliter  vera,  nam  anima  intellectiva  potest 
esse  aeterna,  scilicet  ab  aeterno  producta,  et  tamen  est 
forma  rei  generabilis  et  corruptibilis,  scilicet  corporis 
humani:  sed  habet  veritatem  de  forma  a  materia  depen- 
dente  secundum  esse.  Nam  sequitur :  A  materia  secundum 
esse  dependet :  Ergo  non  potest  esse  sine  materia :  Ergo, 
materia  corrupta,  et  ipsum  corrumpatur  necesse  est :  Ergo 
non  est  aeternum.  Sed  si  'etiam  aliquid  sit  aeternum 
(voco  aeternum  quod  non  habet  principium  suae  dura- 
tionis),  non  repugnat  sibi  quod  sit  forma  rei  corruptibilis 
elevata  supra  ipsam,  et  ab  ipsa  non  dependens  secun- 
dum  esse. 

III.  Secundo.  Forma  intellectus,  inquantum  intellectus, 
est  intelligibile :  cum  intellectus  non  recipiat  aliquid,  per 
se  loquendo,  nisi  intelligibiliter.  Ergo,  si  intellectus  agens 
non  potest  esse  intelligibile  per  intellectum  in  habitu, 
impossibile  est  ut  sit  forma  eius. 

Advertendum  quod  haec  ratio  concludit  duo  dicta 
Alexandri  non  posse  simul  stare:  scilicet  quod  intellectus 
agens  sit  forma  intellectus  in  habitu;  et  quod  intellectus 
in  habitu  non  intelligat  intellectum  agentem,  sed  tantum 
sit  dispositio  ad  hoc  ut  intellectus  agens  nobis  uniatur 
ut  forma  ut  per  ipsum  intelligamus,  ut  voluit  Alexander. 

Circa  id  quod  dicitur,  intellectum  nihil  recipere,  per 
se  loquendo,   fiisi   intelligibiliter,  attendendum    quod  ad- 


didit  per  se  loquendo,  quia  per  accidens,  idest  ratione 
virium  sensitivarum,  potest  dici  recipere  aliquid  non  in- 
telligibiliter:  puta  dum,  laeso  organo  phantasiae,  impe- 
ditur  a  sua  operatione;  tunc  enim  dicitur  per  accidens 
recipere,  quia  id  quo  ad  suam  operationem  indiget,  ma- 
terialiter  alteratur,  et  materialiter  recipitur. 

IV.  Tertio.  Si  homo  per  intellectum  agentem  intelligat 
quandoque  substantias  separatas,  intelliget  ipso  aut  sicut 
virtute  intellectiva  a  qua  egreditur  operatio  quae  est  et 
intelligere  intellectus  et  intelligere  nostrum ;  aut  sicut 
specie  intelligibili  qua  perficitur  vis  intellectiva;  aut  sicut 
medio  per  cuius  cognitionem  devenimus  in  cognitionem 
alterius.  Non  tertium:  quia  nec  intellectus  possibilis,  nec 
intellectus  in  habitu,  secundum  Alexandrum,  intelligit  in- 
tellectum  agentem.  -  Non  etiam  secundum:  quia  intelligere 
per  spcciem  intelligibilem  attribuitur  virtuti  intellectivae 
cuius  illa  species  intelligibilis  est  forma;  non  concedit 
autem  Alexander  quod  intellectus  possibilis,  aut  intellectus 
in  habitu,  intelligat  substantias  separatas.  -  Non  denique 
primum :  quia  intelligere  intellectus  agentis  esset  intelli- 
gere  hominis;  hoc  autem  esse  non  potest,  secundum  po- 
sitionem  Alexandri,  quia  tunc  intellectus  agens  non  esset 
substantia  separata,  ut  ipse  voluit.  Probatur  sequela.  Quia 
non  potest  esse  ut  idem  sit  intelligere  hominis  et  intel- 
lectus  agentis  nisi  ex  substantia  intellectus  agentis  et 
substantia  hominis  fiat  unum  secundum  esse:  cum  impos- 
sibile  sit  duas  esse  substantias  diversas  secundum  esse,  et 
quod  operatio  unius  sit  operatio  alterius.  Non  autem  fiet 
ex  illis  unum  secundum  esse  accidentale:  quia  tunc  intel- 
lectus  agens  non  esset  substantia.  Ergo  secundum  esse 
substantiale.  Ergo  vel  erit  anima  humana;  vel  pars  eius, 
scilicet  potentialis;  et  per  consequens  non  substantia  se- 
parata. 

2.  Circa  illam  propositionem,  Impossibile  est  esse  duas 
subslantias  diversas  secundum  esse,  et  quod  operatio  unius 
sit  operatio  alterius,  advertendum,  ex  doctrina  Sancti  Tho- 
mae  Tertio,  d.  xvni,  a.  1,  ad  5,  quod  dupliciter  potest 
actio  dici  una:  scilicet  simpliciter;  et  aggregatione.  Simi- 
liter  potest  operatio  unius  dici  operatio  alterius  dupliciter: 
scilicet  simpliciter;  et  per  adiunctionem.  Simpliciter  dicitur 
operatio  unius  esse  alterius  operatio,  quando  eadem  nu- 
mero  operatio  quae  ab  uno  egreditur,  etiam  egfeditur  ab 
alio :  et  sic  hoc  est  impossibile.  Secundum  adiunctionem 
autem,  quando  operatio  unius  adiungitur  operationi  alte- 
rius  ad  unius  effectus  productionem:  quod  contingit  quando 
unum  agens  non  potest  per  se  perficere  effectum,  sed 
multi  simul ;  sicut,  cum  multi  simul  trahunt  navem,  sunt 
multae  actiones  simpliciter,  ut  actio  egreditur  ab  agente, 
sed  est  una  actio  aggregatione;  et  unius  actio  potest  dici 
actio  alterius,  inquantum  unus  actione  alterius  iuvatur  ad 
complendum  effectum.  Loquitur  ergo  Sanctus  Thomas  ad 
primum  sensum,  non  ad  secundum. 

V.  Qitarto.  Qua  ratione  intellectus  agens  fiet  forma 
quandoque  istius  hominis,  eadem  ratione  et  alterius.  Ergo 
tunc  per  intellectum  agentem  duo  homines  intelligent 
sicut  per  formam  suam.  Ergo  erit  idem  intelligere  duo- 
rum  intelligentium :  cum  sic  per  intellectum  agentem 
homo  intelligat  quod  eius  intelligere  sit  intelligere  intel- 
ligentis  per  ipsum.  Hoc  autem  est  impossibile.  Ergo  etc. 

VI.  Ad  fundamentum  positionis  Alexandri,  scilicet  quod 
complementum  operationis  intellectus  in  habitu  sit  intel- 
ligere  substantias  separatas,  respondet  Sanctus  Thomas 
negando  ipsum*.  Et  primo,  respondet  ad  eius  rationem: 
dicens  quod,  cum  perficitur  generatio  alicuius  generis,  eius 
quidem  operatio  perficitur,  sed  tamen  secundum  modum 
sui  generis,  non  autem  secundum  modum  altioris  generis. 
Et  sic,  completo  intellectu  in  habitu,  completur  eius  in- 
telligere  secundum  modum  suum :  non  autem  secundum 
modum  substantiarum  separatarum,  ut  scilicet  substantias 
separatas  intelligat. 

2.  Secundo,  probat  illud  fundamentum  esse  falsum,  du- 
pliciter.  Primo  quia,  si  intelligere  substantias  separatas  sit 
complementum  operationis  intellectus  in  habitu,  quandoque 
intelliget  substantias  separatas.  Et  per  consequens,  per 
scientias  speculativas,  quae  continentur  sub  intellectu  in 


•  Cf.  init.  Com- 

ment. 


1  10 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XLII,  XLIII. 


habitii,  intelligerentur  substantiae  separatae.  Quod  Alexan- 
der  non  ponit. 

Secundo,  quia  intelligere  substantias  separatas  conse- 
queretur  eos  qui  ad  generationem  intellectus  in  habitu 
student,  aut  semper  aut  in  pluribus.  Cum  enim  eorum 
quae  generari  incipiunt,  generatio  ut  in  pluribus  com- 
pleatur;  si  ad  completionem  generationis  sequitur  com- 
plementum  actionis,  oportet  completam  operationem  plu- 
ribus  eorum  quae  generantur  advenire.  Hoc  autem  constat 
esse  falsum:  quinimmo  nuUus  professus  est  se  ad  hanc 
perfectionem  devenisse.  Ergo  etc. 

3.  Circa  primam  harum  rationum  dubitatur:  cum  inquit 

Sanctus  Thomas  quod  Alexander  non    ponit    intcllectum 

in    habitu    intelligere    quandoque    substantias    separatas. 

*  Parag.    Quod  Videtur    enim   hoc    contradicere    ei  quod  superius  *  nar- 

quidem.  *  * 


;  ravit  in  secundo  dicto  Alexandri.  Nam  ibi    dixit  Alexan- 

i  drum  voluisse  quod,  completo  intellectu  in  habitu,  com- 
plebitur   eius    secunda    operatio,   per  hoc  quod  intelliget 

!  omnia  intelligibilia,  separata  et  noii  separata. 

I  Respondetur  quod  posuit  Alexander,  ut  ex  supra  *  dictis 
patet,  intellectum  in  habitu  non  intelHgere  substantias  se- 
paratas  tanquam  id  a  quo  egreditur  ipsa  operatio:  et  sic 
in  hac  prima  ratione  intendit  Sanctus  Thomas.  Posuit 
tamen  quod  per  ipsum  homo  intelligit  inquantum  est 
dispositio  ad  hoc  ut  intellectus  agens  uniatur  nobis  ut 
forma  per  quam  intelligamus.  Unde  dicitur  intellectus  in 
habitu,  apud  Alexandrum,  intelligere  substantias  separatas, 
non  formahter  quidem,  sed  dispositive.  Et  sic  intelleSit 
Sanctus  Thomas  superiu§. 


Num.  IV. 


^Mi5^l5;jeSv-^ 


CAPITULUM  OUADRAGESIMUM  TERTIUM 

Fragmentum   ex   A,   48  r    a  1 . 

QUOD  NON  POSSUMUS  IN  HAC  VITA 
INTELLIGERE  SUBSTANTIAS  SEPARATAS  SICUT  PONIT  AVERROES. 


■  Cf.  cap.  praec, 
inlt. 


fuiA  vefo  maxima  difficultas  est  in  opi- 

nione  Alexaiidri  ex  hoc  quod  ponit  in- 

tellectum  possibilem  in  habitu  totaliter 

corruptibilem*,  Averroes  faciliorem  viam 

se  existimavit  adinvenisse  ad  ostendendum  quod 

quandoque  intelligamus  substantias  separatas,  ex 

hoc    quod    ponit    intellectum    possibilem    incor- 

ruptibilem,  et  a  nobis  secundum  esse  separatum, 

•  cf.  Averr.  III  sicut  et  intellectum  agentem  *. 

de  Anima,    loc.  /^   ^        j-..         •  •  j  ^ 

cit.  in  cap.  xLi,  Ostendit  enmi  pnmo,  quod  necesse  est  ponere 
^'•g-o-  quod  intellectus  agens  se  habeat  ad  principia 
naturaliter  cognita  a  nobis  vel  sicut  agens  ad 
instrumentum,  vel  sicut  forma  ad  materiam.  In- 
tellectus  enim  in  habitu,  quo  intelligimus,  non 
solum  habet  hanc  actionem  quae  est  intelligere, 
sed  etiam  hanc  quae  est  facere  intellecta  in  actu: 
utrumque  enim  experimur  in  nostra  potestate 
existere.  Hoc  autem  quod  est  facere  intellecta 
in  actu,  magis  proprie  notificat  intellectum  in 
habitu  quam  intelligere:  quia  prius  est  facere 
intellecta  in  actu  quam  intelligere.  Sunt  autem 
quaedam  in  nobis  facta  intellecta  in  actu  natu- 
raliter,  non  ex  studio  aut  ex  nostra  voluntate, 
sicut  prima  intelligibilia.  Haec  autem  facere  in- 
tellecta  actu  non  contingit  per  intellectum  in 
habitu,  per  quem  fiunt  intellecta  in  actu  ea  quae 
scimus  ex  studio :  sed  magis  sunt  initium  intel- 
lectus  in  habitu ;  unde  et  habitus  horum  intelli- 
cap.vi,2;s.Tii.  gibilium  ab  Aristotele,  in  VI  Ethiconim*,  inlel- 
lectus  dicitur.  Fiunt  autem  intellecta  in  actu  per 
solum  intellectum  agentem.  Per  haec  autem  fiunt 
intellecta  in  actu  alia.  quae  ex  studio  scimus. 
Facere  igitur  haec  consequentia  intellecta  in  actu 
est  actio  et  intellectus  in  habitu.  quantum  ad 
prima  principia;  et  ipsius  intellectus  agentis. 
Una  autem  actio  non    est    duorum    nisi    unum 


1.5. 


eorum  comparetur  ad  alterum  sicut  agens  ad 
instrumentum,  vel  sicut  forma  ad  materiam. 
Oportet  igitur  quod  intellectus  agens  comparetur 
ad  prima  principia  intellectus  in  habitu  vel  sicut 
agens  ad  instrumentum,  vel  sicut  forma  ad  ma- 
teriam. 

Quod  quidem  qualiter  possit  esse,  sic  ostendit. 
Intellectus  possibilis,  cum  sit,  secundum  eius 
positionem,  quaedam  substantia  separata*,  intel- 

.  ligit  intellectum  agentem  et  alias  substantias  se- 
paratas,  et  etiam  prima  intellecta  speculativa. 
Est  igitur  subiectum  utrorumque.  Quaecumque 
autem  conveniuiit  in  uno  subiecto,  alterum 
eorum  est  sicut  forma  alterius :  sicut,  cum  color 
et  lux  sint  in  diaphano  sicut  in  subiecto,  oportet 
quod  alterum,  scilicet  Iu\,  sit  quasi  forma  alte- 
rius,  scilicet  coloris.  Hoc  autem  necesse  est 
quando  habent  ordinem  ad  invicem:  non  in  his 
quae  per  accidens  coniunguntur  in  eodem  sub- 

■  iecto,  sicut  albedo  et  musica.  Sunt  autem  in- 
tellecta  speculativa  et  intellectus  agens  ordinem 
ad  in\icem  habentia:  cum  intellecta  speculativa 
sint  facta  intellecta  in  actu  per  intellectum  agen- 
tem.  Habet  se  igitur  intellectus  agens  ad  intel- 
lecta  speculativa  quasi  forma  ad  materiam.  Opor- 
tet  igitur  quod,  cum  intellecta  speculativa  sint 
nobis  copulata  per  phantasmata,  quae  sunt 
quoddam  subiectum  ipsorum,  quod  etiam  intel- 
lectus   agens   continuetur   nobiscum,   inquantum 

'  est  forma  intellectorum  speculativorum.  Quando 
igitur  intellecta  speculativa  sunt  in  nobis  solum  in 
potentia,  intellectus  agens  continuatur  nobiscum 
solum  in  potentia.  Quando  autem  aliqua  intel- 
lecta  speculativa  sunt  in  nobis  in  actu  et  aliqua 
in  potentia,  continuatur  nobis  parfim  actu  et 
partim  in  potentia:  et  tunc  dicimur   moveri  ad 


*  Cf.  lib.  II,  cap. 

LIX. 


1   est/JOSf  ex  hoc  Z.         11   se  habeat/iosf  a  nobis  Z.         20  intelligere]  etiam  intellipere  EGZb.         21   intellecta  om  oDY;  lac.  W.         intel- 
ligere]  etiam  intelligere  Z.         autetn]  enim  Pc.         24  Haec]  Hoc  Gi>Pc.         3i   Per  liaec]  Per  hoc  bPc. 

14  sicut  cutn  . . .  sim]  sicut . .  .  sunt  Z.         16  quasi  om  Z.         28  quoddam]  quasi  quoddam  Prf.         34  sunt]  insunt  Pd.'       35  tunc  oiii  Z. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XLIII. 


11 1 


continuationem  praedictam;  quia   quanto   plura     in  quo  est    color,    potest    attribui    neque    actio 
intellecta  in  actu  fuerint  in  nobis  facta,  perfectius     visus  ut  videat,  neque  actio   solis   ut    illuminet, 


+  REiNciriT  Au- 
Too.  VxT.,  4Hr 
ai.-Vid.Lib.ir, 


cap 
b 


3'- 


LX,    p.  430, 


inteliectus  agens  continuatur  nobis.    Hic    autem 

profectus  et    motus  ad    continuationem    fit    per 

studium  in  scientiis  speculativis,  per  quas  vera 

intellecta  acquirimus,  et  falsae    opiniones  exclu- 

duntur,  quae  sunt  extra  ordinem  huius    motus, 

sicut  monstruosa    extra    ordinem    naturalis  ope- 

rationis.  Unde  et  ad  hunc  profectum   iuvant  se 

homines,    sicut    iuvant    se    invicem   in  scientiis 

speculativis.    Quando    ergo    omnia    intellecta   in 

potentia   fuerint    in    nobis   facta  f  in  actu,  tunc 

intellectus    agens   perfecte    copulabitur    nobis  ut 

forma,  et  intelligemus  per  ipsum  perfecte,  sicut 

nunc  perfecte  intelligimus  per  intellectum  in  ha-  ■ 

bitu.  Unde,  cum  ad   intellectum    agentem  perti- 

neat  intelligere  substantias  separatas,  intelligemus 

tunc  substantias  separatas,  sicut  nunc  intelligimus 

intellecta  speculativa.  Et  haec  erit  ultima  hominis     bilium:  nisi  redeamus  ad  opinionem  Avempace, 


Ergo,  secundum  positionem  praedictam,  homini 
non  poterit  attribui  neque  actio  intellectus  pos- 
sibilis  ut  intelligat;  neque  actio  intellectus  agentis 
ut  intelligat  substantias  separatas,  vel  ut  faciat 
intellecta  in  actu. 

Amplius.  Secundum  positionem  praemissam, 
intellectus  agens  non  ponitur  continuari  nobiscum 
ut  forma  nisi  per  hoc  quod  est  forma  specula- 
tivorum  intellectorum,  quorum  etiam  ponitur 
forma  per  hoc  quod  eadem  actio  est  inteliectus 
agentis  et  illorum  intellectorum,  sciiicet  facere 
intellecta  actu.  Non  igitur  poterit  esse  forma  nobis 
nisi  secundum  quod  communicant  in  actione  eius 
intellecta  speculativa.  Haec  autem  non  communi- 
cant  in  operatione  eius  quae  est  intelligere  sub- 
stantias  separatas,  cum  sint  species  rerum  sensi- 


'  Loc.  cit.,  1. 1 


•Lib.ll,cap.Lix. 


■ 


•  111  de  An 
1;  s.Th.  1. 


•  Lib 

LXXVI. 


Lof.  cit. 


s6  felicitas,  in  qua  homo  erit  sicui  qiiidain  Deiis 

Huius  autem  positionis  destructio  ex  praemis- 
sis  sufficienter  apparet:  procedit  enim  ex  sup- 
positione  multorum  quae  in  superioribus  sunt 
improbata. 

Primo  quidem,  supra  *  ostensum  est  quod 
intellectus  possibilis  non  est  aliqua  substantia 
separata  a  nobis  secundum  esse.  Unde  non  opor- 
tebit  quod  sit  subiectum  substantiarum  separa- 
tarum :  praecipue  cum  Aristoteles  dicat  quod 
intellectus  possibilis  est  in  qiio  est  omnia  fieri  * ; 
unde  videtur  quod  sit  subiectum  solum  illorum 
quae  sunt  facta  intellecta. 
ii.cap.  Item.  De  intellectu  agente  etiam  supra  *  osten- 
sum  est  quod  non  est  aliqua  substantia  separata; 
sed  pars  animae:  cui  Aristoteles  attribuit  hanc 
operationem,  scilicet  facere  intellecta  in  actii  *, 
quae  est  in  nostra  potestate.  Unde  non  oportebit 
quod  intelligere  per  intellectum  agentem  sit  nobis 
causa  quod  possimus  intelligere  substantias  se- 
paratas:  alias  semper  intelligeremus   eas. 

Adhuc.  Si  intellectus  agens  est  substantia  se- 
parata,  non  copulatur  nobiscum  nisi  per  species 
factas  intellectas  in  actu,  secundum  eius  posi- 
tionem,  sicut   nec  intellectus  possibilis:  licet  in- 


o  quod  quidditates  substantiarum  separatarum  pos- 

sintcognosci  per  ea  quae  intelligimusde  istis  sensi- 

bilibus  *.  NuIIo  igitur  modo  per  viam  praedictam 

poterimus  intelligere  substantias  separatas. 

Praeterea.  Inteilectus  agens    secundum    alium 

j;  ordinem  comparatur  ad  intellecta  speculativa, 
quorum  est  factivus;  et  ad  substantias  separatas, 
quarum  non  est  factivus,  sed  cognoscitivus  tan- 
tum,  secundum  eius  positionem.  Non  igitur  opor- 
tet,  si  copuletur  nobis  per  hoc  quod  est  factivus 

30  intellectorum  speculativorum,  quod  copuletur 
nobis  secundum  quod  est  cognoscitivus  substan- 
tiarum  separatarum :  sed  in  tali  processu  est  de- 
ceptio  maniteste  secimdiim  accidens. 

Adhuc.  Si  per  intellectum  agentem  cognosci- 

1!  mus  substantias  separatas,  hoc  non  est  inquantum 
intellectus  agens  est  forma  huius  vel  illius  intel- 
lecti  speculativi,  sed  inquantum  fit  forma  nobis: 
sic  enim  per  ipsum  possumus  intelligere.  Fit 
autem  forma  nobis  etiam    per    prirna    intellecta 

40  speculativa,  secundum  quod  ipse  dicit.  Ergo 
statim  a  principio  homo  potest  per  intellectum 
agentem  intelligere  substantias  separatas. 

Si  autem  dicatur  quod  non  fit  nobis  perfecte 
forma  per  quaedam  intellecta    speculativa  intel- 

intelligere 


Cap.  V, 


tellectus  possibilis  se  habeat  ad  illas  species  sicut  4s  lectus  agens,  ut  per  ipsum  possimus 
materia  ad  formam,  intellectus  autem  agens  e  substantias  separatas:  -  hoc  non  est  nisi  quia 
converso  sicut  forma  ad  materiam.  Species  autem  illa  intellecta  speculativa  non  adaequant  perfectio- 
factae  intellectae  in  actu  copulantur  nobiscum,  nem  intellectus  agentis  in  intelligendo  substantias 
secundum  eius  positionem,  propter  phantasmata,  separatas.  Sed  nec  omnia  intellecta  speculativa 
quae  ita  se  habent  ad  intellectum  possibilem  10  simul  accepta  adaequant  illam  perfectionem  in- 
sicut  colores  ad  visLim,  ad  intellectum  vero  agen-  tellectus  agentis  secundum  quod  intelligit  substan- 
tem  sicut  colores  ad  lucem,  ut  ex  verbis  Aristo-  tias  separatas:  cum  omnia  haec  non  sint  intel- 
telis  in  III  de  Anima*  patet.  Non  autem  lapidi,     ligibilia  nisi  inquantum  sunt  facta  intellecta;  illa 


1  plura]  plus  Z,  niagis  plura  sG*.  i  in  nobis  oni  Z.  perfectius]  tanto  periectius  Z.  3  nobis  Ita  Z ;  in  nobis  ceteri.  4  profectus 
et  motus  Ita  DEi;  pertectus  et  motus  BFHWXc.  perfectus  motus  CGY,  perfectus  inoilus  Z.  (per  studi-)um  Finis  lacunae  in  N.  5  quas 

Jta  DNWYZ6;  quos  otEGX,  quod  sEPc;  pro  vera,  vero  EG.  0  ad  hunc  profectum  Jta  DYsEfrP;  ad  hunc  perfectum  aEGWXcd,  ad  (per  Z) 
hunc  perfectum  motum  NZ.  12  in  actu  Reincipit  A,  usque  ad  iotutn  cap.  67.  17  intelligemus  .  ,.  separatas  hom  om  BCDGY.  19  haecj 
hoc  GZPc.  hominis  casu  bis  A.  21    Huius  N  incipit  novum  capitulum;    rubricator  titulum  adJit  et   detet,  22    sufficienter]  evl- 

denter  Z.  procedit]  procedunt  NZ.  35  hanc]  hac  A  casu.  3o  possimus]  possumus  abPc.  43  species  om  NZ.         46  agens  casu 

deest  in  A;  NZ  om  intellectus  . . .  ad  materiam.  48  imellectae]  intellectivae  aEWX.  nobiscum  sG;  nobis.  49  propter  A  solus;  per. 

52   lucem]  invicem  aX,  lumen  D. 

6  vel  ut]  iam  ut  \V;  pro  intellecta,  intellectas  N,  intellectus  Z;  P  legit :  attribui  nequc  intellectus  possibilis  ut  intelligat  substantias  sepa- 
ratas,  neque  actio  intellectus  agentis  ut  faciat  intellectas  in  actu.  8  praemissam]  praedictam  aDWYtPc.  14  actu  A  solus;  in  actu.  17  ope- 
ratione  NZ  ;  actione.  20  quod  . . .  possint]  qui . . .  posuit  Pd.  41   homo  potest. . .    intelligere]  homo  . . .  intelligeret  pA,  in   secUnda   re- 

dactione  intelligeret  casu  nnn  mutatum  est.        45  possimus]  possumus  aZ.        47  illa  NZ;  om  W,  ipsa  ceteri. 


Cf.  cap.  xLi. 


112 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  GAP.  XLIIl. 


vero  sunt  intelligibilia  secundum  suam  naturam. 
Non  igitur  per  hoc  quod  omnia  speculativa  in- 
telligibilia  sciemus,  oportebit  quod  ita  perfecte 
intellectus  agens  fiat  nobis  forma  quod  per  ipsum 


intelligamus  substantias  separatas.  Vel,  si  hoc 
non  requiritur,  oportebit  dicere  quod,  intelligendo 
quodlibet  intelligibile,  intelligamus  substantias  se- 
paratas. 


b  3  intelligamus  \V ;  intelligimus. 


Commentaria   Ferrariensis 


*Cf.  Comm. 
XLi,  n.  II. 
'  Cf.  num. 


PosT  opinionem  Avempace   ct  Alexandri,  venit  confu- 
tanda  Averrois  opinio*.  Ideo  Sanctus  Thomas   primo 
V.      ipsam  opinionem  explicat;  secundo,  eam  refellit  *. 

I.  Quantum  ad  primum,  inquit  quod,  quia  maxima  in 
opinione  Alexandri  est  difficultas  ex  hoc  quod  ponit  in- 
tellectum  possibilem  in  habitu  esse  totaliter  corruptibilem, 
Averroes  faciliorem  viam  se  invenisse  existimavit  ad  osten- 
dendum  nos  quandoque  substantias  separatas  intelligere, 
ex  hoc  quod  intellectum  possibilem  incorruptibilem  ponit, 
et  a  nobis  secundum  esse  separatum,  sicut  et  intellectum 
agentem. 

Unde  dixit  priino,  in  III  de  Anima,  comm.  36,  quod 
intellectus  agens  ad  principia  a  nobis  naturaliter  cognita 
se  habet  aut  sicut  agens  ad  instrumentum,  aut  sicut  forma 
ad  materiam:  quia  facere  intellecta  in  actu  est  actio  et 
intellectus  in  habitu,  et  intellectus  agentis;  una  autem 
actio  non  est  duorum  nisi  unum  eorum  comparetur  ad 
alterum  sicut  agens  ad  instrumentum,  vel  sicut  forma  ad 
materiam. 

Ad  manifestationem  autem  primae  propositionis,  notat 
quod  intellectus  in  habitu,  quo  inteiligimus,  non  solum 
habet  hanc  actionem  quae  est  intelligere,  sed  etiam  hanc 
quae  est  facere  intellecta  in  actu.  Quod  quidem  declarat, 
quia  per  ipsum  intellectum  in  habitu,  quantum  ad  prima 
principia,  quae  fiunt  intellecta  in  actu,  per  solum  intel- 
lectum  agentem  iiunt  intellecta  in  actu,  aliaque  ex  studio 
acquirimus.  Sed  licet  utraque  istarum  actionum  conveniat 
intellectui  in  habitu,  facere  tamen  intellecta  in  actu  magis 
notiticat  intellectum  in  habitu  quam  intelligere  :  quia  prius 
est  facere  intellecta  in  actu  quam  intelligere. 

Dixit  secundo,  quod  hoc  modo  intellectus  agens  com- 
paratur  ad  prima  intellecta  quo  modo  forma  ad  materiam. 
Nam,  cum  intelle;tus  possibilis,  secundum  ipsum,  sit 
substantia  separata,  intelligit  intellectum  agentem  et  alias 
substantias  separatas,  et  etiam  primi  intelle;ta  speculativa. 
Ideo  oportet  ut  sit  subiectum  utrorumque.  Quaecumque 
autem  conveniunt  in  uno  subiecto  et  habetit  ordinem 
ad  invicem,  sicut  habent  intellecta  speculativa  et  intellectus 
agens,  qui  ea  facit  intellecta  in  actu,  alterum  eorum  est 
sicut  forma  alterius:  ut  patet  in  luce  respectu  coloris, 
quorum  utrumque  recipitur  in  diaphano.  Ex  quo  sequitur 
quod,  cum  inteilecta  speculativa  sint  nobis  copulata  per 
phantasmata,  quod  etiam  intellectus  agens  copuletur  nobis, 
inquantum  est  ipsorum  forma. 

Dixit  tertio,  quod  secundum  quod  intellecta  speculativa 
copulantur  nobis  aut  in  potentia,  aut  in  actu  completo, 
aut  partim  in  actu  et  partim  in  potentia,  ita  proportio- 
naliter  et  intellectus  agens  nobis  copulatur.  Unde  quanto 
plura  intellecta  in  actu  in  nobis  fuerint  facta,  tanto  per- 
fectius  intellectus  agens  continuatur  nobis.  Perfectus  autem 
Ct.text.  et  var.  motus  *  ad  continuationem  istam  fit  per  studium  in  scientiis 
speculativis:  et  ad  hunc  profectum  se  iuvant  homines, 
sicut  et  in  scierjtiis  speculativis. 

Dixit  quarto  quod,  cum  omnia  intellecta  in  potentia 
fuerint  in  nobis  facta  in  actu,  tunc  intellectus  agens  per- 
fecte  copulabitur  nobis  ut  forma :  et  tunc  per  ipsum  in- 
telligemus  substantias  separatas,  sicut  nunc  perfecte  intel- 
ligimus  per  intellectum  in  habitu.  Et  hoc  erit  ultima 
hominis  felicitas,   in  qua   homo  erit  sicut  quidam  Deus. 

II.  Circa  primum  dictum  Averrois,  considerandum  pri- 
mo,  quod  quando  duo  ad  unam  operationem  ordine 
quodarti  concurrunt,  ita  scilicet  quod  uni  operatio  per 
alterum  convenit,  oportet  quod  unum  comparetur  ad 
alterum  aut  sicut  agens  principale  ad  instrumentum,  sicut 


artifex  in  sectione  se  habet  ad  serram;  aut  sicut  forma 
ad  materiam,  sicut  in  calefactione  se  habet  calor  ad  ignem. 
Conveniunt  autem  isti  duo  modi,  ut  inquit  Sanctus  Thomas 
Prima  Parte,  q.  i.xxxviu,  a.  i,  quia  utrobique  unum  com- 
paratur  ad  aLhtTum  sicut  perfectio  ad  perfectibile,  et  sicut 
actus  ad  potentiam.  Cum  ergo  intellectus  agens  et  intel- 
lectus  in  habitu  conveniant  in  una  operatione,  quae  in- 
tellectui  in  habitu  per  intellectum  agentem  communicatur, 
oportet  quod  altero  illorum  modorum  comparetur  intel- 
lectus  agens  ad  intellectum  in  habitu.  Et  licet  utroque 
modo  comparetur,  praetermisso  tamen  primo  modo,  Aver- 
roes  prosequitur  secundum,  utpote  magis  deservientem 
sibi,  et  magis  congruentem  suae  positioni,  dum  arbitratur 
tam  intellectum  agentem  quam  intellectum  in  habitu  recipi 
in  intellectu  possibili :  quae  enim  in  uno  subiecto  con- 
veniunt  tanquam  ad  unam  operationem  illi  etiam  subiecto 
convenientem  ordinata,  convenientius  dicuntur  se  habere  ut 
forma  et  materia,  quam  ut  agens  principale  et  instrumen- 
tum;  quamvis  et  illud  de  ipsis  vere  aliquando  dici  possit. 

Non  approbo  autem  interpretationem  quorundam  Aver- 
roistarum  dicentium  quod  in  principio  intellectus  agens 
est  agens  respectu  intellectus  speculativi,  et  intellectus  in 
habitu  respectu  eiusdem  est  instrumentum;  in  fine  vero 
unum  est  ut  forma,  alterum  ut  materia.  Nam  assignat 
Averroes  rationem  quare  unum  est  ut  forma  et  alterum 
ut  materia,  quod  ista  actio  quae  est  facere  intellecta  spe- 
culativa  in  actu,  est  utriusque  actio.  Constat  autem  quod 
ista  actio  convenit  istis  in  principio  generationis  habitus 
speculativi  respectu  nostri.  Ergo  iste  respectus  formae  ad 
materiam  non  convenit  eis  tantum  in  fine,  sed  etiam  in 
principio. 

2.  Attendendum  secundo,  cum  dicitur  quod  intellectui 
in  habitu  convenit  facere  intelligibilia  in  actu  et  intel- 
ligere,  quod  per  intellectum  in  habitu  duo  possumus  in- 
telligere:  scilicet  aut  habitum  primorum  principiorum 
tantum,  ut  videlicet  distinguitur  ab  habitu  conclusionum 
ex  primis  principiis  deductarum,  qui  apud  Averroem  in- 
tellectus  speculativus  vocatur;  aut  habitum  omnia  intel- 
lecta  facta,  tam  videlicet  prima  quam  secundaria,  com- 
prehendentem.  Primo  modo  non  videtur  accipi  ab  Averroe. 
Nam  cum  intelligere  fiat  cum  quadam  receptione  intel- 
lecti  in  actu,  ratione  cuius  inquit  Averroes,  III  de  Anima, 
comm.  36*,  quod  est  actio  de  genere  passionis;  hoc  •Foi.tS^v. 
quod  est  intelligere  non  conveiiiet  ipsi  habitui  primorum 
principiorum  neque  ratione  ipsorum  principiorum,  nequc 
ratione  inteliectus  agentis,  cuius  sunt  instrumentum;  et 
sic  non  poterit  dici  de  intellectu  in  habitu  quod  sibi 
utraque  illarum  actionum  conveniat. 

Accipitur  ergo  secundo  modo.  Aperte  eniin  hinc  constat 
utramque  illarum  actionum  intellectui  in  habitu  conve- 
nire :  ratione  tamen  diversorum  quae  in  ipso  includuntur. 
Sibi  enim  inquantum  est  circa  prima  principia,  convenit 
hoc  quod  est  facere  intellecta  in  actu  virtute  intellectus 
agentis,  cuius  sunt  veluti  instrumenta  et  veluti  materia : 
nam  primo  convenit  intellectui  agenti  talis  actio;  ipsis 
autem  primis  principiis  ratione  intellectus  agentis,  inquan- 
tum  ex  ipsis,  a  nobis  per  intellectum  agentem  naturaliter 
cognitis,  studio  et  exercitio  alia  a  nobis  innotescunt.  Unde 
Sanctus  Thomas,  de  mente  Averrois,  inquit  quod  facere 
intellecta  secundaria  in  actu  est  actio  intellectus  in  habitu, 
quantum  ad  prima  principia,  et  intellectus  agentis :  quasi 
diceret:  Est  actio  intellectus  in  habitu,  non  quidem  quantum 
ad  omnia  sub  ipso  contenta,  sed  tantum  ratione  primorum 
principiorum. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XLIII. 


ii3 


*  Vid.  siipra  in 
4ioc  num.  ii,  2. 


Alia  autem  actio,  quae  est  intelligere  ea  quae  ex  studio 
et  voluntate  nostra  facta  sunt  intellecta  in  actu,  cuiusmodi 
sunt  intentiones  rerum  materialium,  convenit  huic  intel- 
lectui  inquantum  est  circa  ipsa  secundaria  intellecta,  sed 
ratione  intellectus  possibilis.  Nam  sicut  intellectus  agens 
est  primum  cui  convenit  facere  intellecta  in  actu,  ita  in- 
tellectus  possibilis  est  primum  cui  convenit  ea  recipere 
et  intelligere. 

3.  Attendendum    tertio,    cum    dicitur    ab   Averroe,    de 
*Loc.cit.f.iS3v.   mente  Alexandri*,  quod  facere  intellecta  in  actu  est  prius 

quam  intelligere,  et  propterea  tnagis  notijicat  intellectum 
in  habitu,  quod  triplicem  prioritatem  hic  possumus  intel- 
ligere:  scilicet  prioritatem  nobilitatis ;  prioritatem  praesup- 
positionis;  et  prioritatem  appropriationis.  Omnibus  enim 
istis  modis  verificari  potest  quod  facere  intellecta  in  actu 
est  prius  quam  intelligere,  ut  scilicet  receptionem  intel- 
lecti  in  actu  dicit.  Est  enim  nobilitate  prius:  quia,  ut  inquit 
Averroes  *,  illud  est  de  genere  actionis,  istud  vero  de  genere 
passionis ',  constat  autem  quod  agere  nobilius  est  quam 
recipere,  saltem  respectu  unius  et  eiusdem.  Est  etiam 
prius  naturaliter,  tanquam  praesuppositum  alteri:  nam 
prius  intelligimus  iieri  intellecta  in  actu  quam  illa  recipi. 
Est  etiam  prius  secundum  appropriationem :  quia  hoc 
est  proprium  intellectui,  non  autem  illud;  quia  facere 
intellecta  in  actu  nulli  animali  virtuti  convenit,  nec  etiam 
proportionaliter;  sed  recipere  intellecta  in  actu  convenit 
etiam  sensui  proportionaliter,  nam  et  sensus  recipit  sen- 
sata  in  actu. 

Propter  has  prioritates,  convenienter  dicitur  quod  magis 
proprie  notificatur  natura  intellectus  in  habitu  per  hoc 
quod  est  facere  intellecta  in  actu,  quam  per  hoc  quod 
est  intelligere.  Nam  magis  proprie  notificatur  natura  alicuius 
per  propriam  et  digniorem  et  naturaliter  priorem  opera- 
tionem,  quam  per  eam  quae  communis  est  sibi  et  aliis, 
et  est  indignior  et  posterior. 

4.  Attendendum  quarto,  cum  inquit  Sanctus  Thomas 
pritna  intellecta  esse  initiiim  intellectus  in  habitu,  quod 
hoc  dupliciter  potest  intelligi.  Uno  modo,  ut  prima  pars 
rei  dicitur  eius  initium.  Sic  enim  constat  quod  prima 
intellecta  sunt  initium  intellectus  in  habitu:  nam  primum 
per  intellectum  agentem  solum  fiunt  ipsa  prima  intellecta 
in  actu;  deinde  per  intellectum  agentem  simul  cum  primis 
intellectis,  fiunt  intellecta  alia,  quae  studio  et  exercitatione 
acquirimus.  -  Alio  modo,  ut  causa  eftectiva  rei  dicitur 
eius  initium.  Et  sic  etiam  prima  principia  sunt  initium 
intellectus  in  habitu  quantum  ad  secundaria  intellecta : 
sunt  enim  ipsorum  causa.  -  Propter  utrumque  horum 
Aristoteles  habitum  primorum  principiorum,  ut  ab  habitu 
aliorum  distinguitur,  sive  ut  prima  pars  a  secunda  sive 
Ut  causa  ab  effectu,  vocavit  intellectum :  quia  videlicet 
ab  ipso  tota  nostra  cognitio  intellectiva  originatur,  sicut 
et  a  virtute  intellectiva. 

Dixit  III.  Circa  secundum  dictum  Averrois  *,  attendendum 
quod  ad  hoc  ut  intellectus  possibilis  aliquid  essentialiter 
intelligat,  necesse  est  ut  ex  ipso  et  intelligibili  fiat  unum, 
ut  multoties,  de  mente  Aristotelis,  superius  *  est  dictum. 
Hoc  autem  non  potest  esse  nisi  aut  ipsum  intelligibile  sit 
omnino  idem  quod  intelligens;  aut  in  ipso  intellectu  re- 
cipiatur.  Ideo  Averroes,  arbitratus  intellectum  agentem 
esse  substantiam  a  materia  separatam  et  per  se  actu  in- 
tellectam,  ac  distinctam  ab  intellectu  possibili ;  ex  hoc 
quod  intellectus  possibilis  ipsum  intellectum  agentem  in- 
telligit,  concludit  quod  intellectus  possibilis  est  subiectum 
intellectusagentis,  quemadmodum  et  aliorum  intellectorum. 
2.  Sed  dubium  occurrit  circa  id  quod  dicitur,  intel- 
lectum  possibilem  esse  subiectum  intellectus  in  habitu. 
Nam  oppositum  videtur  dici  ab  Averroe  in  III  de  Anima, 

•  Ad  cap.  V,  2.     commento  20*,  ubi  vult  quod  habitus  scientiarum  sunt  in 

virtute  cogitativa  sicut  in  subiecto:  id  quod    etiam  San- 

•  Cap.  Lx  init.     ctus  Thomas,  in  secundo  Libro  *,  de  mente  Averrois  ad- 

duxit. 

Respondetur  quod  non  pro  eodem  accipiuntur  habitus 
scientiae  qui  est  in  cogitativa,  secundum  Commentatorem; 
et  intellectus  in  habitu,  qui  ab  ipso  ponitur  in  intellectu 
possibili.  Nam  per  habitum  scientiae  qui  est  in  cogitativa, 

Su.iiMA  CoNTRA  Gkntiles  D.  Tiiomae  Tom.  II. 


*  Num.  I. 
secundo. 


•  Cf.  lib.  II.  cap. 
Lix,  Praelerea. 
tnteliectus :  cap. 
xcviii,  Et  hoc. 


accipit  quandam  dispositionem  et  habilitatem,  ex  studio 
et  exercitio  in  cogitativa  causatam,  qua  faciliter  et  prompte 
homo  est  dispositus  ad  copulationem  cum  intellectu  pos- 
sibili,  ut  in  commehto  allegato  patet.  Per  intellectum 
autem  in  habitu,  intelligit  ipsa  intellecta,  sive  ipsas  in- 
tentiones  et  similitudines  intelligibilium,  quae  in  intellectu 
possibili  ponuntur,  et  nobiscum  per  phantasmata  copu- 
lantur. 

IV.  Circa  ultimum  dictum  *,  cum  inquit  Averroes  quod 
in  perfecta  copulatione  intellectus  agentis  cum  homine, 
homo  erit  sicut  Deus,  adverte  quod  dupliciter  possumus 
istam  similitudinem  interpretari.  Primo,  quod  sit  similitudo 
quantum  ad  cognitionem  substantiarum  immaterialium 
dumtaxat,  et  maxime  ipsius  Dei.  Et  tunc  sensus  est  quod 
homo  ultimate  felix  est  sicut  Deus,  quia  sicut  Deus  sub- 
stantias  separatas,  et  praesertim  seipsum,  perfecte  cogno- 
scit,  in  quo  eius  beatitudo  consistit,  ita  et  homo,  cum 
fuerit  perfecte  intellectui  agenti  copulatus,  substantias  se- 
paratas  et  Deum  intelliget. 

Secundo  modo,  potest  importari  similitudo  quantum 
ad  universalitatem  entium  et  cognitorum.  Sicut  enim  Deus 
in  se  rerum  omnium  perfectiones  continet  et  omnia  co- 
gnoscit,  ita  et  homo,  cum  et  omnia  intellecta  et  intellectus 
agens  sibi  fuerint  perfecte  copulata,  erit  omnia  intelligi- 
biliter,  et  omnia  cognoscet. 

Cetera  quae  circa  hanc  opinionem  tanguntur,  in  se- 
cundo  Libro  sunt  explicata*. 

V.  Sed  contra  ipsam  arguit  multipliciter  Sanctus  Tho- 
mas*:  quoniam  procedit  ex  suppositione  multorum  quae 
in  superioribus  sunt  improbata. 

Pritno.  Hoc  fundamentum,  scilicet  quod  intellectus  pos- 
sibilis  sit  substantia  separata,  est  superius  improbatum.  Ergo 
propter  illud  fundamentum  non  oportet  ut  sit  subiectum 
substantiarum  separatarum,  ut  arguit  haec  opinio. 

Confirmatur.  Quia  videtur  apud  Aristotelem  quod  sit 
subiectum  solum  eorum  quae  fiunt  intellecta  in  actu:  cum 
dicat  quod  est  quo  est  omnia  fieri. 

Adverte  quod  substantiae  separatae  sunt  quidem  intel- 
lectae  in  actu,  quia  sunt  orrinino  abstractae  a  materia. 
Sed  hoc  convenit  eis  per  naturam,  non  per  actionem  in- 
tellectus  agentis.  Ideo  non  habent  recipi  in  intellectu  pos- 
sibili:  cuius  est  recipere  ea  dumtaxat  quae  per  intellectum 
agentem  fiunt  intellecta  in  actu. 

VI.  Secundo.  Intellectus  agens  non  est  substantia  sepa- 
rata,  sed  pars  animae,  cui  Aristoteles  attribuit  hanc  ope- 
rationem,  scilicet  facere  intellecta  iti  actu,  quae  est  in 
nostra  potestate.  Ergo  non  oportet  quod  intelligere  per 
ipsum  sit  nobis  causa  quod  possimus  intelligere  substan- 
tias  separatas.  -  Probatur  consequentia.  Quia  alias  semper 
eas  intelligeremus. 

2.  Advertendum  primo  quod,  secundum  positionem 
praedictam,  tota  ratio  quare  possumus  intelligere  substan- 
tias  separatas  est  quia  nobis  continuari  potest  intellectus 
agens,  cuius  est  intelligere  substantias  separatas,  et  quod 
per  continuationem  eius  perfectam  nobiscum  illas  intel- 
ligemus.  Si  autem  ponamus  quod  intellectus  agens  sit 
pars  animae,  sequitur  quod  sit  semper  nobis  secundum 
suam  essentiam  unitus.  Ideo  optime  deducit  Sanctus  Tho- 
mas  quod  per  ipsum  semper  substantias  separatas  intel- 
ligamus. 

Si  quis  autem  diceret  quod,  licet  intellectus  agens  sit 
pars  animae,  et  per  consequens  sit  semper  unitus  nobis 
secundum  substantiam,  non  tamen  est  nobis  semper  unitus 
secundum  omnem  suam  actionem  et  virtutem,  sed  tunc 
tantum  quando  intellectus  possibilis  fuerit  perfectus  omni- 
bus  intellectis  in  actu;  ideo  non  sequitur  quod  homo 
semper  intelligat  substantias  separatas:  -  hoc  nihil  est. 
Quia  non  ponitur,  secundum  praedictam  positionem,  re- 
quiri  intellecta  in  actu  nobis  continuari  ad  hoc  quod 
substantias  separatas  intelligamus,  nisi  quoniam  sunt  me- 
dium  et  dispositio  ad  hoc  ut  intellectus  agens  nobis  co- 
puletur  secundum  suam  substantiam  :  quia  tunc  per  ipsum 
possumus  substantias  separatas  intelligere.  Ergo,  secundum 
Averroem,  sola  unio  substantiae  intellectus  agentis  no- 
biscum  est  causa  quod  intelligamus  substantias  separatas : 

i5 


'  Num. 
quarto. 


Dixit 


Cap.  Lix  sqq. 


*  Cf.  init.  Com- 
ment. 


\ 


SUMiMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP,  XLIII. 


*  Cf.  text.  et  var. 
b  6,  P  legil  etc. 


In  hoc  cap. 


114 

unio  enim  secundum  actionem  et  virtutem  intelligendi 
substantias  separatas,  sequitur  copulationem  substantiae 
eius  nobiscum.  Ergo,  si  posuerimus  nullam  requiri  dispo- 
sitionem  acquisitam  ad  hoc  quod  nobis  substantia  intel- 
lectus  agentis  uniatur,  sed  sit  semper  nobis  naturaliter 
unitus,  utpote  pars  animae  existens;  sequitur  quod  semper 
per  ipsum  substantias  separatas  intelligamus. 

3.  Circa  hoc  quod  ait  Sanctus  Thomas,  Aristotelem 
attiibuere  intellectui  agenti  hanc  operatioiiem  qiiae  est 
facere  intelligibilia  in  acttt,  qiiae  operatio  est  in  nostra 
potestate,  advertendum  quod  per  intellecttnn  in  actii  duo 
significari  possunt:  scilicet  aut  ipsa  sola  species  intelligi- 
bilis  in  intellectu  possibili  causata;  aut  quodcumque  in- 
tellectum  quod  actum  intelhgendi  terminat.  Per  intellectum 
ergo  in  actu  non  est  accipiendum  hoc  loco  quodcumque 
obiectum  terminans  actum  intelligendi :  quia  hoc  facere 
pertinet  ad  intellectum  possibilem  et  ad  habitum  primorum 
principiorum,secundum  quod  intellectus  format  conceptum 
quidditatis  rei,  vel  per  discursum  pervenit  ad  cognitionem 
actualem  eius  quod  in  potentia  tantum  cognoscebat.  Sed 
accipiendae  sunt  species  intelligibiles :  has  enim  ipse  in- 
tellectus  agens  in  intellectu  possibih,  simul  cum  phan- 
tasmate,  immediate  causat.  Et  dicitur  hoc  esse  in  potestate 
nostra,  quia  est  in  nostra  potestate  phantasiari,  et  sic  or- 
dinare  phantasmata  in  imaginatione  ut  sint  conveniens 
instrumentum  intellectus  agentis  ad  causandam  huiusmodi 
speciem:  non  enim  quaecumque  phantasmata  confusa  et 
inordinata  sunt  eius  conveniens  instrumentum. 

VII.  Tertio.  Secundum  hanc  positionem,  nec  intellectus 
agens  nec  intellectus  possibilis  copulatur  nobiscum  nisi 
per  species  factas  intellectas  in  actu.  Intellecta  in  actu 
nobis  non  copulantur  nisi  per  phantasmata.  Phantasmata, 
secundum  Aristotelem,  se  habent  ad  intellectum  possibilem 
sicut  colores  ad  visum;  ad  agentem  sicut  colores  ad  lucem. 
Ergo  neque  actio  inteliectus  possibiHs  homini  potest  at- 
tribui,  ut  intelligat  substantias  separatas*:  neque  actio  in- 
tellectus  agentis,  ut  faciat  intellecta  in  actu.  -  Probatur 
consequentia.  Quia  constat  quod  lapidi,  in  quo  est  color 
(sicut  scilicet  phantasmata  in  homine),  neque  actio  visus 
attribui  potest,  ut  videat;  neque  actio  lucis,  ut  illuminet. 

VIII.  Quarto.  Secundum  hanc  positionem,  intellectus 
agens  non  potest  csse  forma  in  nobis  nisi  secundum  quod 
in  actione  eius  intellecta  speculativa  communicant.  Sed 
in  hac  operatione  quae  est  intelligere  substantias  separatas, 
communicare  non  possunt:  cum  sint  species  rerum  sen- 
sibiHum.  Ergo  etc.  -  Maior  constat.  Quia  intellectus  agens 
non  ponitur  continuari  nobiscum  ut  tbrma  nisi  per  hoc 
quod  est  forma  intellectorum  speculativorum.  Istorum 
etiam  ponitur  forma  per  hoc  quod  eorum  et  intellectus 
agentis  est  eadem  actio,  scilicet  facere  intellecta  in  actu. 

Adverte  quod  haec  ratio  habct  pro  fundamento  quod, 
cum  duae  actiones  intellectui  in  habitu  conveniant,  ut 
superius  *  est  ostensum;  sicut  intellectus  agens  non  po- 
nitur  forma  intellectorum  speculativorum  quantum  ad 
prima  intellecta,  nisi  inquantum  actio  intellectus  agentis 
quae  est  facere  intellecta  in  actu,  est  etiam  actio  ipsorum 
intellectorum ;  ita  etiam  non  debet  poni  forma  ipsorum 
quantum  ad  secunda  intellecta,  quibus  convenit  alia  actio, 
quae  est  intelligere  (eo  scilicet  modo  quo  ipsa  dicuntur 
intelligere:  quia  videlicet  intellectus  possibilis  et  homo 
per  illa  intelligit),  nisi  quia  actio  intellectus  agentis  quae 
est  intelligere  sitbstantias  separatas,  est  etiam  actio  ipso- 
rum.  Quod  cum  non  sit,  quia   talia  intellecta  secundaria 


sunt  species  rerum  sensibilium,  ex  quidditatibus  autem 
sensibilibus  non  possunt  cognosci  substantiae  separatae, 
ut  contra  Avempace  est  ostensum  *:  sequitur  quod  intel-  "  Cap.  xli. 
lectus  agens  non  potest  ipsorum  forma  esse;'  et  per  con- 
sequens  neque  forma  in  nobis.  Et  sic  constat  quod  ista 
positio,  quae  ponit  quod  substantias  separatas  possimus 
intelligere  per  hoc  quod  intellectus  agens  continuatur 
nobiscum  ut  forma,  vana  est  et  frivola. 

IX.  Quinto.  Aliter  intellectus  agens  comparatur  ad  in- 
tellecta  speculativa,  quorum  est  factivus;  et  aliter  ad 
substantias  separatas,  quarum  est  intellectivus  tantum; 
secundum  Averrois  positionem.  Ergo  non  oportet,  si  co- 
pulatur  nobis  per  hoc  quod  est  illorum  factivus,  quod 
copuletur  etiam  secundum  quod  est  separatorum  cogno- 
scitivus:  sed  est  deceptio  sectindum  accidens. 

Adverte  quod  in  hac  argumentatione,  Intellectus  agens 
unitur  nobis  iit  Jorma  per  hoc  quod  est  factivus  intel- 
lectorum  sensibilium.  Sed  ipse  intelligit  substantias  sepa- 
ratas.  Ergo  et  hoc  modo  nobis  copulatur,  committitur 
manifeste,  ut  ait  Sanctus  Tl^omas,  deceptio  ct  fallacia 
accidentis:  ex  eo  enim  quod  intellectus  agens  et  homo 
sunt  aliquo  modo  unita,  arguitur  tanquam  si  omnibus 
modis  essent  unita,  in  quo  fallacia  accidentis  committitur. 
Unde,  supposita  opinione  Commentatoris  quod  intellectus 
agens  sit  substantia  separata,  dicitur  ad  illam  minorem, 
Intellectus  agens  intelligit  substantias  separatas,  quod 
accidit  intellectui  agenti  quod  intelligat  substantias  sepa- 
ratas  secundum  quod  unitur  nobis,  quia  illud  convenit 
sibi,  non  secundum  quod  nobis  copulatur,  sed  secundum 
quod  a  nobis  est  separatus :  sicut  accidit  animali  quod 
sit  genus  inquantum  est  idem  homini,  licet  vere  animal 
sit  genus. 

X.  Sexto.  Per  intellectum  agentem  possumus  intelligere 
substantias  separatas  inquantum  ipse  fit  forma  in  nobis. 
Ergo  homo  a  principio  hoc  potest.  Sed  hoc  ista  positio 
non  dicit.  Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia.  Quia  tit 
forma  in  nobis  etiam  per  prima  intellecta  speculativa: 
(supple)  quae  nobis  a  principio  insunt. 

Si  dicatur  quod  intellectus  agens  non  fit  perfecte  forma 
per  quaedam  intellecta  speculativa,  ut  per  ipsum  possimus 
intelligere  substantias  separatas,  sed  per  omnia :  contra. 
Hoc  non  est  nisi  quia  ipsa  intellecta  speculativa  non  ad- 
aequant  virtutem  intellectus  agentis  in  intelligendo  substan- 
tias  separatas.  Sed  nec  omnia  simul  adaequant  illam  per- 
fectionem :  cum  non  sint  intenigibilia  nisi  quia  facta  sunt 
intellecta,  illa  vero  sint  intelligibilia  secundum  suam  na- 
turam.  Ergo  etc. 

Adverte  quod  haec  ratio  supponit  quod  intellectus 
agens,  secundum  positionem  praedictam,  non  fiat  forma 
in  nobis  nisi  quia  fit  forma  intellectorum  speculativorum ; 
illorum  vero  non  fiat  forma  nisi  quia  communicant  in 
actione  quae  est  intelligere  substantias  separatas,  ut  in 
quarta  ratione  est  ostensum  *.  Sic  enim  constat  quod  aut  •  Num.  vm. 
a  principio  possumus  intelligere  substantias  separatas, 
quia  a  principio  sunt  in  nobis  prima  intellecta  naturaliter 
nota,  quibus  mediantibus  intellectus  agens  fit  forma  in 
nohis.  Aut,  si  hoc  non  potest  esse,  quia  prima  intellecta, 
cum  non  adaequent  virtutem  intellectus  agentis,  non  pos- 
sunt  in  illa  operatione  communicare,  sequitur  quod  nun- 
quam  illud  possimus:  quia  nec  omnia  quae  facta  sunt 
intellecta,  possunt  in  illa  operatione  communicare,  cum 
nec  etiam  omnia  illa  simul  sumpta  intellectus  agentis  vir- 
tutem  adaequent. 


— "^^Si^JS^teV^ 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XLIV. 


ii5 


CAPITULUM  QUADRAGESIMUM  QUARTUM 

A    48  r    b  14. 
Titulus  periit  resecta  membrana. 

QUOD  ULTIMA  FELICITAS  HOMINIS 

NON  CONSISTIT  IN  COGNITIONE  SUBSTANTLA.RUM  SEPARATARUM 

QUALEM  PRAEDICTAE  OPINIONES  FINGUNT. 


^^^ON  est  autem  possibile  neque  felicitatem 

^^1  ^  humauam  in  tali  cognitione  substantia- 

rum  separatarum  ponere  sicut  praedicti 

•cf.cap.xLisqq,  "^v^^Sj/L^  philosophi  posueruut  *. 

Vanum  enim  est  quod  est  ad  finem  quem  non 
potest  consequi.  Cum  igitur  finis  hominis  sit  fe- 
licitas,  in  quam  tendit  naturale  ipsius  desiderium, 
noH  potest  poni  felicitas  hominis  in  eo  ad  quod 
homo  pervenire  non  potest:  alioquin  sequeretur 
quod  homo  esset  in  vanum,  et  naturale  eius 
desiderium  esset  inane,  quod  est  impossibile. 
Quod  autem  intelligere  substantias  separatas  ho- 
mini  sit  impossibile  secundum  praedictas  posi- 
tiones,  ex  dictis  est  manifestum.  Non  est  igitur 
in  tali  cognitione  substantiarum  separatarum  fe- 
licitas  hominis  constituta. 

Praeterea.  Ad  hoc  quod  intellectus  agens  unia- 
tur  nobis  ut  forma  ita  quod  per  ipsum  intelli- 
gamus  substantiasseparatas,  requiritur  quod  gene- 
ratio  intellectus  in  habitu  sit  completa,  secundum 

•supracap.xLii.  Alexaudrum*;  vel  quod  omnia  intellecta  specula- 
tiva  sint  facta  in  nobis  in  actu,  secundum  Aver- 

•  cap.  praec.  rois*;  quae  duo  in  idem  redeunt,  nam  secundum 
hoc  intelfectus  in  habitu  generatur  in  nobis,  se- 
cundum  quod  intellecta  speculativa  fiunt  in  nobis 
in  actu.  C)mnes  autera  species  rerum  sensibiiium 
sunt  intellectae  in  potentia.  Ad  hoc  igitur  quod 
intellectus  agens  copuletur  alicui,  oportet  quod 
intelligat  in  actu  per  intellectum  speculativum 
omnes  naturas  rerura  sensibiliura,  et  omnes  vir- 
tutes,  operationes  et  motus  eorum.  Quod  non 
est  possibile  aliquera  hominem  scire  per  principia 
scientiarum  speculativarum,  per  quas  moveraur 
ad  continuationera  intellectus  agentis,  ut  ipsi  di- 
cunt:  cura  ex  his  quae  nostris  sensibus  subsunt, 
ex  quibus  sumuntur  principia  scientiarum  specu- 
lativarura,  non  possit  perveniri  ad  omnia  prae- 
dicta  cognoscenda.  Est  igitur  impossibile  quod 
aliquis  homo  ad  illam  continuationera  perveniat 
per  modura  ab  eis  assignatum.  Non  est  igitur 
possibile  quod  in  tali  continuatione  sit  hominis 
felicitas. 

Adhuc.  Dato  quod  talis  continuatio  horainis 
ad  intellectum  agentem  sit  possibilis  qualem  ipsi 
describunt,  planum  est  quod  talis  perfectio  paucis- 
simis  hominum  advenit ;  in  tantum  quod  nec  ipsi, 


nec  aliqui,  quanturacumque  in  scientiis  specu- 
lativis  studiosi  et  periti,  ausi  sunt  talem  perfectio- 
nem  de  se  profiteri.  Quinimmo  omnes  plurima 
a  se  asserurit  ignorata :  sicut  Aristoteles  quadra- 
turam  circuli*,  et  rafiones  ordinis  caelestium  cor- 
porum,  in  quibus,  ut  ipsemet  dicit  in  II  de  Caelo*, 
non  nisi  topicas  rationes  reddere  potest;  et  quid 
sit  in  eis  necessarium  et  eorum  raotoribus,  aliis 
reservat   in   XI   Aletaphysicae  *.    Felicitas   autem 

.  est  quoddam  commune  bonum,  ad  quod  plures 
pervenire  possunt,  nisi  sint  orbali,  ut  Aristoteles 
dicit  in  I  Ethicorum  *.  Et  hoc  etiam  verum  est 
de  omni  fine  naturali  alicuius  speciei,  quod  ipsum 
consequuntur  ea  quae  sunt  illius  speciei  ut  in 
pluribus.  Non  est  ergo  possibile  quod  ultima 
hominis  felicitas  in  continuatione  praedicta  con- 
sistat. 

Patet  autem  quod  nec  Aristoteles,  cuius  sen- 
tentiam  sequi  conantur  praedicti    philosophi,  in 

■  tali  continuatione  ultimam  felicitatem  hominis 
opinatus  est  esse.  Probat  enim  in  I  Elhicoritm* 
quod  felicitas  hominis  est  operatio  ipsius  secun- 
dum  virtutera  perfectara:  unde  necesse  fuit  quod 
de  virtutibus  deterrainaret,  quas  divisit  in  virtutes 
morales  et  intellectuales.  Ostendit  autera  in  X  * 
quod  ultima  felicitas  hominis  est  in  specuiatione. 
Unde  patet  quod  non  est  in  actu  alicuius  vir- 
tutis  moralis;  nec  prudentiae  nec  artis,  quae 
taraen  sunt  intellectuales.  Relinquitur  ergo  quod 

'  sit  operatio  secundum  sapientiam,  quae  est  prae- 
cipua  inter  tres  residuas  intellectuales,  quae  sunt 
sapientia,  scientia  et  intellectus,  ut  ostendit  in 
VI  Elhicorum  * :  unde  et  in  X  Ethicorum  **  sa- 
pientem  iudicat  esse  felicem.  Sapienfia  autem, 
secundum  ipsum,  est  una  de  scientiis  specula- 
tivis,  caput  aliarum,  ut  dicit  in  VI  Ethicorum*: 
et  in  principio  Metaphysicae*  scientiam  quam 
in  illo  libro  tradere  intendit,  sapientiam  nominat. 
Patet  ergo  quod  opinio  Aristotelis  fuit  quod  ul- 

)  fima  telicitas  quam  homo  in  vita  ista  acquirere 
potest,  sit  cognifio  de  rebus  divinis  qualis  per 
scientias  speculativas  haberi  potest.  Ille  autem 
posterior  modus  cognoscendi  res  divinas,  non  per 
viam  scientiarum    speculativarum,   sed    quodam 

;  generationis  ordine  naturali,  est  confictus  ab 
expositoribus  quibusdam. 


■  Categ.,  cap.  v, 
18  (ed.  Didot). 
"  Cap.    V,  2;    s. 
Th.  1.  7. 


'  Cap.  VIII,  5; 
Commcnt.  s.Tn. 
lib.  XII.l.  9. 


*  Cap.  IX,  4;  s. 
Th.  I.  14. 


'  Cap.  XIII,  I,  20; 
s.  Th.  1.  ig,  20. 


•  Cap.  vii;  s.  Tli. 
I.  10,  it. 


'  Cap.  VII,  3;  s. 
Th.  I.  6. 
•■  Cap.  viM,  11; 
s.  Th.  I.  13. 

*  I,oc.  cit. 

•  Cap.  1,  12;  s. 
Th.  I.  i. 


1  H  om.  totum  capitulum.  neque  01«  ZP.  l5  taH  om  aDWY.  16  hominls  om  aDW.  3o  vlrtutes  sGZ;  virtutes  et  omnes  N, 
om  Z,  virtutes  et  ceteri  37  po^sit  petreniri  KGPc;  posset  pervcniri  N,  possit  (possent  Z,  possunt  V)  pervenire  cetcri,  39  aliquis... 

41  possihile  quod  hom  om  oDWY.         in  tali]  tali  aW. 

5  circuli  om  EG.  caelestiura  Itic  EGNX;  post  corporum.  6    de  Caelo)  et  Mundo  addunt  ZpG.  8   eorum)  earum  aX         aUis 

om  NZ,  in  aliis  b".  i3    quod  NZ  ;  quia.  14    con.sequunturj  consequentur  Pc.  20   ultimam  felicitatem  hominis  A  solus;  felicitatein 

hominis  NZ,  hominis  ultimam  felicitatem  ceteri.  20  in  Xj  eiusdem  libri  addunt  aDYXiPc  et  siiie  libri  W.  39  erpo  Z;  om  W,  igitur 

ceteri.  34  iudicat']  indicat  EGYPc,  vindicat  D.  36  dicit)  dicitur  aDWXYPc,  dicit  Aristoteles  G.  39  fuit  quod)  fuit  BW.  40  viu  ista) 
hsc  vita  Pc.        41   sit)  si  BC,  sed  F,  scilicet  W,  esset  Y.         42  scientias  post  speculativas  aDWY.         potest)  non  potcst  EGX. 


ii6 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XLIV. 


Commentaria  Ferrariensis 


■  Cf.  Comnienl. 
cap.  xLi,  init. 


Th, 


^p.  VI, 

I.    I.    10. 


*  Al.  text.  50. 
Cap.  VIII,    S;   s 
Th.  1.   13. 


PosTQUAM  ostendit  Sanctus  Thomas  non  posse  nos  in- 
telligere  substantias  separatas  sicut  praedicti  philosophi 
posuerunt,  vult  nunc  ostendere  quod  in  cognitione  huius- 
modi  substantiarum  separatarum  non  consistit  humana 
felicitas  *. 

I.  Et  arguit  primo  sic.  InteHigere  substantias  separatas 
est  homini  impossibile  secundum  praedictas  positiones, 
ut  e.\  dictis  patet.  Ergo  in  tali  cognitione  ipsarum  non 
est  feHcitas  humana  constituta.  -  Probatur  consequentia. 
Quia  tunc  homo  esset  in  vanum;  et  naturale  eius  desi- 
derium  de  felicitate,  quae  est  finis  hominis,   esset  inane. 

Adverte  quod,  cum  vamim  dicatur,  ut  patet  ex  Aristo- 
tele,  II  Phys*,  qiiod  tion  consequitur  Jinem  ad  quem  est, 
ex  eo  assumit  Sanctus  Thomas  in  vanum  fieri  quod  sit  ad 
aliquem  finem  ad  quem  pervenire  non  potest:  sic  enim 
constat  quod  tale  nunquam  finem  consequitur.  Idcirco, 
si  homo  ordinatur  ad  cognoscendas  substantias  separatas 
tanquam  ad  finem;  et  impossibile  est  ut  iHas  cognoscat: 
sequitur,  ut  deducit  Sanctus  Thomas,  quod  sit  factus  in 
vanum.  Simili  ratione  sequitur  quod  naturale  dcsiderium 
sit  inane  et  frustra:  quia  videiicet  nunquam  implebitur. 
Attendendum  tamen  quod,  licet  non  repugnet  aliquid 
esse  finem  naturae,  et  tamen  impediri  in  aliquibus  parti- 
cularibus  naturam  ne  illum  finem  assequatur,  ut  in  ope- 
ribus  naturae  videmus;  repugnat  tamen  aliquid  esse  finem 
naturae  et  esse  impossibile  ut  ad  iilud  natura  perveniat: 
quia  natura  non  inclinat  neque  movet  ad  impossibile,  ut 
dicitur  II  Caeli,  text.  5i  *,  Ideo  Sanctus  Thomas  primo 
proponit  quod  non  potest  poni  felicitas  hominis,  quae 
est  eius  finis,  in  eo  ad  quod  homo  pervenire  non  potest: 
deinde  illud  probat,  quia,  si  admitteretur  illud  esse  finem 
et  felicitatem,  tunc  homo  in  vanum  esset.  Quod  nullus 
sapiens  de  aliqua  tota  natura  diceret:  licet  de  aliquo  in- 
dividuo  naturae  non  sit  inconveniens  quod  sit  in  vanum 
respectu  alicuius  finis,  quando  scilicet  non  pervenit  ad  ali- 
quem  finem  a  natura  intentum. 

II.  Secundo.  Ad  hoc  ut  intellectus  agens  copuletur  aHcui, 
oportet  quod  intelligat  actu  per  intellectum  speculativum 
omnes  naturas  rerum  sensibilium,  et  omnes  virtutes  et 
operationes  et  motus  eorum.  Sed  hoc  est  impossibile  ali- 
quem  scire  per  principia  scientiarum,  per  quas,  ut  ipsi 
dicunt,  movemur  ad  ipsam  continuationem.  Ergo  impos- 
sibile  est  quod  homo  ad  illam  continuationem  perveniat 
per  modum  ab  iilis  assignatum.  Ergo  etc.  -  Maior  Pro- 
batur.  Quia  tam  secundum  Alexandrum,  quam  secundum 
Averroem,  ad  hoc  ut  intellectus  agens  uniatur  nobis  ut 
forma,  requiritur  quod  omnia  intellecta  speculativa  sint 
facta  in  nobis  in  actu.  Omnes  autem  rerum  sensibilium 
species  sunt  intellectae  in  potentia.  -  Minor  quoque  pro- 
batur.  Quia  ex  iis  quae  nostris  sensibus  subsunt,  ex  quibus 
praedicta  principia  sumuntur,  non  potest  perveniri  ad 
omnia  praedicta  cognoscenda. 

Circa  hoc  quod  dicitur,  neminem  posse  omnium  sen- 
sibilium  naturas,  et  omnes  virtutes  et  operationes  et  motus 
eoruni  intelligere,  considerandum  quod  hoc  non  dicit 
impossibilitatem  simpliciter,  quae,  inquam,  est  impossibi- 
litas  per  implicationem  contradictionis;  non  enim,  cum 
dico,  Homo  omnia  huiusmodi  cognoscit,  praedicatum  re- 
pugnat  subiecto:  sed  dicit  impossibilitatem  quae  est  ex 
defectu  aut  debilitate  potentiae,  sicut  dicimus  hominem 
aegrum  non  posse  ambulare.  Sic  enim,  quia  prima  prin- 
cipia,  ex  quibus  in  nobis  originatur  scientia,  debilia  in 
nobis  sunl;  non  se  extenduntque  nisi  ad  ea  quae  sensibus 
subsunt,  aut  ad  quae  per  huiusmodi  sensata  manuducimur : 
nequimus  per  huiusmodi  principia  omnia  praedicta  co- 
gnoscere.  Nam  quae  unius  hominis  sensibus  subsunt,  non 
valent  in  omnium  nos  rerum  sensibilium  notitiam  ducere, 
neque  ratione  similitudinis,  neque  ratione  causalitatis: 
multa  cnim,  et  quasi  infinita  sunt  quorum  unum  neque 
est  alteri  simile,  neque  illius  est  afiquo  modo  effcctus 
aut  causa. 


III.  Tertio.  Data  etiam  possibilitate  huiusmodi  conti- 
nuationis  hominis  ad  intellectum  agentem,  constat  quod 
talis  perfectio  paucissimis  hominum  advenit,  nec  ctiam 
ipsis  philosophis.  Unde  omnes  plurima  a  se  asserunt  igno- 
rata:  sicut  patet  de  Aristotele  circa  quadraturam  circuli, 
et  circa  ea  quae  ad  corpora  caelestia  pertinent.  Ergo  etc. 
-  Probatur  consequentia.  Quia  felicitas,  ut  dicitur  I  Ethi- 
corum,  est  quoddam  commune  bonum,  ad  quod  plures 
pervenire  possunt,  nisi  sint  orbati,  idest,  nisi  careant  aliquo 
principio  tid  acquirendam  virtutem  necessario ;  quemad- 
modum  amentibus  accidit,  in  quibus  est  defectus  rationis 
propter  aliquam  virium  sensitivarum  indispositionem.  Ve- 
rum  etiam  est  hoc  de  omni  fine  naturali  alicuius  speciei. 

Circa  probationem  consequentiae,  attendendurri  est  quod 
illud  assumptum  habet  veritatem  de  felicitate  naturaH,  ad 
quam  virtute  suae  naturae  potest  pervenire  unusquisque. 
Unde  et  subiunxit  Sanctus  Thomas  quod  illud  verum  est 
de  omni  fine  naturali.  Nam,  cum  natura  in  paucioribus 
deficiat,  ea  quae  sunt  unius  speciei,  pro  maiori  parte 
habent  principia  sufficientia  ad  acquisitionem  finis  suae 
speciei;  et,  dum  moventur  ad  illum,  tandem  eum  asse- 
quuntur.  Idcirco,  cum  non  pluribus,  immo  forte  nullis 
eorum  qui  studio  vacant  et  acquisitioni  scientiarum,  con- 
tingat  ut  ad  illam  perfectam  continuationem  cum  intel- 
lectu  agente  per  suum  studium  perveniant;  manifeste 
reHnquitur  felicitatem  hominis  naturalem,  sive  ultimum 
eius  naturalem  finem,  in  praedicta  continuatione  non  con- 
sistere. 

IV.  Quarto.  Aristoteles,  I  Ethicorum,  probat  felicitatem 
hominis  esse  operationem  ipsius  secundum  virtutem  per- 
fectam.  In  X  autem  ostendit  ipsam  esse  in  speculatione; 
et,  ut  ex  ipso  ibidem  habetur,  in  actu  sapientiae  consistit. 
Sapientia  autem,  apud  ipsum,  VI  Eth,  et  I  Metaph.,  est 
una  de  scientiis  speculativis,  et  est  caput  aliarum  scien- 
tiarum.  Ergo  opinio  Aristotelis,  cuius  sententiam  praedicti 
sequi  conantur,  fuit  quod  ultima  hominis  felicitas  quam 
homo  in  hac  vita  acquirere  potest,  sit  cognitio  de  rebus 
divinis  qualis  per  scientias  speculativas  haberi  potest.  Ergo 
non  consistit,  secundum  ipsum,  in  tali  continuatione:  sed 
iste  modus  cognoscendi  res  divinas  post  adeptionem  scien- 
tiarum  speculativarum,  est  ab  ipsius  expositoribus,  sci- 
licet  Alexandro    et  Averroe,  confictus. 

2.  Circa  Aristotelis  opinionem  statim  occurrit  dubium. 
Nam  constat  quod  pauci  sunt,  in  comparatione  ad  totam 
hominum  multitudinem,  qui  perveniant  ad  illam  cogni- 
tionem  rerum  divinarum  quae  per  scientias  speculativas 
habetur.  Sed  de  ratione  felicitatis,  secundum  ipsum  Aristo- 
telem,  est  quod  plures  ad  eam  perveniant,  ab  ipsaque 
pauciores  deficiant.  Ergo  in  tali  cognitione  non  consistit 
humana  felicitas.  Et  sic  ex  ipsius  dicto  sequitur  opposi- 
tum  suae  positionis. 

Respondetur  quod  non  est  de  ratione  felicitatis  huius 
vitae,    apud    Aristotelem,    quod  maior  pars  hominum  ad 
illam   perveniat:   sed   quod   possit  sua    virtute  pervenire, 
et  quod,  si  moveatur  ad  illam,  suo  motu  eam  assequatur; 
quia  pauci  homines  sunt  qui  sint  orbati,  et  principiis  na- 
turalibus  ad  acquirendam  virtutem  careant*.  Et  sic  etiam   •  cf.  supra  cap. 
pauci  sunt  qui  studio  et  acquisitioni   scientiarum    specu-   ""co m1n?n't'f 
lativarum  vacent,  qui  eam  cognitionem  rerum  divinarum  ''"'''• 
in  qua  humana  felicitas  consistit,  non  assequantur.  Unde 
non  sequitur  oppositum  positionis  ipsius  ex  suo  dicto. 

3.  Si  autem  instetur,  ex  verbis  Sancti  Thomae  hic*  et   "  i'arag,  Adhuc 
in  praecedentibus*,  quod  finem  naturalem  alicuius  speciei  •"c^p.  xxxix. 
consequuntur  ea  quae  sunt  illius  speciei  ut  in  pluribus; 

et  sic  non  suf&cit  quod  possint    illum    assequi,    et  quod, 

dum  moventur  ad  illum,  eum  assequantur:  -  dicitur,  ut 

superius  *  etiam  respondebatur,  quod  utique  finem  natu-   •  ibid.,    Com- 

ralem  alicuius  speciei  maior  pars  eorum  quae  sub  specie   """'■  "'  '"■ 

continentur,  assequitur:  non  tamen  oportet  ut  in  quolibet 

statu    illius    naturae   hoc   eveniat,    sed    sufficit    quod    in 

aliquo  statu  contingat,    Sic  autem   verum    est  quod  finis 


•  lEthic.x.  tC; 

s.  Th.  1.  16. 


SLMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XLIV,  XLV. 


naturalis  hominis  est  rerum  divinarum  cognitio,  ad  quam  ' 
homo  potest  naturaliter  pervenire;  et  quod  maior  pars 
hominum  ad  illam  perveniet,  aut  forte  omnes,  non  quidem 
in  hac  vita,  sed  postmortem;  licet  modum  quo  tunc  res 
divinas  homo  intelliget,  ab  Aristotele  non  habeamus.  Unde 
et  ipse  Aristoteles  posuit  quod  homo  non  consequitur  fe- 
licitatem  perfectam  in  hac  vita,  sed  suo  inodo  * :  quasi 
vellet  dicere  quod  aliquando,  post  hanc  vitam,  perfectam 
beatitudinem  assequetur,  quae  est  absolute  finis  humanae 


117 

naturae ;  in  hac  autem  vita  homo  quidem  consequi  potest 
beatitudinem  imperfectam.  Sed  et  pauci  sunt  qui  ad  eam 
perveniant:  quia  pauci  sunt  qui  in  scientiis  speculativis 
se  exerceant,  propter  impedimenta  huius  vitae,  de  quibus 
dictum  est  in  praecedentibus  *.  Unde  cognitio  rerum  di- 
vinarum  in  hac  vita  per  scientias  speculativas  acquisita, 
non  est  simpliciter  finis  humanae  naturae:  sed  est  finis 
ipsius  pro  isto  statu  mortah',  in  quo  multa  sunt  impe- 
dientia  et  retrahentia  a  consecutione  talis  finis. 


Lib.  I,  cap.  IV. 


-'%rfSi^l6%'«.^ 


CAPITULUM    OUADRAGESIMUM    QUINTUM 

A    48  V    a8. 
Titulus  periit  membrana  resecta. 

QUOD  NON  POSSUMUS  IN  HAC  VITA  INTELLIGERE 
SUBSTANTIAS  SEPARATAS. 


*Cf.  cap.xLisqq. 


*  Paraphr.  de  A- 
nima,  III,  c.  tr. 
(Ven.  1502).  - 
Cf.Averr.,111  de 
Anima,  Com- 
ment.  36.  f.  179 
(ed.  cir.). 


Cap.  XLiii. 


'UiA  ergo  secundum  mo(Jos  praedictos 
substantiae  separatae  non  possunt  co- 
gnosci  a  nobis  in  vita  ista  *,  inquiren- 
dum  restat  utrum  aliquo  modo  in  vita 
ista  substantias  ipsas  separatas  intelligere  pos- 
simus. 

Quod  autem  hoc  sit  possibile,  nititur  osten- 
dere  Themistius*  per  locum  a  mmon.  Substan- 
tiae  enim  separatae  sunt  magis  intelligibiles  quam 
materialia:  haec  enim  sunt  intelligibilia  inquantum 
sunt  facta  intellecta  in  actu  per  intellectum  agen- 
tem;  illa  vero  sunt  secundum  seipsa  intelligibilia. 
Si  ergo  intellectus  noster  comprehendit  haec 
materialia,  multo  magis  natus  est  intelligere  illas 
substantias  separatas. 

Haec  autem  ratio,  secundum  diversas  opiniones 
de  intellectu  possibiii,  diversimode  iudicanda  est. 
Si  enim  intellectus  possibilis  non  sit  virtus  a 
materia  dependens ;  et  sit  iterum  secundum  esse 
a  corpore  separatus,  ut  Averroes  ponit:  sequetur  : 
quod  nullum  necessarium  ordinem  ad  res  ma- 
teriales  habeat;  unde  quae  sunt  magis  intelligi- 
bilia  in  seipsis,  erunt  sibi  magis  intelligibilia.  Sed 
tunc  sequi  videtur  quod,  cum  nos  a  principio 
per  intellectum  possibiiem  intelligamus,  quod  a : 
principio  intelligamus  substantias  separatas:  quod 
patet  esse  falsum. 

Sed  hoc  inconveniens  evitare  Averroes  nititur, 
secundum  ea  quae  de  eius  opinione  praedicta 
sunt*:  quae  patet  esse  falsa  ex  praemissis. 

Si  autem  intellectus  possibilis  non  est  a  cor- 
pore  separatus  secundum  esse,  ex  hoc  ipso  quod 
est  tali  corpori  unitus  secundum  esse,  habet 
quendam  necessarium  ordinem  ad  materialia,  ut 
nisi  per  illa  ad  aliorum  cognitionem  pervenire 
non  possit.  Unde  non  sequitur,  si  substantiae 
separatae  sint  in  seipsis  magis  intelligibiles,  quod 
propter  hoc  sint  magis  intelligibiles  intellectui 
nostro.  Et  hoc  (iemonstrant  verba  Aristotelis  in 


Cap.  xLi. 


VIII  Metaph., 
I,  3  sqq. ;  s.  Th. 


II  Metaphysicae*.  Dicit  enim  ibidem  quod  dif-  nbiTa.^iIs^''*' 
ficultas  intelligendi  res  illas  accidit  ex  nobis,  non 
ex  illis:  nam  intellectus  noster  se  habet  ad  mani- 
festissima  reriim  siciit  se  habet  ociiliis  vespertilio- 
nis  ad  liicem  solis.  Unde,  cum  per  materialia 
intellecta  non  possint  intelligi  substantiae  sepa- 
ratae,  ut  supra  *  ostensum  est,  sequetur  quod 
intellectus  possibilis  noster  nullo  modo  possit 
intelligere  substantias  separatas. 

Hoc  etiam  apparet  ex  ordine  intellectus  pos- 
sibilis  ad  agentem.  Potentia  enim  passiva  ad  illa 
solum  est  in  potentia  in  quae  potest  proprium 
eius  activum :  omni  enim  potentiae  passivae 
respondet  potentia  activa  in  natura;  alias  po- 
tentia  passiva  esset  frustra,  cum  non  possit  re- 
duci  in  actum  nisi  per  activam*;  unde  videmus 
quod  visus  non  est  susceptivus  nisi  colorum,  i-  •' 
qui  illuminantur  per  lucem.  Intellectus  autem 
possibilis,  cum  sit  virtus  quodammodo  passiva, 
habet  proprium  agens  sibi  respondens,  scilicef 
intellectum  agentem,  qui  ita  se  habet  ad  intel- 
lectum  possibilem  sicut  se  habet  lux  ad  visum.  ' 

Non  est  igitur  intellectus  possibilis  in  potentia 
nisi  ad  illa  intelligibilia  quae  sunt  facta  per  in- 
tellectum  agentem.  Unde  et  Aristoteles,  in  III  de 
Anima*,  describens  utrumque  intellectum,  dicit  •cap.v,i;s.Th. 
quod  intellectus  possibilis  est  qiio  est  omnia  fieri, 
agens  vero  qito  est  omnia  facere;  ut  ad  eadem 
utriusque  potentia  referri  intelligatur,  huius  activa, 
.  illius  passiva.  Cum  ergo  substantiae  separatae  non 
sint  factae  intellectae  in  actu  per  intellectum  agen- 
tem,  sed  solum  materialia,  ad  haec  sola  se  extendit 
possibilis  intellectus.  Non  igitur  per  ipsum  pos- 
sumus  intelligere  substantias  separatas. 

Propter  quod  et  Aristoteles  congruo  exemplo 
usus  est:  nam  oculus  vespertilionis  nunquam 
potest  videre  lucem  solis.  Quamvis  Averroes  hoc 
exemplum  depravare  nitatur*,  dicens  quod  simile  -ub.w Metaph., 

,       •         ,,  1         1  •  Cominento  1. 

non  est  de  mtellectu  nostro  ad  substantias  sepa- 


1  ergo  EG ;  vero  NZfr,  igitur  ceteri.  4  vita]  via  A,  quod  casui  adscribimus,  cum  quo  congruo  modo  explicari  possit  non  videamus. 

19  secundum  esse  ZP;  secundum  se.         2  3  sibi]  ei  aDWXVPc.  29  praedicta]  dicta  ZpGPc.  3^  ut  nisi . . .  non  possitj  ut  non  nisi . .  . 

possit  aDWXVsZPc,  ut  nisi  .  . .  possit  b. 

5  Unde  cum  . . .  possint]  Unde  cum . . .  possunt  c  et  sine  cum  Prf.  7  sequetur]  sequitur  GWY,  sequitur  itaque  P.  18  qui]  q  (quae) 
A  casu.        35  et  A  solus;  om. 


ti8 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XLV. 


ratas,  et  oculo  vespertilionis  ad  lucem  solis,  quan-  bilis,  ut  quidam  posuerunt  *,  sequitur  quod  ex 
tum  ad  impossibilitatem,  sed  solum  quantum  ad  sua  substantia  determinatur  ad  intelligendum  ma- 
difftcultatem.  Quod  tali  ratione  probat  ibidem.  terialia.  Unde  necesse  est  quod  nullo  modo  in- 
Quia  si  illa  quae  sunt  intellecta  secundum  se,  telligere  possit  substantias  separatas:  quia  impos- 
scilicet  substantiae  separatae,  essent  nobis  impos-  5  sibile  erit  ipsum  esse  separatum.  -  Si  autem  in- 
sibiles  ad  intelligendum,  frustra  essent:  sicut  si  tellectus  possibilis,  quamvis  sit  corpori  unitus, 
esset  aliquod  visibile  quod  nullo  visu  videri  posset.     est  tamen   incorruptibilis   et   a  materia  non  de- 

Quae  quidem  ratio  quam  frivola  sit,  apparet.  pendens  secundum  suum  esse,  sicut  supra*  osten- 
Etsi  enim  a  nobis  nunquam  illae  substantiae  in-  dimus ;  sequitur  quod  obligatio  ad  intelligendas 
telligerentur,  tamen  intelliguntur  a  seipsis.  Unde  -o  res  materiales  accidat  ei  ex  unione  ad  corpus. 
nec  frustra  intelligibiles  essent :  sicut  nec  sol  frustra  Unde,  cum  anima  a  corpore  tali  fuerit  separata, 
visibilis  est,  ut  Aristotelis  examplum  prosequamur,  intellectus  possibilis  intelligere  poterit  ea  quae 
quia  non  potest  ipsum  videre  vespertilio;  cum  sunt  secundum  se  intelligibilia,  scilicet  substantias 
possit  ipsum  videre  homo  et  alia  animalia.  separatas,  per  lumen  intellectus  agentis,  quae  est 

Sic  ergo  intellectus  possibilis,  si  ponitur  cor-  ■>  similitudo   in    anima   intellectualis  luminis   qut)d 
pori  unitus  secundum  esse,  non  potest  intelligere     est  in  substantiis  separatis. 
substantias  separatas.  Interest  tamen  qualiter  de         Et  haec  est  sententia  nostrae  fidei   de  intelli- 
substantia  ipsius  sentiatur.  Si  enim  ponatur  esse     gendo  substantias  separatas  a  nobis  post  mortem, 
quaedam  virtus  materialis  generabilis  et  corrupti-     et  non  in  hac  vita. 


*  Cf.  supra  cap. 
xui. 


•   Lib.    11,    cap. 
Lxxix  sqq. 


7  nuUo  A  sohis;  a  nuUo. 
post  videre  oDWXY. 

14  quae]   quot  Z,   quod  sZP. 


posset  EG;  possit.         lo  tamen  intelliguntur  om  E,  (tamen  Pc)  intelligerentur  GsEPc.         14  ipsura  oni  G, 


Commentaria  Ferrariensis 


Num.  Yi. 


Num.  II. 


Al.  cap.  Li. 


Viso  quod  non  possumus  substantias  separatas  intelli- 
gere  in  hac  vita  per  illos  modos  quos  praedicti  philo- 
sophi  posuerunt,  restat  inquirendum  an  sit  aliquis  modus 
quo  ipsas  in  hac  vita  intcUigere  possimus.  Circa  hoc  autem 
duo  facit  Sanctus  Thomas :  primo,  ostendit  quod  dictum 
est;  secundo,  removet  quoddam  dubium,  in  capite  sequenti. 

Circa  primum  duo  facit:  primo,  ostendit  nos  non  posse 
in  hac  vita  tales  substantias  intelhgere;  secundo,  inquirit 
an  aliquando  illas  intelligere  possimus  *. 

Circa  primum  duo  facit:  primo,  adducit  rationem  The- 
mistii  qua  probat  nos  posse  substantias  separatas  intel- 
ligere;  secundo,  ad  eam  respondet,  et  simul  suum  con- 
firmat  propositum  *. 

I.  Quantum  ad  primum,  arguit  Theraistius,  in  tertio 
suae  Paraphrasis  libro,  capite  l  *,  sic,  per  locum  a  ini- 
nori.  Substantiae  separatae  sunt  magis  intelligibiles  quam 
materialia:  cum  sint  secundum  seipsa  intelligibilia,  illa 
vero  fiant  intelligibilia  per  intellectum  agentem.  Ergo,  si 
noster  intellectus  comprehendit  haec  raaterialia,  multo 
magis  natus  est  intelligere  substantias  separatas. 

Adverte  quod  haec  ratio  dicitur  a  vtinori  esse:  quia 
minus  videtur  quod  noster  intellectus  comprehendat  minus 
intelligibilia,  quam  quod  comprehendat  magis  intelligibilia; 
et  tamen  illa  comprehendit. 

II.  Ad  hanc  rationem  respondet  Sanctus  Thomas  quod 
secundum  diversas  opiniones  de  intellectu  possibili  est 
iudicanda.  Et  dicit  primo,  quod  secundum  opinionem 
Averrois,  ponenris  ipsum  esse  substanriam  a  corpore  se- 
paratam,  recte  procedit  ratio :  quia,  cum  tunc  nullum 
necessarium  ordinem  ad  res  materiales  habeat,  ea  quae 
sunt  magis  intelligibilia  in  seipsis,  crunt  ei  magis  intelli- 
gibilia.  Sed  tamen,  hoc  dato,  sequitur  quod  nos  a  prin- 
cipio  substantias  separatas  intelligamus:  cum  a  principio 
intelligamus  per  intellectum  possibilem.  Hoc  autem  constat 
esse  falsum.  Et  licet  hoc  inconveniens  nitatur  Averroes 
evitare,  secundum  ea  quae  dicta  sunt  superius  de  copu- 
latione  intellectus  agenti.s,  patet  tamen  ex  praemissis  illa 
esse  falsa. 

Circa  hanc  opinionem  Averrois,  considerandum  quod 
dicitur  intellectus  possibilis  habere  necessarium  ordinem 
ad  res  materiales  quando  nihil  nisi  ex  rebus  materialibus 
cognoscere  potest:  nonhabere  autem  ordinem  ad  res 
materiales  dicitur  quando  ab  ipsis  in  intelligendo  depen- 
dentiam  non  habet.  Quando  ergo  ponitur  omnino  a  ma- 


teria  separatus;  et  per  cpnsequens  nullum  ad  res  mate- 
riales  necessarium  ordinem  in  intelligendo  habere :  tunc 
obiectum  sibi  connaturale  erit  intelligibile  a  materia  se- 
cundum  se  separatum,  utpote  secum  in  modo  essendi 
conveniens.  Ideo  quae  sunt  magis  intelligibilia  in  seipsis, 
erunt,  apud  Averroem,  ei  magis  intelligibilia:  sicut,  quia 
nos  ponimus  animam  intellectivam  esse  materiae  con- 
iunctara  secundum  esse,  dicimus  ei  esse  magis  intelli- 
gibilia  quae  sunt  minus  intelligibilia  in  seipsis,  scilicet 
materialia,  quae  opere  intellectus  agentis  fiunt  actu  in- 
tellecta. 

2.  Dicit  secundo  quod,  si  ponatur  intellectus  possibilis 
non  esse  separatus,  sed  esse  corpori  coniunctus  secundum 
esse;  cum  ex  hoc  necessarium  ordinem  habeat  ad  mate- 
rialia,  non  sequitur,  si  substantiae  separatae  sunt  in  seipsis 
magis  cognoscibiles,  quod  propter  hoc  sint  magis  cognosci- 
biles  intellectui  nostro:  quia,  ut  superius  est  ostensum, 
per  materialia  intellecta  non  possunt  substantiae  separatae 
intelligi. 

Confirmatur  haec  responsio  ex  verbis  Aristotelis,  II 
Metaph.,  text.  1 ,  dicentis  quod  difftcultas  intelligendi  res 
illas  accidit  ex  nobis,  non  ex  illis :  idest,  non  provenit 
ex  eo  quod  illae  res  minus  intelligibiles  sint  quam  alia 
intelligibilia  a  nobis;  sed  ex  debilitate  intellectus  nostri, 
quia,  cum  sit  unitus  corpori  secundum  esse,  rebus  ma- 
terialibus  est  obligatus. 

3.  In  hac  responsione  tangit  Sanctus  Thomas  primam 
rationem  ad  probandum  quod  intellectus  unitus  corpori 
substantias  separatas  intelligere  non  possit:  hanc  scilicet. 
Per  raaterialia  intellecta  non  possunt  intelligi  substantiae 
separatae.  Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia.  Quia  intel- 
lectus  coniunctus  non  nisi  per  raaterialia  ad  cognitionem 
aliorum  pervenire  potest. 

Advertendum  autem,  quia  Sanctus  Thomas  concludit 
in  hac  ratione  nitllo  modo  posse  intelligi  substantias  se- 
paratas  ab  intellectu  coniuncto,  quod  non  accipitur  hic 
modus  intelligendi  ex  parte  rei  cognitae,  quasi  velit  con- 
cludere  quod  nihil  de  substantiis  separatis  intelligamus : 
non  cnim  vult  hoc  ostendere.  Sed  accipitur  modus  ex 
parte  cognoscentis:  et  est  sensus  quod  intellectus  con- 
iunctus  nullum  habet  modum  quo  quidditates  substan- 
tiarum  separatarum  in  seipsis  intclligere    possit. 

III.  Secunda  ratio  ad  idem  est*.  Substantiae  separatae 
non  sunt  factae  intellectae  in  actu  per  intellectum  agentem. 


'  Cf.  num.  praec. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XLV. 


119 


i» 


•  Cf.  lib.  II,  cap. 
Lx,  C o 01  m e nl. 
VII,  3. 


I 


•Loc.cit.  intexl., 
par.  Si  autem. 


sed  solum  materialia.  Ergo  ad  sola  materialia  se  extendit 
intellectus  possibilis. 

Probatur  consequentia.  Quia  potentia  passiva  ad  illa 
solum  est  in  potentia  in  quae  potest  eius  proprium  acti- 
vum:  cum  omni  potentiae  passivae  respondeat  potentia 
activa  in  natura,  ne  sil  frustra.  Declaratur  in  visu.  Intel- 
lectus  autem  possibilis,  qui  est  virtus  quodammodo  passiva, 
habet  tanquam  proprium  agens  intellectum  agentem.  De- 
claratur  ex  verbis  Aristotelis  in  III  de  Anima. 

2.  Circa  illam  propositionem,  Omni  potentiae  passivae 
respondet  potentia  activa  in  natiira,  advertendum  quod 
dupliciter  potest  accipi  potentia  passiva.  Uno  modo,  pro 
omni  potentia  receptiva  alicuius  formae:  quo  modo  etiam 
potentia  obedientialis  potest  dici  potentia  passiva.  Et  de 
tali  non  intelligitur  propositio  Sancti  Thomae.  Potentiae 
enim  obedientiali  non  respondet  aliqua  potentia  activa  in 
natura,  idest  potentia  creaturae,  cum  non  sit  potentia  ad 
formam  naturalem :  sed  sufftcit  ad  hoc  ut  non  sit  frustra, 
quod  sit  aliquod  agens  ipsam  potens  reducere  in  actum, 
quod  est  agens  divinum.  -  Alio  modo  potest  accipi  pro 
potentia  dumtaxat  receptiva  formae  naturalis.  Et  de  tali 
inteliigitur  propositio  praedicta.  Nisi  enim  tali  potentiae 
responderet  potentia  activa  in  natura,  non  posset  in  actum 
reduci  naturaliter:  potentia  enim  passiva,  ut  inquit  San- 
ctus  Thomas,  non  reducitur  in  actum  nisi  per  potentiam 
activam.  Et  per  consequens  esset  frustra  passiva  potentia, 
si  sibi  nulla  activa  naturalis  responderet. 

Advertendum  etiam,  cum  dicitur  intellectum  esse  virtutem 
quodammodo  pa.^sivam,  quod  addidit  Sanctus  Thomas  ly 
quodammodo,  ut  daret  intelligere  quod  intellectus  possibilis 
non  est  omnino  potentia  passiva,  ut  materia  prima,  sed  est 
aliquo  modo  potentia  passiva,  et  aliquo  modo  potentia  activa. 
Inquantum  enim  rccipit  speciem  a  suo  obiecto,  est  passiva 
potentia :  inquantum  vero,  factus  in  actu  per  speciem 
obiecti,  producit  intellectionem,  est  aliquo  modo  potentia 
activa,  sive  productiva,    ut    in   superioribus  *  ostendimus. 

3.  Confinnatur  ista  ratio  exemplo  Aristotelis,  dicentis 
ita  se  habere  intellectiim  nostriim  ad  manifestissima  na- 
turae,  sicut  se  habet  oculus  vespertilionis  ad  liicem  solis. 

Sed  ad  hoc  excmplum  inquit  Averroes  quod  difiicul- 
tatem  cognoscendi  substantias  separatas  vult  Aristoteles 
per  ipsum  ostendere,  non  autem  impossibihtatem.  Unde 
quod  non  sit  impossibile  eas  cognoscere  arguit,  quia  alias 
essent  frustra :  sicut  si  esset  aliquod  visibile  quod  a  nullo 
videri  posset. 

Respondet  Sanctus  Thomas  hanc  consequentiam  fri- 
voJam  esse.  Quia,  quamvis  a  nobis  nunquam  intellige- 
rentur,  tamen  intelhgerentur  a  seipsis,  et  sic  non  essent 
frustra  intelligibiles :  sicut  nec  sol  frustra  visibilis  est, 
quamvis  a  vespertilione  videri  non  possit,  cum  ipsum  alia 
videre  possint. 

Addit  ipse  Sanctus  Thomas,  in  II  Metaph.  *,  aliam  ra- 
tionem,  falsitatis  illius  consequentiae:  inquiens  quod  co- 
gnitio  inttllectus  nostri  non  est  fnis  substantiarum  se- 
paratarum,  sed  magis  e  converso.  Ideo  non  sequitur  eas 
esse  frustra  si  non  intelliganiur  a  nobis:  cum  ilhid  frustra 
sit  quod  non  consequitur  finem  ad  queni  est. 

IV.  Circa  hanc  consequentiam  Averrois,  et  responsionem 


*  Qu.  XXXVII.  f. 
io(v  col.3(Vcn. 
155:)-  -  Cf.  C.<\. 
ae  Enle  et  Ess  , 
cap.  VI,  q.  XIV, 
«.2S(Rom.  156(1). 


Secundo  eam  deducit  volens  quod,  quamvis  intelligi 
a  nobis  non  sit  finis  principalis  earum,  est  tamen  secun- 
darius  earum  finis:  cum  agant  prirao  propter  se,  secundario 
propter  alia,  ut  dicitur  II  Caeli,  Comment.  21.  Ideo,  si  ne- 
queant  a  nobis  intelligi,  sequitur  quod  sint  frustra  quantum 
ad  finem  secundarium.  Et  sic  natura  aliquid  otiose  egisset. 

2.  Alii,  sicut  Rugerius*,  in  Tractatu  suo  de  Intellectu, 
misso  Beato  Thomae  pro  responsione  ad  tractatum  suum 
contra  Averroistas,  illam  consequentiam  sic  deducit.  Intel- 
lectus  noster  non  potest  intelligere  substantias  separatas. 
Ergo  sunt  simpliciter  ignoratae.  Ergo  natura    otiose  egit. 

Probatur  prima  consequentia.  Intellectus  noster  non 
potest  intelligere  Deum.  Ergo  nulla  mediarum  intelligen- 
tiarum  potest  illum  intelligere:  quia,  si  non  est  Deus  re- 
ceptibilis  in  maximo  receptivo  in  genere  abstractorum, 
cuiusmodi  est  intellectus  noster,  nec  in  minus  receptivo  illius 
generis.  Ergo  nulla  mediarum  potest  intelligere  mediam :  et 
per  consequens  nec  seipsam.  Ergo  sunt  simpliciter  igno- 
ratae :  quia  neque  sunt  intellectae  a  primo  intellectu,  cum 
nihil  intelligat  extra  se;  nec  a  seipsis;  nec  ab  intellectu 
nostro.  Ergo  sunt  otiosae.  Et  sic  sequitur,  a  primo  ad 
ultimum:  Inlellectus  no.ster  non  potest  substantias  sepa- 
ratas  intelligere.  Ergo  sunt  otiosae. 

3.  Alii  dicunt  non  fuisse  mentem  Averrois  probare 
substantias  separatas  esse  possibile  a  nobis  intelligi,  sed 
quod  quandoque  eas  intelligamus.  Supponit  autem  eas 
esse  aptas  intelligi  simpliciter  ab  omni  intellectu;  et  quod 
intellectus  noster  sit  natus  eas  intelligere.  Tunc  sic.  Si 
intellectus  ndster  non  intelligeret  quandoque  substantias 
separatas,  tunc  non  essct  intellectum  ab  alio  id  quod  in 
se  est  natum  intelligi  aptitudine  mutua,  scilicet  tam  ex 
parte  intelligibilis,  quam  ex  parte  intellectus.  Ergo  natura 
otiose  egisset. 

V.  Sed  quod  isti  modi  rationem  Commentatoris  non 
salvent,  facile  est  videre.  Prima  quidem  deductio  constat 
quod  supponit  falsum,  scilicet  quod  substantiae  separatae 
sint  a  nohis  naturalfter  cognoscibiles,  loquendo  de  cogni- 
tione  ipsarum  in  seipsis,  idest  per  proprias  species:  de 
hoc  enim  loquimur  in  proposito.  -  Et  cum  probatur  quia 
continentur  suh  obiecto  adaequato  intellectus,  negatur 
consequentia.  Non  enim  valet.  Hoc  continetur  sub  obiecto 
adaequato  intellectus  nostri.  Ergo  est  a  nostro  intellectu 
cognoscibile  per  propriam  speciem.  Suf&cit  enim  quod 
qualitercumque  cognoscatur.  Quia  licet  ens  sit  obiectum 
adaequatum  intellectui  nostro,  inquantum  omne  contentum 
sub  ente  est  aliquo  modo  ab  intellectu  nostro  cognoscibile, 
et  e  converso ;  non  tamen  est  ohiectum  proportionatum, 
ut  possit  perfecte  quantum  ad  omnia  sub  ipso  contenta 
comprehendi;  sed  tale  obiectum  est  quidditas  rei  materialis. 

Ad  secundam  deductionem  eiusdem  modi,  dicitur  primo, 
quod  intellectio  substantiarum  separatarum  non  est  finis 
ipsarum  neque  principalis  neque  secundarius.  Quia  neque 
sunt  principaliter  productae  propter  cognitionem  earum 
a  nobis,  sed  propter  bonitatem  divinam  tanquam  propter 
finem  extrinsecum,  aut  propter  bonum  universi  tanquam 
propter  finem  intrinsecum  :  neque  earum  productionem  na- 
turae  Auctor  ad  hoc  ordinavit  ut  a  nobis  inteJligerentur, 
cum  ad  earum  essentias    cognoscendas    non    possit  intel- 


Sancti  Thomae,  laborant  multi  Averroistae,  volentes  osten-  1  lectus  noster  per  sensibilia,  a  quibus  cognitionem  accipit. 


dere  eam  esse  necessariam,  et  responsionem  Sancti  Thomae 
nullam  esse. 

loannes  enim  de  landuno,  in  III  de  Anima  *,  dupliciter 
eam  declarat.  Primo  sic.  Inquit  enim  non  supponi  a  Com- 
mentatore  quod  finis  substantiarum  separatarum  sit  in- 
telligi  a  nobis,  ut  videtur  intelligere  Sanctus  Thomas, 
II  Metaph. :  sed  supponit  eas  esse  a  nobis  naturaliter  co- 
gnoscibiles,  eo  quod  sub  eius  obiecto  primo  et  adaequato, 
scilicet  sub  ente,  contineantur,  et  per  consequens  quod 
sint  naturale  motivum  intellectus  nostri.  Tunc  deducit 
sic  consequentiam.  Substantiae  separatae  sunt  a  nobis 
naturaliter  cognoscibiles.  Ergo,  si  nos  non  possumus  eas 
naturaliter  cognoscere,  erunt  frustra.  Probatur  consequentia: 
quia  frustra  est  potcntia  activa  cui  non  respondet  in  na- 
tura  potentia  passiva;  intelligibile  autem  est  motivum 
intellectus. 


pervenire.  Et  licet  agant  aliquid  secundaria  intentione 
propter  nos,  non  sequitur  quod  nostra  cognitio  sit  finis 
secundarius  ipsarum  secundum  earum  naturam  conside- 
ratarum,  sed  quod  sumus  secundarius  finis  alicuius  ope- 
rationis  earum. 

2.  Ad  deductionem  Rugerii,  negatur  prima  consequentia. 
Ad  eius  probationem,  negantur  omnes  consequentiae  in- 
termediae,  quicquid  sit  de  consequentibus  illarum.  Prima 
quidem,  quia  non  sequitur,  si  intellectus  noster  non  potest 
Deum  intelligere,  quod  nec  mediae  intelligentiae  iilum 
intelligere  possint:  cum  intellectus  noster  sit  pura  potentia 
in  genere  intelligibilium,  non  autem  mediae  intelligentiae, 
ut  ostensum  est  in  secundo  libro  *. 

Probatio  etiam  illius  nulla  est.  Maxime  enim  recepti- 
vum  in  genere  aliquo  potest  intelligi  dupliciter:  aut  sci- 
licet  quod  est  maxime  remotum  ab  actu  illius  generis  et 


Slgeriua  ? 


Cap.  xcvi. 


120 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XLV. 


ibid.  n.  III,  4. 


*  Fol.  ^05,  318  V 
(ed.  cif.). 


■  Loc.   cit.    in 
text.,  f.  2q. 


maxime  est  in  potentia,  sicut  materia  prima  potest  dici 
maxime  receptiva  in  genere  materialium;  aut  quia  est 
maxime  proportionatum  formae,  sicut  corpus  organicum 
potest  dici  maxime  receptivum  animae.  Si  accipiatur 
maxime  receptivum  in  genere  abstractorum  piimo  modo, 
negatur  assumptum:  stant  enim  quod  aliquid  sit  recepti- 
bile  in  eo  quod  est  magis  in  actu,  et  non  sit  receptibile 
in  eo  quod  est  minus  in  actu;  sicut  anima  rationalis  est 
receptibilis  in  corpore  organico,  et  tamen  non  est  recepti- 
bilis  immediate  in  sangutne,  aut  in  materia  prima  non 
disposita.  —  Si  autem  accipiatur  maxime  receptivum  se- 
cundo  modo,  negatur  quod  intellectus  noster  sit  maxime 
receptivus  in  genere  abstractorum  formae  divinae :  immo, 
quanto  intellectus  est  superior,  tanto  est  illius  formae 
magis  receptivus. 

Secunda  etiam  consequentia  falsa  est.  Quia  intelligentia 
media  non  intelligit  naturaliter  Deum  per  formam  illi 
adaequatam:  et  lamen  intelligit  se  et  alias  medias. 

Ultima  praeterea  consequentia  non  tenet.  Quia,  dato 
quod  mediae  inteiligentiae  nec  a  nobis  nec  a  seipsis  in- 
telligantur,  adhuc  tamen  non  sunt  omnino  ignoratae :  quia 
intelliguntur  a  prima.  Et  cum  arguitur,  quia  prima  intel- 
ligentia  nihil  intelligit  extra  se:  hoc  est  falsum,  et  contra 
•Ub.i.cap.xux,  Aristotelem,    ut    superius*  est    ostensum;    et,  secundum 

cum    Comment.      ,.  .  ^  '         > 

aliquos,  etiam  contra  Commentatorem  ipsum,  cum  omnia 
entia,  apud  ipsum,  contineantur  in  mente  prirai  entis 
sicut  formae  artificiales  in  mente  artificis,  ut  inquit  XII 
Metaph.,  comm.   18  et  36*. 

3.  Ad  tertium  modum  respondetur:  et  dicitur  primo, 
quod  falsum  est  Gommentatorem  velle  probare  nos  quan- 
doque  intelligere  substantias  separatas,  non  autem  quod 
hoc  non  sit  impossibiie.  Ex  verbis  enira  ipsius  expresse 
constat  hoc  esse  contra  mentem  eius.  Inquit  enim*:  Sed 
hoc  non  demonatrat  res  abstractas  intelligere  esse  im- 
possibile,  sicut  inspicere  solem  est  impossibile  vesperti- 
lioni.  Quoniam  si  ita  esset,  tunc  otiose  egisset,  quia  fe- 
cisset  id  quod  est  in  se  naturaliter  tntellectum,  non  in- 
tellectum  ab  alio.  Nam  quod  inquit,  quoniam  si  ita  esset, 
non  potest  referri  nisi  ad  id  quod  antea  dixerat,  cuius 
vult  rationem  assignare.  Dixerat  autem  quod  illud  exem- 
plum  Aristotelis  non  demonstrabat  impossibilitatem  co- 
gnoscendi  substantias  separatas.  Ideo  et  illud  antecedens 
intelligendum  est  de  non-impossibilitate  cognitionis. 

Dicitur  secundo,  quod  ex  ipsis  verbis  Gomraentatoris 
apparet  quod  non  supponit  ista  quae  iste  dicit.  Nam 
ipsemet  Gommentator  superius  in  hoc  eodem  commento 
primo,  ostendit  quid  intelligat  per  intellectum  in  se  natu- 
raliter.  Distinguit  enim  ipsum  contra  id  quod  ab  intel- 
lectu  agente  fit  intellectum  in  actu.  Quod  autera  fit  in- 
tellectum  in  actu  ab  intellectu  agente,  dicitur  intellectum 
in  actu  quia  habet  per  ipsum  inteliectum  agentem  con- 
ditionem  ex  qua  habet  aliquid  ut  possit  actura  intellectus 
terminare,  scilicet  abstractionem  a  materia.  Ergo  sic  dicit 
aliquid  esse  secundum  naturara  suara  intellectum  in  actu, 
quia  est  naturaliter  abstractum  a  materia,  ex  quo  habet 
ut  sit  naturae  intelligibilis:  non  autem  quia  habeat  natu- 
ralem  ordinera  ad  hunc  aut  ilium  inteliectum.  Et  sic  patet, 
cum  arguit  Comrnentator  quod  natura  otiose  egisset  quia 
fecisset  in  se  naturaliter  intellectum  non  intellectum  ab 
aliquo,  quod  non  supponit  substantias  separatas  esse  na- 
turaliter  intelligibiles  a  quocumque  intellectu,  sed  ipsas 
esse  naturae  intelligibilis  per  seipsas.  Et  quia,  dato  quod 
non  intelligantur  ab  intellectu  nostro,  possunt  intelligi  ab 
alio  intellectu;  et  etiara  cognitio  nostra  non  est  finis 
ipsarum:  ideo,  apud  Sanctura  Thoraam,  non  sequitur 
quod  natura   otiose  circa  ipsas  egisset. 

VI.  Quantum  ad  secundum  principale  *,  ostendit  San- 
ctus  Thomas,  an  aliquando  possit  intellectus  humanus 
cognoscere  sitbstantias  separatas.  Et  duo  dicit.  Primum 
est  quod,  si  ponatur  intellectus  virtus  quaedam  esse  ma- 
terialis  generabilis  et  corruptibihs,  nullo  modo  potest  in- 
telligere  substantias  separatas:  quia  erit  impossibile  ipsum 
esse  separatum,  et  determinatur  ad  intelligendum  materialia. 

Secundum  est  quod,  si  ponatur  incorruptibilis  et  a  ma- 
teria    independens    secundum    esse,  quamvis    corpori   sit 


*  Cf.  init.  Com- 
ment. 


unitus,  obligatio  ad  intelligendas  res  materiales  accidit  ei  ex 
unione  ad  corpus.  Ideo,  separata  anima  a  corpore,  poterit 
immaterialia  intelligere  per  lumen  intellectus  agentis,  quod 
est  similitudo  lurainis  existentis  in  substantiis  separatis. 

VII.  Circa  hanc  determinationem  Sancti  Thomae  duo 
sunt  facienda:  primo,  declaranda  est  eius  positio;  secundo, 
obiectionibus  quibusdam  quae  contra  ipsam  fiunt,  est 
respondendura  *. 

Quantum  ad  primura,  considerandum  est  quod  res 
aliqua  dupliciter  cognosci  potest:  uno  modo,  per  aliud 
cognitum ;  alio  modo,  per  seipsam.  Et  utroque  modo 
dupiiciter  etiam  potest  cognosci:  uno  modo,  perfecte; 
alio  modo,  imperfecte.  Gognoscitur  res  per  aliud  cogni- 
tum.  quando  cognoscitur,  non  per  speciem  propriam  quae 
ipsam  iramediate  intellectui  repraesentet,  sed  per  speciem 
aiterius  cogniti,  ex  cuius  cognitione  intellectus  in  eius 
notitiara  devenit:  cognoscitur  vero  per  se,  quando  per 
propriam  speciem  ipsam  immediate  intellectui  repraesen- 
tantem  cognoscitur.  Perfecte  cognoscitur,  quando  aut  per 
propriam  speciem,  aut  per  aliquod  cognitum  quod  ipsam 
quantum  ad  ultiraas  eius  differentias  repraesentat,  co- 
gnoscitur:  sicut  cum  per  speciem  hominis  cognoscimus 
quid  est  homo  perfecte,  et  per  effectum  adaequatum 
causae  cognoscimus  quid  est  causa.  Imperfecte  vero  co- 
gnoscitur,  quando  aut  per  speciem  aut  per  aliud  cognitum 
non  ducitur  inteilectus  ad  cognoscendum  ultimas  rei  dif- 
ferentias,  sed  ad  cognitionera  alicuius  tantura  praedicati, 
sive  substantialis  sive  accidentalis. 

2.  Cura  ergo  Sanctus  Thomas  id  quod  negat  de  intel- 
lectu  coniuncto  respectu  substantiarum  separatarum,  affir- 
mat  de  intellectu  separato;  accipienda  est  ista  differentia 
non  quantum  ad  omnia,  sed  quantum  ad  aliquem  modum 
cognitionis. 

Conveniunt  enim  in  hoc  intellectus  noster  coniunctus 
et  separatus,  quod  neque  coniunctus  neque  separatus 
potest  cognoscere  perfecte  et  quidditative  substantias  sepa- 
ratas.  Coniunctus  quidera:  quia,  ut  arguebatur  superius*; 
et  Prima,  q.  lxxxvih*;  et  de  Anima,  q.  16**;  et  super 
Boet.  Trin.,  q.  4  * ;  et  II  Metaph.  **,  sensibilia,  ex  quorum 
cognitione  intellectus  coniunctus  in  cognitionem  substan- 
tiarum  separatarum  devenit,  non  possunt  deducere  intel- 
lectum  in  cognitionem  quod  quid  est  ipsarum;  cum  neque 
sint  effectus  earum  adaequati;  neque  illis  perfecte  assi- 
milentur,  immo,  valde  dissimilia  sint,  eo  quod  ipsa  sint 
materialia,  et  ipsae  sint  immateriales.  —  Separatus  autem: 
quia,  ut  habetur  Prima,  q.  lxxxix,  2  ;  et  in  Qu.  de  Anima  *, 
species  substantiarura  separatarum  sunt  altiores  virtute  in- 
tellectiva  intellectus  nostri,  sicut  et  substantia  naturaliter 
separata  est  superior  natura  animae. 

Differunt  autera,  primo,  quia  intellectus  coniunctus  non 
potest  cognoscere  substantias  separatas  in  seipsis,  idest  per 
proprias  species  eas  immediate  intellectui  repraesentantes: 
quia  illae  non  possunt  causari  in  intellectu  via  sensus,  a 
quo  cognitio  omnis  intellectiva  originem  ducit.  Separatus 
autem  hoc  potest:  quia  intelligit  per  species  a  divino  lu- 
mine  in  intellectum  inflLixas*. 

Differunt  secundo,  quia  cognitio  intellectus  separati  de 
substantiis  separatis,  licet  non  sit  perfecta  et  quidditativa, 
est  tamen  altior  et  perfectior  quam  cognitio  intellectus 
coniuncti  de  ipsis:  quia  ipsae  species  quibus  intellectus 
separatus  intelligit,  perfectius  ipsas  repraesentant  quam  res 
sensibiles,  quibus  coniunctus  in  earum  notitiam  manudu- 
citur.  Unde  probabile  est  quod  plura  de  substantiis  sepa- 
ratis  separatus  intelligat  intellectus  noster  et  clarius  quam 
coniunctus:  puta  quod  aliquas  conditiones  cognoscat  quibus 
una  ab  altera  discernitur,  secundum  quod  mutua  con- 
versatio  exigit  et  mutua  locutio  intellectualis,  licet  earum 
quidditates,  propter  debilitatem  virtutis  intellectualis,  non 
perfecte  comprehendat ;  sicut  aliquis  homo  hebetioris 
sensus  alium  hominera  quantura  ad  aliqua  accidentia 
propria  cognoscit,  quibus  eura  ab  aliis  hominibus  discer- 
nit,  licet  eius  individuales  conditiones  discernere  et  sensu 
penetrare  non  possit.  Oportet  enim  dicere  quod  animae 
damnatorum  daemones  videant,  quorum  societate  tristi- 
tiam  habent. 


Num.  X. 


•  Gap.  XLI. 

•  Art.  2. 

■•  Al.  qu.  unica, 
art.  16. 

•  Al.  lect.  2,  q.  ri. 
a.  +. 

"  Lect.  1. 


Loc.  cit. 


•    Vid. 

VIII. 


iafra  n. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XLV. 


121 


Quod    autem    dixi,    intellectum    separatum   intelligere  j  sufftciat  ad  huiusmodi  intellectionem,  absque  additamento 

substantias  separatas  imperfecto  modo,  intelligendum  est  I  alicuius  speciei  intelligibilis;    aut  quod  intellectus  agens 

de  intelligentiis,  non  autem  de  animabus:  quia,  ut  inquit  suo  lumine  faciat  substantias  separatas  intellectas  in  actu 

Qu.  LIXXIX.2.   Sanctus  Thomas  in  loco  praeallegato  Primae  Partis*,  una  causando  earum  species  in  intellectu  possibili,  sicut  circa 

anima  separata  ahas  animas  separatas,  quantum  ad  naturam  materiaha  se  habet:  sed  quia,  ut  dicitur  in  Qu.  de  Anima, 

specificam,  pertecte  cognoscit:  cum  sint  unius  generis.  -  j  a.    i5,  ad  9,  per  intellectum  possibilem  recipiet  anima  spe- 


Item  intelhgendum  est  de  cognitione  naturali.  Quia  quan- 
tum  ad  cognitionem  beatam,  anima  separata,  videndo  di- 
vinam  essentiam,  perfecte  et  quidditative  substantias  sepa- 
ratas  cognoscit. 

3.  Ex  his  patet  quod  mens  Sancti  Thomae  hoc  loco,  ut 
Cf.iocacit.su-  in  ahis  locis  e.xplicatur*  est  quod  intellectus  coniunctus 
non  potest  cognoscere  substantias  separatas  in  seipsis, 
hoc  est,  per  proprias  species  in  ipso  existentes,  sed  bene 
separatus  hoc  potest:  non  autem  quod  coniunctus  non 
possit  eas  perfecte  et  quidditative  cognoscere,  sed  bene 
separatus.  Et  si  aiiquando  inveniretur  dicere  quod  con- 
iunctus  cognoscat  illas  quantum  ad  quia  est,  non  autem 
quantum  ad  quid  est,  rehnquens  quod  separatus  cognoscat 


prainhacparag. 
n 


cies  ejfluentes  a  substantiis  superioribus,  per  inlellectum 
vero  agentem  liabebit  virtutem  ad  intelligendum.  In  anima 
enim  coniuncta  intellectus  agens  duo  facit:  nam  et  intel- 
ligibilia  in  potentia  facit  intelligibilia  in  actu ;  et  dat  in- 
tellectui  possibili  virtutem  ad  intelligendum  per  modum 
cuiusdam  luminis,  ita  quod  virtus  animae  ad  inteliigendum 
est  tam  ex  intellectu  possibili  quam  ex  intellectu  agente. 
In  anima  vero  separata  non  facit  intelligibilia  in  actu: 
cum  in  ipsa  non  sint  phantasmata,  quae  ad  facienda  in- 
telligibilia  in  actu  simul  cum  intellectu  agente  requiruntur. 
Addidit  autem  hoc  Sanctus  Thomas,  quod  anima  sepa- 
rata  intelligit  substantias  separatas  per  lumen  intellectus 
agentis,    ut    ostenderet   non    deesse   animae  virtutem  qua 


iilas  quantum  ad  quid  est:  per  cognitionem  quid  est  non  |  possit  substantias  separatas  intelligere  per  influentiam  spe- 


accipit  cognitionem  perfectam  quae  ad  ultimas  rei  diffe- 
rentias  se  extendit,  sed  cognitionem  qua  intellectus  rem 
in  seipsa  intuetur,  non  autem  in  aliquo  effectu.  Sic  enim 
videtur  ipsa  substantia  rei,  et  non  tantum  effectus  ex  quo 
devenitur  in  eius  cognitionem :  unde  dicitur  per  illam 
cognosci  quid  est,  quia  cognoscitur  substantia,  quae  signi- 
ficatur  per  quid.  Per  illam  autem  qua  cognoscitur  res  per 


cierum  ex  superiori  lumine:  cum  habeat  in  se  similitu- 
dinem  quandam  intellectualis  luminis  existentis  in  substan- 
tiis  separatis,  receptam  a  communi  causa  utrorumque, 
videlicet  a  Deo;  licet,  dum  est  corpori  coniuncta,  propter 
motus  corporeos  et  occupationes  sensibiles,  retineatur  ne 
possit  huiusmodi  superiores  influxus  recipere. 

2.   .^ttendendum    etiam,    cum    inquit  Sanctus  Thomas 


elfectum,  dicitur  cognosci  res  quantum  ad  ^M?a  est:  sicut      obligationem  ad  intelligenda  materialia  accidere  intellectui 
et   demonstratio    per   effectum    et  a  posteriori   dicitur  ab      humano  in  quantum  est  unitus  corpori,  quod  ly  accidere 


'  Qu.  LXXXtX, 

ad  3. 


*  De  Causis, 
Prop.  8;  5.  Th. 
1.  S. 


r 


*Cap.i,4:s.Th.   Aristotele,  I  Poster.*,  demonstratio  quia. 

VIII.  Sed  occurrit  dubium.  Si  enim  intellcctui  separato 
naturale  est,  inquantum  est  separatus,  ut  intelligat  per 
species  sibi  divino  lumine  influxas,  quemadmodum  inquit 
Sanctus  Thomas  Prima  Parte  *,  videtur  conveniens  ut 
sibi  tales  species  infundantur  quae  suae  virtuti  sint  pro- 
portionatae  et  quibus  perfecte  res  possit  intelligere:  nam 
et  aliis  substantiis  separatis  datae  sunt  specjes  earum  vir- 
tutibus  proportionatae.  Ergo  perfecte  et  quidditative  anima 
separata  suhstantias  alias  separatas  intelliget. 

2.  Ad  hoc  dicitur  primo  quod,  loquendo  quantum  ad 
exigentiam  naturae,  non  possunt  dari  intellectui  nostro 
separato  species  intelligibiles  quibus  perfecte  substantias 
separatas  intelligat.  Quia,  cum  formae  intelligibiles  reci- 
piantur  in  intellectu  secundum  modum  ipsius  intellectus, 
quemadmodum  universaliter  verum  est  quod  unumquodque 
recipitur  in  alio  secundum  modum  recipientis*;  et  intel- 
lectus  noster,  quantumcumque  separatus,  sit  inferioris  et 
imperfectioris  ordinis  quam  substantiae  separatae:  necesse 
est  ut  substantiae  separatae  recipiantur  in  ipso  intelligi- 
biHter  imperfecliori  modo  quam  sint  in  seipsis  naturaliter ; 
et  per  consequens  quod  intellectus  ipsas  imperfectiori 
modo  quam  sint  in  seipsis  cognoscibiles,  apprehendat. 
Unde  species  infusae  sunt  quidem  virtuti  intellectus  nostri 
proportionatae,  inquantum,  sicut  virtus  ipsius  est  ad  in- 
telligendum  substantias  separatas  imperfecte,  ita  sibi  dantur 
species  imperfecte  eas  intellectui  ipsius  repraesentantes: 
non  tamen  conveniens  est  dari  sibi  species  quibus  illas 
perfecte  intelligat,  quia  eius  naturae  non  convenit. 

Dicitur  secundo,  quod  non  est  eadem  ratio  de  intellectu 
nostro  et  de  intellectu  intelligentiarum.  Quia,  cum  omnes 
intelligentiae  sint  unius  ordinis,  unaquaeque  illarum  nata 
est  alias  perfecte  intelligere.  Ideo  dantur  eis  species  quae 
ipsis  alias  intelligentias  perfecte  repraesentent.  Intellectus 
autem  noster  est  inferioris  ordinis  ad  intelligentias,  ut 
dictum  est.  Unde  sicut,  quia  intellectus  noster  est  infe- 
rioris  ordinis  ad  substantias  separatas,  non  cognoscit  ipsas 
perfecte,  neque  recipit  species  ipsas  perfecte  repraesen- 
tantes;  ita,  quia  intelligentiae  sunt  inferioris  ordinis  ad 
Deum,  ipsum  naturali  cognitione  perfecte  non  cognoscunt, 
neque  speciem  aliquam  recipiunt  quae  ipsis  Deum  per- 
fecte  repraesentet. 
•  Ad  Hnem  cap.  IX.  Advertendum  autem,  cum  inquit  Sanctus  Thomas* 
animam  separatam  intelligere  substantias  separatas  per 
lumen  intellectus  agentis,  quod  hoc  non  est  sic  acci- 
piendum   quasi   ipsum   lumen   intellectus   agentis   per  se 

SUMMA    CONTRA    GENTIt.KS    D.    TlIOJIAK    TcM.    V.. 


non  accipitur  ut  idem  est  quod  accidentaliter  advenire: 
per  se  enim  et  naturaliter,  non  secundum  accidens,  con- 
venit  intellectui  coniuncto  obligatio  ad  intelligenda  ma- 
terialia,  sicut  sibi  naturale  est  uniri  corpori;  ut  in  multis 
locis  Sanctus  Thomas  ostendit,  et  superius  in  secundo 
libro  *  est  ostensum.  Sed  accipitur  ut  idem  est  quod 
convenire  et  congruere :  congruit  enim  et  convenit  animae 
talis  obligatio  ad  materialia  secundum  illum  statum  quo 
est  corpori  unita,  non  autem  secundum  statum  quo  est 
a  corpore  separata. 

X.  Quantum  adsecundum*,  contra  hancSanctiThomae 
determinationem  arguitur  a  quibusdam  *  dupliciter.  Primo. 
Intelligere  substantias  separatas  est  nobilissima  operatio 
animae  humanae,  ut  patet  ex  I  et  X  Ethicorum.  Et 
corpus  humanum  est  eius  propria  materia.  Ergo  per  unio- 
nem  ad  corpus  non  impeditur  a  cognitione  substantiarum 
separatarum.  -  Probatur  consequentia.  Quia  nulla  forma 
impeditur  a  sua  nobilissima  operatione  propter  unionem 
eius  ad  propriam  materiam. 

Secundo.  Generatio  unius  speciei  non  impeditur  a  cor- 
pore  nisi  quia  corpus  habet  contrariam  dispositionem 
dispositioni  requisitae  ad  eius  generationem.  Sed  corpus 
humanum  nuUam  habet  dispositionem  contrariam  dispo- 
sitioni  quam  exigit  receptio  specierum  intelligibilium  ex 
superiori  inftuentia.  Ergo  per  unionem  ad  corpus  non 
impeditur  talium  specierum  receptio.  Ergo  neque  impeditur 
cognitio  substantiarum  separatarum  per  talem  unionem. 

Confirmatur.  Bonum  simpliciter  alicuius  naturae  non 
impeditur  propter  bonu/n  simpliciter  eiusdem  naturae. 
Intelligere  autem  substantias  separalas  est  bonum  simpli- 
citer  naturae  humanae.  Et  unio  ipsius  ad  corpus  est  etiam 
eius  bonum  simpliciter.  Ergo  etc. 

XI.  Ad  haec  dicitur  primo  quod,  si  arguens  intendat 
arguere  de  cognitione  perfecta  et  quidditativa,  negatur 
quod  intelligere  substantias  separatas  hoc  modo  sit  summa 
perfectio  animae  humanae,  et  quod  sit  eius  perfectio  sim- 
phciter.  Immo  nulla  est  eius  perfectio:  cum,  ut  dictum 
est  superius  *,  eas  quidditative  cognoscere  sit  sibi  impos- 
sibile,  naturaliter  loquendo. 

Similiter  conceditur  quod  ab  illa  cognitione  non  im- 
peditur  per  unionem  ad  corpus:  non  enim  dicitur  res 
impediri    nisi    ab   eo  quod  potest  sibi  convenire. 

2.  Si  autem  intendat  concludere  quod  intellectus  con- 
iunctus  ita  potest  suhstantias  separatas  per  proprias  spe- 
cies  intueri  sicut  separatus:  tunc  ad  primam  dicitur  primo, 
quod  Philosophus  non  loquitur  de  ea  cognitione  substan- 

16 


Cap.  Lxvm. 


*  Cf.   num.   VII, 

init. 

"    Vide  Jandu- 

num,    loc.    cit., 

f.  iOl. 


Num.  VII,  2. 


122 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XLV,  XLVI. 


'  Al.  q.  uiiica,  a. 
1,  17. 


*  Vid. 
cit. 


tiarum  separatarum  quae  habetur  per  earum  species,  sed 
de  ea  quae  ex  sensibilibus  acquiritur.  Et  de  hac  conce- 
ditur  quod  non  impeditur  inteilectus  ex  unione  ad  corpus : 
immo  per  talem  unionem  iuvatur. 

Dicitur  secundo  quod,  licet  intelligere  substantias  se- 
paratas  per  species  infusas  sit  nobilissima  animae  humanae 
operatio,  inquantum  intelligere  per  conversionem  ad  su- 
periora,  ut  inquit  Sanctus  Thomas  Prima  Parte,  lxxxix,  1, 
est  nobilius  quam  intelligere  per  conversionem  ad  phan- 
tasmata;  et  etiam  inquantum  est  clarior  notitia  quae  de 
nobilissimis  rebus  haberi  ab  anima  humana  possit:  non 
tamen  ista  cognitio  est  naturalis  animae  simpliciter,  sed 
tantum  inquantum  habet  esse  separatum,  ut  dicitur  in 
Qu.  de  Anima,  q.  i,  ad  7 ;  et  q.  xvii,  ad  2  *;  et  Prima  Parte, 
loco  allegato.  Ideo  negatur  consequentia. 

Ad  cuius  probationem  dicitur  quod,  licet  nulla  forma 
impediatur  a  sua  nobilissima  operatione  naturali  per 
unionem  ad  propriam  materiam,  per  talem  tamen  unionem 
impediri  potest  a  sua  nobilissima  operatione  quae  est  ei 
praeter  naturam,  cuiusmodi  est  dicta  operatio.  Nec  in- 
conveniens  est  ut  forma  uniatur  materiae  licet  impe- 
diatur  ab  aliqua  nobili  cognitione  sibi  convenienti  praeter 
naturam,  quando  ex  taH  unione  de  aliis  rebus  perfectiorem 
et  distinctiorem  cognitionem  acquirit  quam  si  non  esset 
unita.  Sic  autem  est  in  anima  humana.  Nam,  ut  declarat 
I  p.  loe.  Sanctus  Thomas  locis  praeallegatis*,  si  anima  non  acciperet 
cognitioneni  a  sensibilibus  via  sensuum,  sed  intelligeret 
per  species  intelligentiis  separatis  proportionatas,  haberet 
de    rebus  confusam  tantum  et  imperfectam  cognitionem. 

?.  Ad  secundam,  negatur  maior.  Quia  potest  impediri 
ex  corpore  receptio  alicuius  formae  intelligibilis  in  anima, 
non  propter  contrarietatem  dispositionis  corporis  ad  dispo- 


sitionem  quam  illa  forma  requirit,  sed  quia  ex  unione  ad 
corpus  anima  habet  naturalem  ordinem  ad  res  materiales 
et  phantasmata,  ut  nihil  possit  nisi  ex  sensibilibus  et 
phantasmatibus  inteUigere.  Modus  enim  operandi  unius- 
cuiusque  sequitur  eius  modum  essendi,  cum  unumquod- 
que  operetur  secundum  quod  est  in  actu,  ut  in  superio- 
ribus  *  est  ostensum. 

Posset  etiam  negari  minor.  Intclligere  enim  per  con- 
versionem  ad  superiora  requirit  separationcm  a  materia; 
cuius  signum  est  quod  dormientibus  et  alienatis  a  sensibus 
quaedam  revelationes  fiunt  quae  sensu  utentibus  non 
eveniunt.  Corpus  autem  est  quoddam  materiale,  et  animam 
ad  quandam  aliquo  modo  materiahtatem  trahit. 

4.  Ad  confirmationem,  negatur  quod  intelligere  substan- 
tias  separatas  illo  modo  sit  animae  bonum  simpliciter: 
sed  est  bonum  animae  secundum  quod  habet  esse  sepa- 
ratum.  Quod  quidem  esse  separatum,  ut  diciturPrimaParte, 
quaestione  adducta,  non  est  animae  naturale,  sed  praeter 
naturam, 

XII.  Possent  adduci  et  argumeiita  Scoti,  in  I  Sent., 
d.  III,  q.  1,  quibus  ostendit  nos  in  hac  vita  posse  substan- 
tias  separatas  quantum  ad  quid  est  cognoscere :  sed  quia 
concedit  non  posse  substantias  separatas  a  nobis  perfecte 
cognosci  in  hac  vita,  licet  aliquem  de  ipsis  proprium  et 
suhstantialem  conceptum  habere  possimus;  et  hoc  idem 
tenet  Sanctus  Thomas,  et  differentia  tantum  est  in  verbis, 
quia  illa  cognitio  apud  Scotum  vocatur  cognitio  quid, 
quamvis  sit  imperfecta,  apud  Sanctum  Thomam  vero  vo- 
catur  magis  cognitio  quia  esf,  ideo  non  est  opus  eius 
argumenta  solvere. 

Aha  quae  circa  hanc  materiam  difi&cultatem  in  doctrina 
SanctiThomae  aiferre  possent,vide  superius  libro  secundo*. 


•  Vid.  loc.  cita- 
lum  iiifra. 


--"N/fSi^Il^V^— 


*  VidcCominent. 
cap.  xcviii,  n.  III, 

IV. 


CAPITULUM  QUADRAGESIMUM  SEXTUM 

A    48  V    b  25. 
Membrana  resecta  fragmentum  tituli  relinquitur:  -am  per  seipsam. 

QUOD  ANIMA  IN  HAC  VITA  NON  INTELLIGIT  SEIPSAM  PER  SEIPSAM. 


HDETUR  autem  difficultas  quaedam  contra 
praedictaafferri  ex  quibusdamAugustini 
verbis,  quae  diligenter  pertractanda  sunt. 
cap.  III.  (c-ia>/eari7  Dicit  enim  in  nono  de  Trinitate  libro  '*' : 
Mens,  sictit  corporeariim  reriim  notilias  per  sensus 
corporis  colligit,  sic  incorporearum  reriim  per  se- 
metipsam.  Ergo  et  seipsam  per  seipsam  novit: 
quoniam  est  incorporea.  Ex  his  enim  verbis  vi- 
detur  quod  mens  nostra  se  per  seipsam  intelligat, 
et  intelligendo  se,  intelligat  substantias  separatas :  : 
quod  est  contra  prae-ostensa.  Inquirere  ergo 
oportet  quomodo  anima  nostra  per  seipsam  in- 
telligat  se. 

Impossibile  est  autem  dici  quod  per  seipsam 
intelligat  de  se  quid  est.  Per  hoc  enim  fit  po- 
tentia  cognoscitiva  actu  cognoscens,  quod  est  in 
ea  id  quo  cognoscitur.  Et  si  quidem  sit  in  ea 
in  potentia,  cognoscit  in  potentia;  si  autem  in 
actu,  cognoscit  actu;  si  autem  medio  modo,  co- 
gnoscit  habitu.  Ipsa  autem  anima  semper  sibi 
adest  actu,  et  nunquam  in  potentia  vel  in  habitu 


tantum.  Si  igitur  per  seipsam  anima  seipsam 
cognoscit  quid  est,  semper  actu  intelliget  de  se 
quid  est.  Quod  patet  esse  ialsum. 

Adhuc.  Si  anima  per  seipsam  cognoscit  de  se 
quid  est;  omnis  autem  homo  arfimam  habet: 
omnis  igitur  homo  cognoscit  de  anima  quid  est. 
Quod  patet  esse  falsum. 

Amplius.  Cognitio  quae  fit  per  aliquid  natu- 
raliter  nobis  inditum,  est  naturalis:  sicut  principia 
indemonstrabilia,  quae  cognoscuntur  per  lumen 
intellectus  agentis.  Si  igitur  nos  de  anima  scimus 
quid  est  per  ipsam  animam,  hoc  erit  naturaliter 
notum.  In  his  autem  quae  sunt  naturaliter  nota, 
nullus  potest  errare:  in  cognitione  enim  princi- 
piorum  indemonstrabilium  nullus  errat.  Nullus 
igitur  erraret  circa  animam  quid  est,  si  hoc  anima 
per  seipsam  cognosceret.  Quod  patet  esse  falsum : 
cum  multi  opinafi  sint  animam  esse  hoc  vel  illud 
corpus,  et  aliqui  numerum,  vel  harmoniam  *. 
>  Non  igitur  anima  per  seipsam  cognoscit  de  se 
quid  est. 


4  libro  EG;  o  a,  om  DWXsHt,  quod  cd;  NZP  legunt:  in  XI  (IX  P)  libro  de  Trinitate  quod,  idem  sine  quod  Y, 
ipsam  pr.  loco  D,  alt.  b,  utroque  NZ.         8  est  A  solus;  ipsa  est.         11   praeostensa  sG;  prae  EG,  praedi cta  Cf/eri. 
in  eo.         19  actu  alt.  loco  A  solus;  in  actu.         20  habitu]  in  habitu  P.         sibi  hic  b;  post  adest. 

1  per  seipsam]  per  seipsum  BCK ;  sequens  seipsam  om  aDWXYZ.         2  de  se  om  N.         9  naturalis  DsEP;  naturaliter. 
<m  E,  post  nota  ceteri. 


•  Cf.  lib.  II,  cap. 
Lxiii  sqq. 


7    seipsam]  semet- 
16  in  ea  DYsEWPc; 

:  3  sunt  hic  sE ; 


I 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XLVI.  izS 

Arrvplius.  In  quolibet  ordine,  qiiod  est  per  se     actu    intelligens.    Unde   et  Aristoteles,  in    III    de 
est  prius   eo    qitod   est   per   aliiid,   et  principium     Anima*,  ex  ipso  intelligere  demonstrat  naturam  -cap.  iv;  s.Th. 

*  .^'"Vb''-'r"  ' '  ^"'^  *•  Qi^od  ergo  est  per  se   notum,   est   prius     inteliectus  possibilis,   scilicet  quod   sit*  immixtus   '  ^  '^''' 

notum  omnibus  quae    per   aliud    cognoscuntur,     et  incorruptibilis,  ut  ex  praemissis  *  patet.  "Ub.n.cap.  ux 

et  principium  cognoscendi  ea:  sicut  primae  pro-  ;  Sic  igitur,  secundum  intentionem  Augustini,  *''' 
positiones  conclusionibus.  Si  igitur  anima  per  mens  nostra  per  seipsam  novit  seipsam  inquan- 
seipsam  de  se  cognoscit  quid  est,  hoc  erit  per  se  tum  de  se  cognoscit  quod  est.  Ex  hoc  enim  ipso 
notum,  et  per  consequens  primo  notum  et  prin-  quod  percipit  se  agere,  percipit  se  esse ;  agit 
cipium  cognoscendi  alia.  Hoc  autem  patet  esse  autem  per  seipsam;  unde  per  seipsam  de  se 
falsum:  nam  quid  est  anima  non  supponitur  in  lo  cognoscit  quod  est. 

scientia    quasi    notum,    sed    proponitur   ex    aliis         Sic  ergo  et  de  substantiis  separatis  anima,  co- 

quaerendum.    Non    igitur   anima   de    seipsa  co-     gnoscendo    seipsam,    cognoscit    quia   sunt:   non 

gnoscit  quid  est  per  seipsam.  autem    quid  sunt,    quod    est   earum   substantias 

Patet   autem    quod    nec   ipse  Augustinus  hoc     intelligere.    Cum    enim   de    substantiis   separatis 

•  cap.  K.         voluit.  Dicit  enim   in    X  libro    de  Trin.  *,  quod  ■;  hoc  quod  sint  intellectuales  quaedam  substantiae 

anima,  cum  sui  notitiam  quaerit,  non  i>elut  absen-  cognoscamus,  vel  per  demonstrationem  vel  per 
tem  se  quaerit  cernere,  sed  praesentem  se  curat  fidem,  neutro  modo  hanc  cognitionem  accipere 
discernere:  non  ut  cognoscat  se,  quasi  non  norit;  possemus  nisi  hoc  ipsum  quod  est  esse  intel- 
sed  ut  dignoscat  ab  eo  quod  alterum  novit.  Ex  lectuale,  anima  nostra  ex  seipsa  cognosceret. 
quo  dat  inteliigere  quod  anima  per  se  cognoscit «  Unde  et  scientia  de  intellectu  animae  oportet 
seipsam  quasi  praesentem,  non  quasi  ab  aliis  uti  ut  principio  ad  omnia  quae  de  substantiis 
distinctam.  Unde  et  in  hoc  dicit  aliquos  errasse,  separatis  cognoscimus. 
quod  animam  non  distinxerunt  ab  illis  quae  sunt         Non  autem  oportet  quod,  si  per  scientias  specu- 

*"''^'"p-  *'  ab  ipsa  diversa*.  Per  hoc  autem  quod  scitur  de  lativas  possumus  pervenire  ad  sciendum  de  anima 
re  quid  est,  scitur  res  prout  est  ab  aliis  distincta :  =s  quid  est,  quod  possimus  ad  sciendum  quod  quid  est 
unde  et  definitio,  quae  significat  quid  est  res,  de  substantiis  separatis  per  huiusmodi  scientias 
distinguit  definitum  ab  omnibus  aliis.  Non  igitur  pervenire:  nam  intelligere  nostrum,  per  quod  per- 
voluit  Augustinus  quod  anima  de  se  cognoscat  venimus  ad  sciendum  de  anima  nostra  quid  est, 
quid  est  per  seipsam.  multum  est  remotum  ab  intelligentia  sul^stantiae 

Sed  nec  Aristoteles  hoc  voluit.  Dicit  enim  in  ;o  separatae.  Potest  tamen  per  hoc  quod  scitur  de 

;^cap.  IV,  12:  s.  ][[  ^g  Anima*,  quod  intellectus  possibilis  intelligit  anima  nostra  quid  est,  perveniri  ad  sciendum  ali- 
se  sicut  alia.  Intelligit  enim  se  per  speciem  in-  quod  genus  remotum  substantiarum  separatarum: 
telligibilem,  qua  fit  actu  in  genere  intelligibiiium.  quod  non  est  earum  substanUas  intelligere. 
In  se  enim  consideratus,  est  solum  in  potentia  Sicut  autem  de  anima  scimus  quia  est  per 
ad  esse  intelligibile :  nihil  autem  cognoscitur  se- js  seipsam,  inquantum  eius  actus  percipimus;  quid 
cundum  quod  est  in  potentia,  sed  secundum  autem  sit,  inquirimus  ex  acfibus  et  obiecfis  per 
quod  est  actu.  Unde  substantiae  separatae,  qua-  principia  scientiarum  speculativarum:  ita  etiam 
rum  substantiae  sunt  ut  aliquid  actu  ens  in  ge-  de  his  quae  sunt  in  anima  nostra,  scilicet  po- 
nere  intelligibilium,  de  se  intelligunt  quid  sunt  tentiis  et  habitibus,  scimus  quidem  quia  sunt, 
per  suas  substantias:  intellectus  vero  possibilis  i"  inquantum  actus  percipimus;  quid  vero  sint,  ex 
noster  per  speciem  intelligibilem,   per   quam  fit     ipsorum  actuum  qualitate  invenimus. 


12  quaerendum  \  soltis;  inquirendum.  21  non  quasl  EGX6P;  quasi  aX)V^\cd,  et  N,  om  Z.  22  aliquos  errasse  A  soliis;  alios  fali- 
quos  N)  errare.  24    Per  hoc  EGXbPc;  Hoc.  20    prout  e.st  DEGXVP;   quid  est  prout  cst,  Iii  A  prout  est  scribitur  supra  marginem; 

prius  idipsum,  ut  videtur,  scriptum  erat  iiiter  liiieas  supra  res  ab  aliis;  illam  scripturam  interlinearem  transcriptor  quid  est  interpretatur. 
3o  Sed  nec  DXt;  sed  EG,  Nec  cetcri. 

b  SicJ  si  ZP,  sicut  Y.  18  posscraus]  possumus  GNZcrf,  possimus  E.  esse  EGdc;  om.  27  pervenire  DsGY;  om  Y,  devenirc  ceteri. 
40  veroj  autem  NZ.         sintj  sit  A  casu,  ct  aGX*,  scit  D. 

Comnaentaria  Fen-ai^iensis 

Qui.\  contra  praedictam  determinationem  videntur  esse  ;  anima  nostra  possit  per  seipsam  de  se  intelligere  quid  est: 
quaedam  Augustini  verba,  ideo  Sanctus  Thomas,  ut  j  hoc  est,  quod  ipsamet  sit  principium  quo  se  quantum  ad 
ostendat  Augustinum  contra  hanc  veritatem  non  sentire,  |  ^t/i^  ei7  intelligat,  eo  modo  quo  species  intelligibilis  hominis 
eius  verba  e.xaminat,  ostenditque  illa  nuUatenus  suae  sen-  :  est  principium  quo  devenitur  in  cognitionem  quidditatis 
•  Ct.  Comment.   tentiae  repugnare  *.  et  essentiae  hominis.  Ostenditque  et  quod  hoc  est  impossi- 

Verba  Augustini,  in   IX    de  'Jrin.,    haec    sunt:   Alens,  \  bile;  et  quod  est  contra  mentem  Augustini  et  Aristotelis  *.   ■Num.  iv,  j. 
sicut   corporearum    rerum    notitias  per  sensus  corporis  \        Arguit  autem  primo  *.  Si  hoc  esset,  semper  anima  in-  •  cf.  nnm.  iv. 
colligit,  sic  incorporearum  rerum  per  semetipsam.  Ergo  '  telligeret  de  se  quid  est:  Hoc  patet  talsum  esse.  Ergo.  - 
et  seipsam  per    seipsam    novit:  quoniam  est  incorporea.      Probatur  sequela.  Quia,  cum  potentia  cognoscitiva  sit  actu 
E.\    quibus    verbis    videtur    velle    Augustinus    quod   mens  ■  cognoscens    per  hoc  quod  cognitum  *  est  in  ipsa,   si  est  •  Videtexi.  Sed 
seipsam  per  seipsam  intelligat;    et,  intelligendo  se,  intel-  ;  in  ea  in  potentia,  cognoscit  in  potentia;  si    in  actu,  co-   f.^ijlueilect^um 
ligat   substantias    separatas;  et    per    consequens    quod    in  j  gnoscit    in    actu;  si    medio    modo,  cognoscit   in    habitu.   '•"p  'f^  i"»  '"■ 
hac  vita  possimus  cognoscere  substantias  separatas.  Quod  |  Ipsa  autem  anima  semper   adest   sibi    actu,  et    nunquam 

in  potentia  vel  in  habitu  tantum. 

II.  Videtur  autem  quod  ratio  haec  non  concludat.  Immo 
eam   solvit   Sanctus   Thomas   in    Qu.   Verit.,   q.  x,  a.  8, 


cap.  praec,  inii. 


est  contra  praedicta. 

I.  Ad  istam  auctoritatem  Augustini  dicit  duo  Sanctus 
Cf.  nura.  VI.      Thomas  *.  Primum  est,  quod    non    est    mens  eius  quod 


r 


124 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XLVl. 


ad  1 1 ,  inquiens  quod,  sicut  non  oportet  iit  semper  in- 
telligatur  actu  illud  citius  notitia  liabitualiter  habetur 
per  intentiones  in  intellectu  existentes,  ita  non  oportet 
quod  tnens  semper  actualiter  intelligatur,  cuius  notitia 
inest  nobis  habitualiter  per  hoc  quod  ipsa  eius  essentia 
intellectui  nostro  est  praesens.  Ex  quibus  patet  illam 
conditionalem,  et  assumptum  ad  eius  probationem,  sci- 
licet  quod  anima  nunquam  adsit  sibi  in  habitu  tantum, 
falsam  esse. 

III.  Ad  huius  evidentiam,  considerandum  est  quod,  cum 
ad  hoc  ut  aliquid  intelligatur  duo  requirantur,  scilicet 
quod  sit  intellectum  in  actu,  et  quod  fiat  unum  cum 
intelligente,  quanto  magis  intellectum  in  actu  fuerit  unum 
cum  intelligente,  tanto  magis  habet  ut  a  tali  intellectu 
intelligatur.  Ideo,  si  fuerit  unum  cum  ipso  non  totaliter 
in  actu,  sed  partim  in  potentia  et  partim  in    actu,  intel- 


■  Vid.  n.  II 
'  Num.  VI. 

■  Cf.  num.  I,  Ar- 
^uit. 


Circa  istam  propositionem,  Cognitio  quae  Jit  per  aliquid 
naturaliter  nobis  inditum,  est  naturalis,  advertendum 
quod  cognitio  potest  dici  naturalis  dupliciter.  Uno  modo, 
ut  distinguitur  contra  supernaturaliter  habitam,  sive  contra 
acceptam  a  superiori  lumine  quam  sit  lumen  intellectus 
agentis.  Et  sic  omnis  cognitio  a  nobis  virtute  principii 
naturalis  quomodocumque,  sive,  inquarn,  immediate  sive 
mediate  acquisita,  dicitur  naturalis.  Hoc  modo  non  ac- 
cipitur  hic.  -  AUo  modo,  ut  distinguitur  contra  cogni- 
tionem  per  studium  et  exercitium  acquisitam:  et  sic  dicitur 
cognitio  naturalis  iila  quae  statim  et  absque  inquisitione 
aliqua  in  intellectu  causatur.  Et  hoc  modo  accipitur  hic. 
Nam  talis  per  principium  aliquod  naturale  immediate, 
idest  nulla  mediante  cognitione,  causatur  in  nobis :  sicut 
primorum  principiorum  cognitio  immediate  a  lumine  in- 
tellectus  agentis  causatur;  non  quidem  actualis,  sed  habi- 


lieitur,  ut  inquit  Sanctus  Thomas,  non  in  actu  perfecto,  |  tualis,  quia,  ut    supcrius  *  de    mente  Sancti  Thomae    est  '  Lib.  ii.  cap. 


sed  partim  in  actu  et  partim  in  potentia,  quod  est  habi- 
tualiter  intelligi.  Si  autem  sit  unum  cum  ipso  perfecte  in 
actu,  perfecte  et  secundum  actualem  considerationem  in- 
telligitur. 

Aliter  autem  contingit  intelligibile  esse  unum  cum  in- 
telligente  cum  idem  intelligit  seipsum  per  seipsum  imme- 
diate :  et  aliter  cum  intelligit  aliud  a  se.  Cum  enim  aliquod 
intellectum  in  actu  intelligit  se  per  seipsiim,  ita  quod 
sola  praesentialitas  sui  est  sibi  ratio  quod  a  seipso  co- 
gnoscatur,  intelligens  et  intellectum  sunt  omnino  unum: 
quia  essentia  intelligentis,  et  id  quo  intelligit,  sunt  omnino 
eadem  res.  Cum  autem  intelligens  intelligit  aliquid  aHud 
a  se,  non  sunt  omnino  unum  et  idem  intelligens  et  in- 
tellectum,  sive  id  quo  intelligit,  sed  sunt  unum  per 
quandam  unionem:  inquantum  videlicet  intellectum  unitur 
intelligenti  aut  per  suam  substantiam,  aut  per  speciem 
intelligibilem.  Unam  autem  et  eandem  rem  numero  non 
contingit  esse  magis  et  minus,  sive  perfectius  et  imper- 
fectius,  eandem  sibi  ipsi,  sed  semper  est  eadem  sibi  realiter 
perfecto  modo.  Sed  bene  unum  et  idem  contingit  per- 
fectius  et  minus  perfecte  alteri  uniri.  Ideo,  si  perfecta 
identitas  est  ratio  quod  aliquid  seipsum  cognoscat  quid- 
ditative,  oportet  quod  illud  seipsum  semper  quidditative 
cognoscat:  cum  nunquam  tale  intellectum  sit  idem  cum 
intelhgente  imperfecto  modo,  sed  semper  sit  iili  perfecto 
modo  idem.  Non  autem,  si  unio  perfecta  intellecti  cum 
intelligente  est  jausa  quod  aliquid  actu  intelligatur,  oportet 
quod  semper  intelligatur  actu  :  quia  non  semper  eius  est 
perfecta  unio  cum  intelligente,  sed  aliquando  imperfecta. 

Ex  his  patet  processum  Sancti  Thomae  efficacem  esse. 
Quia  enim  anima  sihi  semper  adest  per  identitatem;  et 
nunquam  in  potentia  vel  in  habitu  tantum,  quod  est  esse 
aliquo  modo  unum,  aliquo  modo  non  unum :  si  intelli- 
genti  praesentialitas  et  identitas  ad  seipsam  est  sibi  ratio 
quod  seipsam  quidditative  intelligat,  sequitur  quod  seipsam 
semper  intelligat,  propter  perfectam  unionem  et  praesen- 
tiam  ad  seipsam,  quae  semper  illi  adest.  Unde  responsio 
ad  rationem  Sancti  Thomae  nulla  est.  Nec  est  simile  de 
co  quod  cognoscitur  per  intentionem  suam  existentem 
in  intellectu,  et  de  anima  se  per  seipsam  cognoscente, 
ut  ostensum  est.  Quia  tale  intelligibile  non  est  semper 
unitum  intellectui  perfecto  modo,  sicut  anima  sibi  ipsi : 
sed  aliquando  imperfecto  modo.  Idcirco  aliquando  co- 
gnoscitur  actu,  aliquando  vero  habitu  tantum.  -  Quid 
autem  intendat  Sanctus  Thomas  in  illa  responsione  *,  di- 
cetur  in  conclusione  secunda  *. 


ostensum,  mtellectus  agens  non  est  ipse    habitus    primo-   „.  i,  3. 
rum  principiorum,  sed  est  eius  causa,  illuminando  phan- 
tasmata  quae  ex  sensibus  accipiuntur. 

Quarto.  Si  illud  est,  erit  per  se  notum  quid  est  anima. 
Ergo  erit  primo  notum,  et  principium  cognoscendi  alia. 
Hoc  est  falsum :  cum  non  supponatur  in  scientia  quasi 
notum  quid  est  anima,  sed  proponatur  inquirendum. 
Ergo  etc.  -  Patet  prima  consequentia.  Quia  per  ipsammet 
animam  erit  notum.  -  Secunda  vero  probatur.  Quia  in 
quolibet  ordine  quod  est  per  se,  est  prius  eo  quod  est 
per  aliud,  et  principium  eius. 

2.  Quinto*.  Ostenditur  et  hoc  esse  de  mente  Augustini,  '  Cf.  num.  i. 
auctoritate  ipsius  in  X  de  Trin.,  ubi  vult  quod  anima 
cognoscit  quidem  seipsam  quasi  praesentem,  non  tamen 
quasi  ab  aliis  distinctam,  quod  esset  cognoscere  ipsam 
quid  est.  Nam  scitur  de  re  quid  est  quando  scitur  prout 
est  ab  aliis  distincta. 

Ex  hoc  etiam  patet  quod  in  verbis  in  principio  capi- 
tuli  adductis,  non  voluit  Augustinus  quod  anima  co- 
gnoscat  de  se  quid  est  per  seipsam. 

Sexto  arguitur  auctoritate  Aristotelis.  Intellectiis  pos- 
sibilis  intelligit  se  sicut  alia:  ut  dicitur  III  de  Anima, 
text.   16*.  Ergo  non  per  seipsum.  •  ai.  text.  15. 

Ad  evidentiam  antecedentis,  notat  Sanctus  Thomas 
quod  aliter  loquendum  est  de  intellectu  nostro,  et  aliter 
de  substantiis  separatis.  Intellectus  enim  noster,  in  se  con- 
sideratus,  est  solum  in  potentia  ad  csse  intelligibile ;  nihil 
autem  cognoscitur  secundum  quod  est  in  potentia,  sed 
secundum  quod  est  in  actu;  ideo  se  intelligit  non  per 
seipsum,  sed  per  speciem  intelligibilem,  qua  fit  in  actu 
in  genere  intelligibilium  et  actu  intelligens.  Substantiae 
autem  separatac,  quia  sunt  aliquid  actu  in  genere  intel- 
ligibilium.  de  se  intelligunt  quid  sunt  per  suas  substantias. 

Quomodo  anima  intellectiva  -  pro  eodem  enim  hic  acci- 
pitur  anima  inteUectiva,  et  intellectus  possibilis,  et  mens : 
quia  consideratur  ipsa  anima  ut  virtutem  intelligendi  habet  - 
sit  pura  potentia  in  genere  intelligibilium,  et  constituitur 
in    actu    per    speciem    intelligibilem,  ostensum    est  in  se- 

Cundo    libro  *.  '  Cap.  lxxvh. 

V.  Unum  tantum  occurrit  dubium,  quod  in  illo  loco 
tactum  non  fuit.  Nam  multoties,  de  mente  Aristotelis 
III  de  Anima*,  dictum  est  quod  anima  intellectiva,  vir-  "Cap.  v. 
tute  intellectus  agentis,  facit  res  materiales  actu  intelligi- 
biles,  quae  prius  erant  intelligibiles  in  potentia.  Hoc  enim 
falsum  videtur.  Nam  non  potest  facerc  intelligibilia  in  actu 
nisi    quod   est    actu   intelligibile:    sicut  non  potest  facere 


IV.  Secundo  *.  Hoc  dato,  omnes  homines  cognoscerent  j  actu    calidum    quod   non   est   actu  calidum.  Ergo   anima 


de  anima   quid    est:  cum    omnes   habeant   animam.  Hoc 
est  falsum.  Ergo  etc. 

Tertio.  Sequitur  quod  quid  sit  anima,  erit  naturaliter 
notum.  Ergo  nuUus  circa  animam  quid  est,  erraret.  Hoc 
est  falsum:  ut  constat  ex  variis  opinionibus  de  natura 
animae.  Ergo  etc.  -  Probatur  prima  consequentia.  Quia 
cognitio  quae  fit  per  aliquid  naturaliter  nobis  inditum, 
est  naturalis :  ut  patet  de  primis  principiis,  quae  co- 
gnoscuntur  per  lumen  intellectus  agentis.  -  Secunda 
quoque  probatur.  Quia  in  iis  quae  naturaliter  nota  sunt, 
nullus  errare  potest:  ut  etiam  circa  prima  principia  patet. 


intellectiva  est  in    genere   intelligibilium,  non   sicut  pura 
potentia,  scd  sicut  existens  in  actu. 

2.  Respondetur  quod  dupliciter  aliquid  potest  dici  in- 
telligibile  in  actu  in  ratione  obiecti:  uno  modo,  quia  est 
ex  natura  sua  actu  intelligibile,  sive  ex  natura  suae  speciei 
habet  ut  possit  primo  movere  aut  terminare  intellectum ; 
alio  modo,  quia  non  est  ex  natura  suae  speciei  actu  in- 
telligibile,  sed  ex  alio  sibi  accidentaliter  advenit.  Quod 
facit  aliquod  intelligibilc  in  actu  primo  modo,  oportet  esse 
ut  sit  intellcctum  in  actu  secundum  se:  sicut  Deus,  qui 
intelligcntias  producit,  est  secundum    se    maxime    intelli- 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XLVI. 


125 


■  gibilis.  Sed  hoc  modo  intellectus  agens  non  facit  intelligi- 
bilia  in  actu:  non  enim  producit  res  materiales  per  se 
subsistentes  e.\tra  materiam  individualem.  -  Quod  autem 
facit  aliquod  inteliigibile  in  actu  secundo  modo,  non 
oportet  ut  sit  secundum  se  actu  intellectum,  sed  sufficit 
quod  sit  aliquid  de  genere  intelligibilium  et  substantiarum 
intellectivarum,  natum  acquirere  perfectionem  suam  ab 
alio.  Hoc  autem  modo  anima  intellectiva  per  intellectum 
agentem  facit  intelligibilia  in  actu:  inquantum  res  quae 
in  seipsis  materiales  sunt,  facit  immateriales,  non  quidem 
in  seipsis  et  extra  intellectum,  sed  in  intellectu  possibili, 
ex  qua  immaterialitate  habent  ut  sint  actu  intelligibiles. 
Ideo  anima  intellectiva,  ut  factiva  talium  intelligibilium, 
est  quidem  actu  intelligibilis  sicut  id  quo  aliquid  est  in- 
telligibile  in  actu:  non  autem  sicut  id  quod  ex  se  natum 
est  intelligi.  Unde  Sanctus  Thomas  in  QQ.  Verit.,  q.  x, 
a.  8,  in  resp.  ad  lo  secundo  loco  solutorum,  ait  quod 
lumen  intellectus  agentis  per  seipsum  a  nobis  intelligitur 
inquantuin  est  ratio  specierum  intelligibilium,  Jaciens  eas 
intelligibiles  actu :  sicut  lux  corporalis  videtur  inquantum 
'  Art.  1.  est   ratio   visibilitatis   visibilium.    Et    Prima,   q.  i.xxxvii  *, 

inquit  quod  lumen  intellectus  agentis  est   actus  ipsorum 
intelligibilium. 

3.  Si  autem  instetur  quod  tunc  res  materialis,  intelli- 
gibilis  facta,  perfectius  erit  in  genere  intelligibilium  quam 
anima  intellectiva :  quia  et  erit  de  genere  intelligibilium, 
et  in  illo  genere  se  habebit  sicut  actus,  sive  sicut  ens  in 
actu :  -  dicitur  quod  non  est  inconveniens  rem  materialem, 
ut  abstractam,  esse  secundum  quid  perfectiori  modo  in 
genere  intelligibilium  quam  anima  secundum  participa- 
tionem  quandam  ab  alio  acceptam,  non  autem  per  suam 
essentiam.  Simpliciter  tamen  anima  intellectiva  habet  esse 
perfectius  in  illo  genere.  Quia  ipsa,  licet  infimum  locum 
teneat  inter  substantias  intellectuales,  est  tamen  per  se 
in  illo  genere  uti  substantia  per  se  subsistens  et  intel- 
lectiva:  et  etiam  ut  intelligibilis  actu  ut  quo  aliud  est  actu 
intelligibile.  Natura  autem  materialis  non  est  in  illo  genere 
ut  substantia  per  se  subsistens,  nec  ut  natura  intellectiva : 
sed  per  esse  accidentale  quod  habet  in  intellectu,  secundum 
quod  est  virtute  intellectus  agentis  immaterialis  effecta. 
•  Cf.num.i,  init.  VI.  Secundum  quod  inquit  Sanctus  Thomas*,  est  quod 
intentio  beati  Augustini  est  mentem  seipsam  cognoscere 
per  seipsam  inquantum  de  se  cognoscit  quod  est,  id  est, 
inquantum  cognoscit  se  esse:  et  sic  cognoscendo  seipsam, 
cognoscit  de  substantiis  separatis  quia  sunt,  non  autem 
quid  sunt.  Nisi  enim  ex  seipsa  anima  cognosceret  hoc 
ipsum  quod  est  intellectuale,  nequaquam  cognosceremus, 
sive  per  demonstrationem  sive  per  fidem,  aliquas  substan- 
tias  intellectuales  esse.  Cuius  signum  est  quod  scientia 
de  intellectu  animae  oportet  uti  tanquam  principio  ad 
omnia  quae  de  substantiis  separatis  cognoscimus. 

Probat  autem  Sanctus  Thomas  quod  anima  se  esse 
per  seipsam  cogncscat,  sic.  Anima,  ex  eo  quod  percipit 
se  agere,  percipit  se  esse.  Sed  agit  per  seipsam.  Ergo 
et  se  esse  per  seipsam  cognoscit. 

2.  Sed  quia  posset  aliquis  instare:  Licet  anima  per 
seipsam  non  cognoscat  de  se  quid  est,  sed  tantum  quia 
est,  per  scientias  tamen  speculativas  potest  devenire  ad 
hoc  ut  cognoscat  de  se  quid  est.  Ergo,  quamvis  per 
cognitionem  qua  anima  cognoscit  se  esse,  non  deveniamus 
ad  cognitionem  substantiarum  separatarum  nisi  quia  sunt, 
per  scientias  tamen  speculativas  ad  illam  pervenire  pote- 
rimus :  -  respondet  Sanctus  Thomas  quod  non  est  eadem 
ratio.  Quia  intelligere  nostrum,  per  quod  devenimus  ad 
cognoscendum  quid  est  anima,  est  multum  remotum  ab 
intelligentia  substantiae  separatae,  idest,  ab  ipso  intelli- 
gere  qui  est  actus. 

Addit  autem  quod  tamen,  cognoscendo  quid  est  anima, 
potest  perveniri  ad  sciendum  aliquod  genus  remotum 
substantiarum  separatarum. 
Cf.  nuin.  XIII.  Infert  postrkmo  ex  dictis  hoc  corollarium*,  quod  simile 
est  de  iis  quae  sunt  in  anima  nostra,  scilicet  de  habitibus 
et  potentiis,  sicut  et  de  anima.  Quia  inquantum  eorum 
actus  percipimus,  scimus  quia  sunt:  quid  vero  sunt,  ex 
actuum  qualitate  invenimus. 


VII.  Circa  rationem  qua  probatur  animam  se  esse  per 
seipsam  cognoscere,  dubitatur.  Ex  illa  enim  maiore  videtur 
sequi  oppositum  intenti,  sic  arguendo.  Anima  ex  eo  quod 
percipit  se  agere,  percipit  se  esse.  Sed  suum  agere  non 
est  ipsamet.  Ergo  se  esse  per  aliud,  non  per  seipsam  co- 
gnoscit.  Undc  in  Prima  Parte  *  concludit  Sanctus  Thomas 
quod  Sortes  vel  Plato  non  per  ipsam  ajiimam,  sed  per 
eius  actus  cognoscit  se  habere  animam. 

2.  Respondetur,  ex  doctrina  Sancti  Thomae  Verit.,  q.  x, 
a.  8  et  9,  quod  dupliciter  potest  anima  cognosci  esse: 
scilicet  actualiter;  et  habitualiter.  Si  loquamur  de  cogni- 
tione  actuali,  sic  animam  non  cognoscit  aliquis  se  habere 
per  ipsam  animam,  sed  per  suos  actus:  puta  per  sentire, 
intelligere,  moveri,  et  huiusmodi.  Et  de  hac  cognitione 
loquitur  Sanctus  Thomas  Prima  Parte.  -  Si  vero  loquamur 
de  cognitione  habituali,  sic  aliquis  per  ipsammet  animam, 
ex  eo  scilicet  quod  est  sihi  praesens,  cognoscit  se  habere 
animam. 

Ratio  ergo  Sancti  Thomae  concludit,  non  de  cogni- 
tione  actuali,  sed  de  cognitione  habituali.  Ex  hoc  enim 
quod  anima  actualiter  se  esse  cognoscit  quia  cognoscit 
se  agere,  cum  ipsa  per  seipsam  sit  principium  illius  actionis, 
qua  cognita,  cognoscitur  esse  anima;  sequitur  quod  ipsa 
praesentia  animae  est  ratio  quare  sit  potens  exire  in  actum 
cognitionis  sui  ipsius,  quod  est  ipsam  se  esse  per  seipsam 
habitualiter  cognoscere. 

Cum  deducitur  ex  illa  maiore  ratio  ad  oppositum,  di- 
citur  quod  utique  concluditur  per  illam  animam  non  per 
seipsam,  sed  per  aliud,  scilicet  per  suos  actus,  cognoscere 
seipsam  actualiter:  non  autem  quod  non  cognoscatur 
habitualiter  per  seipsam.  Immo  ex  illamet  maiore,  sub- 
sumpta  minore  quam  subsumit  Sanctus  Thomas,  scilicet 
quod  per  seipsam  agit,  sequitur  quod  per  seipsam  habi- 
tualiter  cognoscatur. 

3.  Ad  evidentiam  autem  huius  responsionis,  duo  sunt 
consideranda.  Primum  est,  quod  actus  et  operationes 
animae  dupliciter  cognosci  possunt:  uno  modo,  quantum 
ad  esse  ipsorum ;  alio  modo,  quantum  ad  ipsorum  con- 
ditionem  et  naturam.  Primo  modo,  sunt  medium  per  quod 
anima  devenit  in  cognitionem  sui  ipsius  actualem  quod 
sit :  ex  eo  enim  quod  aliquis  cognoscit  se  operari  opera- 
tiones  animae,  cognoscit  se  habere  animam.  Ideo  dixit 
Sanctus  Thomas  quod  ex  hoc  quod  percipit  se  agere,  co- 
gnoscit  se  esse:  ut  daret  intelligere  quod  non  qualiscum- 
que  cognitio  actuum  ducit  in  cognitionem  esse  animae,  sed 
illa  cognitio  qua  cognoscit  aliquis  sibi  inesse  animae  actus. 
-  Secundo  autem  modo,sunt  principium  cognitionis  animae 
quantum  ad  quid  est.  Unde  dixit  Sanctus  Thomas  quod 
Aristoteles  ex  ipso  intelligere  demonstrat  naturam  intel- 
lectus possibilis,  scilicet  quod  sit  immixtus  et  incorruptibilis. 

Secundum  est,  quod  aliquid  per  essentiam  suam  co- 
gnoscere  se  esse  actuali  cognitione,  est  praesentiam  suae 
essentiae  ad  intellectum  facere  actualiter  cognosci  quod 
ipsum  est,  nullo  alio  requisito:  sicut  substantiam  sepa- 
ratam  dicimus  se  semper  actu  cognoscere  per  seipsam, 
quia  ipsa  sola  praesentia  suae  substantiae  ad  eius  intel- 
lectum,  facit  ut  seipsam  actu  intelligat.  Cognoscere  autem 
se  esse  habituali  cognitione  per  suam  essentiam,  est  ipsam 
solam  praesentiam  essentiae  facere  ut  ipsum  sit  potens 
progredi  in  actum  cognitionis  suae  existentiae.  Quia  ergo 
sola  praesentia  animae  in  aliquo  non  facit  ut  aliquis  actua- 
liter  cognoscat  se  animam  habere,  alioquin  unusquisque 
semper  actualiter  cognosceret  se  habere  animam,  quia 
semper  anima  sibi  est  praesens;  sed  requiritur  quod  ab 
ipsa  anima  egrediantur  actus,  in  quibus  ipsius  animae 
existentia  cognoscatur,  sicut,  cum  cognoscitur  alicui  inesse 
aliqua  actio,  cognoscitur  inesse  principia  talis  actionis: 
ideo  bene  inquit  Sanctus  Thomas  *  quod  anima  actuali 
cognitione  non  cognoscit  per  essentiam  suam  se  esse, 
habitualiter  autem  se  per  suam  essentiam  cognoscit;  quia 
non  requiritur  aliquis  habitus  ad  hoc  ut  percipiat  se  et  quid 
in  seipsa  agatur,  sed  ad  hoc  sufficit  ipsa  animae  essentia, 
quae  menti  est  praesens,  sicut  et  ex  ea  progrediuntur  actus 
in  quibus  esse  cognoscitur.  Unde  Sanctus  Thomas  in  sua 
ratione,  ex  eo  quod  anima  per  se,  hoc  est  per  virtutem 


*  Loco  ult.  cit., 

SC.   LXXXVII,    I. 


*  De  Verit.,  locis 

cit. 


i26 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XLVI. 


"  In   prima    ra 
tione. 


suae  naturae,  agit,  concludit  quod  per  seipsam  intelligit 
de  se  quod  est,  scilicet  habitualiter,  inquantum  per  eius 
praesentiam  potens  est  aliquis  cognoscere  de  ipsa  quod  sit, 
eliciendo  actus  in  quibus  cognoscitur. 

VIII.  Sed  multa  circa  hanc  declarationem  insurgunt 
dubia.  Primum  est.  Anima  in  nullum  actum  cognitionis 
potest  exire  nisi  per  speciem  intelligibilem  actuetur:  cum 

•  Vid.  n.  IV,  fin.  sit  pura  potentia  in  genere  intelligibilium,  ut  superius*  est 
dictum.  Ergo  per  essentiam  suam  neque  potest  aliud  a  se 
intelligere,  neque  intelligere  se  intelligere,  neque  se  esse: 
sed  indiget  aliquo  habitu,  sive  aliqua  specie,  ad  hoc  ut 
percipiat  se  esse.  Ergo  non  per  solam  suam  praesentiam 
potest  aliquis  cognoscere  se  habere  animam.  Ergo  non 
cognoscit  se  esse  habitualiter  per  suam  essentiam. 

Secundum  est,  quia  superius  *  dixit  Sanctus  Thomas 
quod  anima  seinper  adest  sibi,  non  secundum  potentiam 
vel  in  liabitu  tantum,  sed  in  actu.  Ergo  non  cognoscit 
se  esse  habitu.iiiter  per  seipsam:  per  ilkid  enim  aliquid 
habitualiter  tantum  cognoscitur,  quod  est  habitualiter  in 
intellectu. 

Tertium  est.  Sicut  per  actus  animae  cognoscitur  anima 
esse,  ita  per  ipsos  devenitur  in  cognitionem  eius  quid  est, 
licet  alio  et  alio  modo.  Ergo  si,  quia  per  seipsam  pro- 
ducit  actus  in  quibus  cognoscitur  ipsam  esse,  dicitur 
seipsam  cognoscere  habitualiter  quod  sit,  eadem  ratione 
dicetur  et  seipsam  se  habitualiter  cognoscere  quantum 
ad  quid  est. 

IX.  Pro  solutione  primi  dubii,  considerandum  est 
quod,  cum  operatio  demonstret  orane  suuni  principium 
esse,  quia  non  potest  operatio  esse  nisi  omnia  eius  prin- 
cipia  ponantur;  quomodocumque  aliqua  sint  principia 
operationis,  praesertim  pro.Kima,  illa  per  operationem  co- 
gnoscuntur.  Et  si  talis  operatio  sit  cognitio,  ipsa  sola 
praesentia  uniuscuiusque  principii  est  ratio  ut  illud  prin- 
cipium  possit  cognosci  esse:  cum  omne  principium  co- 
gnitionis  per  se  in  suo  ordine  ad  operationem  concurrat. 
Sicut  enim  calor  est  ratio  quare  calidum  possit  calefacere, 
ita  quodlibet  principium  cognitionis  est  ratio  quare  co- 
gnoscens  possit  cognitionem  elicere.  Etquia  ex  cognitione 
natum  est  cognosci  principium  cognitionis  esse,  sicut  e.x 
quacumque  operatione  potest  principium  operationis  co- 
gnosci;  ideo  praesentia  principii  cognitionis  in  cognoscente 
est  ratio  ut  cognoscens  possit  cognoscere  illud  principium 
esse.  Unde  et  natura  intellectiva,  quae  per  seipsam  est 
principium  intellectionis  per  modum  intellectivi  (nomine 
naturae  intellectivae  comprehendendo  intellectum),  est  sibi 
ratio  ut  cognoscat  se  intelligere,  et  sic  cognoscat  se  esse. 
Et  similiter  species  intelligibilis,  quae  concurrit  ad  intel- 
lectionem  per  modum  formae  actuantis  intellectum,  per 
solam  suam  praesentiam  in  intellectu  est  ratio  ut  co- 
gnoscatur  esse  ab  eo  qui  novit  ad  actum  intellectionis 
speciem  aliquam  intelligibilem  concurrere,  inquantum  per 
seipsam  in  suo  ordine  est  causa  intellectionis,  et  per  in- 
tellectionem  cognoscitur  esse.  Idem  est  de  omni  habitu 
intellectus.  Et  sic  patet  quod  per  seipsam  tam  essentia 
animae  quam  species  intelligibilis  et  hnbitus,  est  id  per 
quod  aliquis  est  potens  cognoscere  se  habere  animam, 
aut  se  habere  speciem  intelligibilem  aut  habitum. 

Ex  iis  patet  quod  ista  consequentia  non  valet,  Anima 
intellectiva  non  potest  exire  in  actum  intellectionis  nisi 
per  speciem  intelligibilem  actustur.  Ergo  per  essentiam 
suam  non  potest  intelligere  se  intelUgere  neque  se  esse, 
tanquam  ratio  ex  parte  cognoscentis  se  tenens,  et  medium 
quo  se  habitualiter  intelligat,  non  enim  species  intelligi- 
bilis  facit  ut  anima  habeat  potentiam  intellectivam,  cum 
illa  propriam  naturam  animae  consequatur:  sed  bene  se- 
quitur,  Ergo  non  potest  se  intelUgere  per  seipsam  tan- 
quam  per  totale  et  completum  principium  productivum 
intellectionis.  Sicut  non  sequitur,  Species  intelligibilis 
non  potest  exire  in  actum  intellectionis  nisi  simul  cum 
potentia  intellectiva,  et  nisi  adsit  intentio  applicans  spe- 
ciem  ad  actum.  Ergo  non  est  per  seipsam  ratio  ut  co- 
gnosci  possit  esse,  tanquam  principium  intellectionis:  sed 
bene  sequitur,  Ergo  non  est  totale  principium  talis  in- 
tellectionis  actualis. 


X.  Ad  secundum  *  dicitur  quod  animam  adesse  sibi  du-    *  Num.  vm. 
pliciter  potest  inteliigi:  uno  modo  absolute,  quantum  ad 

suam  naturam  absolute  consideratam;  alio  modo,  praecise 
tanquam  ratio  cognoscendi  apud  inteilectum.  Primo  modo 
intellexit  Sanctus  Thomas  in  prima  ratione  huius  capituli. 
Anima  enim  non  aliquando  est  eadem  sibi  ipsi  imperfecte, 
aliquando  perfecte,  ut  possit  dici  adesse  sibi  aliquando 
secundum  habitum,  aliquando  secundum  actum:  sed  sem- 
per  perfecte,  ut  ibi  est  declaratum  *.  Et  ideo  deducebat  ■  Num.  m. 
Sanctus  Thomas  quod  anima  semper  de  se  intelligeret 
actu  quid  est,  si  ex  eo  solo  anima  de  se  cognoscit  quid 
est  quia  adest  sibi  absolute  per  identitatem :  cum  semper 
sibi  perfecto  modo  adsit.  -  In  hac  autem  responsione, 
sumpta  ex  QQ.  de  Verit.,  animam  adesse  sibi  intelligit 
Sanctus  Thomas  secundo  modo.  Non  enim  inconvenit 
animam  adesse  intellectui  ut  rationem  alicuius  cognitionis 
habitualiter:  inquantum  ipsa  praesentia  animae  apud  in- 
tellectum  est  ratio  quod  ipsa  potens  sit  cognoscere  seipsam 
quantum  ad  esse,  non  autem  est  ratio  quod  actualiter  se 
intelligat.  Unde  et  non  oportet,  si  anima  est  sibi  hoc  modo 
praesens  semper,  quod  semper  se  intelligat  actu :  sed  suf- 
ficit  quod  semper  sh  potens  se  intelligere;  sicut  et  semper, 
quandiu  est,  potens  est  agere  per  modum  virtutis  intel- 
lectivae. 

XI.  Ad  tertium*  dicitur  quod  non  est  eadem  ratio  de   *  Num.  vm. 
cognitione  animae  quantum  ad  quia  est,    et  quantum  ad 

quid  est.  Quia  ad  cognitionem  quia  est  habitualem  sufficit 
quod  sit  productiva  actus,  per  quem  cognoscitur  esse,  et 
adsit  intellectui:  hoc  autem  sibi  per  seipsam  convenit. 
Ad  cognitionem  autem  quid  est  exigitur  ut  sit  aliquid 
intellectum  in  actu:  quia  nihil  est  medium,  tanquam  spe- 
cies,  aut  per  modum  speciei  intelligibilis,  quo  aliquid  co- 
gnoscitur  quantum  ad  quid  est,  etiam  habitualiter,  nisi 
sit  aliquid  intellectum  in  actu ;  propter  hoc  enim  ponitur 
quod  per  ipsas  res  materirales  non  potest  cognosci  quid 
sunt  nisi  virtute  intellectus  agentis  fiant  actu  intelligibiles 
per  speciem  in  intellectu  possibiU  causatam.  Anima  autem 
intellectiva  non  est  in  actu  intellecta  per  seipsam,  ut  est 
corpori  coniuncta,  sed  per  species  a  phantasmatibus  abs- 
tractas.  Ideo  per  seipsam  non  cognoscit  de  se,  etiam 
habitualiter,  quid  est,  sed  tantum  potentialiter :  licet  sit 
productiva  actus,  per  quem  natura  animae,  investigatione 
quadam  et  deductione,  cognoscitur. 

XII.  Circa  iliud  quod  dicitur  *,  quoniam  nec  etiam 
per  fidem  accipere  possemus  hanc  cognitionem  quod  sint 
quaedam  substantiae  intellectuales,  nisi  anima  nostra  ex 
seipsa  cognosceret  quod  intellectuale  est  *,  advertendum 
quod  hoc  non  dicitur  quasi  per  illam  cognitionem  qua 
anima,  cognoscendo  se  esse,  cognoscit  quod  intelligibile 
est,  causetur  cognitio  fidei  per  aliquam  naturalem  argu- 
mentationem,  qua  cognoscamus  substantias  aliquas  sepa- 
ratas  et  intellectuales  esse:  cognitio  enim  fidei  infusae, 
ut  sic,  non  dependet  necessario  ex  aliqua  naturali  argu- 
mentatione.  Sed  sic  intelligendum  est  quod,  sicut  in  aliis 
quae  sunt  fidei,  oportet  praecognosci  quid  per  nomina 
importetur,  alioquin  intellect,us  illis  non  adhaereret  etiam 
per  fidem,  quia  nihil  de  significato  propositionum  intel- 
ligeret:  ita  illam  cognitionem  qua  cognoscimus,  sive  per 
demonstrationem  sive  per  fidcm,  esse  aliquas  substantias 
intellectuales  separatas,  oportet  ut  praecedat  cognitio  qua, 
ex  ipsa  anima  per  actus  suos  cognita,  cognoscimus  certo 
aliquod  intellectuale  esse;  quia  per  illam  cognitionem 
scimus  quid  sit  substantias  intellectuales  esse. 

XIII.  Circa    coroUarium  *,    advertendum,    ex    doctrina   '  Num.  vi,  an. 
Sancti  Thomae    in    loco    allegato  de   Verit.*,   quod    licet   •  Qu.  x,  a.  9. 
habitus,  et  alia  quae  sunt  in  anima  nostra,  cognoscamus 
quantum  ad  quia  sunt,  inquantum  ex  illis  ipsis  actus  per- 
cipimus;  quid  vero  sint,  ex  actuum  qualitate  inveniamus, 

sicut  est  de  anima:  eae  tamen  duae  cognitiones  aliter 
ordinantur  circa  habitus  quam  circa  animam.  Cognitio 
enim  de  habitibus  quia  sunt,  praesupponit  cognitionem 
quid  sunt:  non  autem  cognitio  quia  est  de  anima,  prae- 
supponit  cognitionem  quid  est  de  ipsa,  cum  multi  sciant 
se  habere  animam  qui  nesciunt  quid  est  anima.  Cuius 
ratio    est,    quia   non    potest    per    actus    cognosci    aliquod 


*  In  textu,  ptirag. 
Sic  ergo. 


'  Cf.  text.  et  var. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XLVI,  XLVII. 


127 


principium    inesse    nobis   nisi    praecognoscatur   illud  essc  j 
principium  talis  actus:  sicut  non  possum  ex  aliquo  actu  ! 
cognoscere  iustitiam  esse  in  me,  nisi  sciam  iustitiam  esse 
principium  illius  actus.  Habitus  autem  per  essentiam  suam 
est  principium  talis  actiis,  ita  videlicet  quod  essentia  sua 
consistit  in  hoc  quod  est  esse  principium  talis  actus:  sicut  I 
quid  est  iustitiae  consistit  in  hoc  quod  est  esse  per  quam 
quis   reddit   unicuique   quod  suum    est.    Ideo   non    potest  j 
cognosci  per  actum  quod  aliquis  habitus  nobis  insit  nisi  , 


praecognoscatur  quid  est  ille  habitus.  Dum  autem  co- 
gnoscitur  anima  esse  principium  alicuius  actus,  non  co- 
gnoscitur  per  hoc  eius  essentia :  quia  suum  quid  est  non 
consistit  in  hoc  quod  est  esse  principium  talis  actus;  cum 
non  per  suam  essentiam  sit  principium  actus,  scilicet 
immediate,  sed  per  potentiam.  Ideo  non  oportet  prae- 
cognosci  de  ipsa  quid  est,  dum  cognoscitur  eam  in  nobis 
esse:  sed  sufficit  cognoscere  in  ipsa  esse  potentiam  talis 
actus  productivam. 


— vjSs^ISVjv^ 


CAPITULUM  QUADRAGESIMUM  SEPTIMUM 

A    49  r  b    marg.  iijf.  et  lin.  3i   laterculi. 

QUOD  NON  POSSUMUS  IN  HAC  VITA  VIDERE  DEUM  PER  ESSENTIAM. 


Cap.  VII. 


*  Cap.  XXV. 


I  autem  alias  substantias  separatas  in 
hac  vita  intelligere  non  possumus,  prop- 
ter  connaturalitatem  intellectus  nostri 
ad  phantasmata,  multo  minus  in  hac 
vita  divinam  essentiam  videre  possumus,  quae 
transcendit  omnes  substantias  separatas. 

Huius  autem  signum  hinc  etiam  accipi  potest, 
quia  quanto  magis  mens  nostra  ad  contemplanda 
spiritualia  elevatur,  tanto  magis  abstrahitur  a 
sensibilibus.  Uitimus  autem  terminus  quo  con- 
templatio  pertingere  potest,  est  divina  substantia. 
Unde  oportet  mentem  quae  divinam  substantiam 
videt,  totaliter  a  corporalibus  sensibus  esse  abso- 
lutam,  vel  per  mortem  vel  per  aliquem  raptum. 
Hinc  est  quod  dicitur  e.\  personaDei,  ExodixxKin-": 
Non  videbit  me  homo  el  vivet. 

Quod  autem  in  Sacra  Scriptura  aliqui  Deum 
vidisse  dicuntur,  oportet  intelligi  hoc  fuisse  vel 
per  aliquam  imaginariam  visionem;  seu  etiam 
corporalem,  prout  scilicet  per  aliquas  corporeas 
species,  vel  exterius  apparentes  vel  interius  for- 
matas  in  imaginatione,  divinae  virtutis  praesentia 
demonstrabatur:  vel  etiam  secundum  quod  aliqui 
per  spirituales  effectus  aliquam  cognitionem  de 
Deo  intelligibilem  perceperunt. 

Difficultatem  autem  afferunt  quaedam  verba 
Augustini,  ex  quibus  videtur  quod  in  hac  vita 
possimus  intelligere  ipsum  Deum.  Dicit  enim  in 
IX  libro  de  Trin.  *,  quod  in  aeterna  veritate,  ex 
qua  omnia  temporalia  facta  sunt,formam  secun- 
diim  quam  sumus,  et  secundum  quam  j>el  in  nobis 
7>el  in  cnrporibus  vera  et  recta  ratione  aliquid 
operamur,  visu  mentis  aspicimus.  atque  inde  con- 
ceptam  rerum  veracem  notitiam  apud  nos  habemus. 
-  In   XII    etiam    Confessionum  *  dicit :    Si  ambo 


videmus  verum  esse  quod  dicis,  et  ambo  videmus 
verum  esse  quod  dico,  ubi,  qiiaeso,  id  videmiis  ? 
Nec  ego  utique  in  te,  nec  tu  in  me.  Sed  ambo 
in  ipsa  quae  supra  mentes  nostras  est,  incommu- 

5  tabili   veritate.  -   In   libro    etiam    de   Vera   Reli- 
gione  *  dicit   quod   secundum  veritatem    divinam  •  cap.  xxx.. 
de  omnibus  iudicamus.  -  In  libro  autem  Solilo- 
quiorum  *  dicit  quod  prius  est  veritas  cognoscenda,  •  u\>.  i.cap.  xv. 
per  quam  possimt  alia  cognosci.  Quod    de  veri- 

>o  tate  divina  intelligere  videtur.  -  Videtur  ergo  ex 
verbis  eius  quod  ipsum  Deum,  qui  sua  veritas 
est,  videamus,  et  per  ipsum  alia  cognoscamus. 

Ad  idem  etiam  pertinere  videnturverbaeiusdem 
quae  ponit  in  XII  de  Trin.  *,  sic  dicens:  Rationis  •  cap.  n. 

■;  est  iudicare  de  istis  corporalibus  secundimt  rationes 
incorporales  et  sempiternas,  quae,  nisi  siipra  men- 
tem  humanam  essent,  incommidabiles  profecto  non 
essent.  Rationes  autem  incommutabiles  et  sem- 
piternae  alibi  quam  in  Deo   esse   non  possunt : 

jo  cum  solus  Deus,  secundum  fidei  doctrinara,  sit 
sempiternus.  Videtur  igitur  sequi  quod  Deum 
in  ista  vita  videre  possimus,  et  per  hoc  quod 
eum  et  in  eo  rationes  rerum  videmus,  de  aliis 
iudicemus. 

=;  Non  est  autem  credendum  quod  Augustinus 
hoc  in  verbis  praemissis  senserit,  quod  in  hac 
vita  Deum  per  suam  essentiam  intelligere  pos- 
simus.  Qualiter  igitur  illam  incommiitabilem  ve- 
ritatem,  vel   istas    rationes  aeternas,  in    hac  vita 

30  videamus,  et  secundum  eam  de  aliis  iudicemus, 
inquirendum  est. 

Veritatem  quidem  in  anima  esse,  ipse  Augusti- 
nus  in  libro  So/z7o^///on/m  *  confitetur:  unde  ex  -ub.ii.cap.xix. 
aeternitate  veritatis  immortalitatem  animae  probat. 

js  Non  solum  autem  sic  veritas  est  in  anima  sicut 


1    alias]  aliquas  N,  om  P.  12    mentem  quae]  quod  quae  a,  quod   X,  quae   (...  vident . . .  absoluta  esse)  W,  quod  mens  quae  (... 

.lit  absoluta)  NZ.  i3  corporalibus  om  Y,  corporeis  P;  sensibus  om  N.  16  vivetj  videt  oX;  vide  pA.  18  vel  A  solus;  om.  22  in 
imaginatione]  imaginatione  aWXc<i,  in  imagine  Z.  23  aliqui  per  spirituales  eflectus  (spirituales  scribitur  supra  per  effectus)  Asolus;  aliqui 
(aliquae  DNYZPc)  spirituales  substantiae  aDNXYZPc,  aliqui  spirituales  GW,  aliqui  spirituales  (spat.)  E,  aliqui  viri  spirituales  b.  28  possimus] 
possumus  oNWXY.  3o  temporalia  A  solua;  om.  formam  Prf;  forma.  32  aliquid  A  solus;  quid.  33  aspicimus  EGX;  conspicimus. 
35  In  XII  A  solus;  XII.  Si  amho . .  .  id  videmus  Pc;  si  ambo  videmus  verum  esse  quod  dico,  qui  (ubi  DYZ6)  quaeso  hoc  (hic  b)  videmus 
oDNWYZfc,   si  ami?o  videmus  verum  esse  quod  dicis  et  ambo  (videmus  . . .    sed  ambo   hom   om)  EG;    X  Kf  A  sine  quod  dico  et  h\c  pro  id. 

22  possinius]  possumus  CHXYZ.  23  rationes  hic  A  solus;  post  rerum.  24  iudicemus  A  solus;  iudicamus.  27  possimus  (sequitur 
in  A  supra  marginem  cum  dicat  in  libro  De  Videndo  Deo  ad  Paulinam,  sed  texlus  Augustini,  qui  folio  verso  sequebatur,  delelus  est;  ergo 
mero  casu  verba  supra  marginem  non  deleta  sunt)  cum  contrarium  (commentator  N)  dicat  in  libro  De  Videndo  Deo  ad  Paulinam  addunt 
omnes.  Cf.  casum  similem  IJ.  iS,  295  a  4,  ubi  etiam  verba  delenda  sed  non  deleta  transcriptor  continuae  orationi  accommodare  conatus 
est.         3o  videamus  Littera  a  deleri  videtur,  sed  cur  delenda  esset  omnino  non  apparet;  cf.  statim  iudicemus.        33  ex  EG;  ab. 


128 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XLVII. 


*    PS.    XI,    2. 


*  Ex  Augustino, 
Enarrat.  in  Ps. 


Deus  per  essentiam  in  rebus  omnibus  dicitur; 
neque  sicut  in  rebus  omnibus  est  per  suam  simili- 
tudinem,  prout  unaquaeque  res  in  tantum  dicitur 
vera  inquantum  ad  Dei  similitudinem  accedit: 
non  enim  in  hoc  anima  rebus  aliis  praeferretur. 
Est  ergo  speciali  modo  in  anima  inquantum 
veritatem  cognoscit.  Sicut  igitur  animae  et  res 
aliae  verae  quidem  dicuntur  in  suis  naturis,  se- 
cundum  quod  similitudinem  illius  summae  na- 
turae  habent,  quae  est  ipsa  veritas,  cum  sit  suum 
intellectum  esse:  ita  id  quod  per  animam  co- 
gnitum  est,  verum  est  inquantum  illius  divinae 
veritatis  quam  Deus  cognoscit,  similitudo  quae- 
dam  existit  in  ipso.  Unde  et  Giossa  super  illud 
Psalmi  *,  Diminiitae  sunt  veritates  afiliis  hominum,  > 
dicit  quod,  sicut  ab  iina  facie  resultant  multae  in 
speculo,  ita  ab  una  prima  veritate  resultant  multae 
veritates  in  mentibus  hominum  *.  Quamvis  autem 
diversa  a  diversis  cognoscuntur  et  creduntur 
vera,  tamen  quaedam  sunt  vera  in  quibus  omnes : 
homines  concordant,  sicut  sunt  prima  principia 
intellectus  tam  speculativi  quam  practici:  secun- 
dum  quod  universaliter  in  mentibus  omnium 
divinae  veritatis  quasi  quaedam  imago  resultat. 
Inquantum  ergo  quaelibet  mens  quicquid  per 
certitudinem  cognoscit,  in  his  principiis  intuetur, 


secundum  quae  de  omnibus  iudicatur,  facta  reso- 

lutione  in  ipsa,  dicitur  omnia  in  divina  veritate  vel 

in   rationibus   aeternis  videre,  et  secundum   eas 

de  omnibus  iudicare.  Et  hunc  sensum  confirmant 

Augustini    verba    in    libro    Soliloquiorum*,    qui  •Lib.i.cap.vm. 

dicit    quod   scientiarum    spectamina    videntur   in 

divina  veritate  sicut  haec  visibilia  in  lumine  solis, 

quae  constat  non  videri  in  ipso  corpore  solis,  sed 

per  lumen,  quod  est  similitudo  solaris  claritatis 

'  in  aere    et  similibus  corporibus  relicta. 

Ex  his  ergo  verbis  Augustini  non  habetur  quod 
Deus  videatur  secundum  suam  substantiam  in 
hac  vita,  sed  solum  sicut  in  speculo.  Quod  et 
Apostolus  de  cognitione  huius  vitae  confitetur, 
dicens,  I  Cor.  xui'- :  Videmus  nunc  per  speculum 
in  aenigmate. 

Quamvis  autem  hoc  speculum  quod  est  mens 
humana,  de  propinquiori  Dei  similitudinem  re- 
praesentet  quam  inferiores  creaturae,  tamen  co- 

'  gnitio  Dei  quae  ex  mente  humana  accipi  potest, 
non  excedit  illud  genus  cognitionis  quod  ex  sen- 
sibilibus  sumitur:  cum  et  ipsa  anima  de  seipsa 
cognoscat  quid  est  per  hoc  quod  naturas  intel- 
ligit  sensibilium,  ut  dictum  est  *.  Unde  nec  per  '  cap.  xlv,  xlvi. 
hanc  viam  cognosci  Deus  altiori  modo  potest 
quam  sicut  causa  cognoscitur  per  effectum. 


4  inquantum  casu  bis  A.  5  praeferretur  aNW;  praeferetur  CDX,  praefertur  EGYZiiPc.  6  speciali|  spirituali  aZcd.  7    animae] 

anima  NYZ  et  forte  A.  10  quae  EGsZiiP;  quod.  11  intellectum  (supra  marginein)  intelligere  Z.  14  in  ipso  (nempe  in  cognito  per 
aniniara)  A  solus;  in  ipsa.  i3  Psalmi)  Psalmistae  Pc.  16  raultaej  multa  C,  multae  similitudines  Y,  multae  facies  Pd;  lac.  W.  19  co- 
gnoscuutur  et  creduntur  A  solus;  cognoscantur  et  credantur.         23  omnium  A  solus;  omniura  liominura  G,  horainura  ceteri. 

4  confirmant   Augustini    verba   A  solus;    confirmant   (confirraatura  EG)  verho  (verba  DNWZsGiPc)  Augustini.  libro  Soliloquiorum  b; 

soliloquiis.  7  liaec  A  solus;    et  W,  om  ceteri.  16  in  aenigmate  CKNXYc;    et  aenigmate  BFGHfc,    et  in  aenigmate  WZsG,    om   D;    in 

aenigmate . . .    speculum  iiom  om  d;    P  legit :    nunc  per  speculum.    Quod  et  si  niens  humana  etc.  18    similitudinera]  simiiitudine  aNWX. 

22  anima  DEGi;  om.  23  intelligit  hic  A  solus;  post  sensibilera.  24  nec  EGX6Pc;  0*1.  25  potest]  non  potest  DY;  cf.  var.  praeced. 
26  sicut  causa  cognoscitur  EGi;  sic  (si  W,  om  YZ,  sicut  Pc)  cognoscatur  causa  aNWZPc,  in  causa  cognoscatur  D,   sic  causa  cognoscitur  X. 

Commentaria  FeiTariensis 


OSTENso  quod  in  hac  vita  substantias  separatas  nullo 
modo  quidditative  possumus  inteliigere,  deducit  ul- 
terius  Sanctus  Thomas  quod  multo  minus  essentiam  Dei 
videre  possumus  in  hac  vita:  -  nos  videiicet,  puri  viatores, 
ut  excludamus  Christum,  qui  simul  erat  comprehensor  et 
viator.  Circa  hoc  autem  duo  facit:  primo,  probat  propo- 
'  Num.  III.         situm;  secundo,  removet  quasdam  obiectiones  *. 

I.  Quantum  ad  primum,  arguit  primo  ratione,  sic. 
Non  possumus  in  hac  vita  intelligere  substantias  separatas, 
propter  connaturalitatem  intellectus  nostri  ad  phantasmata. 
Ergo  multo  minus  essentiam  divinam  videre  possumus.  — 
Probatur  consequentia.  Quia  divina  essentia  transcendit 
omnes  substantias  separatas ;  et  per  consequens  magis 
distat  a  phantasmatibus  quam  aliae  substantiae  separatae. 

Secundo  arguit  a  signo.  Quanto  magis  mens  nostra  ad 
contemplanda  spiritualia  elevatur,  tanto  magis  abstrahitur 
a  sensibilibus.  Ergo  ad  divinam  essentiam  videndam,  quae 
est  ultimus  terminus  contemplationis,  oportet  mentem 
totaliter  a  sensibus  corporeis  esse  absolutam,  vel  per  mortem 
vel  per  raptum.  —  Confirmatur  auctoritate    E.xodi  xxxnr. 

II.  Advertendum  quod  ex  probatione  sumpta  a  signo, 
cum  videlicet  dicitur  oportere  mentem,  ad  hoc  ut  videat 
divinam  essentiam,  esse  totaliter  abstractam  a  sensibus 
per  mortem  vel  per  raptum,  dat  Sanctus  Thomas  intel- 
ligere  quid  intendat  per  hanc  vitam,  dum  dicit  quod  in 
hac  vita  videre  essentiam  divinam  non  possumus.  Non 
enim  per  hanc  vitam  intelligit  esse  naturale  hominis  vi- 
ventis:  sed  intelligit  exercitium  sensuum  circa  sensibilia. 
Et  est  sensus  quod  homo  utens  sensibus  videre  non  potest 
divinam  essentiam,  sed  oportet  ad  eam  videndam  quod 
abstrahatur  ab  usu  omnium  sensuum:  vel  per  mortem,  in 


qua  etiam  amittitur  esse  hominis  naturale;  vel  per  raptum, 
in  quo,  stante  esse  naturali  hominis  superioris  naturae, 
abstrahitur  mens  ab  eo  quod  sibi  per  naturam  conveniebat, 
scilicet  ab  eo  quod  est  intelligere  per  phantasmata. 

2.  Advertendum  ulterius,  ex  doctrina  Sancti  Thomae 
Verit.,  q.  xni  *,  quod  ad  visionem  divinae  essentiae  non 
requiritur,  per  se  loquendo,  abstractio  animae  a  corpore 
secundum  esse.  Immo  nec  etiam  abstractio  eius  ab  operibus 
partis  vegetativae:  cum  operatio  intellectus  huiusmodi  ope- 
rationibus  non  admi.sceatur ;  et  ad  ipsas  non  requiratur 
intentio,  ut  per  earum  actus  oporteat  intentionem  ab  ope- 
ratione  intellectiva  averti.  Sed  requiritur  abstractio  ab 
operationibus  sensitivis :  quia  intellectus  operationibus  sen- 
sibilibus  admiscetur,  et  ita  ex  sensibilibus  eius  puritas 
quodammodo  inquinatur ;  et  etiam  quia  tam  operationi 
sensus  quam  intellectus  oportet  intentionem  adesse,  et  ita 
intentio  ad  unam  retrahit  ab  alia.  Ideo  non  dixit  Sanctus 
Thomas  quod  oporteat  animam  a  corpore  separari,  aut 
ab  omni  alia  operatione  abstrahi,  ad  hoc  ut  divinam  es- 
sentiam  intueatur:  sed  quod  oportet  ipsam  totaliter  a 
corporeis  sensibus  esse  absolutam,  vel  per  mortem  vel 
per  aliquem  raptum. 

Attendendum  tamen  quod  secundum  communem  qui- 
dem  cursum,  et  communem  divinae  gubernationis  ordinem, 
non  potest  quis  videre  divinam  essentiam  nisi  anima  se- 
paretur  a  corpore.  Per  miraculum  tamen,  ut  tenet  Sanctus 
Thomas  Prima,  q.  xii,  a.  1 1,  ad  2;  et  \'erit.,  q.  x,  a.  11  ; 
et  IV  Sent.,  d.  xlix,  q.  11,  a.  7,  potest  fieri  ut  quis  in 
hac  vita  existens,  a  sensibus  abstractus,  ipsam  videat. 
Communem  igitur  modum  tetigit  Sanctus  Thomas  cum 
dixit  quod  oportet  mentem  esse  totaliter  a  sensibus  cor- 


Art.  4.. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XLVII. 


129 


•  De   Verit., 
XIII,  a.  3. 


•  Vid.   de  Ver., 
art.  cit.,  Ha. 

'  Ct.  init.  Com- 
ment. 


*  Vers.  30. 

•  Vers.  8. 
••  Vers.  1. 


Cf.  text.  et  irar. 


Ad  vers.  24. 


•  Ad  vers.  i. 
"  Ad  vers   12. 


*  Ad  4,  5. 

*  Cap.  XXVII. 

*Ep.  cxLvii.cap. 
xiii(MigneP.L.). 


*  Cf.  n.  m,  init. 


poreis  absolutam  per  mortem;  particvilarem  vero  modum 
et  miraculosum  tetigit  dum  addidit  vel  per  raptum;  dans 
intelligere  quod  potest  quidem  absolute  per  potentiam 
divinam  tieri  ut  quis  in  hac  vita  Dei  essentiam  videat; 
non  tamen  est  pro  statu  viae  potentia  aliqua  in  anima 
humana,  neque  per  principia  naturalia  neque  per  habitus 
viae  infusos,  per  quam  possit  Dei  essentiam  intueri. 

3.  Quare  autem  oporteat  in  tali  visione  animam  tota- 
liter  a  sensuum  operationibus  abstrahi,  assignat  Sanctus 
Thomas  in  loco  allegato  *,  et  II^  IV,  q.  clx.xv,  a.  4, 
duplicem  rationem.  Quarum  una  est,  quia  anima,  in  qua 
omnes  potentiae  cognoscitivae  radicantur,  non  potest  simul 
habere  intentionem  ad  actus  plurium  potentiarum,  nisi  illi 
actus  sint  ad  invicem  tanquam  unus  actus  ordinati.  Ideo, 
cum  totaliter  attendit  ad  actum  unius  potentiae,  oportet  ut 
ab  actu  alterius  potentiae  abstrahatur :  sicut  apparet  in  illo 
in  quo  operatio  visus  fortissime  ititenditur,  non  enim  per- 
cipit  auditu  ea  quae  dicuntur.  In  visione  autem  divinae  es- 
sentiae  oportet  totam  animae  intentionem  colligi :  cum  di- 
vina  essentia  sit  vehementissimum  intelligibile,  ad  quod 
pertingere  non  potest  nisi  toto  conamine  in  illud  tendat.  Ideo 
necesse  est  ut  omnino  jiat  abstractio  a  corporeis  sensibus. 

Alia  est,  quia  oportet,  cum  intellectus  supra  communem 
modum  elevatur  ad  videndum  summum  immaterialium 
scilicet  divinam  essentiam,  ut  etiam  in  illo  actu  [ab  usu  *] 
virtutum  sensitivarum  abstrahatur  omnino. 

III.  Quantum  ad  secundum  *,  adducit  Sanctus  Thomas 
duas  instantias.  Prima  est,  quia  in  Sacra  Scriptura  aliqui  vi- 
disseDeumdicuntur:utvideIicetpatet  delacob,  Gen.  xxxii*; 
et  de  Moyse,  Num.  xii  * ;  et  de  Isaia,  Isaiae  vi  **. 

Respondet  autem,  et  est  de  mente  Dionysii,  iv  cap. 
Cael.  Hier.,  quod  hoc  intelligendum  est  aut  secundum 
imaginariam  vel  corporalem  visionem,  vel  per  aliquas  cor- 
poreas  species,  aut  exterius  aut  interius  formatas,  in  quibus 
divinae  virtutis  praesentia  demonstrabatur;  aut  etiam  se- 
cundum  quod  aliquae  spirituales  substantiae  *  aliquam  de 
Deo  intelligibilem  cognitionem  perceperunt. 

2.  Circa  hanc  secundam  partem  responsionis,  adverten- 
dum  quod  Sanctus  Thomas  tangit  responsionem  Gregorii, 
quae  ponitur  in  Glossa,  Gen.  xxxii  *.  Interpretatur  enim 
Gregorius  huiusmodi  visiones  de  visione  spirituali,  qua 
sanctorum  mentes  in  via,  divino  adiutae  lumine,  Deum 
contemplantur.  Qua  visione  habetur  aliqua  perfectior  co- 
gnitio  de  Deo  quam  per  lumen  naturale  aut  per  res  sen- 
sibiles:  cum  illud  supernaturale  lumen  sit  expressior  Dei 
similitudo  quam  sit  lumen  naturale  intellectus,  et  quam 
sint  res  sensibiles.  Et  quia  divinae  revelationes,  ut  inquit 
Sanctus  Thomas  super  Isaiam  vi  *,  et  super  Matth.  11  **, 
ad  homines  non  perveniunt  nisi  mediantibus  angelis,  ideo 
hic  dicitur  quod  aliquando  fiunt  tales  visiones  secundum 
quod  spirituales  substantiae  aliquam  de  Deo  intelligibilem 
veritatem  perceperunt,  scilicet  divinitus  instructi,  (supple) 
et  illam  hominibus  revelarunt.  Et  propter  hoc  dicuntur 
tales  vidisse  Deum,  inquantum  ab  angelis  in  persona  Dei 
divinam  revelationem  acceperunt. 

Fortassis  autem  est  corruptus  textus,  debetque  sic  ha- 
bere :  vel  etiam  secundum  quod  aliqui  spirituales  aliquam 
cognitionem  de  Deo  intelligibilem  perceperunt.  Et  tunc 
planus  est  sensus.  Aliqui  enim  res  divinas  sub  figuris 
corporalibus  divinae  virtutis  praesentiam  demonstrantibus 
percipiunt:  aliqui  vero  ex  intrinseca  illuminatione  absque 
corporalibus  figuris. 

Sed  attendendum  quod,  licet  hic  modus  sit  communis 
quo  aliqui  dicuntur  vidisse  Deum,  Paulum  tamen  et  Moysen 
Sanctus  Thomas  excipit  in  Qu.  de  Verit.,  q.  x,  a.  ii, 
ad  1;  et  q.  xiii,  a.  2;  et  Prima,  q.  xii,  a.  11,  ad  2;  et 
IV  Sent.,  d.  xlix,  q.  11,  a.  7  * ;  et  hoc  de  mente  Augustini, 
XII  super  Gen.  ad  litt.  *,  et  in  Libro  de  Videndo  Deum 
ad  Paulinam  *.  Nam  de  istis  concedit  quod  divinam  es- 
sentiam  in  hac  vita  viderint,  sed  tamen  per  omnimodam 
abstractionem  a  sensibus. 

IV.  Secunda  instantia  est*,  quia  Augustinus,  in  IX  et 
in  XII  de  Trin.,  in  XII  Confess.,  in  libro  de  Vera  Relig., 


et  in  libro  Soliloquiorum,  videtur  velle  quod  ipsum  Deum, 
qui  veritas  est,  videamus,  et  per  ipsum  alia  cognoscamus. 

2.  Respondet  Sanctus  Thomas  et  dicit  primo,  quod  non 
est  credendum  in  illis  locis  intendere  Augustinus  quod 
in  hac  vita  divinam  essentiam  videre  possimus:  cum  con- 
trarium  dicat  in  Libro  de  Videndo  Deum  ad  Paulinam  *. 

Dicit  secundo,  -  quia  Augustinus  vult  [quod]  incommu- 
tabilem  veritatem,  vel  rationes  aeternas,  idest  formas  intel- 
lectas  in  divino  intellectu  existentes,  in  hac  vita  videamus, 
et  secundum  eam  de  aliis  iudicemus;  -  quod,  cum  veritas, 
scilicet  subsistens,  sit,  secundum  etiam  Augustinum  in  libro 
Solilnquiorum,  in  anima;  et  non  solum  sicut  Deus  in 
omnibus  rebus  per  essentiam  invenitur,  neque  sicut  in 
omnibus  rebus  est  per  suam  similitudinem,  quia  in  hoc 
aliis  rebus  non  praefertur*,  sed  spirituali  modo,  inquantum 
cognoscitur:  sicut  omnes  res  verae  dicuntur  in  suis  naturis 
secundum  quod  similitudinem  illius  summae  naturae  quae 
est  ipsa  veritas,  habent;  ita  id  quod  per  animam  est  co- 
gnitum,  est  verum  inquantum  illius  divinae  veritatis  quam 
Deus  cognoscit,  similitudo  quaedam  existit  in  anima.  Quod 
quidem  ostenditur  per  glossam  super  illud  Psalmi,  Dimi- 
nutae  sunt  veritates  a  filiis  hominum.  Et  quia  quaedam 
sunt  vera  in  quibus  omnes  homines  concordant,  sicut  sunt 
prima  principia  tam  practica  quam  speculativa,  secundum 
quod  universaliter  in  mentibus  hominum  divinae  veritatis 
quasi  quaedam  imago  invenitur ;  inquantum  quicquid 
mens  per  certitudinem  cognoscit,  in  iis  principiis  intuetur, 
et  per  ea  de  omnibus  iudicat,  dicitur  omnia  in  divina 
veritate,  vel  in  rationibus  aeternis  videre,  et  secundum 
eas  de  omnibus  iudicare.  Quem  sensum  etiam  Augustinus 
ipse  in  Soliloquiis  confirmat. 

Ex  iis  patet  quod  ex  verbis  Augustini  superius  alle- 
gatis,  non  habetur  quod  Deus  videatur  in  hac  vita  se- 
cundum  suam  substantiam,  sed  solum  sicut  in  speculo: 
ut  etiam  dicitur  I  Cor.,  xiii. 

Dicit  tertio  quod,  quamvis  hoc  speculum  quod  est 
mens  humana,  propinquius  Dei  similitudinem  repraesentet, 
idest,  sit  similitudo  Deo  propinquior  quam  res  inferiores ; 
cognitio  tamen  Dei  quae  ex  ipsa  accipi  potest,  non  excedit 
genus  cognitionis  quod  ex  sensibilibus  sumitur,  cum  et 
de  seipsa  quid  sit  per  naturam  sensibilium  cognoscat. 
Unde  nec  altiori  modo  per  hanc  viam  cognosci  Deus 
potest  quam  sicut  cognoscitur  causa  per  effectum. 

3.  Circa  hoc  ultimum  dictum,  considerandum  est  quod 
non  dixit  Sanctus  Thomas  cognitionem  de  Deo  ex  mente, 
in  qua  sicut  in  quodam  speculo  cognoscitur,  non  esse 
altiorem  Dei  cognitione  quam  ex  sensibilibus  naturis  ac- 
cipimus:  sed  dixit  illam  non  e.vcedere  hoc  genus  cogni- 
tionis,  quasi  videlicet  ad  superius  quoddam  cognitionis 
genus  pertineat.  Quia  illa  quidem  cognitio  est  altior,  eo 
quod,  quanto  effectus  est  nobilior  et  maxime  causae  ap- 
propinquat,  tanto  cognitio  causae  per  illum  effectum  sit 
altior  et  perfectior,  constat  autem  mentem  humanam  esse 
nobiliorem  effectum  Dei  quocumque  effectu  sensibili :  non 
est  tamen  cognitio  superioris  generis.  Cum  enim  duplex 
genus  cognitionis  ex  parte  rei  cognitae  superius  *  sit 
tactum,  scilicet  cognitio  quid  est,  et  cognitio  quia;  item 
duplex  ex  parte  cognoscentis,  scilicet  cognitio  ex  phan- 
tasmatibus  sumpta,  et  cognitio  sumpta  ex  participatione 
superioris  luminis*:  cognitio  sumpta  de  Deo  ex  mente 
humana  ita  est  cognitio  originata  ex  phantasmatibus  sicut 
et  cognitio  de  ipso  immediate  ex  sensibiJibus  sumpta; 
quia  ipsa  cognitio  quam  habet  anima  de  seipsa  quantum 
ad  quid  est,  oritur  ex  cognitione  naturarum  sensibilium, 
ut  superius  *  est  ostensum;  et  per  consequens  cognitio 
Dei  ex  ipsa  mentis  cognitione  a  phantasmatibus  originatur. 
-  Similiter  talis  cognitio  ita  est  cognitio  causae  per  ef- 
fectum  inadaequatum,  quae  dicitur  cognitio  quia  est,  sicut 
et  cognitio  Dei  immediate  ex  sensibilibus  sumpta:  quia 
nullus  effectus  est  qui  sit  divinae  naturae  adaequatus.  -  Et 
sic  patet  quod  utraque  harum  cognitionum  ad  idem  genus 
pertineat,  licet  una  sit  altior  et  perfectior  altera  in  illo 
genere. 


•    Vide  text. 
var.  b27. 


Cf.text.etvar. 


Cap.  praec. 


*  Cf.  supra  in  boc 
Comm.  n.  iii,  a. 


Cap.  praec. 


■^%/lS^{5;f3V^ 


SUHMA    CONTRA   GeNTILES   D.  ThOMAE   ToM.   II. 


«7 


i3g 


SUMiMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XLVIII. 


*  Cap.    XXXV 

sqq. 

*  Cap.  praec. 


'  Cap,  XLV. 
Cap.  XXXVII. 


Cap.  XLV. 


CAPITULUM  QUADRAGESIMUM  OCTAVUM 

A  49V   a  33. 

QUOD   ULTIMA  HOMINIS  FELICITAS  NON  SIT  IN  HAC  VITA. 


I  ergo  humana  felicitas  ultima  non  con- 
sistit  in  cognitione  Dei  qua  communiter 
ab  omnibus  vel  pluribus  cognoscitur  se- 
cundum  quandam  aestimationem  con- 
fusam,  neque  iterum  in  cognitione  Dei  qua  co- 
gnoscitur  per  viam  demonstrationis  in  scientiis 
speculativis,  neque  in  cognitione  Dei  qua  co- 
gnoscitur  per  fidem,  ut  in  superioribus  est  osten- 
sum  *;  non  est  autem  possibile  in  hac  vita 
ad  altiorem  Dei  cognitionem  pervenire  ut  per  ■ 
essentiam  cognoscatur*,  vel  saltem  ita  quod  aliae 
substantiae  separatae  intelligantur,  ut  ex  his  posset 
Deus  quasi  de  propinquiori  cognosci,  ut  osten- 
sum  est*;  oportet  autem  in  aliqua  Dei  cogni- 
tione  felicitatem  ultimam  poni,  ut  supra  *  pro-  - 
batum  est :  impossibile  est  quod  in  hac  vita  sit 
ultima  hominis  felicitas. 

Item.  Ultimus  finis  hominis  terminat  eius  ap- 
petitum  naturalem,  ita  quod,  eo  habito,  nihil 
aliud  quaeritur:  si  enim  adhuc  movetur  ad  aliud,  = 
nondum  habet  finem  in  quo  quiescat.  Hoc  autem 
in  hac  vita  non  est  possibile  accidere.  Quanto 
enim  plus  aliquis  intelligit,  tanto  magis  in  eo 
desiderium  intelligendi  augetur,  quod  est  homi- 
nibus  naturale :  nisi  forte  aliquis  sit  qui  omnia  = 
intelligat.  Quod  in  hac  vita  nulli  unquam  ac- 
cidit  qui  esset  solum  homo,  nec  est  possibile 
accidere :  cum  in  hac  vita  substantias  separatas, 
quae  sunt  maxime  intelligibilia,  cognoscere  non 
possimus,  ut  ostensum  est  *.  Non  est  igitur  pos-  ■■ 
sibile  ultimam  hominis  felicitatem  in  hac  vita  esse. 
Adhuc.  Omne  quod  movetur  in  finem,  desi- 
derat  naturaliter  stabiliri  et  quiescere  in  illo:  unde 
a  loco  quo  corpus  naturaliter  movetur,  non  re- 
cedit  nisi  per  motum  violentum,  qui  contrariatur 
appetitui.  Felicitas  autem  est  ultimus  finis,  quem 
homo  naturaliter  desiderat.  Est  igitur  hominis 
desiderium  naturale  ad  hoc  quod  in  felicitate 
stabiliatur.  Nisi  igitur  cum  felicitate  pariter  im- 
mobilem  stabilitatem  consequatur,  nondum  est  - 
felix,  eius  desiderio  naturali  nondum  quiescente. 
Cum  igitur  aliquis  felicitatem  consequitur,  pariter 
stabilitatem  et  quietem  consequetur:  unde  et 
omnium  haec  est  de  felicitate  conceptio,  quod 
de  sui  ratione  stabilitatem  requirat ;  propter  quod  - 


Philosophus  dicit,  in  I  Eth.*,  quod  non  aesti-  -cap.x.gjs.Th. 
inamiis  felicem  esse  chamaeleontem  qiiendam.  In 
vita  autem  ista  non  est  aliqua  certa  stabilitas: 
cuilibet  enim,  quantumcumque  felix  dicatur,  pos- 
sibile  est  infirmitates  et  infortunia  accidere,  quibus 
impeditur  ab  operatione,  quaecumque  sit  illa,  in 
qua  ponitur  felicitas.  Non  est  igitur  possibile  in 
hac  vita  esse  ultimam  hominis    felicitatem. 

Amplius.  Inconveniens  videtur  et  irrationabile 
quod  tempus  generationis  alicuius  rei  sit  magnum, 
tempus  autem  durationis  ipsius  sit  parvum:  se- 
queretur  enim  quod  natura  in  maiori  tempore 
suo  fine  privaretur;  unde  videmus  quod  ani- 
malia  quae  parvo  tempore  vivunt,  parvum  efiam 
tempus  ad  hoc  quod  perficiantur  habent.  Si  autem 
felicitas  consistat  in  perfecta  operatione  secun- 
dum  virtutem  perfectam*,  vel  intellectualem  vel  s^xh*f'io"'' 
moralem,  impossibile  est  eam  advenire  homini 
nisi  post  tempus  diuturnum.  Et  hoc  maxime  in 
speculativis  apparet,  in  quibus  uhima  felicitas 
hominis  ponitur,  ut  ex  dictis*  patet:  nam  vix  *  ^ap- """i 
in  ultima  aetate  homo  ad  perfectum  in  specu- 
latione  scientiarum  pervenire  potest.  Tunc  autem, 
ut  plurimum,  modicum  restat  humanae  vitae. 
Non  est  igitur  possibile  in  hac  vita  ultimam 
hominis  felicitatem  esse. 

Praeterea.  Felicitatem  perfectum  quoddam  bo- 
num  omnes  confitentur:  alias  appetitum  non 
quietaret.    Perfectum    autem    bonum    est   quod 

'  omnino  caret  admixtione  mali:  sicut  perfecte 
album  est  quod  est  omnino  impermixtum  nigro. 
Non  est  autem  possibile  quod  homo  in  statu 
istius  vitae  omnino  sit  immunis  a  malis:  non 
solum  corporalibus,  quae  sunt  fames,  sitis,  aestus 
et  frigus,  et  alia  huiusmodi ;  sed  etiam  a  malis 
animae.  Nullus  enim  invenitur  qui  non  aliquando 
inordinatis  passionibus  inquietetur;  qui  non  ali- 
quando  praetereat  medium,  in  quo  virtus  con- 
sistit*,  vel  in  plus  vel  in  minus;  qui  non  etiam  MiaA/cvi,  15; 

'  in  aliquibus  decipiatur ;  vel  saltem  ignoret  quae 
scire  desiderat;  aut  etiam  debiii  opinione  con- 
cipiat  ea  de  quibus  certitudinem  habere  vellet. 
Non  est  igitur  aliquis  in  hac  vita  felix. 

Adhuc.  Homo  naturaliter  refugit  mortem,  et 
tristatur  de  ipsa :  non  solum  ut  nunc,  cum  eam 


1  consistit  GXft ;  consistat.  7  in  cognitione]  cognitione  aN;  lac.  X.  9  csX.  post  autem  aEViPc.  12  posset  b;  possit,  i5  felici- 
tatem]  felicitatis  aX,  felicitas  (ultima)  Y.  16    estj  igitur  addunt  NYZsGt.  18    appetitum  hic  NWZ6;  post  naturaleiri.  22    non  est 

possibile  accidere]  accidere  non  potest  GNZfcPc,  accidere  E,  est  impossihile  accidere  sE.         24  hominibus  A  solus;  omnibus.  3o  possimus 

sGfc;  possumus.  39    iramobilem    A  solus;    immobiliter    oWXYZ,    immobiliterque    EGNiP,    om   cd,    immobilitatem    (om    stabilitatem)    D. 

42  consequetur]  consequitur  WPc.  46    quod,  vel  hoc,  quod  legunt  NZ,  casu  om  k. 

1  _aestimamus   an   aestimemus   habeat  A   non   liquet.  2    felicem  esse  legimus  cum  EGWXi;  felicitatem   c,   felicem  ceteri;  A  liabet 

holez  ee  quod  casui  adscribimus :  citatus  enim  Aristoteles  (noob6):  yani.aiXlovTa  Tiva  Tov  euSaijiova  anotpaivovTSj;  praeterea,  hominem 
variae  fortunae  subesse  non  est  cur  non  existimarcmus.  camaleontem  A  solus;  camaleondam  aXYZfc,  camaleontam  GWc,  trimaleontam  E, 
camelone  a  N,   cornaleondam  D,  chamaleonta  P</;  ^ro  quendam,  quandam  CGWXc,  quaedam  ZP.  4  cuilibet]  cuiuslibet  aDX.  21   dictis 

sGb;  supradictis  G,  praemissis  (apparet)  D,  praedictis  ceteri.  22    perfectum  in  speculatione  G;  pertectam  in  speculatione  oX,  perfectionem 

in  speculatione   NWZ.  perfectam    speculationem  DEYsGiPc.  26    esse]  perfectam  addunt  Pd.  27    perfectum  NsEW  et  post  bonum  Z, 

perfectam.  3o  perfecte  A  solus;  perfectum.  34  corporalibus]  sive  camalibus  addunt  9d.  aestus  A  solus;  om.  35  et  frigus]  frigus 
DEGWfrPc.         43  aliquis  post  vita  GZ. 


Cap.  XLV. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XLVII .  i3i 

sentit,  eam  refugiens,  sed  etiam  cum  eam  reco-  derium  quietatur.  Oportet  igitur  multo  fortius 
gitat.  Hoc  autem  quod  non  moriatur,  homo  non  quod,  cum  homo  pervenerit  ad  suum  finem 
potest  assequi  in  hac  vita.  Non  est  igitur  pos-  ultimum,  naturale  eius  desiderium  quietetur.  Sed 
sibile  quod  homo  in  hac  vita  sit  felix.  hoc  non  potest  fieri  in  vita  ista.  Ergo  homo  non 

Amplius.  Felicitas  ultima  non  consistit  in  ha-  5  consequitur  felicitatem,  prout  est  finis  proprius 
bitu,  sed  in  operatione:  habitus  enim  propter  eius,  in  hac  vita,  ut  ostensum  est.  Oportet  ergo 
actus  sunt.  Sed  impossibile  est  in  hac  vita  con-  quod  consequatur  post  hanc  vitam. 
tinue  agere  quamcumque  actionem.  Impossibile  Adhuc.  Impossibile  est  naturale  desiderium 
est  igitur  in  hac  vita  hominem  totaliter  esse  fe-  esse  inane:  natiira  eniin  nihil  facit  friistra*.  Esset 
licem.  'o  autem    inane    desiderium   naturae    si    nunquam 

Item.  Quanto  aliquid  est  magis  desideratum  posset  impleri.  Est  igitur  implebile  desiderium 
et  dilectum,  tanto  eius  amissio  maiorem  dolorem  naturale  hominis.  Non  autem  in  hac  vita,  ut 
vei  tristitiam  affert.  Felicitas  autem  maxime  de-  ostensum  est.  Oportet  igitur  quod  impleatur  post 
sideratur  et  amatur.  Maxime  igitur  eius  amissio  hanc  vitam.  Est  igitur  felicitas  ultima  hominis 
tristitiam  habet.  Sed   si    sit   in    hac   vita    ultima  ■?  post  hanc  vitam. 

felicitas,  certum  est  quod  amitteretur,  saltem  per  Amplius.  Quandiu  aliquid  movetur  ad  per- 
mortem.  Et  non  est  certum  utrum  duratura  sit  fectionem,  nondum  est  in  uUimo  fine.  Sed  omnes 
usque  ad  mortem :  cum  cuilibet  homini  possibile  homines  in  cognoscendo  veritatem  semper  se 
sit  in  hac  vita  accidere  morbos  quibus  totaliter  habent  ut  moti  et  tendentes  ad  perfectionem : 
ab  operatione  virtutis  impeditur,  sicut  phrenesim  ^°  quia  ilH  qui  sequuntur,  superinveniunt  aliqua  illis 
et  alios  huiusmodi,  quibus  impeditur  rationis  quae  a  prioribus  sunt  inventa,  sicut  etiam  dicitur 
usus.  Semper  igitur  talis  felicitas  habebit  tristi-  in  II  Metaphysicae  *.  Non  igitur  homines  in  co- 
tiam  naturaliter  annexam.  Non  erit  igitur  per-  gnitione  veritatis  sic  se  habent  quasi  in  ultimo 
fecta  felicitas.  fine  existentes.  Cum  igitur  in   speculatione,  per 

Potest  autem  aliquis  dicere  quod,  cum  felicitas  ^s  quam  quaeritur  cognitio  veritatis,  maxime  vi- 
sit  bonum  intellectualis  naturae,  perfecta  et  vera  deatur  ultima  felicitas  hominis  in  hac  vita  con- 
felicitas  est  illorum  in  quibus  natura  intellectualis  sistere,  sicut  etiam  ipse  Aristoteles  probat  in 
perfecta  invenitur,  idest  in  substantiis  separatis:  X  Eth.*,  impossibile  est  dicere  quod  homo  in 
in  hominibus  autem  invenitur  imperfecta,  per  hac  vita  ultimum  suum  finem  consequatur. 
modum  participationis  cuiusdam.  Ad  veritatem  )»  Praeterea.  Omne  quod  est  in  potentia,  intendit 
enim  intelligendam  plene,  non  nisi  per  quendam  exire  in  actum.  Quandiu  igitur  non  est  ex  toto 
inquisitionis  motum  pertingere  possunt;  et  ad  factum  in  actu,  non  est  in  suo  fine  ultimo.  In- 
ea  quae  sunt  secundum  naturam  maxime  intel-  tellectus  autem  noster  est  in  potentia  ad  omnes 
ligibilia,  omnino  deficiunt,  sicut  ex  dictis  *  patet.  formas  rerum  cognoscendas :  reducitur  autem  in 
Unde  nec  felicitas,  secundum  suam  perfectam  ??  actum  cum  aliquam  earum  cognoscit.  Ergo  non 
rationem,  potest  hominibus  adesse:  sed  aliquid  erit  ex  toto  in  actu,  nec  in  ultimo  suo  fine,  nisi 
ipsius  participant,  etiam  in  hac  vita.  Et  haec  quando  omnia,  saltem  ista  materialia,  cognoscit. 
videtur  fuisse  sententia  Aristotelis  de  felicitate.  Sed  hoc  non  potest  homo  assequi  per  scientias 
Unde  in  I  Ethicorum  *,  ubi  inquirit  utrum  infor-  speculativas,  quibus  in  hac  vita  veritatem  co- 
tunia  tollant  felicitatem,  ostenso  quod  felicitas  *»  gnoscimus.  Non  est  igitur  possibile  quod  ultima 
sit  in  operibus  virtutis,  quae  maxime  perma-  felicitas  hominjs  sit  in  hac  vita. 
nentes  in  hac  vita  esse  videntur,  concludit  illos  Propter  has  autem  et  huiusmodi  rationes, 
quibus  talis  perfectio  in  hac  vita  adest,  esse  Alexander  et  Averroes  posuerunt  ultimam  ho- 
beatos  ///  homines,  quasi  non  simpliciter  ad  fe-  minis  felicitatem  non  esse  in  cognitione  humana, 
licitatem  pertingentes,  sed  modo  humano.  4>  quae  est  per  scientias  speculativas,  sed  per  con- 

Quod  autem  praedicta  responsio  rationes  prae-  tinuationem  cum  substantia  separata,  quam  esse 
missas  non  evacuet,  ostendendum  est.  Homo  credebant  possibilem  homini  in  hac  vita  *.  Quia 
enim  etsi  naturae  ordine  substantiis  separatis  sit  vero  Aristoteles  vidit  quod  non  est  alia  cognitio 
inferior,  creaturis  tamen  irrationabilibus  superior  hominis  in  hac  vita  quam  per  scientias  specu- 
est.  Perfectiori  igitur  modo  suum  finem  ultimum  so  lativas,  posuit  hominem  non  consequi  felicita- 
consequitur  quam  illa.  Illa  vero  sic  perfecte  suum  tem  perfectam,  sed  suo  modo. 
finem  ultimum  consequuntur  quod  nihil  aliud  In  quo  satis  apparet  quantam  angustiam  pa- 
quaerunt:  grave  enim,  cum  fuerit  in  suo  ubi,  tiebantur  hinc  inde  eorum  praeclara  ingenia.  A 
quiescit;  animalia  etiam  cum  fruuntur  delecta-  quibus  angustiis  liberabimur  si  ponamus,  secun- 
bilibus  secundum  sensum,  eorum  naturale  desi-  ss  dum  probationes  praemissas,  hominem  ad  veram 


II    de   Caelo, 
1;  s.  Th.  I.  16. 


•S.Th.l.i;Did. 
I  a,  1.  1. 


■  Cap.  vii;  s.Th. 
1.  10  sq. 


•    Cf.    C»p.    XLII, 
XLIII. 


1   eam  refugiens  A   solus;  et  {om  b)  eam  refugit.  i3  vel  J;  et.  16  amitteretur]  amitteret  E,  amittitur  Y,  ainittetur  GNWPc;  pro 

per  mortem,  po.st  mortem  BZ.  17  duratura  EGtP;  diuturna.  21  alios  Asolus;  alia.  quibus  EGi;  in  quibus.  32  ad  om  aDNXY. 
36  hominibusj  omnibus  aDNZ,  omnibus  liominibus  Pc.  40  felicitatem]  infelicitatera  aDX.  41  operibus  KNZfr;  opinionibus  G.  operatio- 

nibus  ceteri.        ^3    adest]  quod  adest  aX,  quod  est  E,  qui  est  G,  quidem  adest  Pc.  49  irraiionabilibus]  irrationalibus  bPd.  64  delecta- 

bilibus  EGX ;  delectationibus. 

10  desiderium  naturae  EGXYfr;  naturale  desiderium  NZ,  naturae  desiderium  aDWPc.  11  impleri  scribitur  supra  terminari,  quod  non 

dtletur.  18    in  cognoscendo  A  solus;  cognoscendo.  20    superinvenium  EG;  quod  inveniunt  Z,  semper  inveniunt  ceteri.  aliqua  illis] 

aliqua  extranea  illis  NZ,  aliqua  alia  ab  illis  b,  alia  ab  illis  Pc.  21  sunt  post  inventa  ?d.  etiam  DEGX6;  om,  29  suum  hic  A  solus;  om 
N,  post  finem  ceteri.        47  Quia  . . .  hac  vita  /lom  om  EGNZ.         55  hominem  A  solus;  homines. 


"    Cap.    Lxxxi, 
Sciendum. 


i32  SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XLVIII. 

felicitatem  post  hanc  vitam  pervenire  posse,  anima  Dei  quam  habet  humana  mens  post  hanc  vitam, 
hominis  immortali  existente,  in  quo  statu  anima  per  modum  quo  ipsum  cognoscunt  substantiae 
intelliget  per  modum  quo  intelligunt  substantiae  separatae.  Propter  quod,  Matth.  v",  Dominus 
separatae,  sicut  in  Secundo  huius  Operis  *  osten-  mercedem  nobis  in  caelis  promittit;  et  Matth.  xxii^", 
sum  est.  s  dicit  quod  Sancti  erunt  siciit  Angeli,  qiti  vident 

Erit  igitur  ultima  felicitas  hominis  in  cognitione     semper  Deinn  in  caelis,  ut  dicitur  Matth.  xvm"^. 


b  4  nobis  hic  GNZJ;  post  caelis.         5  erunt]  etiam  aWX;  lac.  Y.        6  semper  om  EG,  post  Deum  Pc. 


Commentaria  Ferrariensis 


*    Cap.    XXXIII 
(Lips.  1875),   al. 


Ex  praemissis  infert  Sanctus  Tliomas  unum  corollarium, 
scilicet  quod  impossibile  est  in  liac  vita  esse  ultimam 
hominis  felicitatem. 

I.  Et  arguit  primo,  ex  praedictis,  sic.  In  aliqua  Dei  co- 
gnitione  oportet  ultimam  felicitatem  poni,  ut  superius  est 
ostensum.  Sed  non  in  aliqua  cognitione  quae  possit  in  hac 
vita  haberi,  ut  ex  praedictis  constat.  Ergo  non  potest  in  hac 
vita  esse  ultima  hominis  feHcitas. 

Secundo.  In  hac  vita  non  potest  terminari  appetitus 
sciendi,  cum  quanto  plus  aliquis  intelligit,  tanto  magis  in 
eo  desiderium  intelligendi  augeatur :  nisi  sit  aliquis  qui 
omnia  intelHgat.  Quod  nulli  unquam  qui  esset  solum  homo, 
accidit:  nec  etiam  potest  accidere,  cum  substantias  sepa- 
ratas  cognoscere  non  possimus  in  hac  vita.  Ergo  etc.  — 
Probatur  consequentia.  Quia  ultimus  finis  hominis  terminat 
eius  naturalem  appetitum,  ita  quod,  eo  habito,  nihil  aliud 
quaeritur. 

Advertendum  quod,  cum  dicimus  ultimam  hominis  feli- 
citatem  non  posse  esse  in  hac  vita,  intelligimus  de  homine 
puro :  non  autem  de  Christo,  qui  in  hac  vita  erat  com- 
prehensor,  sive  beatus,  et  viator.  Propterea  dixit  Sanctus 
Thomas  quod  tiulli  qui  esset  solum  homo,  accidit  ut  omnia 
intelligeret :  ne,  inquam,  Christum  excluderet,  qui  omnia 
intelligebat.  Sed  ipse  erat  non  solum  homo,  sed  etiam  Deus. 

II.  Tertio.  In  vita  ista  non  est  aliqua  certa  stabihtas : 
quia  cuilibet  possunt  advenire  infirmitates  et  infortunia, 
quibus  impeditur  ab  operatione,  quaecumque  sit,  in  qua 
ponitur  feHcitas.  Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia.  Quia 
cum  aliquis  felicitatem  consequitur,  pariter  consequitur  et 
stabilitatem :  ut  patet  ex  omni  conceptione  de  felicitate. 
Propter  quod  inquit  Aristoteles,  I  Ethic,  quod  non  existi- 
mamus  felicem  chamaeleonta :  idest,  eum  qui  variatur  in 
vita,sicutchamaeleon,animalquodad  praesentiam  cuiusque 
coloris  (exceptis  tamen  quibusdam  coloribus,  ut  refert  Pli- 
nius,  VIII  lib.  *)  colorem  mutat.  -  Patet  etiam  ratione.  Quia, 
cum  naturale  desiderium  hominis  sit  ad  hoc  ut  in  felici- 
tate  stabiliatur;  sicut  et  omne  quod  movetur  in  finem,  de- 
siderat  naturaliter  stabiliri  et  quiescere  in  illo,  ut  patet  ex 
rebus  naturalibus,  quae  non  nisi  violenter  recedunt  a  loco 
naturali:  nisi  cum  felicitate  pariter  stabilitatem  conseque- 
retur,  non  esset  eius  naturali  desiderio  satisfactum;  et  sic 
non  esset  felix. 

Ad  beatitudinem  pertinere  stabilitatem,  probat  Sanctus 
Thomas  P  II",  q.  v,  a.  4,  praeter  rationem  hic  adductam, 
etiam  ex  ipsa  visione  divina:  contra  opinionem  Origenis, 
qui,  aliquorum  Platonicorum  errorem  secutus,  posuit  quod, 
post  ultimam  beatitudinem,  homo  poiest  fieri  miser.  Re- 
quire  ibi. 

III.  Quarto.  Impossibile  est  advenire  homini  perfectam 
operationem  secundum  virtutem  speculativam  vel  mora- 
lem,  nisi  post  diuturnum  tempus :  et  maxime  speculativam, 
quia  vix  homo  in  ultima  aetate,  et  quando,  ut  plurimum, 
modicum  restat  humanae  vitae,  ad  perfectam  speculationem 
scientiarum  pervenire  potest.  Ergo  non  potest  in  hac  vita 
ultima  hominis  felicitas  perfecta  esse,  si  felicitas  in  tali 
operatione  consistit.  -  Probatur  consequentia.  Quia  videtur 
inconveniens  et  irrationabile  quod  tempus  generationis  ali- 
cuius  rei  sit  magnum,  tempus  autem  durationis  eius  sit 
parvum.  Probatur:  et  quia  natura  suo  fine  maiori  tem- 
pore  privaretur;  et  quia  in  animalibus  videmus  oppositum. 


Advertendum  quod,  circa  generationem  alicuius  ani- 
maHs,  non  est  inconveniens  quod  tempus  generationis  sit 
maius  tempore  vitae:  cum  videamus  aliquod  animal  na- 
tum  statim  mori.  Sed  inconveniens  videtur  quod  talis  sit 
ordo  naturae  aHcuius  speciei  quod,  pro  maiori  parte,  tempus 
generationis  excedat  tempus  vitae :  videmus  enim,  ut  in- 
quit  Sanctus  Thomas,  quod  quae  parvo  tempore  vivunt, 
parvo  tempore  perficiuntur. 

Quinto.  Non  est  possibile  quod  homo  in  statu  huius 
vitae  omnino  sit  immunis  a  malis,  non  solum  corporis, 
sed  etiam  animae:  cum  nullus  sit  qui  non  aliquando  in- 
ordinatis  passionibus  inquietetur;  non  aliquando  praeter- 
eat  medium,  in  quo  consistit  virtus;  non  circa  cognitio- 
nem  aut  modum  cognoscendi  deficiat.  Ergo  non  potest  in 
hac  vita  esse  felix.  -  Probatur  consequentia.  Quia  per- 
fectum  bonum  est  quod  omnino  caret  admixtione  mali. 
Felicitatem  autem  omnes  perfectum  bonum  confitentur 
esse. 

IV.  Sexto.  Quod  non  moriatur,  non  potest  assequi  homo 
in  hac  vita.  Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia.  Quia  homo 
naturaliter  refugit  mortem,  et  tristatur  de  ipsa,  etiam  dum 
eam  recogitat. 

Adverte  quod  huic  rationi  subintelligenda  est  aHa  pro- 
positio,  quam  tanquam  manifestam  Sanctus  Thomas  prae- 
termittit:  scilicet  quod  hominis  felicis  appetitus  totaliter 
impletur. 

2.  Circa  autem  ipsam  rationem  dubitatur.  Quia  videtur 
posse  ad  oppositum  retorqueri,  sic  arguendo.  Homo  na- 
turaliter  refugit  mortem,  et  tristatur  de  ipsa.  Ergo  felicitas 
hominis  non  est  post  mortem.  Ergo  est  in  hac  vita.  -  Pro- 
batur  prima  consequentia.  Quia  ex  opposito  consequentis 
infertur  oppositum  antecedentis.  Sequitur  enim:  Felicitas 
hominis  est  post  mortem.  Ergo  mors  ordinatur  ad  felici- 
tatem  tanquam  medium  necessarium.  Ergo  naturaHter  ap- 
petitur:  quia,  si  finis  naturaliter  desideratur,  etiam  media 
necessaria  ad  finem  naturaliter  desiderantur.  Ergo  non  na- 
turaliter  eam  homo  refugit,  neque  de  ipsa  tristatur. 

3.  Ad  hoc,  negatur  prima  consequentia.  Et  ad  probatio- 
nem,  negatur  assumptum.  Ad  cuius  probationem,  negatur 
secunda   consequentia.   Dicitur    enim,   ex    doctrina  Sancti 

Thomae   IV  Sent.,  d.  xlix,  a.  i ,  ad   ult.  *,  quod  quamvis  .  q„_  ,^  ^  ^  q„» 

liomo  naturaliter  desideret  finem,  non  tamen  naturaliter  4,  a<J  4- 

desiderat  ea  quae  sunt  ad  finem :  sed  ea  appetitu  ratio- 

nali  desiderat,  consiliando  de  ipsis  et  eligendo  ea.  Immo 

stant  simul  quod  aliquid  secundum  se  sit  odibile  et  appe- 

titui  naturali  repugnans,  et  tamen  propter  finem  aliquem 

eligatur:  sicut  sectio  membri  appetitur  propter  sanitatem; 

et  tamen  sanitas  naturaHter  desideratur,  et  sectio  habetur 

naturaliter  odio.  Ita  etiam  et  in  proposito  finis  naturaliter 

appetitur,  et  mortem  naturaliter  quilibet  refugit:  et  tamen 

per  mortem  ad  finem  pervenitur;  et  propter  ipsum  finem 

appetitu  rationaH  mors  appetitur  et  eHgitur.  Ex  quo  patet 

illam  consequentiam  esse  nullam,  Mors  ordinatur  ad  feli- 

citatem  tanquam  medium  necessarium.  Ergo  naturaliter 

appetitur,  sicut  et  ipsa  felicitas. 

Ista  consequentia  forte  teneret  in  rebus  carentibus  ra- 
tione,  quia  in  illis  est  unica  dumtaxat  natura:  non  autem 
in  homine,  in  quo  sunt  duae  naturae  aliquo  modo,  sci- 
licet  corruptibilis  et  incorruptibilis.  Voluntas  enim  bonum 
utriusque  naturae  naturaliter  desiderat :  cum  utraque  sit  de 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XLVIII. 


i33 


I 

r 


perfectione  suppositi.  Ideo  malum  uniuscuiusque  illarum 
naturali  appetitui  contrariatur. 

V.  Septimo.  Impossibile  est  in  hac  vita  agere  continue 
quamcumque  actionem.  Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia. 
Quia  ultima  felicitas  non  in  habitu,  sed  in  actione  con- 
sistit:  quantum  scilicet  ad  ipsam  beatitudinis  essentiam. 

Octavo.  Felicitas  quaecumque  ponatur  in  hac  vita,  sem- 
per  habet  tristitiam  naturaliter  annexam.  Ergo  non  erit 
perfecta  felicitas.  -  Probatur  antecedens.  Quia  amissio  feli- 
citatis,  utpote  rei  maxime  desiderabilis,  maxime  tristitiam 
habet.  Quaecumque  autem  feHcitas  in  hac  vita  ponatur, 
certum  est  quod  amittetur,  saltem  per  mortem;  et  non 
est  certum  quod  durare  debeat  usque  ad  mortem,  cum 
multa  possint  accidere  in  hac  vita  quibus  homo  totaliter 
ab  operatione  virtutis  impeditur,  puta  phrenesis,  (supple) 
et  ista  certitudo  amissionis  et  incertitudo  diuturnitatis  feli- 
citatis,  non  est  absque  tristitia. 

Adverte  quod  haec  ratio  a  sexta  differt.  Quia  ibi  conside- 
rabatur  quod  appetitus  hominis  non  potest  in  hac  vita  im- 
plerl,  cum  naturaliter  appetat  non  mori,  et  hoc  assequi 
non  possit.  Hic  autem  consideratur  admixtio  tristitiae  cum 
bono  in  quo  felicitas  poneretur. 

VI.  Ad  has  rationes  responderi  posset  quod  probant 
felicitatem  perfectam  non  posse  esse  in  hac  vita:  quod  uti- 
que  conceditur,  quia  ista  convenit  tantum  substantiis  se- 
paratis,  in  quibus  est  perfecta  natura  intellectualis.  Non 
autem  probant  quod  felicitas  quae  nata  est  homini  con- 
venire,  quae  est  imperfecta,  cum  in  homine  sit  natura 
intellectualis  imperfecta,  non  possit  in  hac  vita  haberi. 

Confirmatur  ista  responsio  ex  Aristotele,  I  Ethicorum. 
Cum  enim  ostendisset  felicitatem  esse  in  operibus  virtutum, 
quae  maxime  permanentes  sunt,  dixit  eos  quibus  in  hac  vita 
talis  perfectio  adest,  esse  beatos  ut  homines:  quasi  diceret 
illos  esse,  non  simpliciter  beatos,  sed  modo  humano. 

VII.  Sed  haec  responsio,  inquit  Sanctus  Thomas,  ratio- 
nes  praemissas  non  evadit. 

Et  arguitur  primo  sic.  Oportet,  cum  homo  ad  ultimum 
suum  finem  pervenerit,  ut  naturale  eius  desiderium  quie- 
tetur:  cum  irrationalia,  quibus  homo  naturae  ordine  su- 
perior  est,  sic  perfecte  finem  suum  ultimum  consequantur 
ut  nihil  aliud  quaerant,  ut  patet  in  gravi  et  in  brutis. 
Sed  hoc  non  potest  esse  in  hac  vita.  Ergo  felicitatem, 
prout  est  finis  proprius,  homo  consequi,  non  potest  in 
hac  vita.  Ergo  post  hanc  vitam  consequetur. 

Secundo.  Naturale  desiderium  hominis  est  implebile: 
alioquin  esset  inane.  Sed  non  in  hac  vita  impleri  potest,  ut 
ostensum  est.  Ergo  implebitur  post  hanc  vitam.  Ergo  etc. 

Tertio.  Homines  in  hac  vita  non  se  habent  in  cogni- 
tione  veritatis  quasi  in  ultimo  fine  existentes,  sed  semper 
se  habent  ut  moti  et  tendentes  ad  perfectionem:  cum  illi 
Ct.text.et  var.  qui  sequuntur,  semper  inveniant*  aiia  ab  iis  quae  priores 
invenerunt,  ut  dicitur  II  Metaph.  Ergo  etc.  -  Probatur 
consequentia.  Quia  in  speculatione,  per  quam  quaeritur 
cognitio  veritatis,  ultima  videtur  felicitas  hominis  in  hac 
vita  consistere:  ut  ipse  etiam  Aristoteles,  X  Ethicorum, 
probat. 

Adverte  quod  haec  ratio  tenet  de  felicitate  naturali, 
quae  per  studium  et  exercitium  in  speculativis  scientiis 
quaeritur,  de  qua  philosophi   sunt  locuti.  Oportet  enim 


talem  esse  perfectissimam  cognitionem  quae  haberi  et  ac- 
quiri  per  tale  exercitium  potest.  Et  ad  hanc  cognitionem 
nullus  in  hac  vita  pervenit.  -  Non  autem  procedit  de  feli- 
citate  supernaturaH.  Quia  secundum  hanc  rationem  pro- 
baretur  quod  nec  etiam  post  hanc  vitam  posset  homo 
felicitatem  adipisci:  cum  nullus  videntium  divinam  essen- 
tiam  sit  in  ultimo  fine  cognitionis  veritatis,  eo  quod  nuUus 
divinam  essentiam  comprehendere  possit.  -  Nisi  forte  dica- 
mus  quod  quilibet  videns  divinam  essentiam  est  in  fine 
cognitionis  veritatis  quantum  ad  cognitionem  specierum 
creatarum,  quia,  ut  dicetur  inferius  *,  quilibet  Beatus  in 
divina  essentia  omnes  naturas  creatas  intelligit:  et  etiam 
quantum  ad  modum  cognoscendi  ipsum  Deum,  nullus 
est  enim  altior  modus  cognoscendi  Deum  quam  ipsum 
per  essentiam  videre.  Et  sic  ratio  de  omni  fine  concluderet. 

Quarto.  Homo  per  scientias  speculativas,  quibus  in 
hac  vita  veritatem  cognoscimus,  non  potest  omnia,  nec 
etiam  materialia,  cognoscere.  Ergo  etc.  -  Probatur  con- 
sequentia.  Quia,  cum  id  quod  est  in  potentia  intendat 
exire  in  actum;  et  intellectus  noster  sit  in  potentia  ad 
omnes  formas  rerum :  non  erit  ex  toto  in  actu,  neque  in 
ultimo  suo  fine,  nisi  quando  omnia,  saltem  ista  materialia, 
cognoscit. 

Confirmatur  auctoritate  Alexandri  et  Averrois. 

2.  Ad  auctoritatem  autem  Aristotelis  dicitur  quod,  quia 
vidit  non  esse  aHam  cognitionem  hominis  in  hac  vita 
quam  per  scientias  speculativas,  posuit  hominem  non  con- 
sequi  felicitatem  perfectam,  sed  suo  modo.  (Supple)  Non 
autem  posuit  quod  felicitas  quae  est  proprius  finis  ultimus 
hominis,  non  sit  perfecta  feHcitas;  et  quod  in  hac  vita 
suum  proprium  ultimum  finem  assequatur. 

Advertendum,  ut  inquit  Sanctus  Thomas  in  Quarto,  dist, 
allegata,  eodem  art.,  qu"  4  *,  quod  Aristoteles,  in  libro  Ethi- 
corum,  de  hac  tantum  felicitate  hominis  locutus  est  quae 
est  quaedam  participatio  verae  heatitudinis,  secundum  quod 
homo  est  perfectus  in  bonis  rationis  speculativae  principa- 
liter,  et  practicae  secundario.  Aliam  autem,  quae  est  post 
hanc  vitam,  nec  asseruit  nec  negavit.  Ideo  quod  hoc  loco 
dicitur,  ipsum  Aristotelem  posuisse  hominem  non  con- 
sequi  beatitudinem  in  hac  vita  perfectam  sed  suo  modo, 
non  est  intelligendum  quasi  posuerit  homin^m  in  hac  vita 
consequi  beatitudinem  imperfectam,  perfectam  autem  post 
hanc  vitam:  sed  quia  posuit  quidem  in  libro  Ethicorum 
hominem  consequi  posse  beatitudinem  imperfectam  in 
hac  vita,  qualis,  inquam,  sibi  in  hac  vita  potest  evenire; 
an  autem  post  hanc  vitam  perfectam  sit  felicitatem  habi- 
turus,  non  determinat. 

3.  Ex  praedictis  infert  Sanctus  Thomas  quod  nos  libe- 
ramur  ab  angustia  quam  praeclara  ingenia  philosophorum 
passa  sunt :  ponentes,  secundum  probationes  praemissas, 
homines  ad  veram  post  hanc  vitam  felicitatem  pervenire 
posse,  anima  immortali  existente,  quando  intelliget  per 
modum  substantiarum  separatarum,  ut  in  secundo  Hbro  est 
ostensum. 

Ultimo  loco,  ex  universo  superiori  processu  de  felici- 
tate,  infert  Sanctus  Thomas  primam  conclusionem  prin- 
cipaHter  intentam*,  hanc  sciHcet:  Ultima  hominis  felicitas 
erit  in  cognitione  Dei  post  hanc  vitam,  quam  habebit  mens 
humana  per  tnodum  substantiarum  separatarum. 


Cap.  ux. 


Vid.  supn. 


'  Cf.  cap.  XXV, 
fin.,  Ultimus  au- 
tem. 


-^%/fSV'-t>te5V^ 


i34 


SUMMA  GONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XLIX. 


CAPITULUM  QUADRAGESIMUM  NONUM 


A  5or   b2. 


QUOD  SUBSTANTIAE  SEPARATAE  NON  VIDENT  DEUM  PER  ESSENTIAM 
EX  HOC  QUOD  COGNOSCUNT  EUM  PER  SUAM  ESSENTIAM. 


poRTET  autem  inquirere  utrum  haec  ipsa 

cognitio  qua  substantiae  separatae,  et 

animae  post  mortem,  cognoscuntDeum 

per  suas  essentias,  sufficiat  ad  ipsarum 

ultimam  felicitatem. 

Ad  cuius  veritatis  indaginem,  primo  ostenden- 
dum  est  quod  per  talem  modum  cognitionis  non 
cognoscitur  divina  essentia. 

Contingit  enim  ex  effectu  cognoscere  causam 
multipliciter.  Uno  modo,  secundum  quod  effectus  , 
sumitur  ut  medium  ad  cognoscendum  de  causa 
quod  sit,  et  quod  talis  sit:  sicut  accidit  in  scientiis, 
quae  causam  demonstrant  per  effectum.  -  Alio 
modo,  ita  quod  in  ipso  effectu  videatur  causa, 
inquantum  similitudo  causae  resultat  in  effectu: 
sicut  homo  videtur  in  speculo  propter  suam 
similitudinem.  Et  differt  hic  modus  a  primo. 
Nam  in  primo  sunt  duae  cognitiones,  effectus  et 
causae,  quarum  una  est  alterius  causa:  nam  co- 
gnitio  effectus  est  causa  quod  cognoscatur  eius  ; 
causa.  In  modo  autem  secundo  una  est  visio 
utriusque :  simul  enim  dum  videtur  effectus, 
videtur  et  causa  in  ipso.  -  Tertio  inodo,  ita 
quod  ipsa  similitudo  causae  in  effectu  sit  forma 
qua  cognoscit  causam  suus  effectus:  sicut  si  arca 
haberet  intellectum,  et  per  formam  suam  co- 
gnosceret  artem  a  qua  talis  forma,  velut  eius 
similitudo,  processit.  -  Nullo  autem  istorum  mo- 
dorum  per  eftectum  potest  cognosci  de  causa 
qiiid  est,  nisi  sit  effectus  causae  adaequatus,  in 
quo  tota  virtus  causae  exprimatur. 

Substantiae  autem  separatae  cognoscunt  Deum 
per  suas  substantias  sicut  causa  cognoscitur  per 
effectum :  non  autem  primo  modo,  quia  sic  eorum 
cognitio  esset  discursiva;  sed  secundo  modo,  in- 
quantum  una  videt  Deum  in  alia;  et  modo  tertio, 
inquantum  quaelibet  earum  videt  Deum  in  seipsa. 
Nulla  autem  earura  est  effectus  adaequans  vir- 
cap.  XXII  sqq.  tutem  Dei,  ut  in  secundo  libro  *  ostensum  est. 
Non  est  igitur  possibile  quod  per  hunc  modum 
cognitionis  ipsam  divinam  essentiam  videant. 

Amplius.  Similitudo  intelligibilis  per  quam  in- 
telligitur  aliquid  secundum  suam  substantiam, 
oportet  quod  sit  eiusdem  speciei,  vel  magis  spe- 
cies  eius;  sicut  forma  domus  quae  est  in  mente 
artificis,  est  eiusdem  speciei  cum  forma  domus 


quae  est  in  materia,  vel  potius  species  eius;  non 
enim  per  speciem  hominis  intelligitur  de  asino 
vel  equo  quid  est.  Sed  ipsa  natura  substantiae 
separatae  non  est  idem  specie  cum  natura  di- 
vina,  quinimmo  nec  genere,  ut  in  primo  libro*  •  cap.  xxv. 
ostensum  est.  Non  est  igitur  possibile  quod 
substantia  separata  intelligat  divinam  substantiam 
per  propriam  naturam. 

Item.  Omne   creatum   ad   aliquod   genus   vel 
,  speciem    terminatur.  Divina    autem    essentia   est 
infinita,  comprehendens  in  se  omnem  perfectio- 
nem    totius    esse,  ut   in  primo  libro  *  ostensum  "  ^ap.  xxvm, 

....  .  XLIII. 

est.  Impossibile  est  igitur  quod  per  aliquid  crea- 
tum  divina  substantia  videatur. 

Praeterea.  Omnis  intelligibilis  species  per  quam 
intelligitur  quidditas  vel  essentia  alicuius  rei,  com- 
prehendit  in  repraesentando  rem  illam:  unde  et 
orationes  significantes  quod  quid  est  tenninos  et 
dejinitiones  vocamus.  Impossibile  est  autem  quod 

,  aliqua   similitudo    creata    taliter    Deum    reprae- 
sentet:  cum  quaelibet    similitudo   creata   sit  ali- 
cuius  generis   determinati,  non    autem  Deus,  ut 
in  Primo  *  ostensum  est.  Non  est  igitur  possibile  -videsupra. 
quod  per  aliquam  similitudinem  creatam  divina 

:  substantia  intelligatur. 

Amplius.  Divina  substantia  est  suum  esse,  ut  in 
Primo  *  ostensum  est.  Ipsum  autem  esse  substan-  ■  cap.  xxn. 
tiae  separatae  est  aliud  quam  sua  substantia,  ut  in 
Secundo*  probatum  est.  Essentia  igitur  substantiae  •  cap.  ui. 

.  separatae  non  est  sufficiens  medium  quo  Deus  per 
essentiam  videri  possit. 

Cognoscit  tamen  substantia  separata  per  suam 
substantiam  de  Deo  quia  est;  et  quod  est  om- 
nium  causa;  et  eminentem  omnibus;  et  remotum 
ab  omnibus,  non  solum  quae  sunt,  sed  etiam 
quae  mente  creata  concipi  possunt.  Ad  quam 
etiam  cognitionem  de  Deo  nos  utcumque  per- 
tingere  possumus :  per  effectus  enim  de  Deo 
cognoscimus   quia  est,   et   quod   causa   aliorum 

)  est,  aliis  supereminens,  et  ab  omnibus  remotus. 
Et  hoc   est   ultimum   et  perfectissimum  nostrae 
cognitionis   in   hac   vita,  ut  Dionysius   dicit,    in 
Libro    De  Mystica    Theologia  *,  cum   Deo   quasi  '  cap-  •,  >•• 
ignoto  coniungimur:  quod  quidem  contingit  dum 

;  de  eo  quid  non  sit   cognoscimus,  quid    vero  sit 
penitus  manet  ignotum.  Unde   et   ad  huius  su- 


6  indaginem  A  solus;  indagonem  X,  indagationem  ceteri.  9  cognoscere  hic  EGfc;  post  causam.  i5  in  eftectu]  in  eftectum  oEXYi. 

jo  eius  hic  solus  A;  post  causa.  24  ipsa  EsG ;  in  ipsa  Gfr,  om  ceteri,  29  de  causa  A  solus;  causa.  36  et  raodo  tertio]  causa  ex 

(et  P)  tertio  modo  XP. 

5  genere]  in  genere  BGW.  l3  aliquid  A  solus;  aliquod.  j8  orationes  EGXYiPc;  definitiones  Z,  om  ceteri.  terminos  et  defini- 

tiones  A  solus;  et  terminos  etiam  BFHNW.KY,  et  terminos  etiam  orationes  C,  terminos  vel  definitiones  D.  terminos  et  orationes  EG,  ratione.s 
et  definitiones  sG,  terminos  et  orationes  rationes  et  definitiones  b,  et  terminos  etiam  definitiones  c,  terminos  et  rationes  et  definitiones  Pd. 
20  taliter]  totaliter  NWZsGPc.  3i  essentiam]  suam  essentiam  Y,  essentiam  suam  Pc.  S4  eminentem  omnibus  et  remotum  A  solus,  mutans 
phraseos  constructionem,  sed  an  advertenter  nescio;  eminens  omnibus  et  remotus  (remotis  pEG).  40  aliis]  et  aliis  YsGPii.  remotus] 

remotis  pE.         43   cum]  quod  NZP.         44  dum  de  eo]  dum  de  Deo  DGNWZP,  cum  de  eo  C,  cum  de  Deo  Y. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XLIX. 


i35 


■  Cap.  xxxix. 


blimissimae  cognitionis  ignorantiam  demonstran-  propinqua  a  Deo  removent  quam  nos.  Magis 
dam,  de  Moyse  dicitur,  Exodi  xx",  quod  accessit  igitur  accedunt  ad  propriam  ipsius  cognitionem 
ad  caliginem  in  qua  est  Deiis.  quam  nos :  licet  nec  ipsae,  per  hoc  quod  seipsas 

Quia  vero  natura  inferior  in  sui  summo  non  intelligunt,  divinam  substantiam  videant.  -  Item: 
nisi  ad  infimum  superioris  naturae  attingit,  opor-  s  tanto  aliquis  alicuius  altitudinem  magis  novit, 
tet  quod  haec  ipsa  cognitio  sit  eminentior  in  quanto  altioribus  scit  eum  esse  praelatum:  sicut, 
substantiis  separatis  quam  in  nobis.  Quod  per  etsi  rusticus  sciat  regem  esse  summum  in  regno, 
singula  patet.  Nam  quanto  propinquior  et  expres-  quia  tamen  non  cognoscit  nisi  quaedam  infima 
sior  alicuius  causae  effectus  cognoscitur,  tanto  regni  of&cia,  cum  quibus  aliquid  habet  negotii, 
evidentius  apparet  de  causa  eius  quod  sit.  Sub- '"  non  ita  cognoscit  regis  eminentiam  sicut  aliquis 
stantiae  autem  separatae,  quae  per  seipsas  Deum  qui  omnium  principum  regni  dignitates  novit, 
cognoscunt,  sunt  propinquiores  effectus,  et  expres-  quibus  scit  regem  esse  praelatum;  quamvis  neuter 
sius  Dei  similitudinem  gerentes,  quam  effectus  altitudinem  regiae  dignitatis  comprehendat.  Nos 
per  quos  nos  Deum  cognoscimus.  Certius  ergo  autem  nescimus  nisi  quaedam  infima  entium. 
sciunt  substantiae  separatae  et  clarius  quam  nos,  »5  Licet  ergo  sciamus  Deum  omnibus  entibus  emi- 
quod  Deus  est.  -  Rursus:  cum  per  negationes  ad  nere,  non  tamen  ita  cognoscimus  eminentiam 
propriam  cognitionem  rei  quoquo  modo  deve-  divinam  sicut  substantiae  separatae,  quibus  al- 
niatur,  ut  supra*  dictum  est,  quanto  pluraet  magis  tissimi  rerum  ordines  noti  sunt,  et  eis  omnibus 
propinqua  quis  ab  aliquo  remota  esse  cognoverit,  superiorem  Deum  esse  cognoscunt.  -  Ulterius: 
tanto  magis  ad  propriam  ipsius  cognitionem  acce-  »  manifestum  est  quod  causalitas  alicuius  causae, 
dit:sicutmagisacceditadpropriam  hominis  cogni-  et  virtus  eius,  tanto  magis  cognoscitur,  quanto 
tionem  qui  scit  eum  non  esse  neque  inanimatum  plures  et  maiores  eius  effectus  innotescunt.  Ex 
neque  insensibilem,  quam  qui  scit  solum  eum  non  quo  manifestum  fit  quod  substantiae  separatae 
esse  inanimatum,  licet  neuter  sciat  de  homine  quid  causalitatem  Dei  et  eius  virtutem  magis  cogno- 
sit.  Substantiae  autem  separatae  plura  cognoscunt  ^;  scunt  quam  nos,  licet  nos  omnium  entium  eum 
quam  nos,  et  quae  sunt  Deo  magis  propinqua :  esse  causam  sciamus. 
et  per  consequens  suo  intellectu  plura  et  magis 


3  est  (e  ex  erat)  A  solus;  crat.  4  in]  et  a.  6  ipsa  hic  b;  post  cognkio.  10  evidentius  sG;  evidentior.  16  cum  om  NZ; 

cf.  var.  seq.  17    deveniatur  A  solus;    pervenitur  (...  quanto    autem  plura)  Z,  cognoscitur  pervenitur  N,  perveniatur  ceteri,  19    pro- 

pinqua  P;  propinqua...  tanto  niagis  liom  om  NEG;  propinqua  om  ceteri.  20  ipsius  hic  EGXb;  post  cognitonem.  22  neque  inanimatum] 
neque  insensatum  aNWYc,    animatum  D;  EG  om  hom  eum  . . .  qui  scit.         27  et  per...  propinqua  hom  om  EG. 

1     Magis .  . .  quam  nos  hom  om  BCF.  4    substantiam  EGb;    essentiam.  7    esse  liic  A  solus;    om  EGb,  post  summum  ceteri. 

8  quaedam  infima  regni  officia  b  et  infima  post  regni  aDNWXYZ;  quaedam  infinia  regis  officia  EG,  quosdam  regni  infimos  officiales  Pc. 
11   dignitates  sG6;  dignitatem.  i3   comprehendat]  comprehendit  aXcd.  Nos  autem  nescimus]  Non  autem  novimus  NZ,  Nos  autem  non 

scimus  Pc.         23  fit  DNYPrf;  est  EWt,  sit  ceteri.         25  eum  EGNX  Pc  et  post  nos  sY;  om- 

Commentaria  Ferrariensis 


*  Ct.  Comment. 
cap.  praec,  fin. 


Num. 


Num.  II. 


*Cf.ibid.,3,^d- 
vertendum    pos- 


PosTQUAM  ostendit  Sanctus  Thomas  humanam  felicita- 
tem  consistere  in  Dei  cognitione  quam  habet  anima 
separata  ad  modum  substantiarum  separatarum*;  quia  sub- 
stantiae  separatae  duobus  modis  in  divinam  cognitionem 
feruntur,  scilicet  cognoscendo  ipsum  per  essentias  suas, 
et  videndo  ipsum  per  ipsius  essentiam ;  vult  nunc  osten- 
dere  in  qua  istarum  cognitionum  beatitudo  consistat. 

Circa  hoc  autem  quatuor  facit:  primo,  probat  per  illum 
modum  quo  substantiae  separatae  per  suas  essentias  Deum 
cognoscunt,  non  cognosci  divinam  essentiam;  secundo, 
ipsam  per  illum  modum  aliquam  habere  de  Deo  cognitio- 
nem,  circa  medium  capituH  ostendit*;  tertio,  probat  quod 
in  illa  cognitione  non  quiescit  substantiarum  separatarum 
desiderium,  in  sequenti  capitulo;  quarto,  in  eodem  capi- 
tulo*  propositum  infert.  Ex  quibus  tanquam  manifestum 
vult  habere  quod  felicitas  in  cognitione  Dei  qua  eius  sub- 
stantia  videtur  consistit  *. 

I.  Quantum  ad  primum,  arguit  primo  sic.  Substantiae 
separatae  cognoscunt  Deum  per  suas  substantias  sicqt 
causa  cognoscitur  per  eftectum  inadaequatum.  Ergo  im- 
possibile  est  quod  essentiam  Dei  videant  per  suas  essentias. 
Probatur  consequentia.  Quia,  cum  tribus  modis  ex  ef- 
fectu  cognoscatur  causa,  -  scilicet,  tanquam  ex  medio  per 
quod  cognoscitur  quod  sit  et  quod  talis  sit,  in  quo  modo 
cognoscitur  effectus  una  cognitione,  et  alia  cognitione 
causa;  tanquam  medio  in  quo  causa  videtur,  inquantum 
similitudo  causae  resultat  in  effectu,  sicut  homo  videtur  in 
speculo,  quo  modo  una  cognitione  et  causa  videtur  et 
effectus;  et  tanquam  medio  quo,  sive  tanquam  similitu- 
dine  causae  existente  in  effectu  qua  ipse  effectus  cognoscit 


causam,  sicut  esset  de  arca  si  haberet  intellectum  et  co- 
gnosceret  artem  a  qua  processit,  -  per  nullum  istorum  mo- 
dorum  cognosci  potest  de  causa  quid  est,  nisi  effectus  sit 
causae  adaequatus,  in  quo  tota  virtus  causae  exprimatur. 
Ad  evidentiam  autem  antecedentis,  inquit  Sanctus  Tho- 
mas  quod  substantiae  separatae  vident  Deum  per  suas  es- 
sentias  tanquam  causam  per  effectum,  non  primo  modo, 
quia  sua  cognitio  esset  discursiva;  sed  secundo  modo,  in- 
quantum  una  videt  Deum  in  alia;  et  tertio  modo,  inquan- 
tum  videt  Deum  in  seipsa. 

2.  De  materia  huius  rationis  dictum  est  in  superiori- 
bus  *.  Hoc  tamen  attendendum,  quod  idcirco  duos  modos 
videndi  Deum  ex  suis  essentiis  substantiis  separalis  Sanctus 
Thomas  attribuit,  unum  quo  una  videt  Deum  in  alia,  al- 
terum  quo  videt  Deum  in  seipsa,  quia,  licet  utraque  sub- 
stantia  sit  medium  eiusdem  rationis  considerata  utriusque 
natura,  sive  materialiter,  non  tamen  est  eiusdem  rationis 
in  ratione  medii  in  hac  cognitione.  Quia,  cum  una  co- 
gnoscit  Deum  in  seipsa,  ipsa  cognoscentis  essentia  se  habet 
tanquam  species  intelHgibilis,  quae  est  medium  quo  eU- 
citur  intellectio:  dum  autem  videt  Deum  in  aha,  essentia 
illius  alterius  non  est  medium  veluti  species  intelhgibilis, 
cum  per  seipsam  non  sit  in  inteilectu  cognoscentis  *, 
sed  tantum  per  suam  similitudinem ;  sed  est  medium  in  tem. 
ratione  obiecti  cogniti  in  quo  aliud  videtur,  sicut  quae 
sunt  in  speculo  videntur  in  ipso  specylo  viso. 

3.  Attendendum  etiam,  cum  inquit  Sanctus  Thomas  quod 
substantiae  separatae  cognoscunt  Deum  per  suas  essentias 
sicut  causa  per  effectum  cognoscitur,  non  t<^men  primo 
modo:  quod  per  hoc  excluditur  obiectio  Scoti,  II  Sent., 


'    Lib.    II, 
xcvi  sqq. 


cap. 


Cf.  lib.  n.  cip. 
xcvui.Forleam- 


i36 


SUMMA  GONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XLIX. 


arguentis  cognitionem  angeli   esse  discur- 


•  Fol.  31 V,  33   (j.  in,  q.  IX 

(Ven.  1407).  "•        >    1  _  r->   ^  • 

sivam,  quia  cognoscit  causam  per  eftectum.  Patet  enim 
ex  iis  quae  dixit  Sanctus  Thomas,  quod  non  omnis  co- 
gnitio  causae  per  effectum  est  discursiva :  quia  non  sem- 
per  alia  est  cognitio  causae  et  alia  cognitio  effectus,  ut 
unius  cognitio  possit  esse  causa  cognitionis  alterius;  sed 
tunc  tantum  quando  causa  cognoscitur  per  effectum  tan- 
quam  per  medium  prius  cognitum  et  demostrativum  cau- 
sae.  Hoc  autem  modo  non  cognoscit  substantia  separata 
Deum  per  effectum:  sed  aut  utendo  sua  essentia  tanquam 
specie  intelligibili;  aut  una  cognitione  simul  cognoscendo 
effectum  et  causam,  quam  in  ipso  effectu  cognoscit. 

II.  Secundo.  Natura  substantiae  separatae  non  est  eius- 
dem  speciei  cum  substantia  divina.  Ergo  etc.  -  Probatur 
consequentia.  Quia  similitudo  intelligibilis  per  quam  in- 
telligitur  aliquid  secundum  substantiam,  oportet  quod  sit 
eiusdem  speciei,  vel  magis  species  eius :  ut  patet  de  domo 
in  materia  et  in  mente  artificis.  Ratio  autem  est,  quia  per 
speciem  intelligibilem  unius  naturae  non  cognoscitur  de 
altero  quid  est :  tanquam  scilicet  per  proprium  reprae- 
sentativum  quidditatis. 

2.  Circa  probationem  consequentiae,  duo  sunt  atten- 
denda.  Primum  est,  quod  idcirco,  loquens  Sanctus  Tho- 
mas  de  specie  intelligibili,  inquit  sub  disiunctione  quod 
oportet  ipsam  esse  eiiisdem  speciei  cum  re  intelligibili, 
vel  magis  eius  speciem,  quia  ad  suum  propositum  nihil 
refert  quod  illorum  dicatur.  Sufficit  enim  sibi  quod  oportet 
ut  sit  eiusdem  speciei :  nam,  ut  dicebat,  per  speciem  ho- 
minis  non  intelligitur  de  asino  vel  equo  quid  est;  simi- 
liter  etiam  in  aliis.  Sicut  enim,  nisi  intelligens  fieret  unura 
cum  re  intelligibili,  non  intelligeret  ipsam;  ita,  nisi  fieret 
unum  secundum  rationem  specificam,  non  intelligeret  eius 
rationem  et  quidditatem;  similitudo  enim  secundum  ean- 
dem  rationem  requiritur  ad  cognitionem  essentiae.  —  Quod 
tamen  intelligendum  est:  aut  formaliter,  aut  eminenter. 
Sive  enim  species  per  quam  aliquid  intelligitur,  sit  om- 
nino  et  praecise  eiusdem  rationis  cum  intelligibili ;  sive 
eminenter  ipsum  contineat:  per  illam  potest  intelligibilis 
essentia  cognosci.  Propter  hoc,  cum  omnis  forma  creata 
a  divina  natura  deficiat,  quia  nec  ipsam  eminenter  con- 
tinet,  nec  est  eiusdem  rationis  cum  ipsa,  immo  est  infe- 
rioris  ordinis,  ut  dicitur  Prima,  q.  xii,  a.  2 :  non  potest  per 
quamcumque   formam   creatam   divina   essentia    cognosci. 

Sed  licet  Sanctus  Thomas  utatur  disiunctione,  videtur 
tamen  magis  declinare  ad  hoc  quod  forma  intelligibilis  sit 
species  rei  intelligibiHs.  Possunt  enim  dupliciter  compa- 
rari  intelligibile,  et  similitudo  eius  in  intellectu.  Uno  modo, 
tanquam  duo  singularia  unius  naturae  differentia  secundum 
modum  essendi,  sicut  domus  in  mente  et  domus  in  ma- 
teria  possunt  dici  duae  singulares  domus,  quarum  una 
habet  esse  materiale,  altera  immateriale :  et  tunc  dicuntur 
unius  speciei.  Alio  modo,  ut  species  et  eius  cuius  est  spe- 
cies,  sicut  humanitas  et  homo,  sive  humanitas  et  Sortes : 
et  tunc  non  dicuntur  proprie  unius  speciei,  sed  unum 
dicitur  species  alterius.  Videtur  autem  hic  secundus  modus 
convenientior  esse.  Quia,  cum  species  intelligibilis  in  in- 
tellectu  nostro,  inquantum  species  alicuius  intelligibilis, 
non  sit  limitata  conditionibus  et  accidentibus  individua- 
libus  illius  naturae  cuius  est  species,  licet  sit  individuata 
inquantum  est  accidens  receptum  in  intellectu:  non  potest 
dici  individuum  illius  naturae  proprie  loquendo,  non  enim 
species  hominis  in  intellectu  est  hic  homo,  puta  Sortes 
aut  Plato ;  sed  comparatur  ad  rem  extra  intellectum  sicut 
natura  ad  id  quod  talem  naturam  habet;  sicut,  si  pone- 
retur  separata  ab  omnibus  individuis  secundum  esse,  et  per 
se  subsistens  ut  est  separata  secundum  intellectum,  quem- 
admodum  posuit  Plato,  non  compararetur  ad  ea  quae 
sunt  illius  speciei  sicut  unum  individuum  ad  aliud,  sed 
sicut  natura  et  species  ad  id  cuius  est  natura  aut  species. 
Ideo  convenientius  dicitur  talis  similitudo  esse  species  rei 
intelligibilis,  quam  esse  eiusdem  speciei  cum  illa. 

3.  Secundum  est,  quod  ideo  Sanctus  Thomas  non  dixit 
absolute  sirailitudinem  intelligibilis  qua  intelligitur  aliquid, 
esse  eiusdem  speciei  vel  spectem  eius,  sed  addidit,  per 
quam  cognoscitur  secundum  substantiam,  quia  non   in- 


j  convenit  per  aliquam  similitudinem  quae  non  est  species 
rei  intellectae,  ipsam  aliquo  modo  intelligi,  puta  quantum 

I  ad  an  est,  et  quantum  ad  aliqua  praedicata  communia: 
sed  bene  repugnat  ut  per  talem  speciem  cognoscatur  res 
perfecte  et  quidditative,  quod  est  cognoscere  ipsam  quan- 
tum  ad  substantiam  et  essentiam. 

III.  Tertio.  Omne  creatum  ad  aliquod  genus  vel  speciera 
deterrainatur.  Divina  autem  essentia  est  infinita.  Ergo  etc. 

Adverte  quod  fundaraentum  huius  rationis  est,  quia 
oportet  inter  speciem  et  rera  intellectam  esse  adaequatio- 
nem,  vel  continentiara  secundum  eminentiam,  speciei  ad 
rem  intellectam,  ita  quod  quicquid  est  in  re  substantia- 
liter,  contineatur  in  similitudine  et  specie  intelligibili  in- 
telligibiliter :  alioquin  intelligibile,  in  sua  cognitione  quid- 
ditativa,  non  perfecte  uniretur  intelligenti.  Ex  hoc  enim 
habetur  quod  forma  quae  est  ad  aliquod  genus  determi- 
nata,  non  potest  esse  species  intelligibilis  essentiam  illi- 
mitatam  repraesentans :  quia  tunc  inter  speciem  et  rera 
intellectam  non  esset  adaequatio.  Ideo,  cura  quaelibet 
forraa  creata  sit  ad  aliquod  genus  vel  speciem  determi- 
nata,  essentia  autem  divina  sit  supra  omne  genus,  optime 
sequitur  per  nullam  formam  creatam  posse  divinam  es- 
sentiam  cognosci. 

2.  Ex  iis  patet  responsionem  Aureoli,  a  Capreolo  ad- 

ductam,  IV  Sent.,  d.  xlix,  q.  v*,  insufficientem  esse.  Con-   •  Pag.  sai  (Tu- 

sistit  enim  in  hoc,  quod  sufficit  formara  intelligibilera  esse   ''°"'  '5°^*' 

adaequatara  intelligibili  in  repraesentando:  non  autem  opor- 

tet  ipsara  esse  adaequatam  in  essendo.  Et  quia  forma  lirai- 

tata  ad  genus  potest  esse  naturae  illiraitatae  adaequata  in 

repraesentando,  licet  non  sit  adaequata  in  essendo,  idcirco 

falsura  est  quod  per  forraara  limitatara  non  possit  cognosci 

natura  illiraitata.  Unde  actus  quo  videtur  divina  essentia, 

est  limitatus  et  finitus,  et  tamen  est  expressa  similitudo 

ipsius,  secundura  Augustinum  et  alios  sanctos. 

Constat  autem  quod  haec  responsio  non  evadit  argu- 
mentum.  Nam  non  potest  esse  adaequatio  in  repraesen- 
tando  cognoscibiliter  aliquod  cognoscibile  nisi  sit  similitudo 
in  natura  secundura  eandera  rationem  naturae,  licet  non 
secundum  eundem  modum  essendi.  Nam  non  potest  esse 
repraesentatio  obiectiva  apud  intellectura  nisi  ex  obiecto 
in  actu  et  intellectu  in  actu  fiat  unum,  ut  patet  III  de 
Anima*.  Non  fit  autera  unum  intelligibile  cum  intellectu  ■  Cap.  iv,  12;  s. 
nisi  quia  natura  intelligibilis  unitur  intellectui,  licet  quan-  ^*""  ^" 
doque  secundum  alium  modura  essendi  quam  sit  in  seipsa. 
Non  unitur  autem  natura  intelligibilis  intellectui  per  hoc 
quod  aliquid  aliud  inferius  ipso  et  iraperfectius  est  in  in- 
tellectu  :  sed  quia  ipsamet  secundum  eandem  rationem  est 
et  in  intellectu  et  in  seipsa,  quantumcumque  secundum 
modum  essendi  varietur.  Ideo  non  potest  aliquid  apud  in- 
tellectura  adaequari  intelligibili  in  repraesentando  nisi  adae- 
quatur  illi  secundura  rationera  naturae,  inquantum  scilicet 
est  forraa  intelligibilis  :  licet  non  adaequetur  ei  inquantum 
est  talis  entitas,  quae  accidentaliter  informat  intellectura. 
Non  enim,  ut  inquit  Sanctus  Thomas  in  IV  Sent.,  d.  xlix, 
q.  II,  a.  1,  forma  existens  in  intellectu  rel  sensu  est  prin- 
cipium  cognitionis  secundum  modum  essendi  quem  habet : 
sed  secundum  rationem  in  qua  cum  re  exteriori  commii- 
nicat.  -  De  hoc,  quomodo  scilicet  forma  intelligibilis  se 
habeat   ad   rera   intellectara,  satis   dictura   est  in   secundo 

nbro     .  "  Cap.  xcvi  sqq. 

Quod  autera  inquit  Aureolus  de  actu  intelligendi,  quod 
est  similitudo  divinam  essentiam  repraesentans,  falsum  est. 
Ad  auctoritates  sanctorum  dicitur  quod,  cum  dicunt  co- 
gnitionem  rei  esse  illius  similitudinem,  per  cognitionem 
non  intelligunt  ipsura  actura,  sed  principium  cognitionis, 
quae  est  species  intelligibilis ;  aut  verbum  et  conceptus, 
ubi  forraatur  verbum  et  conceptus. 

3.  Advertendum  autem  quod  haec  ratio  a  praecedenti 
differt.  Quia  in  illa  considerabatur  identitas  requisita  inter 
speciera  intelligibilem  et  rera  intellectam:  in  ista  autem 
consideratur  adaequatio  secundum  naturara  inter  illa.  Sicut 
autem  adaequatio  fundatur  super  aliqua  unitate,  ita  ista 
ratio  est  confirraatio  praecedentis 

IV.  Quarto.  Impossibile  est  quod  aliqua  similitudo  creata 
totaliter  Deum  repraesentet :    cum  quaelibet  talis  sit  ali- 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XLIX,  L. 


i37 


•    Cf. 
varr. 


cuius  generis  determinati,  -non  autem  Deus.  Ergo  etc.  - 
Probatur  consequentia.  Quia  omnis  species  intelligibilis  per 
quam  intelligitur  quidditas  vel  essentia  alicuius  rei,  com- 
prehendit  in  repraesentando  rem  illam:  ut  patet  ex  ora- 
tionibus  significantibus  qttod  quid  est,  quae  dicuntur  ter- 
.    et  tnini  et  rationes*  et  dejinitiones. 

Advertendum  quod  etiam  ista  ratio  praecedentis  est 
confirmatio.  Nam,  supposita  adaequatione  naturae  inter 
speciem  et  rem  intellectam,  quod  erat  fundamentum  prae- 
cedentis  rationis,  procedit  haec  ratio  ex  adaequatione  in 
repraesentando,  quae  super  naturae  adaequatione  fundatur. 

Quinto.  Divina  essentia  est  suum  esse.  Non  autem  es- 
sentia  substantiae  separatae.  Ergo  etc. 

Adverte  quod  ex  eodem  fundamento  procedit  haec  ratio 
ex  quo  praecedentes  processerunt:  scilicet  quod  oportet 
speciem  et  eius  cuius  est  species,  eiusdem  rationis  esse,  aut 
quod  species  eminenter  ipsum  intelligibile  contineat.  Id 
autem  cuius  essentia  non  est  ipsum  suum  esse,  non  po- 
test  esse  eiusdem  rationis  cum  eo  cuius  essentia  est  suum 
esse:  quia  hoc  est  ipsum  esse  subsistens,  illud  vero  non 
est  esse  subsistens,  sed  aliquid  habens  esse  participatum ; 
et  ideo  deficit  ab  ipso  esse  subsistente ;  et  per  consequens 
non  potest  ducere  in  cognitionem  quidditativam  illius. 
•Cf.init.Comm.  V.  Quantum  ad  secundum  *,  ostendit  Sanctus  Thomas 
per  suam  essentiam  substantiam  separatam  aliquam  de  Deo 
"  Of.  num.  seq.  habere  cognitionem.  Et  ponit  duas  conclusiones*.  Quarum 
una  est:  Substantia  separata  per  suam  essentiam  cogno- 
scit  de  Deo  quia  est;  quod  est  omnium  caitsa;  quod  est 
omnibus  rebus  eminens ;  et  quod  est  remotus  ab  omnibus 
quae  sunt,  et  quae  mente  humana  concipi  possunt. 

Probatur.  Quia  nos  ad  hanc  cognitionem  utcumque  per 
eius  effectus  pertingere  possumus,  quod  est  ultimum  et 
perfectissimura  nostrae  cognitionis  in  hac  vita.  Quod  pro- 
batur  ex  Dionysio,  in  libro  de  Mystica  Theologia,  dicente 
qucd  Deo  quasi  ignoto  coniungimur,  inquantum  videlicet 
de  ipso  cognoscimus  quid  non  est,  quid  autem  est,  pe- 
nitus  ignoramus.  —  Idem  datur  inteiligi  Exodi  xx,  ubi  de 
Moyse  dicitur  quod  accessit  ad  caliginem  in  qua  erat  Deus. 

VI.  Altera  conclusio  est:  Praedicta  cognitio  est  emi- 
nentior  in  substantiis  separatis  quam  in  nobis. 

Probatur  primo,  in  communi.  Quia  natura  inferior  in 
sui  supremo  non  nisi  ad  infimum  superioris  attingit :  idest, 
accedit  per  quandam  participationem. 

2.  Secundo  probatur  descendendo  ad  particulares  co- 
gnitiones  quas  de  Deo  habemus.  Quantum  quidem  ad  co- 
gnitionem  quia  est:  quia  substantiae  separatae,  quae  per 
seipsas  Deum  cognoscunt,  sunt  propinquiores  effectus,  et 
expressiores  Dei  similitudines,  quam  effectus  per  quos  nos 
Deum  cognoscimus.  Quanto  autem  propinquior  et  expres- 
sior  alicuius  causae  effectus  cognoscitur,  tanto  evidentius 
de  causa  apparet  quod  sit. 

Quantum  vero  ad  cognitionem  qua  cognoscitur  quod 
est  remotus  ab  omnibits :  quia  substantiae  separatae  plura 
cognoscunt  quam  nos,  et  quae  sunt  Deo  magis  propinqua; 


et  per  consequens  plura  et  magis  propinqua  a  Deo  re- 
movent  quam  nos.  Quanto  autem  aliquis  plura  et  magis 
propinqua  ab  aliquo  remota  esse  cognoverit,  tanto  magis 
ad  propriam  cognitionem  ipsius  accedit:  ut  patet  in  co- 
gnitione  de  homine. 

Quantum  quoque  ad  cognitionem  eminentiae  ipsius: 
quia  substantiis  separatis  altissimi  rerum  ordines  noti  sunt; 
nos  autem  non  nisi  quaedam  infima  entium  cognoscimus. 
Tanto  autem  quis  altitudinem  alicuius  magis  novit,  quanto 
altioribus  scit  eum  esse  praelatum.  Declaratur  exemplo 
rustici  et  primatis  cognoscentium  regis  eminentiam. 

Quantum  denique  ad  causalitatem,  probatur  quia  ma- 
nifestum  est  quod  causalitas  alicuius  causae  et  virtus  tanto 
magis  cognoscitur,  quanto  plures  et  maiores  eius  effectus 
innotescunt. 

VII.  Contra  hanc  determinationem  Sancti  Thomae,  pos- 
sent  adduci  argumenta  Scoti,  in  loco  praeallegato  *,  quibus 
probat  possibile  esse  et  rationabile  quod  substantia  sepa- 
rata  intelligat  distincte  Deum  per  aliquam  speciem  suae 
menti  impressam.  Et  quia  videlicet  homo  in  statu  inno- 
centiae  habebat  cognitionem  de  Deo  non  tantum  in  com- 
muni,  sed  etiam  in  speciali ;  et  consequenter  multo  magis 
substantia  separata.  -  Et  quia  Paulus  potuit  meminisse  eius 
quod  viderat.  -  Et  quia  matutina  cognitio,  qua  res  di- 
stincte  in  Verbo  videntur,  praecessit  in  angelis  cognitionem 
vespertinam,  secundum  Augustinum. 

2.  Sed  quia  non  sunt  contra  mentem  Sancti  Thomae  in 
hoc  loco,  ideo  non  est  in  ipsis  multum  immorandum.  Non 
enim  negat  Sanctus  Thomas  quin  substantiae  separatae  per 
suas  essentias,  aut  per  aliquam  formam  creatam,  cognoscant 
Deum  aliqua  distincta  cognitione,  cum  dicat  quod  cogno- 
scunt  ipsum  esse  aliorum  causam,  et  omnibus  rebus  emi- 
nere,  atque  etiam  quod  ab  omnibus  creaturis  sit  remotus, 
quae  pertinent  ad  aliquam  propriam  et  distinctam  cogni- 
tionem  de  Deo :  sed  vult  quod  talis  cognitio  per  eorum 
essentias  non  potest  esse  quidditativa  cognitio. 

Unde  conceditur  quod  utique  homo  in  statu  innocen- 
tiae  habuit  altiorem  cognitionem  de  Deo  quam  nos  ha- 
beamus ;  et  substantia  separata  altiorem  quam  homo  in 
illo  statu.  Neutra  tamen  cognitio  pertinet  ad  cognitionem 
quid  est. 

De  Paulo  autem  dicitur  quod  per  nullam  formam  crea- 
tam  vidit  essentiam  divinam ;  et  quod  post  raptum  recor- 
dabatur  rerum  quas  viderat  per  similitudines  ipsarum  quae 
apud  ipsum  remanserunt,  non  per  aliquam  similitudinem 
Dei,  ut  dicitur   Verit.,  q.  vni,  a.   5,  ad  5. 

De  cognitione  matutina  secundum  quam  res  videntur 
in  Verbo  essentialiter  viso,  negatur  quod  praecesserit  co-, 
gnitionem  vespertinam,  et  fuerit  ante  beatitudinem:  licet 
forte,  ad  mentem  Augustini,  cognitio  matutina  qua  co- 
gnovit  aliquo  modo  angelus  res  in  Verbo  imperfecte  per 
essentiam  ipsius  angeli  viso,  praecesserit  ipsius  beatitudi- 
nem;  ut  inquit  Sanctus  Thomas  Verit.,  q.  vni,  art.  3,  ad  i  ; 
et  IV  Sent.,  d.  xlix,  q.  u,  a.  6,  ad   i. 


i 


--%/»S53i&{«V^ 


CAPITULUM   QUINQUAGESIMUM 

A  5o  V    a  46. 

QUOD  IN  NATURALI  COGNITIONE 

QUAM  HABENT   SUBSTANTIAE  SEPARATAE  DE   DEO 

NON  QUIESCIT  EARUM  NATURALE  DESIDERIUM. 


Vid.  n.  I,  3. 


*0N  potest  autem  esse  quod  in  tali  Dei  speciei  illius:  qui  enim  habet  opinionem  de  re 
cognitione  quiescat  naturale  desiderium  aliqua,  quae  est  imperfecta  illius  rei  notitia,  ex 
substantiae  separatae.  hoc    ipso    incitatur    ad   desiderandum   illius  rei 

Omne  enim  quod  est   imperfectum     scientiam.  Praedicta  autem  cognitio  quam  sub- 

in  aliqua  specie,  desiderat  consequi  perfectionem  s  stantiae  separatae  habent  de  Deo,  non  cognoscen- 

SSMMA  COSTRA  Gentiles  D.  Thomae  Tom.  II.  '8 


i38 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  111,  GAP.  L. 


tes  ipsius  substantiam,  est  imperfecta  cognitionis 
species:  non  enim  arbitramur  nos  aliquid  co- 
gnoscere  si  substantiam  eius  non  cognoscamus ; 
unde  et  praecipuum  in  cognitione  alicuius  rei 
est  scire  de  ea  quid  est.  Ex  hac  igitur  cogni- 
tione  quam  habent  substantiae  separatae  de  Deo, 
non  quiescit  naturale  desiderium,  sed  incitatur 
magis  ad  divinam  substantiam  videndam. 

Item.  Ex  cognitione  effectuum  incitatur  desi- 
derium  ad  cognoscendum  causam :  unde  homines 
philosophari  incoeperunt  causas  rerum  inqui- 
•  I  Metaph.,  ii,  reutes  *.  Non  quiescit  igitur  sciendi  desiderium, 
naturaliter  omnibus  substantiis  intellectualibus  in- 
ditum,  nisi,  cognitis  substantiis  effectuum,  etiam 
substantiam  causae  cognoscant.  Per  hoc  igitur ' 
quod  substantiae  separatae  cognoscunt  omnium 
rerum  quarum  substantias  vident,  esse  Deum 
causam,  non  quiescit  desiderium  naturale  in  ipsis, 
nisi  etiam  ipsius  Dei  substantiam  videant. 

Adhuc.  Sicut  se  habet  quaestio  propter   quid  - 
ad  quaestionem  quia,  ita  se  habet  quaestio  quid 
est  ad  quaestionem  an  est:  nam  quaestio  propter 
quid  quaerit  medium  ad  demonstrandum  quia  est 
aliquid,  puta  quod  luna    eclipsatur;    et  similiter 
quaestio  quid  est  quaerit  medium  ad  demonstran-  = 
dum  an    est;  secundum    doctrinam    traditam  in 
•cap.  i;s.  Th.  \\  Posteriorum  * .  Videmus  autem  quod  videntes 
quia  est  aliquid,  naturaliter  scire  desiderant  j^z-oj^ier 
quid.  Ergo  et  cognoscentes  an  est  aliquid,  natu- 
raliter  scire  desiderant  quid  est  ipsum,  quod  est ' 
intelligere  eius  substantiam.  Non  igitur  quietatur 
naturale    sciendi   desiderium   in   cognitione    Dei 
qua  scitur  de  ipso  solum  quia  est. 

Amplius.  Nihil  finitum  desiderium  intellectus 
quietare  potest.  Quod  exinde  ostenditur  quod  5 
intellectus,  quoiibet  finito  dato,  aliquid  ultra  mo- 
litur:  unde,  qualibet  linea  finita  data,  aliquam 
maiorem  molitur  apprehendere,  et  similiter  in 
numeris;  et  haec  est  ratio  infinitae  additionis  in 
numeris  et  lineis  mathematicis.  Altitudo  autem  et  1 
virtus  cuiuslibet  substantiae  creatae  finita  est.  Non 
igitur  intellectus  substantiae  separatae  quiescit  per 
hoc  quod  cognoscit  substantias  creatas  quantum- 
cumque  eminentes,  sed  adhuc  naturali  desiderio 
tendit  ad  intelligendum  substantiam  quae  est  al-  4 


titudinis  infinitae,  ut  in  primo  libro  *   ostensum  •  cap.  xliu. 
est  de  substantia  divina. 

Praeterea.  Sicut  naturale  desiderium  inest  omni- 
bus  intellectualibus  naturis  ad  sciendum,  ita  inest 
eis  naturale  desiderium  ignorantiam  seu  nescien- 
tiam  pellendi.  Substantiae  autem  separatae,  sicut 
iam ,  dictum  est  *,  cognoscunt,  praedicto  cogni-  •  cap.  praec. 
tionis  modo,  substantiam  Dei  esse  supra  se  et 
supra  omne  id   quod   ab  eis  intelligitur:  et  per 

'  consequens  sciunt  divinam  substantiam  sibi  esse 
ignotam.  Tendit  igitur  naturale  ipsorum  desi- 
derium  ad  intelligendum  divinam  substantiam. 

Item.  Quanto  aliquid  est  fini  propinquius,  tanto 
maiori  desiderio  tendit  ad  finem :  unde  videmus 
quod  motus  naturalis  corporum  in  fine  inten- 
ditur.  Intellectus  autem  substantiarum  separata- 
rum  propinquiores  sunt  divinae  cognitioni  quam 
noster  intellectus.  Intensius  igitur  desiderant  Dei 
cognitionem    quam    nos.    Nos  autem,  quantum- 

'  cumque  sciamus  Deum  esse,  et  alia  quae  supra 
dicta  sunt*,  non  quiescimus  desiderio,  sed  adhuc  *  ib><J. 
desideramus  eum  per  essentiam  suam  cognoscere. 
Multo  igitur  magis  substantiae  separatae  hoc  na- 
turaliter  desiderant.  Non  igitur  in  cognitione  Dei 
praedicta  earum  desiderium  quietatur. 

Ex  quibus  concluditur  quod  ultima  felicitas 
substantiae  separatae  non  est  in  illa  cognitione 
Dei  qua  eum  cognoscunt  per  suas  substantias: 
cum  adhuc  earum  desiderium  ducat  eas  usque 

'  ad  Dei  substantiam. 

In  quo  etiam  satis  apparet  quod  in  nullo  alio 
quaerenda  est  ultima  felicitas  quam  in  operatione 
intellectus:  cum  nullum  desiderium  tam  in  su- 
blime  ferat  sicut  desiderium  intelligendae  veritatis. 
Omnia  namque  nostra  desideria  vel  delectationis, 
vel  cuiuscumque  alterius  quod  ab  homine  de- 
sideratur,  in  aliis  rebus  quiescere  possunt:  desi- 
derium  autem  praedictum  non  quiescit  nisi  ad 
summum    rerum    cardinem    et   factorem    Deum 

'  pervenerit.  Propter  quod  convenienter  Sapientia 
dicit,  Eccli.  xxiv  ■ :  Ego  in  altissimis  habitavi,  et 
thronus  meus  in  columna  nubis.  Et  Proverb.  ix' 
dicitur  quod  Sapientia  per  ancillas  suas  vocat  ad 
arcem.  Erubescant  igitur  qui  felicitatem  hominis, 
tam  altissime  sitam,  in  infimis  rebus    quaerunt. 


I  substantiam]  plene  addunt  Pd.  lo  unde]  addunt  et  DNPc,  etiam  G.  11  philosophar!)  probari  E,  probare  G.  13  inditumj 
indicium  aX,  indictum  D.  14  etiam]  et  EGZ,  etiam  si  Prf.  18  desiderium  hic  A  solus;  post  naturale.  24  puta  quod  HsGfr;  puta  quia. 
23  quid  est  A  solus;  quia  est.  28  quia  est  aliquid,  naturaliter  DsGfi ;  naturaliter  X,  naturaiiter  quia  est  aliquid  ceteri.  propter  quid  . .  . 
desiderant  A  solus;  om.  36  molitur]  apprehendere  addunt  Wi>Pc;  erroris  correcti  vestigium;  cf.  var.  seq.  3j  unde . .  .  molitur  hom 
om  BFHNYZ.  40  Altitudo  autem , .  .  finita  est  A  solus ;  Altitudo  autem  ...  est  finita  T>b,  Altitudo  autem  est  finita  cuiuslibet  substantiae  et 
virtus  (virtutis  G)  EG;  ceteri  habent  est  finita  aute  cuiuslibet. 

II  ipsorum]  ipsarum  D,  om  W.  12  intelligendum  D;  intelligendam.  i3  tanto]  ex  Pd.  22  eum  DEGXi»;  Deum.  25  earum 
D;  eorum.  28  eum]  Deum  Pd.  29  earum  . . .  eas  D;  eorum  . . .  eos.  32  lelicitas]  substantiae  separatae  addunt  BCDWY6. 
3i  nostra  om  Z,  post  desideria  DPc.  36  quod  DsEGiPc;  quae  (...  desiderantur)  Z,  om  ceteri.  37  possunt]  potest  A  casu,  et  X. 
Sg  Deum  sGb;  om.  40  Sapientia  dicit  A  solus;  dicitur  NYZ,  dicitur  sapientia  D,  sapientia  dicitur  ceteri.  41  habitavi  A  solus;  ha.  Pc, 
habito  ceteri.         43  sitam]  surai  NpZ.         quaerunt]  ponunt  NZ. 


Commentaria  Ferrariensis 


*  Cf.  Commem. 
cap.  praec,  init. 


QUANTUM  ad  tertium  *,  ostendit  Sanctus  Thomas  quod 
in  cognitione  illa  quam  habent  substantiae  separatae 
de  Deo  per  proprias  essentias,  non  quiescit  earum  natu- 
rale  desiderium. 

I.  Et  arguit  primo  sic.  Praedicta  cognitio  de  Deo  est 
imperfecta  cognitionis  species:  quia  non  arbitramur  nos 
aliquid  cognoscere  si  substantiam  eius  non  cognoscamus; 


et  praecipuum  in  rei  cognitione  est  scire  de  ipsa  quid  est, 
unam  scilicet  particularem  cognitionem  rei  ad  aliam  com- 
parando.  Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia.  Quia  omne 
quod  est  imperfectum  in  aliqua  specie,  desiderat  consequi 
perfectionem  illius  speciei :  ut  patet  de  habente  opinionem 
de  aliqua  re,  qui  desiderat  de  ipsa  habere  scientiam. 
Secundo.    Substantiae    separatae   cognoscunt    omnium 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  L,  LI. 


i39 


rerum  quarum  vident  substantias,  Deum  esse  causam. 
Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia.  Quia  ex  cognitione 
effectuum  incitatur  desiderium  ad  cognoscendum  causas: 
et  non  quiescit  desiderium  sciendi,  omnibus  substantiis  in- 
tellectualibus  naturaliter  inditum,  nisi,  cognitis  substantiis 
effectuum,  etiam  substantiam  causae  cognoscant. 

Tertio.  Videntes  quia  de  aliquo,  naturaliter  scire  desi- 
derant  de  ipso  propter  quid  est.  Ergo  videntes  an  est,  de- 
siderant  scire  quid  est,  quod  est  intelligere  rei  substan- 
tiam.  Ergo  etiam  non  quietatur  naturale  desiderium  sciendi 
in  cognitione  Dei  qua  scitur  de  ipso  solum  an  est.  —  Pro- 
batur  prima  consequentia.  Quia  sicut  se  habet  quaestio 
propter  quid  ad  quaestionem  quia,  ita  se  habet  quaestio 
quid  est  ad  quaestionem  an  est,  ut  dicitur  II  Posteriorum : 
utrobique  enim  quaeritur  de  medio  demonstrandi.  -  Quo- 
modo  sc  habeant  istae  quaestiones,  ostensum  est  in  an- 
notationibus  nostris  in  II  Posteriorum. 

Quarto.  Altitudo  et  virtus  cuiuslibet  substantiae  creatae 
est  finita.  Ergo  intellectus  substantiae  separatae  non  quie- 
scit  per  hoc  quod  cognoscit  substantias  creatas  quantum- 
cumque  eminentes,  sed  ad  substantiam  infinitam  cogno- 
scendam  tendit.  -  Probatur  consequentia.  Quia  nihil  finitum 
potest  desiderium  intellectus  quietare:  videmus  enim  quod, 
quolibet  finito,  puta  linea  aut  numero,  dato,  aliquid  ultra 
■  Cf.  texi.  et  var.   molitur  apprehcndere  *. 

Quinto.  Substantiae  separatae  sciunt  substantiam  divi- 
nam  sibi  esse  ignotam  :  cum  cognoscant,  praedicto  cogni- 
tionis  modo,  ipsam  esse  supra  se,  et  supra  omne  quod  ab 
ipsis  intelligitur.  Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia.  Quia 
omnibus  naturis  intellectualibus  inest  naturale  desiderium 
ignorantiam  seu  nescientiam  pellendi,  sicut  et  naturale  de- 
siderium  sciendi. 

Sexto.  Intellectus  substantiarum  separatarum  propin- 
quiores  sunt  divinae  cognitioni  quam  noster  intellectus. 
Ergo  intensius  desiderant  divinam  cognitionem  quam  nos. 
Ergo  etc.  -  Probatur  prima  consequentia.  Quia  quanto 
aliquid  est  fini  propinquius,  ex  maiori  desiderio  tendit  in 
finem.  Declaratur  in  motibus  rerum  naturahum.  -  Se- 
cunda  vero  consequentia  probatur.  Quia  nos,  quantum- 
cumque  de  Deo  supradicta  sciamus,  non  quiescimus 
desiderio,  sed  adhuc  desideramus  Deum  per  essentiam 
videre. 

Adverte,  ex  doctrina  Sancti  Thomae  I  Cael.,  lect.  17; 
et  II  Cael.,  lect.  8,  quod  motus  naturalis  est  velocior  in 
fine  quam  in  principio,  quia  principium  formale  quo  cor- 
pus  naturale  movetur,  ex  propinquitate  ad  proprium  locum 
confortatur.  Sicut  autem  ex  confortatione  principii  natu- 
ralis  propter  appropinquationem  ad  proprium  locum,  mo- 
tus  est  intensior  et  velocior;  ita  possumus  dicere  quod, 
quanto  aliquid  a  natura  est  propinquius  fini,  tanto  magis 
inclinatur  ad  finem.  Et  sic,  quia  intellectus  substantiae 
separatae  secundum  suam  naturam  est  propinquior  co- 
gnitioni  divinae  quam  noster  intellectus,  utpote  superioris 


•  Cf.  Comment. 
cap.  praec.,  init. 


ordinis,  ideo  magis  inclinatur  in  divinam  cognitionem 
quara  noster  intellectus.  Et  sic  possumus  hanc  rationem 
interpretari,  quod  fundetur  super  propinquitate  intelle- 
ctus  substantiae  separatae  absolute  considerati  ad  cogni- 
tionem  Dei. 

Possumus  etiam  interpretari  eam  ut  fundetur  super  pro- 
pinquitate  intellectus  huiusmodi,  non  absolute  considerati, 
sed  accepti  ut  stat  sub  cognitione,  assimilando  cognitio- 
nem  naturalem  ipsius  motui  rerum  naturalium.  Tunc  enim 
procedet  ratio  quod,  quia  intellectus  substantiae  separatae, 
ex  eo  quod  cognoscit  Deum  naturaliter  quantum  ad  ali- 
qua,  propinquior  est  divinae  cognitioni  quam  intellectus 
noster  ex  sua  naturali  cognitione  quam  habet  de  Deo, 
quia  est  clarior  et  eminentior  cognitio  substantiae  sepa- 
ratae  de  Deo,  ut  in  praecedenti  capitulo  est  ostensum, 
quam  nostra,  ideo  maiori  desiderio  inchnatur  ad  cogno- 
scendam  divinam  substantiam  quam  noster  intellectus. 

II.  Quantum  ad  quartum*,  infert  Sanctus  Thomas  solu- 
tionem  eius  quod  in  capite  xlix  proposuerat:  scilicet  quod 
ultima  felicitas  substantiae  separatae  non  consistit  in  illa 
cognitione  Dei  qua  ipsum  per  suas  essentias  cognoscunt.  - 
Probatur.  Quia  per  ipsam  non  quietatur  earum  naturale 
desiderium,  sed  adhuc  fertur  usque   ad  Dei    substantiam. 

Concludit  ulterius  ex  praedictis  quod  in  nullo  alio 
quaerenda  est  ultima  hominis  felicitas  quam  in  operatione 
intellectus.  Probat,  quia  nullum  aliud  desiderium  tam  in  su- 
blime  fertur  quam  desiderium  cognoscendae  veritatis:  cum 
omnia  alia  desideria  in  aliis  rebus  quiescere  possint ;  desi- 
derium  autem  praedictum  non  quiescat  nisi  ad  summum 
rerum  cardinem  et  factorem  pervenerit.  Quod  etiam  osten- 
ditur  auctoritate  Eccli.  xxiv,  et  Proverb.  ix. 

Ultimo  loco,  mundanos  homines  reprehendit,  qui  ho- 
minis  felicitatem,  tam  altissime  sitam,  in  infimis  rebus 
quaerunt. 

Circa  illam  propositionem,  Omnia  alia  desideria  in 
aliis  rebus  quiescere  possunt,  attendendum  quod  non  est 
mens  Sancti  Thomae  dicere  quod  aliquid  aliud  a  Deo 
possit  ita  appetitum  quietare  ut  nihil  aliud  appetatur  sim- 
pliciter,  quia,  ut  patet,  hoc  repugnaret  antedictis:  sed  quod, 
accepto  quocumque  desiderio  circa  aliquod  determinatum 
appetibile  creatum,  potest  ita  quiescere  in  illo  desiderium 
quod  nihil  ulterius  de  illo  desiderabit.  Puta,  desiderans 
dulce  potest  invenire  aliquod  ita  dulce  quod  nihil  dulcius 
desiderabit,  et  sic  de  aliis.  Desiderium  autem  cognoscen- 
dae  veritatis  in  nullius  creati  cognitione  quietatur,  sed 
tantum  in  cognitione  substantiae  divinae. 

III.  Advertendum  postremo,  quod  ex  istis  relinquit  San- 
ctus  Thomas  manifestum  ultimam  hominis,  sive  intelle- 
ctualis  naturae,  felicitatem  in  ea  cognitione  consistere  qua 
ipsa  divina  substantia  videtur:  -  id  quod  ex  toto  prae- 
cedenti  processu  principaliter  intendebatur*  -  quia  nihil  *Cf.Comin.cap 
aliud,  ut  est  ostensum,  naturale  hominis  desiderium  po 
test  quietare. 


XXXVIII,  imt. 


-'^^/fSiS^iiSt'^ 


CAPITULUM  QUINQUAGESIMUM  PRIMUM 

A    5o  V    b5i. 

QUOMODO  DEUS  PER  ESSENTIAM  VIDEATUR. 


UM  autem  impossibile  sit  naturale  desi- 
derium  esse  inane,  quod  quidem  esset 
si  non  esset  possibile  pervenire  ad  di- 
vinam  substantiam  inteiiigendam,  quod 


per  intellectum,  et  a  substantiis  intellectuaiibus  se- 
paratis,  et  ab  animabus  nostris. 

Modus  autem  huius  visionis  satis  iam  ex  dictis 
qualis  esse  debeat,  apparet.  Ostensum  enim  est 


naturaliter  omnes  mentes  desiderant ;  necesse  est  ;  supra  *  quod  divina  substantia  non  potest  videri  •  cap.  xux. 
dicere  quod  possibile  sit  substantiam  Dei  videri     per  intellectum  aliqua  specie  creata.  Unde  oportet, 


6    sit  EGi;  est. 

a    et  ab  DsGi;  et  etiam  ab  Y,  et  a  N,  et  ceteri. 


6    aliqua  A  solus;  in  aliqua. 


140 


SUMMA  CONTRA  GExXTILES,  LIB.  III,  CAP.  LI. 


si  Dei  essentia  videatur,  quod  per  ipsammet  es- 
sentiam  divinam  intellectus  ipsam  videat:  ut  sit 
in  tali  visione  divina  essentia  et  quod  videtur, 
et  quo  videtur. 

Cum  autem  intellectus  substantiam  aliquam 
intelligere  non  possit  nisi  fiat  actu  secundum 
aliquam  speciem  informantem  ipsum  quae  sit 
similitudo  rei  intellectae,  impossibile  videri  po- 
test  alicui  quod  per  essentiam  divinam  intel- 
lectus  creatus  possit  videre  ipsam  Dei  substan-  > 
tiam  quasi  per  quandam  speciem  intelligibilem : 
cum  divina  essentia  sit  quiddam  per  seipsum 
cap.  xxvisq.  subsistens;  et  in  Primo  *  ostensum  sit  quod 
Deus  nullius  potest  esse  forma. 

Ad  huius  igitur  intelligentiam  veritatis,  consi-  > 
derandum  est  quod  substantia  quae  est  per 
seipsam  subsistens,  est  vel  forma  tantum,  vel 
compositum  ex  materia  et  forma.  Illud  igitur 
quod  ex  materia  et  forma  compositum  est,  non 
potest  alterius  esse  forma :  quia  forma  in  eo  est  ■ 
iam  contracta  ad  illam  materiam,  ut  alterius  rei 
forma  esse  non  possit.  Illud  autem  quod  sic  est 
subsistens  ut  tamen  solum  sit  forma,  potest  al- 
terius  esse  forma,  dummodo  esse  suum  sit  tale 
quod  ab  aliquo  alio  participari  possit,  sicut  in  ■■ 
Secundo  *  ostendimus  de  anima  humana.  Si 
vero  esse  suum  ab  altero  participari  non  posset, 
nullius  rei  forma  esse  posset:  sic  enim  per  suum 
esse  determinatur  in  seipso,  sicut  quae  sunt  ma- 
terialia  per  materiam.  Hoc  autem,  sicut  in  esse  : 
substantiali  vel  naturali  invenitur,  sic  et  in  esse 
intelligibili  considerandum  est.  Gum  enim  intel- 
lectus  perfectio  sit  verum,  illud  intelligibile  erit 
ut  forma  tantum  in  genere  intelligibilium  quod 
est  veritas  ipsa.  Quod  convenit  soli  Deo :  nam, 
cum  verum  sequatur  ad  esse*,  illud  tantum  sua 
veritas  est  quod  est  suum  esse,  quod  est  pro- 
prium  soli  Deo,  ut  in  Secundo  *  ostensum  est, 
Alia  igitur  intelligibilia  subsistentia  sunt  non  ut 
pura  forma  in  genere  intelligibilium,  sed  ut  for- 
mam  in  subiecto  aliquo  habentes :  est  enim 
unumquodque  eorum  verum,  non  veritas ;  sicut 


*  Cap.  Lxviii. 


*  Metaph.  la,  i 
5:  s.  111.  lib.  II 
1.  2. 

•  Cap.  XV. 


et  est  ens,  non  autem  ipsum  esse.  Manifestum 
est  igitur  quod  essentia  divina  potest  comparari 
ad  intellectum  creatum  ut  species  intelligibilis 
qua  intelligit:  quod  non  contingit  de  essentia 
alicuius  alterius  substantiae  separatae.  Nec  tamen 
potest  esse  forma  alterius  rei  secundum  esse  na- 
turale:  sequeretur  enim  quod,  simul  cum  alio 
iuncta,  constitueret  unam  naturam;  quod  esse 
non  potest,  cum   essentia  divina  in  se  perfecta 

>  sit  in  sui  natura.  Species  autem  intelligibilis, 
unita  intellectui,  non  constituit  aliquam  naturam, 
sed  perficit  ipsum  ad  intelligendum:  quod  per- 
fectioni  divinae  essentiae  non  repugnat. 

Haec  igitur  visio  immediata  Dei  repromitfitur 
nobis  in  Scriptura,  I  Co7\  xiii":  Videmus  mmc 
per  speculiim  in  aenigmate:  tunc  autem  facie  ad 
faciem.  Quod  corporali  modo  nefas  est  intelli- 
gere,  ut  in  ipsa  divinitate  corporalem  faciem 
imaginemur;  cum  ostensum  sit  *  Deum  incor- 
■  poreum  esse ;  neque  etiam  sit  possibile  ut  nostra 
corporali  facie  Deum  videamus,  cum  visus  cor- 
poralis,  qui  in  facie  nostra  residet,  non  nisi 
rerum  corporalium  esse  possit.  Sic  igitur  facie 
ad  faciem  Deum  videbimus,  quia  immediate  eum 
videbimus,  sicut  hominem  quem  facie  ad  faciem 
videmus. 

Secundum  autem  hanc  visionem  maxime  Deo 
assimilamur,  et  eius  beatitudinis  participes  sumus: 
nam  ipse  Deus  per  suam  essentiam  suam  sub- 

>  stantiam  intelligit,  et  haec  est  eius  felicitas.  Unde 
dicitur  I  loan.  \\\-:  Cum  autem  apparuerit,  similes  ei 
erimiis,  et  videbimiis  eum  sicuti  est.  Et  Luc.  xxii^^'  ^°, 
Dominus  dicit:  Ego  dispono  vobis  sicut  disposuit 
mihi  Pater  meus  mensam,  ut  edatis  et  bibatis  super 

;  mensam  meam  in  regno  meo.  Quod  quidem  non 
de  corporali  cibo  vel  potu  intelligi  potest,  sed  de 
eo  qui  in  mensa  Sapientiae  sumitur,  de  quo  a 
Sapientia  dicitur,  Pi-overb.  ix^:  Comedite  panes 
meos,  et  bibite  vinum  quod  miscui  vobis.   Super 

D  mensam  ergo  Dei  manducant  et  bibunt  qui  eadem 
felicitate  fruuntur  qua  Deus  felix  est,  videntes  eum 
illo  modo  quo  ipse  videt  seipsum. 


Lib.  I,  cap. 


2    ut  sit . . .  essentia]  ut  sic  (sit  d) .  . .  essentia  sit  DPrf;  /ro  visione,  divisione  EG.  10   Dei]  divinam  Pc.  12    quiddam  per  seipsum 

Ita  pA  ex  deletione  et  secunda  redactione  restituta,  et  sG;  quiddam  per  seipsam  DN  et  A  materialiter,  nam  seipsam  secundae  redactionis 
virtualiter  tantum  deletum  est,  quidam  per  seipsam  X,  quaedam  per  seipsam  W,  quoddam  per  seipsum  GPc,  quoddam  per  seipsam  ceteri; 
cf.  pA,        i3    et . . .  sitj  cura...  sit  G,  ut . .  .  est  DE.  \f)    pcr  seipsam  legimus  cum  omnibus  excepta  pG;  per  seipsum  ApG.         19   est 

Mc  EG;  ante  ex  materia.  20  alterius  A  solus:  alicui  Z,  alteri  ceteri,  in  eo  cst  iam]  in  eo  iam  est  GNfrPc,  iam  est  in  eo  Z.  23  tamen 
solum  sit  forma  A  solus;  solum  tamen  sit  forma  oEGXPc,  tamen  sit  solum  forma  D,  solum  tantum  sit  forma  NYZ,  solum  sit  forma  W, 
tamen  sit  forma  solum'6.  alterius  Y;  alteri.  27    non  posset  A  so/m^;  non  possit.  28  po?set]  potest  ENP.  33    perfectio]  perfectio 

eius  A,  sed  eius  ex  deletione   prioris  redactionis  casu  relictum  est;  cf.  pA.  Sg    sunt  non  A  solus;   non  sunt  nec  DGi>,  non  sunt  ceteri. 

40  in  genere  . . .  ut  formam  hom  om  EG. 

1    et  om  EG.  5    substantiae  non  habet  A,  sed  deliberate  et  proposito  omissum  esse  difficile  credimus.         7    alio  iuncta]  alio  coniuncta 

Z,  aliquo  unito  Pc.         19   imaginemur  om  E,  imprimamus  G.  23    facie  ad  faciem  sEGNfr;  faciem  Z,  facie  ceteri.  2b    hominem]  homo 

A  casu.  3o    Et  haec  est  eius  felicitas  EsGNfc;  om  G,  Et  haec  est  felicitas  ceteri.  3a   mensam]  regnum  DNWYsGiP,  om  G;  ^05f  mens 

nil  nisi  etc.  E;  textum  Lucae  totum  om.  Z.  35  non  de  b;  de;  cf.var.  seq,  36  intelligi  potest  Asolus;  potest  intelligi  pEb,  non  potest 
intelligi  ceteri,        3q  panes  meosj  panem  meum  P. 


Commentaria   Ferrariensis 


•Cf.Cotnra.  cap. 
praec,  III ;  et  cap. 
zxv,  init. 


PosTauAM  ostendit  Sanctus  Thomas  veram  felicitatem  in 
visione  divinae  substantiae  consistere,  ulterius  condi- 
tiones  huius  visionis  manifestare  intendit*.  Circa  hoc  autem 
duo  facit:  primo,  manifestat  conditiones  in  particulari  eo- 
rum  quae  ad  talem  visionem  concurrunt;  secundo,  com- 
munes  conditiones  ostendit,  cap.  lxi.  -  Circa  primum  tria 


facit :  primo,  ostendit  conditiones  eius  ex  parte  intellectus ; 
secundo,  ex  parte  obiecti,  cap.  lv;  tertio,  ex  parte  ipsius 
actus,  cap.  lvii.  -  Circa  primum  duo  facit:  primo,  ostendit 
quae  sit  forma  qua  intellectus  Beati  videt  divinam  essen- 
tiam ;  secundo,  quid  requiratur  ad  hoc  ut  talis  forma  reci- 
piatur  in  intellectu,  capite  sequenti. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LL 


Circa  primum  duo  facit:  primo,  praemittit  unam  con- 
clusionem  necessariam  ad  ea  quae  dicenda  sunt ;  secundo, 

•  Num.  VI.  propositum  declarat  *. 

I.  Quantum  ad  primum,  ponit  hanc  conclusionem :  Pos- 
sibile  est  substantiam  Dei  videri  per  intellectum  et  a  sub- 
stantiis  intellectualibus  separatis,  et  ab  animabus  nostris. 

Probatur.  Naturaliter  omnes  mentes  desiderant  per  in- 
tellectum  substantiam  Dei  intelligere.  Ergo  pcssibiie  est 
ut  ad  illam  cognitionem  perveniant.  -  Patet  consequentia. 
Quia  aliter  naturale  desiderium  esset  inane. 

Hoc  loco  attendendum  diligenter  quod  non  infert  San- 
ctus  Thomas  quod  naturale  desiderium  esset  inane  si  in- 
tellectus  non  videret  substantiam  divinam:  sed  si  non  esset 
possibile  ipsum  pervenire  ad  divinam  substantiam  intelH- 
gendam.  Quia  non  dicitur  desiderium  naturae  esse  inane 
si  in  aliquo  individuo  non  adimpleatur:  sed  si  non  sit 
in  individuis,  natura  non  orbatis,  potentia  et  capacitas  ad 
impletionem  talis  desiderii.  Si  enim  in  individuis  non  csset 
talis  potentia,  nunquam  naturae  desiderium  adimpleretur: 
sed  si  in  illis  sit  capacitas  rei  desideratae,  naturae  deside- 
rium  quandoque  in  aliquo  individuo  adimpletur;  et  hoc 
sufficit  ad  hoc  ut  non  sit  inane  et  frustra. 

II.  Dubium  autem  difftcile  insurgit,  quomodo  desiderium 
videndi  divinam  substantiam  sit  naturale:  cum  nulla  crea- 
tura  intelligibilis  possit  ad  illam  visionem  propria  virtute 

•  Cap.  Lii.  pervenire,  ut  in  sequentibus  *  ostendetur. 

Item,  cum   dicat  Sanctus   Thomas    in   plerisque   locis, 
praesertim  I  11"°,  q.  v,  a.  8;  et  IV  Sent.,  d.  xlix,  q.  i,  a.  3, 
■  Ad  I.  qu*   1  *;  atque  Verit.,  q.   xxii,  a.  7,  quod  beatitudo,  licet 

secundum  communem  rationem  naturaliter  appetatur,  in 
particulari  tamen,  sive  quantum  ad  particularem  rationem 
eius  in  quo  ratio  summi  boni  salvatur,  non  appetitur  na- 
turaliter. 

*  Cajet.  in  i"°  HI.  Respondent  quidam  *  quod  hoc  desiderium  non 
n.''x  (Ed.  Leon!  est  naturale  naturae  rationali  absolute  consideratae,  sed 
Rom.  1888).         y^  g^^  ^^  beatitudinem  ordinata;  et  supposita  revelatione 

effectuum  gratiae  et  gloriae,  quorum  Deus  est  causa  ut 
Deus  est  in  se  absolute,  non  itt  universale  agens. 

Sed  hoc  non  videtur  esse  ad  mentem  Sancti  Thomae. 
Primo  quia,  cum  superius,  cap.  xlix,  ostenderit  quod  sub- 
stantiae  separatae  per  suas  essentias  ahqua  cognoscunt  de 
Deo,  in  capite  l  probat  quod  in  tali  cognitione,  qua  per 
suas  essentias  Deum  cognoscunt,  non  quiescit  earum  na- 
turale  desiderium,  sed  magis  incitatur  ad  divinam  substan- 
tiam  videndam:  et  sic  huiusmodi  naturale  desiderium  se- 
quitur  cognitionem  qua  substantia  separata  cognoscit  Deum 
per  essentiam  ipsius  substantiae  separatae.  Constat  autem 
quod  cognitio  Dei  qua  cognoscitur  Deus  a  substantia  se- 
parata  per  ipsius  substantiae  separatae  essentiam,  non 
praesupponit  cognitionem  effectuum  gratiae  et  gloriae. 
Ergo  desiderium  videndi  Deum  non  dicitur  naturale  ex 
praesuppositione  revelationis  effectuum  gratiae  et  gloriae, 
sed  est  naturale  intelligibili  naturae  quantum  ad  cogni- 
tionem  causae  ex  quocumque  eftectu. 

Secundo,    quia   ratio    quam    adducit   Sanctus    Thomas 

*  Cap.  L.  Prima  Parte,  q.  xii,  a.  1 ,  et  superius  *  tetigit,  ad  proban- 

dum  quod  naturaliter  substantia  intellectualis  desideret 
cognoscere  substantiam  divinam,  fundatur  super  hoc,  quod 
ex  cognitione  eff"ectuum  incitatur  desiderium  ad  cogni- 
tionem  causae,  et  non  quietatur  desiderium,  quantum- 
cumque  substantia  eff"ectus  cognoscatur,  nisi  cognoscatur 
substantia  causae.  Constat  autem  hanc  propositionem 
Sancti  Thomae  non  determinari  ad  cognitionem  eflectuum 
gratiae  et  gloriae,  sed  ad  cognitionem  quorumcumque 
effectuum  extendi,  et  ad  omnis  causae  cognitionem.  Unde 
illam  propositionem  confirmavit  ex  hoc  signo,  quod  pro- 
pter  hoc  homines  coeperunt  philosophari.  Ergo  hoc  na- 
turale  desiderium  non  innascitur  solum  ex  cognitione 
efFectuum  gratiae  et  gloriae. 

Tertio,  quia  tunc  tale  desiderium  inesset  tantum  co- 
gnoscentibus  effectus  supernaturales  gratiae  et  gloriae.  Hoc 
autem  est  falsum:  quia,  ut  inquit  Sanctus  Thomas  in  hoc 
Tertio  Contra,  capite  li  et  lvii,  hoc  desiderium  omni  inest 
intellectui.  Ergo  etc. 

IV.  Propter  quod  videtur  mihi  aliter  dicendum,  salvo 


141 

semper  meliori  iudicio.  Ad  cuius  evidentiam,  consideran- 
dum  est  primo  quod,  cum  naturale  desiderium  naturae 
intellectualis,  inquantum  intellectualis  est,  sit  actus  elicitus 
voluntatis,  ut  habetur  I  II",  q.  x,  a.  1*;  et  omnis  actus  '  Ad  i. 
voluntatis  praesupponat  aliquam  cognitionem  intellectus: 
dicitur  naturale  desiderium  naturae  intellectualis,  inquan- 
tum  huiusmodi,  quod  ad  aliquam  cognitionem  intellectus 
de  necessitate  consequitur.  Et  in  proposito  naturale  desi- 
derium  videndi  divinam  essentiam  est  actus  voluntatis  de 
necessitate  consequens,  quantum  ad  specificationem  actus, 
illam  cognitionem  qua  cognoscitur  per  effectus  quia  est 
de  Deo.  Nam,  ut  in  praecedenti  capite,  in  prima  ratione, 
tetigit  Sanctus  Thomas,  cognitio  qua  cognoscitur  Deus 
infra  cognitionem  substantiae  eius,  est  imperfecta  cogni- 
tionis  species:  omne  autem  quod  est  imperfectum  in  aliqua 
specie,  desiderat  consequi  perfectionem  illius  speciei. 

Considerandum  secundo  quod,  cum  Deus  et  sit  prLma 
omnium  causa  effectiva;  et  vere  sit  obiectum  supernatu- 
ralis  beatitudinis,  ad  quam  creatura  intellectualis  est  per 
divinam  providentiam  ordinata :  dupliciter  potest  visio  di- 
vinae  essentiae  et  naturae  considerari.  Uno  modo,  in- 
quantum  est  visio  essentiae  primae  causae  absolute.  Alio 
modo,  inquantum  est  visio  obiecti  supernaturalis  beatitu- 
dinis:  et  consequenter  inquantum  talis  visio  est  summum 
bonum  intellectualis  naturae,  ad  quod  per  divinam  pro- 
videntiam  est  ordinata  tanquam  ad  ultimum  finem. 

Cum  ergo  dicitur  quod  desiderium  videndi  naturam 
divinam  est  nobis  naturale,  intelligitur  de  natura  abso- 
lute  considerata,  respectu  talis  visionis  ut  primo  modo 
consideratur :  non  autem  ut  consideratur  secundo  modo. 
Tunc  enim  tale  desiderium  continetur  in  illo  universali 
desiderio  sciendi  quo  naturaliter  desideratur  cognitio  quid 
est  causae,  cognito  ipsius  quia  est  ex  effectibus.  Hoc 
autem  continetur  in  universali  desiderio  sciendi,  quod  in- 
quit  Aristoteles,  I  Metaph.*,  nobis  esse  naturale.  Et  sic  ■Cap.i,i;s.Tii. 
naturaliter  desideramus  visionem  Dei  inquantum  est  visio  '•  '" 
primae  causae:  non  autem  inquantum  est  summum  bo- 
num.  Naturaliter  enim  cognosci  potest  quod  sit  aliorum 
causa:  non  autem  naturaliter  scimus  quod  sit  obiectum 
supernaturalis  beatitudinis,  et  quod  eius  visio  sit  sum- 
mum  bonum;  immo  aliqui  dicunt  summum  bonum  in 
voluptate,  aliqui  vero  in  divitiis,  aut  in  aliquo  alio  bono 
creato  consistere. 

2.  Ad  primum  in  oppositum*  dicitur  quod  naturalis  ap-  •  Num.  n. 
petitus  dupliciter  accipi  potest:  uno  modo,  pro  appetitu 
formam  naturalem  consequente;  alio  modo,  pro  actu  eli- 
cito  voluntatis  qui  ad  aliquam  apprehensionem  de  neces- 
sitate  consequitur,  vel  quantum  ad  exercitium  actus,  vel 
quantum  ad  specificationem  tantum.  Si  appetitus  naturalis 
primo  modo  accipiatur,  sic  inconveniens  est  aliquid  appeti 
naturaliter  in  quod  virtute  naturae  non  possit  perveniri: 
quia  forma  naturalis  non  incHnat  ad  id  quod  naturae  fa- 
cultatem  excedit.  -  Si  autem  secundo  modo  naturalis  appe- 
titus  accipiatur,  sic  non  est  inconveniens  quod  appetitus 
in  aliquid  naturaliter  feratur  in  quod  virtute  propriae  na- 
turae  non  potest  intellectualis  creatura  pervenire:  stant 
enim  simul  quod  aliquid  desideretur  naturaliter  ex  prae- 
suppositione  alicuius  cognitionis,  et  tamen  ad  illud  sola 
virtute  naturae  non  possit  peiTcniri;  scd  sufficit  ut  habean- 
tur  ea  quibus  natura  sit  capax  talis  finis  et  eorum  quae 
ducunt  ad  finem,  auxilioque  alterius  ad  illum  perveniri 
possit.  Unde  Sanctus  Thomas,  super  Boetio  de  Trin.,  q.  ult., 
a.  ult.,  ad  5,  ait  quod,  quamvis  homo  naturaliter  in  /inent 
ultimum  incUnetur,  scilicet  sub  communi  ratione  beati- 
tudinis,  non  tamen  potest  naturaliter  illum  consequi,  pro- 
pter  eminentiam  ipsius,  sed  per  gratiam  tantum.  Sunt  enim 
nobis  indita  principia  quibus  nos  possumus  ad  cognitionem 
perjectam  substantiarum  separatarum  praeparare,  non 
tamen  quibus  ad  eam  possimus  attingere,  ut  in  illo  arti- 
culo  dicitur. 

Ex  hoc  patet  quod  visio  divinae  essentiae  dicitur  finis 
supernaturalis,  non  quia  nullo  modo  naturaliter  deside- 
retur,  sed  quia  non  potest  ad  ipsum  ex  solis  naturae 
principiis  perveniri :  sicut  omnes  naturaliter  desiderant  ul- 
timum  finem  et  beatitudinem  sub  communi  ratione  summi 


142 


SUMMA  GONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  GAP.  LI. 


Cap.  III,  T. 


Niim.  IV. 


•  C».  init. 
ment. 


Coni- 


(.jip.  xutx. 


'  Cf.  text.,  et  in- 
fra  n.  3  in  hac 
par«g. 


et  perfecti  boni,  et  tamen  nullus  ad  hanc  rationem  summi 
boni  propria  virtute  potest  pervenire. 

3.  Ad  secundum  dicitur  quod  Sanctus  Thomas  in  illis 
locis  loquitur  de  naturali  appetitu  visionis  divinae  essen- 
tiae  inquantum  est  summum  bonum,  et  ut  terminatur  ad 
Deum  ut  est  obiectum  supernaturalis  beatitudinis :  non 
autem  ut  est  visio  primae  causae  absolute.  Visio  enim 
illo  modo  non  appetitur  naturaliter,  natura  absolute  con- 
siderata:  sed  tantum  ut  natura  est  ad  ipsam  ordinata  tan- 
quam  ad  ultimum  finem;  et  supposita  revelatione  quod 
ipsa  sit  summum  bonum  et  felicitas,  ut  dictum  est  in 
primo  libro  *. 

V.  Sed  contra  hanc  responsionem  remanet  dubium 
adhuc.  Nam  Sanctus  Thomas,  Prima  Parte,  q.  lxii,  a.  2, 
ostendit  quod  angeli  indigueriint  gratia  ad  hoc  ut  con- 
verterentur  in  Deum,  quia  videre  Deuin  per  essentiam 
est  supra  naturam  cuiuslibet  intellectus  creati.  Sed  desi- 
derare  visionem  Dei  per  essentiam  est  conversio  appetitus 
io  Deum.  Ergo  hoc  desiderium  praesupponit  gratiam.  Et 
sic  non  est  naturale. 

Responderi  ad  hoc  dupliciter  potest.  Primo,  ex  II  Sent., 
d.  V,  q.  II,  a.  1,  quod  dictum  Sancti  Thomae  intelligitur 
de  conversione  angeli  meritoria  ultimi  finis:  non  autem 
de  simplici  desiderio. 

Secundo  responderi  potest,  iuxta  praedeterniinata*,  quod 
loquitur  ibidem  Sanctus  Thomas  de  conversione  in  Deum 
quae  dicit  amorem  quo  dihgitur  Deus  tanquam  finis  ul- 
timus  et  obiectum  beatitudinis  supernaturalis,  propter  quod 
omnia  alia  diliguntur:  non  autem  de  simplici  desiderio 
quo  desideratur  eius  cognitio  per  essentiam  ut  est  visio 
primae  causae.  Et  haec  responsio,  meo  iudicio,  est  magis 
ad  mentem  Sancti  Thomae.  Nam,  cum  inquit  angelos 
indigere  gratia  ad  hoc  ut  convertantur  in  Deum,  loquitur 
de  conversione  in  Deum  ut  est  ultimus  finis  et  obiectum 
beatitudinis  supernaturalis,  idest,  illius  beatitudinis  quae 
per  gratiam  habenda  est.  Desiderium  autem  illud  videndi 
Deum  quod  insurgit  ex  consideratione  effectuum  ipsius, 
est  absolute  inclinatio  in  cognitionem  essentiae  eius  prout 
est  causa  rerum,  quomodocumque  eius  essentia  videatur. 
Ideo  non  est  conversio  in  Deum  qua  diligitur  Deus  super 
omnia  ut  est  obiectum  supernaturalis  beatitudinis,  et  pro- 
pter  quem  omnia  diligantur.  Ad  hanc  enim  conversionem 
requiritur  cognitio  qua  sciatur  illam  visionem  Dei  per 
essentiam  esse  ultimum  finem  nobis  promissum,  ad  quem 
omnia  nostra  dirigere  debemus,  et  quem  per  divinam  gra- 
tiam  sumus  assecuturi.  Talis  autem  cognitio  non  habetur 
nisi  ex  revelatione  divina. 

VI.  Quantum  ad  secundum  *,  ponit  Sanctus  Thomas 
hanc  conclusionem:  Ad  hoc  ut  intellectus  essentiam  di- 
vinam  videat,  oportet  ut  ipsam  per  ipsammet  videat,  ita 
ut  sit  et  quod  videtur,  et  quo  videtur. 

Probatur.  Non  potest  videri  divina  essentia  per  aliquam 
speciem  creatam,  ut  ex  superioribus  *  patet.  Ergo,  si  vi- 
detur,  oportet  ut  per  ipsammet  videatur. 

2.  Sed  contra  hanc  conclusionem  movet  Sanctus  Tho- 
mas  dubium.  Id  enim  quo  intellectus  aliquid  intelligit, 
est  forma  intellectus,  per  quam  fit  in  actu.  Sed  divina 
essentia  est  per  se  subsistens,  et  nulHus  potest  esse  forma, 
ut  in  primo  libro  est  ostensum.  Ergo  etc. 

Respondet,  et  dicit  primo  quod,  sicut  in  esse  substan- 
tiali  vel  naturali  substantia  per  seipsam  subsistens  quae 
est  composita  ex  materia  et  forma,  non  potest  alteri  esse 
forma,  propter  contractionem  formae  ad  illam  materiam ; 
substantia  vero  subsistens  quae  est  forma  tantum,  potest 
alteri  esse  forma,  si  esse  suum  ab  aliquo  alio  participari 
possit,  sicut  de  anima  humana  ostensum  est  in  secundo 
huius;  non  autem  si  esse  suum  ab  altero  participari  non 
possit,  quia  sic  [per]*  esse  suum  determinaretur  in  seipsa, 
sicut  materialia  per  materiam:  sic  et  in  esse  intelligibili 
considerandum  est. 

Dicit  secundo  quod,  cum  intellectus  perfectio  sit  verum, 
illud  intelligibile  erit  ut  forma  tantum  in  genere  intelli- 
gibilium  quod  est  veritas  ipsa.  Et  quia  verum  sequitur 
ad  esse,  illud  tantum  est  sua  veritas  quod  est  suum  esse. 

Dicitur   tertio,  quod   soH  Deo  convenit   ut   sit  forma 


tantum  in  genere  intelHgibilium :  quia  solus  ipse  est  sua 
veritas,  sicut  et  suum  esse.  Alia  vero  subsistentia  non 
sunt  ut  pura  forma  in  genere  intelligibiHum,  sed  ut 
formam  in  aHquo  subiecto  habentes:  cum  unumquodque 
eorum  sit  verum,  non  veritas;  sicut  est  ens,  non  autem 
ipsum  esse. 

Ex  his  concluditur  responsio  ad  obiectionem:  et  di- 
citur  quod  essentia  divina  potest  comparari  ad  inteHectum 
creatum  ut  species  inteUigibilis  qua  intelligit;  non  autem 
essentia  aHcuius  alterius  substantiae  separatae. 

Cum  autem  instatur  quod  Deus  nuHius  potest  esse 
forma :  -  respondetur  quod  hoc  inteHigitur  secundum  esse 
naturale,  non  autem  secundum  esse  inteHigibile.  Ratio  di- 
versitatis  est,  quia  primo  modo  sequeretur  quod,  simul 
cum  aliquo  unita,  constitueret  unam  naturam:  quod  esse 
non  potest,  cum  essentia  divina  in  se  perfecta  sit  in  sui 
natura.  Secundo  autem  modo,  hoc  non  sequitur:  quia 
species  intelligibiHs  unita  intellectui  non  constituit  aHquam 
naturam,  sed  perficit  ipsum  ad  inteHigendum;  quod  per- 
fectioni  divinae  essentiae  non  repugnat. 

3.  Circa  hoc  quod  dicitur  de  subsistente  quod  est  forma 
tantum,  quod,  inquam,  si  esse  eius  ab  alio  participari  non 
posset,  per  esse  suum  determinaretur  in  seipso,  .sicut  ma- 
terialia  per  materiam:  advertendum  est  quod  dupHcem 
haec  verba  sensum  habere  possunt.  Unus  est,  quod  per 
ipsum  esse  taHs  res  subsistens  individuaretur,  sicut  res 
materiales  per  materiam  signatam  individuantur,  ita  quod 
esse  in  iHo  esset  principium  individuationis,  sicut  materia 
signata  in  rebus  materialibus  est  individuationis  principium. 
Et  sic  non  intelligitur.  Nam  secundum  doctrinam  San- 
cti  Thomae,  substantiae  separatae  seipsis  individuae  sunt, 
non  autem  per  aliquid  supcr  additum:  ut  patet  ubicumque 
de  hac  materia  loquitur  *.  -  AHus  est,  quod  esset  incom- 
municabiHs  et  individua  ex  hoc  quod  suum  esse  ab  alio 
participari  non  posset.  Et  hic  sensus  est  verus,  et  hic 
intentus.  Nam,  ut  est  de  mente  Sancti  Thomae  in  Qu.  de 
Spiritualibus,  a.  8,  ad  4  et  1 3,  et  ut  ostensum  est  supra 
in  secundo  Hhro  *,  forma  separata  a  materia  individuatur 
per  hoc  quod  non  est  nata  in  aliquo  esse. 

4.  Confirmatur  ista  responsio,  quia  congruit  iis  quae  in 
Sacra  Scriptura  dicuntur.  Secundum  enim  hunc  modum 
videbimus  Deum  facie  ad  faciem,  ut  nobis  promittitur 
I  Cor.  XIII,  quia  eum  immediate  videbimus,  sicut  homi- 
nem  quem  facie  ad  faciem  videmus:  non  autem  quia 
corporali  modo  simus  eum  visuri,  cum  nec  ipse  Deus 
corpus  sit,  nec  visus  corporalis  nisi  rerum  corporaHum 
esse  possit.  -  Similes  etiam  Deo,  et  eius  beatitudinis  par- 
ticipes  erimus,  ex  hoc  modo  videndi,  ut  dicitur  I  loan.  iii: 
quia  et  ipse  Deus  suam  substantiam  per  ipsammet  intel- 
ligit.  -  Super  mensam  etiam  Dei  edemus  et  bibemus,  ut 
promittitur  Luc.  xxii,  inquantum  eadem  feHcitate  fruemur 
qua  Deus  est  felix,  videntes  eum  illo  modo  quo  ipse 
seipsum  videt.  Et  sic  de  cibo  et  potu  qui  in  mensa  Sa- 
pientiae  sumitur,  de  quo  fit  mentio  Proverb.  ix,  parti- 
cipabimus. 

VII.  Circa  hanc  declarationem  quomodo  essentia  di- 
vina  uniatur  intellectui  creato  per  modum  speciei  intel- 
Hgibilis,  quam  etiam  ponit  Sanctus  Thomas  in  Qu.  Verit., 
q.  viri,  a.  1;  et  IV  Sent.,  d.  xlix,  q.  11,  a.  i,  conside- 
randum  est  diligenter  quod  nuHa  alia  ratione  ponitur  hic 
species  inteHigibilis  constituere  intellectum  in  actu,  nisi 
quia  perficit  ipsum  ad  intelligendum :  hoc  est,  quia  ex 
eius  unione  ad  intellectum  fit  intellectus  potens  eHcere 
actum  intelHgendi  circa  id  quod  per  ipsam  obiective  re- 
praesentatur  intellectui,  quod  absque  ipsa  non  poterat. 
Et  quia  divinae  essentiae  non  repugnat  sic  uniri  intellectui 
ut  per  ipsam  inteHectus  sit  potens  eam  intelligere,  ideo 
convenienter  dicitur  quod  unitur  intellectui  ut  forma  in 
esse  intelligibili. 

Differenter  tamen  unitur  inteHectui  species  intelligibilis 
aHcuius  rei  intellectae:  et  divina  essentia.  Species  enim 
intelligibilis  unitur  intellectui  et  actuat  ipsum  in  esse  in- 
telHgibili,  non  per  seipsam  immediate,  sed  per  suum  esse 
reale,  quod  est  ab  ipsa  distinctum :  non  enim  species  in- 
telligibiHs  est  suum  esse,  sicut   nec   ipsa  quidditas  cuius 


*  Cf.    loca   post 
pauca  citata. 


Cap.  xcv. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LI. 


143 


'  Lect.  7. 
Cap.  Lix. 


*   Cap.   II,    12 
».  Th.  I.  4. 


Cap.  xcviii. 


•Vid.lib.II.cap 
Lxxviii;  et  I  P., 
qu.  Lxxxvii,  3.  1. 


est  species,  est  illud  esse  quod  habet  extra  intellectum. 
Divina  autem  essentia,  existens  in  intellectu  per  modum 
formae  intelligibilis,  actuat  intellectum  non  per  aliquid 
aliud  ab  ipsa  distinctum  quod  sit  eius  formalis  effectus, 
sed  per  seipsam:  quia  ipsa  non  distinguitur  a  suo  esse, 
sed  est  ipsum  esse  suum  tam  in  intellectu  quam  extra. 
Unde  sicut  intellectus  dicitur  in  actu  per  speciem  intel- 
ligibilem  in  genere  intelligibilium  inquantum  ab  ipsa 
habet  aliquod  esse  reale,  per  cuius  acceptionem  fit  potens 
ad  intelligendum  per  speciem;  ita  dicitur  in  actu  per  di- 
vinam  essentiam  inquantum  ab  ipsa,  absque  alio  esse 
medio,  habet  ut  sit  potens  actu  intelligere,  tanquam  a 
formali  principio  intellectionis.  Ex  quo  patet  quod  non 
sic  dicitur  uniri  essentia  divina  intellectui  in  esse  intel- 
ligibili  tanquam  torma,  quasi  det  ahquod  esse  formaliter 
intellectui  quod  dicatur  esse  intelligibile:  sed  quia  est 
intellectui  per  seipsam  ratio  et  principium  formale  intcl- 
ligendi.  Unde  respondens  Sanctus  Thomas  ad  argumentum 
quoddam  quo  arguebatur  Deum  per  aliquam  similitudinem 
creatam  videri,  Prima,  q.  xir,  a.  2,  ad  3,  ait  quod,  sicut 
aliae  formae  intelligibiles,  quae  non  sutit  suum  esse, 
uniuntur  intellectui  secundum  aliquod  esse  quo  infor- 
mant  ipsum  intellectum  et  faciunt  ipsum  in  actu;  ita 
divina  essentia,  quae  est  ipsum  esse,  unitur  intellectui 
faciens  ipsum  in  actu  per  seipsam. 

Vni.  Sed  circa  praefatam  responsionem  Sancti  Thomae 
quaedam  occununt  dubia.  Priraum  est  circa  substantiam 
responsionis:  quae  consistit  in  hoc,  quod  divina  essentia  non 
potest  esse  forma  alicuius  secundum  esse  naturale,  secun- 
dum  autem  esse  intelligibile  non  repugnat  sibi  esse  formam 
intellectus.  Contra  hoc  enim  videtur  esse  ratio  Sancti  Tho- 
mae  qua  probat  contra  Commentatorem,  et  III  de  Anima*, 
et  in  secundo  libro  huius  *,  et  in  plerisque  aliis  locis, 
non  posse  nos  intelligere  per  intellectum  si  ponatur  in- 
tellectus  esse  substantia  separata.  Arguit  enim  hoc  fun- 
damento,  sumpto  ex  Aristotele,  II  de  Anima''',  quia  id  quo 
aliquid  operatur,  oportet  esse  formam  eius,  dantem  scilicet 
sibi  formaliter  esse.  Ergo,  apud  Sanctum  Thomam,  non 
stant  simul  quod  aliquid  sit  principium  operandi  alicui, 
et  non  sit  forma  eius  secundum  esse.  Ergo  divina  essentia 
non  potest  esse  intellectui  ratio  intelligendi  nisi  sibi  uniatur 
secundum  esse,  tanquam  forma  dans  esse  intcllectui.  Ergo 
non  stant  simul  quae  hic  dicit  Sanctus  Thomas:  scilicet 
quod  divina  essentia  non  potest  esse  forma  alicuius  se- 
cundum  esse  naturale ;  et  quod  est  intellectui  forma  per 
quam  intelligit. 

Secundum  dubium  est  circa  hoc  quod  dixit,  nulli 
substantiae  separatae  convenire  ut  sit  forma  intelligibilis 
intellectus.  Hoc  enim  repugnare  videtur  ei  quod  superius 
in  secundo  libro  *  dixit,  scilicet  quod  substantia  separata 
se  per  seipsam  intelligit,  ita  quod  est  quod  intelligitur, 
et  quo  intelligitur. 

Tertium  dubium  est  circa  id  quod  dictum  est,  quod 
species  intelligibilis  unita  intellectui  non  constituit  aliquam 
naturam.  Hoc  enim  contrariatur  ei  quod  alibi  *  dicit 
Sanctus  Thomas,  de  mente  Aristotelis,  scilicet  quod  con- 
stituitur  intellectus  in  actu. 

Quarlum  dubium  est  circa  id  quod  dicitur  exponendo 
dictum  Apostoli,  quod  videbimus  Deum  facie  ad  faciem, 
inquantum  videbimus  eum  immediate,  per  illum  modum 
quo  videbitur  per  suam  essentiam  tanquam  per  formam 
intelligibilem,  sicut  homines  facie  ad  faciem  videmus.  Ista 
enim  metaphora  non  videtur  convenienter  exponi.  Cum 
enim  aliquis  videt  hominem  facie  ad  faciem,  non  sic  videt 
hominem  quasi  ille  sit  forma  visibilis  qua  oculus  videt: 
sed  videt  per  speciem  causatam  ab  illo  in  oculo.  Ergo 
per  hoc  quod  videbimus  Deum  per  ipsammet  divinam 
essentiam,  non  convenienter  exponitur  quod  videbimus 
eum  facie  ad  faciem. 


IX.  Ad  primum  horum  respondetur  primo,  ut  in  se- 
cundo  libro,  cap.  lix,  responsum  est*,  quod  mens  Sancti 
Thomae  in  illa  responsione  est  quod  id  quo  aliquid  ope- 
ratur  -tanquam  potehtia  operandi,  vel  tanquam  primo  et 
principali  principio  ab  operante  distincto,  oportet  esse 
formam  eius  dantem  illi  esse.  Non  autem  loquebatur  de 
eo  quo  aliquid  operatur  tanquam  perfectivo  virtutis  ad 
operandum,  quo  modo  dicinius  substantiam  divinam  esse 
principium  quo  intellectus  ipsam  videt.  -  Sed  licet  non 
oporteat  id  quo  aliquid  operatur  tanquam  complemento 
virtutis,  esse  eius  formam  in  essendo,  oportet  tamen  ut 
aliquam  cum  ipso  habeat  unionem  :  si  enim  esset  omnino 
separatum,  non  posset  esse  illi  ratio  agendi.  Nam  et  es- 
sentia  divina  unitur  intellectui  Beati,  inquantum  utrumque 
est  in  anima:  divina  quidem  essentia  sicut  operans  in 
ipsam  intrinsece,  quo  modo  dicitur  Deus  in  rebus  esse; 
intellectus  autem  sicut  eius  proprietas.  Similiter  essentia 
angeli,  qua  angelus  seipsum  intelligit,  et  eius  intellectus, 
uniuntur  inter  se,  inquantum  intellectus  est  essentiae  pro- 
prietas,  in  ipsaque  radicatur,  et  ab  ipsa  omnem  vim  in- 
telligendi  habet. 

Posset  secundo  responderi  quod  illa  propositio  Sancti 
Thomae  est  vera  de  eo  quo  aliquid  operatur  cuius  esse 
ab  eius  essentia  distinguitur,  et  non  habet  ex  se  cum  ope- 
rante  aliam  realem  unionem:  quia  talis  forma  non  actuat 
aliquid  extrinsecum  nisi  dando  illi  formaliter  esse.  Essentia 
autem  divina  non  cst  talis  forma:  immo  ipsa  est  suum 
esse.  Ideo  per  seipsam  potest  intellectum  actuare  ad  in- 
telligendum,  absque  eo  quod  illi  det  esse  formaliter. 

2.  Ad  secundum  dubium  dicitur  quod  loquitur  hoc 
loco  Sanctus  Thomas  de  substantia  separata  respectu  alieni 
intellectus:  non  enim  potest  esse  forma  intelligibilis  alieni 
intellectus,  cum  non  sit  veritas,  ut  dicebat  Sanctus  Tho- 
mas,  sed  habens  veritatem.  Sed  respectu  proprii  intellectus, 
non  inconvenit  quod  habeat  rationem  formae  intelligibilis, 
licet  non  sit  veritas:  quia  ipsa  naturalis  unio  essentiae 
cum  intellectu  suificit  ad  hoc  ut  per  ipsam  intellectus 
intelligat;  sicut  essentia  composita  ex  materia  et  forma 
non  potest  esse  alteri  principium  essendi,  sed  bene  suo 
supposito,  cui  naturaliter  unitur. 

3.  Ad  tertium  dubium  dicitur  quod  mens  Sancti  Tho- 
mae  in  illis  verbis  est  ex  specie  intelligibili  et  intellectu  non 
constitui  aliquam  unam  naturam  ab  utroque  distinctam, 
sicut  ex  forma  substantiali  et  materia  constituitur  compo- 
situm  ab  utroque  aliquo  modo  distinctum :  non  autem 
quod  non  constituatur  aliquod  unum  quod  est  species 
intelligibilis  et  intellectus  ut  unita  sunt  ad  unam  opera- 
tionem,  quod  unum  vocamus  intellectum  in  actu. 

4.  Ad  quartum  dicitur  quod  illa  interpretatio  metp- 
phorae  convenientissima  est.  Supponit  enim  Sanctus  Tho- 
mas  quod  omnis  cognitio  quae  habetur  de  Deo  per  quam- 
cumque  speciem  intelligibilem  intellectus  nostri,  est  cognitio 
Dei  mediata,  qua  scilicet  videtur  Deus  in  alio  viso:  quia 
omnis  forma  creata  e.xistens  in  intellectu  nostro,  prius 
repraesentat  in  esse  obiectivo  rem  creatam,  cuius  est 
species  adaequata,  quam  Deum,  et  sic  intellectus  per  rem 
creatam  cognitam  tendit  in  divinam  cognitionem.Propterea, 
si  aliqua  cognitio  Dei  debet  esse  in  nobis  de  ipso  imme- 
diate,  necesse  est  ut  sit  per  formam  increatam,  quae  est 
divina  essentia.  Unde  circa  cognitionem  Dei,  pro  eodem 
accipiuntur  cognitio  Dei  immediata,  et  cognitio  Dei  per 
eius  essentiam.  Metaphora  ergo  in  hoc  consistit,  quod 
sicut  homo  videns  alium  hominem  facie  ad  faciem,  videt 
ipsum  absque  alio  medio  cognito  per  quod  videatur,  ita  in 
Patria  videbimus  eum  immediate,  quod  proveniet  ex  eo  quod 
videhimus  eum  per  essentiam  divinam :  licet  metaphora  in 
eo  quod  adductum  est,  habeat  aliquam  dissimilitudinem  ad 
id  cui  attribuitur;  non  enim  oportet  quantum  ad  omnia 
esse  similitudinem  in  metaphoricis  locutionibus. 


"   Comment. 

VII,  3, 


-^SstSJ&VSV^ 


144 


SUMMA  GONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  GAP.  LII. 


CAPITULUM  QUINQUAGESIMUM  SECUNDUM 


A  5i  r    b5i. 


QUOD  NULLA  CREATA  SUBSTANTIA  POTEST  SUA  NATURALI  VIRTUTE 
PERVENIRE  AD  VIDENDUM  DEUM  PER  ESSENTIAM. 


*  Cap.  praec. 


Vid.  supra. 


»0N  est  autem  possibile  quod  ad  illum 
visionis  divinae  modum  aliqua  creata 
substantia  ex  virtute  propria  possit  at- 
tingere. 

Quod  enim  est  superioris  naturae  proprium,  s 
non  potest  consequi  natura  inferior  nisi  per  actio- 
nem  superioris  naturae  cuius  est  proprium:  sicut 
aqua  non  potest  esse  calida  nisi  per  actionem 
ignis.  Videre  autem  Deum  per  ipsam  essentiam 
divinam  est  proprium  naturae  divinae :  operari  lo 
enim  per  propriam  formam  est  proprium  cuius- 
libet  operantis.  Nulla  igitur  intellectualis  substan- 
tia  potest  videre  Deum  per  ipsam  divinam  es- 
sentiam  nisi  Deo  hoc  faciente. 

Amplius.  Forma  alicuius  propria  non  fit  al-  -s 
terius  nisi  eo  agente:  agens  enim  facit  sibi  si- 
mile  inquantum  formam  suam  alteri  commu- 
nicat.  Videre  autem  substantiam  Dei  impossibile 
est  nisi  ipsa  divina  essentia  sit  forma  intellectus 
qua  intelligit,  ut  probatum  est  *.  Impossibile  est '» 
igitur  quod  aliqua  substantia  creata  ad  illam  vi- 
sionem  perveniat  nisi  per  actionem  divinam. 

Adhuc.  Si  aliqua  duo  debeant  ad  invicem 
copulari  quorum  unum  sit  formale  et  aliud  ma- 
teriale,  oportet  quod  copulatio  eorum  compleatur  ^? 
per  actionem  quae  est  ex  parte  eius  quod  est 
formale,  non  autem  per  actionem  eius  quod  est 
materiale:  forma  enim  est  principium  agendi, 
materia  vero  principium  patiendi.  Ad  hoc  autem 
quod  intellectus  creatus  videat  Dei  substantiam,  ,o 
oportet  quod  ipsa  divina  essentia  copuletur  in- 
tellectui  ut  forma  intelligibilis,  sicut  probatum 
est  *.  Non  est  igitur  possibile  ad  hanc  visionem 


perveniri    ab    aliquo    inteliectu    creato   nisi  per 
actionem  divinam. 

Item.  Qiiod  est  per  se,  causa  est  eiiis  qiiod 
est  per  aliiid*.  Intellectus  autem  divinus  per  •  vm  paj-».,  v, 
seipsum  divinam  substantiam  videt:  nam  intel- 
lectus  divinus  est  ipsa  divina  essentia,  qua  Dei 
substantia  videtur,  ut  in  Primo  *  probatum  est.  *  cap.  xlv. 
Intellectus  autem  creatus  videt  divinam  substan- 
tiam  per  essentiam  Dei,  quasi  per  aliud  a  se. 
Haec  igitur  visio  non  potest  advenire  intellectui 
creato  nisi  per  actionem  Dei. 

Praeterea.  Quicquid  excedit  limites  alicuius 
naturae,  non  potest  sibi  advenire  nisi  per  actio- 
nem  alterius:  sicut  aqua  non  tendit  sursum  nisi 
ab  aliquo  alio  mota.  Videre  autem  Dei  substan- 
tiam  transcendit  limites  omnis  naturae  creatae: 
nam  cuilibet  naturae  intellectuali  creatae  pro- 
prium  est  ut  intelligat  secundum  modum  suae 
substantiae;  substantia  autem  divina  non  potest 
sic  intelligi,  ut  supra  *  ostensum  est.  Impossibile  •  cap.  xux. 
est  ergo  perveniri  ab  aliquo  intellectu  creato  ad 
visionem  divinae  substantiae  nisi  per  actionem 
Dei,  qui  omnem  creaturam  transcendit. 

Hinc  est  quod  Rom.  vi'^  dicitur:  Gratia  Dei 
vita  aeterna.  In  ipsa  enim  divina  visione  osten- 
dimus  esse  hominis  beatitudinem  *,  quae  vita  ■  cap.  l. 
aeterna  dicitur:  ad  quam  sola  Dei  gratia  dicimur 
pervenire,  quia  talis  visio  omnem  creaturae  fa- 
cultatem  excedit,  nec  est  possibile  ad  eam  per- 
venire  nisi  divino  munere;  quae  autem  sic  ad- 
veniunt  creaturae,  Dei  gratiae  deputantur.  Et 
loan.  XIV-'  Dominus  dicit:  Ego  manifestabo  ei  me- 
ipsiim. 


1   illum  EG;  ipsum  Y,  istum  ceteri. 


9  essentiam  hic  b;  post  divinara. 


11    enim  EGb;  autera. 


per  magis  quam  secundum  A, 


i    substantiara  EGb;  essentiam.  6    divina  liic  DEGi;  post  essentia.         27   dicimur]  dicuntur  sG,  ducimur  pE,  ducimur  et  dicimur  Pd. 

32  Dominus  dicit]  Dominus  E,  dicitur  P. 


Commentaria  Ferrariensis 


O' 


^STENSO    quod    divina    essentia    est    forma   intelligibilis 

intellectus  videntis  Deum,  ostendit  Sanctus  Thomas 

quae  sit  dispositio  requisita  ad  hanc  formam  suscipiendam, 

*  Cf.  Comment.  et  ad  hanc  habendam  visionem  *.    Circa   hoc  autem  duo 

cap.  praec,  imt.  f^^[^.  prinjo^  ostendit  intellectum  sua  virtute  non  posse  ad 

divinae  essentiae  visionem  pervenire:  secundo,  quod  ad  hoc 

indiget  aliqua  divini  luminis  influentia,  capite  sequenti. 

I.  Quantum  ad  primum,  ponitur  haec  conclusio :  Non 
est  possibile  quod  ad  visionem  Dei  per  ipsam  essentiam 
divinam  aliqua  creata  substantia  ex  virtute  propria  possit 
attingere:  scilicet,  sufficienter. 

Probatur  primo.  Videre  Deum  per  ipsam  divinam  es- 
sentiam  est  proprium  divinae  naturae:  quia  operari  se- 
cundum  propriam  formara  est  proprium  cuiuslibet  ope- 
rantis.  Ergo  in  illum  modura  visionis  divinae  non  potest 
creatura  intellectualis  nisi  Deo    hoc  faciente.  -  Probatur 


consequentia.  Quia  quod  est  proprium  superioris  naturae, 
non  potest  consequi  natura  inferior  nisi  per  actionera 
superioris  naturae  cuius  est  proprium:  sicut  aqua  non 
potest  esse  calida  nisi  per  actionem  ignis. 

Advertendura  quod  hic  non  accipitur  proprium  prout 
excludit  omne  extraneum  a  subiecto,  pro  eo  scilicet  quod 
convenit  alicui  soli,  et  nulli  extraneo  ab  ipso,  sicut  risi- 
bilitas  est  proprium  hominis:  quia  sic  ratio  assumeret 
quod  haberet  probare;  probandum  enim  est  quod  videre 
Deum  illo  modo  nuUi  alii  a  Deo  conveniat.  Sed  accipitur 
proprium  pro  eo  quod  est  naturale  alicui  secundum  id 
quo  ab  aliis  differt:  hoc  enira  est  fundamentum  et  ratio 
quod  aliquid  conveniat  alicui  soli;  sicut  ideo  risibilitas 
convenit  soli  homini,  quia  sequitur  rationalitatem,  per 
quam  homo  ab  oranibus  aliis  distinguitur.  Sensus  ergo 
rationis  est  quod,  quia  videre  Deura   per   ipsara  divinara 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LII. 


143 


essentiam  est  naturale  Deo  quantum  ad  id  quo  ab  aliis 
distinguitur,  sicut  et  cuilibet  agenti  naturale  est  per  pro- 
priam  formam  operari;  quod  autem  est  sic  naturale  su- 
periori  naturae,  non  potest  naturaliter  inferiori  naturae 
convenire,  sed,  si  sibi  conveniat,  hoc  est  per  actionem 
superioris  naturae,  sicut  esse  calidum,  quod  est  naturale 
igni,  non  convenit  aquae  nisi  per  ignis  actionem:  ideo 
videre  Deum  iilo  modo  non  potest  alicui  rationali  crea- 
turae  naturaliter  convenire. 

II.  Seciindo.  Forma  alicuius  propria  non  fit  alterius  nisi 
eo  agente:  agens  enim  facit  sibi  simile  inquantum  suam 
formam  communicat.  Ergo,  si  divina  essentia  sit  forma 
intellectus,  quod  requiritur  in  visione  divina,  hoc  non 
potest  esse  nisi  per  actionem  ipsius.  Ergo  etc. 

Adverte,  circa  probationem  antecedentis,  quod  vult 
arguere  Sanctus  Thomas  ex  conversione  propositionum, 
sic.  Agens  facit  sibi  simile  suam  formam  communicando, 
et  nullo  alio  modo  facit  sibi  simile.  Ergo  e  converso,  si 
aliquid  fit  simile  alicui  secundum  propriam  eius  formam, 
talem  formam  accipit  ab  ipso  cuius  illa  est  propria  forma. 

Advertendum  etiam  quod  ista  ratio  a  praecedenti  diilert: 
quia  illa  procedit  ex  eo  quod  ipsa  visio  Dei  per  essentiam 
est  propria  superioris  naturae ;  haec  vero  procedit  ex  eo 
quod  divina  essentia  est  propria  forma  Dei. 

III.  Tertio.  Ad  hoc  quod  intellectus  videat  divinam  es- 
sentiam,  oportet  quod  ipsa  divina  essentia  copuletur  intel- 
lectui  ut  forma  intelligibilis.  Ergo  etc,  -  Probatur  con- 
sequentia.  Quia  si  ahqua  duo  debeant  ad  invicem  copulari 
quorum  unum  sit  formale  et  aliud  materiale,  oportet  quod 
eorum  copulatio  fiat  per  actionem  quae  est  ex  parte  eius 
quod  est  formale,  non  autem  per  actionem  eius  quod  est 
materiale:  cum  formae  sit  agere,  materiae  vero  pati. 

Circa  probationem  consequentiae,  advertendum  quod 
supponit  Sanctus  Thomas  tanquam  manifestum,  non  fieri 
copulationem  formaHs  et  materialis  nisi  per  aliquam  actio- 
nem:  non  enim  forma  unitur  materiae  nisi  per  actionem 
alicuius. 

Supponit  etiam  quod  per  nullius  alterius  actionem  quam 
essentiae  divinae  aut  ipsius  intellectus,  potest  divina  essentia 
copulari  intellectui  creato.  Quia  divina  essentia,  cum  non 
sit  materialis,  non  potest  per  abstractionem  a  matcria, 
actione  intellectus  agentis,  uniri  intellectui  possibili;  nec 
etiam  per  alicuius  alterius  superioris  agentis  actionem, 
cum  divina  essentia  sit  supremi  agentis  natura.  Ideo  re- 
linquitur  quod  hoc  fiat  aut  per  actionem  intellectus  cuius 
est  intelligere,  aut  per  actionem  Dei,  qui  intelligitur. 

Istis  suppositis,  optime  procedit  ratio.  Actio  enim  per 
quam  fit  istorum  duorum  copulatio,  magis  se  tenet  ex 
parte  divinae  essentiae  quam  ex  parte  intellectus:  cum 
intellectus  comparetur  ad  illam  sicut  materia  ad  formam. 
Ideo  non  per  propriam  virtutem  intellectus  unitur  divinae 
essentiae.  Et  per  consequens  non  videt  ipsam  propria  vir- 
tute,  sed  virtute  Dei  habentis  naturam  divinam,  fit  talis 
copulatio  et  talis  visio. 

IV.  Quarto.  Intcllectus  creatus  videt  divinam  substantiam 
per  essentiam  Dei  quasi  per  aliud  a  se.  Ergo  etc.  -  Pro- 
batur  consequentia.  Quia  intellectus  divinus  per  seipsum 
videt  divinam  essentiam :  cum  sit  ipsa  divina  essentia,  ut 
in  Primo  est  ostensum.  Quod  autem  est  per  se,  causa  est 
eius  quod  est  per  aliud. 

Quinto.  Videre  Dei  substantiam  tritnscendit  limites  omnis 
naturae  creatae.  Ergo  etc.  -  Patet  consequentia.  Quia  quic- 
quid  excedit  limites  alicuius  naturae,  non  potest  sibi  con- 
venire  nisi  per  actionem  alterius :  ut  patet  de  motu  sursum 
in  aqua.  -  Antecedens  vero  probatur.  Quia  cuilibet  naturae 
intellectuali  creatae  proprium  est  ut  intelligat  per  modum 
suae  substantiae.  Substantia  autem  divina  non  potest  sic 
intelligi,  ut  supra  est  ostensum. 

Advertendum  quod  modus  proprius  intelligendi  huma- 
nae  naturae  est  ut  ex  sensibilibus  cognoscat.  Proprius  autem 
modus  substantiae  separatae  est  ut  intelligat,  non  per  ac- 
ceptionem  a  sensibilibus,  sed  per  ipsas  substantias  sepa- 
ratas,  et  per  species  a  divino  lumine  susceptas.  Superius 
autem  ostensum  est  substantiam  divinam  nullo  illorum 
modorum  posse  intelligi.  Idcirco  inquit  Sanctus  Thomas 

SUMMA    CONTRA    GeNTILKS    T).   ThoMAK    ToM.    II. 


ostensum    esse   divinam   substantiam   non   posse   intelligi 
secundum  modum  proprium  intellectualis  substantiae. 

V.  Circa  istam  propositionem,  Cuilibet  naturae  intel- 
lectuali  creatae  proprium  est  ut  intelligat  secundum  mo- 
dum  suae  substantiae,  considerandum,  ex  doctrina  Sancti 
Thomae  Prima,  q.  xn,  a.  4;  et  q.  lxxxix,  a.  2,  quod 
cum  intellectio  fiat  per  hoc  quod  intellectus  aliqua  forma 
intelligibili  actuatur;  operatio  autem  suo  principio  formali 
proportionatur,  ut  scilicet  nobilioris  principii  nobilior  sit 
propria  operatio,  et  perfectioris  perfectior,  et  ut  non  possit 
se  extendere  ultra  conditionem  ipsius:  ideo  necesse  est 
ut  modus  intellectionis  accipiatur  ex  conditione  speciei  in- 
telligibilis  qua  intellectus  intelligit.  Conditio  autem  speciei 
intelligibilis  proportionatur  naturae  intelligentis :  quia  vi- 
delicet,  inquantum  species  est  rei  intellectae,  ex  conditione 
naturae  intelligentis  suae  perfectionis  accipit  determina- 
tionem  et  limitationem.  Nam  si  natura  intelligens  rem 
aliquam  sit  eiusdem  modi  essendi  cum  re  intellecta,  spe- 
cies  intelligibilis  qua  naturaliter  rem  illam  intelligit,  erit 
perfecta  forma  rei  intellectae,  propter  adaequationem  in- 
telligentis  ad  rem  intellectam  in  modo  essendi.  Si  autem 
natura  intelligens  sit  inferioris  modi  essendi  quam  sit  res 
intellecta,  forma  ipsa  intelligibilis  erit  imperfecta  forma 
intelligibilis  rei  intellectae,  ipsam  non  quidditative,  sed 
imperfecte  repraesentans :  et  sic  imperfectiori  modo  est  in 
tali  intelligente  quam  sit  in  seipsa.  Sequitur  ergo  quod 
et  cognitio  alicuius  rei  intellectae  proportionatur  modo 
naturae  cognoscentis :  quia  videlicet,  si  natura  cognoscens 
adaequat  rem  cognitam  quantum  ad  modum  essendi,  co- 
gnitio  naturalis  intelligentis  de  tali  re  erit  perfecta  eius 
cognitio ;  si  autem  natura  cognoscens  sit  inferioris  ordinis 
et  modi  essendi  quam  res  intellecta,  cognitio  quam  natu- 
raliter  habet  de  tali  re,  non  erit  perfecta  et  quidditativa 
illius  cognitio,  sed  erit  perfecta  illius  cognitione  inferior; 
et  consequenter  perfecta  rei  huiusmodi  cognitio  erit  supra 
naturalem  cognitionem  talis  naturae  cognoscentis.  Pro- 
pterea  bene  infert  Sanctus  Thomas,  Prima,  q.  xn,  a.  4, 
quod,  quia  cuiuscumque  cognoscentis  cognitio  est  secun- 
dum  modum  naturae  cognoscentis,  si  modus  essendi  ali- 
cuius  rei  cognitae  excedat  modum  naturae  cognoscentis, 
oportet  quod  cognitio  illius  rei  sit  siipra  naturam  illius 
cognoscentis. 

Quia  igitur  omnis  natura  intellectualis  creata  est  limi- 
tatae  naturae  et  finitae,  a  natura  divina  deficiens,  omnes 
species  intelligibiles  intellectualis  naturae  creatae,  quibus 
naturaliter  intelligit,  in  hoc  conveniunt  quod  sunt  formae 
limitatae  et  finitae,  naturas  limitatas  et  finitas  repraesen- 
tantes,  a  divinaque  natura  et  quidditate,  secundum  suam 
rationem  et  repraesentationem,  longe  deficientes.  Et  idep 
per  huiusmodi  species  divina  essentia  quidditative  co- 
gnosci  non  potest:  sed  omnis  talis  cognitio  ab  eius  per- 
fecta  cognitione  deficiens  est. 

VI.  Ex  his  patet  instantias  Scoti,  I  Sent.,  d.  m,  q.  m; 
Quolib.,  q.  xiv,  a.  2;  et  IV  Sent.,  d.  xlix,  q.  xr,  contra 
Sanctum  Thomam,  nuUius  esse  momenti.  Non  enim  in- 
tendit  Sanctus  Thomas,  ut  ille  putat,  oportere  esse  inter 
naturam  intelligentis  et  obiectum  naturaliter  et  quiddi- 
tative  cognitum  aequalitatem  absolute,  vel  excessum  na- 
turae  intelligentis:  sed  intelligit  oportere  esse  inter  obiectum 
et  naturam  cognoscentis  talem  proportionem  ut  illud  obie- 
ctum  natum  sit  cognosci  per  species  intelligibiles  tali  na- 
turae  convenientes  et  connaturales.  Et  quia  species  illi 
connaturales  sunt  quae  sunt  similitudines  rerum  eiusdem 
ordinis  secum,  vel  inferioris  ordinis ;  dicuntur  autem  res 
eiusdem  ordinis,  in  proposito,  quibus  debetur  idem  modus 
essendi  generalis:  ideo  inter  cognoscens  et  cognitum  debet 
esse  convenientia  in  eodem  modo  essendi,  aut  excessus 
cognoscentis  ad  cognitum. 

2.  Nec  valet  quod  adducit  in  oppositum*  de  oculo 
vidente  caeium  et  terram,  quae  tamen,  secundum  ipsum, 
non  conveniunt  in  eodem  modo  essendi,  cum  ipse  sit 
corruptibilis,  illa  vero  incorruptibilia;  et  de  specie  intel- 
ligibili,  quae  non  habet  eundem  modum  essendi  cum 
obiecto,  cum  illa  habeat  esse  accidentale,  obiectum  autem 
habeat  esse  substantiale. 

'9 


■  I  .S*ii/.,  d.  iii, 
q.  III  ;f.  35»  b. 


t46 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LII,  LIII. 


Dicitur  enim  primo,  quod  oculus  et  caelum  ac  terra 
conveniunt  in  hoc  modo  essendi  generali,  quia  sunt  na- 
turae  habentes  esse  in  materia  individuali :  licet,  sub  hoc 
genere,  oculus  habeat  esse  corruptibile,  illa  autem  habeant 
esse  incorruptibile. 

Dicitur  secundo,  quod  species  intelligibilis  rei  mate- 
rialis  convenit  in  modo  essendi  cum  re  materiali,  non 
quidem  quantum  ad  modum  esscndi  particularem  quem 
habet  ut  intellectum  informat,  sed  quantum  ad  eum  qui 
sibi  debetur  naturaliter  inquantum  est  talis  natura  et  talis 
Cap.  xLix.  quidditas :  dictum  est  enim  superius  *  quod  forma  quae 
est  in  intellectu,  est  eiusdem  speciei,  immo  est  species 
rei  intellectae.  Ideo,  sicut  rei  intellectae  convenit  talis 
modus  essendi  qui  est  haberc  esse  substantiale  in  ma- 
teria,  ita  speciei  intelligibili  eius  debetur  tale  esse  natu- 
raliter,  inquantum  est  species  sive  natura  rei  intellectae; 
licet,  praeter  naturam,  e.x  actione  intellectus  agentis,  et 
conditione  intellectus  possibilis,  habeat  alium  modum  es- 
sendi  in  subiecto  in  quo  est.  Unde  sunt  eiusdem  modi 
essendi  sibi  naturaliter  debiti,  licet  non  sint  eiusdem  modi 
essendi  quantum  ad  esse  quod  actualiter  habent. 

3.  Non  etiam  sequitur  quod  angelus  inferior  nunquam 
'  IV  Sent.,  d.  cognosceret  superiorem  *.  —  Nam  dicimus  quod  omnes 
angeli  in  eodem  modo  essendi  generali  conveniunt.  Sunt 
enim  tria  genera  essendi,  secundum  quos  accipiuntur  tres 
rerum  ordines,  ut  ponit  Sanctus  Thomas  Prima,  q.  xn, 
a.  4:  scilicet  esse  in  hac  materia  individuali,  in  quo  con- 
veniunt  omnia  sensibilia  materialia;  esse  separatum  a  ma- 
teria,  distinctum  tamen  ab  essentia  cuius  est,  in  quo  omnes 
angeli  conveniunt,  licet  in  illo  genere  habeant  gradus;  et 
esse  a  materia  omnino  separatum  quod  non  distinguitur 
ab  essentia,  qui  modus  essendi  convenit  soli  Deo. 
ibid-  4.  Quod  praeterea   infert  *,  quoniam    tunc  intellectus, 

etiam  cum  lumine  gloriae,  non  poterit  indere  Deum,  quia 


XLix,  q   XI ;  fol 
152  V. 


Deus  excedit  intellectum  etiam  lumine  gloriae  illustratum : 

hoc  autem  est  falsum :  -  non  cogit.  Nam  primo  respon- 

deri    potest,    ut    alii    respondent  *,    quod    non    est   contra  •  Cajet.  in  !»■" 

mentem    Sancti   Thomae.    Quia    non    dicit  naturam    infe-   n.'\!!' ""'  "'  *' 

rioris  modi   essendi  nullo  modo   posse  cognoscere  natu- 

ram  superioris  modi  essendi:  sed  quod  non  potest  illam 

propriis  viribus  cognoscere,  sive  propria  virtute,  quantum 

ad  quidditativam  cognitionem.  Unde,  si  consequens  abso- 

lute    intelligatur,   negatur    consequentia.    Si    autem    intel- 

ligatur  de  cognitione  naturali  quae  est  ex  virtute  propriae 

naturae,    et   ae    quidditativa   cognitione,   negatur   falsitas 

consequentis. 

Sed  quia  posset  aliquis  dicere  quod,  licet  intellectus 
per  se  non  possit  videre  divinam  essentiam  naturaliter, 
est  tamen  sibi  naturalis  haec  visio  ut  stat  sub  lumine  glo- 
riae:  sicut,  licet  aquae  non  sit  naturale  calefacere  si  per 
se  sumatur,  et  quantumcumque  sit  calida,  nunquam  sibi, 
inquantum  est  aqua,  hoc  convenit  naturaliter;  tamen  aquae 
inquantum  calida  est,  convenit  naturaliter  calefacere,  quia 
illa  actio  naturaliter  consequitur  calorem  :  -  ideo  secundo 
responderi  potest,  negando  absolute  consequentiam.  Et  ad 
probationem,  negatur  quod  Deus  excedat  intellectum,  ut 
illustratum  lumine  gloriae,  illo  excessu  qui  impedit  ipsius 
visionem.  Immo  intellectus  sic  illustratus  est  eiusdem  or- 
dinis  cum  Deo :  ut  declarabitur  capitulo  sequenti. 

VII.  Confirmatur  primo  conclusio  auctoritate  Apostoli, 
Rom.  VI,  dicentis :  Gratia  Dei  vita  aeterna.  Quod  ideo 
dicitur  quia  ad  ipsam  visionem  Dei,  in  qua  beatitudo 
consistit,  quae  vita  aeterna  dicitur,  non  potest  homo  nisi 
divino  munere  pervenire,  cum  creaturae  facultatem  excedat: 
quae  enim  sic  adveniunt  creaturae,  divinae  gratiae  de- 
putantur. 

Confirmatur  secundo  loan.  xiv,  dum  dicitur:  Ego 
manifestabo  ei  meipsum. 


^N^lSVtld^JeS^^ — 


CAPITULUM  QUINQUAGESIMUM  TERTIUM 


A    5i  V    a    35. 


QUOD  INTELLECTUS  CREATUS 

INDIGET    ALIQUA   INFLUENTIA    DIVINI    LUMINIS 

AD  HOC   UT  DEUM  PER  ESSENTIAM  VIDEAT. 


PORTET  autem  quod  ad  tain  nobilem  vi- 
sionem  intellectus  creatus  per  aliquam 
divinae  bonitatis  influentiam  elevetur. 
Impossibiie  est  enim  quod  id  quod 
est  forma  alicuius  rei  propria,  fiat  alterius  rei 
forma,  nisi  res  illa  participet  aliquam  similitu- 
dinem  illius  cuius  est  propria  forma :  sicut  lux 
non  fit  actus  alicuius  corporis  nisi  aliquid  par- 
ticipet  de  diaphano.  Essentia  autem  divina  est 
propria  forma  intelligibilis  intellectus  divini,  et 
ei  proportionata:  nam  haec  tria  in  Deo  unum 
sunt,  intellectus,  quo  intelligitur,  et  quod  intelli- 
gitur.  Impossibile  est  igitur  quod  ipsa  essentia 
fiat  intelligibilis  forma  alicuius  intellectus  creati, 
nisi  per  hoc  quod  aliquam  divinam  similitudi- 
nem  intellectus  creatus  participat.  Haec  igitur 
divinae  similitudinis  participatio  necessaria  est 
ad  hoc  quod  Dei  substantia  videatur. 


Adhuc.  Nihil  est  susceptivum  formae  subli- 
mioris  nisi  per  aliquam  dispositionem  ad  illius 
capacitatem  elevetur:  proprius  enim  actus  in 
propria   potentia   fit.  Essentia   autem  divina  est 

!  forma  altior  omni  intellectu  creato.  Ad  hoc  igitur 
quod  essentia  divina  fiat  intelligibilis  species  ali- 
cuius  intellectus  creati,  quod  requiritur  ad  hoc 
quod  divina  substantia  videatur,  necesse  est  quod 
intellectus  creatus  aliqua  dispositione  sublimiori 

■o  ad  hoc  elevetur. 

Amplius.  Si  aliqua  duo  prius  fuerint  non  unita 
et  postmodum  uniantur,  oportet  quod  hoc  fiat 
per  mutationem  utriusque,  vel  alterius  tantum. 
Si  autem  ponatur  quod  intellectus  aliquis  creatus 

■!  de  novo  incipiat  Dei  substantiam  videre,  oportet, 
secundum  praemissa*,  quod  divina  essenfia  co- 
puletur  ei  de  novo  ut  intelligibilis  species.  Impos- 
sibile  est  autem  quod  divina  essentia  moveatur, 


4  est  hic  DGZb;  post  enim.  7   propria  hic  b;  post  forma. 

i3  essentia  GE;  Dei  essentia  b,  essentia  Dei  ceteri. 
1 1   fucrint  EXi ;  fuerunt. 


10   propria  DZPc;  proprie. 


11    ununi  hic  A  solus;  post  sunt. 


'  Cap.  Li. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LIII.  147 

•ub.i.cap.iiii.  sicut  supra  *  ostensum  est.  Oportet  igitur  quod  Quia  vero  in  cognitionem  intelligibilium  e.\ 
talis  unio  incipiat  esse  per  mutationem  intellectus  sensibilibus  pervenimus,  etiam  sensibilis  cogni- 
creati.  Quae  quidem  mutatio  aliter  esse  non  potest  tionis  nomina  ad  intelligibilem  cognitionem  tran- 
nisi  per  hoc  quod  intellectus  creatus  aliquam  sumimus :  et  praecipue  quae  pertinent  ad  visum, 
dispositionem  de  novo  acquirat.  -  Idem  autem  ;  qui  inter  ceteros  sensus  nobilior  est  et  spiritualior, 
sequitur  si  detur  quod  a  principio  suae  creationis  ac  per  hoc  intellectui  affinior ;  et  inde  est  quod 
talivisione  aliquiscreatus  inteliectuspotiatur.  Nam  ipsa  intellectualis  cognitio  fisio  nominatur.  Et 
si  talis  visio  facultatem  naturae  creatae  excedit,  ut     quia    corporalis    visio    non    completur   nisi  per 

•  cap.  Lii.         probatum  est  *,  potest   intelligi  quivis  intellectus     lucem,  ea  quibus  intellectualis    visio    perficitur, 
creatus  in  specie  suae  naturae  consistere  absque  ,0  hicis   nomen    assumunt :  unde  et  Aristoteles,  in 
hoc  quod  Dei  substantiam  videat.  Unde,  sive  a     III  de  Amma*,  intellectum  agentem  luci  assimilat,  *  cap.  v,  i;  s. 
principio  sive  postmodum  Deum  videre  incipiat,     ex   eo    quod   intellectus   agens  facit   intelligibilia 
oportet  eius  naturae  aliquid  superaddi.  in  actu,  sicut    lux    facit    quodammodo    visibilia 

Item.  Nihil  potest  ad  altiorem  operationem  actu.  lUa  igitur  dispositio  qua  intellectus  creatus 
elevari  nisi  per  hoc  quod  eius  virtus  fortificatur.  i;  ad  intellectualem  divinae  substantiae  visionem 
Contingit  autem  dupliciter  alicuius  virtutem  for-  extollitur,  congrue  lux  gloriae  dicitur:  non  propter 
tificari.  Uno  modo,  per  simplicem  intensionem  hoc  quod  faciat  intelligibile  in  actu,  sicut  lux  in- 
ipsius  virtutis:  sicut  virtus  activa  calidi  augetur  tellectus  agentis;  sed  per  hoc  quod  facit  intel- 
per  intensionem  caloris,  ut  possit  efficere  vehe-     lectum  potentem  actu  intelligere. 

mentiorem  actionem  in  eadem  specie.  Alio  modo,  ^o      Hoc  autem  est  lumen  de  quo  in  Psalmo  *  di-  '  p».  xxxv.io. 
per  novae  formae  appositionem :  sicut  diaphani     citur:    In    liimine    tiio    videbimus  lumen,  scilicet 
virtus  augetur  ad  hoc   quod    possit    illuminare,     divinae  substantiae.   Et  Apoc.  xxii  *  dicitur:   Ci-  '  y»^-  5;"'. 
per  hoc  quod  fit  lucidum  actu  per  formam  lucis     vitas,  scilicet  Beatorum,  non  eget  sole  neque  luna: 
receptam  in  ipso  de  novo.  Et  hoc  quidem  vir-     nam  claritas  Dei  illuminavit  illam.  Et  Isaiae  lx'^ 
tutis   augmentum   requiritur   ad   alterius    speciei  =;  dicitur:  Kon  erit  tibi  amplius  sol  ad  lucendum  per 
operationem  consequendam.  Virtus  autem  intel-     diem,  nec  splendor  lunae  illuminabit  te:  sed  erit 
lectus   creati    naturalis   non    sufficit  ad   divinam     tibi  Dojninus  in  lucem  sempiternam,  et  Deus  tuus 
vid.  8upra.      substantiam  videndam,  ut  ex  dictis  *  patet.  Opor-     in  gloriam    iuam.  -  Inde   est    etiam,    quia   Deo 
tet  ergo  quod  augeatur  ei  virtus,  ad    hoc  quod     idem   est  esse   quod   intelligere,  et   est  omnibus 
ad  talem  visionem  perveniat.  Non  sufficit  autem  i"  causa  intelligendi,  quod  dicitur  esse  lux,  loan.  i^: 
augmentum   per   intensionem   naturalis  virtutis :     Erat  lux  vera,  quae  illuminat   omnem   hominem 
quia   talis  visio    non   est   eiusdem    rationis   cum     venienteminhunc  mundiim;  e\.\  loan.V:  Deus  lux 
visione  naturali  intellectus  creati;  quod  ex  distan-     est;  et  inPsalmo*:  Amictus  lumine  sicut  vestimento.  '  ^'-  ""•  '• 
tia  visorum  patet.  Oportet  igitur  quod  fiat  augmen-     -  Et  propter  hoc  etiam  tam  Deus  quam  angeli  in 
tum  virtutis  intellectivae  per  alicuius  novae  dispo- n  Sacra  Scriptura  in  figuris    igneis  describuntur  *,  ^^"^""'pi 
sitionis  adeptionem.  propter  ignis  claritatem.  cm.  4." 


6    detur]  diceretur  EGY,    dicetur  sE.  7    creatus    om  D,  post  intellectus  ZbPc.  potiatur]  ponatur    EG,    patiatur  N,    peciatur  X. 

9    quivis]  quamvis  EG,  quis    Pd.  17    intensionem  sed  post  virtutis  WZsYPc;    intentionem  bic  Ab  et  post  virtutis  ceteri;  cf.    19   ei   3i. 

19  intensionem]  intentionem  cum  A  apG.  22  quod]  ut  Pc.  28  dictis  Dfc;  praedictis.  3o  perveniat]  veniat  NZ.  3i  intensionem 
DWYZPc;  intentionem  cttm  A  ceteri.  naturalisj  naturalera  Pd. 

3    nomina]  notitia  N,  notitiam  Z.  7    visio  hic  b;  post  nominatur.  9    quibus]  a  quibus  Pc.  19    potentem  A  solus;  possibilem 

(actu  intelligentem)   NZ,  patientem  ceteri.         22    xxii]  xxi    DPc.  24    illuminavit]  illuminat  b,  illuminabit  ceteri,  28    quia  Deo,..  quod 

dicitur]  quod  Deo  . . .  quia  dicitur  Eb,  quod  Deo  . . .  propter  quod  dicitur  NZ. 

Commentaria  Ferrariensis 


Si   intellectus  creatus  virtute   propriae   naturae   divinam 
essentiam  videre  non   potest,  inquirendum  restat  quid 
•  Cf.  Comment.   sit  illud  quo  ad  talem  visionem  indiget*.  Ideo  hoc  volens 
c»p.  praec,  init.   Qstenderc  Sanctus  Thomas  duo  facit:  primo,  osiendit  quid 
sit  illud  requisitum;  secundo,  removet  quaedam  dubia,  ca- 
pite  sequenti. 

Circa  primum  duo  facit.  Primo,  probat  quod  ad  tain 
nobilem  visionem  intellectus  creatus  per  aliquam  divinae 
bonitatis  influentiam  elevatur. 

Secundo,  quia  ista  influentia  a  Theologis  lumen  gloriae 
'  Num.  V.  nominatur,  rationem  huius  nominis  assignat  *. 

I.  Quantum  ad  primum,  arguitur  primo  sic.  Essentia 


.\d  hanc  rationem  posset  aliquis  dicere  quod  lumen 
naturale  intellectus  creati  est  ista  similitudo  divina  quae 
ad  susceptionem  divinae  essentiae  per  modum  formae 
intelligibilis  requiritur.  Ideo  non  requiritur  aliqua  alia  si- 
militudo  superaddita  intellectui.  -  Sed  quia  Sanctus  Tho- 
mas  hanc  obiectionem  in  sequenti  capitulo  excludit,  ideo 
illucusque  differatur  *.  ■videComment. 

II.  Secundo.  Essentia  divina  est  forma  altior  omni  in- 
tellectu  creato.  Ergo  ad  hoc  ut  fiat  eius  forma  intelligi- 
bilis,  quod  requiritur  ad  hoc  ut  videatur,  necesse  est  quod 
aliqua  dispositione  sublimiori  ad  hoc  elevetur,  aliqua  sci- 
licet    similitudine    divina.  -  Probatur    conscquentia.  Quia 


divina  est  propria  forma  intelligibilis  intellectus  divini,  et  |  nihil  est  susceptivum  formae  sublimioris  nisi  per  aliquam 
ei  proportionata :  cum  in  Deo  haec  tria  sint  idem,  intel-  dispositionem  ad  illius  capacitatem  elevetur:  cum  proprius 
lectus,  quo  intelligitur,  et  quod  intelHgitur.  Ergo  impos-  j  actus  fiat  in  propria  potentia. 


sibile  est  quod  fiat  intelligibilis  forma  intellectus  creati, 
nisi  per  hoc  quod  aliquam  similitudinem  divinam  intellectus 
creatus  participat.  Ergo  etc.  -  Probatur  prima  consequentia. 
Quia  impossibile  est  propriam  alicuius  rei  formam  fieri 
formam  alterius  rei,  nisi  participat  aliquam  similitudinem 
eius  cuius  est  propria  forma.  Declaratur  exemplo  lucis. 


2.  Circa  assumptum  ad  probationem  consequentiae, 
advertendum  quod  illa  propositio  assumpta  habet  veri- 
tatem  de  forma  quae  est  ultima  et  principalis:  non  autem 
de  forma  quae  introducitur  tanquam  dispositio  ad  ulte- 
riorem  formam.  Non  enim,  si  ad  principalem  formam 
suscipiendam  requiritur  aliqua  dispositio,  etiam  ad  susci- 


148 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LIIl. 


*  Apud  Capreo- 
lum,  IV,  d.xLix. 
q.  IV,  a.  2,  p.  302, 


Cap.  praec. 


piendam  dispositionem  requiritur  alia  dispositio.  Quia  ali- 
quid  potest  esse  immediate  capax  alicuius  dispositionis, 
et  non  erit  capa.Y  immediate  formae  principalis :  in  formis 
enim  naturalibus  videmus  quod  materia  est  immediate 
receptiva  alicuius  dispositionis  ad  aliquam  formam  sub- 
stantialem,  puta  ad  animam,  et  tamen  non  recipit  animam 
nisi  mediantibus  aliquibus  dispositionibus. 

Ex  hoc  patet  solutio  rationis  Durandi,  arguentis  *  quod 
esset  processus  in  infinitum  si  divina  essentia,  quia  est 
forma  supernaturalis,  non  posset  recipi  in  intellectu  creato 
nisi  disponatur  dispositione  supernaturali :  nam  et  illa 
dispositio,  inquit  Durandus,  requirit  aliam  supernaturalem 
dispositionem;  et  sic  in  infinitum  procedetur. 

Dicitur  enim  quod  non  est  processus  in  infinitum. 
Quia  ipsum  lumen  gloriae,  cum  sit  dispositio  ad  divinam 
essentiam  suscipiendam,  non  requirit  aliam  dispositionem 
supernaturalem  praecedentem,  sed  intellectus  est  ex  se  illius 
immediate  capax:  licet  non  sit  immediate  capax  divinae 
essentiae,  sed  oporteat  ad  ipsam  per  lumen  gloriae  elevari. 
3.  Circa  probationem  assumpti  illius,  advertendum  quod 
ex  eo  quod  oportet  proprium  actum  in  propria  potentia 
fieri,  optime  sequitur  nihil  esse  susceptivum  formae  su- 
blimioris  nisi  per  supernaturalem  aliquam  dispositionem 
elevetur.  Nam  si  forma  est  supra  naturalem  facultatem 
et  capacitatem  alicuius,  sequitur  quod  illud  non  sit  eius 
propria  potentia:  quia  tunc  non  esset  supra  eius  capaci- 
tatem  naturalem.  Et  ideo,  si  debet  fieri  propria  potentia, 
oportet  ut  aliquid  sibi  addatur  quod  supra  naturam  eius 
sit.  Et  sic  necesse  est  ut  per  aliquid  supra  naturam  ad 
eius  capacitatem  elevetur. 

III.  Tertio.  Si  ponatur  aliquis  intellectus  creatus  de 
novo  incipere  videre  divinam  essentiam,  oportet  ut  de 
novo  sibi  divina  essentia  copuletur  ut  species  intelligibilis. 
Non  autem  per  mutationem  divinae  essentiae.  Ergo  per 
mutationem  intellectus.  Quod  non  potest  esse  nisi  quia 
aliquam  dispositionem  de  novo  acquirat.  -  Probatur  con- 
sequentia.  Quia  duo  non  possunt  de  novo  uniri  nisi  per 
mutationem  utriusque,  vel  alterius  tantum. 

Idem  etiam  sequitur  si  delur  quod  a  principio  creationis 
suae  tali  visione  aliquis  intellectus  creatus  potiatur.  Quia, 
si  talis  visio  facultatem  naturae  creatae  excedit,  potest 
intelligi  intellectus  creatus  in  specie  suae  naturae  con- 
sistere  absque  hoc  quod  dictam  essentiam  videat.  Et  sic 
ad  talem  visionem  oportet  aliquid  naturae  superaddi. 

Adverte  fundamentum  huius  rationis,  circa  intellectum 
qui  ponitur  a  principio  suae  creationis  videre  divinam 
essentiam,  esse  quod,  licet  inter  naturam  a  principio  vi- 
dentis  Deum  et  visionem  non  sit  ordo  durationis,  ita  quod 
prius  duratione  sit  natura  per  se  quam  sit  cum  visione; 
est  tamen  inter  illa  ordo  naturae  et  intellectus,  inquantum 
potest  intelligi  natura  absque  hoc  quod  talem  habeat  vi- 
sionem.  Et  tunc,  cum  visio  illa  naturae  facultatem  excedat, 
ut  superius  *  est  ostensum,  in  illo  priori  in  quo  intelligitur 
sine  tali  visione  et  in  sola  virtute  naturae  consistere,  intel- 
ligitur  ut  indigens  aliqua  dispositione  ipsum  ad  divinam 
visionem  elevante.  Et  sic  non  minus  sequitur  in  vidente 
a  principio  suae  creationis  divinam  essentiam  quod  oporteat 
aliquid  eius  naturae  superaddi,  quam  in  eo  qui  de  novo 
eam  videre  incipit. 

IV.  Quarto.  Virtus  intellectus  creati  non  sufiicit  ad 
videndam  divinam  essentiam.  Ergo,  ad   hoc    ut  ad  talem 


visionem  perveniat,  oportet  ut  eius  virtus  augeatur.  Sed 
non  sufficit  augmentum  per  intensionem  naluralis  virtutis: 
quia  talis  visio  non  est  eiusdem  rationis  cum  visione  na- 
turali  intellectus,  ut  patet  ex  distantia  visorum.  Ergo  fit 
per  novae  dispositionis  adeptionem.  -  Prima  consequentia 
probatur.  Quia  nihil  potest  ad  altiorem  dperationem  elevari 
nisi  per  hoc  quod  eius  virtus  fortificatur.  -  Secunda  vero 
declaratur  ex  duplici  modo  fortificationis  virtutis:  per 
simplicem,  inquam,  virtutis  intensionem ;  et  per  novae 
formae   appositionem. 

2.  Circa  probationem  minoris,  cum  dicitur  divinam 
illam  visionem  non  esse  eiusdem  rationis  cum  naturali 
visione  intellectus  creati,  declaraturque  ex  distantia  obie- 
ctorum,  advertendum  quod  divina  essentia  distat  maxime 
a  quocumque  intelligibiU  cognoscibili  naturaliter  et  quid- 
ditative  ab  intellectu  creato,  quia  est  altioris  ordinis  quo- 
cumque  naturaliter  intelligibili  perfecte  ab  intellectu  creato. 
Nam  substantia  immaterialis  omnino,  cuius  tamen  esse  ab 
ipsa  essentia  distinguitur,  et  quae  est  obiectum  propor- 
tionatum  substantiis  separatis,  est  intelligibile  superioris 
ordinis  quam  substantia  materialis,  quae  est  obiectum 
connaturale  et  proportionatum  intellectus  humani.  Sub- 
stantia  autem  divina  est  superioris  ordinis  quam  substantia 
immaterialis  creata,  et  quam  substantia  materialis.  Ideo, 
sicut  intellectio  substantiarum  separatarum,  propter  alti- 
tudinem  sui  obiecti  et  speciei  a  qua  elicitur,  est  alterius 
rationis  quam  intellectio  humani  intellectus;  ita  visio  di- 
vinae  essentiae  est  alterius  rationis  quacumque  naturali 
et  quidditativa  visione  intellectus  creati. 

Ex  hoc  autem  optime  sequitur  quod  per  solam  inten- 
sionem  virtutis  naturalis  non  potest  intellectus  creatus  ad 
illam  attingere.  Quia,  ut  habetur  hic  a  Sancto  Thoma, 
cum  sit  duplex  augmentum,  scilicet  per  intensionem  vir- 
tutis,  et  per  novae  formae  appositionem;  primum  aug- 
mentum  non  elevat  virtutem  ad  operationem  altiorem  et 
superioris  rationis  quam  sit  operatio  naturalis  illius  vir- 
tutis,  sed  ad  vehementiorem  actionem  in  eadem  specie; 
sicut,  cum  augetur  calidi  virtus  per  intensionem  caloris, 
non  elevatur  calidum,  inquantum  huiusmodi,  nisi  ad  hoc 
ut  possit  vehementius  calefacere.  Sed  bene  secundum 
augmentum  potest  elevare  ad  aliquam  actionem  supe- 
rioris  rationis,  in  quam  virtus  prius  nullo  modo  poterat: 
sicut  diaphanum  per  susceptionem  lucis  potest  illuminare, 
quod  prius  facere  non  poterat. 

V.  Secundo  loco  ostendit  Sanctus  Thomas  nominis 
rationem  *,  inquiens  quod  congrue  praedicta  dispositio 
lux  gloriae  dicitur:  non  quia  facit  intelligibile  in  actu, 
sicut  lux  intellectus  agentis;  sed  quia  facit  intellectum 
patientem  *  actu  intelligere.  Cum  enim  ex  sensibilibus  in 
intelligibilium  cognitionem  veniamus,  nomina  sensibilis 
cognitionis,  et  maxime  visus,  qui  aifinior  est  intellectui, 
utpote  nobilior  et  spiritualior  existens,  ad  intellectualem 
cognitionem  transumimus.  Unde  intellectualem  cognitio- 
nem  dicimus  visionem;  et  ea  a  quibus  *  intellectualis  visio 
perficitur,  lucis  nomen  assumunt ;  ut  patet  etiam  ex  Ari- 
stotele,  III  de  Anima,  intellectum  agentem  luci  assimilante. 

De  hoc  lumine  gloriae  loquitur  Scriptura  in  Psalmis; 
Apoc.  XXI ;  et  Isaiae  lx.  -  Eadem  ratione  etiam  Deus 
dicitur  lux:  loan.  i;  et  I  loan.  i;  et  in  Psalmis.  -  Et  simi- 
liter  tam  Deus  quam  angeli  in  Scripturis  in  figura  ignis, 
propter  ipsius  claritatem,  describuntur. 


*  Cf.  init.  Com- 
ment. 


•    Vid. 
var. 


Vid.   text    et 


-'vJSS^lfeSsv^ 


SUMiMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LIV. 


149 


CAPITULUM  QUINQUAGESIMUM  QUARTUM 


A    52  r 


RATIONES  QUIBUS  VIDETUR  PROBARI   QUOD  DEUS 
NON  POSSIT  VIDERI  PER  ESSENTIAM,  ET  SOLUTIONES  EARUM. 


Cap.  LU. 


•  I  Phrs.,  IV, 
•.  Th.  1.  9. 
"  Gap.  XLiii. 


"  Cap.  L. 
*  Cap.  Li. 


\  BiiGiET  autem  aliquis  contra  praedicta. 
Nullum  enim  lumen  adveniens  visui 
potest  visum  elevare  ad  videndum  ea 
quae  naturalem  facultatem  visus  cor- 
poralis  excedunt:  non  enim  potest  visus  videre 
nisi  colorata.  Divina  autem  substantia  e.xcedit 
omnem  intellectus  creati  capacitatem,  etiam  magis 
quam  intellectus  excedat  capacitatem  sensus.  Nuilo 
igitur  lumine  superveniente  intellectus  creatus  ele- 
vari  poterit  ad  divinam  substantiam  videndam. 

Praeterea.  Lumen  illud  quod  in  intellectu  creato 
recipitur,  creatum  aliquid  est.  Et  ipsum  ergo  in 
infinitum  a  Deo  distat.  Non  potest  igitur  per 
huiusmodi  lumen  intellectus  creatus  ad  divinae 
substantiae  visionem  elevari. 

Item.  Si  hoc  quidem  potest  facere  lumen  prae- 
dictum  propter  hoc  quod  est  divinae  substantiae 
similitudo,  cum  omnis  intellectualis  substantia, 
ex  hoc  ipso  quod  intellectualis  est,  divinam  si- 
militudinem  gerat,  ipsa  natura  cuiuslibet  intel- 
lectualis  substantiae  ad  visionem  divinam  sufficiet. 

Adhuc.  Si  lumen  illud  creatum  est;  nihil  autem 
prohibet  quod  est  creatum  alicui  rei  creatae  con- 
naturale  esse :  poterit  aliquis  intellectus  creatus 
esse  qui  suo  connaturali  kmiine  divinam  substan- 
tiam  videbit.  Cuius    contrarium   ostensum  est*. 

Ampiius.  Infmitum,  inqiiantiim  hiiiusmodi,  igno- 
tum  est*.  Ostensum  est  autem  in  Primo  **  Deum 
esse  infinitum.  Non  igitur  potest  divina  substantia 
per  lumen  praedictum  videri. 

Adhuc.  Oportet  esse  proportionem  intelligentis 
ad  rem  intellectam.  Non  est  autem  aliqua  pro- 
portio  intellectus  creati,etiam  lumine  praedicto  per- 
fecti,  ad  substantiam  divinam :  cum  adhuc  rema- 
neat  distantia  infinita.  Non  potest  igitur  intel- 
lectus  creatus  ad  divinam  substantiam  videndam 
per  lumen  aliquod  elevari. 

Ex  his  autem  et  similibus  rationibus  aliqui 
moti  sunt  ad  ponendum  quod  divina  substantia 
nunquam  ab  aliquo  intellectu  creato  videtur. 
Quae  quidem  positio  et  veram  creaturae  ratio- 
nalis  beatitudinem  tollit,  quae  non  potest  esse 
nisi  in  visione  divinae  substantiae,  ut  ostensum 
est  * ;  et  auctoritati  Sacrae  Scripturae  contradicit, 
ut  ex  superioribus  *  patet.  Unde  tanquam  falsa 
et  haeretica  abiicienda  est. 

Rationes  autem  praedictas  non  dif&cile  est 
solvere.  Divina  enim  substantia  non  sic  est  extra 


40 


45 


facultatem  creati  intellectus  quasi  aliquid  omnino 
extraneum  ab  ipso,  sicut  est  sonus  a  visu,  vel 
substantia  immaterialis  a  sensu,  nam  divina  sub- 
stantia  est  primum  intelligibile,  et  totius  intel- 
lectualis  cognitionis  principium:  sed  est  extra 
facultatem  intellectus  creati  sicut  excedens  vir- 
tutem  eius,  sicut  excellentia  sensibilium  sunt 
extra  facultatem  sensus.  Unde  et  Philosophus,  in 
II  Metaph.  *,  dicit  quod  intellectus  noster  se  habet  ;s.Th.i.i;Did 

j  ^  .„     ,?    .  .  ,  la.  i,  3.  -  a.  III 

acl  rerum  mamtesttssima  sicut  oculus  noctuae  ad  deAnima,iy,y, 

, .        ,      j .  -    .  .  .     .  s-  Th.  1. 7. 

iucem  solis.  Indiget  igitur  conlortari  mtellectus 
creatus  aliquo  divino  lumine  ad  hoc  quod  di- 
vinam  essentiam  videre  possit.  Per  quod  prima 
ratio  solvitur. 

Huiusmodi  autem  lumen  intellectum  creatum 
ad  Dei  visionem  exaltat,  non  propter  eius  indistan- 
tiam  a  divina  substantia,  sed  propter  virtutem 
quam  a  Deo  sortitur  ad  talem  effectum :  iicet 
secundum  suum  esse  a  Deo  in  infinitum  distet, 
ut  secunda  ratio  proponebat.  Non  enim  hoc 
lumen  intellectum  creatum  Deo  coniungit  secun- 
dum  esse,  sed  secundum  inteljigere  solum. 

Quia  vero  ipsius  Dei  proprium  est  ut  suam 
substantiam  perfecte  cognoscat,  lumen  praedictum 
Dei  similitudo  est  quantum  ad  hoc  quod  ad  Dei 
substantiam  videndam  perducit.  Hoc  autem  modo 
nulla  intellectualis  substantia  similitudo  Dei  esse 
potest.  Cum  enim  nullius  substantiae  creatae 
simplicitas  sit  aequalis  divinae,  impossibile  est 
quod  totam  suam  perfectionem  creata  substantia 
habeat  in  eodem:  hoc  enim  est  proprium  Dei, 
ut  in  Prim,o  *  ostensum  est,  qui  secundum  idem  ■  c.p.  xx«ii. 
est  ens,  intelligens  et  beatus.  Aliud  igitur  oportet 
esse  in  substantia  intellectuali  creata  lumen  quo 
divina  visione  beatificatur ;  et  aliud  quodcumque 
lumen  quo  in  specie  suae  naturae  completur, 
et  proportionaliter  suae  substantiae  intelligit.  Ex 
quo  patet  solutio  tertiae  rationis. 

Quarta  vero  solvitur   per  hoc  quod  visio  di- 
vinae    substantiae    omnem    naturalem    virtutem 
excedit,  ut  ostensum  est  *.  Unde  et  lumen  quo  •Loc.ctt.inu-g. 
intellectus  creatus  perficitur  ad  divinae  substan- 
tiae  visionem,  oportet  esse  supernaturale. 

Neque  autem  divinae  substantiae  visionem  im- 
pedire  potest  quod  Deus  dicitur  esse  infinitus, 
ut  quinta  ratio  proponebat.  Non  enim  dicimr 
infinitus  privative,  sicut  quantitas.  Huiusmodi 
enim  infinitum  rationabiliter   est  ignotum :  quia 


7    etiatn  miigis  DNXi>;  in  macis  aWY,  magis  NZPc;  etiam...  capacitatem  hom  om   EG.  12    Et)  etiam  W,  om  EGiPc.  l3    Non 

potest...  elevari  DNWXYZsE;  non  potest . . .  elevari  potest  «,  non  sic...potest  elevari  b,  et  sitie  potest  pE,  non  sic. . .  elevari  potest  GPc. 
l5  substantiae  A  so/us;  essentiae.  23  creatae  EGXfcPe;  om.  27  ignotum  A  solus;  incognitum.  33  etiam  A  solus;  in.  38  his  autem 
et  similibus  A  solus;  his  et    similibus  b,  huiusmodi  autem  ceteri. 

1     creati  hic  A  solus;  post  intellectus.  2    sonusj  substantia   solis  NZ.  3    divina]  ipsa  divina  Pc.  8    sensus  A  solus;  sen- 

suum.  Unde  et  EGPc;  Unde.  16    indistantiam]  distantiam  FWYZpEG.  21    intellectum  hic  A  solus;  post  creatum.  33    Aliud  hic 

sGb;  om  pEG,  post  oportet  ceteri.         37  suae  substantiaej  secundum  modum  suae  substantiae  Z  et  sine  suae  N,  suam  substantiam  Pd. 


i5o 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LIV. 


est  quasi  materia  careiis  Ibrma,  quae  est  cogni-  sed  secundum  quod  proportio    significat  quam- 

tionis  principium.  Sed  dicitur  infinitiis  negative,  cumque  habitudinem  unius  ad  alterum,  ut  ma- 

quasi  forma  per  se  subsistens    non   limitata  per  teriae  ad  formam,  vel    causae    ad  effectum.  Sic 

materiam  recipientem.  Unde  quod  sic  infinitum  autem  nihil  prohibet  esse  proportionem  creaturae 

est,  ma.xime  cognoscibile  est  secundum  se.  ,  ad    Deum    secundum    habitudinem    intelligentis 

Proportio  autem  intellectus  creati  est  quidem  ad  intellectum,  sicut  et  secundum   habitudinem 

ad   Deum   intelligendum,    non   secundum  com-  effectus    ad   causam.   Unde  patet  solufio  sextae 

mensurationem    aliquam   proportione   existente,  obiectionis. 


1  cognitionis  principium  A  solus;   principium  cognitionis  GpK   et  addito  finis  enim  et  terminus  est  forma  ceteri. 
pEG,  ante  infinitum  ceteri, 

4  autem  A  solus;  enim.         7  Unde . . .  obiectionis  om  NZ. 


5  est  hic  sEGb;  om 


Oommentaria  Ferrariensis 


Q 


*  Cf.  Comraent. 
cap.  praec.,init. 


iui.\  contra  praedictam  determinationem  quaedam  obie- 
ctiones  fieri  possunt,  ex  quibus  aliqui  moti  sunt  ad 
ponendum  quod  nunquam  ab  aliquo  intelleclu  creato 
divina  essentia  videatur;  -  quod  et  veram  beatitudinem 
creaturae  rationalis  tollit;  et  auctoritati  Sacrae  Scripturae 
contradicit;  et  idcirco  tanquam  falsum  et  haereticum  est 
abiiciendum  •■  ne  aliquis  relinquatur  dubitandi  locus,  eas 
vult  Sanctus  Thomas  excludere  *. 

1.  Prima  obiectio  est.  Divina  substantia  excedit  omnem 
capacitatem  intellectus  creati,  magis  quam  inteUigibile 
excedat  capacitatem  sensus.  Ergo  nuilo  iumine  superve- 
niente  intellectus  creatus  ad  ipsam  videndam  poterit  ele- 
vari.  -  Probatur  consequentia.  Quia  visus  nullo  lumine 
superveniente  potest  elevari  ad  ea  quae  eius  naturalem 
facultatem  excedunt. 

Respondetur  quod  divina  essentia  non  sic  est  extra 
facultatem  intellectus  creati  quasi  sit  aliquid  omnino  extra- 
neum  ab  ipso,  sicut  sonus  a  visu  et  substantia  immate- 
rialis  a  sensu,  cum  ipsa  sit  primum  intelligibile,  et  totius 
intellectualis  cognitionis  principium :  sed  sicut  excedens 
virtutem  eius,  eo  modo  quo  sensibilium  excellentia  sunt 
extra  facultatem  sensuum,  ut  patet  ex  II  Metaphysicae. 

Adverte  responsionem  consistere  in  hoc,  quod  dupli- 
citer  potest  intelligi  divinam  essentiam  excedere  capaci- 
tatem  intellectus  creati.  Uno  modo,  tanquam  nullo  modo 
contenta  sub  eius  adaequato  et  primo  obiecto:  sicut  sonus 
excedit  capacitatem  visus.  Et  tunc  negatur  assumptum : 
divina  enim  essentia  continetur  sub  ente,  sive  etiam  sub 
intelligibili,  quod  est  intellectus  obiectum.  -  Alio  modo, 
tanquam  contentum  quidem  sub  eius  obiecto,  sed  impro- 
portionatum  sibi:  eo  modo  quo  excellens  visibile  dicitur 
alicuius  visus  capacitatem  excedere.  Et  tunc  negatur  con- 
sequentia.  Quia  potentia  potest  per  aliquam  dispositionem 
confortari  ut  in  tale  excedens  obiectum  possit  in  quod 
virtute  propria  non  poterat.  -  Probatio  autem  conse- 
quentiae  nuUa  est:  quia  procedit  de  excessu  primo  modo, 
quo  modo  intelligibile  excedit  sensum. 

2.  Circa  istam  propositionem,  Deus  est  primuni  intelli- 
gibile,  et  totius  intellectualis  cognitionis  principium,  adver- 
tendum,  ex  doctrina  Sancti  Thomae  Prima,  q.  lxxxviii, 
a.  3;  et  super  Boet.  Trin.,  q.  i,  a.  1  *,  quod  hoc  non 
ideo  dicitur  quasi  primum  ordine  durationis  quod  a  nobis 
intelligitur,  sit  Deus,  et  per  ipsum  cognitum  alia  intel- 
ligamus:  sed  quia  est  primura  dignitate  et  intelligibilitate 
contentum  sub  hoc  quod  dico  intelligibile,  et  est  causa 
cognoscitivae  virtutis,  qua  intelligimus. 

3.  Ex  hac  responsione  patet  obiectionem  illam  Scoti 
nullam  esse  qua  arguit  quod,  si  intellectus  creatus  virtute 
suae  naturae  non  potest  videre  divinam  essentiam  propter 
excessum  modi  essendi  ipsius  supra  modum  essendi  intel- 
lectus,  nunquam  Beati  videbunt  Deum,  quia  nulla  potentia 

*  Cf.  «upra  cap.  potest  elevari  supra  suum  obiectum  adaequatum  *.  Patet 
emm  quod,  Iicet  elevetur  intellectus  per  lumen  gloriae 
ad  videndum  divinam  substantiam,  non  tamen  elevatur 
supra  suum  ohiectum  adaequatum:  sed  elevatur  ad  aliquid 
contentum   sub   suo   obiecto    adaequato    quod    erat    sibi 


Alias  lect. 
.  1,  a.  I. 


Lii,  n.  VI,  4. 


naturaliter  improportionatum,  sicut   exceJlens  visibile  est 
improportionatum  visui. 

II.  Secunda  obiectio  est.  Lumen  illud  in  infinitum  distat 
a  Deo:  cum  sit  aliquid  creatum.  Ergo  per  ipsum  ad  illam 
visionem  non  potest  intellectus  creatus  elevari. 

Respondetur  negando  consequentiam.  Quia  lumen  illud 
non  exaltat  intellectum  creatum  ad  talem  visionem  propter 
eius  indistantiam  a  divina  substantia,  sed  propter  virtutem 
quam  ad  talem  etfectum  a  Deo  sortitur,  licet  ab  eo  se- 
cundum  esse  in  infinitum  distet.  Hoc  autem  non  incon- 
venit:  quia  non  coniungit  Deo  secundum  esse,  sed  secun- 
dum  intelligere  solum. 

Sensus  huius  responsionis  est  quod  lumen  gloriae  n6n 
ideo  elevat  intellectum  creatum  ad  visionem  Dei  quia  non 
distet  in  infinitum  a  Deo,  sicut  intellectus  creatus  distat: 
sed  quia  habet  virtutem  uniendi  intellectum  Deo,  per  modum 
dispositionis,  secundum  esse  intelligibile:  quae  quidem  vir- 
tus  alicui  etiam  distanti  in  infinitum  secundum  esse  a 
Deo,  potest  convenire.  Ideo  ex  eo  quod  in  infinitum 
distat  a  Deo  secundum  esse,  non  sequitur  quod  non 
possit  intellectum  ad  talem  visionem  elevare  per  modum 
dispositionis.  Nam  et  distantia  in  infinitum  essentiae  di- 
vinae  ab  intellectu  creato  secundum  esse  naturale,  non 
est  causa  quare  non  possit  naturaliter  ab  intellectu  creato 
videri:  sed  improportio  in  esse  intelligibili,  quia  videlicet 
intelligens  creatum  et  divina  essentia  non  sunt  eiusdem 
ordinis,  sed  essentia  divina  ad  superiorem  ordinem  per- 
tinet.  Talis  autem  improportio  per  lumen  gloriae  tollitur, 
inquantum  facit  intellectum  creatum  esse  eiusdem  ordinis 
cum  divina  essentia  in  esse  intelligibili;  tanquam  videlicet 
faciens  ipsum  esse  propriam  potentiam,  et  proprium  ac 
proportionatum  susceptivum  divinae  essentiae  per  modum 
formae  intelligibilis. 

III.  Tertia  obiectio  est.  Omnis  intellectualis  substantia, 
ex  hoc  ipso  quod  intcllectualis  est,  divinam  similitudinem 
gerit.  Ergo  suf&cit  ad  visionem  divinam.  -  Probatur  con- 
sequentia.  Quia  ponitur  lumen  gloriae  [sufiicere]  eo  quod 
sit  divinae  substantiae  similitudo. 

Respondetur  negando  consequentiam  *.  Et  ad  proba-  •  cf.  Comment. 
tionem  dicitur  quod  substantia  intellectualis  non  est  eodem  <;»?•""'"•  '•'i"- 
modo  simiiitudo  quo  modo  lumen  gloriae,  quod  est  simi- 
litudo  quantum  ad  hoc,  quod  ad  Dei  substantiam  viden- 
dam  perducit.  Quia,  cum  quaelibet  substantia  creata  a 
divin.i  simplicitate  deficiat,  impossibile  est  ut  totam  suam 
perfectionem  habeat  in  eodem,  sicut  habet  Deus.  Ideo 
aliud  est  in  substantia  intellectuali  creata  lumen  quo  di- 
vina  visione  beatificatur ;  et  aliud  quodcumque  lumen 
quo  in  specie  suae  naturae  constituitur,  et  proportiona- 
liter  suam  substantiam  *  intelligit.  •  vid.  text.  ei 

2.  Advertendum  quod,  cum  non  omnis  similitudo  eodem  ""■ 
modo  se  habeat  ad  divinam  substantiam  -  quod  sane  di- 
versitas  graduum  naturarum  demonstrat  -  non  omnis  si- 
militudo  divinae  naturae  perducit  ad  visionem  ipsius,  sed 
aliqua:  illa  scilicet  quae  ad  hoc  a  Deo  est  instituta  ut 
talem  visionem,  per  modum  dispositionis  intellectui  creato 
supervenientis,  ef&ciat.   Ideo    non  valet,  Substantia   intel- 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LIV. 


i5i 


•  Cf.  Comment. 
cap.  Lii,  n.  VI,  4. 


lectualis  est  similitudo  divinae  substantiae.  Ergo  et  ipsa  |        V.  Quinta   obiectio   est.  Deus   est   infinitus.  Ergo  per 
sujfficit  ad  visionem  divinam.  Quia  non  suf&cit  quaecum-  i  lumen  praedictum  videri  non  potest.  -  Patet  consequentia. 
que  similitudo  ad  hoc,  sed   quidam    determinatus    modus      Quia  infinitum,  inquantum  huiusmodi,  est  ignotum. 
similitudinis :  scilicet  ut  sit  ex  sua  ratione  naturalis  dispo-  Respondetur  quod,  licet  infinitum  privative,  sicut  quan- 

sitio  ad  divinam  essentiam  per  modum  formae  intelligi-  titas,  sit  ignotum,  quia  caret  forma,  quae  est  principium 
bilis  recipiendam.  Qui  sane  modus  nulli  substantiae  intel-  cognitionis;  infinitum  tamen  negative,  quod  est  forma  per 
lectuali  creatae  convenire  naturaliter  potest.  se  subsistens  non  limitata  per  materiam,  quo  modo  Deus 

Ex   hac   responsione   patet   responsio   ad  obiectionem  1  est  infinitus,  est  secundum  se  maxime  cognoscibile.  -  De 
factam   in  praecedenti    capitulo  contra  primam  rationem.  i  materia    huius   responsionis    satis   dictum    est    in    praece- 

IV.   Quarta  obiectio  est.  Lumen  illud  est  creatum.  Ergo   ,  dentibus  *. 
poterit  aliquis  intellectus  creatus  esse  qui  Deuni  suo  conna-  ;         VI.  Sexta  obiectio  est.  lS'on  est  aliqua  proportio  intel- 
turali  lumine  videbit.  -  Probatur  consequentia.  Quia  nihil      lectus  creati,  perfecti  etiam  lumine  gloriae,  ad  substantiam 
prohibetquodestcreatum,alicuireicreataeconnaturaleesse.  ;   divinam:  cum  adhuc  remaneat  distantia  infinita.  Ergo  etc. 

Respondetur  negando  consequentiam.  Quia,  cum  visio   ,  -  Paiet  consequentia.  Quia  oportet  esse  proportionem  in- 
ista  omnem  virtutem  naturalem  excedat,  oportet  et  lumen      telligentis    ad    rem    intellectam. 


ipsum  quo  intellectus  creatus  ad  talem  visionem  perficitur, 
esse  supernaturale.  -  Ex  eo  palel  assumptum  ad  proba- 
tionem  consequentiae  falsum  esse. 

2.  Ad  evidentiam  huius   responsionis,  considerandum, 
ex  doctrina  Sancti  Thomae  Quarto,  d.  xlix,  q.  u,  a.  6;  et 


creatam  naturaliter  videre  Deum,  quia  et  caecus  supema- 
turaliter  illuminatus  naturaliter  videt.  -  Patet  enim  quod 
consequentia  nulla  est.  Nec  est  simile  de  caeco  superna- 
turaliter  illuminato ;  et  de  habente  supematuraliter  lumen 


•  Cf.  lib.  I,  cap. 

XLIil. 


Ista  obiectio  differt  a  secunda.  Quia  ibi  arguebatur  ex 
distantia  luminis  gloriae  a  Deo:  hic  autem  arguitur  ex 
distantia  intellectus  perfecli  tali  lumine  ad  Deum,  et  ex 
improportione  ex  tali  distantia  proveniente. 

Respondetur   quod    non   est   quidem   inter  intellectum 


Verit.,  q.  vni,  a.  3,  quod,   cum    ad  visionem  divinae  es-  |  creatum  et  Deum  proportio  secundum  aliquam  commen- 

sentiae  requiratur  ut  ipsa  uniatur  per  modum  formae  in-  \  surationem,    ita    scilicet    quod    unum    alterum    mensuret 

telligibilis    intellectui;    et,  quia    ipsa    excedit    capacitatem  1  modo    quantitativo,    secundum    proportionem    dupli    aut 

intellectus  creati,  ut  ponatur  lumen  gloriae,  elevans  ipsum,  j  tripli   aut  huiusmodi.  Est  tamen    inter   illa  proportio  se- 

per  modum  dispositionis,  ad  hoc  ut  sit  talis  formae  capax :  ;  cundum  quod  proportio  quamcumque  habitudinem  unius 

sicut  ipsa  forma  est  supernaturalis,  ita  oportet  ipsum  lumen  ad   alterum,  vel  materiae    ad    formam,  vel    causae  ad  ef- 

esse  supernaturale,  quia    ultima  dispositio    ad  formam  et  fectum,  significat:  (supple)  talis    autem   proportio  sufficit 

forma  sunt  unius  ordinis,  quoad  naturalitatem    et   super-  '  ad  visionem  Dei. 

naturalitatem ;  quoniam,  si  forma    est  naturalis,  et  dispo-  2.  Ad  evidentiam    huius   responsionis,    considerandum 

sitionem  naturalem  esse  oportet;  si  autem  forma  est  su-  \  est  quod  lumen  gloriae  dupliciter  considerari  potest:  uno 

pematuralis,  oportet  et  dispositionem  esse  supernaturalem.  modo,  inquantum  est  accidens  creatum,  informans  intel- 

Ideo,  licet    lumen    gloriae    possit  communicari  intellectui  lectum  secundum  aliquod  esse  naturale   sibi;  alio  modo, 

creato,  non  tamen  potest  illi  sic  communicari  ut  sit  sibi  I  inquantum  est  dispositio  ultima  ad  susceptionem  divinae 

connaturale.   Unde    inquit  Sanctus  Thomas   Prima   Parte,  ,  essentiae  per  modum    formae    intelligibilis.  Primo   modo, 

q.  xn,  a.  5,  ad  ult.,  quod  non  posset  esse  naturale  crea-  est  longe  alterius  ordinis  quam  sit  divina   essentia :  cum 

turae  nisi  creatura  esset  naturae  divinae,  quod  est  impos-  sit  entitas  non  solum  divina  natura,  sed  etiam  omni  sub- 

sibile:  sicut  dispositio  ultima  ad  formam  ignis  non  potest  stantia  inferior.  Secundo  modo,  est  eiusdem  ordinis  cum 

esse  naturalis  nisi  habenti  formam    ignis.   Unde    falsum  divina    natura,  utpote    dispositio    ultima   ad  ipsam.  Sicut 

est  quod  omne  creatum  possit  alicui  rei  creatae  esse  con-  dispositio    ad    formam    substantialem,  inquantum   quidem 

naturale.  Sunt  enim  multae  formae  creatae,  ut  gratia,  ca-  entitas  habens  esse  accidentale,  non  est   eiusdem    ordinis 

ritas,  et  huiusmodi,   quae   ex    nullius   creaturae   principiis  l  cum    ipsa    forma:    inquantum    tamen    ultima    dispositio 

innasci   possunt:    et    per    consequens    nuili   possunt  crea-  ad  ipsam,  est  eiusdem    ordinis;  sese    enim  inseparabiliter 

turae  connaturales  esse.  concomitantur,  nam,  posita   tali  dispositione  in    materia, 

3.  Ex  hoc  patet  responsio  ad  argumentum  Scoti  *,  ar-  necesse    est   poni    formam ;  et  posita   forma,  necesse  est 

guentis  quod,  si  per  lumen  gloriae  intellectus  fit  sufficiens  ipsam  dispositionem  poni.  Non  enim  inconvenit  aliquid, 

ad  videndum  Deum,    possibile    erit   per   aliquam  formam  inquantum  est  tahs  entitas,  esse  unius  ordinis;  inquantum 


vero  ad  aliud  respicit,  alterius  ordinis  esse:  sicut  visio 
divinae  essentiae,  inquantum  est  actus  intellectus  et  en- 
titas  finita,  non  habet  rationem  summi  boni;  inquantugi 
tamen  est  unio  quaedam  ad  summum  bonum  et  assecutio 


gloriae.  Quia  vis  visiva  est  naturalis   forma,  quae  scilicet  :  eius,  habet   summi    boni    rationem.  Lumen    ergo  gloriae, 

homini  secundum    suam   rationem   est   connaturalis,  licet  j  inquantum  est  ultima  dispositio  ad  susceptionem  divinae 

in  hoc  homine    sit    supematuraliter   causata:   lumen  vero  '  essentiae,    est   eiusdem    ordinis   cum   ipsa,  et   ad  eundem 

gloriae   est    forma   supernaturalis.    Quod    autem   convenit  essendi    modum    pertmet:    licet,    inquantum  haec   entitas 

alicui    ex    forma    supernaturali,    non    dicitur  illi  absolute  '  accidentalis,  sit  inferioris  ordinis.  Et  ideo,  dum  intellectum 

naturaliter  convenire:  licet  possit    dici    aliquo   modo  sibi  ad  tam   sublimem    formam    disponit,    ipsum    ad   divinum 

naturale  inquantum  talem  habet  formam,  sive,  ut  tali  for-  \  ordinem  elevat,  et  facit  proporlionatum    divinae  naturae, 

mae  substat ;  sicut    aquae    calidae,  inquantum   calida  est,  ea  proportione    quae    requiritur   inter   cognoscens  et  co- 

naturale    est    calefacere,  licet    ex  ipso    calore   non  habeat  gnitum,  ad    quam    nihil    aliud   requiritur    quam  ut  intel- 

aqua  ut  virtute  propriae  naturae  calefaciat.  lectus  sit  natus  recipere   intelligibile   per  modum  formae 

Diceretur  forte  quod,  licet  lumen  gloriae  per  essentiam  I  in  esse  intelligibili,  et  ipsum  intelligibile  sit  natum  in  ipso 

non  possit  esse  forma  naturalis  rei  creatae,  cum  sit  pro-  taliter  recipi.  Propter  hoc  inquit  Sanctus  Thomas,  in  locis 


prium  Deo;  lumen  tamen  gloriae  per  participationem, 
quod  est  lumen  creatum,  nihil  prohibet  esse  alicui  crea- 
turae  connaturale.  -  Respondetur  quod  neque  per  essentiam 
sumptum,  neque  per  participationem,  potest  lumen  huius- 
modi  esse  connaturale  creaturae.  Cum  enim  secundum 
suam  rationem  habeat  quod  sit  ultima  dispositio  ad  es- 
sentiam  divinam  per  modum  formae  suscipiendam,  in 
quocumque  gradu,  etiam  infimo,  consideretur,  non  potest 
esse  connaturalis  nisi  ei  cui  divina  essentia  est  conna- 
turalis  forma:  cum,  ut  dictum  est,  forma  et  dispositio  sint 
unius  ordinis  quoad  naturalitatem;  sicut  et  ultima  dispo- 
sitio,  quantumcumque  minima,  ad  animam,  non  potest 
esse  naturalis  nisi  cui  naturalis  forma  est  ipsa  anima. 


praeallegatis  *,  quod  per  lumen  gloriae  rationalis  creatura   '  i*  P.,  q.  xn, 
efftcitur  deiformis,  iuxta  illud  I  /0.  iii  *,  Cum  apparuerit,   ^Veri.  a. 
similes  ei  erimus:  inquantum  videlicet  habet  formam  ad 
divinum  ordinem  pertinentem. 

Nec  obstat  quod  divina  essentia  est  suum  esse,  non 
autem  lumen  gloriae:  -  quia,  licet  quae  pertinent  ad 
eundem  ordinem  per  modum  formarum  principalium, 
eodem  modo  se  habeant  ad  suum  esse,  et  habeant  esse 
proprium  eiusdem  rationis;  non  tamen  quae  pertinent  ad 
eundem  ordinem,  unum  per  modum  formae  principalis, 
alterum  per  modum  dispositionis  ad  formam,  oportet 
habere  esse  proprium  eiusdem  rationis,  sed  sufficit  ordo 
et  jiroportio  inter  illa  dispositionis  et  formae ;  quia  dispo- 


l52 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LIV. 


•  Apud  Capreo- 
Inm.  IV5««/.,  d. 
xLix,  q.  IV,  a.  2, 
p.  202. 


*  Fol.  24  V  b. 
"  Fol.   iwv  b, 
<53- 


•  Vid.  n.  IX 


' In  hoc  cap. 


sitio  non  dicitur  illius  ordinis  ex  esse  proprio,  sed  ex 
ordine  ad  formam  illius  ordinis.  Sicut  formae  substantiales 
unius  ordinis  habent  eodem  modo  esse;  ultima  autem 
dispositio  ad  formam  substantialem  non  habet  eodem 
modo  esse  quantum  ad  proprium  suum  esse,  cum  esse 
accidentale  habeat.  Non  enim  dicitur  eiusdem  ordinis,  et 
pertinere  ad  eundem  modum  essendi  cum  forma  substan- 
tiali,  quia  habeat  esse  et  modum  essendi  eiusdera  rationis 
cum  ipsa:  sed  quia  ultimate  disponit  ad  formam  talem 
modum  essendi  habentem. 

3.  Ex  hac  responsione  Sancti  Thomae  patet  solutio 
ad  argumentum  Durandi  *,  arguentis  quod  lumen  gloriae 
non  reddit  intellectum  de  improportionato  proportiona- 
tum,  quia  obiectum  excedit  in  infinitum  intellectum  etiam 
cum  lumine  gloriae.  -  Patet  enim  ex  dictis  quod  ista 
distantia  infinita  non  tollit  quin  intellectus  sit  proportio- 
natus  obiecto  per  modum  intelligentis  ad  intellectum. 
Licet  enim  lumen  gloriae  non  removeat  distantiam  infi- 
nitam  quae  est  inter  intellectum  creatum  et  divinam  es- 
sentiam,  removet  tamen  improportionem  quae  erat  inter 
illa.  Et  hoc  suf&cit  ad  hoc  ut  per  ipsum  intellectus  creatus 
fiat  potens  ipsara  inteliigere:  quia  distantia  sola  secundura 
esse  naturae  non  impedit  cognitionem,  sed  improportio 
obiecti  ad  potentiam;  quod  contingit  quando  obiectum 
est  supra  ordinem  obiecti  proportionati  potentiae  et  ab 
ea  perfecte  cognoscibilis. 

VII.  Praeter  has  obiectiones,  sunt  rationes  Scoti,  Tertio, 
d.  xrv,  q.  I  * ;  et  quarto,  d.  xlix,  q.  xi  **,  contra  prae- 
dictam  conclusionem.  Quae  quidem,  licet  ex  praedictis 
facile  possint  solvi,  ut  tamen  clarior  earum  sit  solutio, 
adducendae  sunt. 

Arguit  igitur  primo,  sic.  Lumen  gloriae  requiritur  ad 
divinam  visionem  aut  ut  per  ipsum  intellectus  sit  susce- 
ptivus  visionis:  aut  ut  sit  activus.  Non  primum.  Tum 
quia  nullo  modo  per  habitum  suscipitur  actus.  —  Tum 
quia  susceptivum  ordinatum  ad  multas  formas,  maxime 
ordinatur  ad  perfectissimam.  Beatitudo  autem  est  perfectis- 
sima  formarum  ad  quas  ordinatur  anima  humana.  Ergo 
anima  maxirae  ad  illam  ordinatur.  Ergo  eam  immediate 
recipit. 

Non  etiam  secundum.  Quia  nec  propter  obiectura. 
Quia,  cum  sit  in  se  maxime  intelligibile,  per  se  sufQcit. 
Et  etiam  quia  illud  esset  species  obiecti,  quam  non  ponit. 
-  Nec  propter  potentiam.  Tum  quia  ipse  intellectus  forte 
mere  passive  ibi  se  habet.  Tum  quia  habitus  non  est  sim- 
pliciter  principiura  agendi,  sed  sic  agendi.  -  Ergo  etc. 

2.  Secundo  *.  In  anima  est  potentia  passiva  naturaliter 
receptiva  beatitudinis.  Ergo  sibi  respondet  aliqua  potentia 
activa  naturalis.  Ergo  non  requiritur  supernaturale  lumen. 

3.  Tertio.  Lumen  gloriae,  sicut  et  quodcumque  acci- 
dens,  est  imperfectius  quam  sit  natura  intellectualis.  Ergo 
poterit  esse  aliqua  natura  intellectualis  quae  ex  puris  na- 
turalibus  Deum  videbit.  -  Probatur  consequentia.  Quia 
perfectio  inferior  potest  unite  contineri  in  perfectione  su- 
periori. 

4.  Quarto.  Quicquid  potest  Deus  mediante  causa  se- 
cunda  effectiva,  potest  sine  illa.  Sed  lumen  gloriae  ponitur 
ut  efficiat  visionem.  Ergo  etc. 

VIII.  Ad  priraum  dicitur  prirao,  quod  non  requiritur 
lumen  gloriae  ad  hoc  ut  intellectus  sit  visionis  susceptivus : 
sed  bene  ad  hoc  ut  sit  susceptivus  essentiae  divinae  per 
raodura  formae  intelligibilis,  ut  superius  *  patuit. 

Unde  prima  probatio,  quae  probat  quod  non  requiritur 
propter  suscipiendara  visionera,  non  est  contra  mentem 
Sancti  Thomae. 

Ad  secundam,  inquantum  per  ipsam  concludi  posset 
quod  non  requiratur  propter  suscipiendam  divinam  es- 
sentiam :  -  negatur  consequentia :  quia  rautatur  modus 
maioritatis  in  raodura  immediationis.  Non  enira  sequitur, 
si  anima  maxime  ordinatur  ad  divinam  essentiam  susci- 
piendam,  quod  illara  absque  media    dispositione  recipiat. 

2.  Dicitur  secundo,  quod  requiritur  lumen  gloriae  etiara 
ad  eliciendum  actum  visionis,  non  quidem  propter  obie- 
ctum,  quasi  ipsum  non  sit  suf&ciens  intelligibile :  sed  in- 
quantum    virtus    intellectus   per   ipsura    fortificatur   modo 


•  Apud  Capreo- 
lum,  I.  c.,p.  201. 


AI.  qu. 


Num.  VII,  2. 


superius  *  dicto,    sine    quo    non    posset    concurrere    cum   "  Num.  n, 
obiecto  ad  talem  visionem  eliciendam. 

Nec  tamen  hoc  dicimus  quasi  tale  lumen  et  intellectus  sint 
duo  partialia  agentia  huius  visionis,  ut  obiicit  Durandus*: 
sed  quia  lumen  ipsum  est  intellectui  ratio  agendi  per  modum 
fortificantis  virtutem  ad  id  quod  absque  ipso  non  posset. 
Et  ad  hunc  sensum  intelligitur  dictum  Sancti  Thomae 
in  Quolibeto  VII,  a.  1  *,  ubi  ait  quod  lumen  gloriae  facit 
hoc  respectu  divinae  essentiae  in  intellectu  quod  facit 
respectu  aliorum  intelligibilium,  quae  non  sunt  lux  tantum, 
species  rel  intellectae  simul  et  lumen.  Nam  cura  species  in- 
telligibilis  duo  habeat,  scilicet  et  quod  perficit  intellectum, 
et  quod  facit  intellectum  esse  unura  cura  intelligibili,  nam 
intellectus  informatus  specie  intelligibili,  qui  dicitur  intel- 
lectus  in  actu,  est  idem  cura  intellecto  in  actu;  lumen 
gloriae  facit  id  quod  facit  species  intelligibilis,  non  quidem 
quantum  ad  secundum,  sed  quantum  ad  primura;  perficit 
enim  adeo  intellectum  ad  videndum  Deum  quod  non  in- 
diget  alia  sirailitudine  creata,  sed  intellectus  est  per  ipsum 
lumen  factus  efScax  ad  eliciendam  visionem  Dei,  simul 
cum  ipsa  divina  essentia  sibi  per  seipsam  unita. 

Ad  primam  probationem  in  oppositum,  negatur  quod 
intellectus  se  habeat  mere  passive  ad  hanc  visionem.  Iramo 
sicut,  dum  specie  intelligibili  naturali  informatur,  con- 
currit  active  ad  intellectionem  eius  quod  sibi  per  speciem 
repraesentatur;  ita,  dum  informatur  essentia  divina  me- 
diante  lumine  gloriae,  ad  visionem  ipsius  essentiae  concurrit 
active. 

Ad  secundam,  negatur  quod  habitus  sive  dispositio, 
superveniens  potentiae  intellectivae,  non  sit  principium 
simpliciter  agendi  respectu  alicuius  determinatae  opera- 
tionis:  constat  enim  quod  species  intelligibilis  lapidis  est 
intellectui  ratio  simpliciter  intelligendi  lapidem.  Sic  etiam 
et  lumen  gloriae  fortificat  intellectum  ut  possit  in  divinam 
visionem,  in  quam  nullo  modo  propria  virtute  potest. 

IX.  Ad  secundum  *,  negatur  antecedens.  Licet  enim  in 
anima  sit  capacitas  recipiendi  divinam  visionem  inquantum 
est  natura  intellectualis,  non  est  tamen  capacitas  receptiva 
illius  ab  agente  naturali  dumtaxat,  sed  est  receptiva  illius 
concurrente  divina  natura  uniente  seipsam  intellectui  ut 
formam  intelligibilem,  et  elevante  intellectum  ut  possit 
illam  visionem  elicere.  Et  sic  magis  dicitur  potentia  pas- 
siva  obedientialis,  quam  naturalis. 

2.  Ad  tertium  dicitur  quod  lumen  gloriae,  licet,  in- 
quantum  accidens  creatum,  sit  imperfectius  substantia  in- 
tellectuali;  inquantum  tamen  ad  ordinem  divinum  pertinet, 
tanquam  dispositio  ultima  ad  essentiam  divinam  in  esse 
intelligibili,  est  perfectius  quacumque  substantia  intelligibili 
creata.  Ideo  non  potest  unitive  in  substantia  creata  con- 
tineri.  Nam,  ut  ex  superioribus  *  patet,  naturalis  proprietas 
naturae  superioris,  quamvis  sit  accidens,  non  potest  cora- 
municari  naturae  inferiori  ut  illud  naturaliter  habeat,  nisi 
in  naturam  superiorem  transferatur :  quia,  ut  proprietas 
superioris  naturae,  ad  ordinem  superiorem  pertinet. 

3.  Ad  quartum  dicitur  quod  Deus  potest  quidem  sine 
causa  media  eifectiva  producere  omnem  actionem  quam 
mediante  alia  causa  producit:  non  tamen  potest  sine  illa 
causa  producere  ita  quod  dicatur  illa  secunda  causa  per 
illam  operationera  operari.  Sic  enira  conceditur  quod  Deus 
illam  entitatem  quae  est  visio  divinae  essentiae,  potest 
per  se  absque  lumine  gloriae,  et  etiam  absque  intellectu 
creato  producere:  non  tamen  potest  sic  eam  producere 
quod  intellectus  per  eam  videat  divinam  essentiam,  nisi 
concurrat  intellectus  ipse  creatus,  ad  producendam  visio- 
nem  sufficienter  dispositus,  et  elevatus  per  lumen  gloriae 
ad  ipsam  divinam  formam  suscipiendam  et  ad  eliciendam 
talem  visionera. 

X.  Advertendum  autem  quod  nunc  per  Ecclesiam,  in 
Clementina  Ad  nostrum,  de  Haer.  *,  sunt  damnati  dicentes 
quod  anima  non  indiget  lumine  gloriae  elevante  ipsam 
ad  videndum  Deum. 

Nec  valet  glossa  Aureoli  *,  dicentis  quod  per  lumen 
gloriae  ibi  intelligitur  actus  secundus  supernaturalis,  non 
autem  aliquid  per  raodum  habitus  se  habens.  Constat  enim 
quod  Ecclesia  voluit  determinare  id  quod  inter  theologos 


'  Num.  IV,  2. 


■  Lib.  V,  tit.  III, 
cap.  III. 


•  Apud  Capreo- 
lum,l.  c,  p.  201. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LIV,  LV. 


i53 


de  lumine  gloriae  vertebatur  in  dubium.  Manifestum  est 
autem  quod  theologi  loquebantur  de  tali  lumine  tanquam 
de  aliqua  dispositione  ad  videndam  divinam  essentiam  re- 
quisita,  et  non  de  actu  secundo  supernaturali.  Oportet  ergo 
et  determinationem  Ecclesiae    ad    hunc   sensum  accipere. 

Item,  ipsa  verba  textus  huic  expositioni  repugnant. 
Damnatur  enim  positio  dicens  quod  anima  non  indiget 
lumine  gloriae  elevante  ipsam  ad  videndum  Deum. 

XI.  Considerandum  postremo,  ex  doctrina  Sancti  Tho- 
mae  Verit.,  q.  xra,  a.  2 ;  et  q.  xx,  a.  2 ;  item  II*  II", 
q.  CLXxv,  a.  3,  ad  2,  quod  lumen  gloriae  dupliciter  potest 
haberi.  Uno  modo,  per  modum  formae  connaturalis factae 
et  permanentis:  -  voco  connaturaliter  factam,  non  tan- 
quam  ex  principiis  naturae  provenientem,  sed  tanquam 
fixam  in  subiecto  et  per  modum  naturae  inclinantem,  eo 
modo  quo  dicimus  habitum  per  modum  naturae  inclinare. 
Alio  modo,  per  modum  passionis  transeuntis.  Primo  modo 
illustrantur  Beati  lumine  gloriae  in  Patria.  Secundo  modo 
illustrati  sunt  aliqui  qui,  in  hac  vita  existentes,  divinam  es- 


sentiam  viderunt :  ut  de  Moyse  et  Paulo  tenet  Augustinus  *. 
NuIIo  autem  modo  aliquis  videre  potest  divinam  essentiam 
nisi  altero  illorum  modorum  lumine  gloriae  fuerit  illustratus. 

Quod  autem  inquit  Sanctus  Thomas  in  IV  Sent.,  d.  xlix, 
q.  Ti,  a.  7;  et  Verit.,  q.  x,  a.  11,  quoniam  miraculose  fieri 
potest  divina  virtute  ut  aliquis  intellectus  creatus  non 
habens  nisi  dispositiones  viae,  elevetur  ad  videndum  Deum 
per  essentiam,  intelligendum  est  per  exclusionem  formae 
supernaturalis  se  habentis  per  modum  formae  connaturalis 
et  permanentis :  non  autem  dispositionis  se  habentis  per 
modum  passionis  transeuntis.  Intellectus  enim  creatus  potest 
miraculose  Deum  videre,  quamvis  lumen  gloriae  per  modum 
formae  permanentis  non  habeat:  non  autem  potest  Deum 
videre  si  non  habeat  dispositionem  per  modum  passionis 
transeuntis  advenientem. 

Sunt  aliae  quaedam  obiectiones  Aureoli,  a  Capreolo  in 
IV  Sent.,  d.  xlix,  q.  iv,  recitatae.  Sed  quia  non  sunt  di- 
recte  contra  mentem  Sancti  Thomae,  et  ex  praecedentibus 
earum  solutio  patet,  relinquantur  ad  praesens. 


•  Lib.  de  Vidcn- 
do    Deo,    Ep. 

CXLTII,  Cap.  XIII  . 


-'vHJisSlS^fcV^ 


CAPITULUM  QUINQUAGESIMUM  QUINTUM 

A    52r    b  3o. 

QUOD   INTELLECTUS   CREATUS 
NON  COMPREHENDIT    DIVINAM  SUBSTANTIAM. 


*  Cap.  Liii. 


uiA  vero  cuiuslibet  actionis  modus  se- 

quitur  efficaciam  activi  principii,  magis 

enim  calefacit  cuius  calorvirtuosior  est; 

oportet  quod  etiam  modus  cognitionis 

sequatur  efficaciam  principii  cognoscendi. 

Lumen  autem  praedictum  *  est  quoddam  di- 
vinae  cognitionis  principium:  cum  per  ipsum 
elevetur  intellectus  creatus  ad  divinam  substan- 
tiam  videndam.  Oportet  ergo  quod  modus  di- 
vinae  visionis  commensuretur  virtuti  praedicti 
luminis.  Lumen  autem  praedictum  multo  deficit 
in  virtute  a  claritate  divini  intellectus.  Impossibile 
est  ergo  quod  per  huiusmodi  lumen  ita  perfecte 
divina  substantia  videatur  sicut  eam  videt  intel- 
lectus  divinus.  Intellectus  autem  divinus  substan-  > 
tiam  illam  videt  ita  perfecte  sicut  perfecte  visibilis 
est :  veritas  enim  divinae  substantiae,  et  claritas 
intellectus  divini,  sunt  aequalia;  immo  magis  sunt 
unum.  Impossibile  est  igitur  quod  intellectus 
creatus  per  lumen  praedictum  videat  divinam  - 
substantiam  ita  perfecte  sicut  perfecte  est  visibilis. 
Omne  autem  quod  comprehenditur  ab  aliquo 
cognoscente,  cognoscitur  ab  eo  ita  perfecte  sicut 
cognoscibile  est:  qui  enim  novit  quod  triangulus 
habet  tres  angulos  aequales  duobus  rectis,  quasi  = 
opinabile  quoddam  probabili  ratione,  quia  sic  a 
sapientibus  dicitur,  nondum  hoc  comprehendit; 
sed  solum  ille  qui  hoc  novit  quasi  quoddam 
scibile,  per  medium  quod  est  causa.  Impossibile 
est  igitur  quod  intellectus  creatus  divinam  sub-  ? 
stantiam  comprehendat. 

Adhuc.  Virtus  finita  non  potest  adaequare  in  sua 
operatione  obiectum  infinitum.  Substantia  autem 


divina  est  quoddam  infinitum  per  comparationem 
ad  omnem  intellectum  creatum:  cum  omnis  intel- 
lectus  creatus  sub  certa  specie  terminetur.  Impos- 
sibile  est  ergo  quod  visio  alicuius  intellectus  creati 
adaequet  in  videndo  divinam  substantiam,  scilicet 
ita  perfecte  ipsam  videndo  sicutvisibilis  est.  Nullus 
igitur  intellectus  creatus  ipsam  comprehendit. 

Amplius.  Omne  agens  in  tantum  perfecte  agit 
in  quantum  perfecte  participat  formam  quae  est 

>  operationis  principium.  Forma  autem  intelligibilis 
qua  divina  substantia  videtur,  est  ipsa  divina 
essentia:  quae  etsi  fiat  forma  intelligibilis  intel- 
lectus  creati,  non  tamen  intellectus  creatus  capit 
ipsam  secundum  totum  posse  eius.  Non  igitur 
ita  perfecte  ipsam  videt  sicut  ipsa  visibilis  est.  Noij 
ergo  comprehenditur  ab  intellectu  creato. 

Item.  Nullum  comprehensum  excedit  terminos 
comprehendentis.  Si  igitur  intellectus  creatus  di- 
vinam  substantiam  comprehenderet,  divina  sub- 

'  stantia  non  excederet  limites  intellectus  creati : 
quod  est  impossibile.  Impossibile  est  igitur  quod 
intellectus  creatus  divinam  substantiam  compre- 
hendat. 

Non  autem  sic  dicitur  quod  divina  substantia 
ab  intellectu  creato  videtur,  non  tamen  com- 
prehenditur,  quasi  aliquid  eius  videatur  et  aliquid 
non  videatur:  cum  divina  substantia  sit  simplex 
omnino.  Sed  quia  non  ita  perfecte  ab  intellectu 
creato  videtur  sicut  visibilis  est :  per  quem  modum 

.  dicitur  opinans  conclusionem  demonstrativam  co- 
gnoscere  sed  non  comprehendere,  quia  non  per- 
fecte  ipsam  cognoscit,  scilicet  per  modum  scien- 
tiae,  licet  nuUa  pars  eius  sit  quam  non  cognoscat. 


11    multo]  multum  NZsEGPc.  12   intellectus  EG;  ceteri  addunt  cum   claritas   divini  intellectus  sit  infinita,  lumen  autem  istud  finitum, 

quia  recipitur  in  suhstantia  finita.         ig  intellectus  post  creatus  aENZ.         18  hoc  hic  b;  post  novit. 

1    est  hic  sGb;  post  infinitum.  7    comprehendit]  comprehendere  poterit  (potest  B)  aPc.  12  intelligibilis  A  solus;  om,         14    eius 

sGb;  om.         25  non  tamen]  et  tamen  non  DEG&. 

SUMHA    CONTOA    GeNTILES    D.    ThOMAE    ToM.  II.  20 


i54 


SUMMA  GONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  GAP.  LV, 


Oommentaria   Ferrariensis 


Num.  IV. 


vertendum. 


PosTQUAM  declaravit  Sanctus  Thomas  conditiones  beati 
tudinis   ex  parte  intellectus   se    tenentes,  vult   conse- 
quenter  de  conditionibus  eius  se  tenentibus  ex  parte  obiecti 
•  Cf.  Cominent.   cogniti  determinare  *. 

•"^id^^^Mp.^seq.  I.  Et  ponit  duas  conclusiones*.  Quarum  prima  est  ista : 
Impossibile  est  quod  intellectus  creatus  divinam  essentiani 
comprehendat.  Hanc  autem  conclusionem  primo  probat; 
secundo,  declarat  *. 

Quantum  ad  primum,  arguit  sic  primo.  Impossibile 
est  quod  intellectus  creatus  videat  divinam  substantiam 
ita  perfecte  sicut  perfecte  visibilis  est.  Ergo  impossibile 
est  quod  ipsam  comprehendat. 

Probatur  antecedens.  Modus  divinae  visionis  commen- 
suratur  virtuti  luminis  gloriae:  cum  sit  quoddam  divinae 
cognitionis  principium,  cuiuslibet  autem  actionis  modus 
sequatur  efficaciam  principii  activi.  Sed  ipsum  lumen  deficit 
a  virtute  et  claritate  divini  intellectus:  cum  illa  sit  infinita, 
et  lumen  finitum.  Ergo  per  ipsum  non  ita  perfecte  videtur 
divina  substantia  sicut  eam  videt  intellectus  divinus.  Intel- 
lectus  autem  divinus  illam  ita  perfecte  videt  sicut  perfecte 
visibilis  est:  cum  veritas  divinae  substantiae,  et  claritas 
divini  intellectus,  sint  aequalia,  immo  sint  unum.  Ergo  etc. 

Consequentia  vero  probatur.  Quia  omne  quod  com- 
prehenditur  ab  aliquo  cognoscente,  cognoscitur  ita  per- 
fecte  sicut  cognoscibile  est.  -  Declaratur  ex  cognitione 
quae  habetur  de  triangulo. 

2.  Advertendum  quod  propositio  hic  assumpta,  scilicet, 
Cuiuslibet    actionis    modus    sequitur   efficaciam  principii 
activi,  in  proposito  intelligitur,  non  de  efficacia  principii 
formalis  actuantis  potentiam,  quae  aliquo  modo  est  activa,  1 
sicut  est  virtus  cognoscitiva,  quia  de  hoc  alia  formabitur 
Cf.  n.  111,  i4rf-  ratio*:  sed  de  efficacia  principii  se  tenentis  ex  parte  po- 
tenriae  actuabilis  per  formam.  Sic  enim  lumen  gloriae  se  ! 
habet  ad  divinam  visionem.  Inquantum  enim  elevat  intel- 
lectum  ad  ipsam  cognitionem,  et  disponit  ipsum  ad  susce- 
ptionem  divinae  essentiae  per  modum  speciei  intelligibilis,  ! 
ex  parte  potentiae  intellectivae  se  tenet,  et  secundum  eius 
mensuram    est   efficacia    intellectus    ad   intelligendum,    et 
modus  divinae  visionis:  quia  non  solum  ex  efficacia  for- 
mae,  sed  etiam  ex  efficacia  potentiae  intellectivae,  oportet 
operationem  modificari. 

II.  Secundo.  Substantia  divina  quoddam  infinitum  est 
per  comparationem  ad  omnem  intellectum  creatum,  idest, 
in  ratione  obiecti  intelligibilis.  Ergo  nullius  intellectus  creati 
visio  potest  adaequare  divinam  substantiam  in  videndo :  ita 
scilicet  perfecte  eam  videndo  sicut  visibilis  est.  Ergo  etc. 

Probatur  antecedens.  Quia  virtus  finita,  cuiusmodi  est 
intellectus  creatus,  qui  sub  certa  specie  determinatur,  non 
potest  in   sua   operatione   adaequare  obiectum  infinitum. 

Attendendum,  cum  loquitur  hic  Sanctus  Thomas  de 
virtute  finita  intellectus  creati,  quod  non  accipit  virtutem 
naturalem  dumtaxat  ipsius,  sed  ipsam  ut  etiam  vigoratur 
per  lumen  gloriae:  quia,  cum  lumen  gloriae  in  se  sit  vir- 
tutis  finitae,  non  potest  elevare  intellectum  ad  hoc  ut  sit 
virtutis  infinitae  in  intelligendo,  sed  semper  remanet  vir- 
tutis  finitac.  Et  per  consequens  semper  remanet  obiecto 
infinite  cognoscibili  inadaequatus:  licet  per  tale  lumen 
factus  sit  illi  obiecto  proportionatus,  ut  possit  illo  intelli- 
gibiliter  actuari.  Non  enim  omne  alteri  proportionatum 
illi  adaequatur:  sicut  materia  prima  istorum  inferiorum  est 
proportionata  ad  unamquamque  inferiorem  formam  sub- 
stantialem  suscipiendam,  non  tamen  est  unicuique  adae- 
quata,  sed,  dum  unam  habet,  remanet  adhuc  capax  alterius 
formae  substantialis. 

III.  Tertio.  Intellectus  creatus  divinam  essentiam,  quae 
est  forma  intelligibilis  qua  videtur,  non  capit  secundum 
totum  suum  posse.  Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia. 
Quia  omne  agens  in  tantum  perfecte  agit,  in  quantum 
perfecte  participat  formam  quae    est  actionis  principium. 

Ad  evidentiam  antecedentis,  considerandum  est,  ex 
doctrina    Sancti    Thomae   Verit.,    q.   vni,    a.   2,    ad    3;   et 


Quarto,  d.  xlix,  q.  ii,  a.  3,  ad  6,  quod  aliter  loquendum 
est  de  divina  essentia  secundum  se  considerata:  et  aliter 
de  ipsa  secundum  quod  intellectui  unitur.  Si  enim  se- 
cundum  se  consideretur,  tunc  ipsa  nata  est  de  se  per- 
fectam  notitiam  causare:  quia  non  modo  est  sibi  maxime 
similis,  sed  est  etiam  eadem,  et  secundum  se  est  forma 
intelligibilis  in  actu.  Sed  si  consideretur  secundum  quod 
intellectui  unitur,  sic  secundum  modum  unionis  facit  etiam 
sui  cognitionem :  quia  tunc  consideratur  intellectio  ut  ope- 
ratio  non  ipsius  tantum,  sed  ut  compositi  ex  intellectu 
et  ipsa  in  esse  intelligihili.  Si  enim  secundum  totum  suum 
posse  uniatur  intellectui,  sicut  unitur  intellectui  divino, 
qui  est  infinitae  virtutis,  et  est  illi  maxime  proportionatus 
per  lumen  increatum  etinfinitum;  sic  facit  de  se  totalem 
et  completam  notitiam,  ita  quod  tantum  cognoscitur  quan- 
tum  cognoscibilis  est.  Si  autem  non  uniatur  intellectui 
secundum  totum  suum  posse,  non  facit  de  se  completam 
et  omnimodam  cognitionem.  Sic  autem  se  habet  ad  omnem 
intellectum  creatum :  nam,  cum  sit  forma  subsistens,  alium 
modum  habet  inquantum  est  quaedam  res  subsistens,  et 
alium  secundum  quod  est  actus  talis  subiecti.  Quod  non 
convenit  formae  accidentali,  quae  non  habet  alium  modum 
in  se  a  modo  quem  habet  in  suo  subiecto.  Hic  autem 
modus  eius  secundum  quod  est  actus  intellectus,  est  se- 
cundum  quod  intellectus  pertingit  ad  hoc  ut  per  ipsam 
perficiatur.  Non  perficitur  autem  nisi  mediante  lumine 
creato  et  finito.  Ideo  non  potest  illi  secundum  totum 
suum  posse,  quod  est  infinitum,  uniri.  Et  per  consequens 
non  potest  per  ipsam  eam  intelligere  modo  infinito,  quo 
cognoscibiRs  est:  sed  secundum  maiorem  aut  minorem 
participationem  dicti  luminis,  sibi  magis  aut  minus  unitur, 
et  perfectius  aut  imperfectius  videtur. 

Advertendum  quoque  quod  haec  ratio  differt  a  prima. 
Quia  prima  procedebat  ex  efficacia  principii  productivi  se 
tenentis  ex  parte  potentiae  secundum  se :  haec  autem  pro- 
cedit  ex  participatione  formae,  quae  est  principium  for- 
male  operationis. 

2.  Qitarto.  Tunc  divina  substantia  non  excederet  limites 
intellectus  creati.  Quia  nullum  comprehensum  cxccdit  li- 
mites  comprehendentis:  sive,  inquam,  in  comprehensione 
quantitatis  dimensivae,  sive  in  comprehensione  quantitaris 
virtualis.  Hoc  autem   est  impossibile.    Ergo  etc. 

IV.  Quantum  ad  secundum,  declarat  Sanctus  Thomas 
conclusionem  *:  inquiens  quod  non  sic  intelligitur  divinam  •  Cf.  num.  l. 
substantiam  non  comprehendi  ab  intellectu  creato  quasi 
aliquid  eius  videatur  et  aliquid  non  videatur:  sed  quia 
non  ita  perfecte  videtur  sicut  visibilis  est;  quo  modo  di- 
citur  aliquis  non  comprehendere  conclusionem  demon- 
strarivam  de  qua  opinionem  tantura  habet,  quia  non  per- 
fecte  eam  cognoscit,  scilicet  per  scienriam,  licet  nulla  pars 
eius  sit  quam  non  cognoscat. 

2.  Ad  evidentiam  huius  declarationis,  considerandum 
est,  ex  doctrina  Sancti  Thomae  in  locis  praeallegatis,  et 
Prima,  q.  xii,  a.  7,  ad  3,  quod,  cum  divina  essentia  sit 
omnino  simplex,  nihilque  in  ipsa  sit  diversitatis,  non  potest 
a  Bearis  videri  quin  tota  videatur,  ut  etiam  hic  dicitur; 
neque  etiam  potest  esse  aliquis  modus  realis  in  ipsa  qui 
Beatos  lateat.  Ideo,  cum  dicitur  quod  non  unitur  intel- 
lectui  creato  secundum  totum  suum  posse,  sive  secundum 
omnem  suum  modum ;  et  quod  non  cognoscitur  perfecte 
sicut  cognoscibilis  est;  non  sensus  est  quod  modus  aliquis 
realis  divinae  essentiae  sit  qui  intellectui  non  uniatur,  et 
quod  sit  aliquis  modus  Dei  qui  non  videatur,  propter 
quem  dicatur  imperfecte  a  nobis  cognosci;  immo  videns 
Deum  videt  omnem  eius  modum,  et  videt  quod  infinite 
existit  et  quod  est  infinite  cognoscibilis :  sed  sic  intelligitur 
quod  intellectus  creatus  non  atringit  modum  divinae  es- 
sentiae  ad  plenum,  dum  actuatur  per  ipsam  in  esse  in- 
telligibili,  sed  actuatur  inferiori  modo  quam  ipsa  nata  sit 
secundum  se  actuare,  quia  actuatur  secundum  disposi- 
tionem  luminis  creari  existenris  in  ipso  intellectu  imper- 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LV,  LVI. 


i55 


tecte.  Unde  secundutn  quidem  totum  suum  posse,  et  se- 
cundum  omnem  suum  modum,  materialiter,  sive  quantum 
ad  entitatem  ipsius  posse  et  quantum  ad  entitatem  sui 
modi  sumptum,  unitur  intellectui  Beatorum,  cum  suum 
posse  et  suus  modus  sit  sua  essentia:  sed  non  unitur 
formaliter  secundum  totum  suum  posse  et  secundum 
omnem  suum  modum,  quia  non  unitur  secundum  omnem 
habitudinem  quae  importatur  nomine  posse  et  nomine 
modi  suae  intellectualitatis.  Secundum  enim  se,  potest  fa- 
cere  intellectionem  infinitam  :  non  unitur  autem  intellectui 
creato  secundum  habitudinem  ad  intellectionem  infinitam, 
sed  secundum  habitudinem  ad  intellectionem  finitam.  Et 
ex  hoc  provenit  quod  modus  obiecti  secundum  se  non 
proportionatur  modo  cognoscentis:  immo  modus  cogno- 
scentis  est  longe  inferior  modo  obiecti,  cum  ipsum  obie- 
ctum  sit  infinite  cognoscibile,  intellectus  autem,  videndo 
Deum,  eum  non  intinite,  sed  finite  intelligat;  id  quod  ex 


imperfectione  intcllectus  creati  evenit,  non  autem  ex  de- 
fectu  divinae  naturae.  Et  est  simile  sicut  si  diceremus, 
ut  utamur  exemplo  Sancti  Thomae  in  Prima  Parte*,  quod 
aliquis  probabiliter  scit  aliquam  conclusionem  esse  demon- 
strabilem,  licet  ipsam  demonstrative  non  cognoscat,  sed 
probabili  ratione.  Tunc  enim  illam  imperfecte  cognoscit, 
non  quia  aliquam  partem  illius  propositionis  ignoret,  aut 
aliquem  modum  cognoscibilitatis  ipsius:  sed  quia  modus 
ipsius  in  cognoscendo  est  imperfectior  modo  cognosci- 
bilitatis  propositionis,  cum  ipse  eam  prohabiliter  solum 
cognoscat,  ipsa  vero  non  solum  probabiliter,  sed  etiam 
demonstrative  sit  cognoscibilis.  Unde,  cum  dicitur  quod 
intellectus  Beati  non  videt  Deum  eo  modo  quo  cognosci- 
bilis  est,  intelligitur  ad  hunc  sensum,  quod  modus  intel- 
lectus  in  intelligendo  non  adaequat  illum  modum  quo 
Deus  secundum  se  cognoscibilis  est. 


Loc.  cit. 


-^vjss^slsjjjv^ 


CAPITULUM  QUINQUAGESIMUM  SEXTUM 

A    52V   a  16. 

QUOD  NULLUS  INTELLECTUS  CREATUS,  VIDENDO  DEUM, 
VIDET  OMNIA  QUAE  IN  EO  VIDERI  POSSUNT. 


Cap.  xLix 


X  hoc  autem  apparet  quod    intellettus 

creatus,    etsi  divinam   substantiam  vi- 

deat,  non  tamen  omnia  cognoscit  quae 

per  divinam  substantiam  cognosci  pos- 

sunt.  s 

Tunc  enim  solum  necesse  est  quod,  cognito 
aliquo  principio,  omnes  eius  effectus  cognoscantur 
per  ipsum,  quando  principium  comprehenditur 
intellectu:  sic  enim  principium  aliquod  secundum 
suam  totam  virtutem  cognoscitur,  quando  omnes  10 
effectus  eius  cognoscuntur  ex  ipso.  Per  divinam 
autem  essentiam  alia  cognoscuntur  sicut  co- 
gnoscitur  effectus  ex  causa.  Cum  igitur  intel- 
lectus  creatus  non  possit  divinam  substantiam 
cognoscere  sic  quod  ipsam  comprehendat^  non  ■> 
est  necesse  quod  videndo  ipsam,  omnia  videat 
quae  per  ipsam  cognosci  possunt. 

Item.  Quanto  aliquis  intellectus  est  altior,  tanto 
plura  cognoscit,  vel  secundum  rerum  multitu- 
dinem,  vel  saltem  secundum  earundem  rerum  ^o 
plures  rationes.  Intellectus  autem  divinus  excedit 
omnem  intellectum  creatum.  Plura  igitur  co- 
gnoscit  quam  aliquis  intellectus  creatus.  Non 
autem  cognoscit  aliquid  nisi  per  hoc  quod  suam 
essentiam  videt,  ut  in  Primo  *  ostensum  est.  =>' 
Plura  igitur  sunt  cognoscibilia  per  essentiam 
divinam  quam  aliquis  intellectus  creatus  per 
ipsam  videre  possit. 

Adhuc.  Quantitas  virtutis  attenditur  secundum 
ea  in  quae  potest.  Idem  igitu^  est  cognoscere  ;o 
omnia  in  quae  potest  aliqua  virtus,  et  ipsam 
virtutem  comprehendere.  Divinam  autem  virtu- 
tem,  cum  sit  infinita,  non  potest  aliquis  creatus 
nitellectus   comprehendere,    sicut   nec  essentiam 


eius,  ut  probatum  est  *.  Neque  igitur  intellectus 
creatus  potest  cognoscere  omnia  in  quae  divina 
virtus  potest.  Omnia  autem  in  quae  divina  virtus 
potest,  sunt  per  essentiam  divinam  cognoscibilia  : 
omnia  enim  cognoscit  Deus,  et  non  nisi  per  es- 
sentiam  suam.  Non  igitur  intellectus  creatus,  vi- 
dens  divinam  substantiam,  videt  omnia  quae  in 
Dei  substantia  videri  possunt. 

Amplius.  Nulla  virtus  cognoscitiva  cognoscit 
rem  aliquam  nisi  secundum  rationem  proprii 
obiecti :  non  enim  visu  cognoscimus  aliquid  nisi 
inquantum  est  coloratum.  Proprium  autem  obie- 
ctum  intellectus  est  qiiod  qiiid  est,  idest  sub- 
stantia  rei,  ut  dicitur  in  III  de  Anima  *.  Igitur 
quicquid  intellectus  de  aliqua  re  cognoscit,  co- 
gnoscit  per  cognitionem  substantiae  illius  re;: 
unde  in  qualibet  demonstratione  per  quam  in- 
notescunt  nobis  propria  accidentia,  principium 
accipimus  quod  qiiid  est,  ut  dicitur  in  I  Poste- 
rionitn  *.  Si  autem  substantiam  alicuius  rei  in- 
tellectus  cognoscat  per  accidentia,  sicut  dicitur 
in  I  de  Anima  *,  quod  accidentia  magnam  partem 
conferunt  ad  cognoscendum  quod  quid  est;  hoc 
est  per  accidens,  inquantum  cognitio  intellectus 
oritur  a  sensu,  et  sic  per  sensibilium  acciden- 
tium  cognitionem  oportet  ad  substantiae  intel- 
lectum  pervenire;  propter  quod  hoc  non  habet 
locum  in  mathematicis,  sed  in  naturalibus  tantum. 
Quicquid  igitur  est  in  re  quod  non  potest  co- 
gnosci  per  cognitionem  substantiae  eius,  oportet 
esse  intellectui  ignotum.  Quid  autem  velit  aliquis 
volens,  non  potest  cognosci  per  cognitionem  sub- 
stantiae  ipsius:  nam  voluntas  non  tendit  in  sua 
volita  omnino  naturaliter;  propter  quod  voluntas 


Cap.  praec. 


*  Cap.  IT,  7;  s.Th. 
I.  8. 


■  Cap.i,4;s.Th. 
I.  2. 


"Cap.  1, 8;  s.  Th. 
I.  I. 


4    substantiam]    essentiam    vel    substantiam    NZ.  ii     eius  hic  A  solus;  om  b,  ante  effectus  ceteri.  ex    ipso]  quae    causantur    ex 

ipso  Pd.         16  necesse  A  so\us;  necessarium.         20  saltem  A  solus;  om.         23  aliquis  EGb  et  post  intellectus  Pc;   om. 
l5  cognoscit  utroque  loco  EYZfr    cognoscet  utroque  loco  W,  altero  PD,  primo  ceteri.        ig  in  I-  A  solus;  in  libro. 


i56 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LVI. 


»qq. 


et  natura  duo  principia  activa  ponuntur.  Non 
potest  igitur  aliquis  intellectus  cognoscere  quid 
volens  velit,  nisi  forte  per  aliquos  effectus,  sicut, 
cum  videmus  aliquem  voluntarie  operantem, 
scimus  quid  voluerit;  aut  per  causam,  sicut  Deus 
voluntates  nostras,  sicut  et  alios  suos  effectus, 
cognoscit  per  hoc  quod  est  nobis  causa  volendi ; 
aut  per  hoc  quod  aliquis  alteri  suam  voluntatem 
insinuat,  ut  cum  aliquis  loquendo  suum  affectum 
exprimit.  Cum  igitur  multa  ex  simplici  Dei  vo- 
Lib.  I,  cap.  luntate  dependeant,  ut  partim  ex  superioribus  * 
c*'capp.  Lxiv  patet,  et  adhuc  erit  amplius  manifestum * ;  intel- 
lectus  creatus,  etsi  Dei  substantiam  videat,  non 
tamen  omnia  cognoscit  quae  Deus  per  suam 
substantiam  videt. 

Potest  autem  aliquis  contra  praedicta  obiicere 
quod  Dei  substantia  maius  est  aliquid  quam 
omnia  quae  ipse  facere,  vel  intelligere,  vel  velle 
potest,  praeter  seipsum:  unde.  si  intellectus  creatus 
Dei  substantiam  videre  potest,  multo  magis  pos- 


sibile  est  quod  omnia  cognoscat  quae  Deus, 
praeter  seipsum,  vel  intelligit,  vel  vult,  vel  fa- 
cere  potest. 

Sed,  si  diligenter  consideretur,  non  est  eiusdem 
rationis  aliquid  cognosci  in  seipso,  et  in  sua  causa: 
quaedam  enim  in  seipsis  de  facili  cognoscibilia 
sunt  quae  tamen  in  suis  causis  non  de  facili 
cognoscuntur.  Verum  est  igitur  quod  maius  est 
intelligere  divinam    substantiam   quam  quicquid 

'  est  aliud  praeter  ipsam,  quod  in  seipso  cognosci 
potest.  Perfectioris  tamen  cognitionis  est  co- 
gnoscere  divinam  substantiam  et  in  ea  eius 
effectus  videre,  quam  cognoscere  divinam  sub- 
stantiam  sine  hoc  quod  effectus  videantur  in 
ipsa.  Et  hoc  quidem  quod  divina  substantia  vi- 
deatur,  absque  comprehensione  ipsius  fieri  potest. 
Quod  autem  omnia  quae  per  ipsam  intelligi 
possunt,  cognoscantur,  hoc  absque  ipsius  com- 
prehensione  non  potest  accidere,  ut  ex  praedictis 

'  patet. 


9  loquendo  om  aDNY,  post  suum  Gcd;  P  legit:  suura  effectum  loquendo;  Z:  per  suum  effectum  suam  voluntatem ;  etiatn  N  effectum. 
l5  substantiam]  essentiam  Pc.         17  niaius  hic  A  solus;  post  aliquid. 

10  est  om  EGPc,  post  aliud  D.  11  tamen  EGX;  autem.  14  effectus  vidcantur  A  solus;  videantur  (videatur  GHPc)  effectus. 
17  omnia  quae . . ,  possunt]  omnia  . . .  possunt  BDXpCEFH,  omnia...  possint  et  YPc.  18  ipsius  A  solus;  om.  20  patet]  apparet 
aOEPc.                                                                                                                              • 

Commentaria  Ferrariensis 


cap.  praec,  n.  1 
init. 


"  Num.  X. 
*  Cf.  num.  VII 


•  Vid.  Comment.  QEGUNDA  coNCLusto  EST  * :  Intellectus  creatus,  etsi  divi- 
O  nam  substantiant  videat,  non  tamen  omnia  cognoscit 
quae  per  divinam  substantiam  cognosci  possunt.  Circa 
hanc  autem  duo  facit  Sanctus  Thomas:  primo,  eam  probat; 
secundo,  removet  quoddam  dubium  *. 

Probatur  primo  sic  *.  Per  divinam  essentiam  alia  co- 
gnoscuntur  sicut  cognoscitur  effectus  ex  causa.  Ergo  non 
est  necessarium  quod  intellectus  creatus,  videndo  ipsam, 
omnia  videat  quae  per  ipsam  videri  possunt.  -  Probatur 
consequentia.  Quia  tunc  solum  necesse  est  ut,  cognito 
aliquo  principio,  omnes  eius  effectus  per  ipsum  cogno- 
scantur,  quando  principium  comprehenditur  intellectu: 
quia  tunc  cognoscitur  secundum  totam  suam  virtutem. 
Intellectus  autem  creatus  comprehendere  non  potest  di- 
vinam  essentiam. 

2.  Ad  evidentiam  antecedentis,  duo  sunt  attendenda. 
Unum  est  quod,  licet  essentia  divina  sit  intellectui  creato 
videnti  Deum  medium  cognoscendi  per  modum  speciei 
intelligibilis,  non  tamen  solum  illo  modo  est  medium  in- 
telligendi  creaturas,  sed  etiam  sicut  medium  cognitum  in 
quo  alterum  cognoscitur:  quia  Beati,  videntes  divinam 
essentiam,  aliquos  Dei  effectus  cognoscunt  in  ipsa  cognita 
et  visa.  Ideo  dicitur  in  antecedente  quod  per  divinam 
essentiam  aliquid  cognoscitur  sicut  effectus  cognoscitur 
ex  causa:  effectus  enim  cognoscitur  ex  causa,  quando, 
causa  cognita,  effectus  ipse  cognoscitur,  -  non  faciendo, 
pro  nunc,  differentiam  inter  cognosci  in  causa,  et  cognosci 
ex  causa. 

Alterum  est,  quod  dupliciter  possumus  intelligere  res 
alias  a  Deo  contineri  in  ipso  secundum  esse  cognoscibile : 
uno  modo,  sicut  res  sunt  in  speculo;  alio  modo,  sicut 
effectus  est  in  causa.  Differunt  autem  isti  duo  modi,  quia 
res  per  speculum  repraesentatae  in  ipso  distinctionem 
habent,  alia  est  enim  imago  Sortis  in  speculo,  et  alia 
imago  Platonis :  sed  effectus  in  causa  contenti  nullam 
habent  in  causa  distinctionem,  sed  est  una  virtus  causae 
illorum  omnium  productiva.  Primum  non  potest  dici  de 
Deo,  si  proprie  loquamur,  ut  inquit  Sanctus  Thomas 
Verit.,  q.  vm,  a.  4 ;  et  q.  xii,  a.  6 :  quia  res  in  Deo,  qui 
simplicissimus  est,  nullam  habent  distinctionem ;  et  si  ali- 
quando  dicunt  Doctores  divinam  essentiam  esse  speculum. 


metaphorice  dicitur,  et  intelligitur  quantum  ad  hoc  tantum 
quod  res  in  ipsa  videri  possunt,  non  autem  quantum  ad 
hoc  quod  in  ipsa  distinctionem  habeant.  Secundum  autem 
convenienter  dicitur:  quia  Deus  omnium  causa  est  per 
se  cognoscibilium,  et  omnia  in  ipso  unita  sunt  tanquam 
in  una  simplicissima  virtute  contenta.  Quia  ergo  unum- 
quodque,  sicut  est  in  aliquo,  ita  in  ipso  cognoscitur;  cum 
omnia  contineantur  in  Deo  sicut  effectus  in  causa,  con- 
venientissime  dicitur  quod  cognoscuntur  per  essentiam  di- 
vinam  sictit  effectus  cognoscitur  ex  causa. 

3.  Neque  contra  hoc  valet  ratio  Scoti  et  aliorum,  di- 
centium  quod  omnia  videntur  in  Deo  sicut  in  speculo, 
quia  omnia  per  divinam  essentiam  repraesentantur  distincte, 
sicut  per  speculum.  —  Dicitur  enim  quod  falsum  est  omnia 
distincte  per  divinam  essentiam  repraesentari  sicut  res  re- 
praesentantur  per  speculum.  Nam  speculum  repraesentat 
distincte,  non  tantum  ex  parte  rei  repraesentatae,  sed  etiam 
ex  parte  sui,  inquantum  res  in  ipso  distinctionem  habent. 
Per  essentiam  autem  divinam  res  distincte  repraesentantur, 
non  quidem  ex  parte  divinae  essentiae,  quasi  in  ipso  di- 
stinctionem  habeant :  sed  ex  parte  ipsarum  rerum,  inquan- 
tum  nihil  est  in  quacumque  re  per  quod  ab  aliis  rebus 
distinguitur,  quod  non  clarissime  per  divinam  essentiam 
repraesentetur. 

II.  Contra  hanc  rationem,  inquantum  fundatur  in  hoc 
quod,  si  intellectus  videns  divinam  essentiam  videret  omnia 
cognoscibilia  per  ipsam,  eam  comprehenderet,  arguitur 
primo  ab  Aureolo  et  Gottifredo  *.  Cognoscere  omnia  in 
Deo  contingit  et  extensive,  et  intensive.  Et  ex  primo  non 
sequitur  comprehensio,  sed  ex  secundo :  quia  perfectio  (p-  »38.  "540) 
cognitionis  attenditur  per  se  penes  intensionem.  Sed  co- 
gnitio  omnium  in  divina  essentia  potest  esse  tantum  exten- 
sive,  et  non  intensive.  Ergo  ex  omnium  cognitione  in  Deo 
non  necessario  infertur  comprehensio  ipsius. 

2.  Secundo  arguitur  a  Scoto,  Tertio,  d.  xiv,  q.  11*. 
Si  duo  insunt  uni  ordine  quodam,  ita  quod  unum  est 
tota  ratio  quare  insit  aHud;  si  videns  primum  non  com- 
prehendit  illud  cui  inest,  multo  minus  videns  secundum 
illud  comprehendet,  ut  patet  de  duabus  passionibus  ordi- 
nate  uni  subiecto  inhaerentibus.  Sed  Deo  inest  infinitas 
intensiva,  et  ista  est  ratio  quod  omnia  sint  in  ipso.  Et  ad 


*  Apud  Capreo- 
lum,  IV  Sent., 
d.xLix,  q.  VI,  a.2 


•Fol  25  V  (Capr. 
p.  aii). 


SUiMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LVI. 


iSy 


'  Ibldem. 


videre  infinitatem  intensivam  non  sequitur  comprehensio 
Dei,  ut  patet.  Ergo  ad  videre  omnia  in  Deo,  non  sequitur 
comprehensio  Dei. 

3.  Tertio,  per   eundem    arguitur*.    Cogtioscens  unutn 

effectum   in   Verbo,    neque  effectum   comprehendit,  neque 

Verbum  ut  est  illius  causa.  Ergo  neque,  quotcumque  ef- 

fectus  cognoscantur,  comprehenditur  Verbum.   Ergo   etc. 

III.  Contra  etiam  assumptum  ad  probationem  conse- 
quentiae,  scilicet  quod  tunc  solum,  cognito  aliquo  prin- 
cipio,  omnes  eius  effectus  cognoscuntur  per  ipsum,  quando 

'  ibid. ;  cf.  n.  VI.  comprehenditur  intellectu,  arguit  Scotus*,  inquantum  in  eo 
implicite  includitur  quod,  cum  plures  effectus  in  causa 
cognoscuntur,  ipsa    causa    perfectius    cognoscitur. 

Primo,  quia  causa,  inquantum  causa,  nullam  perfe- 
ctionem  accipit  a  causato. 

Secundo  quia,  accepto  aliquo  principio  ut  noto  in 
aliquo  gradu,  aut  per  ipsum,  eius  cognitione  non  aucta, 
potest  aliqua  conchtsio  cognosci:  aut  non.  Si  sic,  habetur 
propositum.  Si  non,  ergo  principium  in  hoc  gradu  non 
est  principium. 

Gonfirmatur.  Quia  notitia  quid  est  non  perficitur  per 
notitiam  quia  est.  Ergo  etc. 

IV.  Pro  solutione  primi,  considerandum  est  quod  aliter 
loquendum  est  de  cognitione  eiTectuum  Dei  in  seipsis:  et 
aliter  de  cognitione  ipsorum  in  causa.  Si  enim  cogno- 
scerentur  omnes  huiusmodi  effectus  in  seipsis,  et  non  in 
essentia  divina,  cognosceretur  perfecte  et  comprehensive 
virtus  divina  extensive  tantum:  quia  solum  cognosceretur 
quantum  ad  extensionem  eius  ad  omnes  suos  effectus. 
Cognoscere  enim  causam  quantum  ad  omnem  suam  cau- 
salitatem  ex  cognitione  effectuum,  est  ipsam  perfecte 
cognoscere  et  comprehendere  quantum  ad  causalitatis 
extensionem:  quod  est  extensive  comprehendere  causam 
inquantum  causa  est;  non  autem  est  ipsam  causae  es- 
sentiam  intensive  comprehendere,  quod  est  cognoscere 
ipsam  tantum  quantum  cognoscihilis  est. 

Si  autem  cognoscantur  omnes  effectus  Dei  in  essentia 
divina,  ita  quod  essentia  visa  sit  ratio  videndi,  omnia  in 
Deo  extensive  cognosci  est  impossibile,  nisi  intensive  co- 
gnito  Deo  tantum  quantum  cognoscibilis  est:  quod  absque 
comprehensione  non  est.  Huius  autem  ratio  est  quia,  cum 
eifectus  a  Deo  producibiles  sint  secundum  speciem  infi- 
niti,  eo  quod,  quacumque  specie  data,  potest  perfectiorem 
speciem  producere,  et,  illa  data,  aliam  perfectiorem,  et 
sic  in  infinitum;  et  oporteat  ut,  quanto  plures  huiusmodi 
efifectus  in  causa  cognita  cognoscuntur,  tanto  perfectius 
cognoscatur  causa,  sicut  quanto  plures  conclusiones  in 
uno  principio  cognoscuntur,  tanto  perfectius  cognoscitur 
principium :  necesse  est  ut  cum  cognitione  efifectuum  di- 
vinorum  infinitorum  perfectissime  cognoscatur  Deus,  et 
cognoscatur  tantum  quantum  cognoscibiHs  est,  quod  est 
comprehendere  ipsum  et  perfecte  cognoscere  intensive. 
Sicut  si,  cognita  veritate  unius  principii,  cognoscantur  in 
ipsa  omnes  conclusiones  in  ipso  principio  virtualiter  con- 
tentae,  ipsum  principiura  et  perfecte  cognoscitur  quantum 
cognoscibile  est,  et  idcirco  comprehenditur;  et  non  stant 
simul  quod  omnes  conclusiones  in  ipso  virtualiter  con- 
tentae  extensive  cognoscantur  in  ipsa  veritate  principii 
cognita  tanquam  in  ratione  cognoscendi,  et  tamen  non 
comprehendantur,  sive  non  cognoscantur  perfecte  intensive 
in  ipso  principio;  cum  claritas  cognitionis  conclusionis 
sit  ex  resolutione  ad  sua  principia. 

V.  Tunc  ad  primum  argumentum,  negatur  quod  possint 
omnes  effectus  Dei  in  ipso  cognito  infinite  extensive  vi- 
deri,  et  non  videantur  infinite  intensive.  Quia  sicut  clara 
notitia  conclusionis  habetur  per  resolutionem  in  sua  prin- 
cipia,  quando  scilicct  videtur  a  principiis  necessario  de- 
pendere;  ita  clara  notitia  effectuum  habetur  per  resolu- 
tionem  ad  omnes  suas  causas.  Et  ideo  sicut,  quando  in 
principio  videtur  necessitas  omnium  conclusionum  in  ipso 
contentarum,  ipsum  principium  cognoscitur  quantum  co- 
gnoscibile  est,  et  sic  cognoscuntur  conclusiones  perfecte 
sicut  sunt  cognoscibiles:  ita,  quando  in  prima  causa  vi- 
dentur  omnes  effectus  sui  cum  omnibus  suis  causis,  vi- 
dentur    omnes   effectus    infinite    intensive,    idest,   visione 


intensive  infinita;  inquantum  ipsa  causa  in  qua  cogno- 
scuntur,  cognoscitur  tantum  quantum  cognoscibilis  est,  et 
idcirco  effectus  cognoscuntur  per  ipsam  tantum  quantum 
cognoscibiles  sunt. 

2.  Ad  secundum  dupliciter  responderi  potest.  Primo, 
quod  maior  habet  veritatem  dumtaxat  in  his  quae  eundem 
modum  essendi  habent  in  tertio:  non  autem  quando  di- 
versum  modum  essendi  habent.  Infinitas  autem  intensiva, 
et  effectus  Dei,  non  habent  eodem  modo  esse  in  ipso: 
quia  infinitas  formaliter  inest;  eifectus  autem  virtualiter. 
Propter  quod,  cognita  essentia,  cognoscitur  infinitas  in- 
tensiva:  non  autem,  ipsa  cognita,  cognoscuntur  omnes 
effectus  in  ipsa. 

Responderi  secundo  potest  quod  infinitatem  intensivam 
et  infinitatem  extensivam  in  Deo  videri  dupliciter  contingit: 
uno  modo,  materialiter;  alio  modo,  formaliter.  Materialiter 
videtur  quando  videtur  illa  entitas  quae  est  infinitas.  Et 
sic  omnes  videntes  divinam  essentiam,  vident  utramque 
infinitatem:  quia  sua  infinitas  nihil  aliud  est  quam  sua 
essentia.  -  Formaliter  autem  videtur  quando  videtur  sub 
ratione  infinitatis:  quando  cognoscitur  essentia  divina  ut 
infinitam  perfectionem  habens  absque  limitatione  ad  ali- 
quem  determinatum  gradum  essendi,  et  ut  habens  vir- 
tutem  productivam  effectuum  infinitorum  absque  termino 
ultra  quem  nihil  aliud  produci  possit.  Hoc  autem  dupli- 
citer  cognosci  contingit.  Uno  modo,  quantum  ad  quia  est 
tantum:  et  sic  omnes  videntes  Deum  vident  infinitatem 
Dei  tam  intensivam  quam  extensivam;  nam  et  hoc  multi 
philosophi  ex  consideratione  rerum  sensibilium  cogno- 
verunt:  probaverunt  enim  Deum  esse  infinitae  virtutis  et 
perfectionis  infinitae.  Alio  modo,  quantum  ad  distinctam 
cognitionem  utriusque  infinitatis:  et  sic  Beati  neutram 
infinitatem  cognoscunt.  Cognoscere  enim  infinitatem  in- 
tensivam  Dei  isto  modo,  est  cognoscere  particulariter  et 
distincte  omnes  gradus  perfectionis  in  ipsa  contentos,  qui 
infiniti  sunt,  secundum  quod  unus  ab  alio  distinguitur 
formaliter:  sicut  cognoscere  perfectionem  animae  intel- 
lectivae  distincte  et  perfecte,  est  cognoscere  in  ipsa  di- 
stincte  omnes  gradus  essendi  in  ipsa  unite  contentos, 
scilicet  gradum  vitae,  gradum  sensitivi,  et  gradum  intel- 
lectivi.  Cognoscere  autem  distincte  infinitatem  virtutis 
extensivam  Dei,  est  cognoscere  omnes  habitudines  eius  ad 
quoscumque  eftectus  producendos.  Horum  autem  nullum 
convenit  videnti  Deum.  Quia  ex  utroque  cognitionis  modo 
sequitur  comprehensio  divinae  substantiae :  ex  cognitione 
enim  infinita  *  sequitur  comprehensio  virtutis;  ex  com- 
prehensione  vero  virtutis  sequitur  essentiae  comprehensio, 
cum  virtus  proportionetur  essentiae. 

Ad  argumentum  ergo,  negatur  minor  quantum  ad  hanc 
partem,  scilicet  quod  ad  cognitionem  infinitatis  intensivam 
hoc  secundo  modo,  ncn  sequatur  comprehensio  Dei.  — 
Si  autem  primo  aut  secundo  modo:  conceditur  minor,  et 
totura  argumentura.  Sicut  enim  ex  cognitione  infinitatis 
intensivae  materialiter  sumptae,  aut  etiam  formaliter  sum- 
ptae  quantum  ad  quia  est  tantum,  non  sequitur  com- 
prehensio  Dei;  ita  et  ad  cognitionem  omnium  effectuum 
in  Deo  per  virtutem  ipsius  extensivam  materialiter  co- 
gnitam,  aut  etiara  formaliter  quantum  ad  quia  est,  non 
sequitur  divinam  essentiam  esse  comprehensara.  Proportio- 
naliter  ergo  sumendo  utramque  infinitatem,  eodera  modo 
sequitur  comprehensio,  et  non-comprehensio. 

3.  Ad  tertium,  negatur  assumptura,  si  eflfectus  cogno- 
scatur  quantum  ad  omnia  quae  nata  sunt  sibi  per  po- 
tentiam  divinam  convenire,  quo  modo  refertur  in  Deum 
sicut  in  causam.  Sic  enira  comprehenditur  et  effectus,  et 
Verbum  inquantum  estillius  causa:  scilicet  proportionaliter 
ad  ipsura  effectum.  Quod  est  Verbum  non  simpliciter,  sed 
secundum  quid  comprehendi:  sicut  cognoscere  omnes  ef- 
fectus  a  Deo  producibiles  in  Verbo,  non  est  absque  com- 
prehensione  simpliciter  ipsius  Verbi. 

VI.  Ad  primura  Scoti  contra  assumptum  ad  probationem 
consequentiae  *,  dicitur  prirao,  quod  non  diciraus  nos  co- 
gnitionem  principii  accipere  perfectionem  a  cognitione 
conclusionum;  et  similiter  cognitionem  causae  accipere 
perfectionem  a  cognitione  effectuum;  sed  dicimus  unam 


htjinitorum  ? 


Num.  III. 


i58 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LVI. 


cognitionem  alteram  concomitari.  Quia  quanto  est  per- 
fectior  cognitio  causae,  tanto  plures  effectus  in  ipsa  co- 
gnoscuntur:  et  e  converso,  quanto  piures  effectus  in  causa 
cognoscuntur,  tanto  causa  perfectius  cognoscitur. 

Dicitur  secundo,  quod  lioc  habet  veritatem  quando 
causa  et  principium  est  per  se  suificiens  ratio  cognoscendi 
effectum,  nullo  alio  requisito :  quo  modo  dicimus  divinam 
essentiam  esse  per  se  sufficientem  rationem  cognoscendi 
suos  effectus.  Tunc  enim  impossibile  est  ut  in  causa  eodem 
modo  cognita,  cognoscantur  nunc  plures,  nunc  pauciores 
effectus :  cum  idem,  manens  idem,  semper  faciat  idem, 
loquendo  de  causa  per  se  sufficiente.  Ideo  cognitio  plu- 
rium  effectuum  in  causa  praesupponit  perfectiorem  causae 
cognitionem,  licet  eam  non  causet. 

2.  Ad  secundum  dicitur  quod  non  potest  per  principium 
cognitum  illo  gradu  aliqua  conclusio  de  novo  cognosci, 
nisi  aucta  principii  cognitione.  Cum  enim  illa  conclusio 
non  videatur  in  principio  sic  cognito  a  principio,  signum 
est  illam  cognitionem  principii  non  esse  per  se  sufficientem 
rationem  cognoscendi  conclusionem. 

Cum  arguitur  contra,  quia  tunc  principium  in  illo  gradu 
non  esset  principium:  -  negatur  consequentia  de  principio 
habituali.  Licet  enim  per  illud  principium  sic  cognitum 
non  cognoscatur  illa  conclusio,  in  ipso  tamen  est  unde 
possit  per  ipsum  cognosci  si  perfectiori  modo  cognoscatur. 
-  De  principio  vero  actualiter  principiante  et  causante, 
conceditur  quod  non  erit  principium  respectu  illius  con- 
clusionis. 

3.  Ad  tertium  dicitur  sicut  ad  primum.  Non  enim  dicimus 
Cognitionem  quid  est  perfici  per  cognitionem  qiiia  est: 
sed  bene  dicimus  non  posse  esse  perfectiorem  cognitionem 
quia  est  per  cognitionem  quid  est,  tanquam  per  causam 
suf&cientem  et  praecisam,  nisi  praesupposita  cognitione 
quid  est  perfectiori. 

•  Cf.  init.  Com-         VII.  Secutido*.  Intellectus  divinus  excedit  omnem    in- 
lprimo.^°  """^  tellectum  creatum.  Ergo  plura  cognoscit  quam  intcllectus 

creatus  possit  cognoscere.  Ergo  plura  per  essentiam  di- 
vinam  cognoscit  quam  intellectus  creatus  videre  per  ipsam 
possit.  -  Probatur  prima  consequentia.  Quia  intellectus 
divinus  excedit  omnem  intellectum  creatum.  Quanto  autem 
intellectus  est  altior,  tanto  plures  res  cognoscit,  aut  plures 
rerum  rationes.  -  Secunda  vero  probatur:  quia  Deus  non 
cognoscit  aliquid  nisi  per  hoc  quod  essentiam  suam  videt. 

Circa  probationem  primae  consequentiae,  advertendum 
est  quod  sub  disiunctione  dixit  Sanctus  Thomas  altiorem 
intellectum  plures  res,  aut  plures  rerum  rationes,  cogno- 
scere.  Quia  non  est  simpliciter  necessarium  quod  intellectus 
altior  plures  res  cognoscat :  omnes  enim  substantiae  se- 
paratae  easdem  res  cognoscunt  naturali  cognitione,  et 
tamen  una  est  altior  altera.  Sed  sufficit  quod  aut  plures 
res  cognoscat,  aut  plures  rationes,  idest,  plura  intelligibilia 
et  plura  praedicata  de  eisdem  rebus. 

VIII.  Tertio.  Divinam  virtutem  nullus  intellectus  creatus 
comprehendere  potest.  Ergo  neque  omnia  potest  cogno- 
scere  in  quae  divina  virtus  potest,  Sed  omnia  in  quae 
divina  virtus  potest,  sunt  per  essentiam  Dei  cognoscibilia. 
Ergo  intellectus  creatus,  videns  divinam  substantiam,  non 
videt  omnia  quae  in  Dei  substantia  videri  possunt. 

Probatur  antecedens.  Tum  quia  virtus  divina  est  infi- 
nita.  -  Tum  ex  comparatione  ad  essentiam  divinam. 

Prima  vero  consequentia  probatur:  quia  ex  opposito 
consequentis  infertur  oppositum  antecedentis :  cognoscere 
enim  omnia  in  quae  aliqua  virtus  potest,  infert  comprehen- 
dere  ipsam  virtutem. 

Adverte,  ex  conclusione  huius  rationis,  quod  pro  eodem 
accipit  Sanctus  Thomas  intellectum  creatum  cognoscere 
omnia  quae  per  divinam  substantiam  cognosci  possunt,  id 
quod  in  principio  capituli  propositum  est;  et  ipsum  co- 
gnoscere  omnia  quae  in  Dei  substantia  cognosci  possunt, 

*  Nam.  I,  2.        quod  hic  concluditur.  Ut  enim  dictum  est  superius  *,  vi- 

dentes  Deum  per  essentiam  vident  aliqua  per  ipsam  essen- 
tiam  non  modo  tanquam  per  speciem  inteliigibilem,  sed 
etiam  tanquam  per  aliquid  cognitum  in  quo  alia  videntur. 
Et  sic  videre  per  substantiam  divinam,  et  videre  in  divina 
substantia,  pro  eodem  accipiuntur. 


IX.  Quarto.  Intellectus  videns  Deum  non  cognoscit  ea 
quae  ex  simplici  eius  voluntate  dependent.  Ergo  non  co- 
gnoscit  omnia  quae  Deus  per  suam  essentiam  videt. 

Consequentia  relinquitur  nota,  ex  eo  quod  constatDeum 
illa  ipsa  cognoscere  per  essentiam  suam  quae  ex  Dei  vo- 
luntate  dependent. 

Antecedens  vero  probatur  sic.  Proprium  obiectum  in- 
tellectus  est  quod  quid  est,  idest,  substantia  rei,  ut  dicitur 
III  de  Anima.  Ergo  quicquid  intellectus  de  aliqua  re  co- 
gnoscit,  per  cognitionem  substantiae  illius  rei  cognoscit. 
Ergo  quod  non  potest  cognosci  per  cognitionem  substan-  • 
tiae  rei,  oportet  quod  intellectui  sit  ignotum.  Sed  quid 
aliquis  velit,  non  potest  cognosci  per  cognitionem  sub- 
stantiae  ipsius:  cum  non  feratur  in  volita  omnino  natu- 
raliter.  Ergo  quid  aliquis  velit,  non  potest  aliquis  intel- 
lectus  cogntoscere:  nisi  forte  per  aliquos  effectus;  aut  per 
causam,  sicut  Deus  cognoscit  voluntates  nostras  per  hoc 
quod  est  nobis  causa  volendi;  aut  per  hoc  quod  aliquis 
suam  voluntatem  alteri  manifestat.  Ergo  etc.  -  Probatur 
prima  consequentia.  Ratione  quidem:  quia  nulla  virtus 
cognoscitiva  cognoscit  rem  aliquam  nisi  secundum  rationem 
proprii  obiecti;  ut  in  visu  apparet.  Signo  autem  :  ex  hoc 
quod  in  demonstratione  per  quam  innotescunt  nobis  pro- 
pria  accidentia,  principium  accipimus  quod  quid  est,  ut 
dicitur  I  Posteriorum.  -  Quod  autem  substantiam  rei  ali- 
cuius  cognoscat  intellectus  per  accidentia,  ut  dicitur  I  de 
Anima :  hoc  sibi  accidit  inquantum  eius  cognitio  oritur 
a  sensu.  Unde  habet  locum  in  naturalibus  tantum:  non 
autem  in  mathematicis,  in  quibus  scilicet  demonstrationes 
a  priori  et  a  causa  procedunt. 

2.  Ad  evidentiam  antecedentis,  considerandum  est  quod, 
cum  volitum  ab  aliquo  dupliciter  considerari  possit,  sci- 
licet  et  materialiter  quantum  ad  entitatem  ipsius,  et  for- 
maliter  inquantum  habet  rationem  voliti;  ipsum  cognosci 
a  nobis  dupliciter  potest,  aut  inquam  materialiter  quantum 
ad  eius  entitatem,  aut  formaliter  inquantum  volitum.  Si 
primo  modo  accipiatur,  sic  non  est  inconveniens  quod 
cognoscamus  aliquid  quod  quis  vult:  possum  enim  ego 
cognoscere  domum  quam  aliquis  vult  et  desiderat.  Si 
autera  accipiatur  formaliter,  sic  non  potest  cognosci  quid 

aliquis  velit,  nisi  illis  modis  assignatis  *.  Etsi  enim  domum  *  Supra  in  hac 
ego  cognoscam  quam  aliquis  vult,  non  tamen  cognosco  p^^^- 
quod  sit  ab  ipso  volita,  nisi  ex  aliquo  elTectu,  aut  ex  ipsius 
manifestatione.  Antecedens  ergo  intelligendum  est  de  vo- 
litis  a  Deo  formaliter,  quae  non  cognoscuntur  visa  sub- 
stantia  Dei :  non  enim  videns  Deum  videt  ex  hoc  ipsum 
velle  hoc  aut  illud. 

3.  Circa  probationem  aiitecedentis,  considerandum  quod 
dupliciter  possumus  loqui  de  ordine  cognitorum:  uno 
modo,  secundum  se;  alio  modo,  quoad  nos.  Secundum  se 
habent  accidentia  rei  per  ipsius  substantiam  cognosci:  cum 
substantia  sit  secundum  se  notior  accidente.  Quoad  nos 
autem  in  aliquibuS  est  e  converso :  quia  nos  a  sensibus 
cognitionem  accipimus,  quorum  est  rei  accidentia  extrin- 
seca  cognoscere.  Procedit  ergo  probatio  Sancti  Thomae 
secundum  ordinem  cognitorum  secundum  se,  non  autem 
quoad  nos :  quia  intellectus  creatus  videns  Deum,  de  quo 
hic  principaliter  intenditur,  et  aliqua  in  Deo  videns  ordi- 
nate,  secundum  quod  in  ipsis  secundum  se  est  ordo,  videt. 

Advertendum  etiam  quod  ratio  intendit  concludere  ex 
impossibilitate  intellectus  nostri  in  via,  non  quidem  im- 
possibilitatem,  sed  non-necessitatem  in  Patria.  Ex  hoc 
enim  quod  intellectus  noster  in  via  non  potest  ex  cogni- 
tione  substantiae  alicuius  cognoscere  quid  ille  velit,  propter 
non  naturalem  dependentiam  volitionis  a  substantia,  vult 
habere  quod  non  est  necessarium  ut  videns  substantiam 
alicuius,  videat  quid  velit.  Et  sic  non  est  necesse  quod 
videns  substantiara  divinam  videat  quid  Deus  velit:  cum 
multa  velit  Deus  libere,  quod  vocat  Sanctus  Thomas  hoc 
loco  simplici  voluntate  velle,  et  per  consequens  eorum 
volitio  non  habeat  necessariam  dependentiam  ad  substan- 
tiam  divinam.  Non  vult  autem  per  hoc  excludere  quin 
videns  substantiam  divinam  possit  per  ipsam  aliqua  volita 
videre:  quia,  cum  essentia  divina  ab  intellectu  divino  ut 
exemplar,    sive    ut    ratio    volitorum    cognoscatur,    potest 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LVI. 


iSg 


I 


•  Cf.  init. 
ment. 


Com- 


etiam  ipsa  essentia  voluntate  Dei  uniri  intellectui  creato 
ut  exemplar  et  ratio  aliquorum  volitorum  inquantum  ab 
ipso  volita  sunt.  Et  sic  per  essentiam  divinam  poterunt 
cognosci  aliqua  quae  a  simplici  voluntate  divina  de- 
pendent. 

4.  Circa  illam  propositionem,  Voluntas  non  tendit  in 
sua  volita  omnino  naturaliter,  advertendum  quod  addidit 
Sanctus  Thomas  ly  oinnino:  vel  quia  ad  aliqua  sua  volita 
naturaliter  tendit  voluntas,  -  vult  enim  naturaliter  ulti- 
mum  finem,  et  esse  et  vivere,  et  alia  quae  sunt  de  inte- 
gritate  naturae :  ad  alia  vero  volita  libere  se  habet,  in- 
quantum  illa  potest  acceptare  et  repudiare.  Et  ideo  non 
omnino  naturaliter  ad  sua  volita  se  habet,  sed  partim  na- 
turaliter  et  partim  libere,  respectu  scilicet  diversorum  obie- 
ctorum.  Et  sic  differt  voluntas  ab  alio  principio  quod 
est  natura:  ipsa  enim  ad  omnia  sua  obiecta  naturaliter 
tendit.  -  Vel  quia  voluntas  creata,  licet  in  aliquid  natu- 
raliter  feratur  quantum  ad  specificationem,  non  tamen 
quantum  ad  c.xercitium  actus,  sola  naturae  conditione 
considerata. 

X.  Quantum  ad  secundum*,  removet  Sanctus  Thomas 
obiectionem  quandam.  Posset  enim  ahquis  contra  prae- 
dictam  conclusionem  sic.  obiicere.  Substantia  divina  est 
aliquid  maius  quam  omnia  alia  ab  ipso.  Sed  intellectus 
creatus  Dei  substantiam  videre  potest.  Ergo  multo  magis 
omnia  alia  potest  intelligere. 

Respondet  autem  quod,  cum  dupliciter  aliqua  cognosci 
possint,  scilicet  in  seipsis,  et  in  sua  causa;  maius  est  in- 
telligere  divinam  substantiam  quam  quicquid  aliud  praeter 
ipsam  quod  in  seipso  cognosci  potest;  sed  perfectioris 
cognitionis  est  cognoscere  divinam  substantiam  et  eius 
etfectus  in  ipsa,  quam  divinam  substantiam  absque  elie- 
ctuum  cognitione  in  ipsa;  quia  divina  substantia  absque 
eius  comprehensione  videri  potest,  omnia  autem  per  ipsam 
intelligi  absque  eius  comprehensione  fieri  non  potest. 

2.  Ad  evidentiam  huius  responsionis,  considerandum 
est  quod  cognosci  in  seipso  est  per  propriam  speciem 
cognosci,  quae  ipsius  primo  est  repraesentativa,  non  autem 
alicuius  alterius:  et  per  consequens  est  cognosci  non  me- 
diante  alio  cognito.  Cognosci  autem  in  alio  est  cognosci 
per  speciem  alterius:  et  per  consequens  est  cognosci  in 
alio  cognito,  priusque  per  speciem  repraesentato.  Divina 
ergo  essentia,  et  omnes  eius  efFectus,  dupliciter  cognosci 
possunt.  Uno  modo,  ut  divina  essentia  per  propriam  spe- 
ciem,  quae  est  ipsamet;  et  similiter  omnes  eius  eftectus 
per  propriam  speciem,  sive  unam,  sive  plures,  cognoscan- 
tur.  Et  tunc  absque  dubio  maius  est  divina  essentia  in  ra- 
tione  cognoscibilis  quam  omnes  eius  effectus:  cum  omnes 
effectus,  etiam  simul  sumpti,  eo  quod  habeant  esse  rece- 
ptum  et  creatum,  non  adaequent  divinam  essentiam,  quae 
est  ipsum  esse  subsistens,  in  cognoscibilitate,  sicut  nec  in 
entitate.  Et  idcirco  maius  est  cognoscere  divinam  essen- 
tiam  in  seipsa,  quam  omnes  eius  eftectus  in  seipsis  et 
non  in  ipsa  essentia.  -  Sed  si  accipiatur  divina  essentia 
per  se  ut  cognita  per  seipsam,  et  omnes  eftectus  ut  co- 
gniti  in  ipsa  essentia,  maius  quiddam  sunt  in  ratione  co- 
gnoscibilis  omnes  eftectus  divini  cogniti  in  essentia,  quam 
ipsa  divina  essentia  cognita  absque  suis  eftectibus.  Et  sic 
maius  est  cognoscere  omnes  effectus  Dei  in  ipsa  essentia 
divina,  quam  cognoscere  ipsam  essentiam  absque  effectuum 
cognitione:  quia  perfectius  cognoscitur  essentia  si  in  ipsa 
omnes  eius  elTectus  cognoscantur,  quam  si  cognoscatur 
absque  suorum  effectuum  cognitione.  Unde,  sicut  perfectius 
cognoscibile  est  Dei  essentia  secundum  omnes  eius  rationes 
quae  in  ipsa  perfectionaliter  includuntur,  quam  ipsamet 
secundum  unam  dumtaxat  rationem,  puta  secundum  ra- 
tionem  sapientiae,  accepta;  et  propterea  maius  est  cogno- 
scere  ipsam  secundum  omnes  huiusmodi  rationes  quam 
secundum  unam  tantum ;  ita  perfectius  est  omnia  in  ipsa 
cognoscere,  quam  ipsam  cognoscere  absque  hoc  quod  in 
ipsa  eius  effectus  videantur. 

Unde  ad  obiectionem  factam,  patet  falsum  esse  quod 
maius  quiddam  sit  divina  essentia  per  se  in  ratione  co- 
gniti,  quam  omnes  effectus  in  ipsa  cogniti,  ut  sic;  et  quod 
maius  sit  ipsam  solam  cognoscere  quam  cum  ipsa  omnes 


*  Cap.  IV,  5;   •. 
Tli.  I.  7. 


'  Num.  VIII. 


Cap.  pnec 


eius  effectus  intueri;  de  qua  cognitione  effectuum  loqui- 
mur  in  proposito. 

XI.  Sed  quia  dictum  est  essentiam  divinam  esse  quid 
maius  quam  omnes  eius  effectus,  secundum  quod  unum- 
quodque  ipsorum  in  seipso  cognoscitur,  videtur  sequi,  si 
divinam  essentiam  in  seipsa  cognoscere  possumus,  quod 
omnes  effectus  ipsius  saltem  in  seipsis  cognoscere  possimus, 
licet  in  essentia  divina  videri  non  possint:  quia  qui  potest 
cognoscere  maius  intelligibile,  potest  cognoscere  minus  in~ 
telligibile,  ut  dicitur  III  de  Anima  *.  Quod  sane  si  con- 
cedatur,  videtur  sequi  quod  divina  essentia  comprehendi 
poterit:  ut  arguebatur  si  in  divina  substantia  cognosce- 
rentur.  Nam  si  cognoscuntur  omnes  effectus  divinae  vir- 
tutis,  cognoscitur  perfecte  virtus  eius  et  comprehenditur: 
ut  patet  in  tertia  ratione  superius  *  adducta.  Ad  compre- 
hensionem  autem  virtutis  sequitur  posse  comprehendi  es- 
sentiam:  quia  virtus  essentiam  sequitur. 

2.  Respondetur,  quantum  ex  praedicta  tertia  ratione,  et 
de  Verit.,  q.  xx,  a.  5,  apparet,  quod  non  solum  in  divina 
essentia  non  possunt  omnes  divini  effectus  cognosci,  sed 
nec  etiam  in  seipsis,  scilicet  distincte.  -  Dico  distincte:  quia 
nihil  prohibet  ut  confuse  intelligantur,  secundum  quod 
in  aliquo  communi  conveniunt. 

Cum  autem  probatur  quia  cognoscens  maius  intelli- 
gibile  potest  cognoscere  fliinus  intelligibile  :  -dicitur  primo, 
ut  glossat  Sanctus  Thomas  de  Verit.,  q.  viii,  a.  4,  ad  17, 
quod  auctoritas  illa  Aristotelis  intelligitur  quando  intel- 
lectus  maius  intelligibile  perfecte  cognoscit,  non  autem 
si  cognoscat  illud  imperfecte.  Modo,  constat  ex  supra 
dictis  *  quod  intellectus  videns  Deum  ipsum  non  per- 
fecte  cognoscit,  cum  non  comprehendat.  Ideo  ratio  non 
sequitur. 

Dicitur  secundo,  ut  habetur  ex  Qu.  Verit.,  q.  xx,  a.  5, 
ad  1  et  4,  quod  vera  est  illa  propositio  si  minus  possit 
per  se  offerri  intellectui.  Modo,  omnia  a  Deo  producibilia 
non  possunt  per  se  ofterri  intellectui :  sicut  non  potest  esse 
quod  sit  factum  omne  possibile  a  Deo  produci,  quia  tunc 
sua  potentia  esset  limitata  ad  creaturas  actu  existentes. 

XII.  Ex  ista  responsione  Sancti  Thomae*  patet  solutio 
cuiusdam  rationis  Gottofredi,  arguentis  quod  ex  cogni- 
tione  omnium  in  divina  essentia  non  sequitur  compre- 
hensio  essentiae :  quia,  inquit,  omnia  alia  a  Deo,  si  po- 
nerentur,  non  adaequarent  infinitum  Dei  esse  *. 

Patet  enim  ex  praedictis  quod  omnia,  secundum  quidem 
quod  in  seipsis  cognosci  possunt,  non  adaequant  esse 
infinitum  Dei:  secundum  tamen  quod  in  divina  essentia 
cognosci  possunt,  quia  simul  tunc  et  ipsa  et  essentia  divina 
tanquam  unum  obiectum  accipiuntur,  illud  adaequant. 

XIII.  Contra  praedictam  conclusionem*  arguunt  id^m 
Gottofredus,  in  VI  Quolib.,  q.  iii  *,  et  Durandus,  probantes 
quod  Beati  saltem  vident  essentias  omnium  creabilium,  licet 
omnia  absolute  non  videant  *.  Primo.  Intellectus  creatus 
clare  videns  divinam  essentiam,  videt  in  ipso  omnia  quae 
naturaliter  et  ex  necessitate  repraesentantur.  Talia  sunt 
omnes  quidditates  rerum    possibilium    produci.  Ergo  etc. 

Secundo.  Omnis  creatura  in  Deo  est  creatrix  essentia  *. 
Ergo  aequaliter  se  habent  ut  videantur  per  creatricem 
essentiam. 

2.  Scotus  etiam,  loco  praeallegato  *,  arguit  sic.  Quilibet 
intellectus  est  receptivus  cuiuscumque  visionis  in  Verbo 
divisim.  Ergo  et  coniunctim  simul  respectu  omnium  obie- 
ctorum.  Ergo  etc.  Probatur  prima  consequentia.  Quia  si 
duo  posstint  simul  inesse  quia  non  opponuntur,  et  infi- 
nita  talia  possunt  simul  inesse. 

3.  Potest  etiam  argui  ex  verbis  Sancti  Thomae.  Beati 
cognoscunt  de  Deo  quid  est.  Ergo  cognoscunt  omnia  ad 
quae  virtus  eius  se  extendit.  Ergo  cognoscunt  omnia  pro- 
ducibilia  a  Deo.  -  Antecedens  est  Sancti  Thomae   Verit., 

q.  vin,  a.  1,  ad  8;  et  IV  Sent.,  d.  xlix,  q.  11,  a.  3  *.  -  "  Ad.  5. 
Prima  vero  consequentia  probatur.  Beati  vident  quid  est 
Deus.  Ergo  vident  distincte  omnes  gradus  perfectionis 
eius  essentiales:  alioquin  non  cognoscerent  ipsum  quid- 
ditative.  Sed  cognitis  omnibus  eius  gradibus  perfectiona- 
libus,  cognoscuntur  omnia  ad  quae  virtus  eius  se  extendit: 
cum  virtus  eius  tantum  se  extendat  quantum  sunt  gradus 


Ct.  num.  X. 


'VideapudCapr. 
inier  anig.  Aa- 
reoli,  IV  Sent., 
q.  VI,  a.  J,  p.  241. 


•  Vid.  init.  Com- 
ment. 

■Vid.  Capr.,  loc 
cit.,p.237,not.i. 

*  Apud.  Capr., 
loc.  cit.,  p,  338, 
240. 


*  Anselm.,  hla- 
nolog.,    cap. 

XXXVI. 


•  U\Sent.,d.xn, 
q.  II;  lol.  16*. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LVI,  LVII. 


'  In  hoc  et  praec. 
cap. 


160 

perfectionis  in  eo  iraitabiles  a  creatura.  Ergo,  si  vident  quid 
est  Deus,  vident  omnia  ad  quae  virtus  eius  se  extendit. 
XIV.  Ad  primum  horum  patet  solutio  ex  superius  dictis*. 
Nam  maior  est  falsa.  Ad  hoc  enim  quod  intellectus  videns 
divinam  essentiam  videat  omnia  quae  per  ipsam  natura- 
liter  repraesentantur,  non  sufficit  qualiscumque  unio  ipsius 
ad  intellectum,  et  qualiscumque  ipsius  cognitio,  sed  re- 
quiritur  ut  intellectui  uniatur  secundum  totum  suum  posse. 
Hoc  autem  non  convenit  intellectui  creato:  cum  non  unia- 
tur  sibi  nisi  mediante  aliqua  participatione  finita  luminis 
gloriae,  sed  magis  aut  minus  attingit  ipsam  intellectus 
secundum  quod  magis  aut  minus  de  lumine  gloriae  par- 
ticipat.  Ideo  non  oportet  ut  omnis  videns  ipsam  omnia 
per  eam  naturaliter  repraesentata  videat:  sicut  nec  videns 
speculum  omnia  videt  per  speculum  repraesentata,  nisi 
speculum  suo  visu  comprehendat. 

2.  Ad  secundum,  negatur  consequentia.  Licet  enim 
omnia  in  Deo  sint  creatrix  essentia,  inquantum  ipsa  Dei 
essentia  est  omnium  ratip  et  similitudo,  non  tamen  unitur 
intellectui  creato  ipsa  essentia  ut  omnium  ratio,  sed  ut 
aliquorum ;  et  uni  intellectui  unitur  ut  ratio  plurium,  alicui 
vero  ut  ratio  pauciorum. 

3.  Ad  tertium,  quod  est  Scoti,  negatur  consequentia. 
Ad  probationem  dicitur  primo,  quod  supponit  unum  fal- 
sum,  scilicet  quod  pluribus  visioTiibus  videantur  plura  in 
divina  essentia.  Dicimus  enim  quod  unica  visione  videtur 
divina  essentia,  et  omnia  quae  in  ipsa  videntur, 

Dicitur  secundo,  quod  ratio  quare  duo  possunt  cognosci 
in  divina  essentia,  non  est  quia  illorum  visiones  non  op- 
ponantur,  sed  quia  illarum  positionem  non  concomitatur 
aliquod  impossibile.  Hoc  autem  quod  omnia  producibilia 
in  divina  essentia  cognoscantur,  concomitatur  unum  im- 
possibile,  scilicet  divinam  substantiam  ab  intellectu  creato 
comprehendi.  Ideo  aliqua  determinata  et  finita  in  divina 
essentia  cognosci  possunt,  non  autem  infinita  a  Deo  pro- 
ducibilia:  sicut  dari  duas  divisiones  continui  in  actu  non 
repugnat,  sed  bene  dari  simul  omnes  eius  divisiones  pos- 


sibiles ;  quia  ad  secundum  sequitur  hoc  impossibile,  quod 
infinitum  erit  in  actu;  ad  primum  autem  nullum  sequitur 
impossibile. 

4.  Ad  ultimum  dicitur  quod  Beatos  cognoscere  de  Deo 
quid  est,  dupHciter  potest  intelligi.  Uno  modo,  quia  ipsum 
cognoscunt  per  propriam  formam  intelligibilem,  ipsius 
essentiam  et  quidditatem  immediate  intellectui  repraesen- 
tantem.  Alio  modo,  quia  cognoscunt  essentiam  eius  quan- 
tum  ad  omnes  gradus  perfectionis  in  ea  per  eminentiam 
contentos,  distincta  cognitione:  eo  modo  quo  nos  dicimus 
cognoscere  quid  est  homo,  quia  cognoscimus  omnia  ge- 
nera  distincte,  et  omnes  differentias,  quae  de  ipso  essentia- 
liter  praedicantur.  Cum  ergo  dicit  Sanctus  Thomas  quod 
Beati  vident  quid  est  Deus,  intendit  de  cognitione  quid 
est  primo  modo,  non  autem  secundo  modo.  Nam  Beati 
non  vident  distincte  omnes  divinas  perfectiones,  quae  sunt 
infinitae:  licet  videant  illam  simplicem  essentiam  imme- 
diate,  infinitas  perfectiones  unite  et  simpliciter  absque 
ulla  distinctione  continentem.  In  quo  a  cognitione  viae 
differt  cognitio  Beatorum.  Nam  in  via  non  videtur  a  nobis 
Deus  per  propriam  formam,  quae  eius  essentiam  imme- 
diate  repraesentet  intellectui,  sed  per  formam  creaturae, 
quae  immediate  creaturam  repraesentat,  in  qua  Deus  sicut 
causa  in  effectu  cognoscitur.  Ideo  cognitio  viae  non  di- 
citur  cognitio  quid  est,  sed  bene  cognitio  Patriae. 

Ad  sensum  ergo  in  quo  conceditur  antecedens,  ne- 
gatur  prima  consequentia.  -  Ad  probationem,  etiam  ne- 
gatur  consequentia,  cum  probatur  quia  alioquin  non  co- 
gnoscerent  ipsum  quidditative.  Negatur  de  cognitione 
quidditativa  primo  modo.  Ad  illam  enim  cognitionem 
quid  est  non  requiritur  ut  videantur  omnes  essentiae  di- 
vinae  perfectiones  distincte,  sed  sufficit  ut  essentia  ipsa 
in  se  per  propriam  formam  immediate  videatur,  non 
autem  in  alio  cognito.  Unde  IV  Sent.,  ubi  supra,  ad  5, 
inquit  Sanctus  Thomas  quod  non  videbitur  Deus  a  Beatis 
sicut  videtur  res  per  suam  dejinitionem,  cuius  essentia 
comprehenditur. 


-'MSi^IttSSv^ 


CAPITULUM  QUINQUAGESIMUM  SEPTIMUM 

A    52  V   b24. 

QUOD  OMNIS  INTELLECTUS,  CUIUSCUMQUE  GRADUSj 
PARTICEPS  ESSE  POTEST  DIVINAE  VISIONIS. 


Cap.  Liii. 


Ibid. 


UM  autem  ad  visionem  divinae  substan- 
tiae  intellectus  creatus  quodam  super- 
naturali  lumine  sublimetur,  ut  patet 
ex  dictis  *,  non  est  aliquis  intellectus 
creatus  ita  secundum  suam  naturam  infimus, 
qui  non  ad  hanc  visionem  possit  elevari. 

Ostensum  enim  est  *  quod  lumen  illud  non 
potest  esse  alicui  creaturae  connaturale,  sed 
omnem  creatam  naturam  excedit  secundum  vir- 
tutem.  Quod  autem  fit  virtute  supernaturali, 
non  impeditur  propter  naturae  diversitatem,  cum 
divina  virtus  sit  infinita:  unde  in  sanatione  in- 
firmi  quae  fit  miraculose,  non  diifert  utrum  ali- 
quis  multum  vel  parum  infirmetur.  Diversus 
ergo   gradus   naturae  intellectualis  non    impedit 


quin  infimum  in  tali  natura  ad  illam   visionem 
perduci  possit  praedicto  lumine. 

Adhuc.  Distantia  intellectus  secundum  ordinem 
naturae  supremi  ad  Deum  est  infinita  in  per- 
fectione  et  bonitate.  Eius  autem  distantia  ad  in- 
tellectum  infimum  est  finita:  finiti  enim  ad  fini- 
tum  non  potest  esse  infinita  distantia.  Distantia 
igitur  quae  est  inter  infimum  intellectum  creatum 
et  supremum,  est  quasi  nihil  in  comparatione 
ad  illam  distantiam  quae  est  inter  supremum 
intellectum  creatum  et  Deum.  Quod  autem  est 
quasi  nihil,  non  potest  variationem  sensibilem 
facere:  sicut  distantia  quae  est  inter  centrum 
terrae  et  visum,  est  quasi  nihil  in  comparatione 
ad  distantiam  quae  est  inter  visum  nostrum  et 


3   sublimetur]  subtilietur  N,  subtrahetur  W.  5    suam  A  solus;   om.  7   enim  hic  A  solus;  post  est.  9  creatam  naturam)  crea- 

turam  YPc.         14  multum  vel  parum  EGfr;  parum  vel  multum. 

1    infimum  DPc;  infimus  Z,  infirmi  (. . .  possint)  Y,  infirmum  ceteri.  3    intellectus  EGXfrPc;   hic  et  post  ordinem    BFHNZpC,   hic  et 

post  naturae  DsC,  intellectus   hic   et  intellectualis  post  ordinem  WY;  pro  supremi,  supremae  Z.  6    enim  sGii;    autem.  finitum]  infi- 

nitum  GYP.  7    infinita]  finita  GXY,  8    infimumj  infinitum  aEGN,  14    in  comparatione  ad  distantiam  om  pEG,    respectu  eius  sE, 

ad  distantiam  sGi>. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LVII. 


i6i 


•  Cap.  L. 


octavam  sphaeram,  ad  quam  tota  terra  comparata 
obtinet  locum  puncti;  et  propter  hoc  nuUa  sensi- 
bilis  variatio  fit  per  hoc  quod  astrologi  in  suis  de- 
monstrationibus  utuntur  visu  nostro  quasi  centro 
terrae.  Nihil  ergo  differt  quicumque  intellectus 
sit  qui  ad  Dei  visionem  per  lumen  praedictum 
elevetur,  utrum  summus,  vel  infimus,  vel  medius. 

Item.  Supra  *  probatum  est  quod  omnis  in- 
tellectus  naturaliter  desiderat  divinae  substantiae 
visionem.  Naturale  autem  desiderium  non  potest 
esse  inane.  Quilibet  igitur  intellectus  creatus  po- 
test  pervenire  ad  divinae  substantiae  visionem, 
non  impediente  inferioritate  naturae. 

Hinc  estquod  Matth.  xxii'°,  Dominus  hominibus 


repromittit  gloriam  angelorum:  Erunt,  inquit,  de 
hominibus  loquens,  sicut  angeli  Dei  in  caelo.  Et 
Apoc.  XX  *,eadem  mensura  hominis  et  angeli  esse 
perhibetur.  Propter  quod  et  fere  ubique  in  Sa- 

s  cra  Scriptura  angeli  in  forma  hominum  descri- 
buntur:  vel  in  toto,  sicut  patet  de  angelis  qui 
apparuerunt  Abrahae  in  similitudine  virorum. 
Gen.  xviii^;  vel  in  parte,  sicut  patet  de  anima- 
libus,  E\ech.  \^,  de  quibus  dicitur   quod  manus 

o  hominis  erant  sub  pennis  eorum. 

Per  hoc  autem  excluditur  error  quorundam 
qui  dicebant  quod  anima  humana,  quantum- 
cumque  elevetur,  non  potest  ad  aequalitatem 
superiorum  intellectuum  pervenire*. 


1  octavam  post  sphaeram  BFHPc.  4    visu]  viso  apEG.  14    xxii  Pc;  xxin  D,  iii  X,  xrv  Y,  xx  Z,  xxxni  ceteri. 

2  Dei  KGXbPc;  om.         3    xx]  x  DEGXYZcd,  lo  aNWfr,  om  P.  mensura]  mensa  aWii.  4    et  fere  ubique  EGfc;  et  fere  aNWZcrf, 
referre  C,  fere  Y,  et  saepe  D,  saepe  P.         11   quorundam]  eorum  NZ. 

Commentaria  Ferrariensis 


Cap.  XXI,  17. 


•  Cf.  II  Sent.,  d. 
IX,  a.  8;  et  infra 
Comnient.  n.  iv. 


•  Cf.   Comment. 
op.  Li,  init. 
'  Cf.  cap.  Lviii, 

LX. 


f 


PosTQUAM  ostendit  Sanctus  Thomas  conditiones  beati- 
tudinis  ex  parte  intellectus  et  ex  parte  obiecti,  vult 
nunc  eius  conditiones  ex  parte  actus  videndi  ostendere  *. 
Et  ponit  tres  conclusiones  *. 

1.  Prima  est  ista :  Nullus  intellectus  creatus  est  ita  se- 
cundum  naturam  inftmus,  qui  non  ad  hanc  visionem  possit 
elevari. 

Probatur  primo.  Quod  fit  virtute  supernaturali,  non  im- 
peditur  propter  naturae  diversitatem.  Sed  elevatio  ad  hanc 
visionem  fit  virtute  supernaturali :  cum  fiat  a  Deo  per  lumen 
quod  nulli  creaturae  est  connaturale,  sed  omnem  creaturae 
virtutem    excedit,  ut  superius  est  ostensum.  Ergo   etc. 

Probatur  maior.  Ratione  quidem :  quia  divina  virtus  est 
infinita.  -  A  signo  vero:  quia  in  miraculosa  sanatione  in- 
firmi  non  differt  utrum  aliquis  parum  vel  multum  infir- 
metur. 

Circa  maiorem  propositionem,  advertendum  quod  habet 
veritatem  supposito  quod  illud  non  magis  implicet  con- 
tradictionem  in  una  natura  quam  in  altera.  Non  enim  vir- 
tute  supernaturali  fieri  posset  ut  lapis  videret  Deum:  quia 
repugnat  hipidi  talis  visio,  et  contradictionem  impHcat  la- 
pidem  Deum  videre ;  esset  enim  natura  intellectualis  et 
immaterialis  secundum  virtutem,  et  simul  etiam  omnino 
materiahs.  Nulh  autem  intellectui  creato  repugnat  videre 
Deum ;  neque  ahqua  contradictio  imphcatur  cum  dicitur 
hanc  aut  iham  naturam  intellectualem  videre  Deum.  Ideo 
illa  maior  propositio  in  proposito  veritatem  habet. 

2.  Circa  istam  propositionem,  In  sanatione  injirmi  non 
differt  utrum  aliquis  pariim  aut  multum  infirmetur,  at- 
tendendum,  ex  doctrina  Sancti  Thomae  Prima,  q.  cy,  a.  8, 
quod  hoc  intehigitur  per  comparationem  ad  divinam  poten- 
tiam.  Quodcumque  enim  factum,  in  comparatione  divinae 
potentiae,  est  minimum.  Ideo  tam  facile  est  Deo  ex  magna 
aegritudine  sanare  quam  ex  parva.  -  Sed  bene  per  compa- 
rationem  ad  virtutem  naturae,  differt  utrum  ahquis  infir- 
mus  sanetur  ex  magna  aut  ex  parva  aegritudine:  quia 
maius  miraculum  est  statim  sanare  ex  magna  aegritudine 
quam  sanare  ex  parva,  quia  illud  magis  naturae  facultatem 
excedit. 

II.  Secundo.  Distantia  quae  est  inter  infimum  intel- 
lectum  creatum  et  supremum,  est  quasi  nihil  in  compa- 
ratione  ad  illam  quae  est  inter  supremum  intellectum 
creatum  et  Deum:  cum  illa  sit  finita,  ista  autem  sit  infi- 
nita.  Ergo  nihil  differt  quicumque  inteUectus  sit  qui  ad 
Dei  visionem  per  tale  lumen  elevatur:  sive,  inquam,  sit 
supremus,  sive  infimus,  sive  medius.  -  Probatur  conse- 
quentia.  Quia  quod  est  quasi  nihil,  non  potest  facere  va- 
riationem  sensibilem.  -  Declaratur  exemplo.  Nam  visu  no- 
stro  utuntur  astrologi  in  demonstrationibus  suis  tanquam 


centro  terrae,  eo  quod  distantia  eius  a  centro  sit  quasi 
nihil  in  comparatione  distantiae  visus  nostri  ad  sphaeram 
octavam. 

Pro  declaratione  huius  rationis,  advertendum  est  quod 
distantia  supremi  intehectus  creati  a  Deo,  et  distantia  in- 
fimi  intellectus  ab  eodem,  in  hoc  conveniunt  quod  utraque 
est  infinita,  cum  sit  finiti  ad  infinitum :  differtint  autem, 
quia  maior  est  distantia  infimi  quam  distantia  supremi 
inquantum  minus  perfectionis  habet  infimus  quam  su- 
premus.  Non  enim  inconvenit  unum  infinitum  esse  maius 
alio  infinito,  ut  ostensum  est  in  praecedentibus  *.  Sed 
tamen,  quia  illa  quantitas  distantiae  quam  addit  distantia 
infimi  supra  distantiam  supremi,  quae  nihil  ahud  est  quam 
distantia  inter  infimum  et  supremum  creatum,  nihil  nota- 
bile  est  in  comparatione  ad  distantiam  supremi  a  Deo, 
sed  est  quasi  nihil;  sicut  dimensio  finita  addita  dimen- 
sioni  infinitae  quasi  nihil  est  in  comparatione  ad  dimen- 
sionem  infinitam,  et  nuham  sensibilem  variationem  facit: 
ideo  pro  aequah  distantia  utraque  reputatur.  Et  propterea, 
sicut  distantia  supremi  intellectus  a  Deo  non  impedit  quin 
ipse  supremus  intellectus  ad  visionem  ipsius  per  lumen 
gloriae  possif  elevari :  ita  non  impedit  distantia  quae  est 
inter  infimum  intellectum  et  Deum.  Et  in  hoc  fundatur 
haec  ratio. 

III.  Tertio.  Omnis  intellectus  naturahter  desiderat 
substantiae  divinae  visionem,  ut  superius  est  ostensum. 
Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia.  Quia  naturale  desi- 
derium  non  potest  esse  inane. 

CoNFiRMATUR  auctoritate  Matth.  xxii,  et  Apoc.  x  *.  - 
Confirmatur  etiam  hoc  signo,  quod  in  Sacra  Scriptura 
angeli  in  figura  hominum  describuntur,  vel  in  toto  vel  in 
parte:  ut  patet  Gen.  xvm,  et  E^ech.  i. 

IV.  Per  hoc  autem  excluditur  error  dicentium  humanam 
animam  non  posse  ad  aequalitatem  superiorum  intelle- 
ctuum  pervenire. 

Adverte  quod  opinio  quae  hic  excluditur,  videtur  esse 
Eustratii  in  Commentario  VI  Ethicorum.  Unde  expresse 
Sanctus  Thomas  eam  illi  adscribit  II  Sent.,  d.  ix,  a.  8.  Habet 
autem  veritatem  si  intelligatur  quantum  ad  naturalem  ope- 
rationem.  Quantumcumque  enim  virtute  naturae  et  studio 
humanus  intellectus  elevetur,  nunquam  ad  aequalitatem 
superiorum  intellectuum  pervenire  potest.  Si  autem  intel- 
ligatur  de  elevatione  per  lumen  supernaturale,  sic  est 
falsa :  quia,  ut  dicitur  loco  praeallegato,  et  Prima,  q.  cviii, 
a.  8,  non  solum  ad  eandem  societatem  cum  angelis,  et 
ad  eundem  modum  videndi  Deum,  per  gratiam  homines 
pervenient,  sed  etiam  aliqui  homines  aliquibus  angelis  in 
beatitudine  superiores  erunt.  Et  quantum  ad  hunc  sensum 
reprobatur. 


■  Cf.  lib.  II,  cap. 
XXXVIII ,  Com- 
ment.  n.  vi. 


■  Vid.  text.  et 
var.,  et  cf.  Apoc. 
XI,  vers.  I. 


-"vjG^lSJSV^ 


SUMMA   CONTRA   GeNTII.ES   D.    ThOMAK   ToM.   II. 


l62 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LVIII. 


CAPITULUM  QUINQUAGESIMUM  OCTAVUM 

A  53r    a  i3. 

QUOD  UNUS  ALIO  PERFECTIUS  DEUM  VIDERE  POTEST. 


fuiA  vero  modus  operationis  consequitur 

formam   quae    est    operationis   princi- 

pium;    visionis   autem  qua  intellectus 

creatus    divinam    substantiam    videt, 

principium  quoddam  est  lumen    praedictum,  ut 

•  cap.  Liii.        ex    dictis  *  patet :    necesse    est    quod    secundum 

modum  huius  luminis  sit  modus  divinae  visionis. 
Possibile  est  autem  huius  luminis  diversos  esse 
participationis  gradus,  ita  quod  unus  eo  per- 
fectius  illustretur  quam  alius.  Possibile  igitur  est 
quod  unus  Deum  videntium  eum  perfectius  alio 
videat,  quamvis  uterque  videat  eius  substantiam. 
Adhuc.  In  quocumque  genere  est  aliquod  sum- 
mum,  quod  excedit  alia,  est  etiam  invenire  magis 
et  minus,  secundum  maiorem  propinquitatem  vel 
distantiam  ab  ipso :  sicut  aliqua  sunt  magis  et 
minus  calida  secundum  quod  magis  vel  minus 
appropinquant  ad  ignem,  qui  est  summe  calidus. 
Deus  autem  suam  substantiam  perfectissime  vi- 

•  cap.  Lv.         det,  utpote  qui  solus  eam  comprehendit,  ut  supra* 

ostensum  est.  Igitur  et  eum  videntium  unus  alio 
magis  vel  minus  substantiam  eius  videt,  secun- 
dum  quod  magis  vel  minus  ei  appropinquat. 

Amplius.  Lumen  gloriae  ex  hoc  ad  divinam 
visionem   elevat,   quod   est  quaedam   similitudo 

•  ap.  Liii.        intellectus    divini,    sicut  iam  *  dictum    est.  Con- 

tingit  autem  aliquid  magis  vel  minus  assimilari 
Deo.  Possibile  est  igitur  aliquem  perfectius  vel 
minus  perfecte  divinam  substantiam  videre. 

Item.  Cum  finis  proportionaliter  •  respondeat 
his  quae  sunt  ad  finem,  oportet  quod  sicut 
aliqua  diversimode  praeparantur  ad  finem,  ita 
diversimode  participent  finem.  Visio  autem  di- 
vinae  substantiae  est  ultimus  finis  cuiuslibet  in- 


50 


tellectualis  substantiae,  ut  ex  dicfis  *  patet.  Intel- 
lectuales  autem  substantiae  non  omnes  aequaliter 
praeparantur  ad  finem:  quaedam  enim  sunt 
maioris  virtufis,  et  quaedam  minoris;  virtus  autem 
est  via  ad  felicitatem  *.  Oportet  igitur  quod  in 
visione  divina  sit  diversitas,  quod  quidam  per- 
fectius,  quidam  minus  perfecte  divinam  substan- 
tiam  videant. 

Hinc  est  quod,  ad  hanc  felicitatis  differentiam 
designandam,  Dominus  dicit,  lo.  xiv":  In  domo 
Patris  mei  tnansiones  midtae  siint. 

Per  hoc  autem  excluditur  error  quorundam 
qui  dicunt  omnia  praemia  esse  aequalia. 

Sicut  autem  ex  modo  visionis  apparet  di- 
versus  gradus  gloriae  in  Beatis,  ita  ex  eo  quod 
videtur  apparet  gloria  eadem:  nam  cuiuslibet 
felicitas  ex  hoc  est  quod  Dei  substantiam  videt, 
ut  probatum  est.  Idem  ergo  est  quod  omnes 
Beatos  facit:  non  tamen  ab  eo  omnes  aequaliter 
beatitudinem  capiunt. 

Unde  praedictis  non  obviat  quod  Dominus, 
Matth.  XX*,  omnibus  laborantibus  in  vinea,  licet 
non  aequaliter  laboraverint,  idem  tamen  prae- 
mium  redditum  docet,  scilicet  denarium:  quia 
idem  est  quod  omnibus  datur  in  praemium  ad 
videndum  et  fruendum,  scilicet  Deus. 

In  quo  etiam  considerandum  est  quod  quodam- 
modo  contrarius  est  ordo  corporalium  et  spiri- 
tualium  motuum.  Omnium  enim  corporalium 
motuum  est  idem  numero  primum  subiectum, 
fines  vero  diversi.  Spiritualium  vero  motuum, 
scilicet  intellectualium  apprehensionum  et  volun- 
tatum,  sunt  quidem  diversa  subiecta  prima,  finis 
vero  numero  idem. 


Cap.  L. 


•  I   Eth.  IX.  3; 
s.  Th.  I.  14. 


4  divinam  hic  A  solus;  post  substantiam.  10  igitur  liic  A  solus;  post  est.  11  eum  perfectius  A  solus;  perfectius  EGfeP,  cum  per- 
fectius  X,  imperfectius  ceteri.  17  vel  A  solus;  et.  22  substantiam  liic  EGb,  post  eius.  25   quaedam  liic  A  solus;  post  similitudo. 

28  aliquem  DEGfr;  aliquid.         32  praeparantur)  praestantur  aW. 

7    quidam  pZ;  et  quidara.  l3    qui  dicunt]  dicentium  ?d.  24    redditum  A  solus;  reddendum  P,  reddere  ceteri,  27    In  quo] 

In  hoc  HPc.         32   et  om  A  casu,  et  BpZ;  et  voluntatum  om  Y. 

Commentaria  Ferrariensis 


Vers.  10. 


•  Cf.  Comment. 
cap.  praec,  init. 


SECUNDA  conclusio  est*:  Unus  videntium  Deum  perfe- 
ctius  eum  alio  videt.  Circa  autem  hanc  conclusionem 
duo  facit  Sanctus  Thomas:  primo,  ipsam  probat;  secundo, 
respondet  cuidam  tacitae  inquisitioni,  capite  sequenti. 

1.  Quantum  ad  primum,  arguit  primo  sic.  Lumen  glo- 
riae  est  quoddam  principium  visionis  divinae.  Ergo  se- 
cundum  modum  luminis  est  modus  divinae  visionis.  Ergo 
unus  alio  perfectius  videt.  -  Probatur  prima  consequentia. 
Quia  modus  operationis  consequitur  formam  quae  est  ope- 
rationis  principium.  -  Secunda  vero  probatur.  Quia  pos- 
sunt  esse  huius  luminis  diversi  participationis  gradus,  ita 
quod  unus  eo  perfectius  illustretur  quam  alius. 

2.  Sed  circa  probationem  primae  consequentiae,  statim 
occurrit  dubium.  Licet  enim  modus  operationis  consequa- 
tur  formam  quae  est  principium  operationis,  non   tamen 


sequitur  quod  visio  divina  sequatur  modum  luminis.  Lumen 
enim  illud  non  est  principium  operationis  per  modum  for- 
mae  qua  intellectus  intelligit,  sed  per  modum  dispositionis 
cuiusdam.  Unde  videtur  esse  aequivocatio  de  principio  ope- 
rationis. 

Respondetur  quod  hic  nulla  committitur  aequivocatio, 
Per  formam  enim  quae  est  principium  operationis,  non 
intelligit  Sanctus  Thomas  formam  completive  actuantem 
subiectum  ad  operandum,  sed  formam  actuantem  subie- 
ctum  initiative  ad  operationem,  per  quam  scilicet  redditur 
capax  ultimae  et  principalis  formae  Quia,  cum  secundum 
eius  modum  subiectum  substet  ultimae  formae,  per  quam 
operatur  completive,  ab  ipsa  regulatur  modus  operationis 
originaliter.  Et  hoc  modo  lumen  gloriae  est  principium 
visionis  divinae.  Quia  enim  ipsum  lurrien  dat   intellectui 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LVIII,  LIX. 


i63 


facultatem  substandi  divinae  essentiae  per  modum  formae 
intelligibilis,  et  etiam  facultatem  intelligendi  Deum,  ipsum 
est  origo  divinae  visionis.  Et  ideo  secundum  eius  quanti- 
tatem  sumitur  originaliter  divinae  visionis  modus,  quantum 
est  ex  parte  intellectus.  Proxime  autem  sumitur  secundum 
modum  substandi  divinae  essentiae  tanquam  formae  in- 
telligibili,  qui  modus  secundum  modum  variationis  luminis 
gloriae  in  diversis  variatur. 

Dixi  autem  lumen  gloriae  esse  originem  diversorum 
modorum  visionis  divinae  quantum  est  ex  parte  intelle- 
ctus:  quia  etiam  secundum  modum  caritatis  ponit  Sanctus 
Qu.  XII,  a.  6.  Thomas,  Prima  Parte  *,  esse  modum  dictae  visionis.  Et 
sic  caritas  est  origo  per  modum  disponentis  et  aptantis 
animam  ad  susceptionem  talis  luminis.  Sed  ipsa  non  est 
in  intellectu,  sed  in  affectu. 

II.  Secundo.  Deus  suam  substantiam  perfectissime  videt, 
utpote  qui  solus  eam  comprehendit :  et  sic  scilicet  visio 
sua  est  summum  in  genere  visionis  divinae.  Ergo  etc.  — 
Probatur  consequentia.  Quia  ubi  est  summum,  ibi  est 
magis  et  minus,  secundum  maiorem  propinquitatem  et 
distantiam  a  summo.  -  Declaratur  exemplo  calidi. 

Tertio.  Contingit  aliquid  magis  aut  minus  assimilari  Deo. 
Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia.  Quia  lumen  gloriae 
ex  hoc  ad  visionem  praedictam  elevat,  quod  est  simiiitudo 
quaedam  intellectus  divini :  (supple)  ad  eundem  ordinem 
cum  ipso  peitinens  in  esse  intelligibili. 

Quarto.  Sicut  aliqua  diversimode  praeparantur  ad  fi- 
nem,  ita  diversimode  participant  finem:  cum  finis  respon- 
deat  proportionaliter  iis  quae  sunt  ad  finem.  Sed  visio  di- 
vinae  substantiae  est  ultimus  finis  intellectualis  substantiae. 
Et  ad  ipsum  non  aequaliter  omnes  praeparantur:  cum 
quaedam  sint  maioris  virtutis,  quaedam  minoris,  et  virtus 
sit  via  ad  felicitatem.  Ergo  visionem  diviuam  diversimode 
participant. 

Adverte  quod  virtiis,  quae  assumitur  hic  ad  probatio- 
nem  secundae  partis  minoris  propositionis,  non  accipitur 
pro  facultate  intellectus  ad  videndum  Deum,  secundum 
quam  etiam  diversificatur  divina  visio:  sed  accipitur  pro 
virtute  quae  est  habitus  electivus,  quo  aliquis  per  viam 
merendi  ad  felicitatem  ordinatur.  Sic  enim  constat  quas- 
dam  naturas  intellectuales,  immo  quosdam  etiam  homines, 
esse  maioris  virfutis,  et  quosdam  minoris. 

CoNFiRMATUR  conclusio  auctoritate  Joannis  xrv. 

III.  Per  hoc  excluditur  error  dicentium  omnia  praemia 
esse  aequalia,  quia  idem  videtur  ab  omnibus,  scilicet  Dei 


substantia:  unde  Matth.  xx,  Dominus  inaequaliter  laboran- 
tibus  idem  praemium  reddendum  docet,  scilicet  denarium. 
Licet  enim  idem  sit  quod  omnes  Beatos  facit,  et  quod 
omnibus  datur  in  praemium,  scilicet  Deus,  de  quo  intel- 
ligitur  auctoritas  allegata,  non  tamen  ab  eo  omnes  beati- 
tudinem  aequaliter  capiunt. 

Hanc  responsionem  replicat  Sanctus  Thomas  I  II",  q.  v, 
a.  2;  et  Quarto,  d.  .xlix,  q.  i,  a.  4  *;  et  tangit  Prima,  q.  xii,  *  Qu*  t. 
a.  6,  inquiens  quod  dupliciter  loqui  possumus  de  beati- 
tudine:  scilicet  obiective;  et  formaliter.  Obiective  omnes 
Beati  sunt  aequaliter  beati:  quia  obiectum  cuiuslibet  Beati 
est  Deus,  qui  solus  est  summum  bonum.  Formaliter  autem 
non  sunt  omnes  aequaliter  Beati:  quia  non  omnes  aequa- 
liter  Deum  adipiscuntur,  sed  aliqui  perfectiori  modo,  aliqui 
imperfectiori  modo,  dum  aliqui  ipsum  perfectius  vident, 
aliqui  vero  imperfectius,  ut  est  ostensum. 

IV.  Ex  dictis  infert  Sanctus  Thomas  quod  quodammodo 
est  contrarius  ordo  corporalium  motuum,  et  spiritualium. 
Quia  illorum  omnium  est  idem  numero  primum  subie- 
ctum,  fines  vero  diversi:  spiritualium  vero,  scilicet  intel- 
lectualium  apprehensionum  et  voluntatum,  sunt  diversa 
prima  subiecta,  finis  vero  est  numero  idem. 

Advertendum,  quod  non  dixit  Sanctus  Thomas  istos 
ordines  simpliciter  esse  contrarios,  sed  quodammodo :  quia 
sunt  contrarii  non  omnibus  modis,  sed  aliquo  modo. 
Quantum  quidem  ad  subiecta,  difterunt.  Quia  omnium 
motuum  corporalium  est  idem  primum  subiectum :  cum 
omnium  formarum  corporalium  primum  subiectum  sit 
materia  prima ;  et  consequenter  sit  primum  subiectum 
omnium  corporalium  accidentium.  Motuum  autem  spiri- 
tualium  non  est  idem  primum  subiectum :  quia  non  est 
unum  subiectum  numero  omnium  intellectuum  suscepti- 
vum.  —  Quantum  vero  ad  finem,  non  omnino  differunt: 
quia  Deus  est  omnium  creaturarum,  et  omnium  opera- 
tionum,  aliquo  modo  finis  remotus,  ut  superius  *  est  osten-  ■  Cap.  xvn. 
sum:  et  sic  omnes  operationes  in  uno  fine  communi  aliquo 
modo  conveniunt.  Sed  differunt  quia  diversificantur  quan- 
tum  ad  particularem  finem.  Diversi  enim  motus  corporales 
ad  diversos  particulares  fines  ordinantur:  spirituales  autem 
motus  ad  unum  particularem  finem  diriguntur,  scilicet  ad 
Deum.  Qui  dicitur  particularis  finis  inquantum  particulari 
quodam  modo  ipsum  attingunt  creaturae  intellectuales,  quo 
non  attingunt  aliae  creaturae:  ipsum  enim  sua  operatione, 
scilicet  intellectione  et  affectione,  immediate  attingunt  et 
adipiscuntur,  quod  aliis  creaturis  non  convenit. 


-'vjSj^SlSiSSv^ 


CAPITULUM  QUINQUAGESIMUM  NONUM 


A    53  r    b  4. 


*  Cap.  L. 


QUOMODO  VIDENTES  DIVINAM  SUBSTANTIAM  OMNIA  VIDENT. 


uiA  vero  visio  divinae  substantiae  est 
ultimus  finis  cuiuslibet  intellectualis 
substantiae,  ut  patet  e.v  dictis*;  omnis 
autem  res  cum  pervenerit  ad  ultimum 
finem,  quiescit  appetitus  eius  naturalis:  oportet 
quod  appetitus  naturalis  substantiae  intellectualis 
divinam  substantiam  videntis  omnino  quiescat.  Est 
autem  appetitus  naturalis  intellectus  ut  cognoscat 
omnium  rerum  genera  et  species  et  virtutes,  et 
totum  ordinem  universi:  quod  demonstrat  huma- 
num  studium  circa  singula  praedictorum.  Quilibet 


igitur  divinam  substantiam  videntium  cognoscet 
omnia  supradicta. 

Amplius.  In  hoc  intellectus  et  sensus  differt, 
ut  patet  in  III  de  Anima  *,  quod  sensus  ab  e.xcel- 

s  lentibus  sensibilibus  corrumpitur  vel  debilitatur, 
ut  postmodum  minora  sensibilia  percipere  non 
possit:  intellectus  autem,  quia  non  corrumpitur 
nec  impeditur  a  suo  obiecto,  sed  solum  perfi- 
citur,  postquam  intellexit  maius  intelligibile,  non 

10  minus  poterit  alia  intelligibilia  intelligere,  sed 
magis.  Summum  autem  in  genere  intelligibilium 


'Cap.  iv,5;s.Th. 
I.  7- 


6  appetitus  hic  A  solus;  post  Mturalis.  11   circa  singula  sG;  cum  singulis  EG,  erga  singula  ceteri. 

1  cognoscet  EGX;  cognoscit.         3  intellectus  et  sensus  EGb;  sensus  et  intellectus.  di(Vert]  differunt  Pc. 

bilibus  EG6  et  siiie  ab  Z;  (a  P^)  sensibilibus  excellentibus.        9  intellexit]  intellexerit  DEGNZ. 


4  ab  excellentibus  sensi- 


i64  SUMxMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LIX. 

est  divina  substantia.  Intellectus  igitur  qui  per  cierum  intentio  naturae  fertur;  individua  enim 
lumen  divinum  elevatur  ad  videndam  Dei  sub-  sunt  propter  speciem.  Pertinet  igitur  ad  perfectio- 
stantiam,  multo  magis  eodem  lumine  perficitur  nem  intellectualis  substantiae  ut  omnium  spe- 
ad  omnia  alia  intelligenda  quae  sunt  in  rerum  cierum  naturas  et  virtutes  et  propria  accidentia 
natura.  '  cognoscat.  Hoc  igitur  in  finali  beatitudine    con- 

Adhuc.  Esse  intelligibile  est  non  minoris  am-  sequetur  per  divinae  essentiae  visionem.  -  Per 
bitus  quam  esse  naturale,  sed  forte  maioris:  cognitionem  autem  naturalium  specierum.  et 
intellectus  enim  natus  est  omnia  quae  sunt  in  individua  sub  speciebus  huiusmodi  existentia 
rerum  natura  intelligere,  et  quaedam  intelligit  cognoscuntur  ab  intellectu  Deum  vidente:  ut  ex 
quae  non  habent  esse  naturale,  sicut  negationes  .o  his  quae  dicta  sunt  supra  *  de  cognitione  Dei  ^,^'.^ii,Vi  S*"' 
et   privationes.    Quaecumque    igitur  requiruntur     et  angelorum,  potest  esse  manifestum.  xcv/sqci.  ' 

ad  perfectionem  esse  naturalis,  requiruntur  ad  Si  vero  per  omnia  intelligantur  omnia  quae 
perfectionem  esse  intelligibilis,  vel  etiam  plura.  Deus,  suam  essentiam  videndo,  cognoscit,  nullus 
Perfecfio  autem  esse  intelligibilis  est  cum  intel-  intellectus  creatus  omnia  in  Dei  substantia  videt, 
lectus  ad  suum  ultimum  finem  pervenerit:  sicut  's  ut  superius  *  est  ostensum.  ■  cap.  lvi. 

perfectio  esse  naturalis  in  ipsa  rerum  institutione  Hoc  autem  considerari  potest  quantum  ad  plura. 
consistit.  Omnia  igitur  quae  Deus  ad  perfectionem  Primo,  quantum  ad  ea  quae  Deus  facere  potest, 
universi  produxit,  intellectui  se  videnti  manifestat.     sed  nec  fecit  nec  facturus  est  unquam.  Omnia 

Item.  Quamvis    videntium    Deum    unus    alio     enim  huiusmodi  cognosci  non  possunt  nisi  eius 

•  cap.  praec.      perfcctius  eum  videat,  ut  ostensum  est  *,  quilibet  ^o  virtus  comprehenderetur :  quod  non  est  possibile 

tamen  ita  perfecte  eum  videt  quod  impletur  tota     alicui  intellectui  creato,  ut  supra*  ostensum  est.  *  cap.  lv. 
capacitas  naturalis :  quinimmo  ipsa  visio  omnem     Hinc  est  quod  lob  xi*  dicitur:  Forsitan  vestigia  *  vem.  7  »qq. 

•  cap.  Lii.         capacitatem  naturalem  excedit,  ut  ostensum  est  *.     Dei  comprehendes,  et  Omnipotenteni  iisque  ad  per- 

Oportet  igitur  quod  quilibet  videns  divinam  sub-  fectitm  reperies?  Excelsior  caelo  est,  et  quid  facies? 
stantiam  in  ipsa  substanfia  divina  cognoscat  omnia  M  Pro/w»(i/or  inferno,  et  unde  cognosces?  Longior 
ad  quae  se  extendit  sua  capacitas  naturalis.  Ca-  terra  mensura  eius,  et  latior  mari.  Non  enim  haec 
pacitas  autem  naturalis  cuiuslibet  intellectus  se  dicuntur  quasi  dimensionibus  quantitatis  Deus  sit 
extendit  ad  cognoscenda  omnia  genera  et  species  magnus:  sed  quia  eius  virtus  non  limitatur  ad 
et  ordinem  rerum.  Haec  igitur  quilibet  Deum  omnia  quae  magna  esse  videntur,  quin  possit 
videntium  in  divina  substantia  cognoscet.  1°  etiam  maiora  facere. 

Hinc  est  quod  Dominus  Mo^^si  petenti  divinae  Secundo,  quantum  ad  rationes  rerum  factarum: 
substantiae  visionem  respondet,  Exod.  xxxiii'':  quas  omnes  cognoscere  non  potest  intellectus 
Ego  ostendam  tibi  omne  bonum.  -  Et  Gregorius     nisi  divinam  bonitatem  comprehendat.  Ratio  enim 

•  IV /)»a/.,  cap.  dicit*:    Quid  est  quod  nesciant  qui  scientem  omnia     cuiuslibet  rei  factae  sumitur  ex  fine  quem  faciens 

sciunt?  1!  intendit.  Finis  autem  omnium   a  Deo    factorum 

Si  autem  praemissa  diligenter  considerentur,  divina  bonitas  est.  Ratio  igitur  rerum  factarum 
patet  quod  quodam  modo  videntes  divinam  sub-  est  ut  divina  bonitas  diffundatur  in  rebus.  Sic 
stantiam  omnia  vident,  quodam  vero  modo  non.  igitur  aliquis  omnes  rationes  rerum  creatarum 
Si  enim  per  omnia  illa  intelligantur  quae  ad  cognosceret,  si  cognosceret  omnia  bona  quae  in 
universi  perfectionem  pertinent,  manifestum  est  40  rebus  creatis,  secundum  ordinem  divinae  sapien- 
ex  dictis  quod  videntes  divinam  substantiam  tiae,  provenire  possunt.  Quod  esset  divinam 
omnia  vident,  ut  rafiones  modo  inductae  osten-  bonitatem  et  sapienfiam  comprehendere :  quod 
dunt.  Cum  enim  intellectus  sit  quodammodo  nullus  intellectus  creatus  potest.  Hinc  est  quod 
'  m  de  Anima,  omuia*,  quaccumque  ad  perfecfionem  naturae  dicitur  Eccle.  viii'":  Tntellexi  quod  omnium  ope- 
pertinent,  omnia  etiam  pertinent  ad  perfecfionem  4s  riim  Dei  non  possit  homo  invenire  rationem. 
esse  intelligibilis:  propter  quod,  secundum  Augu-  Tertio,  quantum  ad  ea  quae  ex  sola  Dei  vo- 
Lib.  11,  cap.  sfinum,  super  Gen.  ad  litt.*,  quaecumque  facta  luntate  dependent:  sicut  praedesfinatio,  electio 
sunt  per  Dei  Verbum  ut  in  propria  natura  sub-  et  iustificatio,  et  alia  huiusmodi  quae  ad  sancfi- 
sisterent,  fiebant  etiam  in  intelligenfia  angelica  ficationem  pertinent  creaturae.  Hinc  est  quod 
ut  ab  angelis  intelligerentur.  De  perfecfione  autem  50  dicitur  I  Cor.  11":  Quae  sunt  hominis  nemo  novit 
naturalis  esse  sunt  naturae  specierum,  et  earum  nisi  spiritus  hominis,  qui  in  ipso  est.  Ita  et  quae 
proprietates   et   virtutes:   ad   naturas   enim  spe-     sunt  Dei  nemo  novit  nisi  Spiritus  Dei. 


»,  i 


2  videndam  A  solus;  videndum.  6  est  non  minoris  ambitus  A  solus;  est  minoris  ambitus  E,  minoris  ambitus  est  oN,  minoris  ambitus 
non  est  ZsN,  non  est  minoris  ambitus  DGsEfc,  non  minoris  ambitus  est  WYsCHPc.  12  requiruntur]  etiam  addunt  Pd.  14  esse  intelli- 
gibilis  est]  esse  intelligibilis  est  intelligibilis  esse  intelligibilis  BFH,  esse  intelligibilis  esse  intelligibilis  XY,  esse  intelligibilis  est  intelligibiliter 
esse  N.  i5  ultimum  om  W,  post  finem  Pc.  16  institutione  A  solus;  constitutione.  21  tota]  sua  addunt  NZ.  2  3  excedit]  excedat 
A  casu.         25  substantia  post  divina  BDEGWYPc.         3a  respondet  EGY6;  respondit.         34  dicit  sGft;  om.  Quid  est  quod  nesciant  qui] 

quid  nesciant  (nesciunt  W)  qui  aW,  quid  est  quod  ibi  nesciant  ubi  P.  43    quodammodo  NYZsGfcP ;  q*  pG,  quo  E,  quo  modo  X,  quoquo 

modo  ceteri.  48  propria  Y;  ipsa  b,  prima  ceteri.  49  etiam  in]  enim  in  BF,  enim  CpG,  igitur  ei  ut  H,  igitur  ut  c,  etiam  (intelligibilia)  d, 
in  (om  intelligentia)  Y,  eliam  et  Z, 

i5  est  hic  Nfc;  post  ostensum.  16  quantum  E;  quidem  quantum.  18  fecit]  facit  DP  et  forte  A.  22    lob  xi  dicitur  A  solus; 

Dominus  (de  Deo  fr)  lo.  xi  dicitur  EG6,  dicitur  lob  xi  ceteri.  2  5  Profundiorj  et  profundior  oDWci/.  unde  cognosces]  non  cognitio  oEG, 
unde  cognitio  sGi.         3i  rationes  EGb;  factionem  Z,  rationem  ceteri.        42  et  EGXb;  et  etiam.        48  alia  A  solus;  om. 


SUxMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LIX. 


i65 


Commentaria  Ferrariensis 


Q' 


l 


|UiA  ostensum  est  quod  videntium  Deum  unus  alio 
perfectius  videt,  posset  aliquis  quaerere  utrum  sit 
tanta  inaequalitas  quod  nulla  rerum  multitudo  sit  quam 
omnes  videant;  an  magis  sint  quaedam  quae  ab  omnibus 
in  essentia  divina  videantur.  Ideo  ad  hanc  quaestionem  vult 

•  Cf.  Comment.   Sanctus  Thomas  respondere  *. 

cap.  praec,  iDi .         Qirca  hoc  autem  duo  facit:  primo,  ostendit  quae  sunt 

illa  quae  in  divina  essentia  ab  omnibus  videntur;  secundo, 

■  Num.  V.  removet  quoddam  dubium,  circa  medium  huius  capituli*. 

I.  Quantum  ad  primum,  ponit  hanc  conclusionem:  Qui- 
libet  divinam  substantiam  videntium  cognoscit  omnia  ge- 
nera  et  species  et  virtutes,  et  totum  ordinem  universi. 

Probatur  primo.  Appetitus  naturalis  intellectus  est  ut 
omnia  praedicta  cognoscat:  ut  demonstrat  humanum  stu- 

•  Cf.  text.etvar.   dium  erga  *  singula  horum.  Ergo  etc.  —  Probatur  conse- 

quentia.  Quia  oportet  quod  appetitus  naturalis  substantiae 
intellectualis  divinam  substantiam  videntis  omnino  quiescat: 
cum  quiescat  appetitus  naturalis  cuiuslibet  rei  cum  ad  ul- 
timum  finem  pervenerit. 

Secundo.  Intellectus  per  lumen  gloriae  elevatur  ad  vi- 
dendum  Dei  substantiam,  quae  est  summum  in  genere 
intelligibilium.  Ergo  multo  magis  eodem  lumine  perficitur 
ad  omnia  alia  intelligenda  quae  sunt  in  rerum  natura. 
Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia  ex  differentia  posita 
inter  intellectum  et  sensum,  III  de  Anima.  Quia  videlicet 
intellectus,  postquam  inte'llexerit  magis  intelligibile,  non 
minus  poterit  alia  intelligihilia  intelligere,  immo  magis: 
cum  non  corrumpatur  nec  impediatur  a  suo  obiecto,  sed 
solum  perficiatur.  Hoc  autem  non  convenit  sensui  respectu 
sensibilis:  eo  quod  ab  excellentibus  sensibilibus  corrum- 
patur  vel  debilitetur. 

Adverte  quod  non  oportet  quidem,  si  aliquo  lumine 
intellectuali  manifestatur  maius  intelligibile,  quod  mani- 
festetur  eodem  etiam  minus  intelligibile,  ita  quod  videatur 
in  maiori:  sed  bene  probabile  est  quod  lumen  elevans 
intellectum  ad  divinam  essentiam  videndam,  quae  est  ex- 
cellentissimum  intelligibile,  natum  omnia  repraesentare  cla- 
rissime,  elevet  etiam  ad  videndum  rcrum  omnium  natura- 
lium  species  et  naturas,  quae  sunt  illius  divinae  substantiae 
effectus,  in  quibus  divina  bonitas  relucet. 

II.  Sed  dubium  occurrit  circa  hanc  rationem.  Nam  ex 
ipsa  non  solum  videtur  posse  concludi  quod  Beati  vi- 
deant  omnia  ad  universi  ordinem  pertinentia,  sed  quod 
absolute  omnia  videant.  Nam  ita  omnia  a  Deo  produci- 
bilia  sunt  minus  intelligibile  quam  divina  essentia,  sicut 
et  omnia  praedicta. 

Respondetur  quod  haec  ratio  inducitur  ad  excludendum 
responsionem  quae  ad  praecedentem  rationem  posset  dari. 
Posset  enim  aliquis  dicere  quod,  quamvis  naturale  desi- 
derium  naturae  intellectualis  sit  ad  cognoscendum  omnia 
praedicta,  impeditur  tamen  ab  horum  cognitione  propter 
divinae  essentiae  quae  videtur  excellentiam,  sicut  sensus 
ab  excellentibus  sensibilibus  ne  minus  sensibilia  cognoscat 
impeditur.  Sed  ista  responsio  per  hanc  rationem  excluditur, 
ut  patet  ex  ipso  rationis  processu.  Ideo  ex  ipsa  concludi 
non  potest  quod  Beati  omnia  ahsolute  in  Deo  videant : 
sed  tantum  quod  excellentia  intelligibilis  divini  non  im- 
pedit  quin  illa  Beati  videant  in  Deo  quae  naturaliter  scire 
desiderant. 

III.  Tertio.  Quae  requiruntur  ad  perfectionem  esse  na- 
turalis,  requiruntur  etiam  ad  perfectionem  esse  intelligi- 
bilis,  vel  etiam  plura.  Sed  perfectio  esse  intelligibilis  est 
cum  intellectus  ad  suum  finem  pervenerit,  scilicet  ad  vi- 
dendum  Deum:    sicut   perfectio   esse   naturalis   in  rerum 

•Vid.text.etvar.  constitutione*  consistit.  Ergo  omnia  quae  ad  perfectionem 
universi  produxit  Deus,  intellectui  vidcnti  se  manifestat.  - 
Probatur  maior.  Quia  esse  intelligibile  non  est  minoris  i 
ambitus  quam  esse  naturale,  sed  forte  maioris:  cum  in- 
tellectus  etiam  negationes  et  privationes  intelligat,  quae 
non  habent  esse  naturale. 

Advertendum  quod  ratio  consistit  in  hoc  quod,  cum 
intellectus  pervenerit  ad  suum   finem,  qui    est  videre  di- 


vinam  substantiam,  habebit  complementum  perfectionis  in 
esse  intelligibili.  Perfectio  autem  intellectus  in  esse  intel- 
ligibili  est  intelligere.  Ideo,  cum  pervenerit  ad  videndum 
Deum,  habebit  completam  cognitionem  totius  esse  intel- 
ligibilis:  alioquin  non  pervenisset  ad  ultimum  suum  finem, 
cum  adhuc  remaneret  aliquid  ah  eo  intelligendum.  Omnia 
autem  quae  pertinent  ad  perfectionem  esse  naturalis,  per- 
tinent  etiam  ad  perfectionem  esse  intelligibilis:  cum  unum- 
quodque  sit  intelligibile  inquantum  est  ens  in  actu.  Idep 
oportet  ut  videat  omnia  ad  esse  naturae  pertinentia. 

Quarto.  Quilibet  videntium  Deum  ita  perfecte  eum 
videt  quod  impletur  tota  eius  capacitas  naturalis,  immo 
exceditur.  Igitur  omnia  videt  ad  quae  se  extendit  sua  ca- 
pacitas  naturalis.  Ergo  etc.  -  Probatur  secunda  conse- 
quentia  (prima  enim  est  manifesta).  Quia  capacitas  natu- 
ralis  cuiuslibet  intellectus  e.xtendit  se  ad  omnia  praedicta 
cognoscenda. 

CoNFiRMATUR  auctoritate  Domini,  Exod,  xxxni;  et  aucto- 
ritate  Gregorii. 

IV.  Advertendum,  quod  istam  Gregorii  auctoritatem  in 
IV  Dialogorum,  scilicet,  Quid  est  quod  non  videant  qui 
videntem  omnia  vident?  videtur  Sanctus  Thomas,  ex  eo 
quod  eam  ad  confirmationem  praedictorum  inducit,  inter- 
pretari  non  de  omnibus  simpliciter,  sed  de  omnibus  ge- 
neribus,  speciebus,  virtutibus,  et  ordine  universi.  In  Prima 

vero  Parte*;  et  Verit.,  q.  vni,  a.  4**,  eam  interpretatur   *  Qu.  xn,  «.8, 

quantuni  ad  sufficientiam  medii:  quia  divina  essentia  est,   ••  Ad  8. 

quantum  in  seipsa  est,  sufficiens  medium  demonstrationis 

rerum  omnium.  —  Addit  etiam  in  Qu.  Verit.  *,  aliam  expo-  "  it>id. 

sitionem  :  scilicet  quod  potest  intelligi  de  iis  quae  pertinent 

ad  substantiam  beatitudinis.  Nam,  ut  ibidem  dicitur,  ad  1 2, 

quamvis  nulla  cognitio  creaturae  sit  de  substantia  beati- 

tudinis  tanquam  beatijicans,  aliqua  tamen  cognitio  crea- 

turae  pertinet  ad  beatitudinem  quasi  necessaria  ad  aliquem 

actum   Beati:   puta    ad    gubernationem    eorum    qui    eius 

curae  committuntur ;  vel  ad  laudandum,  sicut  sunt  crea- 

turae  ex  quibus  perfectio  universi  constat.  Sed  ista  expo- 

sitio  est  quasi  eadem  cum  ea  quae  hic  ponitur. 

V.  Quantum  ad  secundum,  removet  quoddam  dubium 

Sanctus  Thomas  quod    ex    praedictis   videtur  insurgere  *.   "  cf.  init.  Com- 
Nam  dictum  est  in  superioribus*  quod  videntes  Deum  non   •  cap.  lti. 
vident  omnia.  Hic  vero  dicitur  quod  omnia  vident.  Et  sic 
videntur  contradictoria  dici. 

Respondet  quod  nuUa  est  contradictio,  sed  utrumque 
est  verum,  si  recte  intelligatur.  Si  enim  per  omnia  intel- 
ligantur  quae  ad  universi  perfectionem  pertinent,  sic  vi- 
dentes  Deum  omnia  vident:  ut  patet  ex  rationibus  supe- 
rius  inductis.  Replicat  autem  unam  rationem,  quae  sibi 
forte  videbatur  subtilior,  scilicet  hanc:  quia,  cum  intel- 
lectus  sit  quodammodo  omnia,  quaecumque  ad  perfectio- 
nem  naturae  pertinent,  etiam  pertinent  ad  perfectionem 
esse  intelligibilis.  Unde  secundum  Augustinum,  super  Gen. 
ad  litt.,  talia  non  solum  facta  sunt  per  Dei  Verbum  ut 
in  propria  natura  subsisterent,  sed  etiam  in  intelligentia 
angeli,  ut  intelHgerentur  ab  eis.  Haec  autem  sunt  naturae 
specierum,  et  earum  proprietates  et  virtutes :  cum  ad  spe- 
cies  naturae  intentio  feratur.  Ergo  haec  cognoscere  per- 
tinet  ad  perfectionem  intellectualis  naturae.  Ergo  hoc  in 
finali  beatitudine  per  visionem  divinae  essentiae  conse- 
quitur.  Per  cognitionem  quoque  specierum  naturalium 
cognoscuntur  et  individua  sub  speciebus  existentia :  ut 
patet  ex  dictis  superius  de  cognitione  Dei  et  angelorum. 

Si  vero  per  omnia  intelligantur  omnia  quae  Deus,  suam 
essentiam  intelligendo,  cognoscit:  nullus  intellectus  creatus 
omnia  in  Dei  substantia  videt.  Non  enim  videt  omnia  quae 
Deus  facere  potest  et  nunquam  faciet.  Non  etiam  videt 
omnium  rerum  factarum  rationes,  ut  dicitur  Eccle.  vni. 
Non  denique  videt  omnia  quae  ex  sola  Dei  voluntate 
dependent:  sicut  sunt  praedestinatio,  electio,  iustificatio, 
et  huiusmodi.  —  Duo  prima  probantur,  quia  unum  non 
posset  esse  sine  comprehensione  divinae  virtutis,  quod 
superius  ostensum  est  esse  impossibile :  et  ostenditur  etiam 


i66 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LIX. 


*  Ctr.  text.  et  var. 


Vid.  nura.  x. 


auctoritate  lob  xi.  Alterum  vero  non  posset  esse  sine 
comprehensione  divinae  bonitatis  et  divinae  sapientiae: 
quia,  cum  ratio  rerum  factarum  sit  ut  bonitas  Dei  diffun- 
datur  in  rebus,  aliquis  rerum  omnium  rationes  cognosceret 
si  cognosceret  omnia  bona  quae  in  rebus  creatis  secundum 
ordinem  divinae  sapientiae  provenire  possunt;  quod  esset 
divinam  bonitatem  et  etiam  *  sapientiam  comprehendere. 
-  Tertium  vero  probatur  auctoritate  Apostoli,  I   Cor.  ii. 

VI.  Circa  praedicta  duo  occurrunt  dubia.  Primum  est 
quia  Sanctus  Thomas  Prima,  q.  xii,  a.  8,  ad  ult.,  inquit 
quod  cognoscere  singularia  non  est  de  perfectione  intel- 
lectus  creati,  et  quod  ad  hoc  naturale  desiderium  ratio- 
nalis  creaturae  non  fertur,  relinquens  quod  illa  non  vi- 
dentur  in  Deo.  -  Hic  autem  videtur  oppositum  dici:  nam 
inquit  quod  per  cognitionein  naturalium  specierum  co- 
gnoscuntur  individua  sub  huiusmodi  speciebus  existentia 
ab  intellectu  vidente  Deum. 

Secundum  dubium  *  est,  quia  hic  dicitur  quod  omnes 
rerum  factarum  rationes  non  potest  intellectus  creatus 
cognoscere.  -  In  loco  vero  praeallegato  dicitur  quod 
naturale  desideriurn  rationalis  creaturae  est  ad  sciendum 
omnia  illa  quae  ad  perfectionem  intellectus  pertinent:  et 
haec  sunt  species  et  genera  rerum,  et  rationes  earum, 
quae  in  Deo  videbit  quilibet  divinam  essentiam  videns. 

VII.  Ad  primum  horum  respondetur  quod  singularia 
dupliciter  considerari  possunt.  Uno  modo,  quantum  ad 
ipsorum  naturam  individuatam,  secundum  quam  sub  specie 
continentur;  et  quantum  ad  ea  quae  sibi  conveniunt  se- 
cundum  naturalem  ordinem  universi.  Et  sic  vult  hic  San- 
ctus  Thomas  quod  a  vidente  Deum  videantur  per  cogni- 
tionem  naturalium  specierum.  Et  hoc  quidem  probabile 
est.  Quia  sicut  substantiae  separatae,  ut  superius  est  osten- 
sum,  videndo  cognitione  naturali  speciem,  vident  omnia 
illius  individua  actu  existentia,  eo  quod  species  intelligi- 
bilis  naturae  specificae  sit  etiam  eorum  similitudo :  ita, 
cum  cognitio  Beati  non  sit  inferior  cognitione  naturali 
substantiae  separatae,  conveniens  est  quod  videntes  per 
divinam  essentiam,  quae  est  omnium  similitudo,  aliquam 
naturam  et  speciem,  videant  per  illam  omnia  individua 
illius  naturae. 

Alio  modo  considerari  possunt  quantum  ad  ea  quae 
ipsis  ex  divina  ordinatione  proveniunt;  aut  etiam  quae  ad 
ipsius  creaturae  voluntatem  pertinent.  Et  sic  intelligit  in 
Prima  Parte.  Unde  copulative  dixit  quod  cognoscere  alia 
singularia,  et  cogitata  et  facta  eorum,  non  est  de  perfe- 
ctione  intellectus  creati.  Sic  enim  verum  est  quod  videntes 
Deum  non  vident  omnes  homines  videndo  omnia  quae 
illis  in  dies  ex  divina  ordinatione  succedunt,  et  eorum 
omnes  cogitatus.  Et  similiter  non  vident  omnia  ad  quae 
alia  singularia  ex  divina  institutione  ordinantur,  sed  de  iis 
tantum  vident  quantum  perfectio  beatitudinis  requirit:  ut 
dicitur  de  Verit.,  ubi  supra  *  ;  et  Quarto,  d.  xlv,  q.  iii,  a.  1 . 
Hoc  autem  exigit  perfectio  beatitudinis,  ut  videant  quae 
ad  ipsos  pertinent,  sicut  sunt  vota  et  orationes  et  devo- 
tiones  hominum  qui  eis  afftciuntur,  et  eorum  implorant 
auxilium*,  et  alia  huiusmodi.  Ex  sic  aliqua  singularia,  quan- 
tum  ad  ea  quae  ad  eorum  propriam  voluntatem  et  divinam 
ordinationem  pertinent,  cognoscunt,  non  autem  omnia: 
licet  omnia  illa  cognoscant  inquantum  sunt  huius  naturae 
singularia,  et  quantum  ad  ea  quae  sibi  secundum  ordinem 
naturae  conveniunt.  Unde  etiam  Gregorii  opinio  in  XII  lib. 
Moral.  *,  quam  approbat  Sanctus  Thomas  in  loco  praeal- 
legato  *  magis  quam  opinionem  Augustini  in  libro  de  Cura 
iV5en(.,d.xL^^  ^^^  mortuis  agenda  *,  sic  est  intelligenda.  Cum  enim  inquit 
quod  qui  intus  Dei  claritatem  vident,  nullo  modo  cre- 
dendum  est  quod  sit  foris  aliquid  quod  ignorant,  intel- 
ligendum  est  de  iis  quae  ad  ordinem  naturae  pertinent: 
non  autem  de  omnibus  absolute  quae  singularibus  quo- 
modocumque  conveniunt. 

VIII.  Sed  remanet  dubium,  utrum  omnia  singularia,  tam 
praesentia  quam  futura,  videant  Beati  in  divina  essentia : 
an  tantum  quae  praesentia  sunt.  Si  enim  ponatur  quod 
videant  singularia  etiam  futura,  videtur  hoc  esse  contra 
mentem  Sancti  Thomae.  Primo,  quia  hic  dicitur  quod 
cognoscunt  individua   sub   speciebus    existentia.   Constat 


•  Qu.  viii,  a.  4, 
ad  12. 


*  IV   Sent. 
cit. 


loc. 


*  Cap.    XXI ;   al. 
xiii;  in  lob  cap. 

XIV, 


».  I,  arg.  1  et 
eont.  I. 
*  Cap.  XIII. 


autem  quod  futura  sub  speciebus  non  existuiit.  -  Se- 
cundo,  quia  Prima  Parte,  q.  xii,  a.  8,  ad  ult.,  tenet  quod 
non  cognoscunt  ea  quae  nondum  sunt.  —  Tertio,  quia 
Prima,  q.  lxxxix;  a.  8,  tenet  quod  vident  omnia  praesentia 
quae  hic  aguntur,  sicut  angeli. 

Si  vero  ponatur  quod  cognoscant  tantum  singularia 
praesentia:  cum  per  successionem  fiant  praesentia,  sequitur 
quod  in  visione  beata  successio  erit  et  mutatio;  quod  est 
contra  Augustinum,  ultimo  de  Trinitate  *. 

IX.  Potest  ad  hoc  dici  quod  utraque  pars  sustentari 
potest.  Possumus  enim,  primo,  tenere  quod  Beati  vident 
tantum  praesentia  quae  hic  aguntur,  iuxta  ea  quae  dicuntur 
Prima,  q.  lxxxix. 

Et  cum  instatur  quod  tunc  esset  successio  et  mutatio :  - 
dicitur  primo,  quod  dupliciter  potest  intelligi  successio 
in  visione  beata:  uno  modo,  extrinsece;  alio  modo,  in- 
trinsece.  Si  accipiatur  intrinsece,  non  sequitur  quod  sit  ibi 
successio:  quia  est  unus  tantum  actus  visionis  beatificae 
semper  manens,  qui  neque  intenditur  neque  remittitur, 
quamvis  aliqua  singularia  prius  non  videantur  et  postmo- 
dum  videantur.  Sicut,  si  ponatur  angelus  per  speciem  ho- 
tninis  considerare  naturam  humanam  et  eius  singularia, 
eadem  visione  durante  et  nullo  modo  in  se  variata,  potest 
videre  homines  aliquos  quos  prius  non  videbat:  quia,  an- 
tequam  essent,  non  participabant  actu  specie  humana,  ut 
simul  cum  ipsa  videri  possent ;  postquam  autem  sunt  pro- 
ducti,  actu  humana  participant  natura.  -  Si  vero  accipiatur 
extrinsece,  non  est  inconveniens  esse  successionem  in  vi- 
sione  huiusmodi  inquantum  ad  singularia  terminatur:  idest, 
quod  illa  singularia  successive  terminent  talem  visionem. 
-  Et  si  arguatur,  quia  non  possunt  plura  cognosci  in  causa 
nisi  perfectius  causa  cognoscatur:  -  dicitur  quod  hoc  ve- 
rum  est  de  iis  quae  per  se  cognoscuntur  in  causa,  non 
autem  de  iis  quae  cognoscuntur  in  causa  inquantum  par- 
ticipant  actu  rem  per  se  cognitam :  quia  tunc  suf&cit  ut 
quod  prius  eo  non  participabat,  nunc  actu  participet.  Sic 
autem  estde  singularilsus:  nam  illa  terminant  illamvisionem, 
non  per  se,  sed  inquantum  specie  participant ;  et  prius  non 
sunt  actu,  postmodum  vero  sunt. 

Dicitur  secundo,  quod  illud  evenit  absque  mutatione 
ipsius  visionis  in  se :  sed  per  mutationem  tantum  ipsorum 
singularium. 

2.  Possumus,  secundo,  tenere  quod  Beati,  eo  modo  quo 
singularia  cognoscunt  in  Deo,  non  solum  praesentia,  sed 
et  praeterita  et  futura  simul  vident,  absque  scilicet  illa  ex- 
trinseca  successione :  eo  quod  et  visio  illa  aeternitate  men- 
suretur  aliquo  modo;  et  videantur  species  rerum  per  di- 
vinam  essentiam,  quae  est  et  specierum  et  singularium 
omnium  similitudo. 

Non  obstat  autem,  primo,  quod  hic  dicitur.  Quia  intelli- 
gitur  de  singularibus  existentibus  sub  speciebus  pro  qua- 
cumque  temporis  differentia. 

Non  obstat,  secundo,  quod  dicitur  quaestione  xn  Pri- 
mae  Partis.  Quia  illud  intelligitur  de  speciebus  quae  nun- 
quam  erunt,  sed  tamen  a  Deo  produci  possunt. 

Non  obstat,  tertio,  quod  adducitur  ex  quaestione  lxxxix 
Primae  Partis.  Quia,  licet  ibi  dicatur  quod  cognoscunt 
omnia  praesentia  quae  hic  aguntur,  de  quo  in  illo  loco 
quaerebatur,  non  tamen  dicit  quod  sola  praesentia  videant. 

3.  Licet  autem  prima  responsio  fortassis  sustentari  pos- 
sit  (quod  non  assero),  iuxta  ea  quae  libro  I,  cap.  xv, 
dicta  sunt,  videtur  tamen  mihi  quod  secunda  sit  magis 
amplectenda  in  doctrina  Sancti  Thomae.  Nam  Qu.  Verit., 
q.  vni,  a.  1 2,  ad  2,  de  angelis  beatis  loquens,  ait  quod 
quantum  ad  visionem  qua  vident  res  in  Verbo,  indiffe- 
renter  se  habent  ad  cognoscendum  praesentia  et  futura. 
Capitulis  etiam  sequentibus  immediate  tenet  quod  eorum 
quae  videntur  in  divina  essentia,  unum  non  videtur  prius 
et  aliud  posterius,  sed  omnia  simul  et  unico  actu  videntur. 

X.  Ad  secundum  dubium*  respondetur  quod  rationes 
rerum  hoc  loco  dicuntur  intelligibilia  quae  de  rebus  co- 
gnosci  possunt,  omnia  scilicet  quae  intellectus  potest  intel- 
ligere  rebus  inesse.  Huiusmodi  autem  sunt  in  duplici  diffe- 
rentia.  Quaedam  enim  sunt  quae  naturam  rei  et  quidditatem 
necessario  concomitantur :  ut  sunt  naturales  virtutes  et  pro- 


Cap.  XVI. 


Num.  VI. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LIX,  LX. 


167 


prietates  rei.  Et  tales  ex  perfecta  cognitione  quidditatis  co- 
gnosci  possunt.  Et  de  his  intelligit  Sanctus  Tliomas  Prima 
Parte :  unde  etiam  hic  dixit  quod  Beati  omnium  specierum 
naturas  et  virtutes  et  propria  accidentia  cognoscunt.  — 
Quaedam  vero  sunt  quae  rebus  secundum  quod  divinae 
providentiae  substant,  conveniunt.  Et  tales  non  cogno- 
scuntur,  cognita  natura  et  quidditate  rei.  Et  de  his  loquitur 
Sanctus  Thomas  hic,  cum  dicit  Beatos  non  cognoscere 
omnes  rationes  rerum  factarum.  Istae  enim  rationes  sunt 
habitudines  rebus  factis  convenientes  in  ordine  ad  finem 
qui  est  bonitas  divina.  Unde,  loquens  Sanctus  Thomas  de 
his  rationibus,  inquit  quod  ratio  rei  factae  sumitur  ex 
fine  quem  agens  intendit:  istud  enim  verum  est  de  ratione 
conveniente  rei  ut  facta  est  et  ad  aliquem  finem  ordinata. 
Cognoscere  igitur  omnes  habitudines  et  ordinationes  pos- 
sibiles  convenire  rebus  creatis  ut  divinae  providentiae  sub- 
sunt,  esset  cognoscere  omnes  gradus  divinae  bonitatis  qui- 
bus  diffundi  potest.  Quod  esset  divinam  bonitatem  com- 
prehendere.  Quod  cum  impossibile  sit,  impossibile  est  ut 
rerum  creatarum  cognoscantur  omnes  huiusmodi  rationes, 
quae  ipsis  ex  divina  providentia  et  sapientia  possunt  con- 
venire. 

XI.  Postremo,  circa  ea  quae  in  hoc  capitulo  dicta  sunt, 
advertendum  est  quod  hoc  loco  indifferenter  locutus  est 
Sanctus  Thomas  de  omnibus  Beatis,  quia  ea  quae  omnibus 
conveniunt  determinavit.  Hoc  enim  commune  est  omnibus 


Beatis,  quod  vident  omnia  ad  perfectionem  naturae  uni- 
versi  pertinentia,  non  autem  vident  omnia  quae  Deus,  suam 
essentiam  videndo,  cognoscit.  -  In  aliis  autem  locis,  scilicet 
Verit.,  loco  praeallegato  *;  et  q.  xx,  a.  4;  et  Tertio,  d.  xrv  **; 
et  IV  Sent.,  d.  xlix*,  ubi  supra,  differentiam  quandam  po- 
nit  inter  animam  Christi  et  alios  Beatos.  Vult  enim  quod 
anima  Christi  scit  omnia  quae  cognoscit  Deus  scientia  vi- 
sionis,  quae  scilicet  pro  aliqua  temporis  differentia  habent 
esse,  sive  ad  esse  naturae  pertineant,  sive  ad  esse  gratiae 
et  ordinem  divinae  providentiae  et  praedestinationis.  Unde 
etiam  scit  omnia  singularia,  et  omnes  singulares  actus  om- 
nium,  et  cordis  abscondita.  Alii  autem  de  praedictis  plura 
aut  pauciora  cognoscunt,  secundum  quod  divinam  essen- 
tiam  perfectius  aut  imperfectius  vident. 

Addit  autem  unum  in  IV  Sent.  *,  scilicet:  Nihil  pro- 
hibet  dicere  quod  post  diem  iudicii  omnes  Beati  scient 
omnia  praedicta  quae  Deus  scit  scientia  visionis:  non  qui- 
dem  videndo  divinam  essentiam,  quia  tunc  omnes  essent 
aequaliter  beati ;  sed  quaedam  quidem  in  divina  essentia, 
alia  vero  per  revelationem  ab  anima  Christi  omnia  huius- 
modi  vidente,  et  ab  aliis  superioribus  Beatis.  Quod  quideni 
non  per  novas  illuminationes,  sed  per  continuationem  illu- 
minationis  fiet:  sicut  si  imaginemur  solem  quiescentem 
illuminare  aerem.  Unde  Apoc.  xxi  *  dicitur  quod  claritas 
Dei  illuminabit  civitatem  Beatorum,  et  lucerna  eius  est 
Agnus. 


Qu.  VIII,  a.  4 

*  Art.  2,  qu*  2. 

Qu.  II,  a.  5. 


Loc.  uU.cit.,ad 


Vers.  23. 


— ^{3!3IS%»v~- 


CAPITULUM  SEXAGESIMUM 


A    53  V    a  23. 


QUOD  VIDENTES  DEUM  OMNIA  SIMUL  VIDENT  IN  IPSO. 


l 


cap.  praec.  *g^;^^u.M  autem  ostensum  sit*  quod  intellectus 
creatus,  divinam  substantiam  videns, 
in  ipsa  Dei  substantia  omnes  species 
rerum  intelligat;  quaecumque  autem 
una  specie  videntur,  oportet  simul  et  una  vi- 
sione  videri,  cum  visio  principio  visionis  respon- 
deat:  necesse  est  ut  intellectus  qui  divinam  sub- 
stantiam  videt,  non  successive,  sed  simul  omnia 
contempletur. 

Item.  Summa  et  perfecta  felicitas  intellectualis 
cap.  L.  naturae  in  Dei  visione  consistit,  ut  supra  *  osten- 

sum  est.  Felicitas  autem  non  est  secundum  ha- 
bitum,  sed  secundum  actum:  cum  sit  ultima 
perfectio  et  ultimus  finis.  Ea  igitur  quae  videntur 
per  visionem  divinae  substantiae,  qua  beati  sumus, 
omnia  secundum  actum  videntur.  Non  ergo  unum 
prius  et  aliud  posterius. 

Adhuc.   Unaquaeque   res,   cum   pervenerit  ad 
suum  ultimum  finem,  quiescit :  cum  omnis  motus 


sit  ad  acquirendum  finem.  Ultimus  autem  finis 
intellectus  est  visio  divinae  substantiae,  ut  supra  * 
ostensum  est.  Intellectus  igitur  divinam  substan- 
tiam  videns  non  movetur  de  uno  intelligibili  in 
aliud.  Omnia  igitur  quae  per  hanc  visionem 
cognoscit,  simul  actu  considerat. 

Amplius.  In  divina  substantia  intellectus  omnes 
rerum  species  cognoscit,  ut  ex  dictis  *  patet.  Quo- 
rundam  autem  generum  sunt  species  infinitafi: 
'  sicut  numerorum,  figurarum  et  proportionum. 
Intellectus  igitur  in  divina  substantia  videt  infi- 
nita.  Non  autem  omnia  ea  videre  posset  nisi 
simul  videret:  quia  infinita  non  est  transire*. 
Oportet  igitur  quod  omnia  quae  intellectus  in 
divina  substantia  videt,  simul  videat. 

Hinc  est  quod  dicit  Augustinus,  in  XV  de  Trin.* : 
Non  eru7it  tunc  volubiles  nostrae  cogitationes, 
ab  aliis  in  alia  eitntes  et  redeuntes:  sed  omnem 
sciaitiam  nostram  iino  simul  conspectu  videbimus. 


Loc.  ult.  ciu 


7  ut  A  soliis;  quod,         l3   divinne  casu  bis  A.         18  peri'enerit  EGb;  venerit. 

8  dictisj  praedictis  EGPc.         10  figurarum  E;  et  figurarum.         16  dicit  hic  A  solus;  post  Trin. 

Comment^aa^ia  Ferrariensis 


Cap.  praec 


•  I  Posler.,  XXII, 

2;  s.  Th.  I.  33. 


Cap.  XVI. 


•  Cf.  Comment.    rj-iERTiA  conclusio  est  * :  Intellectus  qui  divinam  substan- 
cap.  Lvii,  init.       J^    ^^-^^  videt,  non  successive,  sed  simul  omnia  contem- 

platur. 

I.  Probatur  primo.  Visio  principio  visionis  respondet. 

Ergo  quae  una  specie  videntur,  oportet  una  visione  videri. 

Sed  intellectus  videns  divinam  substantiam  omnes  rerum 

species  in  ipsa  intelligit.  Ergo  etc. 


2.  Circa  istam  propositionem,  Quaecumque  una  specie 
videntur,  oportet  una  visione  videri,  dubitatur.  Quia  una 
specie  potest  unus  intellectus  diversa  diversis  temporibus 
de  repraesentatis  per  illam  speciem  considerare:  et  sic  illa 
non  simul,  sed  successive  cognoscere.  Unde  non  solum 
hoc  experimur  in  nobis,  sed  etiam  de  substantiis  separatis 
I  dictum  est  superius  *  quod  singularia   unius  speciei  non 


*  Lib.  It,  cap.  c, 
Comment.n.x,3. 


i68 


SUMMA.  GONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  GAP.  LX,  LXI. 


•  Fol. 
«497)- 


cognoscunt   nisi  quando    sunt  in  actu.    Successive  autem 
sunt  in  actu.   Ideo  illa  successive  cognoscunt.  Et  tamen 
omnia  per   unara   speciem  cognoscunt,  quae  est  naturae 
,  specificae  similitudo.  Ergo  etc. 

Respondetur  quod  illa  propositio  non  intelligitur  de 
quacumque  specie,  sed  de  ea  quae  semper  actu  et  distincte 
omnia  sua  obiecta  repraesentat,  quemadmodum  divina  es- 
sentia  repraesentat  intellectui  Beati  omnia  genera  et  species 
rerum.  Species  autem  intellectus  nostri  non  repraesentat 
semper  distincte  et  in  actu  omnia  quae  per  ipsam  sunt 
cognoscibilia.  Et  similiter  species  intellectus  separati  non 
semper  in  actu  repraesentat  omnia  singularia  unius  spe- 
ciei.  Ideo  instantiae  adductae  non  sunt  contra  propositum. 

II.  Secundo.  Ea  omnia  quae  videntur  per  visionem  di- 
vinae  substantiae,  qua  beati  sumus,  secundum  actum  vi- 
dentur :  quia  felicitas  consistit  in  actu,  non  in  habitu.  Ergo 
non  unum  prius  altero  videtur.  Ergo  etc. 

Tertio.  Ultimus  finis  intellectus  est  visio  divinae  sub- 
stantiae.  Ergo,  cum  videt  divinara  substantiara,  non  raove- 
tur  de  uno  intelligibili  in  aliud.  Ergo  etc.  -  Probatur  priraa 
consequentia.  Quia  unaquaeque  res,  cum  venerit  ad  suum 
ultimura  finem,  quiescit. 

Quarto.  Intellectus  in  divina  substantia  omnes  rerum  spe- 
cies  cognoscit.  Ergo  videt  infinita.  Ergo  omnia  simul  videt. 
-  Probatur  prima  consequentia.  Quia  quorundam  generum, 
ut  nuraeri,  figurae,  et  proportionis,  sunt  species  infinitae.  - 
Secunda  vero  probatur.  Quia  nisi  simul  omnia  illa  videret, 
non  videret  omnia:  cum  infinita  non  sit  pertransire. 

III.  Contra  hanc  propositionem,  Intellectus   in  divina 
26  (Ven.  substantia  videt  injinita,  Scotus,  in  III  Sent.,  d.  xrv,  q.  11  *, 

tenens  quod  anima  Christi  non  videat  omnia  siraul  in 
Verbo,  sed  successive  quodcuraque  voluerit  intelligat, 
arguit    dupliciter. 

Primo  :  quia  impossibile  est  potentiam  finitam  perfecta 
attentione  videre  simul  infinita:  cum  attentio  ad  plura 
obiecta  simul  sit  minus  perfecta. 

Secundo :  quia  perfectio  illius  animae  excederet  in  in- 
finitum  alias  animas. 

Tertio,  arguit  A.As.m  *.  Deus  non  potest  facere  infnita 
simul  esse  in  actu.  Ergo  nec  possunt  simul  intelligi  ab 
intellectu  creato :  quia  non  potest  intellectus  creatus  plura 
cognoscere  in   Verbo  quam  Deus  possit  facere. 

IV.  Ad  primum  horum,  negatur  assumptura,  quando 
illa  infinita  unica  specie,  illa  distincte  repraesentante,  co- 


'  Apud  Capreo- 
lum,  Ill^en/.,  d. 
xitr,  q.  II,  a,  2, 
p.  217. 


gnoscuntur.  •  Attentio  enim  ad  plura  cognita  non  dirainuit 
perfectionera  cognitionis  ipsorura  nisi  quando  per  plures 
species  cognoscuntur.  In  proposito  autem  illa  infinita  non 
videntur  ab  anima  Christi  per  plures  species,  sed  per  unam, 
quae  est  divina  essentia. 

2.  Ad  secundura  dicitur  quod  non  est  inconveniens 
aniraam  Christi  excedere  perfectione  infinita  secundura 
quid,  alias  aniraas:  cuiusmodi  est  perfectio  cognitionis 
infinitorura.  Ista  enim  non  est  perfectio  infinita  simpli- 
citer,  cum  non  cognoscat  illa  efiicacia  infinita,  et  alia 
infinita  remaneant  cognoscenda  praeter  illa  quae  cognoscit: 
sed  est  infinita  tantum  materialiter  et  e.xtrinsece,  et  infi- 
nitate  secundum  quid;  sicut  et  ipsa  visa  sunt  secundura 
quid  tantum  infinita. 

Si  autem  arguatur,  ut  arguit  Adam*:  Ille  actus  aequi- 
polleret  infinitis  actibus  specifice  distinctis.  Ergo  esset  sim- 
pliciter  infinitus:  -  dicitur  quod  consequentia  est  falsa. 
Quamvis  enim  ille  actus  aequipolleret  infinitis  actibus 
specifice  distinctis,  distinctione  raagis  raateriali  quam  for- 
mali,  non  tamen  esset  simpliciter  infinitus.  Quia  sicut  in- 
finitae  species  nuraerorura  non  sunt  quoddam  simpliciter 
infinitum  secundum  perfectionem,  cura  sint  ad  genus 
nuraeri  deterrainatae;  ita  nec  cognitiones  illae  essent  infi- 
nitae  secundum  perfectionem  simpliciter,  quia  essent  de- 
terminatae  ad  nuraeri  cognitionem,  ultra  quam  multae 
aliae  cognitiones  reHnquuntur. 

Si  ulterius  arguatur,  quia  Beatus  tanto  plura  videt  in 
Deo  quantum  ipsum  perfectius  cognoscit;  et  sic  videtur, 
si  infinita  videt  in  Deo,  quod  Deum  infinite  cognoscat ; 
et  consequenter  quod  infinite  alios  Beatos  excedat:  -  di- 
citur,  iuxta  praedicta,  quod  sicut  ea  quae  videt  in  Deo, 
sunt  infinita  tantum  secundum  quid,  ita  videt  divinam 
essentiam  infinite  secundum  quid.  Et  sic  etiam  excedit 
alios  Beatos  infinite  secundum  quid:  sicut  infiniti  dies 
excedunt  dies  finitos  infinite  secundum  quid,  non  autem 
sirapliciter;  quia  non  sunt  sirapliciter  infiniti,  sed  tantura 
secundura  quid,  cura  sint  ad  naturara  teraporis  et  dierum 
deterrainati. 

3.  Ad  tertium,  negatur  consequentia.  Et  ad  probatio- 
nem,  negatur  assumptura.  Actualis  enira  existentia  repu- 
gnat  infinitis:  non  autem  actualis  cognitio  per  unum 
quod  infinita  simul  distincte  repraesentat. 

CoNFiRMATUR  conclusio  auctoritate  Augustini,  XV  de 
Trinitate. 


'  Apud  Capreo- 
lum,  ibid. 


-'vjS^lyfHV^ 


CAPITULUM  SEXAGESIMUM  PRIMUM 

A  53  V   a  46. 

QUOD  PER  VISIONEM  DEI  ALIQUIS  FIT  PARTICEPS  VITAE  AETERNAE. 


X  hoc  autem  apparet  quod  per  visio- 
nem  praedictam  intellectus  creatus  vi- 
tae  aeternae  fit  particeps. 

In   hoc  enim  aeternitas   a  tempore 
differt,  quod  tempus  in  quadam  successione  habet 
•Boet, vdecon-  esse,  actemitatis  vero  esse  est  totum  simul*.  lam 

»0/.,  Prosa  VI.  j.  1    •  1-  •    • 

•  cap.  praec.  autem  osteusum  est  *  quod  m  praedicta  visione 
non  est  aliqua  successio,  sed  omnia  quae  per 
illam  videntur,  simul  et  uno  intuitu  videntur. 
Illa  ergo  visio  in  quadam  aeternitatis  participa- 
tione   perficitur.    Est   autem   illa  visio  quaedam 

'i\Eih.,ix,T,  vita:  actio  enim  intellectus   est  vita  quaedam*. 

».  Th.  1.  11.  ^ 


Fit  ergo  per  illam  visionem  intellectus  creatus 
vitae  aeternae  particeps. 

Item.  Per  obiecta  actus  specificantur.  Obiectum 
autem  visionis  praedictae  est  divina  substantia 
secundum  seipsam,  non  secundum  aliquam  eius 
similitudinem  creatam,  ut  supra  *  ostensum  est. 
Esse  autem  divinae  substanfiae  in  aeternitate 
est,  vel  magis  est  ipsa  aeternitas.  Ergo  et  visio 
praedicta  in  participatione  aeternitafis  est. 

Adhuc.  Si  aliqua  actio  sit  in  tempore,  hoc 
erit  vel  propter  principium  actionis,  quod  est  in 
tempore,  sicut  actiones   rerum   naturalium  sunt 


Cap.  L. 


b  4  visionU  hic  A  solus;  post  praedictae. 
in  tempore  hom  om  pG. 


8    et  A  solus;  om. 


10    tempore]  sicut  actiones  rerum  naturalium  addunt  Gb;  hoc  erit 


*    Lib.    If.   cap.    SUpra 

t-V,  LXXIX.  ^ 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXI.  169 

temporales:  vel  'propter  operationis  terminum,  dicitur,  et  ex  praemissis  *  potest  esse  manifestum: 
sicut  substantiarum  spiritualium,  quae  sunt  supra  quia  est  ultima  in  ordine  intellectuum,  et  tamen 
tempus,  quas  exercent  in  res  tempori  subditas.  eius  substantia  est  elevata  supra  materiam  cor- 
Visio  autem  praedicta  non  est  in  tempore  ex  poralem,  non  dependens  ab  ipsa.  Sed  actio  eius 
parte  eius  quod  videtur:  cum  hoc  sit  substantia  5  secundum  quam  coniungitur  inferioribus,  quae 
aeterna.  Neque  ex  parte  eius  quo  videtur:  quod  sunt  in  tempore,  est  temporalis.  Ergo  actio  eius 
etiam  est  substantia  aeterna.  Neque  etiam  ex  secundum  quam  coniungitur  superioribus,  quae 
parte  videntis,  quod  est  intellectus,  cuius  esse  sunt  supra  tempus,  aeternitatem  participat.  Talis 
non  subiacet  tempori :  cum  sit  incorruptibile,  ut     autem  est  maxime  visio  qua  substantiam  divinam 

o  videt.  Ergo  per  huiusmodi  visionem  fit  in  par- 
ticipatione  aeternitatis :    et,    eadem   ratione,  qui- 


*  probatum  est.  Est  igitur  visio  illa  secun 
dum  aeternitatis  participationem,  utpote  omnino 
transcendens  tempus. 

Amplius.  Anima  intellectiva  est  creata  in  con- 
sect.2,8(Freib.  finio  aeteniitatis  et  temporis,  ut  in  libro  de  Caiisis* 

m  Breisg.  1882) ;  -^  r  ' 


im 

s.  Th.  I."  2,  9 


6  Neque  A  solus  -  Neque  etiam;  sed  WY,  DN,  CZ,  b  omittunt  suum  quique  homoteleuta. 


3  in  resj  vires  EGb. 
NYZ;  incorruptibilis. 

5  inferioribus]  superioribus  aDW.         8  participat]  participant  oYZsG.         10  fit  hic  b;  /osf  aeternitatis,         14  verum  Deum  unum]  verum 
Deum  DW,  solum  Deum  verum  NZPc,  verum  Deum  vivum  b,  Deum  vivum  etc,  Y. 


■   Lib. 

LXVIU. 


11,   cap. 


cumque  alius  intellectus  creatus  Deum  videt. 

Hinc  est  quod  Dominus  dicit,  /o.  xvii^:  Haec  est 
vita  aelerna,  iit  cognoscant  te,  periim  Deiim  unnm. 


9  incorruptibile 


Oommentaria  Ferrariensis 


OSTQUAM  posuit  Sanctus  Thomas  uniuscuiusque  ad  bea- 
titudinem  concurrentis   particulares  conditiones,  nunc 

Et  ponit  tres   conclu- 


•  Cf.  Comraem.   conditiones  senerales  manifestat 

cap.  u,  init.  .  ^ 

-  "'  siones    . 


Cf. 

LXIII, 


cap.  Lxii, 


Art.  5. 
*  Qu.  11, 


1.  Quarum  prima  est:  Per  visionem  divinae  essentiae 
intellectus  creatus  Jit  vitae  aeternae  particeps. 

Probatur  primo.  Visio  praedicta  in  quadam  aetemitatis 
participatione  consistit.  Et  est  vita  quaedam.  Ergo  etc. 

ProbatUF  antecedens.  Quoad  primam  quidem  partem,  sic. 
In  praedicta  visione  non  est  aliqua  successio.  Ergo  etc. 
Probatur  consequentia:  quia  aeternitas  in  hoc  a  tempore 
diiTert,  quod  tempus  in  quadam  successione  habet  esse, 
aeternitatis  vero  esse  est  totum  simul.  —  Quoad  secundam 
vero,  quia  actio  intellectus  est  quaedam  vita :  (supple)  se- 
cundum  quod  vita  sumitur  pro  operatione  seipsum  mo- 
ventis  ad  operationem. 

2.  Sed  videtur  ista  ratio  deficere.  Quia  supponit  nullam 
esse  aliam  durationem  quam  tempus  et  aetemitatem  :  et 
ideo,  quia  visio  beata  non  mensuratur  tempore,  concludit 
quod  in  quadam  aeternitatis  participatione  perficitur.  Hoc 
autem  suppositum  est  falsum  :  quia  datur  alia  mensura 
durationis  media,  scilicet  aevum;  ut  patet  Prima  Parte, 
q.  X*;  et  I  Sent.,  d.  xix**;  et  in  multis  aliis  locis.  Ergo  etc. 

Respondetur  quod  ratio  optime  propositum  concludit. 
Quia  intentio  Sancti  Thomae  est  in  illa  ratione  ostendere 
quod  illa  operatio  est  extra  tempus  omnino,  et  ideo  alia 
raensura  mensuratur,  quae  aut  est  aetemitas,  aut  partici- 
patio  aeternitatis.  Et  ideo  non  oportebat  distinguere  inter 
aevum  et  aeternitatem,  sed  utrumque  aeternitatis  nomine 
complexus  est. 

II.  Secundo.  Esse  divinae  substantiae  in  aeteraitate  con- 
sistit :  vel  magis  est  ipsa  aeternitas.  Ergo  visio  eius  in  par- 
ticipatione  aeternitatis  consistit.  -  Probatur  consequentia. 
Quia  per  obiecta  specificantur  actus. 

Adverte  quod  ex  eo  quod  per  obiecta  specificantur 
actus,  vult  habere  Sanctus  Thomas  quod  actus  de  perfe- 
ctione  obiecti  participet :  sicut  unumquodque  particeps  est 
perfectionis  formae  a  qua  specificatur.  Ideo,  si  specificatur 
visio  ab  aeternitate,  oportet  ut  aeternitate  aliquo  modo 
participet. 

2.  Sed  videtur  quod  ista  ratio  non  concludat.  Quia  per 
eam  etiam  concluderetur  per  intellectionem  viae  aliquem 
fieri  participem  vitae  aeternae.  Is  enim  qui  definitionem 
aeternitatis  considerat,  habet  intellectionem  cuius  obiectum 
est  aeternitas.  Ergo,  si,  quia  obiectum  divinae  visionis  est 
in  aeternitate  vel  est  ipsa  aeternitas,  videns  divinam  essen- 
tiam  est  particeps  vitae  aeternae,  sequitur  quod  et  iste 
erit  particeps  vitae  aeternae. 

Respondetur  quod  non  est  eadem  ratio  de  considerante 
rationem   aeternitatis   in  hac  vita;  et  de  vidente  divinam 

SUMMA    CONTRA    GeNTILKS    D.    ThOMAK    ToM.    II. 


essentiam.  Quia  dupliciter  potest  aliquid  dici  aeternitate 
participare.  Uno  modo,  extrinsece  tantum.  Et  sic  ille  qui 
aeternitatem  considerat,  aliquo  modo  aeternitate  participat 
extrinsece:  inquantum  sua  operatione  aetemitatem  aliquo 
modo  attingit,  licet  imperfecto  modo.  Sed  de  hac  parti- 
cipatione  non  loquitur  Sanctus  Thomas.  -  Alio  modo, 
intrinsece,  tanquam  videlicet  ad  ordinem  aeternorum  per- 
tinens.  Et  sic  videntes  divinam  essentiam  aeternitatis  sunt 
participes,  non  autem  is  qui  in  via  aeternitatis  rationem 
considerat :  quia  ille  tantum  hoc  modo,  aetemitatem  co- 
gnoscendo,  participat  aetemitate,  qui  ipsam  aeternitatis  en- 
titatem  perfecte  ut  in  se  est  intuetur.  Hoc  enim  non  potest 
esse  nisi  ad  ordinem  divinae  naturae  intellectus  sit  eleva- 
tus.  Nam  dictum  est  supra  *  quod  oportet  perfecte  cogno- 
scentem  aHquid  unius  ordinis  ad  illum  ordinem  pertinere, 
aut  ad  ordinem  superiorem.  Et  similiter,  cum  operatio  spe- 
cificetur  ex  obiecto,  sic  specificatur  ut  ad  ordinem  obiecti 
sui  pertineat,  quando  illud  obiectum  per  se  immediate  et 
perfecte  attingit.  Quando  autem  illud  obiectum  imperfecte 
tantum  et  in  alio  intuetur,  non  specificatur  ut  ad  eius  or- 
dinem  pertineat:  sed  tantum  extrinseca  quadam  et  imper- 
fecta  specificatione.  Est  enim  magis  quaedam  dispositio 
ad  speciem  illius  cognitionis  quam  sit  aliquid  completum 
in  specie.  , 

III.  Tertio.  Visio  haec  non  est  in  tempore  ex  parte 
eius  quod  videtur,  neque  ex  parte  eius  quo  videtur:  cum 
utrumque  sit  substantia  divina,  quae  est  aeterna.  Neque 
etiam  ex  parte  videntis:  cum  esse  intellectus  non  subia- 
ceat  tempori,  eo  quod  sit  incorruptibilis.  Ergo  etc.  -  Pro- 
batur  consequentia.  Quia  si  aliqua  actio  sit  in  tempore, 
hoc  est  propter  aliquod  illorum  trium. 

Quarto.  Actio  animae  intellectivae  secundum  quam 
coniungitur  inferioribus,  quae  sunt  in  tempore,  est  tem- 
poralis.  Ergo  eius  actio  secundum  quam  coniungitur  su- 
perioribus,  quae  sunt  supra  tempus,  aeternitatem  participat. 
Talis  autem  maxime  est  divina  visio.  Ergo  etc.  —  Probatur 
prima  consequentia.  Quia  anima  intellectiva  est  creata  in 
confinio  aeternitatis  et  temporis,  ut  dicitur  in  libro  de  Cau- 
sis,  utpote  existens  ultima  in  ordine  intellectuum,  et  ele- 
vata  tamen  supra  materiam  corporalem. 

CoNFiRMATUR  auctoritate  loan.  xvii. 

IV.  Circa  ea  quae  dicta  sunt,  occurrit  dubium.  Rationes 
enim  supra  dictae  non  videntur  concludere,  saltem  pro 
maiori  parte,  nisi  quod  visio  divina  mensuratur  aliqua  men- 
sura  supra  tempus.  Ad  hoc  autem  videtur  sufficere  quod 
aevo  mensuretur:  nam  aevum  est  supra  tempus,  et  est 
quaedam  aeternitas participata,  ut  saepe  numero  ait  Sanctus 
Thomas  * ;  cum  sit  mensura  esse  secundum  se  intransmu- 
tabilis.  Remanet  ergo  dubium  an  videntes  divinam  essen- 
tiam  dicantur  vitae  aeternae   participes  quia  eorum  visio 

23 


*  Comnient.  cap. 
Lii,   num.  V,  VI. 


■  Cf.  loca  citata 
supra;et  ISent., 
q.  II,  a.  2. 


lyo 


SUMxVIA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXI. 


'  Al.  Quolib.  X, 
i.  4. 


mensuretur  aevo:  vel  potius  quia  mensuretur  aliqua  alia 
mensura,  quae  sit  aeternitas  et  sit  supra  aevum. 

V.  Ad  huius  evidentiam,  considerandum  est  quod,  cum 
aeternitas,  aevum  et  tempus  distinguantur  ex  parte  men- 

•Art.cit.  suratorum,  ut  patet  Prima,  q.  x  *,  in  hoc  quod  aeternitas 

mensurat  esse  divinum,  aevum  mensurat  creaturas  immu- 
tabiles  et  incorruptibiles,  tempus  vero  motum  et  res  cor- 
ruptibiles;  ad  cognoscendum  qua  mensura  aliqua  operatio 
mensuretur,  videndum  est  ad  quem  ordinera  istorum  men- 
surabilium  pertineat.  Quia  si  ad  ordinem  divini  esse  spe- 
ctet,  mensurabitur  aeternitate ;  si  ad  ordinem  creaturarum 
immutabilium,  aevo  mensurabitur;  si  autem  ad  ordinem 
mutabilium,  mensurabitur  tempore. 

2.  Considerandum  secundo,  quod  operatio  beatifica,  in- 
quantum  beatifica  est,  ad  ordinem  rerum  mutabilium  et 
corruptibiHum  pertinere  non  potest :  quia  ipsa  tota  simul 
est,  et  ex  se  deficere  non  potest,  sed  habet  esse  indeficiens. 
Sancti  enim,  ut  dicitur  IV  Sent.,  d.  xlix,  q.  i,  a.  2,  qu*  3,  ad 
ult.,  ex  hoc  quod  Deo  adhaerebunt,  stabilitatem  ex  divino 
munere  consequentur,  ut  scilicet  transmutari  non  possint. 

Non  potest  etiam  ad  ordinem  creaturarum  immutabiUum 
pertinere,  propter  duo.  Primo,  quia  ad  illum  ordinem  per- 
tinent  solum  creaturae  subsistentes,  et  quae  virtute  natu- 
raH  creaturae  fieri  possunt:  quae  enim  naturalem  virtutem 
creaturae  excedunt,  intra  naturalem  ordinem  creaturae  non 
continentur.  Operatio  autem  beatifica  neque  est  subsistens 
creatura;  neque  virtute  aliqua  creaturae  produci  potest,  ut 
sit  alicui  creaturae  naturalis,  cum  per  divinam  virtutem, 
divinamque  essentiam,  per  modum  formae  intelligibilis, 
eliciatur.  -  Secundo,  quia  alia  est  immutabilitas  operationis 
beatificae,  et  alia  immutabilitas  substantiae  incorruptibilis. 
Nam  talis  substantia,  licet  sit  immutabilis  secundum  esse 
substantiale,  et  non  habeat  secundum  tale  esse  successio- 
nem  neque  prius  aut  posterius,  admittit  tamen  secum  mu- 
tabilitatem  et  prius  et  posterius  secundum  successionem 
affectionum  et  intellectionum,  ita  quod  vere  dicitur  ipsam 
esse  mutabilem  secundum  operationes.  Operatio  autem 
beatifica  non  solum  est  immutabilis  et  tota  simul  quan- 
tum  ad  suum  esse :  sed  nec  etiam  patitur  secum  aliquam 
mutationem  et  successionem,  secundum  quam  ipsa  mu- 
tari  dicatur. 

Relinquitur  ergo  quod  talis  operatio  ad  ordinem  divinae 
operationis  et  divini  esse  pertineat,  veluti  quaedam  divinae 
beatitudinis  simihtudo  participata.  Sicut  enim  divina  ope- 
ratio  in  se  immutabihs  est,  nullamque  secum  admittit  mu- 
tationem  qua  ipsa  mutetur,  omnemque  virtutem  excedit 
creaturae,  ita  et  operatio  beatifica. 

3.  Ex  his  responsio  ad  dubium  clarissime  patet.  Dicitur 
enim  quod  operatio  beatifica  mensuratur  aeternitate,  ut 
tenet  Sanctus  Thomas,  IV  Sent.,  loco  allegato ;  et  Prima, 
q.  X,  a.  3,  et  a.  5,  ad  1 ;  et  Quolib.  X,  q.  11,  a.  1  *:  non 
autem  tempore  aut  instanti  temporis,  aut  aevo,  propter 
adductas  rationes. 

VI.  Sed  attendendum  est  quod  operationem  beatificam 
aeternitate  mensurari,  dupliciter  intelligi  potest.  Uno  modo, 
quod  ipsa  aeternitas  secundum  se  sit  mensura  talis  visionis. 
Alio  modo,  quod  ahqua  aUa  mensura,  superior  aevo  sed 
Dei  aeternitate  inferior,  sit  eius  mensura,  quae  nullum 
aliud  nomen  habet  nisi  quod  vocatur  aeternitas  partici- 
pata.  Utrumque  quidem  sustineri  posset  de  mente  Sancti 
Thomae:  quia  utrumque  ex  eius  verbis  potest  haberi. 

Veruntamen  videtur  mihi  quod  magis  sit  tenendum,  de 
mente  ipsius,  ipsam  aeternitatem  quae  divinum  esse  men- 
surat,  visionis  beatae  mensuram  esse.  Moveor  ad  hoc  quia 

•  Loc.  cit.,  corp.   in  IV  Sent.  *,  postquam  ostendit  quod  neque  tempore  men- 

suratur  neque  aevo,  concludit  quod  propria  eius  mensura 
est  ipsa  aeteniitas.  -  Et  etiam  quia,  ubicumque  de  mensura 
durationis  mentionem  facit,  nunquam  nisi  tres  mensuras 
ponit,  scilicet  aeternitatem,  aevum  et  tempvis.  -  Et  ulterius 
quia  visio  beata,  ut  sic,  ad  ordinem  divinum  pertinet,  ut 

*  Num.  V,  2.        ostendimus  *.  Videmus  autem  omnia  quae  sunt  unius  or- 

dinis,  una  mensura  mensurari :  omnia  enim  generabilia  et 
corruptibilia  mensurantur  tempore ;  et  omnia  creata  incor- 
ruptibilia  mensurantur  aevo.  Unde  dicere  oportet  quod 
omnia  quae  divini  ordinis  sunt,  aeternitate   mensurentur.  I 


Advertendum  est  tamen  quod,  sicut  ad  ordinem  divi- 
num  aliquid  pertinet  essentialiter  et  primo,  sicut  Deus; 
aliquid  vero  secundario  et  per  quandam  participationem, 
ut  visio  beatifica,  inquantum  variationi  non  subest  et  est 
supra  omnem  naturae  facuhatem :  ita  et  ahquid  mensu- 
ratur  aeternitate  per  se  et  adaequate,  ut  Deus ;  aliquid 
vero  tanquam  mensura  excedente  et  ab  ipso  participata, 
sicut  ipsa  visio  beata,  ut  sic.  Cum  enim  visio  haec  non 
pertineat  ad  ordinem  divinum  tanquam  divinam  perfectio- 
nem  adaequans,  sed  tanquam  aHquid  de  divina  perfectione, 
quae  Deo  naturalis  est,  participans;  non  est  inconveniens 
si,  inquantum  ad  ordinem  divinum  pertinet,  non  habeat 
mensuram  adaequatam,  sed  tantum  excedentem.  Unde  San- 
ctus  Thomas,  loco  praeallegato  in  IV  Sent.,  ad  3,  ait  quod 
aeternitas  non  est  communicabilis  homini  ita  quod  sit  eius 
mensura  adaequata,  aut  alicuius  quod  in  ipso  est.  Potest 
tamen  homini  communicari  secundum  aliquam  participa- 
tionem,  ita  quod  sit  particeps  aeternitatis  qua  divina  ope- 
ratio  mensuratur.  -  Quod  autem  dixit,  quoniam  aeter- 
nitas  est  propria  mensura  eius  * :  per  propriam  mensuram 
non  intellexit  mensuram  adaequatam,  sed  mensuram  sui 
ordinis,  et  qua  sola  mensuratur. 

2.  Si  quis  autem  aliam  partem  tenere  vellet,  posset 
dicere  quod,  sicut  Beatus  fit  particeps  illius  visionis  qua 
Deus  seipsum  videt  ita  quod  habet  aliquam  operationem 
in  se  quae  est  quaedam  similitudo  participata  ilHus  divinae 
visionis,  ita  fit  particeps  aeternitatis  inquantum  sua  ope- 
ratio  mensuratur  adaequate  aliqua  mensura  sibi  inexistente 
quae  est  quaedam  participata  simiHtudo  verae  aeternitatis. 
Et  quod  Sanctus  Thomas  iHam  nomine  aeternitatis  com- 
prehendit.  Et  quod  non  oportet  omnia  quae  sunt  unius 
ordinis,  unam  habere  mensuram,  nisi  eodem  modo  ad 
eundem  ordinem  pertineant.  Modo,  ut  dictum  cst,  Deus 
et  visio  beata  non  eodem  modo  ad  divinum  ordinem 
pertinent. 

VII.  Sed  contra  praedicta  arguit  Scotus,  IV  Sent.,  d.  xi.tx, 
q.  VI  *.  Primo.  Si  sic  esset,  sequeretur  actum  inquantum 
informatum,  esse  immutabiliorem  substantia  ipsius  actus: 
cum,  per  te,  actus  inquantum  informatus  mensuretur  ae- 
ternitate,  secundum  autem  suam  substantiam,  mensuretur 
aevo.  Sed  hoc  est  impossibile :  quia  impossibile  est  id  quod 
convenit  alicui  per  accidens,  esse  immutabilius  eo  cui  inest. 
Ergo  etc. 

Secundo.  Aeternum,  sicut  est  totum  simul,  ita  caret  po- 
tentia  non  essendi.  Sed  hoc  nulli  creato  convenit.  Ergo  etc. 

Tertio.  Operatio  beatifica  non  est  eminentioris  perma- 
nentiae  quam  substantia  intellectualis.  Ergo  non  mensu- 
ratur  aeternitate,  sed  aevo.  -  Probatur  antecedens.  Quia 
est  eius  accidens,  et  consequenter  minus  nobilis. 

Quarto.  Sicut  visio  Dei  dicitur  aeterna  in  Scriptura 
Sacra,  ita  et  poena  damnatorum.  Sed  poena  damnatorum 
non  est  aeterna  aliqua  aeternitate  ab  aevo  distincta.  Ergo  etc. 

VIII.  Ad  primum  horum  dicitur  primo,  quod  non  ponit 
Sanctus  Thomas,  ut  opinatur  Scotus,  visionem  divinam 
secundum  suam  substantiam  mensurari  aevo,  secundum 
vero  suam  formam  mensurari  aeternitate,  quasi  substantia 
eius  et  sua  forma  intrinseca  sint  duo  distincta:  sed  quod, 
cum  ipsa  visio  aeternitate  mensuretur,  hoc  non  convenit 
sibi  inquantum  absolute  est  inteHcctio  ab  inteHectu  creato 
eHcita,  sed  inquantum  est  talis  inteUectio  quae  est  divinae 
essentiae  visio ;  sicut  dicimus  aHquid  convenire  homini  in- 
quantum  rationaHs  est,  quod  non  convenit  sibi  inquantum 
est  animal,  licet  animal  et  rationale  sint  una  res  in  homine. 

Dicitur  secundo,  quod  illa  formatio  quae  convenit  iUi 
visioni,  non  se  habet  ad  intellectionem  absolute  sumptam 
tanquam  aliquid  omnino  extraneum  ab  ipsa  secundum  rem : 
sed  tanquam  differentia  ad  genus,  quae  cum  illo  quidem 
est  idem  secundum  rem,  secundum  autem  formalem  ra- 
tionem  accidit  generi,  sicut  se  habet  rationale  ad  animal. 
Et  quod  isto  modo  accidentaHter  se  habet  ad  aliud,  non 
inconvenit  maiorem  immutabilitatem  haberc  ex  propria 
ratione  quam  habeat  illud  cui  secundum  rationem  intel- 
ligitur  advenire  *.  Et  sic  dicimus  quod  illi  intellectioni  qua 
videtur  divina  substantia,  convenit  maior  immutabilitas  ra- 
tione  differentiae  quam  ratione  generis :  idest,  inquantum 


Ibid., 


corp. 


Fol.  148  r> 


•Cf.  supra,  n.vii, 
Primo,    fiii. ; 
Tertio. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXI,  LXII. 


171 


talis  visio,  quam  inquantum  intellectio  absolute.  Unde  ratio 
non  est  contra  mentem  Sancti  Thomae. 

2.  Ad  secundum  dicitur  quod  aeternum  simpliciter  caret 
omnimoda  potentia  non  essendi,  tam  videlicet  logica  quam 
naturali,  et  tam  ab  intrinseco  quam  ab  extrinseco.  Aeternum 
autem  secundum  participationem,  sufficit  quod  careat  po- 
tentia  non  essendi  naturali,  quia  videlicet  per  nuliam  vir- 
tutem  naturae  possit  deficere ;  et  quod  careat  omni  mu- 
tabilitate  a  principio  intrinseco.  Sic  autem  ^-isio  huiusmodi 
est  aeterna  et  caret  potentia  ad  non  esse.  Sicut  enim  nuUa 
virtute  naturae  potest  sufficienter  produci,  ita  nulla  virtute 


naturae  potest  deficere;  neque  in  ipsa,  aut  in  eius  susce- 
ptivo,  est  potentia  ad  eius  privationem,  inquantum  visio 
beatifica  est. 

3.  Ad  tertium  *  dicitur,  secundum  doctrinam  Sancti  Tho-  '  Supra,  Quarto. 
mae  Prima,  q.  x,  a.  3,  ad  2,  quod  non  eodem  modo  est  Tertio,  vid.  su- 
visio  divina   aeterna,    et   poena  damnatorum.  Licet  enim  S„^,"'*'^"  ''"'■ 
poena  damnatorum,  secundum  quod  caret  fine,  possit  ali- 
quo  modo  dici  aeterna ;  non  est  tamen  vere  aeterna,  cum 
sit  cum  quadam  transmutatione,  quae  aeternitati  repugnat ; 
dicitur  enim  lob  xxiv  *,  quod  ad  nimium  calorem  trans-  '  vers.  19. 
ibunt  ab  aquis  nivium. 


— vj£j"^K;sv^ 


CAPITULUM  SEXAGESIMUM  SECUNDUM 

A    53 v    b  21. 

OUOD  VIDENTES  DEUM  IN  PERPETUUM  EUM  VIDEBUNT. 


•  Cap.   XII,    13 1 
s.  Th.  1.  20. 


'  Cap.  praec 


*  Cap.  Lijt. 


*  Cap.  XLViii. 


•  Cap.  L. 


X  hoc  autem  apparet  quod  illi  qui  ul- 
timam  felicitatem  consequuntur  ex  vi- 
sione  divina,  nunquam  ab  illa  decident. 
Omne  enim  qiiod  qiiandoque  est  et 
qiiandoque  non  est,  tempore  mensiiratur :  ut  patet 
in  IV  Thysicorum  *.  Visio  autem  praedicta,  quae 
inteliectuales  creaturas  beatas  facit,  non  est  in 
tempore,  sed  in  aeternitate  *.  Impossibile  est  ergo 
quod  ex  quo  illius  particeps  aliquis  fit,  ipsam 
amittat.  ■ 

Adhuc.  Creatura  intellectualis  non  pervenit  ad 
ultimum  finem  nisi  quando  eius  naturale  desi- 
derium  quietatur.  Sicut  autem  naturaliter  desi- 
derat  felicitatem,  ita  naturaliter  desiderat  felicitatis 
perpetuitatem :  cum  enim  in  sua  substantia  sit  ■ 
perpetua,  illud  quod  propter  se  desiderat  et  non 
propter  aliud,  desiderat  ut  semper  habendum, 
Non  igitur  esset  felicitas  ultimus  finis  nisi  per- 
petuo  permaneret. 

Amplius.  Omne  illud  quod  cum  amore  pos- : 
sidetur,  si  sciatur  quod  quandoque  amittatur, 
tristitiam  infert.  Visio  autem  praedicta,  quae 
beatos  facit,  cum  sit  maxime  delectabilis  et 
maxime  desiderata,  maxime  a  possidentibus  eam 
amatur.  Impossibiie  ergo  esset  eos  non  tristari ; 
si  scirent  se  quandoque  eam  amissuros.  Si  autem 
non  esset  perpetua,  hoc  scirent :  iam  enim  osten- 
sum  est*  quod,  videndo  divinam  substantiam, 
etiam  alia  cognoscunt  quae  naturaliter  sunt;  unde 
multo  magis  cognoscunt  qualis  illa  visio  sit,  utrum 
perpetua  vel  quandoque  desitura.  Non  ergo  talis 
visio  adesset  eis  sine  tristitia.  Et  ita  non  esset 
vera  felicitas,  quae  ab  omni  malo  immunem 
reddere  debet,  ut  supra  *  ostensum  est. 

Item.  Quod  movetur  naturaliter  ad  aliquid 
sicut  ad  finem  sui  motus,  non  removetur  ab  eo 
nisi  per  violentiam,  sicut  grave  cum  proiicitur 
sursum.  Constat  autem  ex  praedictis*  quod  omnis 
substantia  intellectualis  naturali   desiderio  tendit 


ad  illam  visionem.  Non  ergo  ab  illa  deficiet  nisi 
per  violentiam.  Nihil  autem  tollitur  per  violen- 
tiam  alicuius  nisi  virtus  auferentis  sit  maior  vir- 
tute  causantis.  Visionis  autem  divinae  causa  est 
Deus,  ut  supra  *  probatum  est.  Ergo,  cum  nuUa  '  cap.  lhl 
virtus  divinam  virtutem  excedat,  impossibile  est 
quod  illa  visio  per  violentiam  tollatur.  In  perpe- 
tuum  ergo  durabit. 

Adhuc.  Si  aliquis  videre  desinat  quod  prius 
videbat,  aut  hoc  erit  quia  deficit  ei  facultas  vi- 
dendi,  sicut  cum  aliquis  moritur  vei  caecatur, 
vel  aliqualiter  aliter  impeditur;  aut  erit  quia  non 
vult  amplius  videre,  sicut  cum  quis  avertit  visum 
a  re  quam  prius  videbat;  vel  quia  obiectum 
subtrahitur.  Et  hoc  communiter  verum  est,  sive 
de  visione  sensus,  sive  de  intellectuali  visione 
loquamur.  Substantiae  autem  intellectuali  videnti 
Deum  non  potest  deesse  facultas  Deum  videndi: 
neque  per  hoc  quod  esse  desinat,  cum  sit  per- 
.  petua,  ut  supra  *  ostensum  est;  neque  per  de-  •  ub.  11,  cap.  lv. 
fectum  luminis  quo  Deum  videt,  cum  lumen 
illud  incorruptibiliter  recipiatur,  secundum  con- 
ditionem  et  recipientis  et  dantis.  Neque  potest 
deesse  ei  voluntas  tali  visione  fruendi,  ex  quo 
percipit  in  illa  visione  esse  suam  ultimam  feli- 
citatem:  sicut  non  potest  velle  non  esse  felix. 
Nec  etiam  videre  desinet  per  subtractionem 
obiecti:  quia  obiectum  illud,  quod  est  Deus, 
semper  eodem  modo  se  habet ;  nec  elongatur  a 
)  nobis  nisi  inquantum  nos  elongamur  ab  ipso. 
Impossibile  est  igitur  quod  visio  illa  Dei,  quae 
beatos  facit,  unquam  deficiat. 

Praeterea.  Impossibile  est  quod  aliquis  a  bono 
quo  fruitur  velit  discedere  nisi  propter  aliquod 
;  malum  quod  in  fruitione  illius  boni  aestimat, 
saitem  propter  hoc  quod  aestimatur  impeditivum 
maioris  boni:  sicut  enim  nihil  desiderat  appetitus 
nisi  sub  ratione  boni,  ita  nihil  fugit  nisi  sub  ra- 
tione  mali.  Sed   in   fruitione   illius  visionis  non 


7  beatas  hic  A  solus;  post  tacit.  12  naturale  bic  \VY;  post  dcsiderium.  16  quod  DEGbPc;  om.  24  maxinie  hic  A  solus;  om 

EG,  post  eara  ceteri.         2  5  Impossibile  hic  b;  om  pEG,  post  ergo  ceteri. 

0  prius  EGfc;  primo.  10  deficit  EGXii;  deficiet.  i3  quis]  aliquis  CEGZPc,  om  D.  14  prius]  visus  aWV,  primum  X.         17  vi- 

denti]  videndi  NZ.  18  Deum  videndi  EX;  om  NZ  cf.  var.  praeced.,  videndi  G,  videndi  Deum  ceteri.  24  ei  hic  Z;  om  G,  ante  potest  Y, 
ante  deesse  ceteri.         27  etiam  DEGXftPc;  oiii  C,  enim  ceteri,  35  aestimatj  aestimatur  P.         36  saltem]  vel  saltem  Zb.  aestimatur] 

aestimat  EG.         impeditivum  A  solus;  irapedimentum. 


172 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXII. 


potest  esse  aliquod  malum:  cum  sit  optimum  mutatione  de  novo  esse  desistit.  Intellectus  autem 
ad  quod  creatura  intellectualis  pervenire  potest.  creatus  videt  Deum  per  hoc  quod  ei  quodam- 
Neque  etiam  potest  esse  quod  ab  eo  qui  illa  modo  unitur,  ut  ex  dictis  *  patet.  Si  ergo  visio  •  cap.  u. 
fruitur  visione,  aestimetur  in  ea  esse  aliquod  illa  desinat,  unione  huiusmodi  desinente,  oportet 
malum,  vel  aliquid  eo  melius:  cum  visio  illius  s  quod  hoc  fiat  per  mutationem  divinae  substantiae, 
Summae  Veritatis  omnem  falsam  aestimationem  vel  intellectus  ipsam  videntis.  Quorum  utrumque 
excludat.  Impossibile  est  igitur  quod  substantia  est  impossibile:  nam  divina  substantia  immuta- 
intellectualis  quae  Deum  videt,  unquam  illa  vi-  bilis  est,  ut  in  primo  libro  *  ostensum  est;  sub-  ■  cap.  xm. 
sione  carere  velit.  stantia  etiam  intellectualis  elevatur  supra  omnem 

Item.  Fastidium  alicuius  quo  prius  aliquis  de- 10  mutationem  cum  Dei  substantiam  videt.  Impos- 
lectabiliter   fruebatur,    accidit  propter  hoc  quod     sibile  est  igitur  quod  aliquis  decidat  ab  illa  feli- 
res  illa  aliquam  immutationem  facit   in  re,  cor-     citate  qua  Dei  substantiam  videt. 
rumpendo    vel   debilitando    virtutem   ipsius.    Et         Item.  Quanto  aliquid  est  Deo  propinquius,  qui 
propter  hoc  vires  sensibiles,  quibus  accidit  fati-     est  omnino  immobilis,  tanto  est  minus  mutabile, 
gatio   in   suis    actionibus  propter   immutationem .;  et   magis   perseverans:  unde   quaedam   corpora, 
corporalium  organorum  a  sensibilibus;  a  quibus     propter  hoc  qiiod  longe  disiani  a  Deo,  non  pos- 
etiam,  si  fuerint  excellentia,  corrumpuntur ;  fasti-     sunt  in  perpetuum  durare,  sicut  dicitur  in  II  de 
diunt   post  aliquod  tempus  frui   eo   quod  prius     Generaiione*.  Sed  nulla  creatura  potest  Deo  vi-  •cap.x,7:Con- 
delectabiliter  sentiebant.    Et    propter  hoc    etiam     cinius  appropinquare  quam   quae  eius   substan-  s."Th"°.  10*^5: 
in   intelligendo    fastidium    patimur   post  longam  20  tiam  videt.  Creatura  igitur  intellectualis  quae  Dei  p.Tuoi"'"'    ' 
vel   vehementem   meditationem,   quia   fatigantur     substantiam  videt,  summam  immutabilitatem  con- 

sequetur.  Non  igitur  possibile  est  quod  unquam 

ab  illa  visione  deficiat. 

Hinc  est  quod   in   Psalm.  *  dicitur:   Beati  qtii  •  ps.  Lxxxm,  5. 


potentiae  utentes  corporalibus  organis,  sine  quibus 
consideratio  intellectus  nunc  compleri  non  potest. 
Divina    autem    substantia    non    corrumpit,    sed 


maxime  perficit  intellectum.  Neque  ad   eius  vi-  ^s  habitani  in  domo  iua,  Doniine:  in  saeciila  saecii- 


sionem  concurrit  aliquis  actus  qui  per  organa 
corporalia  exerceatur.  Impossibile  est  igitur  quod 
illius  visionis  aliquem  fastidiat  qui  prius  ea  de- 
lectabiliter  fruebatur. 


loriim  laiidabiint  ie.  Et  alibi  * :  Non  commove- 
bitur  in  aeiernum  qui  habiiat  in  lerusaiem.  Et 
Isaiae  xxxiii-°'^' :  Oculi  tui  videbunt  lerusalem,  civi- 
taiem  opulentam,  tabernaculimi  quod  neqnaquam 


Amplius.  Nihil  quod  cum  admiratione  conside-  ;<,  transferri  poierii,  nec  auferentur  clavi  eius  in  sem- 
ratur,  potest  esse  fastidiosum:  quia  quandiu  sub  piternum,  et  omnes  funiculi  eius  non  rumpentur: 
admiratione  est,  adhuc  desiderium  movet.  Divina  quia  solummodo  ibi  magnijicus  Dominus  Deus 
autem  substantia  a  quolibet  intellectu  creato  sem-  nosier.  Et  Apoc.  iii " :  Qui  vicerit.  faciam  illum 
per  cum  admiratione  videtur :  cum  nullus  intel-  columnam  in  templo  Dei  mei,  et  Joras  non  egre- 
lectus  creatus  eam  comprehendat.  Impossibile  est  n  dietur  amplius. 
igitur  quod  substantia  intellectualis  illam  visionem         Per  haec  autem  excluditur  error  Platonicorum, 


fasddiat.  Et  ita  non  potest  esse  quod  per  propriam 
voluntatem  ab  illa  visione  desistat. 

Adhuc.  Si  aliqua  duo   fuerunt  prius  unita  et 


postmodum  separantur,  oportet  quod  hoc  acci-  4°  vitae,  iterum  miseriis  huius  vitae  involvi.  -  Et 
dat  per  mutationem  alicuius  eorum:  relatio  enim,  etiam  error  Origenis,  qui  dixit  animas  et  angelos, 
sicut  non  incipit  esse  de  novo  absque  muta-  post  beatitudinem,  iterum  posse  ad  miseriam 
tione  alterius  relatorum,  ita  nec  absque  alterius     devenire*. 


3    iila]  ea  NZ,    om  EGb.  17    fastidiunt]  fastidiuntur  EZ.  22    sine  quibus  consideratio]    sive  consideratio  Gb,    sine  desiderio  E. 

23  nunc  A  soliis;  nostri.  28   illius  visionis  aliquem  EGfr;  illa  visio  aliquem  Pd,  illam  visionem  aliquis  ceteri.  32  movet  EG;  est  Y, 

manet  ceteri.         40  separantur  EGXZJi;  separentur.         43  alterius  hic  CDYt;  post  mutatione;  relatorum  .  . .  mutatione  om  EGN. 

7  immutabilis  hic  EG6:  post  est.  11  igitur  DsCGfr;  ergo  NZ,  autera  Y,  om  ceteri.  17  dicitur  om  BFHpC,  a«fe  Sed  W,  patet  YsC. 
21  immutabilitatem  consequetur  A  solus;  immobilitatem  consequitur.  28  civitatem]  caelestem  D,  habitationem  WiiP.  34  egredietur]  egre- 
ditur  s.         36  haec  A  solus;  hoc.         37  separntas  post  animas  BDPc.         3g  incipere  om  NZ.         40  huius  post  vitae  aDPc. 

Commentaria   Ferrariensis 


Ps.   CXXIV,   l. 


qui  dicebant  separatas  animas,  postquam  felici- 
tatem  ultimam  adeptae  fuissent,  iterum  ad  cor- 
pora  incipere  velle  redire ;  et,  finita  felicitate  illius 


*  II  Periarchon, 
cap.  m. 


•  Cf.  Comment. 
cap.  praec,  init. 


SECUNDA  conclusio  est*:  Illi  qui  ultimam  felicitatem 
consequuntur  e.v  visione  divina,  nunquam  ab  illa  de- 
cident. 

I.  Probatur  primo.  Praedicta  visio  non  est  in  tempore, 
sed  in  aeternitate.  Ergo  amitti  non  potest.  -  Probatur  con- 
sequentia.  Quia  quod  quandoque  est,  quandoque  non  est 
(scilicet  per  potentiam  intrinsecam),  mensuratur  tempore, 
ut  dicitur  IV  Physicorum. 

Secundo.  Si  non  perpetuo  felicitas  permaneret,  non 
quietaretur  naturale  desiderium  in  ea.  Ergo  non  esset  ul- 
timus ,  finis.  -  Probatur  prima  consequentia.  Quia  sicut 
natura  intellectualis  naturaliter  desiderat  felicitatem,  ita 
naturaliter  desiderat  felicitatis  perpetuitatem :  eo  quod  ipsa 


sit  perpetua,  et  consequenter  quod  propter  se  desiderat 
et  non  propter  aliud,  desiderat  ut  semper  habendum.  - 
Secunda  quoque  consequentia  probatur.  Quia  non  per- 
venit  huiusmodi  natura  ad  ultimum  finem  nisi  quando 
eius  naturale  desiderium  quietatur. 

Ad  evidentiam  huius  rationis,  considerandum  quod  aliter 
loquendum  est  de  iis  quae  propter  aliud  quaeruntur:  et 
aliter  de  iis  quae  quaeruntur  propter  se.  Id  enim  quod 
quaeritur  proptcr  aliud,  non  habet  ut  quaeratur  tanquam 
semper  habendum :  quia,  adveniente  eo  propter  quod 
quaerebatur,  cum  non  quaeratur  nisi  ad  aliud  acquiren- 
dum,  non  amplius  desideratur;  sicut  medicina,  quae  pro- 
pter  sanitatem  quaeritur,  habita  sanitate    non  desideratur 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXII. 


173 


Num.  III. 


ulterius.  -  Sed  id  quod  propter  se  dumtaxat,  et  nuUo  modo 
propter  aliud  quaeritur,  habet  ut  quaeratur  tanquam  semper 
habendum,  quandiu  manet  appetens.  Quia  habet  ex  se  suf- 
ficientem  bonitatem  propter  quam  appetatur :  et  ideo,  cum 
non  appetatur  nisi  quia  bonum  secundum  se,  cum  semper 
sit  bonum,  appetitur  ut  semper  habendum ;  sicut,  quia 
sanitas  est  secundum  se  quoddam  bonum  naturae  et  quae- 
ritur  propter  se,  naturaliter  desideratur  ut  semper  habenda. 
Optime  ergo  probavit  Sanctus  Thomas  naturam  intelle- 
ctualem  naturaliter  desiderare  felicitatis  perpetuitatem,  eo 
quod  ipsa,  existens  perpetua,  id  quod  propter  se  desiderat 
et  non  propter  aliud,  quo  modo  fehcitatem  desiderat, 
appetit  ut  semper  habendum. 

II.  Tertio.  Nisi  sic  esset,  talis  visio  non  adesset  sine 
tristitia,  et  ita  non  esset  vera  felicitas.  -  Probatur  sequela. 
Visio  haec  a  possidentibus  eam  maxime  amatur:  cum  sit 
maxime  delectabilis  et  maxime  desiderata.  Ergo,  si  sciatur 
quandoque  amittenda,  non  est  sine  tristitia:  quia  quod 
cum  amore  possidetur,  si  sciatur  quod  quandoque  amit- 
tatur,  tristitiam  infert.  Sed,  si  non  sit  perpetua,  Beati  hoc 
sciunt:  quia  si,  videndo  essentiam  divinam,  cognoscunt 
quae  sunt  in  natura,  multo  magis  cognoscunt  an  illa  visio 
sit  perpetua  necne.  Ergo  etc. 

Quarto.  Omnis  substantia  intellectualis  naturali  desi- 
derio  tendit  ad  illam  visionem.  Ergo  ab  illa  non  deficiet 
nisi  per  violentiam.  Ergo  in  perpetuum  durabit.  -  Pro- 
batur  prima  consequentia.  Quia  quod  movetur  naturaliter 
ad  aliquid  sicut  ad  finem  sui  motus,  non  removetur  ab 
eo  nisi  per  violentiam :  ut  patet  in  gravi.  -  Secunda  vero 
probatur.  Quia,  cum  nihil  tollatur  per  violentiam  alicuius 
nisi  virtus  auferentis  sit  maior  virtute  causantis;  nulla 
autem  virtus  sit  quae  excedat  virtutem  divinam,  quae  est 
causa  huius  visionis:  impossibile  est  quod  per  violentiam 
tollatur. 

Adverte  quod  ista  ratio  supponit  hanc  visionem  non 
cessaturam  propter  voluntariam  subtractionem  divinae 
actionis,  sed  divinam  essentiam  continue  ad  ipsam  in 
Beatis  operari,  ut  patet  in  sequenti  ratione. 

III.  Qiiinto.  Non  potest  substantia  intellectualis  videns 
Deum  desinere  videre  ipsum,  quia  possit  sibi  deesse  fa- 
cultas  videndi,  aut  per  hoc  quod  ipsa  esse  desinat,  aut 
propter  defectum  luminis  quo  videt:  cum  sit  perpetua; 
et  lumen  illud  incorruptibiliter  recipiatur,  ex  conditione 
et  recipientis  et  dantis.  Neque  quia  sibi  possit  deesse  vo- 
luntas  tali  visione  fruendi:  cum  percipiat  in  illa  esse  suam 
ultimam  felicitatem ;  sicut  non  potest  non  velle  esse  felix. 
Neque  per  subtractionem  obiecti :  quia  obiectum  illud, 
quod  est  Deus,  semper  eodem  modo  se  habet,  nec  elon- 
gatur  a  nobis  nisi  inquantum  nos  elongamur  ab  ipso. 
Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia.  Quia  non  desinit  aliquis 
videre  quod  primo  videbat,  nisi  propter  aliquod  prae- 
dictorum. 

Circa  secundi  impedimenti  remotionem,  scilicet  quod 
Beato  tioii  potest  deesse  voluntas  tali  visione  fruendi, 
sicut  nott  potest  non  velle  essefelix,  considerandum  quod, 
licet  in  via  felicitas,  sub  communi  ratione  felicitatis,  non 
moveat  voluntatem  de  necessitate  quantum  ad  exercitium 
actus,  sed  tantum  quantum  ad  actus  specificationem,  ab- 
solute  loquendo :  tamen,  ut  superius  *  dictum  est,  ex  hac 
suppositione  quod  apprehendatur  practice  et  proponatur 
voluntati  sub  ratione  appetendi  pro  nunc  omnibus  con- 
sideratis,  non  potest  voluntas  non  velle ;  sicut  non  potest 
intellectui  proponi  primum  principium  quin  statim  illi 
actualiter  assentiat.  Cum  ergo  inquit  Sanctus  Thomas 
quod  videnti  Deum  non  potest  deesse  voluntas  fruendi 
illa  visione,  sicut  non  potest  non  velle  esse  felix :  in- 
telligendum  est,  stante  illa  practica  apprehensione  feli- 
citatis.  Sic  enim  proportionahter  sibi  respondent  divina 
essentia,  et  felicitas  in  communi :  quia  divina  essentia  clare 
visa  necessario  movet  voluntatem ;  et  felicitas  in  com- 
muni,  practice  proposita  voluntati  modo  dicto,  necessario 
acceptatur. 

Circa  remotionem  tertii  impedimenti,  scilicet  quod  non 
potest  obiectum  beatitudinis  subtrahi,  advertendum  quod 
dupliciter  posset  subtrahi  obiectum  visionis:    aut   scilicet 


quia  ipsum  variatur  in  se,  sicut  si  quod  erat  album  fiat 
nigrum;  aut  quia,  ipso  in  se  non  variato,  removetur  de- 
bita  propinquitas,  sicut  si  longe  ponatur  album  quod  prius 
erat  visui  sufiicienter  propinquum.  Propter  utrumque  ho- 
rum  removendum,  inquit  Sanctus  Thomas  quod  obiectum 
divinae  visionis  non  subtrahitur,  quia  Deus  semper  eodem 
modo  se  habet,  idest,  in  se  nullam  variationem  habet ;  et 
etiam  nunquam  elongatur  a  nobis. 

IV.  Sexto :  et  est  confirmatio  praecedentis,  cum  duabus 
sequentibus.  Probatur  enim  quod  non  potest  deficere  ex 
propria  voluntate  ipsius  Beati.  In  fruitione  illius  visionis 
non  potest  esse  aliquod  malum :  cum  sit  optimum  ad  quod 
creatura  rationalis  pervenire  potest.  Nec  potest  esse  quod 
ab  eo  qui  tali  visione  fruitur,  aestimetur  in  ea  esse  aliquod 
malum,  vel  aliquid  eo  melius:  cum  illa  visio  omnem  fal- 
sitatem  excludat.  Ergo  impossibile  est  quod  videns  Deum 
velit  illa  visione  carere.  -  Probatur  consequentia.  Quia 
impossibile  est  ut  aliquis  velit  a  bono  quo  fruitur  disce- 
dere  nisi  propter  aliquod  malum  quod  in  fruitione  illius 
boni  existimat:  saltem  propter  hoc  quod  existimatur  im- 
pedimentum  maioris  boni. 

2.  Ad  hanc  rationem  posset  dici  quod  ille  qui  fruitur 
Deo,  posset  velle  carere  illa  visione,  non  propter  aliquod 
malum  coniunctum  ei,  neque  quia  sit  impedimentum 
maioris  boni:  sed  ad  experiendum  propriam  libertatem, 
scihcet  an  posset  a  tali  visione  et  fruitione  ad  horam 
desistere. 

Sed  ista  responsio  nulla  est.  Tum  quia  hoc  non  posset 
esse  nisi  quia  e.xperientiam  propriae  libertatis  existimaret 
maius  bonum  quam  divinam  visionem  et  fruitionem ;  et 
sic  existimaret  continuationem  talis  visionis  esse  maioris 
boni  impeditivam. 

Tum  quia  videns  Deum  naturali  necessitate  iudicat  illud 
obiectum,  omnibus  pensatis,  esse  pro  tunc  summe  dili- 
gendum  super  omnia.  Nec  est  in  potestate  ipsius  tale 
iudicium  suspendere:  quia  illa  visio  qua  clare  videt  Deum, 
ad  quam  tale  iudicium  de  necessitate  consequitur,  non 
est  in  potestate  sua.  Stante  autem  illo  iudicio  quo,  vir- 
tute  visionis  divinae,  iudicatur  Deum  esse  pro  tunc  summe 
diligendum,  constat  quod  non  potest  videns  Deum  iudi- 
care  pro  tunc  bonum  esse  suspendere  actum  fruitionis  ad 
experiendum  propriam  hbertatem :  quia  hoc  iudicium  con- 
trariatur  illi  alii  iudicio. 

Ideo  responsio  haec  efficaciam  rationis  non  tollit. 

V.  Septimo.  Divina  suhstantia  non  corrumpit,  sed  maxime 
perficit  intellectum.  Neque  ad  eius  visionem  concurrit  actus 
qui  per  corporalia  organa  exerceatur.  Ergo  non  potest  illa 
visio  aliquem  fastidire  qui  prius  ea  delectabiJiter  frueba- 
tur.  —  Probatur  consequentia.  Quia  fastidium  alicuius  quo 
prius  aliquis  delectabiliter  fruebatur,  accidit  propter  lioc 
quod  res  illa  aliquam  mutationem  facit  in  re,  corrum- 
pendo  vel  debilitando  virtutem  ipsius:  ut  patet  in  ope- 
ratione  virium  sensitivarum;  et  in  operatione  intellectus 
nostri  in  hac  vita,  quae  sine  potentiis  organicis  compleri 
non  potest. 

VI.  Octavo.  Divina  substantia  a  quolibet  intelJectu  creato 
semper  cum  admiratione  videtur:  cum  eam  non  com- 
prehendat.  Ergo  non  potest  illam  visionem  substantia  in- 
tellectualis  fastidire.  Ergo  neque  ab  illa  potest  propria 
voluntate  desistere.  -  Probatur  prima  consequentia.  Quia 
nihil  quod  cum  admiratione  consideratur,  potest  esse  fasti- 
diosum :  eo  quod  semper  desiderium  maneat. 

2.  Circa  hanc  rationem  dubium  occurrit.  Quia  si  cum 
admiratione  videtur  divina  substantia  a  Beatis,  videtur  quod 
Beati  desiderium  non  impleatur.  Tum  quia,  ut  hic  dicitur, 
quandiu  aliquid  est  sub  admiratione,  adhuc  desiderium 
manet.  -  Tum  quia  admiratio  est  cum  ignorantia:  et  ex 
admiratione  incitatur  desiderium  cognoscendi  causam  quae 
ignoratur. 

Ad  huius  evidentiam,  duo  sunt  consideranda.  Unum 
est  quod,  licet  admiratio  in  nobis  proprie  importet  duo, 
ut  ex  I  Metaph.  *  elici  potest,  scilicet  quod  causa  illius 
quod  admiramur,  sit  occulta;  et  in  eo  appareat  aliquid 
per  quod  videatur  contrarium  debere  esse  eius  quod  mi- 
ramur ;  propter  quod  quoddam  sciendi  causam  desiderium 


Cf.  cap.  II,  8; 
^  Th.  I.  3. 


174 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXII. 


Vers. 


*  Cotnment.  cap. 
praec,  n.  v,  2. 


e.Kcitatur,  sicut,  cum  ferrum  videmus  ascendere,  miramur: 
tamen,  largo  modo,  aliquando  admiratio  sumitur  pro  ap- 
prehensione  alicuius  ut  excedentis  omnino,  propter  sui 
magnitudinem,  capacitatem  cognoscentis.  Cum  ergo  hic 
dicitur  quod  divina  substantia  a  quolibet  intellectu  creato 
semper  cum  admiratione  videtur,  accipitur  admiratio  se- 
cundo  modo,  non  autem  primo  modo.  Quia,  ut  arguebatur, 
Beati  non  desiderant  quidem  alicuius  rei  cognitionem  quam 
non  habeant,  semper  tamen  vident  se  magnitudine  divinae 
maiestatis  superari,  et  eius-visionem  a  perfecta  Dei  com- 
prehensione  deficere. 

Alterum  est  quod  desiderium,  ut  dicitur  I  11"'",  q.  xxxin, 
a.  2,  dupliciter  potest  accipi :  uno  modo,  proprie,  secun- 
dum  quod  importat  appetitum  rei  non  habitae;  alio  modo, 
secundum  quod  importat  intensionem  atfectus,  quae  fasti- 
dium  tollit.  Cum  ergo  hic  dicitur  quod,  quandiu  aliquid 
sub  admiratione  est,  adhuc  desiderium  manet,  accipiendum 
est  desiderium  secundum  proportionem  ad  admirationem. 
Si  enim  accipiatur  admiratio  ut  importat  cognitionem  eius 
quod  admiramur  cum  ignorantia  causae  et  existimatione 
quod  aiiter  esse  deberet :  sic,  quandiu  aliquid  sub  admi- 
ratione  est,  desiderium  primo  modo  manet;  quia  admirans 
appetit  cognitionem  causae  quam  non  habet.  -  Si  autem 
accipiatur  admiratio  pro  cognitione  substantiae  alicuius  ut 
excedentis  in  sua  intelHgibilitate  facultatem  cognoscentis: 
sic  eam  concomitatur  desiderium  secundo  modo,  quod 
importat  intensionem  affectus  fastidium  toUentem.  Et  sic, 
cum  in  Beatis  sit  ista  admiratio,  eo  quod,  videntes  divi- 
nam  substantiam,  eam  non  comprehendant,  cognoscant- 
que  incomprehensibilem  esse ;  atque  semper  sint  in  hac 
admiratione;  manet  in  ipsis  semper  desiderium  fruendi 
Deo,  idest,  intensus  affectus  ad  visionem  Dei  et  delecta- 
tionem  eam  consequentem.  Propter  quod  de  angelis,  qui 
perfecte  Deum  cognoscunt  et  delectantur  in  ipso,  dicitur 

I  Petri  1  *,  quod  desiderant  in  eum  prospicere.  Ad  hunc 
itaque  sensum  procedit  ratio  Sancti  Thomae. 

VII.  Nono.  Haec  visio  non  potest  desinere  propter  mu- 
tationem  divinae  substantiae:  cum  sit  immutabilis.  Neque 
propter  mutationem  intellectus  ipsam  videntis :  cum  ele- 
vetur  in  hoc  supra  omnem  mutationem.  Ergo  etc.  -  Pro- 
batur  consequentia.  Quia  si  aliqua  duo  prius  fuerunt  vmita 
et  postmodum  separentur,  oportet  quod  hoc  accidat  per 
mutationem  alicuius  eorum  :  relatio  enim  non  incipit  neque 
desinit  esse  absque  mutatione  alterius  relatorum.  Intellectus 
autem  creatus  videt  Deum  per  hoc  quod  ei  quodammodo 
unitur. 

Advertendum,  circa  fundamentum  huius  rationis,  quod 
licet  intellectus  quilibet  creatus  sit  secundum  suam  natu- 
ram  aliquo  modo  mutabilis,  secundum  tamen  quod  ad 
visionem  divinae  substantiae  elevatur,  fit  Dei  munere, 
quantum  ad  ea  quae  ad  talem  visionem  exiguntur,  omnino 
immutabilis.  Quia  enim,  ut  dictum  est  superius  *,  elevatur 
ad  hoc  ut  sit  divini  ordinis;  de  ratione  autem  divini  or- 
dinis  est  immutabilitas :  ideo,  ut  dicitur  IV  Sent.,  d.  xlix, 
q.  I,  a.  2,  qu*  3,  ad  4,  sicut  immutabilitas  Deo  convenit 
per  naturam,  ita  Beati  ex  divino  munere  stabilitatem  con- 
sequuntur,  ut  transmutari  non  possint,  scilicet  quantum 
ad  beatam  visionem.  Et  sic  intelligendum  est  quod  hic 
dicitur :  substantiam  intellectualem  elevari  supra  omnetn 
mutationem  cum  Dei  substantiam  videt. 

Decimo.  Nulla  creatura  potest  Deo  amplius  appropin- 
quare  quam  quae  eius  substantiam  videt.  Ergo  illa  sum- 
mam  immutabilitatem  consequitur:  (supple)  quantum  ad 
illam  visionem.  Ergo  etc.  -  Probatur  prima  consequentia. 
Quia  quanto  aliquid  est  Deo  propinquius,  qui  est  omnino 
immobilis,  tanto  est  minus  mutabile  et  magis  perseverans. 
-  Declaratur  exemplo  corporum ;  et  auctoritate  Aristotelis, 

II  de  Gen.,  text.  Sg. 

CoNFiRMATUR  auctoritate  Psalm. ;  et  Isaiae  xxxiii ;  ac 
Apoc.  III. 

Per  hoc  autem  et  Platonicorum,  et  Origenis  in  libro 
Periarchon,  error  excluditur,  qui  voluerunt  animas  post 
beatitudinem  iterum  posse  ad  miseriam  devenire. 

VIII.  Sed  contra  praedicta,  inquantum  aliquibus  ratio- 
nibus  conclusum  est  Beatum  non  posse  velle   divina    vi- 


sione  carere ;  et  per  consequens  voluntatem  Beati  neces- 
sario  velle  et  amare  divinam  essentiam  clare  visam,  arguitur 
ex  Scoto,  1  Sent.,  d.  i,  q.  iv  *. 

Primo  *.  Quando  principium  elicitivum  non  necessario 
elicit,  nec  habens  principium  illud  necessario  agit.  Sed 
caritas,  quae  est  principium  elicitivum  fruitionis,  non  ne- 
cessario  illam  elicit  in  Patria :  quia  nec  etiam  in  via  ne- 
cessario  eliciebat.  Ergo  nec  voluntas  necessario  fruitur. 

Secundo.  Aut  finis  movet  ad  istum  actum:  aut  potentia. 
Si  finis,  patet  quod  nulla  est  necessitas :  quia  ad  nullum 
actum  creatum  necessario  movet.  -  Si  voluntas,  tunc  sic. 
Diversa  approximatio  passi  ad  agens  non  causat  neces- 
sitatem,  sed  intensiorem  actionem :  ut  patet  de  calido  re- 
spectu  calefactibilium.  Sed  diversa  praesentia  obiecti  co- 
gniti,  puta  visi  et  non  visi,  non  videtur  esse  nisi  quaedam 
diversa  approximatio  eius  ad  voluntatem.  Ergo  istud  non 
diversificat  necessitatem  et  non-necessitatem. 

IX.  Arguitur  etiam  ab  aliis  *.  Primo  sic.  Obiectum  quod 
non  replet  totam  capacitatem  potentiae,  non  immutabiliter 
movet  voluntatem.  Sed  tale  obiectum  est  Deus :  cum  vo- 
luntas  diligens  Deum  sit  in  potentia  ad  multas  alias  di- 
lectiones.  Ergo  etc. 

Secundo.  Non  est  ponendum  id  quod  libertatem  vo- 
luntatis  aufert.  Sed  haec  immutabilitas  voluntatis  tollit  eius 
libertatem.  Ergo  etc. 

Tertio.  Ita  in  via  iudicamus  Deum  esse  summe  diligi- 
bilem,  sicut  in  Patria.  Et  tamen  in  via  non  necessitatur 
voluntas  circa  ipsum  Deum.  Ergo  nec  in  Patria. 

Quarto.  Ponuntur  quidam  casus.  Primus  est.  Si  Deus 
det  alicui  fruitionem  sui  ad  horam,  et  certifcet  ipsum 
quod  post  horam  illam  no7i  habebit:  constat  quod  talis 
potest  velle  carere  illa  visione,  cum  non  sit  sibi  impos- 
sibile  conformare  se  Deo  in  volito.  -  Secundus  est.  Si 
Deus  praecipiat  Beato  ut  conetur  su.^pendere  amorem  quo 
amat  illum  clare  visum :  constat  quod  talis  poterit  illum 
amorem  suspendere.  -  Tertius  est.  Si  Deus  ostenderetur 
videnti  se  esse  futurus  eius  perpetuus  afflictor,  vel  anni- 
hilator,  et  huiusmodi:  constat  quod  apprehenderetur  sub 
ratione  displicibilis ;  et  per  consequens  voluntas  posset 
eum  non  velle.  —  Quartus  est.  Si  aliquis  damnandus  vi- 
deret  Deum,  et  cognosceret  poenam  aliquam  sibi  futuram  : 
constat  quod  eius  gaudium  per  dolorem  diminueretur. 
Et  posset  Deus  facere  quod  haberet  tantum  dolorem  quod 
excluderet  omne  gaudium.  Ergo  etc. 

2.  Arguitur  etiam  contra  istam  determinationem  quia  vi- 
detur  esse  contra  mentem  Sancti  Thomae  *.  Nam  Verit., 
q.  xxii,  a.  6,  vult  quod  voluntas  est  libera  quoad  exer- 
citium  actus,  quantum  scilicet  ad  velle  et  non  velle,  in 
quolibet  statu  naturae,  et  respectu  cuiuslibet  obiecti.  Ergo 
in  Patria  non  necessitatur  respectu  Dei  clare  visi  quantum 
ad  actus  exercitium. 

X.  Pro  solutione  arguraentorum  Scoti  *,  considerandum 
est  quod,  licet  intellectus  creati  Deus  sit  obiectum  tam  in 
via  quam  in  Patria,  inquantum  et  in  via  et  in  Patria  cognosci 
potest;  sub  alia  tamen  ratione  est  obiectum  in  via,  et  sub 
alia  ratione  in  Patria.  In  via  enim  non  obiicitur  nobis  nisi 
ut  obscure  et  in  aenigmate  cognitus,  ac  per  aliud :  in  Patria 
vero  est  obiectum  ut  clare  cognitus  et  per  se.  Et  quia  vo- 
luntas  non  fertur  nisi  in  bonum  cognitum,  sicut  alio  modo 
cognoscitur  in  via  et  alio  modo  in  Patria,  ita  voluntas  alio 
modo  se  habet  ad  ipsum  in  via,  et  alio  modo  in  Patria. 
Quia  enim  hic  videtur  in  speculo,  non  autem  in  seipso  et 
in  propria  ratione;  et  non  videtur  clare  in  ipso  rationem 
summi  boni  et  ultimi  finis  contineri:  ideo  voluntas,  quae 
in  ultimum  finem  sibi  sub  ratione  ultimi  finis  propositum 
naturaliter  fertur,  non  necessario  fertur  in  Deum,  nec  in 
ipso  immobilitatur,  quia  ex  illa  cognitione  non  sequitur  de 
necessitate  iudicium  illud  quo  iudicetur  esse  summe  dili- 
gendus.  In  Patria  vero,  quia  clarissime  videtur  in  divina 
substantia  esse  summi  boni  et  ultimi  finis  rationem,  vo- 
luntas  in  ipsum  necessario  fertur,  et  immobilitatem  in  ipso 
habet:  eo  quod  illud  iudicium  quo  iudicatur  sic  visus  esse 
summe  volendus  et  diligendus,  non  est  in  potestate  Beati, 
cum  illud  necessario  sequatur  ex  clara  visione  eius  quod 
est  vere  summum  bonum  et  summe  diligibile. 


Fol.  18. 
Vid.  num.  x. 


*  Aureolus  et 
Adam,  apud  Ca- 
preolum,15m/., 
d.  I,  q.  III,  a.  2, 
p.  109  sq.  -  Cf. 
infra  num.  xi. 


■  Vid.  Capreo- 
lum,  loc.  cit.,  a. 
I,  p.  103.  -  Cf. 
infranum.  xii. 


Num.  VIII. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXII. 


175 


Num.  IX. 


Cap.  X. 


2.  Ad  primum  igitur  Scoti  dicitur  quod  minor  est  falsa.  - 
Ad  probationem,  negatur  consequentia.  Quia  in  via  non 
proponebatur  voluntati  obiectum  eo  modo  et  sub  eadem 
ratione  qua  sibi  proponitur  in  Patria.  In  via  enim  propo- 
nitur  tanquam  aliquid  in  aenigmate  et  in  alio  cognitum: 
in  Patria  autem  sibi  proponitur  tanquam  clare  et  in  seipso 
visum,  et  tanquam  manifeste  cognitum  quod  sit  prae  omni- 
bus  diligendum. 

3.  Ad  secundum  dicitur  quod  utrumque,  scilicet  et  finis 
et  potentia,  movent  ad  istum  actum:  hoc  est,  ad  hunc 
actum  concurrunt.  Et  ex  utroque  aUquo  modo  provenit 
necessitas:  ex  fine  quidem,  quia  est  obiectum  convenien- 
tissimum  naturae  intellectuahs,  et  est  summae  bonitatis; 
ex  parte  autem  voluntatis,  quia  voluntas  est  tahs  naturae 
ut,  proposito  sibi  ultimo  fine  sub  ratione  summe  dihgi- 
bihs  clare  cogniti,  necessario  in  ihud  inchnetur,  sicut  in- 
tellectus  primis  principiis  necessario  assentit. 

Cum  probatur  quod  non  ex  fine,  quia  non  necessario 
movet  ad  ahquod  ens  creatum:  —  dicitur  quod  non  sic  di- 
citur  ad  actum  necessarium  ipse  finis  movere  quasi  ne- 
cessario  per  modum  efficientis  moveat,  et  non  sit  in  eius 
potestate  non  agere;  sed  quia  est  tantae  bonitatis  ut,  pro- 
positum  voluntati  clare  ut  est  in  seipso,  natum  sit  inch- 
nare  voluntatem  per  modum  finis  ita  quod  voluntas  non 
poterit  ipsum  non  appetere. 

Cum  vero  probatur  quod  non  ex  voluntate  ista  neces- 
sitas  proveniat:  -  dicitur  quod  maior  appropinquatio  passi 
ad  agens  duphciter  potest  intehigi:  aut  scilicet  secundum 
localem  distantiam  tantum,  ut  dicantur  proximiora  illa  quae 
in  locis  sunt  minus  ab  invicem  distantibus;  aut  secundum 
adhaerentiam  ad  rationem  magis  propriam  agentis,  ut  ihud 
magis  dicatur  appropinquare  ahcui  quod  secundum  ratio- 
nem  ilh  magis  propriam  adhaeret.  Si  primo  modo  acci- 
pialur  approximatio :  sic ,  admissa  maiore,  quae  tamen 
fortassis  non  est  vera,  negatur  minor.  -  Si  secundo  modo 
accipiatur,  sic  minor  quidem  est  vera:  quia,  dum  volun- 
tati  proponitur  Deus  non  visus  sed  in  speculo  cognitus, 
adhaeret  Deus  voluntati  non  per  suam  essentiam  in  se,  sed 
secundum  quandam  rationem  a  creaturis  acceptarn;  cum 
vero  proponjtur  voluntati  tanquam  clare  visus,  adhaeret 
sibi  secundum  ipsam  suam  essentiam,  et  propriam  suam 
rationem,  quae  sibi  est  intima.  Sed  maior  rationis  est  falsa. 
Quia  stat  ahquod  obiectum,  sub  propria  ratione  et  essentia 
propositum  voluntati,  necessitare  voluntatem,  quod  non 
necessitat  ipsam  sub  ratione  ab  ahis  rebus  accepta  pro- 
positum:  sicut  sanitas  perfecte  cognita  necessitat  appetitum 
naturalem,  quae,  non  cognita  nisi  in  quadam  confusione 
et  obscurltate,  non  necessitat. 

XI.  Ad  primum  aliorum  *,  negatur  minor.  Dicitur  enim 
voluntatis  capacitatem  obiectum  ahquod  adimplere,  quando 
nihil  extra  ipsiim  appetenduni  relinquitur  tanquam  suae 
perfectionis  complementum,  ut  dicitur  I  IP'',  q.  i,  a  5.  Sic 
autem  Deus  clare  visus  se  habet  ad  voluntatem.  Nam,  cum 
pervenerit  substantia  intellectualis  ad  visionem  divinae  es- 
sentiae,  complementum  suae  perfectionis  habet,  et  nullam 
aliam  perfectionem  desiderat.  -  Cum  autem  probatur  quia 
voluntas  diligens  Deum  est  in  potentia  ad  multas  ahas 
dilectiones:  -  negatur  consequentia  subintellecta.  Per  hoc 
enim  quod  obiectum  aliquod  satiat  voluntatem,  non  exclu- 
ditur  quin  cum  ipso  aliquid  aliud  amare  possit :  sed  exclu- 
ditur  amor  alterius  rei  omnino  extraneus  ab  amore  ilhus 
obiecti,  qui  scilicet  ab  illo  nullo  modo  procedit  et  sit  illius 
complementum.  Dicitur  enim  quod  Beatus  diligens  Deum 
non  potest  habere  amorem  alicuius  alterius  rei  qui  ab 
amore  Dei  non  originetur,  sed  quicquid  amat  et  vult,  amat 
et  vult  in  ordine  ad  essentiam  divinam  et  cx  eius  amore. 
Et  ex  hoc  dicitur  voluntatis  capacitatem  adimplere. 

2.  Ad  secundum,  negatur  minor.  Immutabilitas  enim  ex 
inclinatione  naturali  voluntatis  proveniens  non  tollit  ipsius 
libertatem,  cum  necessitas  naturalis  inclinationis  libertati 
non  repugnet  (qua  aliquis  a  coactione  est  liber),  secundum 
Augustinum,  V  de  Civ.  Dei*,  et  Sanctum  Thomam,  Verit., 
q.  xxnr,  a.  1,  ad  20:  sed  bene  necessitas  coactionis.  Quia 
coactio  est  tantum  ab  extrinseco,  naturalis  autem  inclinatio 
est  ab  intrinseco. 


3.  Ad  tertium  dicitur  primo  quod,  stante  illo  iudicio, 
etiam  in  via,  quo  iudicamus  Deum  esse  summe  diligibile  pro 
nunc,  omnibus  pensatis ;  nihilque  tale  iudicium  impediente ; 
voluntas  necessario  illum  diligit,  et  quandiu  manet  tale 
iudicium,  manet  ille  voluntatis  actus;  ut  dicebatur  superius  * 
de  beatitudine  secundum  universalem  rationem  acceptam. 

Dicitur  secundo,  quod  voluntas  non  immobilitatur  iil 
illo  actu  in  via  sicut  in  Patria,  quia  illud  iudicium  in  via 
est  in  potestate  nostra,  propter  obscuram  et  aenigmaticam 
Dei  cognitionem.  Et  potest  homo  ab  illo  iudicio,  et  etiam 
ab  actuali  consideratione  Dei,  cessare :  aut  quia  talis  con- 
sideratio  iudicatur  impeditiva  melioris  boni ;  aut  quia  fa- 
tigatur  homo  in  tali  consideratione,  propter  fatigationem 
virium  sensitivarum;  aut  ob  aliquas  alias  causas.  Quarum 
nulla  erit  in  Patria,  ubi  clarissime  videtur  natura  divina 
ut  in  se  est;  et  ubi  nulla  est  deceptio,  et  nulla  fatigatio, 
et  non  potest  iudicari  aliqiiid  esse  melius  illa  visione  di- 
vina.  Unde  non  est  eadem  ratio  in  via  et  in  Patria. 

4.  Ad  casus  propositos  *  dicitur :  in  communi  quidem, 
quod  mens  Sancti  Thomae  est  loqui  de  voluntate  Bea- 
torum  quantum  ad  id  quod  sibi  convenit  secundum  se  et 
secundum  communem  legem ;  non  autem  quantum  ad  il- 
lud  quod  circa  illos  Deus  disponere  potest;  quia  illud  ac- 
cidit  beatitudini,  et  sibi  non  convenit  per  se. 

In  particulari  autem :  ad  primum  casum  dicitur  quod 
utique  tunc  talis  vellet  carere  illa  visione  post  horam, 
quia  videns  Deum  a  voluntate  divina  discordare  non  po- 
test.  Talis  tamen  non  potest  pro  illa  hora  velle  carere  illa 
visione  tanquam  ipsam  fastidiens. 

Ad  secundum  dicitur  quod  casus  non  est  adrnittendus: 
quia  Deus  non  praecipit  impossibile.  Beatum  autem  su- 
spendere  amorem  illum  est  sibi  omnino  impossibile,  stante 
illa  visione  et  iudicio  quo,  ex  virtute  illius  visionis,  iu- 
dicatur  Deus  pro  tunc  esse,  omnihus  pensatis,  summe  di- 
hgendus:  quia  ad  illum  amorem,  illis  stantibus,  naturaliter 
inclinatur,  nec  est  ille  amor  in  eius  potestate. 

Ad  tertium  casum  dicitur  quod  talis  non  apprehenderet 
Deum  sub  ratione  disphcibilis.  Quia  licet  videat  ipsum 
futurum  esse  eius  punitorem,  non  tamen  iudicat  ipsum 
esse  malum :  cum  videat  ipsum  esse  essentiam  bonitatis, 
et  nihil  posse  nisi  optime  et  iustissime  facere. 

Ad  quartum  casum  dicitur  quod  gaudium  illius  de  es- 
sentia  divina  clare  visa  ex  illo  non  minueretur.  Immo  for- 
tassis  nuUus  esset  dolor:  quia  tale  gaudium  et  illa  poena 
non  sunt  contraria;  sicut  et  in  Christo  dolor  passionis  non 
minuebat  gaudium  fruitionis  beatae. 

XII.  Ad  id  quod  ultimo  inducitur  ex  verbis  Sancti  Tho- 
mae  *,  respondet  Capreolus,  Primo,  d.  i,  q.  m  **,  mentem 
Sancti  Thomae  in  illo  loco  esse  quod  voluntas  respectu 
cuiusciimque  obiecti  potest  suspendere  actum  in  quocum- 
que  statu  in  quo  sibi  potest  proponi  sub  ratione  boni  exi- 
tus  in  actum  vel  cessatio  ab  actu.  In  Patria  autem  non 
potest  proponi  sub  ratione  boni  cessare  a  dilectione  Dei 
secundum  se.  Ideo  dictum  Sancti  Thomae  non  obstat  de- 
terminationi  factae. 

2.  Sed  istud,  salvo  semper  meliori  iudicio,  non  videtur 
mihi  esse  ad  mentem  Sancti  Thomae.  Ex  hac  enim  re- 
sponsione  admittitur  absolute  quod  in  Patria  voluntas  circa 
Deum  non  est  hbera  quoad  exercitium  actus:  in  auctori- 
tate  autem  adducta  hoc  videtur  negare  Sanctus  Thomas, 
dum,  connumerans  statum  Beatorum  inter  status  naturae, 
dicit  voluntatem  esse  liberam  in  quolibet  statu  naturae 
circa  quodcumque  obiectum,  in  quo  etiam  includitur  quod 
sit  libera  erga  Deum  a  Beatis  visum. 

Ideo  posset  ahter  dici :  scilicet  quod,  cum  actus  volun- 
tatis  sequatur  cognitionem,  sicut  dupliciter  possumus  loqui 
de  cognitione  qua  Beati  cognoscunt  Deum,  scilicet  de  co- 
gnitione  beatifica,  et  de  cognitione  non  beatifica ;  ita  du- 
phciter  loqui  possumus  de  actu  voluntatis  erga  Deum.  Si 
enim  loquamur  de  illa  cognitione  Dei  in  qua  essentia  bea- 
titudinis  consistit,  quae  scihcet  est  cognitio  Dei  per  ipsam 
divinam  essentiam  clare  visi,  sic  voluntas  non  potest  non 
habere  actum  dilectionis  circa  Deum:  quia  non  potest  in- 
tellectus  iudicare  ipsum  pro  tunc  non  esse  diligendum, 
et  consequenter  cessatio  a  tali  dilectione  non  potest  pro- 


*  Cf.    nnm.   111, 
Circa  tecundi. 


'  Num.  IX,  Quar- 
to. 


'  Num.  IX,  3. 
■■Art.cit.,p  »04. 


I 


176 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXII,  LXIII. 


poni  voluntati  sub  ratione  boni.  -  Si  autem  loquamur  de 
cognitione  quam  habent  Beati  de  Deo  aut  ex  habitu  hic 
acquisito,  aut  ex  revelatione,  aut  aUquo  alio  modo  secun- 
dum  quascumque  alias  particulares  rationes,  sic  non  ne- 
cessario  fertur  voluntas  Beati  in  Deum  sic  cognitum :  quia 
sicut  intellectus  potest  cessare  ab  illo  iudicio  quo  iudicat 
Deum,  ut  sic  cognitum,  esse  diligendum,  quia  potest  a 
tali  cognitione  et  consideratione  cessare,  et  consequenter 
potest  proponere  voluntati  sub  specie  boni  cessationem 
ab  illo  actu;  ita  et  voluntas  potest  ab  illo  actu  cessare. 
Et  sicut  intellectus  non  necessitatur  in  illa  cognitione  ad 


iudicandum  Deum  esse  diligibilem  sub  [illa]  ratione  cogni- 
tum,  ita  nec  voluntas  necessitatur  ad  illum  diligendum. 
Mens  ergo  Sancti  Thomae  est  quod  etiam  in  statu  Bea- 
torum  voluntas  circa  Deum  absolute  est  libera  quantum 
ad  exercitium  actus,  inquantum  potest  aliquem  actum  li- 
bere  elicere  circa  ipsum  aliqua  cognitione  non  beatifica 
cognitum.  Huic  autem  non  repugnat  quod  circa  ipsum  ut 
visione  beatifica  cognitum,  non  sit  libera,  sed  determinata, 
quo  modo  loquimur  hic  de  voluntate  Beatorum  circa  Deum. 
Et  hanc  responsionem  etiam  ipse  Capreolus  in  secunda 
distinctione,  q.  i*,  videtur  magis  quam  aliam  acceptare. 


'  Cf.  a. «,  Concl. 


--'MS5*!l55;«V^ 


CAPITULUM  SEXAGESIMUM  TERTIUM 

A    54r    b33. 

QUALITER  IN  ILLA  ULTIMA  FELICITATE 
OMNE    DESIDERIUM     HOMINIS    COMPLETUR. 


X  praemissis  autem  evidenter  apparet 
quod  in  illa  felicitate  quae  provenit  ex 
visione  divina,  onine  desiderium  huma- 

ps.  cii,  5.  jg>  iggsK^  num  impletur,  secundum  illud  Psalmi  *, 
Qui  replet  in  bonis  desiderium  tuum;  et  omne  hu- 
manum  studium  ibi  suam  consummationem  ac- 
cipit.  Quod  quidem  patet  discurrenti  per  singula. 
Est  enim  quoddam  desiderium  hominis  in- 
quantum  intellectualis  est,  de  cognitione  veritatis: 
quod  quidem  desiderium  homines  prosequuntur 
per  studium  contemplativae  vitae.  Et  hoc  quidem 
manifeste  in  illa  visione  consummabitur,  quando, 
per  visionem  Primae  Veritatis,  omnia  quae  in- 
tellectus  naturaliter  scire  desiderat,  ei  innotescent, 

'  cap.  Lix.        ut  ex  supra  *  dictis  apparet. 

Est  etiam  quoddam  hominis  desiderium  secun- 
dum  quod  habet  rationem,  qua  inferiora  dispo- 
nere  potest-:  quod  prosequuntur  homines  per 
studium  activae  et  civilis  vitae.  Quod  quidem 
desiderium  principaliter  ad  hoc  est,  ut  tota  ho-  ■. 
minis  vita  secundum  rationem  disponatur,  quod 
est  vivere  secundum  virtutem :  cuiuslibet  enim 
virtuosi  finis  in  operando  est  propriae  virtutis 
bonum,  sicut  fortis  ut  fortiter  agat.  Hoc  autem 
desiderium  tunc  omnino  complebitur:  quia  ratio  : 
in  summo  vigore  erit,  divino  lumine  illustrata, 
ne  a  recto  deficere  possit. 

Consequuntur  etiam  civilem  vitam  quaedam 
bona  quibus  homo  indiget  ad  civiles  operationes. 
Sicut  honoris  sublimitas:  quam  homines  inordi- ^ 
nate  appetentes,  superbi  et  ambitiosi  fiunt.  Ad 
summam  autem  honoris  altitudinem  per  illam 
visionem  homines  sublimantur,  inquantum  Deo 

'  cap.  Li.  quodam  modo  uniuntur,  ut  supra  *  ostensum  est. 

Et  propter  hoc,  sicut  ipse  Deus  Rex  Saeculorum  ■■. 

•  i  Tim.,  1, 17.    est  *,  ita  et  Beati  ei  coniuncti    Reges   dicuntur, 
Apoc.  XX  ^:  Regnabunt  cum  Christo. 


Consequitur  etiam  civilem  vitam  aliud  appe- 
tibile,  quod  est  famae  celebritas:  per  cuius  inor- 
dinatum  appetitum  homines  inanis  gloriae  cupidi 
dicuntur.  Beati  autem  per  illam  visionem  red- 
duntur  celebres,  non  secundum  hominum,  qui 
et  decipi  et  decipere  possunt,  opinionem,  sed 
secundum  verissimam  cognitionem  et  Dei  et 
omnium  Beatorum.  Et  ideo  illa  beatitudo  in 
Sacra  Scriptura  frequentissime  gloria  nominatur: 
.  sicut  in  Psahno  *  dicitur:  Exultabunt  Sancti  in  '  P'-  «'-■''.  s- 
gloria. 

Est  etiam  et  aliud  in  civili  vita  appetibile,  sci- 
licet  divitiae:  per  cuius  inordinatum  appetitum 
et  amorem  homines  illiberales  et  iniusti  fiunt. 
In  illa  autem  beatitudine  est  bonorum  omnium 
sufficientia :  inquantum  Beati  perfruuntur  illo  qui 
comprehendit  omnium  bonorum  perfectionem. 
Propter  quod  dicitur  Sap.  vii":  Venerunt  mihi 
omnia  bona  pariter  cum  illa.  Unde  et  in  Psahno  *  *  ^^'  °".  3- 
dicitur:   Gloria  et  divitiae  in  domo  eius. 

Est  etiam  tertium  hominis  desiderium,  quod 
est  sibi  et  aliis  animalibus  commune,  ut  delecta- 
tionibus  perfruatur:  quod  homines  maxime  pro- 
sequuntur  secundum  vitam  voluptuosam;  et  per 
eius  immoderantiam  homines  intemperati  et  in- 
continentes  fiunt.  In  illa  vero  felicitate  est  dele- 
ctatio  perfectissima :  tanto  quidem  perfectior  ea 
quae  secundum  sensus  est,  qua  etiam  bruta  ani- 
malia  perfrui  possunt,  quanto  intellectus  est  altior 
sensu;  quanto  etiam  illud  bonum  in  quo  delecta- 
bimur,  maius  est  omni  sensibili  bono,  et  magis 
intimum,  et  magis  continue  delectans;  quanto 
etiam  illa  delectatio  est  magis  pura  ab  omni  per- 
mixtione  contristantis,  aut  sollicitudinis  alicuius 
molestantis;  de  qua  dicitur  in  Psalmo  *:  Inebria-  '  p^-  "*='*'  9- 
buntur  ab  ubertate  domus  tuae,  et  torrente  vo- 
luptatis  tuae  potabis  eos. 


1  evidenter  sG^  om,  lo  desiderium  sGb;  om.  prosequuntur  A  solus;  persequuntur  E,  consequuntur  ceteri.  11  quidem]  quod 

aE,  om  G.  12  manifeste]  maxime  WiPc.  18  quod  A  solus;  quod  quidem.  prosequuntur]  consequuntur  Pc.  19  quidem  A  solus; 
om,         25  quia]  quia  tunc  b,  quando  Pc.         33  visionem  A  solus;  Dei  addunt. 

6    et  decipi  A  solus;   decipi.  i3    cuius]  quarum  GNZ.  i5    bonorum  omnium]  beatorum  liominum  BCH,  bonorum  hominum  FX, 

beatorum  oranium  YN.  16  qui]  quod  «WpGPc.  17  omnium  hic  NW;  post  bonorura.  19  Unde  A  solus;  om.  23  prosequunturj 
consequuntur  EGfcPc.         25  homines  EGfr;  om.         29  perfrui  possunt  A  solus;  perfruuntur.         3o  quanto]  tanto  GNfcPc. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXIII. 


177 


Est  etiam  et  naturale  desiderium,  omnibus 
rebus  commune,  per  quod  conservationem  siii 
desiderant,  secundum  quod  possibile  'est:  per 
cuius  immoderantiam  homines  timidi  redduntur, 
et  nimis  a  laboribus  sibi  parcentes.  Quod  quidem 
desiderium  tunc  omnino  complebitur,  quando 
Beati  perfectam  sempiternitatem  consequentur, 
ab  omni  nocumento  securi :  secundum  illud 
•  cfr.  Ters.4;et  Isuiae  XLix'°  et  Apoc.  XXI*:  Non  esurient  neqiie 
sitient  amplius,  neque  cadet  super  illos  sol  neque 
iillus  aestus. 

Sic  igitur  patet  quod   per  visionem   divinam 

consequuntur  intellectuales  substantiae  veram  fe- 

licitatem,    in    qua    omnino   desideria  quietantur, 

et  in  qua  est  plena  sufficientia  omnium  bonorum,  > 

•XE/A;<r.,vii,3:  quae,  secundum  Aristotelem  *   ad  felicitatem  re- 

'indicoksoi.,  quiritur.  Unde  et  Boetius  dicit*  quod  beatitudo 

prosa  II.  ^  ^ 


est   status   omniiim   bonorum   congregatione  per- 
fectus. 

Huius  autem  ultimae  et  perfectae  felicitatis  in 
hac  vita  nihil  est  adeo  simile  sicut  vita  contem- 
plantium  veritatem,  secundum  quod  est  possibile 
in  hac  vita.  Et  ideo  philosophi,  qui  de  illa  feli- 
citate  ultima  plenam  notitiam  habere  non  potue- 
runt,  in  contemplatione  quae  est  possibilis  in 
hac  vita,  ultimam  felicitatem  hominis  posuerunt. 
'  Propter  hoc  etiam,  inter  alias  vitas,  in  Scriptura 
divina  magis  contemplativa  commendatur,  di- 
cente  Domino,  Lucae  x*':  Maria  optimam  par- 
tem  elegit,  scilicet  contemplationem  veritatis,  quae 
non  auferetur  ab  ea.  Incipit  enim  contemplatio 
veritatis  in  hac  vita,  sed  in  futura  consummatur : 
activa  vero  et  civilis  vita  huius  vitae  terminos 
non  transcendit. 


1   etiam  et]  etiam  EWZPc.  5  nimis]  minus  A  casu.  12  visioncm  hic  A  solus;  post  divinam.  i3    intellectuales  hic  EGb;  post 

substantiae.         14  omninoj  omne  WsGfr.         desideria  quietantur  A  solus;  desiderium  quietatur.         i5  qua  W;  quo. 

1   congregatione]  aggregatione  NYfc.         3  ultimae  et  perfectae  EG6;  perfectae  et  ultimae.         17  transcendit  DNWpZ;  transcendunt. 

Commentaria  Ferrariensis 


■  Cf.  Comment. 
cap.  Lxi,  init. 


IT-IB 


"Vid.text.  etvar. 


'  Vid.  text.  et  var. 


'ERTiA  conclusio  est  * :  In  illa  felicitate  quae  provenit 
ex  visione  divina,  omne  desideriimi  humanmn  imple- 
tur,  ut  in  Psalmo  dicitur;  et  omne  humanum  studium  ibi 
consummationem  accipit. 

I.  Probatur  discurrendo  per  omnia  in  quae  humanus 
appetitus  fertur,  et  quae,  secundum  Aristotelem,  ad  feli- 
citatem  requiruntur. 

In  illa  enim  visione  consummatur  desiderium  hominis 
secundum  contetnplativam  vitam,  de  cognitione  veritatis: 
quod  sibi  convenit  inquantum  est  natura  intellectualis.  Quia 
ei  innotescunt  omnia  quae  intellectus  naturaliter  scire  de- 
siderat,  ut  ex  supra  dictis  patet. 

Complebitur  etiam  desiderium  eius  secundum  activam 
et  civilem  vitam  :  quod  sibi  convenit  secundum  quod  habet 
rationem,  qua  inferiora  disponere  potest.  Civilis  enim  vi- 
tae  multa  sunt  appetibilia:  scilicet  vivere  secundum  vir- 
tutem,  ad  quod  principaliter  tendit ;  honoris  sublimitas; 
famae  celebritas ;  et  divitiae ;  quae  omnia  in  illa  visione 
homines  consequuntur.  Primum  quidem :  quia  ratio  in 
summo  vigore  erit,  divino  lumine  illustrata,  ne  a  recto 
deficere  possit.  -  Secundum  vero:  quia  Beati  ad  summam 
honoris  altitudinem  sublimantur,  inquantum  Deo  uniuntur; 
cuius  signum  est  quod  regnabunt  cum  Christo,  ut  dicitur 
Apoc.  XX.  -  Terlium  autem :  quia  per  illam  visionem  red- 
duntur  celebres  non  opinione  hominum,  qui  decipi  et  de- 
cipere  possunt,  sed  secundum  verissimam  cognitionem  Dei 
et  omnium  Beatorum ;  unde  illa  beatitudo  in  Psalmo  gloria 
nominatur.  -  Quartum  denique :  quia  in  illa  beatitudine 
Beati  perfruuntur  illo  quod  bonorum  omnium  perfectionem 
comprehendit ;  quod  ostenditur  et  Sap.  vii,  et  in  Psalmo. 

Adimplebitur  etiam  desiderium  delectationis:  quod  ho- 
mini  et  omnibus  animalibus  est  commune,  et  sibi  secun- 
dum  vitam  voluptuosam  convenit.  Quia  in  illa  felicitate 
est  delectatio  perfectissima,  ut  dicitur  in  Psalmo  :  et  tanto 
perfectior  ea  quae  est  secundum  sensus,  quanto  intellectus 
est  altior  sensu;  et  tanto  *  est  magis  pura  ab  omni  per- 
mixtione  contristantis  aut  sollicitudinis  molestantis,  quanto 
illud  bonum  in  quo  delectabimur,  maius  est  omni  sensi- 
bili  bono,  et  magis  intimum  et  continue  delectans. 

Complebitur  etiam  desiderium  conservandi  esse:  quod 
est  sibi  et  omnibus  rehus  commune.  Quia  Beati  perfectam 
sempiternitatem  consequentur,  ab  omni  nocumento  securi: 
ut  dicitur  Isaiae  xlix,  et  Apoc.  xxi. 

Et  sic  patet  recte  dixisse  Boetium  quod  beatitudo  est 
status  omnium  bonorum  aggregatione  *  perfectus. 

Infert  postremo  Sanctus  Thomas  quod  huic  perfectae 
et  ultimae  felicitati  nihil  in  hac  vita  est  adeo  simile  sicut 

SUMMA  COKTRA  GkNTU.ES  D.  ThOMAE  ToM.  11. 


;  vita  contemplativa.  Et  propter  hoc  philosophi  in  contem- 

j  platione  veritatis  quae  possibilis  est  in  hac  vita,  ultimara 

I  hominis  felicitatem  posuerunt.   Et  etiam   a   Domino  vita 

contemplativa  magis  commendatur,  Lucae  x,  tanquam  ma- 

gis  diuturna  quam  activa:    incipit   enim  in   hac  vita,  sed 

in  futura  consummatur. 

II.  Circa  complementum  desiderii  delectationis,  adver- 
tendum  quod,  simpliciter  et  absolute  loquendo,  delecta- 
tiones  spirituales  sunt  potiores  corporalibus,  licet  corpo- 
rales  sint  quoad  nos  vehementiores.  Sanctus  Thomas  autem 
loquitur  hoc  loco  de  ipsis  secundum  ordinem  earum  per 
se  et  absolute:  et  tangit  paucis  verbis  multas  rationes  quas 
in  I  IP",  q.  XXXI,  a  5  ;  et  IV  Sent.,  d.  xlix,  q.  iii,  a.  5  *, 
explicite  ponit. 

Una  est  quod,  cum  ad  delectationem  requiratur  bonum 
coniunctum,  id  cui  coniungitur,  et  ipsorum  coniunctio, 
quantum  ad  omnia  haec  delectatio  spiritualis  est  potior 
corporali.  Quantum  quidem  ad  id  cui  honum  coniungitur: 
quia  pars  intellectiva  est  multo  nobilior,  et  magis  cogno- 
scitiva,  quam  sensitiva.  Hoc  tangitur  hic  cum  dicitur  quod 
intellectus  est  altior  sensu.  —  Quantum  etiam  ad  bonDm 
coniunctum  :  quia  bonum  spirituale  est  maius,  et  magis 
dilectum,  quam  corporale.  Cuius  signum  est,  quia  homines 
multa  sustinent  incommoda,  et  a  maximis  delectationibus 
corporalibus  abstinent,  propter  honorem,  famam,  et  hu- 
iusmodi,  quae  sunt  spiritualia  bona.  Hoc  tangitur  hic  cum 
dicitur  quod  illud  bonum  intelligibile  est  maius  omni  bono 
sensibili.  -  Quantum  vero  ad  ipsam  coniunctionem :  quia 
res  spirituales  intellectae  intimius  uniuntur  nobis  quam  res 
corporales  per  sensum  apprehensae;  quia  intellectus  per- 
tingit  usque  ad  intimam  reiquidditatem;  per  sensum  autem 
coniungimur  rebus  corporalibus  quasi  superficialiter  tan- 
tum,  cum  extrinseca  tantum  apprehendamus  accidentia. 
Hoc  tangitur  hic  cum  dicitur  quod  illud  bonum  est  magis 
intimum. 

Alia  ratio  est  quia  spirituales  delectationes  sunt  diutur- 
niores,  utpote  ex  causis  incorruptibilibus  et  immobilibus 
provenientes:  corporea  vero  delectabilia  sunt  corruptibilia. 
Hanc  tetigit  Sanctus  Thomas  cum  dixit  quod  bonum  illud 
est  continue  delectans. 

Alia  postremo  ratio  est  quia  delectationes  spirituales 
sunt  sine  motu  et  totae  simul,  et  consequenter  puriores: 
corporales  vero  sunt  cum  motu,  ex  quo  lassitudinem  in- 
ducunt.  Hanc  quoque  Sanctus  Thomas  hic  tangit  cum  ait 
quod  delectatio  Beatorum  est  magis  pura  ab  omni  per- 
mixtione  contristantis. 

III.  Circa  id  quod  dicitur,  vitam  contemplativam  inci- 

j3 


Qu»  t. 


I 


lyS 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXIII,  LXIV. 


•  Lib.  II,  Hom. 
II,  n.  0  (Mignc 
P.L.). 


pere  in  hac  vita  et  consummari  in  futura,  advertendum 
quod  hoc  non  ideo  dicitur  quasi  contemplatio  quae  est 
in  hac  vita,  maneat  in  futura  eodem  modo,  quia,  ut  in- 
quit  Sanctus  Thomas  II  11"^  q.  clxxx,  a.  8,  ad  i,  modus 
contemplandi  non  idem  est  hic  et  in  Patria :  sed  quia  vita 
contemplativa  manet  quoad  eosdem  actus  quos  habebat 
in  via.  Sicut  enim  in  hac  vita  est  aliqua  contemplatio  di- 
vinae  veritatis,  ita  et  in  Patria:  licet  ista  sit  imperfecta, 
illa  vero  perfecta.  Intelligitur  etiam  ratione  caritatis  erga 
Deum,  in  qua  principium  et  finem  vita  contemplativa  ha- 
bet.  Unde  inquit  Gregorius,  siipra  Ei^ecliielem  *,  quod  con- 
templativa  hic  incipit  ut  in  caelesti  patria  perjiciatur:  quia 
amoris  ignis,  qui  hic  ardere  inchoai,  cum  ipsum  quem 
amat  viderit,  in  amore  ipsius  amplius  ignescit. 

IV.  Circa  conclusionem  principaliter  intentam  occurrit 
duhium.  Non  enim  videtur  in  illa  felicitate  per  divinam 
visionem  desiderium  hominis  compleri.  Nam  anima  beata 
desiderat  uniri  corpori,  et  corporis  beatitudinem,  quam 
nondum  habet.  Item  aliquis  Beatus  desiderat  salutem  ali- 
cuius  quam  ille  nondum  est  adeptus.  Ergo  per  visionem 
divinae  essentiae  desiderium  hominis  non  completur. 

V.  Respondetur,  ex  doctrina  Sancti  Thomae  I  II^",  q.  iv, 
a.  5,  ad  5,  quod  compleri  desiderium  Beati  potest  dupli- 
citer  intelligi:  uno  modo,  ex  parte  appetibilis;  alio  modo, 
ex  parte  appetentis.  Animae  ergo  separatae  desiderium  to- 
taliter  quiescit  ex  parte  appetibilis :  quia  habet  id  quod  suo 
appetitui  sujjficit.  Sed  non  totaliter  impletur  ex  parte  ap- 
petentis :  quia  illud  obiectum  non  possidet  secundum  om- 
nem  modum  quo  possidere  vellet. 

Hanc  ego  responsionem  Sancti  Thomae  sic  intelligo, 
quod  non  ita  adimpletur  animae  beatae  desiderium  ex  vi- 
sione  divinae  essentiae  quod  in  ipsa  nullus  sit  desiderii 
motus:  cum,  ut  arguebatur,  aJiqua  aiia  desideret.  Unde  et 
I  ir°,  q.  Lxvn,  a.  4,  ad  3 ;  et  III  Sent.,  d.  xxvr,  a.  ult., 
qu*  2,  inquit  Sanctus  Thomas  quod  animae  beatae  non 
dicuntur  proprie  sperare  gloriam  corporis,  sed  tantum 
desiderare ;  et  IV  Sent.,  d.  xlv,  q.  ni,  a.  3,  ad  1,  inquit 
quod  sancti  martyres  habent  desiderium  de  obtinenda  stola 
corporis,  et  de  societate  sanctorum  qui  salvandi  sunt.  Sed 
dicitur  adimpleri  eius  desiderium  ex  parte  rei  desideratae: 
inquantum  habet  perfectissimum  et  suffiicientissimum  bo- 
num,  quod  desiderabat  tanquam  ultimum  suum  finem,  pro- 
pter  quem  omnia  alia  volebat,  in  cuius  adeptione  eius  es- 
sentialis  felicitas  consistit;  licet  illud  non  habeat  omnibus 
modis  quibus  vellet,  quia  non  habet  illud  ut  corpus  bea- 
tificans.  Tale  enim  obiectum  sufflcit  eius  appetitui.  Tum 
quia,  remotis  omnibus  aliis,  est  essentialiter  beata  ex  eius 


adeptione,  utpote  habens  summum  bonum.  Tum  quia 
adeptio  illius  facit  ut  omne  quod  desiderat,  infalHbiliter 
consequatur.  Nam,  cum  non  desideret  nisi  quod  videt  Deum 
velle;  et  voluntas  Dei  semper  impleatur:  sequitur  quod 
et  eius  desiderium  semper  impletur,  sive  de  unione  ad 
corpus,  sive  de  societate  salvandorum,  sive  de  quocumque 
alio.  Unde  inquit  Sanctus  Thomas  I II",  loco  praeallegato  *, 
quod  gloria  corporis,  quam  desiderant  Beati,  habet  inevi- 
tabilem  causam. 

Ad  liunc  ergo  sensum  intelligitur  quod  hic  dicitur,  per 
divinam  visionem  substantias  intellectuales  veram  felici- 
tatem  consequi,  in  qua  omne  desiderium  quietatur.  Quia 
videlicet  perillam  habetur  summum  bonum,  quod  omne 
desiderabile  continet;  et  quod  prae  omnibus,  tanquam  finis 
ultimus,  desiderabatur;  et  in  cuius  adeptione  essentia  bea- 
titudinis  consistit;  et  etiam  quia  in  ipso  est  inevitabilis 
ratio  et  causa  adimpletionis  cuiuscumque  desiderii;  sicut 
eius  qui  nondum  adeptus  est  pecuniam,  dicitur  quodam- 
modo  desiderium  rei  habendae  quietatum  esse,  quando 
scit  se,  quandocumque  voluerit,  posse  pecuniam  obtinere. 

VI.  Sed  tunc  insurgit  aliud  dubium.  Nam  perfecta  fe- 
licitas  requirit  perfectam  quietationem  desiderii  et  ex  parte 
appetibilis,  et  ex  parte  appetentis:  cum  omnis  motus  na- 
turalis  ad  quietem  tendat,  felicitas  autem  sit  terminus  ap- 
petitus.  Ergo,  si  in  anima  separata  non  est  quietatio  to- 
talis  desiderii  ex  parte  appetentis,  non  habebit  perfectam 
felicitatem. 

Respondetur  quod  de  perfecta  felicitate  Beati  dupliciter 
possumus  loqui:  uno  modo,  quantum  ad  perfectionem  es- 
sentialem  felicitatis;  alio  modo,  quantum  ad  perfectionem 
essentialem  simul  et  concomitantem,  secundum  quod  bea- 
titudo  nominat  statum  omnium  bonorum  aggregatione per- 
fectutn*.  Si  loquamur  de  prima  perfectione,  sic  anima  se- 
parata  est  perfecte  beata:  quia  videt  Deum,  in  quo  essentia 
beatitudinis  consistit,  nec  remanet  in  ipsa  aliquod  deside- 
rium  respectu  huius.  Si  vero  loquamur  de  eius  perfectione 
secundo  modo,  sic  utique  conceditur  quod  non  est  per- 
fecte  beata.  Unde  Sanctus  Thomas  Quarto,  d.  xlix,  q.  i, 
a.  4*,  tenet  quod  post  resurrectionem  augebitur  beatitudo 
Sanctorum  extensive,  inquantum  anima  gaudebit  non  so- 
Itim  de  bono  proprio,  sed  etiam  de  bono  corporis.  Immo 
etiam  vult  quod  aliquo  modo  augebitur  intensive,  non 
quidem  perfectius  Deum  videndo  ex  parte  obiecti,  sed  quia 
ex  unione  ad  corpus  eius  operatio  efficacior  erit.  In  quarto 
etiam  libro  huius  Contra  Gentiles,  cap.  lxxix,  ait  quod 
anima  separata  nondum  habet  felicitatein  perfectam,  quia 
nondum  eius  desiderium  totaliter  quielatur. 


'  I  11",  q.  Lxvii, 
j.  4,  ad  3. 


Vid,    num.    1, 


fin. 


Qu»  I. 


-^~vi3S5l(v5V^ 


CAPITULUM  SEXAGESIMUM  QUARTUM 

A   54V    b38. 

QUOD  DEUS  SUA  PROVIDENTIA  GUBERNAT  RES. 


•  Cf.  lib.  1,  cap. 
XIII,  Comment. 
num.  xrv. 


X  his  autem  quae  praemissa  sunt,  suf- 

ficienter  habetur  quod  Deus  est  rerum 

omnium   finis.  Ex   quo  haberi  potest 

ulterius  quod  ipse  sua  providentia  gu- 

bernet  vel  regat  universa  *. 

Quandocumque  enim  aliqua  ordinantur  ad 
aliquem  finem,  omnia  dispositioni  illius  subiacent 
ad  quem  principaliter  pertinet  ille  finis,  sicut  in 
exercitu  apparet:  omnes  enim  partes  exercitus, 
et  eorum  opera,  ordinantur  ad  bonum  ducis,  ■ 
quod  est  victoria,  sicut  in  ultimum  finem;  et 
propter  hoc  ad  ducem  pertinet  totum  exercitum 


gubernare.  Similiter  ars  quae  est  de  fine,  imperat 
et  dat  leges  arti  quae  est  de  his  quae  sunt  ad 
finem :  ut  civilis  militari,  et  militaris  equestri,  et 
ars  gubernatoria  navifactivae.  Cum  igitur  omnia 
ordinentur  ad  bonitatem  divinam  sicut  in  finem, 
ut  ostensum  est*,  oportet  quod  Deus,  ad  quem 
principaliter  illa  bonitas  pertinet,  sicut  substan- 
tialiter  habita  et  intellecta  et  amata,  sit  gubernator 
omnium  rerum. 

Adhuc.  Quicumque  facit  aliquid  propter  finem, 
utitur  illo  ad  finem.  Ostensum  autem  est  supra 
quod  omnia  qu^e  habent  esse  quocumque  modo, 


2  est  post  omnium  GPc.        4  gubernet  vel  regat  A  solus;  gubernat  vel  (et  GPc)  regit. 

3  et  primo  loco  EGNfc;  om.         5  in  finem  ut  ostensum  est  -  in  fine  ostensum  est  a. 


Cap.    VII. 


1 1   autem  hic  A  solus,   om  EG,  post  est  ceteri. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXIV. 


179 


•Lib.ii.cap.xv.  sunt  cffectus  Dei  *;  et  quod    Deus  omnia    facit 
propter  finem  qui    est    ipse*.    Ipse  igitur   utitur 


■  Lib.   I,   cap, 

LXXV. 


Cap.  II. 


*  Lib.  I,  cap 
Lxxxi;lib.II,cap 
XXIII  sqq. 


Cap.  III. 


I 


omnibus  dirigendo  ea  in  finem.  Hoc  autem  est 
gubernare.  Est  igitur  Deus  per  suam  providen- 
tiam  omnium  gubernator. 
Lib.i.cap.xiii.  Amplius.  Ostensum  est  *  quod  Deus  est  pri- 
mum  movens  non  motum.  Primum  autem  mo- 
vens  non  minus  movet  quam  secunda  moventia, 
sed  magis:  quia  sine  eo  non  movent  alia.  Omnia 
autem  quae  moventur,  moventur  propter  finem, ' 
ut  supra  *  ostensum  est.  Movet  igitur  Deus  omnia 
ad  fines  suos.  Et  per  intellectum:  ostensum  enim 
est  supra  *  quod  non  agit  per  necessitatem  na- 
turae,  sed  per  intellectum  et  voluntatem.  Nihil 
est  autem  aliud  regere  et  gubernare  per  provi-  > 
dentiam  quam  mopere  per  intellectum  aliqiia  ad 
Jlnem.  Deus  igitur  per  suam  providentiam  gu- 
bernat  et  regit  omnia  quae  moventur  in  finem : 
sive  moveantur  corporaliter;  sive  spiritualiter, 
sicut  desiderans  dicitur  moveri  a  desiderato. 

Item.  Probatum  est  *  quod  corpora  naturalia 
moventur  et  operantur  propter  finem,  licet  finem 
non  cognoscant,  ex  hoc  quod  semper  vel  fre- 
quentius  accidit  in  eis  quod  melius  est;  et  non 
aliter  fierent  si  fierent  per  artem.  Impossibile 
est  autem  quod  aliqua  non  cognoscentia  finem 
operentur  propter  finem  et  ordinate  perveniant 
in  ipsum,  nisi  sint  mota  ab  aliquo  habente  co- 
gnitionem  finis:  sicut  sagitta  dirigitur  ad  signum 
a  sagittante.  Oportet  ergo  quod  tota  operatio  na- 
turae  ab  aliqua  cognitione  ordinetur.  Et  hoc 
quidem  vel  mediate  vel  immediate  oportet  re- 
ducere  in  Deum:  oportet  enim  quod  omnis 
inferior  ars  et  cognitio  a  superiori  principia  ac- 
cipiat,  sicut  etiam  in  scientiis  speculativis  et  ope- 
rativis  apparet.  Deus  igitur  sua  providentia  mun- 
dum  gubernat. 

Adhuc.  Ea  quae  sunt  secundum  suam  natu- 
ram  distincta,  in  unum  ordinem  non  conveniunt 
nisi  ab  uno  ordinante  coliigantur  in  unum.  In 
universitate  autem  rerum  sunt  res  distinctas  et 
contrarias  naturas  habentes,  quae  tamen  omnes 
in  unum  ordinem  conveniunt,  dum  quaedam 
operationes  quorundam  excipiunt,  quaedam  etiam 
a  quibusdam  iuvantur  vel  imperantur.  Oportet 
igitur  quod  sit  universorum  unus  ordinator  et 
gubernator. 

Amplius.  Eorum  quae  circa  caelestium  cor- 
porum  motus  apparent,  ratio  assignari  non  potest 
ex  necessitate  naturae:  cum  quaedam  eorum 
habeant  plures  motus  quibusdam,  et  omnino 
difformes.  Oportet  igitur  quod  illorum  motuum 
ordinatio  sit  ab  aliqua  providentia.  Et  per  con- 


sequens  omnium  inferiorum  motuum  et  opera- 
tionum,  quae  per  illos  motus  disponuntur. 

Item.  Quanto  aliquid  propinquius  est  causae, 
tanto  plus  participat  de  effectu  ipsius.  Unde,  si 
aliquid  tanto  participatur  perfectius  ab  aliquibus 
quanto  alicui  rei  magis  appropinquant,  signum 
est  quod  illa  res  sit  causa  illius  quod  diversimode 
participatur:  sicut,  si  aliqua  magis  sunt  calida 
secundum  quod   magis   appropinquant   igni,  si- 

'  gnum  est  quod  ignis  sit  causa  caloris.  Inve- 
niuntur  autem  tanto  aliqua  perfectius  ordinata 
esse,  quanto  magis  sunt  Deo  propinqua:  nam 
in  corporibus  inferioribus,  quae  sunt  maxime  a 
Deo  distantia  naturae  dissimilitudine,  invenitur 
esse  defectus  aliquando  ab  eo  quod  est  secun- 
dum  cursum  naturae,  sicut  patet  in  monstrosis 
et  aliis  casualibus ;  quod  nunquam  accidit  in 
corporibus  caelestibus,  quae  tamen  sunt  aliquo 
modo  mutabilia;  quod  non  accidit  in  substantiis 

i  intellectualibus  separatis.  Manifestum  est  ergo 
quod  Deus  est  causa  totius  ordinis  rerum.  Est 
igitur  ipse  per  suam  providentiam  gubernator 
totius  universitatis  rerum. 

Adhuc.  Sicut  supra *  probatum  est,  Deus  res  'J^o^^^nZ 
omnes  in  esse  produxit,  non  ex  necessitate  na- 
turae,  sed  per  intellectum  et  voluntatem.  Intel- 
lectus  autem  et  voluntatis  ipsius  non  potest  esse 
alius  finis  ultimus  nisi  bonitas  eius,  ut  scilicet 
eam  rebus  communicaret,  sicut   ex  praemissis  * 

'  apparet.  Res  autem  participant  divinam  boni- 
tatem  per  modum  similitudinis,  inquantum  ipsae 
sunt  bonae.  Id  autem  quod  est  maxime  bonum 
in  rebus  causatis,  est  bonum  ordinis  universi,  quod 
est  maxime  perfectum,  ut  Philosophus  dicit*:  cui 
etiam  consonat  Scriptura  divina,  Gen.  i,  cum  di- 
citur  *,  Vidit  Deits  ciincta  quae  fecerat,  et  erant  "  vers.  31. 
valde  bona,  cum  de  singulis  operihus  dixisset  sim- 
pliciter  quod  erant  bona.  Bonum  igitur  ordinis 
rerum  causatarum  a  Deo  est  id  quod  est  prae- 

'  cipue  volitum  et  causatum  a  Deo.  Nihil  autem 
aliud  est  gubernare  aliqua  quam  eis  ordinSm 
imponere.  Ipse  igitur  Deus  omnia  suo  intellectu 
et  voluntate  gubernat. 

Amplius.    Unumquodque    intendens    aliquem 

;  finem,  magis  curat  de  eo  quod  est  propinquius 
fini  ulfimo:  quia  hoc  etiam  est  finis  aliorum. 
Ultimus  autem  finis  divinae  voluntatis  est  bo- 
nitas  ipsius,  cui  propinquissimum  in  rebus  creatis 
est  bonum  ordinis  totius  universi:  cum  ad  ipsum 

'  ordinetur,  sicut  ad  finem.  omne  particulare  bo- 
num  huius  vel  illius  rei,  sicut  minus  perfectum 
ordinatur  ad  id  quod  est  perfectius ;  unde  et 
quaelibet  pars  invenitur  esse  propter   suum  to- 


•  Lib.   I, 
Lxxv  sq. 


cap. 


"  XI  Metapk.,  x, 
i;5.Tli.lib.  XII, 
I.  12. 


l5  est  autem  aliud  sGJ;  autem  pG,  autem  est  aliud  DEY,  autem  aliud  est  NZ,  autera  est  aWPc.  2?  si  fierent  DEGXfr;  om.  32  vel 
mediate  A  solus;  mediate.         35  etiam  b;  et  EG,  om  ceteri.  speculativis  et  operativis  KGWfr;  operativis  et  spe^ulativis.  41  distinctas] 

distinctae  WPc.  ^3  dum  A  solus;  cum.  44  etiam  EGfr;  autem.  43  imperantur  In  pA  expunctis  etiam  opat-  sequitur  id  quod  Impe- 
rantur  interpretati   sumus,   et   etiam   parantur   sed   difjiculter   operantur    legi   potest;    etiam    operantur    omnes.  5i    motus   DEG6;  D  om 

quibusdam. 

2    quae]  qui  A  casu.  5    tanto  participatur  perfectius;   pA  habebat  tanto   magis   participatur  et  perfectius;  deletur  magis,  sed  et  casu 

remansit.         ab  aliquibus  om  b.         6  appropinquant  E;  appropinquat.  8  magis  sunt  EG;  sunt  magis  D6,  magis  sint  ceteri.  i\  tanto 

post  aliqua  DWPc.  12  magis  post  Deo  bfc.  14  dissimilitudine]  similitudine  ?d.  17  aliis]  in  aliis  BNZ.  20  ergo  EGfc;  autem. 

27  et  voluntatis  YZsGPc;  et  voluntas  Dfr,  voluntatis  ceteri.  33  ordinis  universi  quod  est  DbP;  universi  ordinis  quod  est  G,  quod  est  ordinis 
universi  Y,  quod  universi  ordinis  est  X,  quod  est  universi  ordinis  ceteri;  sed  bonum  . . .  maxime  liom  om  E.  35  Scriptura  hic  A  solu  ;  post 
divina.  38  bona  DWZsGP;  valde  bona.  41  aliqua  quam  eis  EGb;  aliquam  rem  quam  et.  44  intendens]  tendens  in  NZ.  46  etiam 
hic  NXt;  post  est.        49  ad  ipsum  ordinetur  A  solus;   ad  ipsum  ordinentur  b,   ordinetur  ad  ipsum  ceteri. 


t8o 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXIV. 


tum.  Id  igitur  quod  maxime  curat  Deus  in  rebus     sapientiae  providentiam  rebus  gubernationem  et 
creatis,  est  ordo  universi.  Est  igitur  gubernator     regimen  praestat. 

ipsius.  Hinc  est  quod  Sacra  Scriptura  Deum  Dominum 

Item.  Quaelibet  res  creata  consequitur   suam     et  Regem    profitetur,    secundum   illud   Psalmi  * 

ultimam  perfectionemper  operationem  propriam:  5  Domnn/^   ipse   est   Deus,    et   item  *,    Rex  otnnis 

nam  oportet  quod  ultimus  finis  et  perfectio  rei     terrae  Deus :  regis  enim  et  domini  est  suo  im- 


sit  vel  ipsa   operatio,   vel   operationis   terminus 
aut  effectus;  forma  vero  secundum  quam  res  est, 

•  cap.  I,  a  sqq. ;  est  pcrfectio   prima,   ut  patet  in   II  de  Anima  *. 

Ordo  autem  rerum  causatarum  secundum  distin- 
ctionem  naturarum  et  gradum  ipsarum,  procedit 

•  cap.  xLv.       ex  divina  sapientia,  sicut  in  Secundo  *  est  osten- 

sum.  Ergo   et  ordo   operationum,  per  quas  res 


perio  regere  et  gubernare  subiectos.  Unde  et 
rerum  cursum  Sacra  Scriptura  divino  praecepto 
ascribit,  lob  ix",  Qui  praecipit  soli  et  non  oritur, 
et  stellas  claudil  quasi  sub  signaculo;  et  in  Psalmo*, 
Praeceptum  posuit  et  non  praeteribit. 

Per  hoc  autem    excluditur  error   antiquorum 
Naturalium,  qui   dicebant   omnia  ex  necessitate 


causatae  magis  appropinquant  ad  ultimum  finem.  materiae  provenire :  ex  quo  sequebatur  omnia 
Ordinare  autem  actiones  aliquarum  rerum  ad  -s  casu  accidere,  et  non  ex  aliquo  providentiae 
finem,  est  gubernare  ipsa.  Deus  igitur  per  suae     ordine. 


Ps. 


p». 


XCIX,3. 
XLVI,    8. 


Ps.    CXLVIII,    6. 


6  rei]  rei  propria  NZ.  11  gradum  EG;  graduum.  12  est  hic  EGb;  post  ostensura.  i3  operationum  per  quas  A  solus;  opera- 

tionis  per  quam  (quem  XsN).         l6  ipsa  A  solus;  ipsas. 

5  et  item  A  solus;  item  EGb,  et  idem  ceteri.         6  et  domini  post  est  EGftPc.         lo  et    stellas]  et  stellas  et  a,  stellas  et  EG.  et  in 

Psalmo  Xb;  et  EG,  et  ps.  ceteri.         i3  Naturalium  om  NZ.         i5  casu  A  solus;  a  casu. 

Oommentaria   Feri-ariensis 


*  Cf.  Conifnent. 
eap.  I,  On. 


*  Qu.  II,  a.  I. 


PosTQUAM  determinavit  Sanctus  Thomas  de  Deo  secun- 
dum  quod  est  rerum  omnium  finis,  nunc  vult  de  re- 
gimine  ipsius  universali,  secundum  quod  omnem  creatu- 
ram  gubernat,  determinare  *. 

Circa  hoc  autem  duo  facit :  primo,  agit  de  ipsa  divina 
providentia  secundum  se;  secundo,  de  eius  conditionibus, 
cap.  xciv.  -  Circa  primum  duo  facit:  primo,  agit  de  pro- 
videntia  et  gubernatione  divina  secundum  quod  ad  omnia 
communiter  se  extendit;  secundo,  ut  se  extendit  particu- 
lariter  ad  homines,  cap.  lxxxiv.  -  Circa  primum  duo  facit: 
primo,  agit  de  ipsa  providentia;  secundo,  de  ordine  exe- 
cutionis  divinae  providentiae,  cap.  lxxvii. 

Circa  primum  duo  facit:  primo,  ostendit  in  communi 
Deum  universa  sua  providentia  gubernare;  secundo,  osten- 
dit  in  particulari  de  aHquibus  quod  sub  divina  providentia 
contineantur,  capite  sequenti. 

I.  Quantum  ad  primum,  ponitur  haec  conclusio:  Deus 
sua  divina  providentia  gubernat  et  regit  universa. 

Ad  evidentiam  huius  conclusionis,  antequam  probetur, 
considerandum  est  quod  providentia  et  gubernatio  se  ha- 
bent  sicut  ratio  practica,  quae  sciHcet  ordinatur  ad  ahcuius 
operationem,  et  executio  rei  ordinatae  per  cognitionem : 
sicut  se  habent  ratio  domus  producendae  in  mente  domi- 
ficatoris  existens,  et  productio  domus.  Nam  providentia, 
proprie  loquendo,  nihil  aUud  est  quam  idea  et  exemplar 
ordinis  r-erum  in  suos  Jines,  cum  proposito  talem  ordinem 
in  rebus  exequendi.  Unde,  definiens  eam,  Sanctus  Thomas, 
Prima  Parte,  q.  xxii,  a.  i,  ait  quod  est  ratio  ordinis  re- 
rum  in  Jinem:  accipitur  enim  in  hac  definitione  !~atio  pro 
conceptione  practica  in  mente  divina  existente,  regulativa 
ordinis  rerum  ad  suos  fines;  sicut  ars  divina  est  exemplar 
rerum  secundum  quod  egrediuntur  a  Deo  et  in  suis  gra- 
dibus  collocantur.  -  Quamvis  etiam,  extenso  nomine  pro- 
videntiae,  ipsa  excogitatio  ordinis  rerum  in  finem,  quae 
dicit  actum  divini  intellectus  terminatum  ad  ideam  et  e.x- 
emplar  taHs  ordinis,  possit  providentia  nuncupari. 

Attendendum  tamen  quod  nomine  rationis  ordinis  re- 
rum  in  finem  non  accipitur  exemplar  quo  repraesentatur 
tantura  ipsa  habitudo  et  ordo  uniuscuiusque  rei  ad  suum 
proprium  finem:  sed  quo  etiam  repraesentantur  practice 
et  disponuntur  in  mente  divina  ea  quae  conferunt  ad  finis 
assecutionem,  et  ea  quae  a  finis  consecutione  possunt  im- 
pedire.  Patet  I  Sent.,  d.  xxxix*.  Providendo  enim  Deus  uni- 
verso,  in  mente  sua  disponit  ad  quem  finem  unaquaeque 
res  sit  ordinanda;  et  quae  illi  sint  conferenda  tanquam 
utiUa  ad  finem;  atque  etiam  quae  sint  removenda  a  natura 
tanquam  impedientia  finis  assecutionem ;  sicut,  quia  homo 


ordinatur  ad  rerum  cognitionem  per  intellectum,  datur  sibi 
corpus  taliter  complexionatum  quod  intellectivae  cognitioni 
deservire  possit,  non  autem  corpus  asini  aut  equi,  quod 
magis  talem  cognitionem  impediret. 

Considerandum  quoque  quod  dupHciter  possumus  loqui 
de  conferentibus  ad  finem  et  impedientibus  ab  eo.  Uno 
modo,  respectu  primi  et  principaUs  provisi,  quod  est  uni- 
versum.  Et  tunc  intelligendum  est  ad  providentiam  per- 
tinere  disponere  et  tribuere  omnia  conferentia  ad  finem, 
et  removere  omnia  impedimenta,  tam  extrinseca  quam  in- 
trinseca:  quia  providentia  respectu  ipsius  universi  est  non 
solum  de  ordine  ad  finem,  sed  etiam  de  eventu  finis,  qui 
est  manifestatio  et  communicatio  divinae  bonitatis  taH  modo, 
et  ordo  partium  in  universo  qui  ad  talem  communicatio- 
nem  et  manifestationem  ordinatur.  -  AHo  modo,  respectu 
eorum  quae  secundario  providentur,  tanquam  sciHcet  ad 
perfectionem  universi  ordinata.  Et  tunc  ad  providentiam 
pertinet  removere  omnia  intrinseca  impedimenta  a  natura: 
ut  sciHcet  res  non  habeat  in  natura  sua  aHquid  per  quod 
sit  improportionata  fini  proprio  ad  quem  ordinatur.  Non 
autem  ad  ipsam  pertinet  removere  omnia  extrinseca  im- 
pedimenta  ab  omnibus  huiusmodi:  quia  non  omnia  sic 
sunt  provisa  ut  omnino  finem  consequantur,  sed  aliqua  sic 
sunt  provisa  ut  habeant  ordinem  et  proportionem  ad  suum 
finem,   sed   tamen   possint  a   consecutione   finis  impediri. 

Cum  ergo  dicitur  quod  Deus  sua  providentia  gubernat 
universa,  datur  intelHgi  quod  apud  ipsum  est  practica  con- 
ceptio  et  idea  ordinis  uniuscuiusque  rei  ad  suum  finem, 
quod  significatur  nomine  providentiae ;  et  quod  operatur  ad 
hoc  ut  omnia  ad  suos  fines  dirigantur,  quod  nomine  gu- 
bernationis  exprimitur. 

II.  Probatur  itaque  conclusio  primo  sic.  Omnia  ordi- 
nantur  ad  bonitatem  divinam  sicut  ad  finem.  Ergo  Deus,  ad 
quem  principaliter  illa  bonitas  pertinet,  sicut  substantiaHter 
habita  et  intellecta  et  amata,  est  omnium  rerum  gubernator. 
Probatur  consequentia.  Quia  quandocumque  aliqua  ordi- 
nantur  ad  aliquem  finem,  omnia  dispositioni  iHius  subia- 
cent  ad  quem  principaliter  pertinet  ille  finis.  -  Probatur 
exemplo  exercitus,  et  artium  subordinatarum.  Partes  enim 
exercitus,  et  eoram  opera,  ordinantur  ad  bonum  ducis, 
sciUcet  ad  victoriam:  et  ideo  ad  ducem  pertinet  totum 
exercitum  gubernare.  Similiter  ars  quae  est  de  fine,  im- 
perat  et  dat  leges  arti  quae  est  de  iis  quae  sunt  ad  finem : 
ut  civilis  militari,  miHtaris  equestri,  et  ars  navis  guberna- 
toria  navifactivae. 

2.  Advertendum  quod,  cum  dicitur  bonitatem  divinam 
esse  a  Deo  substantialiter  habitam  et  intellectam  et  amatam. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXIV. 


181 


|*a.  mpAv-».,  I, 
6;  8.  Th.,  I.  2. 


k 


quod  possumus  accipere  ly  substantialiter  ut  determinati- 
vum  omnium  sequentium.  Aliter  enim  a  nobis  intelligitur 
et  amatur  bonitas  divina,  et  aliter  a  Deo.  A  nobis  enim 
intelligitur  et  amatur,  non  tanquam  e.xistens  de  substantia 
nostra,  sed  tanquam  aliquid  a  nostra  substantia  extraneum. 
Ideo  non  substantialiter  intelligitur  aut  amatur,  sed  acci- 
dentaliter,  prout  omne  extraneum  ab  aliquo  dicitur  illi 
accidentale.  Non  etiam  actus  quo  eam  intelligimus  et  ama- 
mus,  est  nostra  substantia,  sed  accidens.  Ideo  et  hac  quoque 
ratione  ipsam  non  intelligimus  et  amamus  substantialiter. 
A  Deo  autem  intelligitur  et  amatur  tanquam  propria  sub- 
stantia,  et  tali  actu  qui  est  sua  substantia:  ita  quod  in  ipso 
intelligens,  intellectum,  et  intellectio;  similiter  amans,  quod 
amatur,  et  ipse  actus  amandi ;  sunt  unum  substantialiter  in 
ipso.  Et  propterea  bene  dicitur  quod  est  ab  ipso  et  in- 
tellecta  et  amata  substantialiter.  —  Possumus  etiam  acci- 
pere  ut  determinativum  tantum  ly  habita:  ita  quod  sit 
sensus  quod  est  iiabita  tanquam  eius  substantia,  et  est 
principaliter  intellecta  et  principaliter  amata. 

III.  Secundo.  Deus  utitur  omnibus  dirigendo  ea  ad 
finem.  Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia.  Quia  dirigere 
ad  finem  est  gubernare.  -  Antecedens  vero  probatur.  Quia 
omnia  quae  habent  quocumque  modo  esse,  sunt  eiTectus 
Dei  facti  propter  finem  qui  est  ipse.  Quicumque  autem 
facit  aliquid  propter  finem,  utitur  illo  ad  finem. 

IV.  Tertio.  Deus  est  primum  movens  non  motum.  Et 
per  intellectum,  ut  ex  superioribus  patet,  est  movens.  Ergo 
movet  omnia  per  intellectum  ad  suos  fines.  Ergo  guher- 
nat  omnia  quae  moventur  in  finem :  sive  moveantur  cor- 
poraliter;  sive  spiritualiter,  sicut  desiderans  dicitur  moveri 
a  desiderato. 

Probatur  [prima]  consequentia.  Quia  primum  movens 
non  minus,  sed  magis  movet  quam  secundaria  moventia : 
cum  sine  eo  non  moveant  alia.  Et  omnia  quae  moventur, 
propter  aliquem  finem  moveantur,  ut  supra  est  ostensum.  - 
Secunda  vero  consequentia  probatur.  Quia  nihil  aliud  est 
regere  et  gubernare  per  providentiam  quam  movere  per 
intellectum  aliqua  ad  finem. 

2.  Circa  id  quod  addidit  Sanctus  Thomas  conclusioni, 
scilicet,  sicut  desiderans  dicitur  inoi>eri  a  desiderato  spiri- 
tualiter,  advertendum  quod,  licet  motus  proprie  non  dicatur 
nisi  in  corporibus,  transumptum  tamen  est  nomen  tnotus 
ad  significandum  omnem  operationem,  etiam  immanentem 
in  agente.  Et  sic  dicitur  aliquod  operans  tali  operatione 
moveri  dum  operatur:  licet  suus  motus  non  sit  actus 
existentis  in  potentia*,  sed  actus  existentis  in  actu.  Et  hoc 
dicitur  moveri  spiritualiter:  quia  videlicet  ille  motus  non 
est  accidens  corporale  et  extensum,  sed  spiritualis  ope- 
ratio.  Cum  ergo  hic  dicitur  quod  desiderans  movetur  a 
desiderato  spiritualiter,  intelligitur  quod  movetur  ab  ipso, 
non  quemadmodum  corpus  movetur  ab  aliquo  per  re- 
ceptionem  ahcuius  formae  partibiliter,  sed  secundum  quod 
operans  dicitur  moveri  ad  operationem  ab  eo  quod  est 
suae  operationis  aliquo  modo  causa.  Et  quia  desideratum 
est  causa  desiderii  per  modum  finis,  ideo  dicitur  deside- 
rans  a  desiderato  spiritualiter  moveri. 

Cum  ergo  Deus  sit  primum  movens  non  motum,  non 
solum  in  genere  causae  efiicientis,  inquantum  omnis  causa 
efhciens  in  virtute  eius  operatur,  sed  etiam  in  genere  causae 
finalis,  inquantum  nihil  habet  rationem  appetibilis  nisi  ex 
participatione  ipsius,  qui  est  primum  appetibile;  idcirco 
gubernat  omnia  quae  moventur  ad  finem,  sive  corporaliter 
moveantur  sive  spiritualiter ;  aut  scilicet  tanquam  ab  ef&- 
ciente,  aut  tanquam  a  fine. 

V.  Quarto.  Corpora  naturalia  moventur  propter  finem, 
licet  finem  non  cognoscant :  sicut  probatum  est  superius, 
scilicet  cap.  ni,  ex  hoc  quod  semper  in  eis  accidit  quod 
melius  est  vel  frequentius ;  et  etiam  quia  non  aliter  fierent 
per  artem.  Ergo  tota  operatio  naturae  ab  aliqua  cognitione 
ordinatur.  Ergo  a  Deo,  mediate  vel  immediate.  Ergo  etc. 

Probatur  prima  consequentia.  Quia  impossibile  est  quod 
aliqua  non  cognoscentia  finem  operentur  propter  finem, 
et  ordinate  in  ipsum  perveniant,  nisi  ab  aliquo  cogno- 
scente  finem  moveantur:  ut  patet  de  sagitta.  -  Secunda 
quoque   probatur.  Quia  omnis   inferior  ars  et  cognitio  a 


Cap. 


Th, 


>ap.  II, 
I.  1.  4. 


7:   •• 


superiori  principia  accipit:  ut  in   scientiis  speculativis  et 
operativis  apparet. 

Ad  evidentiam  secundae  probationis  antecedentis,  con- 
siderandum  quod,  cum  ars  imitetur  naturam  quantum 
potest,  ut  dicitur  II  Phys.  *;  si  ars  faeeret  ipsas  res  na- 
turales  sicut  facit  res  artificiales  ad  earum  similitudinem, 
eas  eodem  modo  faceret  sicut  natura  facit.  Manifestum  est 
autem  quod  ars  faceret  eas  propter  aliquem  finem:  quia 
manifestum  est  quod  agentis  per  intellectum  est  propter 
aliquem  finem  operari.  Ideo  et  naturam  oportet  in  operibus 
suis  aliquem  finem  intendere.  Et  haec  est  ratio  quam  inten- 
debat  Sanctus  Thomas  per  illa  verba,  et  non  aliter  Jierent 
per  artem. 

Circa  secundam  consequentiam  et  eius  probationem, 
considerandum  quod,  sicut  est  ordo  in  causis  moventibus 
et  finalibus,  ita  quod  inferior  causa  non  agit  nisi  in  vir- 
tute  causae  superioris;  ita  tam  in  cognitionibus  practicis 
quam  speculativis  est  similis  ordo,  quod  inferior  scientia 
non  causat  suarum  conclusionum  cognitionem  nisi  in  vir- 
tute  superioris  et  nobilioris  cognitionis.  Et  quia  virtus 
scientiae  continetur  in  principiis,  ideo  oportet  in  illius  prin- 
cipiis  salvari  virtutem  superioris  scientiae:  quod  fit  in- 
quantum  a  superiori  scientia  illa  accipit  tanquam  nota. 
Patet  enim  in  scientiis  nostris  quod  omnes  scientiae  ac- 
cipiunt  principia  a  Metaphysica,  quae  est  superior,  inquan- 
tum  in  earum  principiis  salvatur  virtus  primorum  prin- 
cipiorum,  quae  a  Metaphysico  consideratur.  In  practicis 
etiam  patet  quod  inferiores  artes  regulantur  secundum 
principia  sibi  tradita  a  superiori  arte:  sicut  ars  militaris  a 
civili  accipit  principia  quibus  regulatur;  et  ars  factiva  navis 
accipit  cognitionem  qualiter  oporteat  esse  navem,  a  gu- 
bernatoria  arte.  Et  ideo,  cum  cognitio  et  ars  divina  su- 
perior  sit  omni  alia  arte  et  cognitione,  oportet  ut  ab  ipsa 
omnis  alia  ars,  omnisque  alia  cognitio,  reguletur  et  diri- 
gatur.  Et  idcirco,  si  aliqua  diriguntur  in  finem  ab  aliqua 
inferiori  cognitione,  necesse  est  ut  etiam  a  cognitione  di- 
vina  talis  ordo  dependeat,  inquantum  illa  cognitio  inferior 
a  superiori  cognitione  dirigitur  et  regulatur. 

VI.  Quinto.  In  universitate  rerum  sunt  res  distinctae  et 
contrariae  in  unum  ordinem  convenientes:  cum  quaedam 
quorundam  operationes  excipiant,  et  quaedam  a  quibus- 
dam  iuventur,  vel  etiam  operentur*,  idest,  fiant  et  produ- 
cantur:  accipitur  enim  hoc  loco  operantur  in  passiva  signi- 
ficatione.  Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia.  Quia  ea  quae 
sunt  secundum  naturam  distincta,  non  conveniunt  in  unum 
ordinem  nisi  ab   uno  ordinante  colligantur  in  unum. 

2.  Ad  evidentiam  huius  rationis,  considerandum  est  quod, 
cum  duplex  sit  ordo  universi,  ut  dicitur  XII  Metaph.  *,  sci- 
licet  ordo  partium  universi  inter  se  et  in  toto,  et  ordo 
universi  totius  ad  Deum  tanquam  ad  finem;  proprie 
loquendo,  ut  dicitur  Verit.,  q.  v,  a.  1,  ad  9*,  dispositio 
respicit  ordinem  partium  ad  invicem,  quia  disponi  di- 
cuntur  aliqua  secundum  quod  in  diversis  gradibus  collo- 
cantur  a  Deo;  providentia  vero  respicit  illum  ordinem 
qui  est  totius  ad  finem.  Quod  non  solum  circa  univer- 
sum  intelligendum  est,  sed  etiam  circa  unamquamque  rem 
particularem:  quia  dispositio  respicit  ordinem  partium  rei, 
si  habet  partes,  et  ordinem  quem  habet  in  universo  ad 
alias  partes;  providentia  vero  respicit  ordinem  ipsius  ad 
suum  finem,  est  enim  idea  sive  exemplar  ordinis  unius- 
cuiusque  rei  ad  suum  finem,  in  mente  divina  existens  *,  *  Vid.  supra  a.  1. 
Quod  autem  dicitur  Prima,  q.  xxn,  a.  1  ;  et  I  Sent.,  d.  xxxix, 
q.  II,  a.  1,  dispositionem  respicere  utrumque  ordinem : 
intelligendum  est,  non  secundum  proprietatem  vocabuli, 
sed  secundum  eius  extensionem  et  translationem.  Quia 
enim  ordo  partium  universi  est  propter  ordinem  ipsius  ad 
Deum,  sic  enim  ordinantur  ut  ipsum  universum  consequi 
possit  divinae  bonitatis  similitudinem,  et  ut  in  ipso  divi- 
nae  bonitatis  abundantia  manifestari  possit:  ideo  nomen 
dispositionis  e.\tensum  est  ad  significandum  etiam  exemplar 
sive  ideam  talis  ordinis  in  finem.  Patet  ista  expositio  ex 
ipsis  Sancti  Thomae  verbis.  Nam  in  Prima  Parte,  ut  osten- 
deret  se  loqui  non  secundum  proprietatem  vocabuli,  sed 
secundum  quandam  nominis  extensionem,  dixit,  non  abso- 
lute  quod  dispositio  sit  talis,  sed  quod  dispositio   potest 


'  Cf.  text.  et  var. 


•  S.  Th.  I.  ij; 
Didot,  lib.  XI, 
cap.  X,  I. 


'  Ad  9  inter  argg. 
primo  loco. 


l82 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXIV. 


dici    tam  ratio   ordinis  rerum  in  finem,    qiiam  ratio  or- 
dinis  partium  in  toto. 

3.  Posset  etiam  dici  quod  ordo  rerum  in  finem  dupli- 
eiter  accipi  potest.  Uno  modo,  ex  parte  rei  ordinatae  tan- 
tum:  quando  scilicet  res  habet  dispositionem  per  quam 
est  tali  fini  conveniens  et  proportionata;  sicut  ordo  me- 
dicinae  ad  finem,  ex  parte  ipsius,  est  ut  sit  taliter  dispo- 
sita  quod  sit  sufficiens  talem  morbum  curare  aut  tales  hu- 
mores  educere,  et  ad  huiusmodi  effectum  proportionem 
habet.  -  Alio  modo  potest  accipi  ordo  ad  finem  ex  parte 
applicationis  rei  ad  consecutionem  sui  finis:  secundum 
quod  ipsa  actualis  applicatio  ad  consequendum  finem  po- 
test  dici  ordo  ad  finem;  sicut,  cum  quis  sumit  medicinam, 
dicitur  ipsam  ad  sanitatem  actualiter  ordinare,  inquantum 
eam  propter  consequendam  sanitatem  sumit. 

Si  accipiatur  ordo  ad  finem  primo  modo,  sic  pertinet 
ad  dispositionem :  quia  ad  ordinem  partium  inter  se  aut 
in  toto  consequitur  ordo  et  proportio  ipsius  ad  finem; 
non  sunt  enim  partes  convenienter  ordinatae  nisi  ex  ipsis 
resultet  in  toto  convenientia  et  proportio  ad  finem.  Et  sic 
uterque  ordo  ad  dispositionem  pertinet.  Dum  enim  Deus 
similitudinem  suae  bonitatis  statuit  communicare  creaturis, 
excogitat  in  mente  sua  partes  universi  sic  inter  se  ordi- 
nandas  esse,  et  ex  ipsis  sic  ordinatis  universum  esse  fu- 
turum  aptum  fini  quem  intendit,  scilicet  ad  manifestatio- 
nem  bonitatis  suae,  eo  modo  quo  ipsam  vult  manifestari; 
et  secundum  istum  ordinem  excogitatum  proponit  crea- 
turas  efftcere.  Et  hoc  est  disponere  apud  seipsum  universum. 
Ad  hunc  sensum  loquitur  Sanctus  Thomas  in  Prima  Parte 
et  I  Sententiarum. 

Si  autem  accipiatur  ordo  ad  finem  secundo  modo,  sic 
ad  providentiam  pertinet.  Nam  providentia  est  exemplar 
et  idea  non  solum  proportionis,  sed  etiam  directionis  et 
applicationis  rerum  ad  finis  assecutionem,  et  eorum  quae 
ad  ipsum  consequendum  conferre  possunt  aut  etiam  pos- 
sunt  impedire,  cum  proposito  perducendi  eas  ad  finem 
suo  modo,  scilicet  fallibiliter  aut  infallibihter ;  illis  quae 
ad  hoc  conferre  possunt,  in  tali  natura  inductis;  et  quae 
impedire  possunt,  a  natura  exclusis,  ut  I  Sent.,  loco  prae- 
allegato  constat.  Ad  hunc  sensum  locutus  est  in  Qu.  de 
Veritate:  talis  enim  ordo  ad  finem  non  ad  dispositionem, 
sed  ad  providentiam  pertinet. 

4.  Si  autem  magis  alicui  placeat  Capreoli  expositio,  in 
*  Conci.  I  et  11,  Primo,  d.  xl,  a.  2  *,  dicentis  quod  correxit  in  Qu.  de 
1*900)?'     "™"'   Veritate  id  quod  in  I  Sententiarum  dixit,  illam  sequatur. 

Sed  meminerit  quod  dicitur  I  Sententiarum,  in  Prima 
etiam  Parte  dici ;  Capreolum  autem  saepenumero,  ad  alia 
proposita,  dixisse  tenendum  esse  quod  in  Summa  tenuit 
Sanctus  Thomas,  quoniam  illud  sit  eius  ultimum  testa- 
mentum.  Huic  enim  non  concordat  si  dicamus  ea  quae 
in  Prima  Parte  dixit,  esse  in  Qu.  de  Veritate  retractata. 
Quare  melius  erit  utrumque  dictum  salvare,  aut  aliquo 
modorum  dictorum,  aut  alio  aliquo  meliori,  quam  dicere 
Unum  per  aliud  retractatum. 

5.  Sed  licet  dispositio  divina  a  providentia  secundum 
rationem  distinguatur,  quia  tamen  dispositio  providentiam 
concomitatur  et  ordinatur  ad  ipsam,  ideo  saepenumero 
actum  dispositionis  Sanctus  Thomas  attribuit  providentiae, 
et  ex  ipso  providentiam  divinam  concludit.  Quod  sane  in 
hac  ratione  facit.  Nam  ex  eo  quod  res  distinctas  in  unum 
ordinem  universi  colligit,  concludit  ipsum  gubernatorem 
et  ordinatorem  omnium  esse,  indiiferenter  utendo  nomine 
gubernatoris  et  ordinatoris  diversarum  naturarum  in  unum. 

VII.  Sexto.  Eorum  quae  circa  caelestium  corporum 
motus  apparent,  assignari  non  potest  ratio  ex  necessitate 
naturae:  cum  quaedam  ipsorum  plures  habeant  quibus- 
dam,  et  omnino  difformes.  Ergo  oportet  illorum  motuum 
ordinationem  esse  sub  aliqua  providentia :  et  per  conse- 
quens  omnium  inferiorum  motuum  et  operationum,  quae 
per  illos  disponuntur. 

Ad  evidentiam  huius  rationis,  considerandum  est  quod, 
cum  natura  determinetur  ad  unum,  ubi  in  iis  quae  rei 
alicui  conveniunt,  videtur  aliqua  multiplicitas  et  variatio, 
oportet  illud  non  naturae,  sed  alicui  alteri  principio  attri- 
buere.    Ideo,    cum   motus   caelorum   varii   sint;  et  unius 


caeli  sint  plures  motus  etiam  difformes,  ut  motus  ab 
oriente  et  motus  ab  occidente,  et  motus  trepidationis 
octavae  sphaerae;  ipsos  in  naturam  referre  non  oportet, 
quasi  ideo  caelum  illis  motibus  moveatur  quia  natura  ad 
illos  motus  impellat;  sed  in  aliquod  principium  quod  illos 
caelestes  motus  ad  aliquem  finem  dirigit  et  ordinat.  Et 
secundum  hoc  procedit  haec  ratio. 

Advertendum  tamen  quod  non  intendit  Sanctus  Thomas 
motus  caelorum  naturales  nullo  modo  esse:  sunt  enim 
naturales  ex  parte  materiae,  inquantum  caelum  habet  in 
sua  natura  aptitudinem  ut  talibus  motibus  ab  intellectu 
moveatur,  ut  inquit  II  Pkys."',  et  in  plerisque  aliis  locis.  •Lect.i,n.4(Ed. 
Sed  vult  ipsos  non  esse  naturales  ex  parte  formae  et  ex  'gl^)"'""'  ^°'"' 
parte  principii  activi,  ut  possit  dici  quod  ex  necessitate 
naturae  quae  est  forma,  proveniunt,  et  non  ab  agente 
per  intellectum  et  voluntario  sunt  ordinati. 

VIII.  Septimo.  Inveniuntur  aliqua  tanto  perfectius  ordi- 
nata  quanto  sunt  Deo  magis  propinqua :  ut  patet  in  cor- 
poribus  caelestibus,  quae  nunquam  deficiunt  ab  eo  quod 
est  secundum  cursum  naturae,  sicut  inferiora  corpora ;  et 
in  substantiis  intellectualibus,  quae  neque  etiam  mutabiles 
sunt.  Ergo  Deus  est  causa  totius  ordinis  rerum.  Ergo  etc. 
-  Probatur  prima  consequentia.  Quia  si  aliquid  tanto  par- 
ticipatur  perfectius  ab  aliquibus  quanto  alicui  rei  magis 
appropinquat,  signum  est  quod  illa  res  sit  causa  eius  quod 
diversimode  participatur.  Declaratur  in  calidis  ex  appro- 
pinquatione  ad  ignem.  Hoc  autem  provenit  quia,  quanto 
aliquid  propinquius  est  causae,  tanto  plus  participat  de 
effectu  ipsius. 

IX.  Octavo.  Id  quod  est  maxime  bonum  in  rebus  creatis, 
est  bonum  ordinis  universi,  quod  est  maxime  perfectum : 
secundura  Philosophum,  XII  Metaph. ;  et  etiam  ut  in 
Gen.  I  datur  intelligi.  Ergo  bonum  ordinis  universi  est 
id  quod  est  praecipue  volitum  et  intentum  a  Deo.  Ergo 
Deus  suo  intellectu  et  voluntate  omnia  gubernat.  —  Pro- 
batur  prima  consequentia.  Quia  intellectus  et  voluntatis 
divinae,  per  quae  Deus  operatur,  ut  in  superioribus  patet, 
finis  ultimus  est  bonitas  eius,  ut  scilicet  eam  rebus  com- 
municaret.  Res  autem  participant  divinam  bonitatem,  per 
modum  similitudinis,  inquantum  sunt  bonae.  -  Secunda 
vero  consequentia  probatur.  Quia  nihil  aliud  est  gubernare 
aliquam  rem  quam  ei  ordinem  imponere. 

2.  Circa  probationem  primae  consequentiae,  adverte 
quod  ex  istis  duabus  propositionibus,  scilicet,  Bonitas 
Dei  estfinis  ut  communicetur,  et,  Res  participant  divinam 
bonitatem,  per  modum  similitudinis,  inquantum  sunt  bonae, 
relinquit  Sanctus  Thomas  tanquam  manifeste  sequens  quod 
quanto  res  sunt  magis  bonae,  tanto  suftt  magis  volitae 
et  magis  intentae,  quia  bonitati  divinae  magis  assimilantur. 
Ex  quo  patet  quod,  si  ordo  universi.est  maxime  bonum 
in  rebus  creatis,  est  etiam  maxime  volitus  et  intentus. 
Quae  erat  consequentia  probanda. 

3.  Circa  hanc  propositionem,  Intellectus  ct  voluntatis 
divinae  non  potest  esse  alius  finis  ultimus  nisi  bonitas 
eius,  ut  scilicet  eam  rebus  communicaret,  advertendum 
primo,  ut   in  ante  habitis    de  mente  Sancti  Thomae  Po- 

tentia,  q.  ni,  a.  i5,  ad  14,  dictum  est*,  quod  hoc  non  sic   •  cap. xvn, Com- 
intelligitur  quasi  ipsa  divinae   bonitatis    communicatio  sit   ment.num.  111,2. 
ultimus  divinae  voluntatis  finis,  tunc  enim  ipsa  similitudo 
communicata,    et   per  consequens   aliquid   creatum    esset 
finis  Dei:  sed  quia  sua   bonitas    est    suus    finis,  ex  cuius 
amore  eam  vult  communicare. 

Advertendum  secundo,  quod  idcirco  Sanctus  Thomas 
de  ultimo  fine  mentionem  facit,  quia,  cum  per  ultimum 
finem  intelligat  finem  operantis,  quem  scilicet  per  suum 
opus  principaliter  intendit,  relinquere  vult  non  esse  incon- 
veniens  Deum  agere  ad  alium  finem  praeter  suam  boni- 
tatem,  qui  scilicet  non  sit  ultimus  ipsius  finis,  sed  sit  finis 
operis,  ad  quem  videlicet  res  creata  perducitur:  puta  as- 
similatio  ad  Deum,  aut  quodcumque  aliud  ad  quod  res 
creata  ordinatur. 

X.  Nono:  et  est  confirmatio  praecedentis  rationis.  Bonum 
ordinis  universi  est  propinquissimum  in  rebus  creatis  bo- 
nitati  divinae,  quae  est  finis  divinae  voluntatis.  Ergo  hunc 
ordinem  maxime  curat  Deus.  Ergo  etc.  -  Probatur  prima 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXIV,  LXV. 


i83 


consequentia.  Quia  unumquodque  intendens  aliquem  finem, 
magis  curat  de  eo  quod  est  propinquius  fini  ultimo:  cum 
hoc  sit  etiam  finis  aliorum.  -  Antecedens  vero  probatur. 
Quia  ad  illud  bonum  ordinatur:  ut  patet  in  partibus,  quae 
ordinantur  ad  esse  totius. 

XI.  Dechno,  ex  eodem  fundamento  arguitur.  Ordo  rerum 
creatarum  secundum  distinctionem  naturarum  et  graduum 
ex  divina  sapientia  procedit.  Ergo  et  ordo  operationis. 
Ergo  etc.  -  Probatur  prima  consequentia.  Quia  per  ope- 
rationem  res  magis  appropinquant  ad  ultimum  finem,  eo 
quod  per  ipsam  res  consequatur  suam  ultimam  perfectio- 
nem:  cum  ultimus  finis  et  perfectio  rei  sit  vel  operatio, 
vel  operationis  terminus  aut  effectus,  sicut  eius  perfectio 
prima  est  forma,  ut  dicitur  II  de  Anima,  text.  5.  -  Se- 
cunda  etiam  probatur.  Quia  ordinare  actiones  aliquarum 
rerum  ad  finem  est  ipsas  gubernare. 

2.  Circa  istam  propositionem,  Ultimus  finis  rei  et  per- 
fectio  est  vel  operatio,  vel  operationis  terminus  aut  effectus, 
•Cf.cap.ii.Com-  considerandum  est,  ut  etiam  in  praecedentibus  *  est  osten- 
sum,  quod  operatio  aut  effectus  operationis  dicitur  ultimus 
finis  et  perfectio  rei,  non  secundum  quod  perfectio  no- 
minat  actum  existentem  in  perfectibili,  si  universaliter  lo- 
quamur,  cum  non  omnis  operatio  maneat  in  operante, 
accipiendo  operationem  pro  quocumque  actu  secundo : 
sed  secundum  quod  nominat  ultimam  actualitatem  rei. 
Res  enim  illi  operationi  suo  modo  coniuncta,  vel  effectui, 
non  remanet  in  potentia   ad  ulteriorem    actum,  ita  quod 


ment.  num.  i. 


operatio  vel  eius  effectus  rem  in  potentia  constituat  ad 
ulteriorem  actum,  sicut  forma  constituit  rem  cuius  est 
forma,  in  actu  quidem  primo,  sed  in  potentia  ad  actum 
secundum.  Quando  enim  ex  operatione  nihil  relinquitur, 
ut  in  operationibus  immanentibus  invenitur ;  aut  etiam  in 
aliquibus  operationibus  transeuntibus;  tunc  ipsa  operatio 
est  ultimus  finis  et  ultima  rei  perfectio,  quia  est  ultimum 
ad  quod  res  ordinabatur ;  et  ipsa  res  unita  tali  operationi, 
sive  subiective  sive  secundum  virtutemqua  ab  ipsa  egreditur 
operatio,  habet  ultimum  suum  complementum,  quod  est 
uniri  quomodocumque  actualiter  suae  operationi.  Quando 
autem  aliquid  per  ipsam  operationem  efficitur,  ut  in  do- 
mificatione  accidit,  tunc-terminus  sive  effectus  talis  opera- 
tionis  est  ultimus  finis  et  ultima  rei  perfectio:  quia  ultimum 
ad  quod  est  in  potentia,  est  effectus;  et  per  quandam 
continuationem  suae  virtutis  cum  effectu  constituitur  ulti- 
mate  in  actu;  ita  quod  non  constituitur  ex  ipso  effectu 
res  operans  in  potentia  ad  ulteriorem  actum,  sed  est  eius 
potentia  ultimate  completa. 

CoNFiRMATUR  conclusio  auctoritate  Psalmi,  ubi  Deus 
vocatur  Dominus  et  Rex:  regis  enim  et  domini  est  suo 
imperio  regere  et  gubernare  subditos.  -  Confirmatur  etiam 
quia  divino  praecepto  rerum  cursus  ascribitur  lob.  ix,  et 
in  Psalmo. 

Per  hoc  excluditur  error  antiquorum  Naturalium,  di- 
centium  omnia  ex  necessitate  materiae,  et  consequenter 
a  casu,  et  non  ex  ordine  providentiae,  provenire. 


-^-viisSSlS^V^ 


CAPITULUM  SEXAGESIMUM  QUINTUM 

A   55  V    a  1. 

QUOD  DEUS  CONSERVAT  RES  IN  ESSE. 


X  eo  autem  quod  Deus  res  sua  pro- 
videntia  regit,  sequitur  quod  in  esse 
conservet. 

Ad  gubernationem  enim  aliquorum 
pertinet  omne  illud  per  quod  suum  finem  con- 
sequuntur:  secundum  hoc  enim  aliqua  regi  vel 
gubernari  dicuntur,  quod  ordinantur  in  finem. 
In  finem  autem  ultimum  quem  Deus  intendit, 
scilicet  bonitatem  divinam,  ordinantur  res  non 
solum  per  hoc  quod  operantur,  sed  etiam  per  ■ 
hoc  quod  sunt:  quia  inquantum  sunt,  divinae 
bonitatis  similitudinem  gerunt,  quod  est  finis 
•  cap.  XIX.  rerum,  ut  supra  *  ostensum  est.  Ad  divinam 
igitur  providentiam  pertinet  quod  res  conser- 
ventur  in  esse. 

Item.  Oportet  quod  idem  sit  causa  rei,  et  con- 

servationis  ipsius:  nam    conservatio  rei  non  est 

nisi  continuatio  esse  ipsius.  Ostensum  est  autem 

•Lib.  II,  cap.  supra  *  quod  Deus  per  suum  intellectum  et  vo- 

XXIII  sqq.  '^  ^  '^  .  .,  ,  . 

luntatem  est  causa  essendi  omnibus  rebus.  Igitur 
per  suum  intellectum  et  voluntatem  conservat 
res  omnes  in  esse. 

Item.  Nullum  particulare  agens  univocum  po- 
test  esse  simpliciter  causa  speciei :  sicut  hic  homo 


non  potest  esse  causa  speciei  humanae;  esset 
enim  causa  omnis  hominis,  et  per  consequens 
sui  ipsius,  quod  est  impossibile.  Est  autem  causa 
hic  homo  huius  hominis.  per  se  loquendo.  Hic 
autem  homo  est  per  hoc  quod  natura  humana 
est  in  hac  materia,  quae  est  individuationis  prin- 
cipium.  Hic  igitur  homo  non  est  causa  hominis 
nisi  inquantum  est  causa  quod  forma  humaha 
fiat  in  hac  materia.    Hoc   autem    cst  esse  prin- 

'  cipium  generationis  huius  hominis.  Patet  ergo 
quod  nec  hic  homo,  nec  aliquod  aliud  agens 
univocum  in  natura,  est  causa  nisi  generationis 
huius  vel  illius  rei.  Oportet  autem  ipsius  speciei 
humanae  esse  aliquam  per  se  causam  agentem : 

;  quod  ipsius  compositio  ostendit,  et  ordinatio 
partium,  quae  eodem  modo  se  habet  in  omnibus, 
nisi  per  accidens  impediatur.  Et  eadem  ratio  est 
de  omnibus  aliis  speciebus  rerum  naturalium. 
Haec   autem   causa   est   Deus,   vel   mediate  vel 

^immediate:  ostensum  enim  est*  quod  ipse  est 
prima  omnium  rerum  causa.  Oportet  ergo  quod 
ipse  hoc  modo  se  habeat  ad  species  rerum  sicut 
se  habet  hic  generans  in  natura  ad  generationem, 
cuius  est  per  se  causa.   Generatio  autem  cessat, 


ib.I,cap.xiii; 
.  II,  cap.  XV. 


5  omne]  esse  aWYZ,  lo  etiam  A  solus;  om.  14  conserventur  pEsZP;  gubernentur.  16  conservationis  YpEiP;  conservationis 

et  (vel  N)  gubernationis  NZ,  gubernationis  ceteri.  2?  Itera  Ab   hac  formuta   et  praecedeiis  argumentum    iucipit ;  deleta  nemfe  siir.l  duo 

intermedia.         24  esse  om  G,  post  simpliciter  oWYPc. 

2  omnis  A  solus;  om.  i3  huiusj  vel  liuius  aYPc.  20  enim  hic  b;  post  est.  21  prima  hic  EGi;  post  causa.  Praeterea  omnium 
post  rerum  NZ.  22  se  hic  CEGNfc;  ante  hoc  modo  aWYZPc,  post  habeat  D.  species  rerum  (pro  speciei  conservationem  deleto)  A  solus; 
conservationem  specierum.         j3  hic]  hoc  sEPc. 


i84  SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXV. 

cessante  operatione  generantis.  Ergo  et  omnes  •  Adhuc.  Circa  rerum  originem  duplex  est  po- 
species  rerum  cessarent,  cessante  operatione  di-  sitio :  una  fidei,  quod  res  de  novo  fuerint  a 
vina.  Igitur  ipse  per  suam  operationem  con-  Deo  productae  in  esse;  et  positio  quorundam 
servat  res  in  esse.  philosophorum,    quod    res    a    Deo    ab    aeterno 

Adhuc.  Licet  alicui    existenti    accidat    motus,  s  effluxerint  *.    Secundum   autem   utramque  posi-  'Cf.ub.ii.cap. 
tamen  motus  est  praeter  esse  rei.  Nullum  autem     tionem  oportet  dicere  quod  res  conserventur  in  ""'"  "'''' 
corporeum  est  causa  alicuius  rei  nisi  inquantum     esse  a  Deo.  Nam  si  res  a  Deo  productae  sunt 
movetur:  quia  nullum  corpus  agit  nisi  per  motum,     in    esse    postquam    non   fuerant,    oportet    quod 

•  VII  «iv-».,  cap.  ut  Aristoteles  probat  *.  NuUum  igitur  corpus  est     esse  rerum  divinam  voluntatem  consequatur,  et 
ii;..  T  .i.38q.  ^^g^gg  gggg  jjjj^uius  rci  inquantum  cst  cssc,  scd  cst '<>  simiUtcr  non  esse:   quia  permisit  res  non  esse 

causa  eius  quod  est  moveri  ad  esse,  quod  est  fieri  quando  voluit,  et  fecit  res  esse  cum  voluit. 
rei.  Esseautem  cuiuslibet  reiestesseparticipatum:  Tandiu  igitur  sunt  quandiu  eas  esse  vult.  Sua 
cum  non  sit  res  aliqua  praeter  Deum  suum  esse,  igitur  voluntas  conservatrix  est  rerum.  -  Si 
•Lib.i,cap.xxii:  ut  supra  *  probatum  est.  Et  sic  oportet  quod  ipse  autem  res  ab  aeterno  a  Deo  effluxerunt,  non 
lib.  I ,  c«p.  XV.  jjg^g^  q^j  gg^  suum  esse,  sit  primo  et  per  se  causa  -s  est  dare  tempus  aut  instans  in  quo  primo  a 
omnis  esse.  Sic  igitur  se  habet  ad  esse  rerum  Deo  effluxerint.  Aut  igitur  nunquam  a  Deo  pro- 
operatio  divina,  sicut  motio  corporis  moventis  ductae  sunt:  aut  semper  a  Deo  esse  earum  pro- 
ad  fieri  et  moveri  rerum  factarum  vel  motarum.  cedit  quandiu  sunt.  Sua  igitur  operatione  res  in 
Impossibile  autem-  est  quod  fieri  et  moveri  ali-     esse  conservat. 

cuius  rei  maneat,  cessante  motione  moventis.  =»  Hinc  est  quod  dicitur  Heb.  i^:  Portans  omnia 
Impossibile  ergo  est  quod  esse  alicuius  rei  re-  perbo  virtutis  suae.  -  Et  Augustinus  dicit,  IV  super 
maneat  nisi  per  operationem  divinam.  Gen.  adlitt.*:  Creatoris  potentia,  et  omnipotentis  •  cap.  x». 

Amplius.  Sicut  opus  artis  praesupponit  opus  atque  omnitenentis  jnrtus,  causa  est  subsistendi 
naturae,  ita  opus  naturae  praesupponit  opus  Dei  omnis  creaturae.  Quae  virtus  ab  eis  quae  creata 
creantis:  nam  materia  artificialium  est  a  natura,  =s  sunt  regendis  si  aliquando  cessaret,  simul  et  eorum 
naturalium  vero  per  creationem  a  Deo.  Artificialia  cessaret  species,  omnisque  natura  concideret.  Neque 
autem  conservantur  in  esse  virtute  naturalium:  enim  sicut,  structuram  aedium  cum  fabricaverit 
sicut  domus  per  soliditatem  lapidum.  Omnia  igitur  quis,  abscedit,  atque,  illo  cessante  atque  abscedente. 
naturalia  non  conservantur  in  esse  nisi  virtute  Dei.     stat  opus  eius,  ita  mundus  vel  in  ictu  oculi  stare 

Item.  Impressio  agentis  non  remanet  in  effectu,  ?°jt70/en7,  si  ei  regimen  Deus  subtraxerit. 
cessante  actione  agentis,  nisi  vertatur  in  naturam         Per  hoc  autem  excluditur  quorundam  Loquen- 
effectus.  Formae  enim  generatorum,  et  proprie-     tium    in    lege    Maurorum  positio  *,  qui,  ad  hoc  ■ApudMaimon., 

P       n  ''^.^.  j  .  °  ^      ,  T^.  Doctor  Perplex, 

tates  ipsorum,   usque   m   nnem  manent   m  eis     quod  sustmere  possent  mundum  Dei  conserva-  p-  '.  c.  lxxiii, 
post  generationem,  quia  efficiuntur  eis  naturales.     tione  indigere,  posuerunt  omnes  formas  esse  ac-  f&lf.^''-''"^!- 
'  Et  similiter  habitus   sunt   difficile  mobiles,  quia  3s  cidentia,  et  quod  nullum  accidens  durat  per  duo  text."?^  fin.  •''*■' 

vertuntur  in  naturam:  dispositiones  autem  et  instantia,  ut  sic  semper  rerum  formatio  esset  in 
passiones,  sive  corporales  sive  animales,  manent  fieri:  quasi  res  non  indigeret  causa  agente  nisi 
aliquantum  post  actionem  agentis,  sed  non  semper,  dum  est  in  fieri.  -  Unde  et  aliqui  eorum  ponere 
quia  insunt  ut  in  via  ad  naturam.  Quod  autem  dicuntur  quod  corpora  indivisibilia,  ex  quibus 
pertinet  ad  naturam  superioris  generis,  nuUo  40  omnes  substantias  dicunt  esse  compositas,  quae 
modo  manet  post  actionem  agentis:  sicut  lumen  sola,  secundum  eos,  firmitatem  habent,  possunt 
non  manet  in  diaphano,  recedente  illuminante.  ad  horam  aliquam  remanere,  si  Deus  suam  gu- 
Esse  autem  non  est  natura  vel  essentia  alicuius     bernationem  rebus  subtraheret.  -  Quorum  etiam 

•  c«p.  XXII.       rei  creatae,  sed  solius  Dei,  ut  in  Primo  *  osten-     quidam  dicunt  quod  res  esse  non  desineret  nisi 

sum  est.  NuUa  igitur  res  remanere  potest  in  esse,  4>  Deus  in  ipsa  accidens  desitionis  causaret.  -  Quae 
cessante  operatione  divina.  omnia  patet  esse  absurda. 


19    et  C;  vel.  21    reraaneat  sG6 ;  maneat.  33    ipsorura  usque  in  fine  manent  (ex  eorum  raanent)  A  solus;  ipsorum  remanent. 

34  eis]  ei  aY.         38  aliquantum  A  solus;  aliquam  cum  E,  aliquantulum  ceteri.         41   manet  hic  EGb;  post  agentis. 

2  fuerint  Bb;  fuerunt.  4  a  Deo  hic  EGb;  post  ab  aeterno.  5    effluxerint  A  solus;  fluxerint  Gb,  fluxerunt  ceteri.  6    in  esse  hic 

EGb;  post  a  Deo.  8    fuerant]  fuerunt  DYP.  12    quandiu  N,  Deus  addunt.  14   effluxerunt  A  solus;    fluxerunt.  16  effluxerint 

Asolus;  fiuxerint  6,  fluxerunt  GNYZ,  efrtuxerunt  cefer/.  17  esse  earum  DNZ;  esse  eorum  aEGfr,  eorum  esse  Wc,  earum  esse  Pd.  23  atque 
omnitenentis]  atque  omni  entis  CFHY,  absque  orani  entis  B,  atque  omnis  entis  NZsC,  atque  omni  X,  om  Gc.  24  omnis]  omni  ENZ.  25  si 
Aic  A  solus;  ante  ab  eis  DNZsEcPc,  ante  virtus  Y,  om  aEGW.  simul  et  eorum  cessaret  species  A  solus;  eorum  species  NZ,  eorura  ope- 
rationes  b,  et  (om  P)  similiter  cessaret  eorum  spccies  ceteri.  29  opus  eius  EGXi ;  om  NZ,  opus  ceteri.  ~ 
gere]  non  indigere  NZ6.  35    et  quod]  quod  aW,  quia  NZ.  38    ponere  hic  b;  post  dicuntur.  43 

45  desitionis  DZ;  descisionis  aY,  descissionis  W,   decisionis  EGNsYfcPc. 


3i   autem  om  EGb.         34  indi- 
subtralieret  A  solus;  subtraxerit. 


Oommentaria  |Perrariensis 


*  Cf.  Comment. 
cap.  praec,  init. 


PosTsuAM  ostendit  Sanctus  Thomas  Deum  omnia  sua 
providentia  gubernare  in  communi,  nunc  vult  parti- 
culariter  de  aliquibus  ostendere  quod  ad  ea  divina  exten- 
ditur  gubernatio  *.  Circa  lioc  autem  tria  facit:  primo,  osten- 
dit  quod  esse  rerum  subditur  divinae  gubernationi;  secundo, 
quod  omnium  operationes  illi  subduntur,  cap.  lxvii;  tertio, 
quod  singularia,  cap.  lxxv. 


Girca  primum  duo  facit:  primo,  ostendit  quod  omnia 
a  Deo  conservantur  in  esse;  secundo,  quod  niliil  dat  esse 
nisi  in  virtute  Dei,  capite  sequenti. 

I.  Quantum  ad  primum,  arguit  primo  sic.  In  boni- 
tatem  divinam  ordinantur  res  sicut  in  finem  Dei,  non 
solum  per  hoc  quod  operantur,  sed  etiam  per  hoc  quod 
sunt.  Ergo  earum  conservatio  in  esse  pertinet  ad  divinam 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXV. 


i85 


Ad 


i 


*Art.2,S3,p.42 


i 


providentiam.  -  Probatur  antecedens.  Quia  res,  inquantum 
sunt,  similitudinem  divinae  bonitatis  gerunt,  quod  est  finis 
earum,  scilicet  intrinsecus,  ut  supra  est  ostensum.  -  Con- 
sequentia  quoque  probatur.  Quia,  cum  regi  et  gubernari 
aliqua  dicantur  secundum  quod  ordinantur  ad  finem,  omne 
id  per  quod  aliqua  suum  finem  consequuntur,  ad  guber- 
nationem  pertinet. 

II.  Secundo.  Deus  per  suum  intellectum  et  voluntatem 
est  causa  essendi  omnibus  rebus.  Ergo  etc.  -  Probatur  con- 
sequentia.  Quia,  cum  conservatio  rei  non  sit  nisi  conti- 
nuatio  esse  ipsius,  oportet  quod  idem  sit  causa  rei  et  con- 
servationis  ipsius. 

Circa  probationem  consequentiae,  advertendum  est,  ex 
doctrina  Sancti  Thomae  Potentia,  q.  v,  a.  i ,  ad  2 ;  et 
Prima,  q.  crv,  a.  i  *,  quod  eadem  est  actio  secundum  rem 
qua  Deus  res  producit  in  esse,  quae  dicitur  creatio,  et 
qua  eas  conservat,  quae  dicitur  conservatio :  sed  ratione 
distinguuntur.  Quia  creatio  importat  in  sua  ratione  respe- 
ctum  ad  rem  secundum  quod  incipit  esse ;  et  dicit  ordinem 
durationis,  saltem  imaginariae,  ad  non  esse  praecedens,  se- 
cundum  quod  ipsa  nos  utimur,  tenentes,  secundum  fidem, 
mundum  habuisse  initium  suae  durationis;  creare  enim, 
sic  sumptum,  est  aliquid  ex  nihilo  facere  de  novo.  Si  autem 
acceperimus  creationetn  ut  nominat  tantum  productionem 
alicuius  ex  nihilo,  sic  diceret  respectum  productionis  ad 
esse  rei,  non  includendo  novitatem  ipsius,  sed  ordinem 
naturae  ad  non-esse  rei.  —  Conservatio  autem,  ultra  ha- 
bitudinem  productionis  ipsius  esse  rei,  dicit  continuationem 
influxus  et  productionis  ipsius  esse ;  et  ordinem  esse  rei 
ad  mensuram  praecedentem  in  qua  habuit  esse,  scilicet 
quod  tahs  actio  non  sit  tempore  interrupta.  Ideo  hic  di- 
citur  quod  conservatio  est  continuatio  esse  rei,  idest,  est 
productio  esse  rei  sine  interruptione. 

III.  Sed  insurgit  contra  dicta  dubium  ex  Aureolo,  apud 
Capreolum,  in  II  Sent.,  d.  i,  q.  11  *.  Nam  creatio,  et 
universaliter  omnis  productio  creaturae,  non  habel  quod 
duret  nisi  per  instans :  alioquin  non  posset  Deus  annihi- 
lare  productum  post  primum  instans,  et  sic  productum 
esset  e.x  se  necesse  esse.  Conservatio  autem  importat  con- 
tinuationem:  et  sic  habet  quod  duret  plus  quam  per  instans. 
Ergo  productio  et  conservatio  non  sunt  una  et  eadem  actio. 

Confirmatur.  Quia  Deus  communicat  actionem  et  pro- 
ductionem  creaturae:  non  autem  conservationem.  Ergo  etc. 

2.  Ad  huius  evidentiam,  considerandum  est  quod,  cum 
dupliciter  de  creatione  et  conservatione  possimus  loqui, 
scilicet  quantum  ad  eorum  entitates  absolute,  et  quantum 
ad  eorum  proprias  rationes,  quae  nominibus  creationis  et 
conservationis  importantur:  si  loquamur  de  ipsis  quantum 
ad  eorum  entitates,  sic,  cum  nihil  aliud  sint  quam  divina 
actio,  quae  est  substantia  divina,  constat  quod  eodem  modo 
sunt  aeterna,  et  eodem  modo  habent  quod  durent,  non 
tantum  per  instans  temporis,  sed  semper,  sicut  et  divina 
substantia  est  aeterna  et  nunquam  deficiet. 

Si  autem  loquamur  de  ipsis  quantum  ad  eorum  pro- 
prias  rationes,  sic  aliter  loquendum  est  accipiendo  crea- 
tionem  prout  includit  novitatem  essendi  in  creatura,  quo 
modo  hoc  nomine  utuntur  Catholici :  et  aliter  ipsam  acci- 
piendo  prout  talem  novitatem  non  includit.  Si  enim  primo 
modo  accipiatur,  sic  habet  creatio  quod  duret  tantum  per 
instans :  quia,  cum  creatura  accipiat  esse  a  Deo  de  novo 
in  primo  tantum  instanti  sui  esse,  relatio  importata  for- 
maliter  nomine  creationis,  quae  terminatur  ad  creaturam 
secundum  quod  de  novo  esse  accipit  ut  sic,  durat  tantum 
per  instans.  Conservatio  autem  habet  ut  duret  quandiu 
esse  rei  creatae  durat.  Unde  illa  actio  quae  in  primo  in- 
stanti  esse  creaturae  habet  rationem  creationis,  in  toto  tem- 
pore  sequenti  illud  instans  habet  rationem  conservationis: 
quia  est  actio  continuans  esse  rei,  non  quidem  esse  con- 
tinue  influens  per  modum  incoeptionis,  sed  esse  prius  pro- 
ductum  manutenens. 

Si  autem  acciperemus  creationem  ut  solum  influxum 
essendi  importat  absque  novitate,  quo  modo  entia  ab  ae- 
terno  producta  possent  dici  esse  creata :  sic  non  est  de 
ratione  creationis  quod  duret  per  instans  fluens  aut  per 
tempus,  sed  tantum  ut  sit  actio  influens  esse  rei.  Si  enim 

SUMMA    CONTOA    GKNnLKS    D,   ThOMAK    ToM.    II. 


poneretur  res  ab  aeterno  creata  et  nunquam  desinere,  et 
ipsa  creatio  semper  maneret  sicut  et  conservatio,  eadem 
actio  divina  semper  haberet  rationem  creationis  et  ratio- 
nem  conservationis.  Alia  tamen  esset  ratio  creationis,  et 
alia  ratio  conservationis  :  quia  ipsa  actio  ut  connotans  ha- 
bitudinem  tantum  influxus  essendi  nuUa  materia  praesup- 
posita,  diceretur  creatio ;  eadem  ut  connotans  habitudinem 
manutenentiae  esse  prius  habiti,  diceretur  conservatio. 

3.  Ad  argumentum  ergo,  negatur  antecedens,  si  acci- 
piantur  creatio  et  conservatio  quantum  ad  ipsam  substan- 
tiam  actionis.  Et  patet  quod  probatio  nihil  facit  contra 
hunc  sensum:  quia,  cum  possit  esse  ipsa  entitas  creationis 
absque  hoc  quod  per  ipsam  aliquid  creetur,  sicut  antequam 
mundus  crearetur  ipsa  erat,  licet  tunc  non  haberet  rationem 
creationis ;  constat  quod  nulla  res  creata  ex  se  est  ens  ne- 
cesse  esse,  et  quod  quaelibet  potuit  non  produci  et  nun- 
quam  esse. 

Si  autem  accipiantur  istae  actiones  quantum  ad  eorum 
formales  rationes,  concesso  antecedente  de  creatione  quae 
importat  novitatem  essendi  in  effectu,  conceditur  etiam 
consequens:  nam  verum  est  quod  creatio  et  conservatio 
non  sunt  una  et  eadem  actio  formaliter,  sive  quantum  ad 
earum  formales  rationes.  Nec  oppositum  huius  dicimus: 
immo  distingui  ipsa  ratione  superius  *  est  ostensum.  -  Si  '  Num.  11. 
autem  acciperetur  creatio  ut  novitatem  essendi  non  includit, 
sed  ut  dicit  tantum  influxum  essendi,  negaretur  etiam  an- 
tecedens.  Et  ad  probationem,  negaretur  sequela:  quia  sicut 
non  habet  quod  duret  per  instans,  ita  etiam  non  habet  quod 
duret  per  aliquod  determinatum  tempus;  cum  duratio 
temporis  aut  instantis  transeuntis  sit  praeter  eius  rationem, 
neque  determinata  duratio  ad  eius  rationem  consequatur. 

Utrum  autem  res  quam  Deus  producit  per  creationem, 
necessario  per  aliquod  tempus  maneat:  -  dicitur  quod 
utique  hoc  necessarium  est  necessitate  suppositionis.  Nam, 
supposito  quod  a  Deo  accipiat  esse,  necesse  est  quod  per 
aliquod  tempus  esse  habeat :  quia  rerum  permanentium 
dari  non  potest  ultimum  esse,  alioquin  instans  esset  imme- 
diatum  instanti.  Immo  oportet  quod  per  infinitum  tempus 
duret,  si  sit  ab  aeterno  producta.  Nec  tamen  sequitur  quod 
sit  ens  ex  se  necesse  esse.  Tum  quia  potuit  non  produci. 
Tum  quia  non  est  tempus  adeo  parvum  quin  ante  illud 
eam  Deus  poterit  annihilare.  Sicut  etiam,  supposito  quod 
producatur  motus,  necesse  est  ut  per  aHquod  tempus  esse 
habeat:  et  tamen  motus  non  est  ens  necesse  esse. 

4.  Ad  confirmationem,  negatur  consequenlia.  Non  enim 
valet  ista  consequentia :  Deus  communicat  esse  lapidi.  Et 
sibi  non  communicat  sapientiam.  Ergo  esse  divinum  et 
eius  sapientia  non  sunt  una  et  eadem  res.  Sed  bene  se- 
quitur  quod  non  sint  idem  secundum  rationem.  Ita  in  pro- 
posito  ex  eo  quod  Deus  non  communicat  conservationem 
rei  creatae,  communicat  autem  actionem,  non  sequitur 
quod  non  sint  una  actio  materiahter,  sed  solum  quod  for- 
maliter  distinguantur.  -  Antecedens  etiam  fortasse  falsum 
est.  Nam  locus  est  conservativus  locati.  Et  una  res  creata 
per  aliam  conservatur  tanquam  per  instrumentum  divinae 
virtutis. 

IV.  Tertio  *.  Deus  est  per  se  causa  specierum.  Ergo  se  •  vid.  num.  ix. 
habet  hoc  modo  ad  conservationem  ipsarum,  sicut  hoc 
generans  in  natura  ad  generationem,  cuius  generationis  est 
causa  per  se.  Sed,  cessante  operatione  generantis,  cessat 
generatio.  Ergo  et  omnes  rerum  species  cessarent,  cessante 
operatione  divina.  Ergo  etc. 

Antecedens  probatur  in  specie  humana.  Speciei  humanae 
oportet  esse  aliquam  per  se  causam  agentem :  ut  patet  ex 
compositione  et  ordine  partium  in  omnibus  non  impeditis 
servata.  Ergo  Deus  mediate  vel  immediate  eam  causat:  cum 
sit  omnium  rerum  prima  causa. 

Prima  vero  consequentia  probatur,  simul  et  declaratur : 
ex  eo  quod  nullum  particulare  agens  univocum  potest 
simpliciter  esse  causa  speciei,  sed  tantum  huius  individui. 
Non  enim  hic  homo  est  causa  speciei  humanae :  quia  sic 
esset  causa  hominis*,  et  per  consequens  esset  causa  sui  ■vid.text.etvar. 
ipsius.  Sed  est  causa  generationis  huius  hominis,  per  se 
loquendo,  inquantum  est  causa  quod  forma  humana  fiat 
in  hac  materia. 

24 


i86 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXV. 


Art.  I. 


•   Gf.    II   Sent., 
d.xviii,q,ii,a.  I, 


•Vid.text.etvar.; 
cf.supra  num.iv. 


V.  Circa  istam  propositionem,  Nulliim  particulare  agens 
univocum  potest  simpliciter  esse  causa  speciei,  adverten- 
dum  primo,  quod  per  causam  simpliciter  speciei  intelligit 
Sanctus  Thomas  causam  ipsius  secundum  quod  est  talis 
species,  et  non  cum  aliqua  adiectione  consideratae ;  et  in- 
telligit  de  causa  per  se;  ut  patet  de  Pot.,  q.  v,  a.  t,  et 
Prima,  q.  civ  *,  ubi  hanc  rationem  etiam  ponit. 

Dupliciter  autem  aliquid  potest  dici  causa  per  se  ali- 
cuius:  uno  modo,  e.v  parte  causae;  alio  modo,  ex  parte 
etfectus.  Dicitur  causa  per  se  alicuius  ei^ectus  ex  part? 
causae,  quando  causat  illud  virtute  propriae  naturae ;  non 
autem  quia  alterius  naturam  formaliter  participet,  aut  quia 
causae  per  se  coniungatur.  Sicut  dicimus  ignem  per  se 
calefacere,  aquam  vero  quae  est  calida,  non  calefacere  per 
se,  sed  per  aliud,  quia  calefacit  inquantum  aliquid  naturae 
ignis  participat;  et  dicimus  domificatorem  per  se  aedifi- 
care,  non  autem  album,  sed  per  accidens.  -  Ex  parte  vero 
etfectus,  dicitur  causa  per  se  alicuius  effectus,  quando  ef- 
fectus  secundum  suam  naturam  et  rationem  habet  ab  illa 
causa  dependentiam;  non  autem  quia  coniungatur  alicui 
ad  quod  prius  causalitas  terminetur  secundum  quod  est 
tale.  Sicut  dicimus  aedificatorem  per  se  aedificare :  album 
autem,  aut  rixam  ex  domo  exortam,  causare  per  aliud  aut 
per  accidens. 

In  proposito  ergo  sumenda  est  causa  per  se  ex  parte 
utriusque.  Nam  cum  hic  dicatur  quod  individuum  non  est 
causa  simpliciter  speciei,  et  alibi  *  quod  non  est  causa 
speciei  inquantum  huiusmodi,  datur  intelligi  quod  per  se 
sumitur  ex  parte  effectus.  Dicitur  enim  causa  alicuius  spe- 
ciei  simpliciter  quae  est  causa  ipsius  nulla  sibi  facta  adie- 
ctione :  sicut  causa  humanae  speciei  dicitur  quae  hominem 
causat;  illa  autem  quae  non  causat  hominem,  sed  hunc 
hominem,  non  dicitur  simpliciter  causa  speciei  humanae. 
Similiter  cum  dicitur  aliquid  causa  speciei  inquantum  hu- 
iusmodi,  constat  quod  inquantum  huiusmodi  determinat 
rationem  effectus.  -  Ex  eo  vero  quod  dicitur  Prima  Parte, 
ubi  supra,  individuum  unius  speciei  non  esse per  se  causam 
formae  alterius  inquantum  est  talis  forma,  datur  intelligi 
etiam  accipi  perseitatem  ex  parte  causae. 

2.  Considerandum  secundo  quod,  quia  causa  per  se 
speciei  directe  habet  causalitatem  supra  essentiam  speciei 
inquantum  est  talis  essentia,  et  ipsam  specificam  ratibnem 
adaequat,  oportet  quod  in  quocumque  essentia  speciei  re- 
peritur,  illud  sit  a  tali  causa  causatum.  Unde  oportet  ut 
causalitas  talis  causae  ad  totam  speciem  se  extendat,  et  ad 
omnia  sub  specie  contenta.  Propter  hoc  optime  deducit 
Sanctus  Thomas  quod,  si  hic  homo  esset  causa  speciei 
humanae,  esset  causa  hominis*,  et  sic  esset  causa  sui  ipsius, 
cum  ipse  sit  homo. 

3.  Considerandum  tertio,  ex  doctrina  sancti  Thomae  de 
Pot.,  q.  V,  a.  1 ;  et  II  Sent.,  d.  .xviii,  q.  ii,  a.  i ,  quod, 
cum  per  se  causa  totius  speciei  non  possit  esse  aliquod 
ipsius  individuum,  necesse  est  ut  causa  ipsius  sit  aliquid 
superioris  ordinis  et  superioris  gradus.  Non  enim  quod  est 
inferioris  ordinis,  ipsius  potest  esse  causa:  cum  causa  per 
se  et  principalis  non  possit  suo  effectu  ignobilior  esse.  Quod 
autem  est  superioris  ordinis  et  superioris  gradus  ad  speciem, 
non  est  eiusdem  rationis  cum  ipsa.  Ideo  non  est  ipsius 
agens  univocum,  sed  aequivocum.  Et  sic  quod  est  causa 
speciei  inquantum  huiusmodi,  oportet  agens  aequivocum 
esse,  non  autem  univocum.  Propter  hoc  non  dixit  absolute 
Sanctus  Thomas  quod  nullum  particulare  agens  sit  causa 
simpliciter  speciei,  sed  addidit  univocum:  quod,  inquam, 
sit  sub  specie  contentum,  et  speciei  rationem  participet. 

4.  Considerandum  postremo  quod,  licet  hic  homo  non 
sit  primo  causa  hominis  inquantum  homo  est,  sed  tantum 
huius  hominis,  est  tamen  secundario  causa  hominis.  Quia 
hic  homo,  cuius  est  causa,  est  etiam /io?ho:  nec  possunt 
separari  ita  quod  hic  homo  non  sit  homo.  Et  ita  quod  est 
causa  primi,  oportet  secundi  etiam  causam  esse.  Propter 
hoc  dixit  Sanctus  Thomas  quod  hic  homo  est  causa  huius 
hominis  per  se  loquendo:  quasi  diceret,  secundario  tamen, 
et  per  aliud,  est  causa  etiam  hominis.  Unde  et  subiunxit 
quod  hic  homo  non  est  causa  hominis  nisi  inquantum 
est  causa  quod  forma  humana  Jiat  in  hac  materia. 


VI.  Circa  istam  propositionem,  Nec  hic  homo,  nec  ali- 
quod  agens  univocum  in  natura,  est  causa  nisi  generationis 
huius  vel  illius  rei,  advertendum  quod  tangit  Sanctus 
Thomas  distinctionem  quam  expresse  ponit  Prima  Parte, 

ubi  supra*:  scilicet  quod  duplex  est  agens,  quoddam  quod   '  Qu.  civ,  a.  i. 

est  causa  effectus  quantum  ad  eius  fieri  tantum ;  quoddam 

vero  quod  est  causa  effectus  etiam  quantum  ad  esse.  Agens 

univocum  est  causa  effectus  quantum  ad  fieri  tantum,  ita 

quod  ipsum  fieri  tantum  dependet  a    causa:    non    autem 

est  causa  ipsius  quantum  ad  esse,   ita  quod  esse  effectus 

dependeat  ab  ipso  (scilicet  per  se).  Nam  cum  esse  sit  et- 

fectus  formaliter  ipsam  formam  consequens,  illud  tantum 

est  causa  rei  per  se  quantum  ad  eius  esse  quod  est  causa 

per  se  formae  inquantum  forma  est :  quod  vero  est  causa, 

non  formae  inquantum    forma,    sed  formae    quantum    ad 

receptionem  sui  in  materia,  non  est  causa  per  se  rei  quan- 

tum  ad  eius  esse,  sed  tantum  quantum  ad  eius  generatio- 

nem;  quod  est  dictu,  quantum  ad  receptionem  formae  in 

materia.  Propter  hoc  dixit  Sanctus  Thomas    quod    agens 

univocum  est  causa  generationis   tantum   huius  vel  illius 

rei.  Sicut  enim  aequivocum  agens  habet  pro  effectu  per 

se  ipsam  speciem  absolute,  ita  agens  univocum  habet  pro 

effectu    per    se    huius  particularis    rei  generationem.  Ideo 

sicut,  cessante  actione  huius  particularis   agentis   univoci, 

cessat  generatio  rei  quae  generabatur ;  ita,  cessante  actione 

agentis  aequivoci  supra  speciem,  cessat  ipsa  species. 

VII.  Sed  circa  praedicta  quaedam  occurrunt  dubia.  Pri- 
mum  est  circa  illam  conditionalem:  Si  hic  homo  esset  causa 
speciei  humanae,  esset  causa  sui  ipsius.  Nam  non  videtur 
ista  conditionalis  habere  veritatem  nisi  ex  ista  propositione: 
Quod  est  causa  alicuius  formae  secundum  rationem  ipsius 

formae,  est  causa  omnium  illa  ratione  participatitium. 
Sed  ista  propositio  falsa  esse  videtur.  Nam  Deus  est  causa 
entis  inquantum  est  ens:  et  tamen  non  est  causa  omnis 
entis,  quia  non  est  causa  sui  ipsius.  Et  caelum  est  causa 
corporum  inferiorum  inquantum  corpora  sunt:  et  tamen 
non  est  causa  omnium  corporum,  quia  non  est  causa  sui 
ipsius.  Ergo   etc. 

Secundum  est  circa  illud  quod  dictum  est,  hunc  iio- 
minem  non  esse  causam  hominis  per  se,  sed  huius  hominis. 
Nam  hoc  videtur  falsum.  Quia  omne  agens  univocum  per 
se  agit  sibi  simile  secundum  formam.  Sed  similitudo  unius 
hominis  ad  alium  est  secundum  quod  «onveniunt  in  natura 
speciei.  Ergo  hic  homo  est  causa  per  ^e  naturae  specificae. 

Tertium  est  circa  id  quod  dictum  est,  hunc  hominem 
non  esse  causam  nisi  generationis  huiiis  vel  illius  rei.  Nam 
de  ratione  generationis,  ut  patet  V  Phys.  *,  est  quod  ter- 
minetur  ad  esse  rei.  Ergo  quod  est  causa  generationis 
alicui  rei,  est  etiam  causa  esse  ipsius.  Ergo  hic  homo  non 
est  causa  solum  generationis  huius  rei,  sed  etiam  esse. 

VIII.  Ad  primum  horum  dicitur  quod  illa  propositio  ex 
qua  dependet  veritas  illius  conditionalis,  est  vera:  et  puto 
ipsam  esse  veram  dc  quacumque  ratione,  sive  inquam  spe- 
cifica  sit,  sive  generica,  sive  analoga.  Quia  etiam  videmus 
in  potentiis  cognoscitivis  quod,  si  potentia  respiciat  obie- 
ctum  secundum  aliquam  formalem  rationem,  se  extendit 
ad  omnia  quibus  illa  ratio  convenit :  visus  enim  se  ex- 
tendit  ad  omnes  colores,  et  intellectus  ad  omne  ens. 

Ad  improbationem  dicitur  quod  Deus  non  est  causa 
entis  inquantum  ens,  si  proprie  loquamur,  sed  entis  creati. 
Et  sic  non  oportet  quod  sit  causa  sui  ipsius,  sed  omnium 
quibus  convenit  ratio  entis  creati.  Et  similiter  caelum  non 
est  causa  corporis  inquantum  corpus  est,  sed  corporis 
generabilis  et  corruptibilis  inquantum  huiusmodi.  Ideo  non 
oportet  quod  sit  causa  sui  ipsius,  quia  sibi  illa  ratio  non 
convenit.  Et,  universaliter  loquendo,  nihil  est  causa  per  se 
alicuius  secundum  illam  rationem  sub  qua  et  ipsum  con- 
tinetur,  ut  ex  supradictis*  patet.  •  Num.  iv. 

2.  Ad  secundum  dicitur  quod  dupliciter  potest  dici  agens 
agere  per  se  sibi  simile  secundum  formam.  Uno  modo, 
ut  perseitas  sit  modus  causae  secundum  quod  ad  rem  sibi 
similem  terminatur,  quae  scilicet  eandem  formam  recipit 
quam  agens  habet.  Et  sic  verum  est  agens  univocum  agere 
per  se  sibi  simile  secundum  formam :  hic  enim  homo  per 
se  generat  hunc  hominem,  qui  est  sibi  similis  secundum 


'Gap.i,  7;8.Th. 

I.  1. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXV. 


187 


'  Nurn.  V,  4. 


Num.  VI. 


Cf.  num.  IV. 


*  Qu.  T,  a 
pr»,  n. V. 


•  Vid.  init.  liui 
nnm. 


humanitatem.  -  Alio  modo,  ut  sit  modus  causae  secun- 
dum  quod  terminatur  ad  formam  secundum  quam  atten- 
ditur  similitudo.  Et  tunc  non  est  verum  quod  agens  agat 
per  se  sibi  simile  secundum  formam :  idest,  quod  agat 
formam  secundum  quam  attenditur  similitudo,  inquantum 
talis  forma  est.  Hic  enim  horao  non  primo  generat  hu- 
manitatem,  sed  secundario,  ut  dictum  est*,  inquantum  facit 
quod  in  hac  materia  introducatur  speciei  forma. 

3.  Ad  tertium  dicitur  quod  non  intelligit  Sanctus  Thomas 
agens  particulare  univocum  nullo  modo  causare  esse,  quia, 
ut  arguebatur,  generatio  terminatur  ad  esse  rei,  et  per  con- 
sequens  generans  dat  esse  genito:  sed  quod  esse  rei  non 
est  eius  per  se  eftectus,  sed  tantum  generatio  et  fieri  rei. 
Ut  enim  superius  *  dictum  est  de  mente  ipsius  in  Prima 
Parte,  si  agens  non  est  causa  formae  inquantum  huius- 
modi,  non  erit  per  se  causa  esse  quod  ipsam  consequitur. 
Gum  enim  causa  formae  per  se  dicatur  quae  dat  esse 
formae  inquantum  huiusmodi,  id  quod  non  est  causa  for- 
mae  inquantum  huiusmodi,  non  potest  esse  causa  per  se 
esse  ipsius  formae.  Secundario  tamen,  et  quasi  indirecte, 
est  causa  eius :  quia  est  causa  receptionis  formae  speciei 
in  materia,  ex  qua  receptione  resultat  esse  huius  individui, 
et  consequenter  esse  speciei.  Unde  potest  dici  quod  sin- 
gulare  univocum  est  causa  per  se  productionis  esse  formae 
in  hac  materia,  sicut  hoc  modo  est  etiam  causa  formae: 
non  autem  est  per  se  causa  ipsius  esse  formae  inquantum 
huiusmodi,  idest,  secundum  quod  est  in  facto  esse. 

IX.  Quarto  *.  Supponitur  quod,  licet  alicui  existenti 
accidat  motus,  tamen  motus  est  praeter  esse  rei.  Tunc  sic. 
Corpus  est  causa  eius  quod  est  moveri  ad  esse,  quod  est 
fieri  rei :  Deus  autem  est  primo  et  per  se  causa  omnis 
esse.  Ergo  sic  se  habet  operatio  divina  ad  esse  rerum,  sicut 
motio  corporis  moventis  ad  fieri  et  moveri  rerum  factarum 
et  motarum.  Sed  impossibile  est  quod  fieri  vel  moveri  ali- 
cuius  maneat  cessante  motione  moventis.  Ergo  et  quod 
esse  alicuius  rei  maneat  nisi  per  operationem  divinam,  est 
impossibile.  -  Probatur  antecedens.  Quantum  quidem  ad 
primam  pariem,  quia,  cum  nullum  corpus  agat  nisi  per 
raotum,  non  est  causa  alicuius  rei  nisi  inquantum  movetur. 
Quantum  vero  ad  secundam  partem,  quia  Deus  est  suum 
esse,  alia  vero  habent  esse  participatum. 

2.  Circa  probationem  primae  partis  antecedentis,  consi- 
derandum  est  quod  illam  dupHciter  possumus  interpretari. 
Primo,  ut  arguatur  ex  motu  quo  ipsum  corpus  agendo 
movet  materiam  aut  mobile,  arguendo  sic.  Nullum  cor- 
poreum  est  causa  alicui  rei  nisi  inquantum  ipsa  res  rao- 
vetur:  quia  nullum  corpus  agit  nisi  per  motum,  secun- 
dum  quem  aliquod  mobile  movetur.  Ergo  nuUum  corpus 
est  causa  esse  alicuius  rei  inquantum  est  esse,  sed  est  causa 
eius  quod  est  moveri  ad  esse.  Et  tunc  tenet  consequentia, 
(su-  per  ea  quae  dicuntur  in  Qu.  de  Potentia  Dei,  loco  allegato*: 
scilicet  quod,  cum  corpus  non  agat  nisi  movendo,  non 
potest  esse  caiisa  fonnae  nisi  quantum  se  extendere  potest 
causalitas  transmutationis.  Hoc  autem  est  inquantum  dis- 
ponit  materiam  et  educit  formam  de  potentia  materiae. 
Ideo  corpus  est  causa  formae  solum  quantum  ad  hoc  quod 
educitur  de  potentia  materiae,  quod  est  fieri  rei  generatae: 
non  autem  quantum  ad  esse  formae  absolute. 

Secundo  eam  possumus  interpretari  ut  arguatur  ex  motu 
quo  ipsum  corpus  ab  alio  movetur,  sic  arguendo.  Nullum 
corporeura  est  causa  alicuius  rei  nisi  inquantum  ipsum 
corpus  movetur :  quia  nullura  corpus  agit  nisi  per  motum 
quo  ipsum  movetur.  Ergo  corpus  non  est  causa  nisi  eius 
quod  est  moveri  ad  esse.  Et  tunc  tenet  ipsa  consequentia 
ex  vi  istius  propositionis,  quod  esse  effectus  proportionatur 
esse  formae  per  quam  agens  agit,  iit  sic.  Ex  hac  enim 
sequitur  quod,  cum  esse  formae  corporis  agentis,  inquan- 
tum  est  esse,  non  sit  principium  quo  agens  agit,  sed  in- 
quantum  sibi  adiungitur  moveri,  quia  non  agit  nisi  in- 
quantum  movetur;  quod  esse  rei,  inquantum  est  esse,  non 
sit  etfectus  corporei  agentis,  sed  tantum  inquantum  substat 
ipsi  moveri.  Et  sic  corpus  non  est  causa  esse  rei  ahsolute, 
sed  eius  quod  est  moveri  ad  esse.  Huic  expositioni  favere 
videtur  propositio  supposita  *,  scilicet  quod,  licet  alicui 
exisienti  accidat  motus,  tamen  motus  est  praeter  esse  rei. 


Ex  hac  enim  habetur  quod,  licet  corpus  agat  per  motum 
quo  movetur,  non  oportet  tamen  quod  agat  per  ipsum 
esse  inquantum  est  esse,  quia  motus  est  praeter  esse  rei.  - 
Utraque  expositio  adaptari  potest  litterae. 

X.  Quinto.  Artificialia  conservantur  in  esse  virtute  na- 
turalium:  sicut  domus  per  soliditatem  lapidum.  Ergo  na- 
turalia  non  conservantur  nisi  virtute  Dei.  -  Probatur  con- 
sequentia.  Quia  sicut  opus  artis  praesupponit  opus  naturae, 
ita  opus  naturae  praesupponit  opus  Dei  creantis:  materia 
enim  artificialium  est  a  natura,  et  materia  naturahum  est 
a  Deo  per   creationem. 

Advertendum  circa  istam  rationem,  quod  sicut  in  na- 
turaHbus  agens  univocum  est  causa  rei  quantum  ad  fieri 
tantum,  ita  et  in  artificialibus.  Nam,  cum  forma  domus, 
quae  est  compositio  et  ordo,  consequatur  virtutem  natu- 
ralem  quarundam  rerum,  aedificator  non  facit  domum 
nisi  adhibendo  illa,  et  applicando  ipsa  sibi  invicem,  scilicet 
caementum,  lapides  et  ligna,  quae  sunt  susceptiva  et  con- 
sei-vativa  talis  compositionis  et  ordinis:  sicut  coquus  coquit 
cibum  adhibendo  virtutem  naturalem  activam  ignis*.  Unde 
artifex  non  est  directe  et  per  se  causa  formae  rei  artifi- 
ciatae  inquantum  huiusmodi,  sed  est  causa  introductionis 
ipsius  in  hac  materia,  adhibendo  virtutes  naturales.  Ideo 
non  conservantur  in  esse  artificialia  per  artificem,  cum 
ab  ipso  non  dependeat  per  se  et  directe  forma:  sed  per 
virtutem  rerum  naturalium,  ad  quam  ipsa  forma  conse- 
quitur.  Propter  hoc  dictum  est  in  hac  ratione  quod  arti- 
ficialia  conservantur  in  esse  virtute  naturalium. 

XI.  Sexto.  Esse  non  est  natura  vel  essentia  alicuius  rei 
creatae,  sed  solius  Dei.  Ergo  nulla  res  potest  remanere  in 
esse  cessante  operatione  divina. 

Probatur  consequentia.  Quia  impressio  agentis  non  re- 
manet  in  eifectu,  cessante  actione  agentis,  nisi  vertatur  in 
naturam.  -  Declaratur  ex  formis  et  proprietatibus  rerum 
naturalium  generatarum.  Et  ex  hahitibus.  Et  ex  hoc  quod 
id  quod  pertinet  ad  naturam  superioris  generis  (scilicet 
formaliter,  et  non  tantum  virtualiter  in  ipso  existens),  non 
manet  post  actionera  agentis:  sicut  patet  de  lumine. 

2.  Circa  istam  deductionem  Sancti  Thomae  statim  oc- 
currit  dubium.  Nam  Hcet  esse  non  sit  natura  vel  essentia 
alicuius  rei  creatae,  consequitur  tamen  formam,  quae  est  de 
essentia  rei  creatae.  Et  hoc  videtur  sufiicere  ad  hoc  quod 
possit  manere  cessante  operatione  divina.  IUa  enira  propo- 
sitio,  Impressio  agentis  non  remanet  in  effectu,  cessante 
actione  agentis,  nisi  vertatur  in  naturam,  intelligitur  de  eo 
quod  vertitur  in  naturam  non  solura  tanquara  existens  de 
essentia  rei,  sed  etiara  tanquara  consequens  essentiam.  Quod 
patet  quia  datum  est  exemplum  de  proprietatibus  rerum  ge- 
neratarum,  et  de  habitibus.  Unde  consequentia  nulla  esse.vi- 
detur;  et  male  per  illam  propositionem  assumptam  probata. 

Respondetur  quod  rationis  deductio  bona  est  si  bene 
inteUigatur.  Supponit  enim  Sanctus  Thoraas  tanquam  raa- 
nifestura  quod  esse  a  natura  rei  creatae  non  potest  effluere 
tanquara  a  causa  efficiente:  cura  nulla  res  seipsam  in  esse 
producat.  Unde,  si  assumitur  quod  nec  etiam  est  essentia 
aut  natura  rei,  habetur  quod  nullo  modo  in  naturam  ver- 
titur,  eo  modo  quo  accipitur  hoc  loco  verti  in  naturam. 
Illa  enira  propositio,  Impressio  agentis  non  remanet,  ces- 
sante  actione  agentis,  nisi  vertatur  in  nattiram,  intelligitur 
sic:  nisi  scilicet  aut  Jiat  de  essentia  rei,  aut  ab  essentia 
rei  tanquam  ab  efftciente  originetur.  Ideo  dat  exemplum 
Sanctus  Thomas  et  de  forma  rei  generatae,  quae  est  de 
ipsius  essentia;  et  de  proprietatibiis,  quae  efficienter  ab 
essentia  originantur.  Exemplificatur  etiam  de  habitibus,  qui 
sunt  difficile  mobiles :  quia  etiam  ex  actihus  frequentatis 
illa  qualitas  quae  est  habitus,  est  facta  naturae  conveniens, 
et  quasi  eiuis  proprietas  ab  ipsa  resultans,  ex  quo  habet 
ut  cum  difficultate  araittatur. 

XII.  Septimo.  Si  res  fuerunt  a  Deo  de  novo  productae 
in  esse,  ut  fides  ponit :  ergo  esse  rerura  divinara  volunta- 
tera  consequitur,  et  similiter  non  esse ;  quia  permisit  res 
non  esse  quando  voluit,  et  fecit  eas  esse  quando  voluit. 
Ergo  tandiu  sunt  quandiu  Deus  eas  esse  vult.  Ergo  sua 
voluntas  est  conservatrix  rerum.  -  Si  autem  ab  aeterno 
fluxerunt  a  Deo,  ut  aliqui  philosophi  voluerunt:  non  est 


Prima  Pan,  civ, 


1,88 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXV,  LXVI. 


dare  tempus  aut  instans  in  quo  primo  a  Deo  effluxerunt. 
Ergo  aut  nunquam  sunt  productae,  quod  est  falsum:  aut 
semper  a  Deo  esse  eorum  procedit  quandiu  sunt.  Ergo  etc. 

2.  Circa  primam  partem  huius  rationis,  advertendum 
quod  supponit  voluntatem  Dei  esse  causam  voliti.  Ex  hoc 
autem  sequitur  quod,  quia  vult  rem  tandiu  esse,  ipsa  est 
causa  durationis  rei  continuando  eius  csse. 

Circa  secundam  vero  partem  dubitatur.  Posset  enim  ad 
ipsam  responderi  quod  consequentia  non  tenet.  Stat  enim 
quod  sint  res  a  Deo  productae ;  et  quod  non  sit  dare  tem- 
pus  aliquod  aut  instans  in  quo  primo  effluxerunt  a  Deo; 
et  tamen  non  semper  esse  rerum  a  Deo  procedat.  Dicetur 
enim  quod  productae  sunt  quidem  in  instanti:  in  nullo 
tamen  instanti  determinato  sunt  productae,  ut  possit  as- 
signari  unum  instans  in  quo  sit  verum  dicere,  In  hoc  in- 
stanti  sunt  productae. 

Sed  ista  responsio  nulla  est.  Quia  si  in  uno  instanti 
dumtaxat  res  sunt  productae,  et  non  in  pluribus  aut  in 
omnibus  producitur,  illud  oportet  instans  determinatum 
esse,  et  posse  demonstrari  secundum  intellectum :  quia 
unumquodque  instans  est  determinatum  et  distinctum  a 
quolibet  alio  instanti.  Et  tunc  erit  verum  dicere  quod  in 
illo  instanti  res  primo  productae  sunt.  Quod  repugnat  ei 
quod  est  esse  ab  aeterno  productum.  Sequitur  ergo  bene, 
ut  deducebat  Sanctus  Thomas  :  -  Res  sunt  a  Deo  productae. 
Et  non  est  aliquod  instans  in  quo  primo  productae  sunt, 
neque  aliquod  tempus.  Ergo  semper  et  in  quolibet  instanti 
producuntur:  non  quidem  per  incoeptionem  essendi,  sed 
per  manutenentiam  esse  accepti. 


XIII.  Confirmatur  conclusio  auctoritate  Apostoli,  Heb. 
i;  et  Augustini,  IV  super  Gen.  ad  litt. 

Per  hoc  excluditur  error  quorundam  Loquentium  in 
lege  Maurorum,  ponentium  omnes  formas  esse  accidentia; 
et  rerum  formationem  esse  semper  in  fieri ;  et  sic  non  indi- 
gere  res  conservante  post  earum  factionem.  -  Quorum  qui- 
dam  dicuntur  ponere  corpora  indivisibilia,  ex  quibus  sub- 
stantiae  secundum  ipsos  componuntur,  posse  ad  horam, 
cessanteDei  gubernatione,  remanere.- Quidam  vero  dicunt 
quod  res  non  desineret  esse  nisi  Deus  in  ipsa  accidens  de- 
cisionis*,  idest  deficientiae  et  defectionis,  causaret. 

XIV.  Circa  conclusionem  principalem  dubium  occurrit. 
Nam  sunt  aliqua  quae  nullam  habent  intrinsecam  potentiam 
ad  deficiendum,  sicut  intelligentiae  et  corpora  caelestia. 
Ergo,  remota  omni  actione  post  eorum  productionem, 
non  deficient.  Ergo  non  indigent  conservatione. 

Item,  sequeretur  quod  agens  naturale  corrumpens  vin- 
ceret  actionem  Dei  conservantis. 

2.  Ad  primum  horum  dicitur  quod,  licet  illa  non  habeant 
potentiam  intrinsecam  ad  non  esse,  scilicet  materiam  pri- 
vationi  subiectam,  suum  tamen  esse  praesupponit  influxum 
divinae  virtutis.  Et  ideo  extrinsece  possunt  non  esse,  sci- 
licet  per  subtractionem  divini  influxus.  Propterea  indigent 
Deo  conservante  ipsa  in  esse,  sicut  indiguerunt  ipso  pro- 
ducente.  Unde  prima  consequentia  est  falsa. 

Ad  secundum,  negatur  sequela.  Quia  sicut  Deus  con- 
servat  rem  quandiu  vult,  ita  co-agit  corrumpenti  quando 
non  vult  eam  amplius  conservare,  et  suum  subtrahit  in- 
fluxum  ab  eo  quod  corrumpitur  et  desinit  esse. 


'  Vid.text.  etvar. 


-^"wSl^^lfeiJ»^^ 


CAPITULUM  SEXAGESIMUM  SEXTUM 

A  Sy  V  a  marg.  inf.,  et  lin.   i8  laterculi. 

QUOD  NIHIL  DAT  ESSE  NISI   INQUANTUM  AGIT   IN  VIRTUTE  DIVINA. 


X  hoc  autem  manifestuiii  est  quod  omnia 
inferiora  agentia  non  dant  esse  nisi  in- 
quaiitum  agunt  in  virtute  divina. 
Nihil  enim  dat  esse  nisi  inquantum 
est  ens  actu.  Deus  autem  conservat  res  in  esse 
'Cap.  praec.  per  suam  providentiam,  ut  ostensum  est  *.  Ex 
virtute  igitur  divina  est  quod  aliquid  det  esse. 
Amplius.  Quando  aliqua  agentia  diversa  sub 
uno  agente  ordinantur,  necesse  est  quod  effectus 
qui  ab  eis  communiter  fit,  sit  eorum  secundum 
quod  uniuntur  in  participando  motum  et  vir- 
tutem  illius  agentis:  non  enim  plura  faciunt  unum 
nisi  inquantum  unum  sunt;  sicut  patet  quod 
omnes  qui  sunt  in  exercitu  operantur  ad  victo- 
riam  causandam,  quam  causant  secundum  quod 
sunt  sub  ordinatione  ducis,  cuius  proprius  ef- 
'  cap.  XIII.  fectus  victoria  est.  Ostensum  est  autem  in  Primo  * 
quod  primum  agens  est  Deus.  Cum  igitur  esse 
sit  communis  effectus  omnium  agentium,  nam 
omne  agens  facit  esse  actu;  oportet  quod  hunc 
effectum  producunt  inquantum  ordinantur  sub 
primo  agente,  et  agunt  in  virtute  ipsius. 

Adhuc.  In  omnibus  causis  agentibus  ordinatis 
illud  quod  est  ultimum  in  generatione  et  primum 


in  intentione,  est  proprius  effectus  primi  agentis: 
sicut  forma  domus,  quae  est  proprius  effectus 
aedificatoris,  posterius  provenit  quam  praeparatio 
caementi  et  lapidis  et  lignorum,  quae  fiunt  per 

;  artifices  inferiores,  qui  subsunt  aedificatori.  In 
omni  autem  actione  esse  in  actu  est  principaliter 
intentum,  et  ultimum  in  generatione:  nam,  eo 
habito,  quiescit  agentis  actio  et  motus  patientis. 
Est   igitur   esse   proprius  elfectus  primi  agentis, 

10  scilicet  Dei:  et  omnia  quae  dant  esse,  hoc  habent 
inquantum  agunt  in  virtute  Dei. 

Amplius.  Ultimum  in  bonitate  et  perfectione 
inter  ea  in  quae  potest  agens  secundum,  est 
illud  in    quod   potest    ex    virtute    agentis  primi: 

15  nam  complementum  virtutis  agentis  secundi  est 
ex  agente  primo.  Quod  autem  est  in  omnibus 
effectibus  perfectissimum,  est  esse:  quaelibet  enim 
natura  vel  forma  perficitur  per  hoc  quod  est 
actu;  et  comparatur   ad   esse  in   actu  sicut  po- 

20  tentia    ad    actum    ipsum.    Igitur   esse   est   quod 

agentia  secunda  agunt  in  virtute    agentis  primi. 

Item.  Secundum  ordinem  causarum  est  ordo 

effectuum.  Primum  autem  in  omnibus  effectibus 

est  esse:  nam  omnia  alia  sunt   quaedam  deter- 


1  quod  DYZfrPc;  om.  17  est  om  A  casu.  21  producunt  A  solus;  producat  NYZ,  producant  ceteri.  ordinantuij  ordinatur  aNYZ. 
22  et  agunt  om  Z,  et  agit  N,  et  agat  Y,  ut  ngunt  b.  23  Adhuc  A  solus;  om  aWY,  Amplius  NZ,  Itein  DEGiPc.  24  illud  A  solus; 

om,  et  primum]  erit  primum  aY,  est  primum  D,  et  erit  primum  N. 

4    lapidis  EGii;  lapidum.  16    ex  agente  primo  (inter  ex  et  agente  rfe/ffur  virtu)  A  solus;  e\  virtute  agentis  primi.  17    eirectibus 

A  sohis;  agentibus.         19  actu  EGYZiPc;  actio.         24  quaedam  EGt;  om. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXVI. 


189 


minationes  ipsius.  Igitur  esse  est  proprius  ef- 
fectus  primi  agentis,  et  omnia  alia  agunt  ipsum 
inquantum  agunt  in  virtute  primi  agentis.  Se- 
cunda  autem  agentia,  quae  sunt  quasi   particu- 


omnia  autem  alia  sunt  entia  per  participationem : 
nam  in  solo  Deo  esse  est  sua  essentia*.  Esse 
igitur  cuiuslibet  existentis  est  proprius  effectus 
eius,  ita    quod    omne  quod  producit  aliquid   in 


*Lib.  I,  cap.xxii; 
lib.  11,  cap.  XV. 


lantes   et  determinantes  actionem  primi  agentis,  $  esse,  hoc  facit  inquantum  agit  in  virtute  Dei. 


agunt   sicut   proprios  effectus  alias  perfectiones 
quae  determinant  esse. 

Praeterea.    Quod    est   per   essentiam    tale,  est 
propria  causa  eius  quod  est  per  participationem 
tale 
Deus  autem  solus  est  ens  per  essentiam   suam, 


Hinc  est  quod  dicitur  Sap.  !'■*:  Creavit  Deiis 
ut  essent  oninia.  Et  in  pluribus  Scripturae  locis 
dicitur  quod  Deus  omnia  facit.  -  In  libro  etiam 
de  Causis*  dicitur  quod  nec  intelligentia  dat  esse  •sectio22(Freib. 

^      .        .  ^  .  .        ■  ...  ,  ,      I-    •  -1  ■  •      im  Br.  1882) ;  s. 

sicut    ignis    est  causa  omnium  ignitorum.  10  nisi  inquantum  est  aumia,   idest,  inquantum  agit  xh.  1. 23. 

in  virtute  divina. 


b    8    In  libro  etiam  A  solus;    Et  in  libro. 
10    idci.st  A  solus;  et. 


9    nec  intelligentia]  intelligentia    non   habebat  pA;  praemisso  nec  casu  non  deletur  non. 


Commentaria   Ferrariensis 


O' 


•  Cf.  Comraeiit. 
cap.  praec,  init. 


cap.  praec.,num, 
VIII,  3 


STENso  quod  Deus  res  omnes  in  esse  conservat,  vult 

Sanctus    Thomas   ostendere   quod  inferiora    agentia 

non  dant  esse  nisi  inquantum  agunt  in  virtute  divina  *. 

I.  Et  arguit  primo  sic.  Nihil  dat  esse  nisi  inquantum 
est  ens  actu.  Sed  res  conservatur  in  esse  actu  per  pro- 
videntiam  divinam.  Ergo  quod  aliquid  det  esse,  habet  ex 
virtute  divina. 

Secundo.  Esse  est  communis  effectus  omnium  agentium. 
Ergo  omnia  hunc  effectum  producunt  inquantum  ordi- 
nantur  sub  primo  agente,  qui  est  Deus,  et  agunt  in  virtute 
ipsius.  -  Probatur  antecedens.  Quia  omne  agens  facit  esse 
actu:  intellige,  directe  aut  indirecte,  primo  aut  secun- 
cf.  Comraem.   dario  *.  —  Consequentia  vero  probatur.  Quia,  cum  plura 

in.nrnpr     nnm.  ^  .  '  ^ 

non  faciant  unum  nisi  inquantum  sunt  unum,  quando 
diversa  agentia  sub  uno  agente  ordinantur,  necesse  est 
quod  effectus  qui  ab  eis  communiter  fit,  sit  eorura  se- 
cundum  quod  uniuntur  in  participando  motum  vel  virtu- 
tem  illius  agentis.  Declaratur  ex  eo  quod  in  exercitu  videtur. 
Tertio.  In  omni  actione  esse  in  actu  est  principaliter 
intentum,  et  ultimum  in  generatione:  cum,  eo  habito, 
cesset  actio  agentis  et  motus  patientis.  Ergo  esse  est  pro- 
prius  eiTectus  primi  agentis,  scilicet  Dei,  et  omnia  alia  illud 
agunt  in  virtute  ipsius.  -  Probatur  consequentia.  Quia  in 
omnibus  agentibus  ordinatis  quod  est  ultimum  in  gene- 
ratione  et  primum  in  intentione,  est  proprius  effectus 
primi  agentis.  Declaratur  in  domificatione. 

II.  Quarto.  Quod  est  in  omnibus  agentibus  *  perfectis- 
simum,  est  esse.  Ergo  etc.  -  Probatur  antecedens.  Quia 
quaelibet  natura  vel  forma  perficitur  per  hoc  quod  est 
esse  actu,  et  ad  ipsum  comparatur  sicut  potentia  ad  actum. 
-  Consequentia  vero  probatur.  Quia  ultimum  in  bonitate 
et  perfectione  inter  ea  in  quae  potest  agens  secundum, 
est  illud  in  quod  potest  ex  virtute  primi  agentis:  cum 
complementum  suae  virtutis  sit  ex  virtute  agentis  primi. 

Circa  assumptum  ad  probationem  antecedentis,  consi- 
■Comment.cap.  derandum  est  quod,  ut  in  Primo  Libro  *  est  ostensum, 
XXIV,  nura.  vi.  ^^^^  ^^^  actualitas  ultima,  quae  nuUo  alio  actu  potest 
actuari,  sed,  si  limitatur,  hoc  est  non  per  aliquem  actum, 
sed  per  susceptivum  tantum  et  potentiale.  Ideo,  quantum- 
cumque  forma  sit  actus  quidam,  comparata  tamen  ad 
ipsum  esse,  habet  rationem  potentialis:  nam,  licet  sit  causa 
formalis  essendi,  quia  tamen  non  constituitur  in  rerum 
natura  nisi  per  ipsum  esse  tanquam  per  ultimam  actua- 
litatem,  necesse  est  quod  ad  ipsum  habeat  comparationem 
potentiae  ad  actum. 

III.  Qiiinto.  Primum  in  omnibus  effectibus  est  esse: 
cum  omnia  alia   sint   determinationes   ipsius,  -  intellige. 


'  Vid.text.  etvar. 


per  modum  potentialis  et  susceptivi,  non  autem  per  modum 
actus.  Ergo  est  proprius  eftectus  primi  agentis:  et  secunda 
agentia,  quae  sunt  quasi  particulantia  et  determinantia 
actionem  primi  agentis,  agunt  sicut  proprios  effectus  alias 
perfectiones,  quae  determinant  esse.  Ergo  etc.  -  Probatur 
prima  consequentia.  Quia  secundum  ordinem  causarum 
est  ordo  effectuum. 

2.  Circa  istam  propositionem,  Secunda  agentia  deter- 
minant  actionem  primi  agentis,  advertendum  quod  hoc 
non  est  sic  intelligendum  quasi  secundaria  agentia  aliquid 
erga  divinam  actionem  ut  in  se  est  operentur,  cum  sua 
actio  sit  sua  substantia :  sed  intelligitur,  ut  ex  superio- 
ribus  *  constat,  secundum  quod  ipsa  mediantibus  causis 
secundis  ad  effectum  aliquem  terminatur.  Sic  enim  virtus 
divina  et  actio,  secundum  quod  in  secunda  causa  reci- 
pitur,  accipit  limitationem  et  determinationem  ex  condi- 
tione  causae  secundae,  tanquam  ex  susceptivi  conditione: 
quia  unumquodque  recipitur  in  alio  per  modum  reci- 
pientis. 

3.  Sed  occurrit  dubium.  Videtur  enim  contradictio  in 
verbis  Sancti  Thomae.  Nam  in  tertia  ratione  assumit  quod 
esse  in  actu  est  principaliter  intentum  et  ultimum  in  ge- 
neratione  :  in  hac  autem  ratione  assumit  quod  primum 
in  omnibus  effectibus  est  esse.  Et  videtur  intelligere  de 
primo  in  generatione :  quia  addit  quod  omnia  alia  sunt 
determinationes  ipsius;  et  etiam  quia,  si  intelligeret  de 
primitate  perfectionis,  haec  ratio  non  differret  a  praece- 
denti,  in  qua  assumit  quod  esse  est  perfectissimum.  - 

Respondetur,  ut  dictum  est  superius  in  Secundo  Libro, 
cap.  XXI  *,  quod  esse  absolute  sumptum,  ut  comparatur 
ad  hoc  vel  ad  illud  esse,  est  primum  in  generatione,  sicut 
indeterminatum  determinato :  ut  autem  comparatur  ad  ter- 
minum  cuiuscumque  productionis  ut  actus  ad  potentiam, 
sic  est  ultimum,  tanquam  complementum  omnis  per- 
fectionis. 

IV.  Sexto.  Deus  solus  est  ens  per  essentiam :  cum  ipse 
solus  sit  suum  esse.  Ergo  esse  cuiuslibet  existentis  est 
proprius  Dei  effectus.  Ergo  etc.  -  Probatur  prima  con- 
sequentia.  Quia  quod  est  per  essentiam  tale,  est  propria 
causa  eius  quod  est  per  participationem  tale. 

Adverte  quod  multae  supradictarum  rationum  ex  eodem 
fundamento  procedunt,  ex  eo  scilicet  quod  esse  est  pro- 
prius  effectus  Dei:  sed  tamen,  quia  illud  fundamentum 
pluribus  et  diversis  ostenditur  mediis,  plures  Sanctus  Tho- 
mas  constituit  rationes. 

CoNFiRMATUR  conclusio  auctoritate  Sapientiae  i;  et  aucto- 
ritate  Libri  de  Causis,  prop.  22. 


*   In   hoc  Com- 
mento. 


'   Comment. 
num.  IX. 


-'vfKSl&SV^ 


I 


I90 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXVII. 


CAPITULUM  SEXAGESIMUM  SEPTIMUM 

A  56r    a  i3. 

QUOD  DEUS  EST  CAUSA  OPERANDI  OMNIBUS  OPERANTIBUS. 


X  hoc  autem  apparet  quod  Deus  causa 
est  omnibus  operantibus  ut  operentur. 
Omne  enim  operans  est  aliquo  modo 
causa  essendi,  vel  secundum  esse  sub- 
stantiale,  vel  accidentale.  Nihil  autem  est  causa 
essendi   nisi    inquantum   agit   in  virtute   Dei,  ut 

cap.  praec.  osteusum  est  *.  Omne  igitur  operans  operatur 
per  virtutem  Dei. 

Adhuc.  Omnis  operatio  quae  consequitur  ali- 
quam  virtutera,  attribuitur  sicut  causae  illi  rei 
quae  dedit  illam  virtutem:  sicut  motus  gravium 
et  levium  naturalis  consequitur  formam  ipsorum, 
secundum  quam  sunt  gravia  et  levia,  et  ideo 
causa  motus  ipsorum  dicitur  esse  generans,  qui 

^"•'C*4h'f  s'  dedit  formam  *.  Omnis  autem  virtus  cuiuscumque 
agentis  est  a  Deo,  sicut  a  primo  principio  omnis 
perfectionis.  Ergo,  cum  omnis  operatio  conse- 
quatur  aliquam  virtutem,  oportet  quod  cuiuslibet 
operationis  causa  sit  Deus. 

Araplius.  Manifestum  est  quod  omnis  actio 
quae  non  potest  permanere  cessante  impressione 
alicuius  agentis,  est  ab  illo  agente:  sicut  mani- 
festatio  colorum  non  posset  esse  cessante  actione 
solis  qua  aerem  illuminat,  unde  non  est  dubium 
quin  sol  sit  causa  raanifestationis  colorum.  Et 
similiter  patet  de  motu  violento,  qui  cessat  ces- 
sante  violentia  impellentis.  Sicut  autem  Deus  non 
solum  dedit  esse  rebus  cum  primo  esse  incoe- 
perunt,  sed  quandiu  sunt,  esse  in  eis  causat,  res 

cap.  Lxv.  in  esse  conservans,  ut  ostensum  est*;  ita  non 
solum  cum  primo  res  conditae  sunt,  eis  virtutes 
operativas  dedit,  sed  semper  eas  in  rebus  causat. 
Unde,  cessante  influentia  divina,  omnis  operatio 
cessaret.  Omnis  igitur  rei  operatio  in  ipsum  re- 
ducitur  sicut  in  causam. 

Item.  Quicquid  applicat  virtutem  activam  ad 
agendum,  dicitur  esse  causa  illius  actionis:  ar- 
tifex  enim  applicans  virtutem  rei  naturalis  ad 
aliquam  actionem,  dicitur  esse  causa  illius  actio- 
nis,  sicut  coquus  decoctionis,  quae  est  per  ignem. 
Sed  omnis  applicatio  virtutis  ad  operationem  est 
principaliter  et  primo  a  Deo.  Applicantur  enim 
virtutes  operativae  ad  proprias  operationes  per 
aliquem  motum  vel  corporis,  vel  animae.  Primum 


Loc.  cit. 


autem    principium    utriusque    motus   est   Deus. 

Est  enim  primum  movens  omnino  immobile,  ut 

supra  *  ostensum  est.  Similiter  etiam  omnis  motus  *Lib.i,cap.xiii. 

voluntatis   quo    applicantur   aliquae    virtutes    ad 

s  operandum,  reducitur  in  Deum  sicut  in  primum 
appetibile  et  in  primum  volentem.  Omnis  igitur 
operatio  debet  attribui  Deo  sicut  primo  et  prin- 
cipali  agenti. 

Adhuc.  In  omnibus  causis  agentibus  ordinatis 

10  semper  oportet  quod  causae  sequentes  agant  in 
virtute  causae  primae:  sicut  in  rebus  naturalibus 
corpora  inferiora  agunt  in  virtute  corporum  cae- 
lestium;  et  in  rebus  voluntaiiis  omnes  artifices 
inferiores  operantur  secundum  imperium  supremi 

's  architectoris.  In  ordine  autem  causarum  agentium 
Deus  est  prima  causa,  ut  in  Primo  *  ostensum 
est.  Ergo  omnes  causae  inferiores  agentes  agunt 
in  virtute  ipsius.  Causa  autem  actionis  magis 
est   illud   cuius  virtute    agitur  quam  etiam  illud 

=o  quod  agit:  sicut  principale  agens  magis  quam 
instrumentum.  Deus  igitur  principalius  est  causa 
cuiuslibet  actionis  quam  etiam  secundae  causae 
agentes. 

Item.  Omne  operans   per   suam  operationem 

=;  ordinatifr  ad  finem  ultimum:  oportet  enim  quod 
vel  operatio  ipsa  sit  finis;  vel  operatum,  quod 
est  operationis  effectus.  Ordinare  autem  res  in 
finem  est  ipsius  Dei,  sicut  supra  *  ostensum  est. 
Oportet  igitur  dicere  quod   omne    agens  virtute 

30  divina  agat.  Ipse  est  igitur  qui  est  causa  actionis 
omnium  rerum. 

Hinc  est  quod  dicitur  Isaiae  xxvr^  Omnia 
opera  nostra  operatiis  es  in  nobis,  Domine;  et 
loan.  XV  5,  Si7ie  me  mfiil  potestis /acere;  et  Philip. 

35 II'',  Deiis  est  qiii  operatur  in  nobis  pelle  et  perfi- 
cere  pro  bona  voliintate.  Et  hac  ratione  frequenter 
in  Scripturis  naturae  effectus  operationi  divinae 
attribuuntur,  quia  ipse  est  qui  operatur  in  omni 
operante  per  naturam  vel  per  voluntatem:  sicut 

p  illud  lob  x'"",  Nonne  siciit  lac  iniilsisti  me,  et 
siciit  caseiim  me  coagiilasti?  Pelle  et  carnibiis  ve- 
stisti  me,  ossibiis  et  nervis  compegisti  me;  et  in 
Psalmo  *,  Intoniiit  de  caelo  Dominiis,  et  Altissimiis 
dedit  vocem  stiam,  grando  et  carbones  ignis. 


Cap.  Lxiv, 


PS.  XVII,   14. 


I  causa  post  est  BDEZPc.  6  Dei  EGXi;  divina.  i3  secundurn  quam  DsG;  quae  B,  secundum  quod  YPc,  secundum  quae  ceteri. 
14    causa]  cum  a,   etiam  NZ.  motus  ipsorum  DsGfr;  ipsorum   motuum  W,   ipsorum  motus   ceteri.  i5    cuiuscuraque   A  solus ;   unius- 

cuiusque.         16    primo  b  et  post  principio  sG;  om.         24    qua  EGfr;  quae  Pc,  qui  ceteri.  iliuminat  A  sotus;    illustrat.         3l    primo  hic 

EGd;  post  res.  32  dedit  Asolus;  condidit  Z,  indit  X,  indidit  ceteri.  36  Quicquid]  Quicumque  sGfr.  38  applicans  DbPc;  applicat  aEG, 
qui  applicat  YZ,  quia  applicat  W;  N  oin  artifex  . .  .  sicut  cocus.         44  animae]    ai  A. 

3    Similiter  etiam  Gb;  similiter  E,  Et  similiter  DPc,   Et  sic  Z,  similiter  et  ceteri.  20    magis]  agit  addunt  Pc.  21    est  casu  bis  A. 

25  enim]  autem  BPc.         28  sicut  EGfc;  ut.         29  virtute  A  solus;  in  virtute.         3o  est  hicE;post  igimr.         3y  Scripturis  A  solus;  Scriptura. 

Commentaria  Ferrariensis 


*  Cf.  Commeiit. 
cap.  Lxv,  init. 


PosTQUAM  ostendit  Sanctus  Thomas  divinam  providen- 
tiam  ad  esse  rerum  omnium  se  extendere,  vult  nunc 
ostendere  quod  ad  omnium  rerum  operationes  se  extendit*. 
Circa  hoc  autem  duo  facit.  Primo,  ostendit  propositum; 
secundo,  removet  quaedam  dubia,  cap.  lxxi. 


Girca  primum  tria  facit:  primo,  ostendit  propositum; 
secundo,  infert  quoddam  corollarium,  cap.  seq.;  tertio, 
quandam  falsam  opinionem  excludit,  cap.  lxlx. 

I.  Quantum  ad  primum,  ponit  hanc  conclusionem : 
Deiis  est  causa  omnibus  operantibus  ut  operentur. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXVII,  LXVIII. 


191 


Probatiir  primo.  Omne  operans  est  aliquo  modo  causa 
essendi :  vel  secundum  esse  substantiale,  vel  secundum  esse 
accidentale.  Sed  nihil  est  causa  essendi  nisi  inquantum 
agit  in  virtute  divina.  Ergo  esse  operans  operatur  per 
virtutem  Dei 

Adverte  quod,  licet,  altera  praemissarum  existente  ne- 
gativa,  conclusio  aifirmativa  non  possit  inferri  regulariter 
et  secundum  debitam  formam  arguendi,  non  curans  tamen 
de  forma  arguendi,  hoc  loco  Sanctus  Thomas  affirmativam 
conclusionero,  altera  praemissarum  existente  negativa,  in- 
fert:  quia  in  illa  negativa  manifeste  includitur  afiirmativa 
ad  deJDitam  formam  requisita,  scilicet  haec,  Omne  quod 
est  causa  essendi,  agit  in  virtute  Dei.  Unde  ex  illis  pro- 
positionibus  sic  argui  formaliter  potest:  -  Omne  quod  est 
causa  essendi,  agit  in  virtute  Dei.  Sed  omne  operans  est 
causa  essendi,  sua  scilicet  operatione.  Ergo  omne  operans 
agit  in  virtute  Dei. 
'  Cf.  text.  et  var.  H.  Secundo.  Omnis  virtus  uniuscuiusque  *  agentis  est 
a  Deo,  sicut  a  principio  omnis  perfectionis.  Ergo  cuius- 
libet  operationis  Deus  est  causa.  -  Probatur  consequentia. 
Quia  omnis  operatio  quae  consequitur  aliquam  virtutem, 
attribuitur  sicut  causae  illi  rei  quae  dedit  illam  virtutem : 
ut  patet  de  motu  gravium  et  levium,  qui  attribuitur  ge- 
neranti.  Omnis  autem  operatio  consequitur  aliquam  vir- 
tutem. 

III.  Tertio.  Cessante  influentia  divina,  omnis  operatio 
cessaret.  Ergo  omnis  operatio  in  Deum  sicut  in  causam 
reducitur.  -  Probatur  consequentia.  Quia  omnis  actio  quae 
non  potest  permanere  cessante  impressione  alicuius  agentis, 
est  ab  illo  agente.  Declaratur  in  manifestatione  coloris  a 
sole,  et  in  motibus  violentis.  -  Antecedens  vero  probatur. 
Quia  sicut  Deus  non  solum  dedit  esse  rebus  cum  primo 
esse  incoeperunt,  sed  quandiu  sunt,  eas  in  esse  conservans, 
causat  in  eis  esse;  ita  non  solum  cum  res  primo  conditae 

cf.  text.  et  var.   suDt,  eis  virtutes    operativas   indidit  *,  sed  semper  eas  in 
rebus  causat. 

Adverte  quod  fundamentum  huius  rationis  est,  quoniam 
quicquid  est  causa  causae,  est  etiam  causa  effectus.  Ex  hoc 
enim  sequitur,  cum  virtus  sit  causa  operationis,  et  Deus 
sit  semper  causa  virtutis  quandiu  manet  virtus,  quod  Deus 
sit  etiam  causa  operationis. 

IV.  Quarto.  Omnis  applicatio  virtutis  ad  operationem 
est  principaliter  et  primo  a  Deo.  Ergo  etc.  --  Probatur 
antecedens.  Quia  applicantur  virtutes  operativae  ad  pro- 
prias  operationes  per  aliquem  motum:  vel  corporis;  vel 
animae,  puta  apprehensionis  et  appetitus.  Primum  autem 
principium  utriusque  motus  est  Deus:  cum  sit  primum 
movens  omnino  immobile ;  et  omnis  motus  voluntatis  re- 
ducatur  in  Deum  sicut  in  primum  appetibile  et  in  pri- 
mum  volentem.  —  Consequentia  vero  probatur.  Quia  quic- 
quid  applicat  aliquam  virtutem  ad  agendum,  dicitur  causa 
illius  actionis. 

Advertendum  quod,  cum  voluntas  sit  et  causa  secunda 
aliquo  modo  agens  respectu  suae  operationis;  et  talis  causa 


quae  est  appetitus ;  duplicem  habet  comparationem  ad 
Deum.  Una  est  sicut  ad  primum  agentem,  alia  sicut  ad 
primum  appetibile :  nam  Deus  movet  voluntatem  ad  opera- 
tionem  et  per  modum  agentis,  et  per  modum  finis.  San- 
ctus  Thomas  ergo,  ad  significandum  hanc  duplicem  com- 
parationem,  dixit  quod  motus  voluntatis  quo  applicantur 
aliquae  virtutes  ad  operandum,  reducitur  in  Deum  sicut 
in  primum  appetibile,  in  quo  signatur  ordo  ad  ipsum  tan- 
quam  ad  finem;  et  sicut  in  primum  volentem,  in  quo 
signatur  ordo  in  ipsum  sicut  in  primum  movens  et  in 
primum  agens. 

V.  Quinto.  In  ordine  causarum  agentium  Deus  est 
prima  causa.  Ergo  omnes  causae  inferiores  agunt  in  vir- 
tute  eius.  Ergo  est  principalius  causa  cuiusJibet  actionis 
quam  causae  secundae  agentes.  -  Probatur  prima  conse- 
quentia.  Quia  in  omnibus  causis  agentibus  ordinatis  semper 
oportet  quod  causae  sequentes  agant  in  virtute  causae 
primae.  Declaratur  in  rebus  naturalibus  et  voluntariis.  - 
Secunda  quoque  probatur.  Quia  causa  actionis  magis  est 
id  cuius  virtute  agitur,  quam  id  quod  agit :  sicut  prin- 
cipale  agens  magis  agit  quam  instrumentum. 

Sexto.  Ordinare  res  in  finem  est  ipsius  Dei,  ut  supra  est 
ostensum.  Ergo  omne  agens  in  virtute  Dei  agit.  Ergo  etc. 

-  Probatur  prima  consequentia.  Quia  omne  operans  per 
suam  operationem  ordinatur  in  finem  ultimum :  cum  opor- 
teat  vel  operationem  ipsam  esse  finem,  vel  eius  effectum. 

CoKFiRMATUR  auctoritate  Isaiae  xxvi ;  loan.  xv ;  et  Philip.  u. 

-  Confirmatur  etiam,  quia  frequenter  in  Scriptura  naturae 
effectus  operationi  divinae  attribuuntur:  iuxta  illud  lob  x, 
Nonne  sicut  lac  etc. ;  et  in  Psalmo,  Intonuit  de  caelo  etc. 

VI.  Advertendum  quod  ex  istis  rationibus  apparet  Deum 
multipliciter  esse  causam  operationis  creaturae.  Ex  prima 
enim  et  secunda  habetur  quod  est  illius  causa  tanquam 
dans  creaturae  virtutem  qua  operatur.  -  Ex  tertia  habetur 
quod  est  causa  tanquam  ipsam  virtutem  creaturae  conser- 
vans  in  esse.  -  Ex  quarta  habetur  quod  est  causa  tanquam 
applicans  virtutem  creaturae  ad  operationem.  -  Ex  quinta 
habetur  quod  est  causa  tanquam  agens  principale  quod 
movet  secundarium  agens.  -  Ex  sexta  vero  habetur  quod 
est  causa  tanquam  dirigens  uniuscuiusque  operationem 
in  finem. 

2.  Sed  contra  praedicta  arguitur  a  quibusdam.  Dubitat 
enim  Aureolus,  apud  Capreolum,  loco  allegato*,  quomodo 
non  superfluit  alterum  ipsorum  agentium,  si  ab  utroque 
eadem  actio  procedit ;  et  quare  non  produceret  unum  t:omment.  cap 
agens  illam  actionerti  sine  alio,  si  sufficienter  procedit  ab 
utroque.  Durandus  vero  quaerit  *  quomodo  eadem  actio  •  ibid. 
possit  sufBcienter  esse  a  Deo  et  creatura:  cum  illis  non 
sit  una  virtus.  Sed  quia  eorum  quaesitis  satisfit  a  5an- 
cto  Thoma  inferius,  cap.  lxix,  non  oportet  hic  aliter 
respondere. 

Cetera  quae  ad  hanc  conclusionem  f>ertinere  possent, 
et  ad  rationes  adductas,  in  Secundo  Libro,  ubi  de  crea- 
tione  agebatur*,  sunt  pertractata.  *  ^»p-  "  ^v^- 


II  Stnt.,  i.  I, 
q.  II,  a.  2,  S  6. 
p.  46.  (Cf.  snpra 


-'^.ASi^iiS*-^ 


•cap.  11;  i.Th.  stcoriini 


1 . 3  »q. 
"  Cap. 


>ap.  praec. 


CAPITULUM  SEXAGESIMUM  OCTAVUM 

Deficit  in  Autographo. 

QUOD  DEUS  EST  UBIQUE. 

X  hoc  autem  apparet  quod  necesse  est  Item.  Omne  quod  est  in  loco,  vel  in  re  qua- 

Deum  esse  ubique  et  in  omnibus  rebus.  cumque,  aliquo  modo  contingit  ipsam:  res  enim 

Movens  enim  et  motum  oportet  esse  corporea  est  in  aliquo  sicut  in   loco  secundum 

simul,  ut  probat  Philosophus  in  VII  i%>'-  contactum  quantitatis  dimensivae;  res  autem  in- 
Deus  autem  omnia  movet  ad  suas  ope-  s  corporea  in  aliquo  esse  dicitur   secundum  con- 

rationes,  ut  ostensum  est  *.  Est  igitur  in  omnibus  tactum  virtutis,  cum  careat  dimensiva  quantitate. 

rebus.  Sic  igitur  se  habet  res  incorporea  ad  hoc  quod 


1    Totum  capitulum  in  autographo  deficit. 


necesse  est  Deum  Ila  EGWfc,  Deum  necesse  est  ceteri. 


192 


SUMMA  GONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXVIII. 


Loc.  cit. 


Vers.  1. 

Ps.  cxiii,  16. 


sit  in  aliquo  per  virtutem  suam,  sicut  se  habet  prima  materia;  in  rebus  autem  incorporeis  sim- 
res  corporea  ad  hoc  quod  sit  in  aliquo  per  quan-  plices  earum  essentiae;  ut  apparet  ex  his  quae 
titatem  dimensivam.  Si  autem  esset  aliquod  cor-  in  Secundo  *  sunt  determinata.  Oportet  igitur  •  cap,  xv  sqq 
pus  habens  quantitatem  dimensivam  infinitam,  simul  Deum  adesse  in  omnibus  rebus :  praesertim 
oporteret  illud  esse  ubique.  Ergo,  si  sit  aliqua  5  cum  ea  quae  de  non  esse  ad  esse  produxit, 
res  incorporea  habens  virtutem  infinitam,  oportet  continuo  et  semper  in  esse  conservet,  ut  osten- 
'  cap.  xLiii.       quod  sit  ubique.  Ostensum  est  autem  in  Primo  *     sum  est  *.  *  cap.  lxv  hui, 

Deum  esse  infinitae  virtutis.  Est   igitur   ubique.         Hinc  est  quod   dicitur  Jer.  xxiii''^,   Caeliim  et 

Adhuc.   Sicut  se   habet   causa   particularis  ad     terram  ego  impleo;  et  in  Psaimo  *,  Si  ascendero  •Ps.cxxxvm.s 
particularem    effectum,  ita    se    habet  causa  uni-  ■"  in    caeliim,   tu    illic   es;   et   si  descendero  ad  in- 
versalis  ad  universalem  effectum.  Oportet  autem     ferniim,  ades. 

causam  particularem  proprio  eifectui  particulari  Per  hoc  autem  excluditur  error  quorundam 
adesse  simul:  sicut  ignis  per  suam  essentiam  dicentium  Deum  in  aliqua  parte  mundi  deter- 
calefacit,  et  anima  per  suam  essentiam  vitam  minata  esse,  puta  in  primo  caelo  et  in  parte 
corpori  confert.  Cum  igitur  Deus  sit  causa  uni-  ■!  orientis,  unde  est  principium  motus  caeli.  -  Quo- 
cap.  XV.  versalis  totius  esse,  ut  in  Secundo  *  ostensum  rum  tamen  dictum  sustineri  posset  si  sane  ac- 
est,  oportet  quod  in  quocumque  est  invenire  cipiatur :  ut  scilicet  non  intelligamus  Deum  aliqua 
esse,  ei  adsit  divina  praesentia.  determinata    mundi   parte    esse    conclusum;  sed 

Amplius.  Quodcumque  agens  est  praesens  quia  omnium  corporearum  motionum  princi- 
tantum  uni  suorum  eftectuum,  eius  actio  non  20  pium,  secundum  naturae  ordinem,  ab  aliqua 
potest  derivari  ad  alia  nisi  illo  mediante,  eo  determinata  incipit  parte,  Deo  movente.  Propter 
quod  agens  et  patiens  oportet  esse  simul:  sicut  quod  et  in  Sacra  Scriptura  Deus  dicitur  specia- 
vis  motiva  non  movet  alia  membra  nisi  me-  liter  esse  in  caelo:  secundum  illud  Isaiae  ult.  *, 
diante  corde.  Si  igitur  Deus  esset  praesens  uni  Caeliim  mihi  sedes  est;  et  in  Psalmo  *,  Caeliim 
tantum  suorum  effectuum,  utpote  primo  mobili,  ^s  caeli  Domino,  etc.  -  Sed  ex  hoc  quod,  praeter 
quod  ab  eo  immediate  movetur,  sequeretur  quod  naturae  ordinem,  etiam  in  infimis  corporibus 
eius  actio  non  posset  ad  alia  derivari  nisi  illo  Deus  aliquid  operatur  quod  virtute  caelestis  cor- 
mediante.  Hoc  autem  est  inconveniens.  Si  enim  poris  causari  non  potest,  manifeste  ostenditur 
alicuius  agentis  actio  non  potest  derivari  ad  alia  Deum  non  solum  caelesti  corpori,  sed  etiam 
nisi  mediante  aiiquo  primo,  oportet  quod  illud  pro-  -,0  infimis  rebus  immediate  adesse. 
portionaliter  respondeat  agenti  secundum  totam  Non  est  autem  aestimandum  Deum  sic  esse 
eius  virtutem,  aliter  enim  non  posset  agens  tota  ubique  quod  per  locorum  spatia  dividatur,  quasi 
sua  virtute  uti:  sicut  videmus  quod  omnes  motus  una  pars  eius  sit  hic  et  alia  alibi,  sed  totus 
quos  potest  causare  virtus  motiva,  expleri  pos-  ubique  est.  Deus  enim,  cum  sit  omnino  simplex, 
sunt  per  cor.  Non  est  autem  aliqua  creatura  per  35  partibus  caret. 

quam  posset  expleri  quicquid  divina  virtus  facere  Neque  sic  simplex  est  quemadmodum  punctus, 
potest:  cum  divina  virtus  excedat  in  infinitum  qui  est  terminus  continui,  et  propter  hoc  deter- 
quamlibet  rem  creatam,  ut  apparet  ex  his  quae  minatum  situm  in  continuo  habet:  unde  non 
in  Primo  *  ostensa  sunt.  Inconveniens  est  igitur  potest  unus  punctus  nisi  in  uno  loco  indivisibili 
dicere  quod  divina  actio  non  se  extendat  ad  alia  .j„  esse.  Deus  autem  indivisibilis  est  quasi  omnino 
nisi  mediante  uno  primo.  Non  est  igitur  praesens     extra  genus  continui  existens.  Unde    non  deter- 

minatur  ad  locum,  vel  magnum  vel  parvum, 
ex  necessitate  suae  essentiae,  quasi  oporteat  eum 
esse  in  aliquo  loco:  cum  ipse  fuerit  ab  aeterno 
quia  quotcumque  effectus  divini  accipiantur,  non  4s  ante  omnem  locum.  Sed  immensitate  suae  vir- 
sufficienter  explere  poterunt  divinae  virtutis  exe-  tutis  attingit  omnia  quae  sunt  in  loco :  cum  sit 
cutionem.  universalis   causa    essendi,   ut   dictum    est  *.  Sic 

Praeterea.  Necesse  est  ut  causa  agens  sit  simul  igitur  ipse  totus  est  ubicumque  est :  quia  per 
cum  suo  effectu  proximo  et  immediato.  In  qua-  simplicem  suam  virtutem  universa  attingit. 
libet  autem  re  est  aliquis  effectus  proximus  et  so  Non  est  tamen  aestimandum  quod  sic  sit  in 
immediatus  ipsius  Dei.  Ostensum  est  enim  in  rebus  quasi  in  rebus  mixtus :  ostensum  est  enim 
■cap.  XXI.  Secundo  *  quod  solus  Deus  creare  potest.  In  in  Primo  *  quod  neque  materia  neque  forma  est  'Cap.xviLxxvii, 
qualibet  autem  re  est  aliquid  quod  per  creatio-  alicuius.  Sed  est  in  omnibus  per  modum  causae 
nem    causatur:    in    rebus    quidem    corporalibus     agentis. 


in  uno  tantum   suorum   effectuum,  sed  in  om 
nibus.  -  Eadem  enim  ratione  opinabitur  si  quis 
dicat  eum  esse  in  aliquibus,  et  non  in  omnibus : 


•  Supra,  Adhuc. 
Sicul. 


7  autem  Ita  DNZfcPc,  enim  WY,  om  ceteri.  21  derivari]  deviari  t,  derivare  P;  sic  etiam  27  et  29.  41  uno  om  NZ.  praesens  in 
iino]  praesens  unio  BC,  praesens  uni  W,  prius  uni  Y,  uno  E,  in  uno  sE,  esse  in  uno  G.  43  enim]  igitur  CE;  legendum  videtur  etiam 
vel  autem.  opinabitur  An  pro  respondebitur?  43  quotcumque  Ita  sEZ:  quocumque  aNpE,  quocumque  modo  GYbPc,  quicumque  DW, 
quotque  pZ. 

8  dicitur  Ita  NWYZPc;  om  ceteri.  17  aliqua]  in  aliqua  NWZ6.  19  corporearum  motionum]  corporearum  (corporum  Y)  motionis  «Y. 
36  sic  om  NW.         quemadmodum]  sicut  Pc.         Sg  punctus  om  NZ.         48  est  ubicumque  est]  ubique  est  NZ.         53  oranibus]  operibus  Pd. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXVIII. 


193 


Commentaria  Ferrariensis 


i 


•  Cf.  Comment.    Tjx  praemissis  infert  Sanctus  Thomas  hoc  corollarium  * : 
cap.  praec,  init.    j^,  Beus  est  ubique  et  in  omnibus  rebus. 

Circa  hoc  autem  duo  facit :  primo,  ostendit  propositum ; 
secundo,  excludit  quasdam  falsas  existimationes,  circa  fi- 

•  Parag.  Non  est  nem  capituli  *. 

»111^"'  '"  ™  "*  I-  Quantum  ad  primum,  arguit  primo  sic.  Deus  movet 
omnia  ad  suas  operationes,  ut  ostensum  est.  Ergo  est  in 
omnibus  rebus.  -  Probatur  consequentia.  Quia  moyens  et 
motum  oportet  esse  simul,  ut  dicitur  VII  Physicorum. 

•  Qu.  »etTi;foi.         2.  Ad  hanc  rationem  dicit  Scotus,  II  Sent.,  d.  n,  q.  v  *, 
i5T(  en.  1497).   qyQ^  gyj  j^jl^jj  valet;  aut  oppositum  concludit  eius  quod 

intendit.  Aut  enim,  inquit,  intendit  concludere  Deum  esse 
praesentem  omnibus,  hoc  est,  esse  moventem.  Et  tunc  est 
petitio  principii,  et  conclusio  nihil  ad  propositum:  quia 
intendit  concludere  immensitatem  Dei,  secundum  quam  est 
praesens  omnibus ;  idem  enim  est  principium  et  conclusio.  - 
Aut  intendit  concludere  illam  praesentiam  quae  competit 
Deo  inquantum  est  immensus.  Et  sic  ex  operatione  ali- 
cubi  sequitur  praesentia  illa,  et  concluditur  ex  hoc  quod 
est  in  omnibus  per  operationem,  a  posteriori.  Ergo  prius 
naturaliter  erit  praesens  inquantum  immensus,  quam  in- 
quantum  operans. 

S.Respondeturquodintendit  SanctusThomasconcludere 
Deum  esse  in  omnibus,  et  esse  omnibus  praesentem :  idest, 
habere  habitudinem  simultatis  et  praesentiae  moventis  im- 
mediati  ad  res  creatas.  Et  non  est  petitio  principii :  quia 
concluditur  relatio  inesse  ex  fundamento  relationis.  Quia 
enim  Deus  movet  omnes  res,  ideo  concluditur  sibi  con- 
venire  habitudinem  praesentiae,  quae  talem  motionem  con- 
comitatur  :  sicut  ex  eo  quod  aliquis  generavit,  concluditur 
ipsum  esse  aut  fuisse  patrem. 

Dicitur  secundo,  quod  tahs  praesentia  secundum  im- 
mensitatem,  hoc  est,  quod  Deus  non  tantum  uni,  sed 
omnibus  adest,  concluditur  ex  operatione  non  a  posteriori, 
sed  a  priori  secundum  rationem,  tanquam  videhcet  ex  ra- 
tione  talis  praesentiae  et  simultatis.  Deum  enim  operari 
in  omnibus  est  ratio  quod  sit  in  omnibus:  non  autem 
ex  eo  quod  est  in  omnibus,  operatur  in  ilHs. 

II.  Secundo.  Deus  est  virtutis  infinitae.  Ergo  etc.  -  Pro- 
batur  consequentia.  Quia,  cum  dupliciter  contingat  ahquid 
esse  in  loco,  sciHcet  secundum  contactum  quantitatis  di- 
mensivae,  ut  corpus,  et  secundum  contactum  virtutis,  ut 
res  incorporea :  sic  se  habet  res  incorporea  ad  hoc  quod 
sit  in  ahquo  per  suam  virtutem,  sicut  se  habet  res  corporea 
ad  hoc  quod  sit  in  loco  per  quantitatem  dimensivam, 
Gorpus  autem  infinitum  quantitative  esset  ubique.  Ergo 
et  virtus  incorporea  infinita.  Ergo  etc. 
■  Cf.  num.  XXI.  Tertio  *.  Causam  particularem  oportet  adesse  simul  suo 
proprio  effectui.  Ergo  et  universalem  totius  esse,  quae  est 
Deus:  cum  unaquaeque  ad  suum  effectum  eodem  modo 
comparetur.  Ergo  in  quocumque  invenitur  esse,  oportet 
ut  adsit  divina  praesentia. 

Advertendum  quod,  cum  Deus  sit  ubique  et  in  omnibus 
•Nnm.xxii.  per  modum  agentis  immediati,  ut  declarabitur  * ;  et  duplex 
sit  immediatio  agentis,  sciHcet  secundum  suppositum  agens, 
et  secundum  virtutem  agendi :  prima  ratio  et  secunda  pro- 
bant  Deum  esse  in  omnibus  sicut  causa  immediata  imme- 
diatione  virtutis ;  haec  autem  tertia  ratio  probat  quod  sit 
in  omnibus  sicut  causa  immediata  immediatione  suppositi. 

•  Cf.  num  VI.  III.  Quarto  *.  Si  Deus  esset  praesens  uni  tantum  suorum 

effectuum,  utpote  primo  mobih,  quod  ab  ipso  movetur 
immediate,  sequeretur  quod  eius  actio  non  posset  ad  alia 
derivari  nisi  illo  mediante.  Hoc  autem  est  inconveniens. 
Ergo  etc. 

Probatur  consequentia.  Quia  quodcumque  agens  est 
praesens  tantum  uni  suorum  effectuum,  eius  actio  non 
potest  derivari  ad  alia  nisi  iHo  mediante  :  sicut  virtus  motiva 
se  habet  ad  cor.  Ratio  est,  quia  agens  et  patiens  oportet 
esse  simul. 

•  Cf.  n.  V.  Falsitas  vero  consequentis  probatur*.  Quia  sequeretur 

esse  aHquam  creaturam  per  quam  posset  expleri  quicquid 

SUMMA  CoNTRA  GeNTILKS  D.  ThOMAE  ToM.  II. 


divina  virtus  facere  potest.  Quod  constat  falsum  esse :  cum 
divina  virtus  excedat  in  infinitum  quamlibet  rem  creatam. 
-  Probatur  sequela.  Quia  si  actio  agentis  non  potest  ad 
alia  derivari  nisi  mediante  aliquo  primo,  oportet  ut  illud 
proportionaliter  respondeat  agenti  secundum  totam  eius 
virtutem:  aHter  non  posset  agens  tota  sua  virtute  uti. 
Declaratur  in  virtute  motiva  animalis. 

Idem  sequitur,  inquit  Sanctus  Thomas,  si  jjonatur  Deum 

[  esse  in  aliquibus,  non  in  omnibus. 

!  IV.  Circa  istam  propositionem,  Primum  mobile  a  Deo 
immediate  movetur,  occurrit  dubium  quomodo,  in  via 
Sancti  Thomae,  sit  intelligendum.  AHqui  enim  tenent  quod 
ipsum  ita  immediate  movet  quod  nulla  aha  intelHgentia 
inter  Deum  et  caelum  mediat,  a  qua  ipsum  caelum  im- 
mediate  moveatur,  sed  ipse  Deus  solus  est  causa  primum 
mobile  movens.  Moventur  autem,  quia  XII  Metaph.  *,  re-  "  Lect.  9. 
prehendit  Avicennam  ponentem  primum  mobile  non  mo- 
veri  immediate  a  Deo,  sed  a  prima  intelligentia  creata. 

AHi  vero  tenent  quod  non  movet  immediate,  sed  me- 
diante  intelligentia. 

Ego  dicerem,  salvo  semper  meliori  iudicio,  quod  no- 
mine  primi  mobilis  duo  possumus  intelligere:  scilicet  aut 
ipsum  solum  corpus  primi  caeli,  quod  movetur  ab  alio; 
aut  aggregatum  ex  taH  corpore  et  inteHigentia  illi  appro- 

'  priata,   quo    modo    accipit   Philosophus    primum    mobile, 

j  dum  ponit  ipsum  moveri  a  seipso  et  dividi  in  duas  partes, 
scilicet   in   partem    moventem    et  in  partem  motam  *.  Si    '  Cf.  supra  lib.  i, 

....  ...  *  ,.     cap.  xiii,  p.    33, 

accipiatur  pnmum  mobile  pro  aggregato  ex  corpore  caeli    b4o;iib.U,cap. 
et  intelligentia  movente  appropriata,  sic    movetur   imme-   '■"''• 
diate  a  Deo,  secundum  mentem  Aristotelis.  Si  autem  acci- 
piatur  pro  corpore  caeli  dumtaxat  quod  ab  alio  movetur,  sic 
non  movetur  a  Deo  immediate,  sed  mediante  intelHgentia. 

2.  Moveor  ad  hoc  primo,  quia   Sanctus    Thomas   XII 

Metaph.,  lect.  7,  exponens  iHa  verba  Aristotelis  *,  Movet  •  Did.  lib.  XI, 

autem  sicut  appetibile,    ait  quod  primum   movens  movet  ^"'  *• 

sicut  appetibile  quia  motus  caeli  est  propter  ipsum  sicut 

propter  Jinem,  causatus  ab  aliquo  proximo  movente,  quod 

movet  propter  primum   movens  immobile,  ut  assimilet  se 

ei  in  causando,  et  explicet  in  actu  id  quod  est  virtute  in 

primo  movente.  Ex  his  enim  verbis  constat  quod  ponit,  de 

mente  AristoteHs,  primum  motorem  non  movere  immediate 

corpus  caeli,  sed  etiam  alium  motorem  proximum. 

Secundo  quia,  ut  ostensum  est  superius  in  Secundo 
Libro  *,  tenet  Sanctus  Thomas  de  mente  Aristotelis  esse  ■  Cap.  lxx. 
quod  sint  duo  ordines  intelHgentiarum,  unus  scilicet  mo- 
ventium  effective,  alius  moventium  per  modum  finis ; 
et  quod  quodlibet  caelum  habet  duos  motores  realiter 
distinctos,  unum  moventem  efFective,  alterum  tanquam 
finem  propter  quem  movetur.  Ex  his  constat  quod  Deus 
non  movet  corpus  caeli  effective  ahsque  media  intelHgentia: 
quia  si  immediate  moveret,  tunc  oporteret  esse  aliam  in- 
telligentiam  propter  quam  moveret  sicut  propter  finem; 
quod  repugnat  superius  ab  ipso  demonstratis. 

Tertio,  quia  in  Qu.  de  Verit.  q.  v,  a.  8,  ait  quod  tam 
a  Sanctis  quam  a  philosophis  dicitur  quod  omnia  corpo- 
ralia  mediantibus  angelis  a  divina  providentia  reguntur, 
inquantum  sciHcet  movent  superiora  corpora. 

Quarto,  quia  superius  in  Primo  Libro,  cap.  xm*,  dixit  •  Pag.  33,  348. 
quod,  postquam  ostendit  Aristoteles  esse  aliquem  primum 
motorem  qui  est  pars  moventis  seipsum,  investigat  ulte- 
rius,   in  Metaphysica,  alium  motorem  omnino  separatum, 
qui  est  Deus. 

3.  Quod  autem  reprobat  opinionem  Avicennae,  non 
obstat.  Quia  non  reprobat  illam  principaliter  nisi  quantum 
ad  rationem  quam  ponit.  Non  enim  reputat  Sanctus  Thomas 
verum  quod  a  Deo  non  possit  nisi  unum  immediate  pro- 
venire,  sicut  voluit  Avicenna.  Quantum  vero  ad  conclu- 
sionem,  convenit  cum  ipso,  accipiendo  caelum  pro  ipso 
corpore  praecise.  Sed  accipiendo  caelum  et  primum  mobile 
pro  aggregato,  discordat  ab  ipso.  Quia  Avicenna  in  pro- 
posito   non   distinxit   inter  movere   per  modum  finis,  et 


194 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXVIII. 


Nam.  ni. 


movereper  modum  efficientis:  ideo  absolute  negavitDeum 
movere  immediate  primum  mobile.  Sanctus  Thomas  vero 
inter  huiusmodi  motiones,  de  mente  Aristotelis,  distinctio- 
nem  ponens,  dixit  quod,  non  obstante  quod  Deus  im- 
mediate  causaverit  intelligentiam  orbi  appropriatam,  non 
inconvenit  tamen  quod  etiam  illius  mobilis  seipsum  mo- 
ventis  sit  causa  immediata  quantum  ad  motum  in  genere 
causae  finalis,  eo  modo  quo  dictum  est  primum  motorem 
movere  sicut  appetibile  et  desideratum.  Aliae  enim  intel- 
iigentiae,  motrices  inferiorum  orbium,  movent  propter  aliam 
intelligentiam  creatam  immediate:  prima  autem  intelligentia 
creata,  movens  effective  primum  orbem,  non  movet  propter 
aliam  intelligentiam  creatam,  sed  immediate  propter  ipsum 
Deum.  Et  sic  conveniens  ordo  moventis  ad  mobile  servatur: 
dum  primum  mobile,  seipsum  movens  immediate,  movetur 
a  prima  substantia  quae  est  Deus,  tanquam  videlicet  a  fine 
proximo  causante  in  intelligentia  movente  appetitum  quo 
movet  orbem;  inferiora  autem  mobilia  ab  inferioribus  intel- 
ligentiis  moventur  proprie  per  modum  finis. 

4.  Ad  hunc  sensum  intelligendae  sunt  omnes  auctori- 
tates  Aristotelis  et  Commentatoris  quibus  dicitur  primam 
causam  movere  primum  mobile  immediate.  Accipitur  enim 
primum  mobile  pro  illo  aggregato  seipsum  movente;  et 
intelliguntur  de  illa  motione  qua  appetibile  dicitur  imme- 
diate  causare  desiderium  sui  in  parte  movente  eius  quod 
seipsum  movet. 

Ad  hunc  etiam  sensum  inteUigitur  quod  hic  dicitur, 
primuin  mobile  a  Deo  immediate  moveri.  Et  est  sensus : 
Primum  mobile  a  Deo  tanquam  a  causante  in  ipso  desi- 
derium  sui,  immediate  movetur,  etc. 

V.  Circa  probationem  falsitatis  consequentis*,  etiam  du- 
bitatur.  Quia  non  videtur  sequi,  si  actio  Dei  non  posset 
ad  alia  nisi  mediante  uno  primo  devenire,  quod  esset  aliqua 
creatura  quae  ei  secundum  totam  suam  virtutem  respon- 
deret.  Non  enim  idem  iudicium  est  de  virtute  Dei,  et  de 
virtute  creaturae.  Quia  creatura  tota  sua  virtute  uti  potest: 
ideo  oportet  ut  primum  per  quod  ad  alia  eius  actio  per- 
venit,  sit  tale  quod  per  ipsum  omnes  effectus  illius  virtutis 
expleri  possint.  Deus  autem  non  potest  tota  sua  virtute 
uti,  sic  ut  possit  aliquando  exhauriri  per  productionem 
omnium  per  ipsam  producibilium.  Ideo,  si  sit  aliquid  pri- 
mum  per  quod  oporteat  divinam  actionem  ad  alia  devenire, 
non  est  necesse  ut  illud  divinam  virtutem  adaequet  abso- 
lute,  sed  sufficit  ut  sit  tale  quod  per  ipsum  expleri  possint 
omnes  effectus  quos  Deus  se  producturum  determinavit. 

2.  Ad  huius  evidentiam,  considerandum  est  quod  aliter 
loquendum  est  de  medio  actionis  ex  voluntate  et  dispo- 
sitione  agentis  electo :  et  aliter  de  medio  absolute  actioni 
agentis  necessario.  Licet  enim  aliquis  possit  sibi  aliquid 
statuere  quo  omnem  suum  elTectum  quem  determinavit 
producere,  expleat,  sicut  potest  artifex  sibi  instrumentum 
ahquod  fabricare  quo  utatur  ad  omnia  illa  opera  quae 
disponit  operari,  et  idcirco  non  oporteat  illud  simpliciter 
adaequare  virtutem  artificis,  sed  sufficit  ut  adaequet  dispo- 
sitionem  et  propositum  illius  de  producendis  per  instru- 
mentum  ;  quando  tamen  mediura  est  absolute  necessarium 
ad  actionem  agentis,  secundum  quod  absolute  est  talis 
natura,  ita  quod  non  nisi  per  illud  potest  agens  ullo  modo 
operari,  necesse  est  ut  illud  virtutem  adaequet.  Quia  sicut 
actio  agentis,  secundum  suam  rationem  ut  est  absolute 
actio  ipsius  secundum  suam  speciem  considerati,  agentis 
virtutem  adaequat ;  ita  oportet  ut  medium  necessarium  ad 
expletionem  virtutis,  ipsam  virtutem  adaequet:  alioquin 
virtus  agentis  posset  absque  ipso  ad  aliquem  effectum 
terminari,  et  per  consequens  eius  actio;  et  sic  non  esset 
medium  universaliter  necessarium  ad  actionem  agentis.  Et 
hoc  habet  veritatem  tam  in  Deo  quam  in  creatura:  cum 
haec  veritas  ex  rationibus  terminorum  oriatur.  Si  enim  est 
medium  necessarium  ad  omnem  actionem  agentis,  oportet 
ut  sine  ipso  virtus  operari  non  possit.  Hoc  autem  est  ipsum 
virtutem  adaequare  in  ratione  instrumenti.  Idcirco  etiam 
in  Deo  repugnat  quod  aliquid  sit  medium  omnino  neces- 
sarium  per  quod  suos  effectus  producat,  et  illud  medium 
non  adaequat  virtutem  divinam. 

Cum  autem   dicitur   quod  virtus  divina  e.xhauriri  non 


*  Cap.   X,   7; 
Th.  I.  23. 


Com- 


potest,  conceditur.  Oportet  tamen  illud  necessarium  me- 
dium  esse  tale  quod  per  ipsum  tota  divina  virtus  e.KpIeri 
posset  si  ipsa  virtus  esset  totaliter  exhauribilis.  Quod  cum 
nulli  creaturae  convenire  possit,  cum  omnis  creatura  a 
divina  virtute  in  infinitum  superetur,  oportet  dicere  quod 
nullum  est  medium  absolute  necessarium  per  quod  actio 
divina  ad  alia  habeat  pervenire. 

VI.  Quinto  *  In  qualibet  re  est  aliquis  effectus  proximus   *  cf.  num.  m. 
et  immediatus  Dei:   cum  in  qualibet  re  sit  aliquid  quod 

per  creationem  causatur,  in  corporalibus  materia  prima,  in 
rebus  incorporeis  simplices  earum  essentiae;  solius  autem 
Dei  sit  creare,  ut  ostensum  est  in  Secundo.  Ergo  adest 
omnibus  rebus :  praesertim  cum  ea  quae  de  non  esse  ad 
esse  produxit,  continuo  et  semper  in  esse  conservet.  - 
Probatur  consequentia.  Quia  necesse  est  ut  causa  sit  simul 
cum  suo  effectu  proximo  et  immediato. 

Adverte,  ex  eo  quod  inquit  hoc  loco  Sanctus  Thomas 
necesse  esse  ut  causa  sit  simul  cum  suo  effectu  proximo 
et  immediato,  quod  illud  quod  dicit  Potentia,  q.  ni,  a.  1 1 , 
ad  5,  scilicet  quoniam  sufficit  quod  movens  et  motum 
sint  simul  in  principio  motus,  non  intelhgitur  de  movente 
proximo  et  immediato,  sed  de  movente  principali  et  primo. 

CoNFiRMATUR  couclusio  auctoritatc  Jeremiae  xxiii,  et 
Psalmi. 

VII.  Per  hoc  autem  excluditur  error  quorundam  dicen- 
tium  Deum  in  aliqua  parte  mundi  determinata  esse,  puta 
in  primo  caelo,  et  in  parte  orientis. 

Quod  tamen  sustineri  potest  si  intelligatur  quod  omnium 
motionum  corporearum  principium,  secundum  naturae  or- 
dinem,  ab  aliqua  determinata  incipit  parte,  Deo  movente : 
secundum  etiam  quod  Scriptura,  Isaiae  ult.,  et  in  Psalmo, 
ponit  Deum  in  caelo  esse.  Praedicta  opinio,  sic  exposita, 
est  Aristotelis,  in  fine  VIII  Physicorum  *. 

Addit  autem  Sanctus  Thomas  quod,  quia  etiam  in  in- 
fimis  rebus  aliquid  Deus  praeter  naturae  ordinem  operatur, 
ostendit    Deum  etiam   infimis  rebus  immediate  adesse. 

VIII.  Quantum  ad  secundum*,  excludit  Sanctus  Thomas 
quasdam  falsas  existimationes.  Aliquis  enim  posset  existi- 
mare  sic  Deum  esse  ubique  quasi  per  locorum  spatia  se- 
cundum  partes  dividatur.  -  Hoc  autem,  inquit,  non  est 
verum,  sed  est  totus  ubique :  cum  sit  omnino  simplex. 

Aliquis  etiam  posset  existimare  quod  esset  simplex  sicut 
punctus.  —  Sed  nec  hoc,  inquit,  est  verum:  sed  est  indivi- 
sibilis  tanquam  omnino  extra  genus  continui  existens.  Ideo 
non  determinatur  ad  locum,  magnum  vel  parvum,  ex  ne- 
cessitate  suae  essentiae,  quasi  oporteat  eum  esse  in  aliquo 
loco :  sed,  cum  sit  universalis  causa  essendi,  attingit  omnia 
quae  sunt  in  loco  suae  virtutis  immensitate. 

Posset  ulterius  aliquis  credere  quod  ita  sit  in  rebus 
quasi  sit  in  ipsis  mixtus.  -  At  nec  hoc,  inquit,  est  verum, 
cum  neque  sit  forma  neque  materia  alicuius  rei:  sed  est 
in  rebus  per  modum  causae  agentis. 

IX.  Circa  existentiam  Dei  in  loco  et  in  aliis  rebus,  con- 
siderandum  primo,  quod  substantiam  immaterialem  esse  in 
aliquo  cum  nihil  aliud  dicat  quam  coniunctionem  quandam 
et  praesentialitatem  ad  ipsum,  sicut  multipliciter  dicitur 
aliquid  esse  coniunctum  et  praesens  alteri,  ita  multipliciter 
dicitur  una  substantia  immaterialis  in  aliqua  re  esse.  In 
proposito  ergo  duobus  modis  contingit  unum  coniungi  et 
esse  praesens  alteri.  Uno  modo,  sicut  causa  coniungitur 
et  adest  suo  effectui:  oportet   enim    causam    et  effectum 

eius  proximum  simul  esse,  ut  dictum  est  superius  *.  Alio    •Num.ii,7'«-//o. 

modo,  sicut  locatum  coniungitur  et  praesens  est  loco,  in- 

quantum  locum  replet.  Quia  ergo  Deus  est  causa  omnium 

rerum,  et  etiam  ipsius  loci  inquantum   res   quaedam   est, 

ideo  hic  dicitur  quod  Deus  est  in  operibus  suis  per  modum 

causae  agentis.   Quia   vero  est  causa  omnium  quae  loca 

replent,  dicitur  particulari  modo  esse  ubique  et  in  omnibus 

locis,  inquantum  loca  sunt :  tanquam  videlicet  replens  ef- 

fective   omnia    loca.    Et    hoc    significavit   cum  dixit  quod 

immensitate  snae  virtutis  attingit  omnia  quae  sunt  in  loco. 

X.  Considerandum  secundo  quod,  sicut  in  simultate  et 
contactu  corporum,  aut  locati  et  loci,  duo  sunt,  scihcet 
substantia,  quae  est  id  quod  dicitur  esse  simul  cum  altero, 
et  id  quo  talis  substantia  dicitur  simul  cum  alia  esse,  scilicet 


•  Cf.  init. 

ment. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXVIII. 


igo 


quantitas  dimensiva ;  ita  in  simultate  et  contactu  quo  Deus 
dicitur  in  rebus  esse,  duo  sunt,  scilicet  substantia  divina, 
quae  est  id  quod  est  in  rebus ;  et  eius  continuata  operatio, 
quae  est  id  quo  hoc  sibi  convenit.  Propter  hoc  saepenu- 
mero  dicitur  a  Sancto  Thoma  quod  Deus,  et  quaeUbet 
substantia  spiritualis,  est  in  loco  per  operationem :  quia 
videlicet  ipsa  substantia  est  id  quod  est  in  loco,  operatio 
vero  est  sibi  ratio  existendi  in  loco;  sicut  substantia  cor- 
poris  continetur  loco,  dimensio  vero  est  sibi  ratio  quod 
a  loco  contineatur.  Et  sicut  non  oportet  substantiam  cor- 


tamen   setnper  custodire,  inquantum   effectus  eius  ntanet 
post  actionem  suam. 

3.  Propter  quod  videtur  mihi  dicendum  quod  nomine 
operationis  debeat  intelligi  operatio  transiens  qua  effectus 
aliquis  in  loco  aut  re  locata  producitur,  ita  quod  angelus 
ibi  est  ubi  operatur  tali  operatione.  Si  autem  nulla  taU 
operatione  agit  in  aliquem  locum,  nullo  modo  dicitur  ibi 
esse.  Unde  si  nuUibi  operatur  hoc  modo,  nuUibi  est.  - 
Non  oportet  autem  sollicitari  qua  operatione  agat  in  caelum 
empyreum,  aut   in    aHquem    alium  locum  in   quo   dicitur 


poream  prius  esse  in  loco   quam   propriis   dimensionibus  j  esse.  Quia  sicut  non  nobis  plene  cognita  est  natura  angelica. 


"  Caiet.  in 
q.  Lii,  a.  I, 
XVII  sqq. 


I  P  . 
num. 


attingat  locum,  sed  utrumque  simul  est,  unum  sicut  quo, 
alterum  sicut  quod;  ita  non  oportet  Deum,  et  substantiam 
spiritualem,  prius  esse  in  loco  quam  operetur  in  loco,  sed 
utrumque  simul  est  in  loco,  substantia  sicut  quod,  operatio 
vero  sicut  quo.  Licet  enim  operari  praesupponat  esse,  non 
tamen  operari  in  loco  praesupponit  esse  in  loco,  in  spi- 
ritualibus :  sicut,  licet  quantitas  praesupponat  substantiam 
in  qua  sit,  non  tamen  quantitatem  esse  in  loco,  sive  con- 
tingere  locum,  praesupponit  substantiam  esse  in  loco,  sed 
e  converso.  ^ 

'  Cf,  nnm,  xiii.  XI.  Considerandum  tertio  *,  quod  in  doctrina  Sancti 
Thomae  dubium  admodum  est  quid  nomine  operationis 
intelligat,  dum  inquit  quod  substantia  intellectuahs  est  in 
loco  per  operationem.  Capreolus  enim,  in  ii  dist.,  quaest.  i, 
Art,  1,  p.  I20.  Secundi*,  tenet  quod  nomine  operationis  intelligitur  non 
solum  vera  operatio  transiens,  sed  quaecumque  unitio  ad 
caelum,  aut  praesidentia,  aut  quodcumque  aliud  per  modum 
operationis  transeuntis  in  rem  corpoream  locatam  desi- 
gnatum.  Et  sumit  fundamentum  e.\  verbis  Sancti  Thomae 
Ai,Q«o/,i,a.4.  Quolibet  I,  qu.  iii,  art.  4*,  ubi  ait  per  operationem  esse 
intelligendum  non  sohim  motionem,  sed  quamcumque  uni- 
tionem  qua  sua  virtute  substantia  se  unit  corpori,  praesi- 
dendo,  vel  continendo,  vel  quocumque  alio  modo. 

Alii  vero  dicunt  *  quod  nomine  operationis  inteUigitur 
alterum  istorum  trium  :  scilicet  aut  continuata  exterior 
operatio ;  aut  continuata  attentio  cum  interruptione  exte- 
rioris  operationis,  sicut  angeli  custodientes  homines  con- 
tinue  attendunt  ut  res  bene  succedat,  licet  non  continua 
operatione  exteriori  ibi  aliquid  agant ;  aut  habitualis  ap- 
plicatio  angelis  ad  operationem,  quia  scilicet  virtus  eius 
sit  in  ultima  dispositione  ad  opus,  et  deducta  sint  omnia 
impedimenta.  Quodcumque  istorum  affuerit,  dicitur  an- 
gelus  esse  in  loco  per  operationem.  Sumit  autem  haec 
opinio  fundamentum  et  ex  dictis  in  illo  Quolibeto;  et  ex 
eo  quod  dicitur  Prima  Parte,  q.  lti,  a.  1,  scilicet  quod 
angelus  est  in  loco  per  applicationem  virtutis  angelicae 
ad  aliquem  locum  qualitercumque. 

2.  Mihi  autem,  salvo  meliori  iudicio,  videtur  quod  nuUa 
istarum  expositionum  sit  ad  mentem  Sancti  Thomae.  Prima 
enim  videtur  ponere  quod  operatio  nihil  aliud  dicat  quam 
habitudinem  ipsius  substantiae  ad  locum.  Non  video  autem 
quomodo  possit  esse  talis  nova  habitudo  unitionis  ad  locum 
in  substantia  separata,  nisi  sit  aliquod  aliud  fundamentum 
novum  ad  quod  sequatur:  alioquin  dicendum  erit  quod 
ipsa  substantia  angeli  est  in  loco  per  seipsam,  quia  ipsa 
est  fundamentum  proximum  talis  habitudinis.  -  Nec  valet 
si  dicatur  quod  habet  pro  fundamento  virtutem  talis  sub- 
stantiae.  Quia  virtus,  ut  virtus  activa,  non  habet  ut  uniatur 
alteri  nisi  ratione  operationis  qua  alterum  contingit  aut 
effective  aut  formaliter :  nihil  enim  suam  virtutem  ad  alte- 
rum  applicat  nisi  agendo  in  illud. 

Secunda  autem  interpretatio  videtur  directe  esse  contra 
mentem  Sancti  Thomae  Prima  Parte,  q.  cxiii,  a,  6,  ad  3, 
ubi  inquit  quod,  etsi  interdum  derelinquat  angelus  ho- 
minem  custoditum  loco,  non  tamen  derelinquit  eum  quan- 
tum  ad  effectum  custodiae:  quia  etiam  cum  est  in  caelo, 
cognoscit  quid  circa  hominem  agatur,  nec  indiget  mora 
temporis  ad  motum  localem,  sed  statim  potest  adesse.  Ex 
quo  patet  quod  ad  hoc  ut  angelus  dicatur  esse  in  aliquo  loco, 
non  sufficit  ut  habeat  continuatam  attentionem  ad  locum; 
aut  sit  proxime  dispositus  ad  operandum ;  deductaque  sint 
omnia  impedimenta;  sed  requiritur  ut  ibi  aliquid  agat  exte- 
•  Qa.  I,  riori  actione.  Unde  et  II  Sent.,  d.  xi*,  art.  4,  ad  5,  dicitur 

quod  angelus,  quamvis   non  semper  sit  praesens,  potest 


neque  caeli  empyrei  natura,  ita  nec  nobis  notae  sunt  omnes 
operationes  quibus  potest  aliquid  in  caelo  empyreo  et  in 
corporibus   operari, 

Videtur  autem  haec  interpretatio  esse  ad  mentem  Sancti 
Thomae  I  Sent.,  d.  xxxvii,  q.  iii,  a.  1.  Nam,  acceptans 
iUam  opinionem  quae  ait  angelum  esse  in  loco  per  ope- 
rationem,  inquit :  Dico  quod  angelus,  et  quaelibet  sub- 
stantia  incorporea,  non  potest  esse  in  corpore  vel  in  loco 
nisi  per  operationem  qua  effectum  aliquem  in  eo  causat, 
praesidendo  vel  ministrando.  Et  declarans  hunc  effectum, 
subiungit  quod  hoc  est  conferendo  corpori  locato,  non 
quidem  esse,  sed  aliquid  ad  esse  superadditum,  scilicet  vel 
motum,  vel  lumen,  vel  aliquid  huiusmodi.  Ecce  quod  no- 
mine  operationis  intelligit  operationem  transeuntem  qua 
aliquis  effectus  causatur  in  re. 

4.  Ad  id  autem  quod  inquit  Sanctus  Thomas  in  Quo- 
libeto  *,  respondetur  quod  non  illud  dicit  quasi  velit  nomine 
operationis  et  contactus  virtualis  intelligi  aliud  quam  veram 
actionem  transeuntem:  sed  ut  daret  intelligere  nomine 
operationis  non  esse  solam  motionem  localem  intelligen- 
dam,  sed  omnem  operationem  transeuntem  in  corpus, 
quaecumque  sit  illa.  Nam  et  substantia  praesidens  corpori, 
et  illud  sua  virtute  continens,  aliquid  in  illud  potest  ef- 
ficere.  Similiter  omnis  unitio  qua  angelus  sua  virtute  se 
unit  ad  corpus,  est  secundum  aliquam  operationem  trans- 
euntem,  licet  non  oporteat  eam  esse  localem  motionem.  — 
Eodem  modo  intelligendum  est  quod  dicitur  in  Prima 
Parte,  angelum  esse  in  loco  per  applicationem  suae  vir- 
tutis  qualitercumque  *. 

XII.  Sed  circa  praedicta  occurrit  duplex  dubium.  Primum 
est:  Nam  secundum  doctrinam  Sancti  Thomae,  Angelus 
non  potest  transmutare  corpora  ad  formam,  sed  tantum  ad 
motum  localem  *.  Ergo  circa  corpus  non  potest  habere 
aliam  operationem  quam  movere  localiter.  Si  ergo  non 
moveat  localiter,  non  poterit  dici  esse  in  corpore  aut  in 
loco  per  operationem  transeuntem.  Cuius  oppositum  est 
dictum. 

Secundum  est  *,  quia  daemones  et  animae  damnatae 
sunt  in  inferno ;  et  animae  beatae  sunt  in  caelo.  Non  ap- 
paret  autem  quam  operationem  ibi  habeant. 

2.  Ad  primum  respondetur  primo,  quod  dictum  Sancti 
Thomae  intelligitur  de  transmutatione  ad  formam  omnino 
materialem,  non  autem  de  transmutatione  ad  formam  aliquo 
modo  spiritualem:  hanc  enim  potest  angelus  producere. 
Unde  Sanctus  Thomas  loco  praeallegato  *  ait  quod  angelus 
est  in  loco  inquantum  operatur  circa  aliquod  corpus  lo- 
catum  vel  motum,  vel  lumen,  vel  aliud  huiusmodi. 

Respondetur  secundo  quod,  licet  angelus  non  possit 
corpus  virtute  propria  formaliter  transmutare,  potest  tamen 
hoc  virtute  divina :  ut  est  de  mente  Sancti  Thomae  in 
Qu.  de  Daemonibus,  art.  9,  ad  3  et  1 2  *. 

3.  Sed  non  videtur  ista  responsio  ad  mentem  Sancti 
Thomae  esse.  Nam  ipse  ubique  tenet  quod  aiigeli  non 
possunt  in  imaginationem  aliquam  speciem  imaginatam 
imprimere,  ex  hoc  quod  non  possunt  corpora  secundum 
formam  transmutare*.  Constat  autem  quod  tales  formae 
habent  esse  spirituale :  cum  sint  rerum  sensibilium  inten- 
tiones.  Ergo  responsio  nulla. 

Respondetur  quod,  cum  dicitur  angelum  posse  causare 
aliquam  formam  habentem  esse  spirituale,  intelligitur  quod 
illud  esse  sit  esse  naturale  talis  formae,  non  autem  quod 
sit  esse  intentionale  in  anima.  Nam  esse  intentionale  formae 
in  anima  habet  causari  ab  ipsa  forma  naturale  esse  habente, 
tanquam  eius  similitudo. 


■VideiupraCo»- 
sideranaum  ter- 
tio,  in  boc  num. 


*  Vide  supra  Alii 
vero. 


'  Cf.  I  P.,  q.  cx, 
a,  2, 


'Cf,  sect.^huius 
num. 


■  Vid,  supra,  n. 
XI,  3  Qn, 


•  Al,  qO.  Ditp. 
deA/a/o,Qu.xvi, 


•Ct.I.P..  q.cxi, 
a.  3,  ad  2. 


196 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXVIII. 


•Qu. 
qa»3. 


III,  a.  3, 


Cf.  nam.  xi. 


'  Cf.  supra  XI,  4. 


•  Art.  2,  3. 
"  Qu.iii,  a.2,  3. 


■   Num.   XI 
naro,  xiii. 


3; 


Cf.  num.  XVI. 


'  Cf.  num.  XX. 


*  Mc.  V, 
viii,  30. 


9;  Lc. 


4.  Ad  secundum  dubium  dupliciter  potest  responderi. 
Primo,  quod  angelus  virtute  propria  habet  esse  in  loco 
per  actionem  suam  transeuntem :  sed  virtute  superioris 
potest  etiam  per  passionem  ab  alio  in  loco  esse.  Et  ita 
dicitur  esse  in  igne  inferni :  quia  ille  ignis  virtute  divina 
ipsum  alligatum  tenet  ne  alibi  esse  et  operari  possit.  Et 
idem  de  animabus  est  dicendum. 

Sed  quia  Sanctus  Tiiomas  in  IV  Sent.,  dist.  xliv  *,  vi- 
detur  velle  quod  talis  detentio  et  alligatio  existentiam  eius 
in  igne  sicut  in  loco  praesupponat,  ideo  secundo  responderi 
potest  quod  aliquid  in  ignem  agunt,  aut  scilicet  motum, 
aut  aliquid  aliud  nobis  occultum,  non  possuntque  in  aliud 
corpus  operari. 

Similiter  de  animabus  quae  ponuntur  in  caelo  esse,  di- 
cendum  est  quod  aliquid  ibi  operantur,  quicquid  sit  illud. 

XIII.  Considerandum  quarto  *  quod,  quia  angelus  est 
in  loco  non  situaliter  et  dimensive,  quemadmodum  corpus, 
sed  tantum  sicut  movens  in  moto  et  operans  in  operato ; 
oportet  ut  secundum  modum  quo  substantia  movens,  es- 
sentialiter  a  moto  distincta,  est  in  ipso,  et  operans  in 
operato,  accipiamus  angelum  esse  in  loco.  Movens  autem 
non  est  in  moto  ratione  alicuius  quod  sit  in  movente,  sed 
ratione  actionis  transeuntis  in  passum,  unientis  et  quo- 
dammodo  colligantis  movens  et  motum.  Ideo  et  angelum 
esse  in  loco,  modo  sibi  per  se  convenienti,  non  exigit  ut 
id  ratione  cuius  dicitur  esse  in  loco,  sit  in  ipso  angelo, 
sed  requiritur  ut  sit  in  moto  et  passo.  Cuius  oppositum 
convenit  corpori.  Nam  quia  est  in  loco  situaliter  et  di- 
mensive  tanquam  commensuratum  loco,  oportet  ut  per 
quantitatem  suam  sit  in  loco,  non  autem  per  quantitatem 
in  alio  corpore  existentem :  nihil  enim  commensuratur  alicui 
primo  ratione  extrinsecae  quantitatis,  sed  ratione  propriae 
et  sibi  intrinsecae.  Quod  ergo  dicitur,  Deum  esse  in  omni- 
bus  rebus  tanquam  causam  agentem,  intelligitur  quod  non 
est  in  rebus  situaliter  et  localiter  ad  modum  rei  quantae, 
sed  sicut  operans  est  in  eo  quod  operatur,  ita  quod  agere 
et  operari  in  rebus  est  ratio  praesentialitatis  eius  ad  res. 
Quod  etiam  aliquando  vocat  Sanctus  Thomas  esse  in  loco 
per  contactum  rnrtutis  *. 

XIV.  Sed  circa  praedicta  duplex  occurrit  dubium,  a  divo 
Thoma  Prima,  q.  lii  *,  et  I  Sent.,  d.  xxxvii  **,  tactum.  Pri- 
mum  est,  utrum,  sicut  Deus  simul  est  in  pluribus  locis,  ita 
angelus  in  pluribus  saltem  locis  simul  esse  possit.  Facit  enim 
in  hac  re  dubium,  praetermissis  iis  quae  ab  aliis  dicuntur, 
quia,  cum  angelum  esse  in  loco  nihil  aliud  sit  quam  ipsum 
esse  per  extrinsecam  operationem  praesentem  loco,  ut  ex 
superioribus  *  constat;  unum  angelum  simul  esse  in  pluribus 
locis  continget  si  in  pluribus  locis  simul  operabitur.  Hoc 
autem  non  videtur  impossihile  angelo.  Ergo  videtur  quod 
simul  in  pluribus  locis  esse  possit.  Quod  est  contra  deter- 
minationem  Sancti  Thomae  in  locis  praeallegatis.  —  Minor 
probatur.  Non  minoris  virtutis  est  angelus  quam  corpus 
caeleste.  Sed  caeleste  corpus  simul  in  pluribus  locis  inr 
ferioribus  operatur,  et  diversis  operationibus :  quod  patet, 
quia  in  diversis  locis  diversos  effectus  producit.  Ergo  multo 
magis  hoc  potest  angelus. 

Secundum  est*,  utrum  in  uno  et  eodem  loco  simul  esse 
possint  plures  angeli.  Et  videtur  quod  sic.  Quia  unus  homo 
videtur  a  pluribus  daemonibus  obsideri*:  dicitur  enim  de 
illo  obsesso  qui  narratur  curatus  a  Domino,  quod  in  ipso 
erat  daemonum  legio  *.  Hoc  autem  est  contra  determi- 
nationem  Sancti  Thomae  ubi  supra. 

XV.  Ad  evidentiam  primi  dubii,  considerandum  est,  ex 
doctrina  Sancti  Thomae  in  locis  adductis,  quod  non  in- 
convenit  loca  quae  particulatim  et  divisim  considerata  sunt 
plura,  simul  sumpta  in  comparatione  ad  unam  virtutem  se 
habere  tanquam  unum  totalem  locum  constituentia:  sicut 
plures  domus  et  plures  vici  unam  civitatem  constituunt. 
Dicitur  ergo,  de  mente  Sancti  Thomae,  quod  unus  angelus 
non  potest  esse  simul  in  pluribus  locis  ut  plura  sunt,  idest 
inquantum  accipiuntur  ut  duo  loca  totaliter  distincta,  quia 
ab  una  virtute  finita  non  potest  nisi  una  operatio  provenire 
simul,  et  consequenter  nisi  unus  effectus :  sed  bene  potest 
esse  in  pluribus  locis  per  modum  unius  loci,  ut  scilicet 
unum   totalem   locum   constituunt;   sicut   potest  angelus 


omnia  unius  civitatis  loca  simul  destruere,  inquantum 
operationi  angeli  tota  civitas  pro  uno  loco  et  adaequato 
et  totali  respondet.  Potest  enim  angelus  in  loco  magno  esse, 
et  in  loco  parvo,  et  simul  in  pluribus  locis,  dummodo 
possint  ut  unum  locum  integrantia  aliquo  modo  accipi. 

2.  Ad  argumentum  in  oppositum,  negatur  quod  caelum 
per  unicam  virtutem  possit  immediate  operari  in  pluribus 
locis.  Potest  quidem  per  plures  virtutes  in  pluribus  partibus 
caeli,  puta  in  pluribus  stellis,  existentes,  plures  operationes 
producere,  et  in  pluribus  locis  ut  plura  sunt,  operari:  sed 
per  unicam  virtutem  hoc  non  potest. 

Cum  autem  probatur  quia  in  diversis  locis  diversos 
effectus  producit:  -  dicitur  quod  illos  effectus  non  producit 
immediate,  sed  mediante  uno  effectu  quem  in  pluribus 
locis  ut  unum  locum  constituunt,  immediate  producit;  puta, 
mediante  lumine  aut  calore,  aut  aliquo  huiusmodi.  Nam 
primus  et  immediatus  etfectus  unius  virtutis  caelestis  in 
diversis  subiectis  diversam  accipit  limitationem,  ut  inde 
diversi  effectus  possint  provenire :  sicut  virtus  causae  uni- 
versalis  in  causa  particulari  Hmitationem  accipit.  Angelus 
autem  non  dicitpr  esse  eo  modo  quo  est  in  loco,  nisi  ubi 
immediate  operatur.  Ideo,  licet  in  pluribus  locis  possit  me- 
diate  operari,  sicut  et  caelum,  non  tamen  propter  hoc 
dicitur  simul  in  pluribus  locis  esse. 

XVI.  Ad  secundi  dubii  *  evidentiam,  considerandum 
primo,  quod  plures  angelos  simul  esse  in  uno  loco,  du- 
pliciter  potest  intelHgi :  uno  modo,  formaliter;  alio  modo, 
materialiter.  Nam  cum  angelus  non  sit  in  loco  nisi  per 
operationem  qua  producit  aliquid  in  loco,  locus  materialis 
angeli  est  illa  res  quae  est  locus,  aut  in  loco,  absolute 
et  secundum  se  considerata:  locus  vero  formalis  est  ipsa 
res  quae  est  locus,  ut  effectus  operationis  angelicae  in  se 
habet.  Ideo  plures  angelos  esse  simul  in  uno  loco  mate- 
rialiter  sumpto,  est  ipsos  in  una  re  locata,  aut  in  una  re 
quae  est  locus,  absolute  sumpta,  simul  operari.  Ipsos  autem 
simul  esse  in  uno  loco  formaliter  sumpto,  est  in  uno  ma- 
teriali  loco  unum  et  eundem  numero  eflfectum  producere. 

Considerandum  secundo,  quod  plures  angelos  simul 
producere  unum  et  eundem  ertectum,  dupliciter  intelligi 
potest:  uno  modo,  quod  quilibet  ipsorum  sit  causa  per 
se  sufficiens  totalis  et  immediata;  alio  modo,  quod  qui- 
libet  ipsorum  se  habeat  ut  causa  insufliciens  et  partialis, 
sicut  se  habent  plures  trahentes  navem  ad  unum  navis 
tractum. 

2.  Dicitur  ergo  primo,  quod  plures  angelos  esse  simul 
in  uno  loco  materiali  non  est  impossibile.  Nam  nulla  est 
ratio  quare  in  unam  et  eandem  rem  non  possint  plures 
angeli,  diversis  operationibus  diversos  eifectus  producendo, 
operari:  quia  nec  hoc  aliis  causis  repugnat.  Ostensum  est 
enim  supra  *  angelum  esse  in  loco  non  solum  per  motum 
localem,  sed  etiam  per  alios  effectus. 

Dicitur  secundo,  quod  plures  esse  simul  in  uno  loco 
formaliter  tanquam  causas  partiales  immediatas  eiusdem 
numero  effectus,  non  est  quidem  impossibile,  cum  etiam 
hoc  aliis  causis  convenire  possit :  videtur  tamen  inconve- 
niens,  praesertim  de  angelis  qui  ex  divina  ordinatione  ope- 
rantur  in  loco.  Nam,  cum  unus  sufficiat  effectum  ad  quem 
mittitur  per  se  solum,  aut  virtute  propria  aut  virtute  di- 
vina,  producere,  superfluum  videtur  ut  duo  ad  unum  ef- 
fectum  tanquam  partiales  et  insuflicientes  causae  concurrant. 

Dicitur  tertio,  quod  plures  angelos  esse  simul  totaliter 
et  adaequate  in  pluribus  locis;  hoc  est,  quod  unum  et 
eundem  numero  elTectum  simul  in  eodem  loco  producant 
tanquam  immediatae  causae  et  totales  ipsius,  est  simpli- 
citer  impossibile,  apud  divum  Thomam  et  apud  Aristo- 
telem.  Quod  enim  ista  sit  mens  Sancti  Thomae,  patet 
Prima  Parte,  loco  allegato  *,  et  I  Sent.  **,  ubi  expresse 
ponit  quod  impossibile  est  ut  duae  causae  completae  sint 
immediate  unius  et  eiusdem  rei.  Idem  etiam  expresse  tenet 
V  Metaph.,  cap.  de  Causa  *.  -  Quod  vero  sit  etiam  de 
mente  Aristotelis,  patet  II  Phys.,  text.  3o  *,  et  V  Metaph., 
cap.  de  Causa  *,  ubi,  postquam  dixit  quod  eiusdem  con- 
tingit  esse  multas  causas,  ut  statuae  artem  statuificam  et 
aes,  subiungit:  sed  non  eodem  modo,  sed  hoc  quidem  sicut 
materia,  illud  autem  ut  unde  motus.  -  Idem  tenet  Com- 


Num.  XIV. 


Num.  XI,  3,  4. 


•  Vid.  num.  xiv, 

init. 

*•  Vid.  ibid. 


■  Lect.  2. 

"S.Tli,l,3;Did. 
lib,  IV,  cap.  II, 
4. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXVIIL 


197 


Qu.  iii,  a.  3. 


mentator  II  Phys.,  et  V  Metaph.,  exponendo  illa  verba, 
sed  non  eodem  modo.  -  Hoc  est  etiam  de  mente  The- 
mistii  et  Alberti  in  eisdem  locis. 

Ratio  autem  huius  est,  tum  quia,  si  unus  effectus  nu- 
mero  a  pluribus  causis  totalibus  eiusdem  generis  et  eiusdem 
ordinis  proveniret,  efifectus  per  se  et  determinatus  non  ha- 
beret  causam  determinatam.  Nam  si  ab  una  causa  procedit, 
et  ab  alia  etiam  potest  procedere  simul,  sequitur  quod  prima 
non  est  per  se  et  determinata  eius  causa:  causa  enim  sine 
qua  effectus  aliquis  esse  potest,  non  est  illius  effectus  per  se 
et  determinata  causa.  -  Nec  valet  dicere  quod  dependet 
ab  utraque  ut  sunt  unum.  Quia  iilas  causas  esse  unum  in 
causando,  si  quaelibet  est  per  se  sufficiens  et  totalis  causa, 
non  tollit  quin  effectus  absque  quacumque  illarum  per  se 
sumpta  possit  esse.  Et  per  consequens  relinquitur  quod 
nulla  illarum  sit  per  se  et  determinata  causa  ipsius. 

XVII.  Sed  contra  hanc  determinationem  duplex  occurrit 
dubium.  Primum  est  absolute  contra  illam  probationem, 
Unus  effectus  non  potest  esse  a  pluribiis  causis  immediatis 
eiusdem  generis  totalibus.  Nam  fingamus  duo  corpora  lu- 
minosa  eiusdem  rationis  et  virtutis,  aeque  proxima  alicui 
secundum  se  totum,  medio  primo  illuminabili  perfecte, 
idest  in  summo,  a  quovis  eorum,  -  aut  etiam,  ut  tollatur 
omnis  calumnia,  per  Dei  potentiam  ipsa  corpora  luminosa 
in  eodem  loco  ponantur:  quaeritur  utrum  tale  medium 
illuminabitur  ab  altero  illorum  corporum  tantum,  aut  ab 
utroque?  Non  ab  altero  tantum:  quia  non  apparet  ratio 
quare  magis  ab  uno  quam  ab  altero  debeat  illuminari.  Ergo 
ab  utroque.  Sed  utrumque  illorum  est  causa  sufficiens  et 
totalis  illius  effectus.  Ergo  etc. 

Secundum  dubium  est  contra  principale  propositum. 
Ponamus  quod  unus  angelus  velit  in  uno  instanti  aliquem 
effectum  producere ;  et  eundem  effectum  unus  alius  an- 
gelus  in  eodem  instanti  producere  velit ;  sitque  unusquisque 
illorum  sufficiens  ad  talis  effectus  productionem  per  se 
sumptus;  et  unus  illorum  cogitationem  alterius  circa  pro- 
ductionem  ignoret:  -  tunc  arguitur  sic.  Unusquisque  illorum 
in  illo  et  eodem  instanti  appHcabit  virtutem  suam  et  suam 
volitionem  ad  illum  effectum.  Ergo  unusquisque  ipsorum 
illum  producet.  Et  est  unusquisque  sufficiens  et  totahs 
causa  talis  effectus.  Ergo  plures  angeli  simul  erunt  in  eodem 
loco  formali  totaliter.  Cuius  oppositum  est  dictum. 

2.  Ad  primum  istorum  dicitur  quod  aut  a  nullo  illorum 
corporum  tale  medium  illuminabitur:  aut  ambo  concur- 
rent  ad  illum  effectum  tanquam  causa  partialis,  ita  scilicet 
quod  neutrum  secundum  totam  suam  virtutem  aget,  sed 
secundum  partem  virtutis.  Nam  cum  unumquodque  ipso- 
rum  ad  productionem  illius  effectus  inclinetur  per  se,  unum 
aiteri  repugnabit,  tanquam  suae  causalitatis  impeditivo.  Et 
ideo  necesse  erit  aut  ut  nullum  ipsorum  agat,  uno  alterum 
omnino  prohibente :  aut  ut  neutrum  sUa  virtute  totaliter 
utatur,  sed  ambo  ad  illum  effectum  tanquam  partiales  causae 
concurrant. 

3.  Ad  secundum  dicitur  primo,  si  loquamur  de  angelis 
beatis,  quod  nullus  ipsorum  circa  corporalia  operatur  nisi 
ex  ordinatione  divina:  ut  videtur  velle  Sanctus  Thomas 
I  Sent.,  d.  xxxvn*.  Et  ideo  casus  non  est  possibihs,  nisi 
supponeremus  Deum  impossibile  praecipere. 

Dicitur  secundo,  si  loquamur  de  duobus  angelis  malis, 
aut  etiam  de  duobus  bonis  considerata  in  ipsis  sola  virtute 
naturae,  quod  aut  nullus  illorum  operaretur,  uno  alterum 
impediente :  aut  partialiter  ad  illum  effectum  concurrerent, 
ut  de  corporibus  luminosis  dicebatur.  Licet  enim  cogitatio 
unius  angeli  non  sit  alteri  manifesta  quandiu  manet  in 
ipso  solum,  cum  primum  tamen  ad  aliquod  extrinsecum 
applicatur,  cognosci  potest.  Et  ideo  se  mutuo  impedirent: 
sicut  duo  homines  se  aliquando  impediunt  a  productione 
alicuius  effectus,  uno  alteri  repugnante. 

XVIII.  Sed  adhuc  remanet  dubium.  Nam,  cum  angelus 
in  instanti  aliquem  effectum  producere  possit,  applicet 
unusquisque  istorum  angelorum  suam  virtutem  ad  passum 
in  uno  et  eodem  instanti :  -  si  unus  alium  impedit,  quaeritur 
quando  impedit?  Aut  enim  impedit  ante  instans  applica- 
tionis  virtutis;  aut  in  illo  instanti;  aut  in  tempore  vel  in 
instanti  sequenti.  Non  ante  instans  appHcationis  virtutis: 


quia  tunc  uni  angelo  non  est  nota  alterius  cogitatio.  Non 
in  ipso  instanti :  quia  in  ipso  producit  applicando  virtutem, 
cum  in  instanti  producat,  in  talibus  autem  simul  sit  produci 
et  productum  esse ;  non  potest  autem  impediri  quin  effectus 
producatur  quando  iam  productus  est.  Non  etiam  in  instanti 
aut  tempore  sequenti:  cum  iam  in  praecedenti  instanti 
fuerit  productus.  Ergo  nullo  modo  unus  alium  impediet. 

2.  Respondetur  quod  unus  alium  impediet  in  instanti  ap- 
plicationis  virtutis :  non  quidem  applicationis  existentis  in 
executione  in  illo  instanti;  sed  quae  esset  nisi  impediretur. 
Unus  enim  impedit  alterum  ne  applicetur  virtus  passo  per 
actualem  productionem  effectus,  in  illo  instanti  in  quo  ef- 
fectum  imperat:  nam  in  instanti  talis  imperii  proveniret 
effectus  nisi  impediretur. 

Cum  arguitur,  quia  in  illo  instanti  producitur  effectus  per 
applicationem  virtutis:-negatur.NulIum  enim  instans  est  in 
quo  tunc  sit  actualis  applicatio  virtutis  agendo,  sed  tantum 
est  instans  in  quo  esset  talis  applicatio  nisi  impediretur. 

XIX.  Sed  adhuc  remanet  dubium.  .Mam,  cum  angelus 
agat  per  voluntatem,  a  virtute  ipsius  non  provenit  nisi 
quod  ipse  vult  evenire.  Sed  in  illo  instanti  nullus  ipsorum 
vult  alterum  impedire :  cum  unus  de  alio  non  cogitet 
quando  effectum  imperat,  sed  tantum  velit  effectum  pro- 
ducere.  Ergo  nullo  modo  unus  illorum  impedit  alium  in 
instanti  in  quo  productio  effectus  imperatur. 

2.  Dicitur  primo  quod,  licet  a  virtute  angeli  non  prove- 
niat  per  se  nisi  quod  ipse  vult  evenire,  potest  tamen  per 
accidens  aliud  evenire,  dum  eius  voluntati  resistitur  ne 
effectus  intentus  eveniat. 

Dicitur  secundo,  quod  unus  angelus  in  tali  casu  dicitur 
alium  impedire,  non  ex  parte  ipsius  angeli,  virtutem  scilicet 
eius  debilitando  et  diminuendo ;  sed  tantum  ex  parte  passi, 
reddendo  scilicet  ipsum  indispositum  ad  susceptionem  ef- 
fectus  ab  illo.  Quod  est  formaliter,  non  autem  active  im- 
pedire:  iuxta  ea  quae  dicit  Sanctus  Thomas  IV  Sent.,  d.  xvii, 
q.  I,  art.  5,  qu"  1,  ad  2.  Nam  ex  dispositione  uUima  et 
praesentia  unius  angeli  potentis  aliquem  effectum  totaliter 
producere  in  passum,  redditur  passum  indispositum  et  im- 
potens  ad  suscipiendum  illum  effectum  ab  alio  angelo  tan- 
quam  a  totali  causa.  Et  ideo,  si  uterque  angelus  sit  ultimate 
dispositus  ad  producendum  illum  effectum  pro  uno  et 
eodem  instanti,  uterque  illorum  indisponet  formaliter  pas- 
sum  ad  suscipiendum  eundem  effectum  ab  alio.  Et  sic  a 
nullo  producetur. 

XX.  Ad  rationem  principalem  huius  dubii  *,  dicitur 
quod,  cum  angelus  per  suam  operationem  possit  esse  in 
loco  magno  et  parvo,  et  etiam  in  loco  indivisibili,  secun- 
dum  doctrinam  Sancti  Thomae  *;  quando  in  uno  corpore 
sunt  multi  daemones,  non  dicuntur  esse  plures  in  uno4oco 
proprio,  sed  in  pluribus  locis  propriis,  inquantum  unus 
in  una  parte  corporis  et  alius  in  alia  operatur,  hominem 
excruciando,  vel  aliquid  aliud  agendo. 

XXI.  Contra  fundamentum  principale  conclusionis,  sci- 
licet  quod  ideo  Deus  est  in  omnibus  rebus  quia  rebus 
omnibus  dat  esse  et  illas  conservat*,  arguitur  ex  dictis  Scoti 
I  Sent.,  dist.  xxxvii  *.  Primo.  Soli  convenit  agere  ubi  non 
est:  quia  generat  mineram  in  visceribus  terrae,  vel  aliquod 
mixtum,  et  ibi  non  est.  Et  hoc  agit  sua  forma  substan- 
tiali:  quia  non-substantia  non  potest  generare  substantiam. 
Ergo  ex  operatione  Dei  in  rebus  non  potest  argui  quod  sit 
in  rebus. 

Secundo.  Quod  agens  creatum  non  possit  agere  in  ali- 
quod  distans  nisi  prius  agat  in  propinquum,  hoc  non  est 
nisi  aiit  quia  concurrunt  in  ipso  agente  duae  potentiae 
activae  subordinatae,  quarum  una  habet  proximum  pro 
passo  proportionato,  alia  vero  habet  reliquum  passum  re- 
motum  proportionatum ;  aut  propter  defectum  virtutis 
agentis,  ex  quo  provenit  quod  prius  producat  formam 
imperfectiorem  quam  peifectiorem.  Sed  nuUa  harum  con- 
ditionum  in  Deo  reperitur:  cum  sit  omnipotens.  Ergo  po- 
test  agere  in  distans. 

Tertio.  Voluntas  aeque  potest  velle  distans  sicut  pro- 
pinquum.  Sed  Deus  omnipotens  causat  suo  velle  quicquid 
vult.  Ergo  potest  etiam  causare  aliquid  distans. 

Quarto.  Non  oportet  praeintelligere   Deum   in  aliqua 


'  NQm.  XIV,  SC' 
cimdum. 


'IP.,  q.Lii,!.  ». 


*   Cf.    num.    II, 

Tertio. 

'Folio  112  (Ven. 

«497). 


igS 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXVIII. 


•  Qa.  i. 


parte  universi  ut  ibi  aliquid  causet,  sed  magis  e  converso 
quod  prius  sit  ibi  secundum  potentiam  ubi  prius  aliquid 
causet.  Ergo,  licet  per  impossibile  non  esset  ibi  praesens 
secundum  essentiam,  posset  tamen  ibi  cau^are.  -  Probatur 
antecedens.  Quia  ante  mundi  creationem  praesentia  im- 
mensitatis  non  praeexigebatur  praesentiae  potentiae  ut  po- 
tentia  est:  immo  potentia  prius  habuit  terminum  suum 
quam  esset  praesentia  secundum  essentiam. 

XXII.  Ad  evidentiam  horum,  considerandum  est  quod 
universaliter  quidem  verum  est  inter  agens  et  passum  opor- 
tere  esse  aliquem  contactum  virtutis:  non  enim  est  intel- 
ligibile  quod  unum  agat  in  aliud,  et  quod  illud  sua  virtute 
non  contingat.  Agens  autem  contingere  sua  virtute  passum, 
est  agens  in  ipsum  passum  operari.  Sed  quia  contingit 
agens  operari  in  unum  immediate,  sicut  manus  movet 
baculum ;  et  operari  in  aliquod  mediante  altero,  sicut 
manus  mediante  baculo  movet  lapidem:  ideo  contingit 
agens  aliquid  sua  virtute  contingere  immediate,  aliquid 
vero  mediate,  scilicet  mediante  aliquo  eius  virtutem  ad 
passum  deferente.  Sicut  autem  in  contactu  quantitativo 
unum  non  potest  alterum  immediate  tangere  quin  sub- 
stantia  eius  illi  sit  immediata,  ita  impossibile  est  quod 
unum  sua  virtute  aliud  immediate  contingat,  non  mediante 
aliquo  eius  virtutem  deferente,  quin  illi  immediata  sit  eius 
substantia.  Sed  sicut  alius  est  contactus  quantitativus  et  alius 
est  contactus  virtutis,  ita  alia  est  immediatio  substantiae 
secundum  contactum  quantitativum,  et  alia  secundum  con- 
tactum  virtutis.  Secundum  enim  contactum  quantitativum 
attenditur  immediatio  secundum  situationem,  ita  videlicet 
quod  inter  duas  substantias  situatas  non  mediat  alia  sub- 
stantia  situata.  Secundum  vero  contactum  virtutis  attenditur 
immediatio  non  situationis,  cum  aliquando  agens  non  subsit 
situi,  puta  agens  spirituale ;  sed  actuationis  patientis  ab 
agente,  ita  scilicet  quod  inter  agens  et  patiens  non  mediat 
aliud  agens  a  quo  ipsum  patiens  actuetur;  et  haec  dicitur 
immediatio  causalitatis.  Sicut  autem  immediatio  sive  si- 
multas  quantitatum  est  ratio  immediationis  situalis  sub- 
stantiarum  quae  illis  quantitatibus  subsunt,  et  ex  earum 
immediatione  immediatio  situalis  substantiarum  arguitur; 
ita  immediatio  actionis  agentis  in  passum  et  receptionis 
patientis  ab  agente,  est  ratio  immediationis  agentis  et  pa- 
tientis  secundum  causalitatem,  et  ex  illarura  immediatione 
arguitur  agentis  et  patientis  immediatio.  Quod  si  agens  sit 
spirituale,  et  per  consequens  non  determinatum  situ,  non 
tantum  potest  dici  agens  esse  immediatum  passo,  sed  etiam 
in  illo  esse,  tanquam  videlicet  ipsum  per  modum  efficientis 
immediate  actuans,  et  ibi  existens  ubi  est  ipsum  passum, 
ut  dicitur  I  Sent.,  d.  xxxvn  *,  art.    i . 

Attendendum  tamen  quod  substantiam  spiritualem  ibi 
esse  ubi  est  id  in  quod  agit,  sive  esse  in  eodem  situ  ubi 
est  illud,  dupliciter  potest  intelligi.  Uno  modo,  quod  in- 
formetur  situ  et  illi  commensuretur,  sicut  et  corpus  in 
quod  agit.  Et  hoc  non  est  verum :  quia  situi  et  loco  sola 
habentia  quantitatem  commensurantur.  -  Alio  modo,  per 
indistinctionem,  quia  videlicet  non  est  distincta  et  separata 
a  loco  et  situ  illius  corporis ;  et  etiam  per  causalitatem, 
et  per  causalitatis  praesentiam;  causalitatis  dico  actualis, 
non  autem  potentialis  tantum.  Et  hoc  modo  intelligitur 
esse  ubi  est  corpus  in  quod  agit. 

Ex  his  patet  quod  impossibile  est  aliquid  agere  immediate 
in  aliquod  passum  quin  illud  sit  immediate  et  simul  cum  illo 
immediatione  causalitatis,  et  per  indistantiam  loci.  Si  enim  ab 
ipso  distantia  causalitatis  distaret,  iam  non  esset  immediate 
agens:  quia  inter  ipsum  et  passum  mediaret  aliud  agens. 

2.  De  hac  ergo  simultate,  quae  scilicet  est  secundum 
contactum  virtutis  et  secundum  immediationem  causalitatis, 
loquitur  Sanctus  Thomas  cum  dicit  Deum  esse  in  omnibus 
rebus :  non  autem  de  simultate  situali,  cum  substantiae 
immateriali  non  conveniat  situari,  proprie  loquendo,  eo 
quod  careat  quantitate.  Haec  autem  simultas,  sive  existentia 
Dei  in  rebus,  nihil  aliud  formaliter  importat  quam  habi- 
tudinem  praesentiae  Dei  ad  res  creatas,  operationem  qua 
in  ipsis  immediate  operatur  concomitantem  :  sicut  prae- 
sentialitas  et  immediatio  situalis  duarum  substantiarum  im- 


portat  habitudinem  praesentiae  unius  ad  alterum,  immedia- 
tionem  situum  et  quantitatum  concomitantem.  Et  similiter 
est  de  existentia  cuiusHbet  substantiae  separatae  in  loco: 
non  enim  est  in  omni  loco  quem  sua  virtute  contingit, 
sed  in  illo  in  quem  immediate  operatur.  Scotus  autem 
instat  contra  Sanctum  Thomam  ac  si  poneret  Deum  aliquo 
situ  contineri,  et  non  posse  agere  nisi  in  id  quod  est  sibi 
propinquum  secundum  situm.  Quod  longe  alienum  est  a 
mente  ipsius,  ut  patuit. 

3.  Utrum  autem  unum  corpus  possit  immediate  agere 
in  aliquod  distans  ab  eo  secundum  situm:  -  dicitur  quod 
non,  de  mente  Aristotelis,  VII  Physicorum  *.  Huius  autem 
ratio  est  quia,  sicut  virtus  corporis,  ut  sic,  est  virtus  ma- 
terialis  et  in  quanto  recepta,  et  sine  corpore  exerceri  non 
potest;  ita  et  contactus  virtutis  inter  corpora  non  potest 
esse  sine  contactu  quantitativo  et  materiali.  Sicut  enim  se 
habet  virtus  ad  quantitatem,  ita  videtur  se  habere  contactus 
illius  virtutis  ad  contactum  secundum  quantitatem. 

XXIII.  Istis  praemissis,  ad  argumenta  Scoti  *  facile  est 
respondere. 

Ad  primum  quidem,  negatur  antecedens.  Est  enim  fal- 
sum,  utpatuit:  sive  intelligatur  de  immediatione  secundum 
situationem,  sive  de  immediatione  secundumcausalitatem.— 
Ad  probationem  dicitur  quod  ea  quae  in  visceribus  terrae 
virtute  solis  generantur,  non  immediate  generantur  a  sole, 
sed  mediate :  inquantum  sol  prius  agit  in  corpora  sibi  pro- 
pinqua,  et  illis  mediantibus  defertur  virtus  solis  ad  terrae 
viscera.  -  Cum  autem  dicitur  quod  non-substantia  non  po- 
test  generare  substantiam :  hoc  quidem  verum  est  tanquam 
principale  agens,  sed  quod  hoc  agat  tanquam  instrumentum 
substantiae,  non  inconvenit;  calor  enim  naturalis  in  anima- 
libus  generat  carnem  instrumentaliter,  inquantum  videlicet 
est  instrumentum  animae. 

Ad  secundum,  negatur  maior.  Ex  aUo  enim  potest  illud 
provenire.  Nam  si  loquamur  de  simultate  et  distantia  se- 
cundum  causalitatem,  de  qua  loquimur  in  proposito,  illud 
provenit  ex  ipsa  ratione  immediati  agentis.  Nam  si  agens 
ageret  in  distans  secundum  causalitatem,  iam  non  esset  im- 
mediate  agens,  ut  patuit.  -  Si  vero  loquamur  de  simultate 
et  distantia  secundum  situationem,  hoc  provenit  ex  condi- 
tione  virtutis  corporeae.  Quia  enim,  ut  diximus,  est  virtus 
materialis  et  recepta  in  quanto,  sibi  convenit  ut  nullum 
corpus  immediate  contingat  nisi  illa  se  quantilative  tangant. 

Ad  tertium  dicitur  primo  quod  voluntas  divina  non 
potest  velle  aliquid  distans  a  Deo :  quia  ab  ipso  nihil  neque 
secundum  situm  localem  distat,  cum  non  sit  situatus ;  neque 
secundum  distantiam  causalitatis,  modo  praeexposito,  cum 
nihil  sit  in  rerum  natura  quod  non  immediate  a  divina  actione 
attingatur.  Unde  Prima  Parte,  q.  vni,  a.  i,  ad  3,  ait  Sanctus 
Thomas  quod  hoc  ad  maximain  Dei  virtutem  pertinet  quod 
immediate  in  omnibus  agit,  et  ideo  nihil  est  ab  eo  distans. 

Ad  quartum,  negatur  consequentia.  Licet  enim  oporteat 
praeintelHgere  Deum  operari  in  aliquo,  quantum  ad  no- 
strum  modum  intelligendi,  antequam  sit  secundum  essen- 
tiam  praesens,  inquantum  operari  est  ratio  quod  Deus  sit 
in  re  aliqua ;  non  sunt  tamen  separabilia  secundum  rem, 
sed  unum  necessario  alterum  concomitatur.  Non  enim 
omne  prius  potest  esse  absque  posteriori:  praesertim  quando 
est  naturalis  sequela  ad  alterum,  et  unum  est  ratio  alterius. 
Sicut,  quia  simultas  et  contactus  quantitatis  substantiae 
corporeae  est  ratio  simultatis  substantiae,  si  removeretur 
contactus  quantitatis,  removeretur  simultas  situalis  sub- 
stantiae  corporeae;  et,  licet  simultas  quantitatis  sit  prior 
secundum  intellectum  substantiae  corporeae  simultate,  po- 
sito  tamen  contactu  et  simultate  quantitatum,  necesse  est 
poni  substantiarum  quae  illis  quantitatibus  substant  simul- 
tatem ;  ita  in  proposito,  cum  relationis  praesentiae  Dei  ad 
creaturam  ratio  sit  operatio  ipsius  in  creaturam,  non  potest 
operatio  divina  a  tali  praesentialitate  essentiae  separari. 

Alia  argumenta  facit  Scotus  in  Secundo,  d.  n,  q.  vi, 
ad  probandum  quod  angelus  non  est  in  loco  per  opera- 
tionem :  sed  illa  plenissime  soluta  sunt  a  Capreolo  *  et  aliis 
Thomistis.  Ideo  illa  praetermittenda  duxi :  praesertim  quia 
ex  dictis  facile  eorum  solutio  haberi  potest. 


'  Cap.  II,  1 ;  8. 
Th.  1.  3.  Cf.  prin- 
cipium  capituli, 
Movens. 


Num.  XXI. 


i 


'  II  Sent.,  d.  II, 
q.  I,  a.3,  p.  130. 


-^^<«©>ei&JcV~^ 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXIX. 


199 


CAPITULUM  SEXAGESIMUM  NONUM 

A    56  r    b28. 

DE    OPINIONE   EORUM   QUI   REBUS   NATURALIBUS 
PROPRIAS  SUBTRAHUNT  ACTIONES. 


lXMelapli.,texx 
7;  Xll  Metaph., 
text.  18,  f.  305 
(Ven.  1562). 


'  Cap.  XXI. 


X  hoc  autem  quidam  occasionem  er- 
randi  sumpserunt,  putantes  quod  nulla 
creatura  habet  aliquam  actionem  in 
productione  effectuum  naturalium :  ita 
scilicet  quod  ignis  non  calefacit,  sed  Deus  caus^t 
calorem  praesente  igne;  et  similiter  dicunt  in 
vid.  .A.verr.  in  omnibus  aliis  effectibus  naturalibus  *. 

Hunc  autem  errorem  rationibus  confirmare 
conati  sunt,  ostendentes  nullam  formam,  neque 
substantialem  neque  accidentalem,  nisi  per  viam  ■ 
creationis  produci  in  esse.  Non  enim  possunt 
formae  et  accidentia  fieri  ex  materia:  cum  non 
habeant  materiam  partem  sui.  Unde,  si  fiunt, 
oportet  quod  fiant  ex  nihilo,  quod  est  creari. 
Et  quia  creatio  solius  Dei  actus  est,  ut  in  Se-  ■ 
cundo  *  ostensum  est,  sequi  videtur  quod  solus 
Deus  tam  formas  substantiales  quam  acciden- 
tales  in  natura  producat. 

Huic  autem  positioni  partim  etiam  quorundam 
philosophorum  opinio  concordavit.  Quia  enim : 
omne  quod  per  se  non  est,  ab  eo  quod  est  per 
se  derivatum  invenitur,  videtur  quod  formae 
rerum  quae  non  sunt  per  se  existentes  sed  in 
materia,  proveniant  ex  formis  quae  per  se  sine 
materia  sint :  quasi  formae  in  materia  existentes  - 
sint  quaedam  participationes  illarum  formarum 
quae  sine  materia  sunt.  Et  propter  hoc  Plato 
posuit  species  rerum  sensibilium  esse  quasdam 
formas  separatas,  quae  sunt  causae  essendi  his 
'V\i.iMetaph.,  sensibilibus,  secundum  quod  eas  participant  *. 

cap.  ix:   s.   Th.  .  '.  T^  r  1 

1. 14  sqa..  Avicenna'^  vero  posuit  omnes  formas  substan- 

'  Metaph.,tTia.       .  ,      .  ...  .'^  ^™  «        •  1  , 

IX,  cap.  V.        tiales  ab  nitelhgentia  agente  enluere.  Accidentales 
autem    formas    esse    ponebat   materiae    disposi- 
tiones,    quae    ex    actione    inferiorum    agentium 
materiam  disponentium  proveniebant:  in  quo  a  ; 
priore  stuhitia  declinabat. 

Huius  autem  signum  esse  videbatur  quod  nulla 
virtus  activa  invenitur  esse  in  istis  corporibus  nisi 
accidentalis  forma,  sicut  qualitates  activae  et  pas- 
sivae,  quae  non  videntur  esse  ad  hoc  sufhcientes  ■ 
quod  formas  substantiales  causare  possint. 

Inveniuntur  etiam  quaedam  in  istis  inferioribus 
quae  non  generantur  ex  sibi  similibus,  sicut  ani- 
malia  ex  putrefactione  generata.  Unde  videtur 
quod  horum  formae  ex  altioribus  principiis  pro- 


veniant.  Et  pari  ratione  aliae  formae,  quarum 
quaedam  sunt  muho  nobiliores. 

Quidam  vero  ad  hoc  argumentum  assumunt 
ex  naturalium  corporum  imbecillitate  ad  agen- 
dum.  Nam  omnis  corporis  forma  est  adiuncta 
quantitati.  Quantitas  autem  impedit  actionem 
et  motum :  cuius  signum  ponunt  quia  quantum 
additur  in  quanthate  ahcui  corpori,  tanto  fit 
ponderosius,  et  tardatur  motus  eius.  Unde  ex 
'  hoc  concludunt  quod  nullum  corpus  sit  activum, 
sed  passivum  tantum. 

Hoc  etiam  ostendere  nituntur  per  hoc  quod 
omne  patiens  est  subiectum  agenti;  et  omne 
agens  praeter  primum.  quod  creat,  requirit  sub- 
iectum  inferius  se.  Nulla  autem  substantia  est 
inferior  corporali.  Unde  videtur  quod  nullum 
corpus  sit  activum. 

Addunt  etiam  ad  hoc  quod  corporalis  sub- 
stantia  est  in  uhima  distantia  a  primo  agente: 
'  unde  non  videtur  eis  quod  virtus  activa  per- 
veniat  usque  ad  substantiam  corporalem ;  sed, 
sicut  Deus  est  agens  tantum,  ita  substantia  cor- 
poralis,  cum  sit  infima  in  genere  rerum,  sit  pas- 
siva  tantum. 

Propter  has  igitur  rationes  ponit  Avicebron, 
in  Hbro  Fontts  Vitae*,  quod  nullum  corpus  est  •  Trad.  ii,  9,  p. 

,        .  ,  ^  .    .  ,1  40  sqq.;  Tract. 

activum ;   sed  virtus  substantiae   spintualis,  per-  m,  44,  p-  <77; 

■  .-  ^  45-  P-   «79  (Mo- 

transiens    per   corpora,    agit    actiones   quae    per  nast.  1893) 
corpora  fieri  videntur. 

Quidam  etiam  Loquentes  in  lege  Maurorum 
dicuntur  ad  hoc  rationem  inducere  quod  etiam 
accidentia  non  sint  ex  actione  corporum,  quia 
accidens  non  transit  a  subiecto  in  subiectum. 
Unde  reputant  impossibile  quod  calor  transeat 
a  corpore  caHdo  in  aliud  corpus  ab  ipso  cale- 
factum:  sed  dicunt  omnia  huiusmodi  accidentia 
creari  a  Deo  *.  *  ^'^-  Maimon. 

.    ,  .  .   .  ,  .  (Rabbi     Moys.), 

Ad  praemissas  autem  positiones  muha  incon-  DoctorPerpUx., 

^.  „.  .  ,,       .     i.      .  parlel.cap.LXxiii 

venientia  sequuntur.  Si  enim  nulla  inierior  causa,  (»asii.  1629). 
'  et  maxime  corporaHs,  aliquid  operatur,  sed  Deus 
operatur  in  omnibus  solus;  Deus  autem  non 
variatur  per  hoc  quod  operatur  in  rebus  diversis: 
non  sequetur  diversus  effectus  ex  diversitate 
rerum  in  quibus  Deus  operatur.  Hoc  autem  ad 
sensum  apparet  falsum :  non  enim  ex  appositione 


1  hoc  A  solus;  praemissis.  6  similiter  EGPc;  sic.  l3  fiunt]  ftierint  cd,  fiant  P.  l5  actusj  actio  Pc.  25  sint)  sunt  DEWYfcPrf. 
3l    substantiales  om  EG.  33    ponebat)  ponebant  cum  pAEG.  35    a  priore  stultitia]  priore  stultitia  E,  priorem  stultitiam  G,  vide  var. 

seq.  36  declinabat  legim-js  cum  DNZPc;  declinabant  A  casu  et  aEWY,  declamabant  Gb.  4:  formas  hic  W;  fost  substantiales.  ^3  sibi 
om  'Pd,  45    principiis  hic  A  solus;  post  proveniant. 

3  argumentum  assumuntj  assumunt  (sumunl  b)  argumentum   EGb:  sumunt  etiam  N.  5  corporis  om  EG.  6  actionem]  et  actionem 

DbPc,  etiam  actionem  aY.  8    lanto]   tantum  oDNY.  12    ostendere  hic  A  solus;  post  nituntur.  14    creatj  causat  Pc,   aliqiti  dubii. 

l3  se.  Nulla  autemj  sed  nuUa  autem  a  et  sine  autem  WYsZ,  se  nulla  pZ;  se  om  N.  17  corpus  om  EGb.  20  perveniat  YZPc;  proveniat. 
3l  quodj  quae  a.  44.  Deus  A  solus;  om.  45  Non  enim  .  . .  sequitur]  Non  . . .  non  sequitur  a,  Nam  . . .  non  sequitur  sCFfr,  Nam  . . .  se- 
quetur  N,  Non  . . .  sequitur  X. 


200 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXIX. 


calidi  sequitur  infrigidatio,  sed  calefactio  tantum; 
neque  ex  semine  hominis  sequitur  generatio  nisi 
hominis.  Non  ergo  causalitas  effectuum  inferio- 
rum  est  ita  attribuenda  divinae  virtuti  quod 
subtrahatur  causalitas  inferiorum  agentium. 

Item.  Contra  rationem  sapientiae  est  ut  sit 
aliquid  frustra  in  operibus  sapientis.  Si  autem 
res  creatae  nullo  modo  operarentur  ad  effectus 
producendos,  sed  soius  Deus  operaretur  omnia 
immediate,  frustra  essent  adhibitae  .ab  ipso  aliae 
res  ad  producendos  effectus.  Repugnat  igitur 
praedicta  positio  divinae  sapientiae. 

Adhuc.  Quod  dat  alicui  aliquod  principale, 
dat  eidem  omnia  quae  consequuntur  ad  illud: 
sicut  causa  quae  dat  corpori  elementari  gravi- 
tatem,  dat  ei  motum  deorsum.  Facere  autem 
aliquid  actu  consequitur  ad  hoc  quod  est  esse 
actu,  ut  patet  in  Deo :  ipse  enim  est  actus  purus, 
et  est  etiam   prima   causa   essendi   omnibus,  ut 

*Lib.i,eap.xiii.  supra  *  ostensum  est.  Si  igitur  communicavit 
aliis  similitudinem  suam  quantum  ad  esse,  in- 
quantum  res  in  esse  produxit,  consequens  est 
quod  communicaverit  eis  similitudinem  suam 
quantum  ad  agere,  ut  etiam  res  creatae  habeant 
proprias  actiones. 

Amplius.  Perfectio  effectus  demonstrat  per- 
fectionem  causae :  maior  enim  virtus  perfectiorem 
effectum  inducit.  Deus  autem  est  perfectissimum 
agens.  Oportet  igitur  quod  res  ab  ipso  creatae 
perfectionem  ab  ipso  consequantur.  Detrahere 
ergo  perfectioni  creaturarum  est  detrahere  per- 
fectioni  divinae  virtutis.  Sed  si  nulla  creatura 
habet  aliquam  actionem  ad  aliquem  effectum  pro- 
ducendum,  multum  detrahitur  perfectioni  crea- 
turae:  ex  abundantia  enim  perfectionis  est  quod 
perfectionem  quam  aliquid  habet,  possit  alteri 
communicare.  Detrahit  igitur  haec  positio  divinae 
virtuti. 

Item.  Sicut  est  boni  bonum  facere,  ita  est 
summi  boni  aliquid  optime  facere.  Deus  autem 

•  cap.  xLi.  est  summum  bonum,  ut  in  Primo  *  ostensum 
est.  Igitur  eius  est  optime  facere  omnia.  Melius 
autem  est  quod  bonum  alicui  collatum  sit  mul- 
torum  commune,  quam  quod  sit  proprium:  quia 
boniim    commiine  semper   invenihir  esse  divinius 

•laAiccap.ii,  quam  bonum  uniiis  tantum*.  Sed  bonum  unius 
'  *■  ■  ■  ^'  fit  multis  commune  si  ab  uno  in  alia  derivatur, 
quod  non  potest  esse  nisi  inquantum  diffundit 
ipsum  in  alia  per  propriam  actionem:  si  vero 
potestatem  non  habet  illud  in  alia  transfundendi, 
manet  sibi  ipsi  proprium.  Sic  igitur  Deus  rebus 
creatis  suam  bonitatem  communicavit  ut  una 
res,  quod  accepit,  possit  in  aliam  transfundere. 


!" 


Detrahere  ergo  actiones  proprias   rebus,  est  di- 
vinae  bonitati  derogare. 

Adhuc.  Subtrahere  ordinem  rebus  creatis  est 
eis  subtrahere  id  quod  optimum  habent:  nam 
singula  in  seipsis  sunt  bona,  simul  autem  omnia 
sunt  optima,  propter  ordinem  universi;  semper 
enim  totum  est  melius  partibus  et  finis  ipsarum. 
Si  autem  rebus  subtrahantur  actiones,  subtrahitur 
ordo  rerum  ad  invicem:  rerum  enim  quae  sunt 
diversae  secundum  suas  naturas,  non  est  colli- 
gatio  in  ordinis  unitatem  nisi  per  hoc  quod 
quaedam  agunt  et  quaedam  patiuntur.  Inconve- 
niens  igitur  est  dicere  quod  res  non  habeant 
proprias  actiones. 

Amplius.  Si  effectus  non  producuntur  ex 
actione  rerum  creatarum,  sed  solum  ex  acfione 
Dei,  impossibile  est  quod  per  effectus  manifestetur 
virtus  alicuius  causae  creatae :  non  enim  effectus 
ostendit  virtutem  causae  nisi  ratione  actionis  quae, 
a  virtute  procedens,  ad  effectum  terminatur.  Na- 
tura  autem  causae  non  cognoscitur  per  effectum 
nisi  inquantum  per  ipsum  cognoscitur  virtus 
eius,  quae  naturam  consequitur.  Si  igitur  res 
creatae  non  habeant  actiones  ad  producendos 
effectus,  sequetur  quod  nunquam  natura  alicuius 
rei  creatae  poterit  cognosci  per  effectum.  Et  sic 
subtrahitur  nobis  omnis  cognitio  scientiae  natu- 
ralis,  in  qua  praecipue  demonstrationes  per  ef- 
fectum  sumuntur. 

Item.    Apparet   per   inductionem    in   omnibus 
quod  simile  agat  siaim  simile  *.  Id  autem  quod  * '  de  Gen..  et 
generatur   in    rebus    inferioribus   non   est  forma     ""^"  '^"' 
tantum,  sed  compositum   ex   materia   et  forma: 
nam    omnis   generatio  ex  aliquo  est,  scilicet   e\ 
materia,  et  ad  aliquid,  scilicet  formam  *.  Oportet  'v\Metaph.,y», 
ergo  quod  generans  non   sit  forma  tantum,  sed  i- e. 
compositum    ex    materia    et   forma.    Non    igitur 
species  rerum  separatae,  ut  Platonici  posuerunt ; 
neque  intelligentia  agens,  ut  posuit  Avicenna,  est 
causa  formarum  quae  sunt  in  materiis,  sed  magis 
hoc  compositum  ex  materia  et  forma. 

Item.  Si  agere  sequitur  ad  esse  in  actu*  incon-  *  vide  supra, 

^  j       ^  /-        •  ...      Adhuc.  Quod. 

veniens  est  quod  actus  perrectior   actione  desti- 

tuatur.  Perfectior  autem  actus  est  forma  substan- 

tialis    quam    accidentalis.    Si  igitur  formae   acci- 

dentales  quae  sunt  in  rebus  corporalibus  habent 

proprias  actiones  *,  multo  magis  forma  substan-  'Videsupraxw. 

tialis    habet   aliquam   propriam    acfionem.    Non 

est  autem  eius  propria  actio  disponere  materiam: 

quia    hoc   fit   per   alterationem,  ad   quam   suf&- 

ciunt  formae  accidentales.  Igitur  forma  substan- 

tialis  generantis  est  principium  actionis  ut  forma 

substantialis  introducatur  in  generatum. 


cenna  vero. 


2  nisi  om  EGN6.  8    operarentur]    operentur  Pc.  9    operaretur]    operetur  EPc.  18  est  casu  bis  A.  19    etiam    A  solus; 

om.  23  communicaverit]  communicavit  ZP.  26  demonstrat]  determinat  Pd.  28  est  om  a,  post  agens  G,  ante  agens  EZ.  3o  ab  ipso 
alt.  loco]  ab  eo  Pc.  3i  ergo  om  EG.  36  aliquid  A  solus;  om.         39  est  summi  boni  A  solus;   summi  boni  est.         42  optime  facere 

BGWfr;  optima  facere  Z,    facere  optima  ceteri.  43    est  quod  bonum  Y;    bonum  quod  EG,  bonum  quod  est  (alicui  coHatum  est  quod  sit 

multorum)  b,  est  bonum  quod  ceteri.  47    in  alia  EGtPc;  in  aliud  NZ,  in  alio  ceteri.  49    propriam  DWY6P;   priraam.  53    aliam 

CDGt;  rem  addunt. 

1  Detrahere  ergp  actiones  proprias  rebus  X;  Detrahere  ergo  propriis  rebus  E,  Detrahere  proprias  ergo  res  G,  Detrahere  ergo  rebus  creatis 
actiones  proprias  b ;  pro  rebus,   a  rebus  creatis  P,  rebus  creatis  ceteri.  3    ordinem .  . .  subtrahere  hom  om    EG.  5    simul]  si  EGb. 

7  est  post  melius  GWPc.  l3   habeant]  habent  Prf.  24  producendos  EGYZJ;  producendum.  35   formam  A  solus;  ad  formam. 

38  separatae  sY;  separata,  42    Item.  Intra  hoc  argtimentum  et  praecedens  unum  deletum  est;  inde  hic  iterum  Item.  ^5   accidentalis] 

forraa  accidentalis  Pc.  49  autem]  enim  EGZ.  eius  propria  A  solus;  huiusmodi  NY,  eius  EGZ,  eiusmodi  ceteri.  5o  hoc  fit  per  altera- 
tionem]  per  hoc  fit  per  alterationem  a,  per  hoc  fit  alteratio  GZ.         5l  substantialis  A  solus;  om. 


Apparet. 


SUMMA  GONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  GAP.  LXIX.  201 

Rationes  autem  quas  inducunt,  faciie  est  solvere.  aeque  intensa  caliditate,  tanto  magis  calefacit;  et 
Gum  enim  ad  hoc  aliquid  fiat  ut  sit,  sicut  forma  supposita  gravitate  aeque  intensa,  quanto  maius 
non  dicitur  ens  quasi  ipsa  habeat  esse,  sed  quia  fuerit  corpus  grave,  tanto  velocius  movebitur 
per  eam  compositum  est;  ita  nec  forma  proprie  motu  naturali;  et  inde  est  quod  tardius  movetur 
fit,  sed  incipit  esse  per  hoc  quod  compositum  s  motu  innaturali.  Quod  ergo  corpora  gravia  sunt 
sit  reductum  de  potentia  in  actum,  qui  est  forma.     tardioris  motus  innaturalis   cum    fuerint  maioris 

Neque  etiam  oportet  ut  omne  quod  habet  quantitatis,  non  ostendit  quod  quantitas  impediat 
aliquam  formam  quasi  participatam,  recipiat  eam  actionem,  sed  magis  quod  co-augeat  ipsam. 
immediate  ab  eo  quod  est  essentialiter  forma :  Non  oportet  etiam  quod  corpus  omne  careat 
sed  immediate  quidem  ab  alio  quod  habet  simi-  •<>  actione  propter  hoc  quod  in  ordine  rerum  sub- 
lem  formam,  simili  modo  scilicet  participatam,  stantia  corporalis  est  infima  secundum  suum 
quod  tamen  agat  in  virtute  illius  formae  sepa-  genus.  Quia  etiam  inter  corpora  unum  est  su- 
ratae,  si  qua  sit  talis.  Sic  enim  agens  similem  perius  altero,  et  formalius  et  magis  activum:  sicut 
^ywe snp. /fcm.  sibi  effectum  producit  *.  ignis  respectu  inferiorum  corporum.  Nec  tamen 

Similiter  etiam  non  oportet  quod,  quia  omnis  's  etiam  infimum  corpus  excluditur  ab  agendo. 
actio  inferiorum  corporum  fit  per  qualitates  acti-  Manifestum  est  enim  quod  corpus  non  potest 
vas  et  passivas,  quae  sunt  accidentia,  quod  non  agere  se  toto,  cum  sit  compositum  ex  materia, 
producatur  ex  actione  eorum  nisi  accidens.  Quia  quae  est  ens  in  potentia,  et  ex  forma,  quae  est 
illae  formae  accidentales,  sicut  causantur  a  forma  actus:  agit  enim  unumquodque  secundum  quod 
substantiali,  quae  simul  cum  materia  est  causa  20  est  actu.  Et  propter  hoc  omne  corpus  agit  se- 
omnium  propriorum  accidentium,  ita  agunt  vir-  cundum  suam  formam :  ad  quam  comparatur 
tute  formae  substantialis.  Quod  autem  agit  in  aliud  corpus,  scilicet  patiens,  secundum  suam 
virtute  alterius,  producit  effectum  similem  non  materiam  ut  subiectum,  inquantum  materia  eius 
sibi  tantum,  sed  magis  ei  in  cuius  virtute  agit:  est  in  potentia  ad  formam  agentis.  Si  autem  e 
sicut  ex  actione  instrumenti  fit  in  artificiato  si-  ^s  converso  ad  formam  corporis  patientis  sit  in 
militudo  formae  artis.  Ex  quo  sequitur  quod  potentia  materia  corporis  agentis,  erunt  agentia 
ex  actione  formarum  accidentalium  producuntur  et  pafientia  ad  invicem:  sicut  accidit  in  duobus 
formae  substantiales,  inquantum  agunt  instrumen-  corporibus  elementaribus.  Sin  autem,  erit  unum 
taliter  in  virtute  substantialium  formarum.  tantum  agens,  et  alterum  tantum  patiens  respectu 

In  animalibus  autem  quae  ex  putrefactione  !°  illius:  sicut  est  comparatio  corporis  caelestis  ad 
generantur,  causatur  forma  substantiaiis  ex  agente  corpus  elementare.  Sic  igitur  corpus  agens  agit 
corporali,  scilicet  corpore  caelesti,  quod  est  pri-  in  subiectum  non  ratione  totius  corporis,  sed 
mum    alterans,    unde   oportet  quod   omnia  mo-     formae  per  quam  agit. 

ventia  ad  formam  in  istis  inferioribus,  agant  in  Non  est  etiam  verum  quod  corpora  sint  in 
virtute  illius.  Et  propter  hoc,  ad  producendas  is  ultima  remotione  a  Deo.  Gum  enim  Deus  sit 
aliquas  formas  imperfectas  sufficit  virtus  caelestis,  actus  purus,  secundum  hoc  aliqua  magis  vel 
absque  agente  univoco.  Ad  producendas  autem  minus  ab  eo  distant,  quod  sunt  plus  vel  minus 
formas  perfectiores,  sicut  sunt  animae  animalium  in  actu  vel  in  potentia.  Illud  igitur  in  entibus 
perfectorum,  requiritur  etiam  cum  agente  caelesti  est  extreme  distans  a  Deo  quod  est  potenfia 
agens  univocum:  talia  enim  animalia  non  gene- 4°  tantum,  scilicet  materia  prima.  Unde  eius  est 
rantur  nisi"ex  semine.  Et  propter  hoc  dicit  Aristo-  pati  tantum  et  non  agere.  Gorpora  vero,  cum 
^c.^.n,  ii;s.  teles,  in  U  Phys.*,  quod  homo  generat  hominem  sint  composita  ex  materia  et  forma,  accedunt 
et  sol.  ad    divinam    similitudinem    inquantum    habent 

Non  est  autem  verum  quod  quantitas  impediat  formam,  quam  Aristoteles,  in  I  Phys.  *,  nominat  '.^^^'^;  3: ». 
actionem  formae,  nisi  per  accidens:  inquantum +;  im;n/m  quiddam.  Et  propter  hoc,  secundum 
scilicet  omnis  quantitas  continua  est  in  materia;  quod  habent  formam,  agunt:  secundum  vero 
forma  autem  in  materia  existens,  cum  sit  minoris  quod  habent  materiam,  patiuntur. 
actualitatis,  est  per  consequens  minoris  virtutis  Ridiculum  autem  est  dicere  quod  ideo  corpus 
in  agendo.  Unde  corpus  quod  habet  minus  de  non  agat  quia  accidens  non  transit  de  subiecto  in 
materia  et  plus  de  forma,  scilicet  ignis,  est  magis  s»  subiectum.  Non  enim  hoc  modo  dicitur  corpus 
activum.  Supposito  autem  modo  actionis  quam  calidum  calefacere  quod  idem  numero  calor  qui 
forma  in  materia  existens  habere  potest,  quantitas  est  in  calefaciente  corpore,  transeat  ad  corpus  ca- 
co-auget  magis  quam  minuat  actionem.  Nam  lefactum :  sed  quia  virtute  caloris  qui  est  in  cor- 
quanto  corpus  calidum   fuerit    maius,   supposita     pore  calefaciente,  alius  calor  numero  fit  actu  in 


Th.  I.  4- 


6  qui)  quae  NZPc.  8  participatam]  participativam  aENWY.  lo  alio  quod]  aliquo  quod  NZ,  aliquo  qui  G,  alio  qui  EsG.  li  sci- 
licet]  si  EG,  sibi  b.  participatam]  participativam  aNWY.  14    sibi  hic  A  solus;  om  D,  post  eflectum  ceteri.  18    eorura  G;  earura. 

21    omnium  EGZt;  om.  26    formae  artis  EGZ6;  forraae  fortis  X,  artis  ceteri.  3o    autem  A  solus;  vero.  Sq  etiam  A  solus;  om. 

5o  scilicetj  sicut  Pc.        54  corpus  calidum  DEsG;  corpusculum  aNWJcrf,  corpus  Y,  calidura  GZ,  corpus  ignis  P.  foerit  maiusj  fit  magis 

EG6,  fit  maius  Z,  magis  X. 

2  maius  DWZsEY;  magis.  3   Quod]  quia  Pc.  7   ostendit]  ostenditur  ?d.  14   respectu  DX;  est  EG,  est  idem  W,  est  respectu 

ceteri.  17  se]  sine  EG.  "  18  ex  forma  A  solus;  forma.  24  e  converso]  e  contrario  EGNZ.  28  unum  tantum  om  EG.  3l  agens 
A  soius;  om.  32  ratione  addimus  ex  YsEt;  om  A  casu  et  ceteri.  37  quod]  secundum  quod  Pc.  38  igitur]  etiam  Pc.  }g  distans 
casu  bis\.  41  tantum  hic  A  solus;  ante  pati  codices  et  b.  ante  est  Pc.  44  nominat]  determinat  EG.  43  quiddara  A  solus;  quoddam. 
40  agat]  aait  EGZ6.        52  calefaciente  post  corpore  GZ*;  transeat...  calefaciente  hom  om  EG.        53  corpore  hic  b;  post  calefaciente. 

SUMMA   CONTRA   GeNTILES   D.   ThOMAE   Tom.   II.  26 


202 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXIX. 


corpore  calefacto,  qui  prius  erat  in  eo  in  potentia. 
Agens  enim  naturale  non  est  traducens  propriam 
formam  in  alterum  subiectum :  sed  reducens  su- 
biectum  quod  patitur,  de  potentia  in  actum. 


Non  igitur  auferimus  proprias  actiones  rebus 
creatis,  quamvis  omnes  effectus  rerum  creatarum 
Deo  attribuamus  quasi  in  omnibus  operanti. 


b  i    auferimus]  auferemus  BFHNWZcd,  auferamus  b. 

Commentaria  Ferrariensis 


•  Vide  text.    ct 

var. 

*'  Ct.  Coinment. 

cap.  Lxvii^  init. 


*  Num.  II. 
**  Num.  V. 


*  Tract.  III,  cap. 
XI  (Paris,  1890). 


*  Vid.  num.  xii. 


*  Loe.  dt.  ad  tex- 
tam. 

*  Gf.  num.  XIII. 

*  Cf.  init   Com- 
ment. 


PosTauAM  ostendit  Sanctus  Thomas  Deum  esse  omnibus 
operantibus  causam  operandi,  vult  nunc  quendam  er- 
rorem  ax  praemissis  *  exortum  excludere  **.  Sumpserunt 
enim  quidam  ex  hoc  quod  dictum  est  Deum  esse  omnibus 
operantibus  causam  operandi,  et  quod  in  omnibus  operatur, 
occasionem  dicendi  quod  nulla  creatura  habet  aliquam 
actionem  in  productione  eiTectuum  naturalium :  ita  sciiicet 
quod  ignis  non  calefacit,  sed  causat  Deus  calorem  prae- 
sente  igne. 

Circa  hunc  autem  errorem  duo  facit:  primo,  ipsum  ex- 
cludit;  secundo,  removet  quaedam  dubia,  capite  sequenti. 

Circa  primum  tria  facit:  primo,  ponit  sectatores  huius 
erroris,  cum  eorum  fundamentis ;  secundo,  ipsum  errorem 
confutat*;  tertio,  ad  fundamenta  errantium  respondet**. 

1.  Quantum  ad  primum  :  —  Quidam,  scilicet  Saraceni,  ut 
recitat  Gommentator,  XII  Metaph.,  text.  18,  et  IX  Metaph., 
commento  7,  hunc  errorem  tenuerunt  hac  ratione,  quod 
formae  non  possunt  nisi  per  creationem  produci,  cum  ex 
materia  fieri  non  possint,  eo  quod  non  habeant  materiam 
partem  sui;  creare  autem  solius  Dei  est. 

2.  Quidam  vero  alii,  ponentes  formas  quae  sunt  in 
materia  provenire  a  formis  quae  sunt  per  se  sine  materia, 
concordant  praedictae  opinioni.  Posuit  enim  Plato  ideas 
esse  causas  essendi  iis  sensibilibus.  -  Avicenna  vero  po- 
suit  substantiales  formas  ab  intelligentia  separata  effluere. 
Declinahat  autem  a  priori  stultitia  in  hoc  quod  ponebat 
accidentales  formas  esse  materiae  dispositiones,  et  a  na- 
turalibus  agentibus  provenire. 

Movebantur  autem  primo,  quia  omne  quod  non  est 
per  se,  provenit  ab  eo  quod  est  per  se.  -  Secundo,  quia 
nulla  virtus  activa  invenitur  esse  in  istis  inferioribus  nisi 
accidentalis  forma.  —  Tertio,  quia  animalia  genita  ex  pu- 
trefactione  non  generantur  ex  sibi  similibus. 

3.  Quidam  vero,  -  sicut  Avicebron,  in  libro  de  Ma- 
teria  et  Forma  (ut  est  apud  Albertum,  I  Phys.  *),  quem 
appellavit  Librum  Fontis  Vitae,  eo  quod  ex  ipso  tanquam 
ex  fonte  vita  fluat  intellectus  et  scientiae,  ponens  nullum 
corpus  esse  activum,  sed  virtutem  substantiae  spiritualis, 
per  corpora  transeuntem,  actiones  agere  quae  per  corpora 
fieri  videntur,  -  addiderunt  has  rationes  *. 

Primo.  Quia  omnis  corporis  forma  est  adiuncta  quan- 
titati.  Quantitas  autem  impedit  actionem  et  motum.  Quod 
patet,  quia  per  adiectionem  quantitatis  corpus  fit  ponde- 
rosius,  et  tardatur  motus  eius. 

Secunda.  Quia  nulla  substantia  est  inferior  corporali. 
Qmne  autem  agens,  praeter  primum,  quod  causat,  requirit 
subiectum  inferius  se. 

Tertia.  Quia  corporalis  substantia  est  in  ultima  distantia 
a  primo  agente. 

4.  Quidam  vero  in  lege  Maurorum,  ut  recitat  Rabbi 
Moyses  *,  dicentes  omnia  accidentia  creari  a  Deo,  addi- 
derunt  hanc  rationem,  quia  accidens  non  transit  a  subiecto 
in  subiectum  *. 

II.  Quantum  ad  secundum  *,  arguitur  contra  praedictas 
positiones.  Primo  sic.  Si  nulla  inferior  causa,  et  maxime 
corporalis,  aliquid  operatur,  sed  solus  Deus,  non  sequeretur 
diversus  effectus  ex  diversitate  rerum  in  quibus  Deus  ope- 
ratur:  cum  ipse  Deus  non  varietur  per  hoc  quod  operatur 
in  diversis  rebus.  Hoc  autem  ad  sensum  apparet  esse  fal- 
sum.  Ergo   etc. 

Adverte  quod,  si  aliqua  causa  operetur  per  appositionem 
alicuius  alterius  et  praesentialitatem,  non  possunt  appo- 
sitione  diversorum  diversi  eifectus  provenire  nisi  aut  pro- 
pter  diversam  actionem  eorum  quae  apponuntur,  inquan- 


tum  in  ipsis  actio  primi  agentis  limitatur;  aut  propter 
aliquam  mutationem  et  variationem  causae  ex  eo  quod 
per  appositionem  diversorum  operatur.  Si  ergo  ponatur 
quod  diversa  apposita  in  actione  Dei  nihil  agant;  et  quod 
Deus  non  varietur  ex  appositione  diversorum  in  quibus 
operatur  sicut  in  re  praesenti  suae  actioni,  et  per  quam 
sua  actio  transeat:  non  poterit  salvari  quomodo  ex  appo- 
sitione  diversorum  sequantur  diversi  effectus  a  Deo;  puta, 
quomodo  ex  appositione  calidi  sequitur  calefactio  et  non 
infrigidatio  (nisi  forte  per  accidens) ;  et  ex  semine  hominis 
apposito  sequitur  generatio  hominis;  et  sic  de  aliis.  Et 
hoc  est  huius  rationis  fundamentum. 

2.  Quia  vero  dici  posset  quod  ista  diversitas  effectuum 
ex  applicatione  diversorum  provenit,  non  quia  ista  apposita 
aliquid  agant,  neque  quia  ex  appositione  diversorum  Deus 
varietur,  sed  quia  Deus  statuit  apponendo  ignem  calefacere, 
et  hominem  generare  apponendo  semen  hominis:  ideo,  ut 
hoc  removeat,  Sanctus  Thomas  addit  secundam  rationem, 
et  argiiit  secundo  loco  sic.  Si  Deus  solus  omnia  imme- 
diate  operaretur,  frustra  essent  ab  ipso  adhibitae  aliae  res 
ad  producendos  effectus.  Sed  est  contra  rationem  sapien- 
tiae  ut  aliquid  sit  fiustra  in  operibus  sapientis.  Ergo  etc. 

3.  Tertio.  Deus  communicavit  aliis  similitudinem  suam 
quantum  ad  esse.  Ergo  communicavit  eis  suam  similitu- 
dinem  quantum  ad  agere.  Ergo  ut  etiam  res  creatae  ha- 
beant  proprias  operationes.  -  Probatur  consequentia.  Quia 
facere  aliquid  actu  consequitur  ad  esse  actu :  ut  patet  in 
Deo.  Quod  autem  dat  alicui  principale,  dat  eidem  omnia 
quae  consequuntur  ad  illud:  scilicet  aut  necessario,  aut 
secundum  convenientiam  et  decentiam.  Declaratur  in  dante 
gravitatem,  qui  etiam  dat  motum  deorsum. 

III.  Quarto.  Si  nulla  creatura  habet  actionem  ad  ali- 
quem  eftectum  producendum,  multum  detrahitur  perfe- 
ctioni  creaturae :  cum  ex  abundantia  perfectionis  sit  quod 
perfectionem  quam  habet,  possit  alteri  communicare.  Ergo 
detrahitur  perfectioni  divinae  virtutis.  -  Probatur  conse- 
quentia.  Quia,  cum  perfectio  effectus  determinet  *  perfe- 
ctionem  causae,  oportet  quod  a  Deo,  qui  est  p6rfectissimura 
agens,  creaturae  perfectionem  consequantur.  Et  sic,  dum  de- 
trahitur  perfectioni  creaturae,  detrahitur  et  perfectioni  Dei. 

2.  Circa  istam  propositionem,  Perfectio  effectus  deter- 
minat  perfectionem  causae,  considerandum  est  quod  du- 
plicem  sensum  habere  potest.  Uno  modo,  ut  intelligatur 
secundum  realem  efficientiam.  Et  sic  non  accipitur  hic: 
cum  sit  manifeste  falsa.  Constat  enim  quod  perfectio  ef- 
fectus  nihii  agit  in  causa,  ut  possit  causare  determinationem 
perfectionis  ipsius :  sed  magis  perfectio  causae  ponit  ter- 
minum  perfectioni  effectus.  Unde  hic  dicitur,  pro  mani- 
festatione  dictae  propositionis,  quod  maior  virtus  perfe- 
ctiorem  effectum  inducit.  -  Alio  modo,  ut  intelligatur 
arguitive,  et  secundum  quandam  illationem  et  consequen- 
tiam.  Et  hoc  modo  hic  accipitur.  Cum  enim  maior  virtus 
causet  perfectiorem  effectum,  potest  ex  perfectione  effectus 
inferri  a  posteriori  causae  perfectio :  et  ubi  in  effectu  maior 
fuerit  perfectio,  potest  inferri  maiorem  perfectionem  in 
causa  esse. 

3.  Sed  tunc  occurrit  dubium.  Nam  licet,  ubi  causa  de 
necessitate  naturae  agit,  derogans  perfectioni  eftectus  de- 
roget  etiam  causae  perfectioni,  quia  ubi  perfectio  effectus 
minor  fuerit,  necesse  est  perfectionem  talis  causae  minorem 
esse;  ubi  tamen  causa  non  agit  secundum  necessitatem 
naturae,  sed  secundum  suam  determinationem  et  propo- 
situm  suae  voluntatis,  derogando  effectui,  non  oportet  ut 
sit  derogatum  causae ;  cum  stet  causam  voluntarie  agentem 


'   Vide  text.   et 
var. 


SUMxMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXIX. 


2o3 


perfectissimam  esse  in  se,  et  tamen  parvam  perfectionem 
suo  effectui  dare  velle.  Deus  autem  est  causa  voluntaria 
creaturarum,  non  autem  causa  agens  ex  necessitate  naturae. 
Ergo,  quamvis  ponatur  aliquam  perfectionem  creaturae 
deesse,  e.x  hoc  non  derogatur  virtuti  divinae  quin  sit  per- 
fectissima. 

4.  Respondetur,  et  dicitur  primo,  quod  utique  ista 
ratio  non  videtur  induci  a  Sancto  Thoma  tanquam  de- 
monstrativa,  sed  tanquam  probahilis  et  persuasiva. 

Dicitur  secundo,  quod  dupliciter  loqui  possumus  de 
divina  virtute :  uno  modo,  secundum  quod  in  seipsa  est; 
alio  modo,  secundum  quod  creaturis  communicatur,  et 
nobis  ex  eius  effectibus  manifestatur.  Si  primo  modo  con- 
sideretur,  sic,  dum  derogatur  perfectioni  eftectus,  non 
oportet  derogari  perfectioni  causae.  Et  iuxfa  hunc  sensum 
procedit  obiectio.  -  Si  autem  secundo  modo  consideretur, 
sic,  derogando  perfectioni  creaturae,  derogatur  perfectioni 
divinae  virtutis.  Quanto  enim  minor  perfectio  fuerit  in 
creaturis,  tanto  divina  bonitas  et  virtus  erit  ipsis  minus 
communicata;  et  quanto  minorem  perfectionem  cognove- 
rimus  in  creaturis,  tanto  minus  et  imperfectius  divina  virtus 
nobis  ex  creaturis  innotescit.  Et  secundum  hunc  sensum 
probabilis  est  ratio  Sancti  Thomae.  Cum  enim  commu- 
nicare  suam  perfectionem  videatur  consequi,  saltem  se- 
cundum  quandam  convenientiam,  ad  esse  in  actu  perfectum, 
sicut  et  Deus,  qui  est  actus  purus,  est  etiam  prima  causa 
essendi  omnibus ;  probabile  videtur  quod  Deus,  qui  dat 
esse  actu  creaturis,  det  etiam  ilHs  ut  agant;  ct  si  ponatur 
quod  det  esse  actu  absque  hoc  quod  agant,  videtur  bo- 
nitati  divinae  derogari,  utpote  quae  non  communicaverit 
seipsam,  et  nobis  se  non  manifestaverit,  secundum  com- 
municationem  operationis  quasi  debitae  creaturae. 

5.  Posset  etiam  sustineri  quod  haec  ratio  necessario 
conciudit,  dicendo  quod  operari  et  agere  virtualiter,  hoc 
est,  habere  virtutem  agendi,  necessario  consequitur  ad  hoc 
quod  est  esse  in  actu  perfecto  et  completo  secundum 
conditionem  propriae  naturae.  Et  ideo  dans  esse  actu  com- 
plete,  necessario  dat  etiam  virtutem  agendi.  Et  sic,  si  pO' 
natur  non  posse  convenire  creaturae  ut  agat,  sequitur 
divinam  virtutem  imperfectam  poni,  utpote  quae  non  possit 
creaturae  dare  esse  perfectum  et  completum.  -  Nec  valet 
quod  dicitur  Deum  esse  agentem  voluntarium.  Quia  etiam 
agens  voluntarium,  habens  virtutem  producendi  aliquid  in 
actu  completo,  potest  etiam  illi  dare  id  quod  ad  esse  in 
actu  perfecto  consequitur.  Immo,  si  dat  primum,  neces- 
sario  dat  secundum. 

Prima  tamen  responsio  videtur  melior.  Quia  dicentes 
creaturam  nullam  habere  posse  actionem,  negarent  quod 
habere  virtutem  agendi  consequatur  necessario  esse  in  actu. 

IV.  Qiiinto  :  et  est  confirmatio  praecedentis.  Deus  est 
summum  bonum.  Ergo  eius  est  optime  omnia  facere.  Ergo 
sic  rebus  creatis  suam  bonitatem  communicavit  ut  una 
res,  quod  accepit,  possit  in  aliam  rem  transfundere.  Ergo 
■detrahere  proprias  actiones  a  rebus  creatis,  est  divinae  bo- 
nitati  derogare.  -  Probatur  prima  consequentia.  Quia  sicut 
boni  est  bona  facere,  ita  summi  boni  est  aliquid  optime 
facere :  idest,  ipsum  decet  optime  facere  secundum  rei  factae 
exigentiam.  -  Secunda  quoque  probatur.  Quia  melius  est 
quod  bonum  alicui  collatum  sit  multorum  commune,  quam 
quod  sit  proprium  :  cum  bonum,  quanto  communius,  tanto 
divinius.  Bonum  autem  unius  fit  multis  commune,  si  ab 
uno  in  alia  per  propriam  actionem  derivatur. 

Sexto.  Subtrahere  a  rebus  actiones  est  ab  eis  ordinem 
earum  ad  invicem  subtrahere.  Ergo  est  subtrahere  eis  id 
optimum  quod  habent.  Ergo  primum  est  inconveniens.  — 
Probatur  antecedens.  Quia  diversarum  naturarum  non  est 
colligatio  in  ordinis  unitatem  nisi  per  hoc  quod  quaedam 
agunt  et  quaedam  patiuntur.  -  Prima  vero  consequentia 
probatur.  Quia  singula  in  seipsis  sunt  bona,  simul  autem 
omnia  sunt  optima,  propter  ordinem  universi :  cum  totum 
semper  sit  melius  partibus,  et  finis  earum. 

Septimo.  Si  effectus  non  producuntur  ex  actione  rerum 
creatarum,  ergo  impossibile  est  quod  per  effectus  mani- 
festetur  virtus  alicuius  causae  creatae.  Ergo  nunquam  na- 
tura  aHcuius  rei   creatae    poterit   cognosci   per  eftectum. 


Ergo  subtrahitur  nobis  omnis  cognitio  scientiae  naturalis, 
in  qua  praecipue  demonstrationes  per  effectum  sumuntur.  — 
Probatur  prima  consequentia.  Quia  effectus  non  ostendit 
virtutem  causae  nisi  ratione  actionis,  quae,  a  virtute  pro- 
cedens,  ad  effectum  terminatur.  -  Secunda  vero  probatur. 
Quia  natura  rei  creatae  non  cognoscitur  per  effectum  nisi 
inquantum  per  ipsum  cognoscitur  virtus,  quae  naturam 
consequitur. 

Octavo.  Apparet  per  inductionem  quod  simile  agat  suum 
simile.  Sed  quod  generatur  in  rebus  inferioribus  non  est 
forma  tantum,  sed  compositum  ex  materia  et  forma :  cum 
generatio  sit  ex  materia  et  ad  formam  terminetur.  Ergo 
generans  est  compositum  ex  materia  et  forma.  Ergo  non 
est  species  rerum  separata,  ut  Platonici  voluerunt;  neque 
intelligentia  agens,  ut  voluit  Avicenna. 

Adverte  quod  ista  ratio  sumpta  est  ex  Aristotele,  VII 
Metaph.  *,  contra  Platonem.  Et  convincit  tam  Platonicos 
quam  Avicennam :  quia  supponebant  unum  falsum,  scilicet 
quod  sola  forma  generaretur,  non  autem  compositum,  et 
non  poterant  salvare  aliquam  generationem  univocam  esse. 

Nono :  et  est  ratio  particulariter  contra  Avicennam. 
Formae  accidentales  quae  sunt  in  rebus  corporalibus,  ha- 
bent  proprias  actiones:  scilicet  per  Avicennam.  Ergo  et 
formae  substantiales.  Ergo,  cum  eius  actio  non  sit  disponere 
materiam,  quia  ad  hoc  sufficiunt  formae  accidentales,  forma 
generantis  est  principium  introductionis  formae  substan- 
tialis  in  generatum.  -  Probatur  prima  consequentia.  Quia, 
cum  agere  consequatur  ad  esse  in  actu,  inconveniens  est 
quod  actus  perfectior,  qui  est  forma  substantialis,  actione 
destituatur:  quando  scilicet  formae  accidentali  conveniat. 

V.  Quantum  ad  tertium  *,  respondet  Sanctus  Thomas 
rationibus  praedictae  opinionis. 

Ad  rationem  quidem  primam,  quae  erat  Saracenoi-um, 
respondet  quod,  sicut  forma  dicitur  ens  non  quasi  ipsa 
habeat  esse  (scilicet  primo),  sed  quia  per  eam  compositum 
est;  ita  nec  propria/iV,  sed  incipit  esse  per  hoc  quod  com- 
positum  sit  reductum  de  potentia  in  actum  quae  est  forma. 

Adverte  quod  Sanctus  Thomas  ex  his  vult  habere  quod 
non  oportet  formam  creari,  licet  ex  materia  non  fiat:  quia 
ipsa  non  est  id  quod  fit,  sed  est  id  quo  compositum  fit; 
et  consequenter  nulla  productio  ad  ipsam  primo  terminatur. 

VI.  Ad  primam  rationem  pro  Platonis  opinione  et  Avi- 
cennae  *,  respondet  quod  non  oportet  ut  habens  formam 
quasi  participatam  recipiat  eam  immediate  ab  eo  quod  est 
essentialiter  forma;  sed  immediate  ab  aliquo  habente  formam 
simili  modo  participatam,  quod  tamen  agat  virtute  illius 
formae  separatae,  si  qua  sit  talis. 

Adverte  quod  sub  dubitatione  dixit  de  forma  separata 
si  qua  sit  talis,  quia  non  putat  verum  esse  ideas  separatas 
quas  Plato  posuit;  nec  esse  intelligentiam  unam  creatam 
cuius  sit  omnes  formas  substantiales  inferioribus  dare,  ad 
modum  Avicennae.  Sed  tamen,  quia  non  est  intentionis 
suae  hoc  loco  de  eorum  positionibus  disputare,  ideo  re- 
spondet  admissa  etiam  eorum  positione  quantum  ad  esse 
illarum  substantiarum   separatarum. 

2.  Ad  secundam  respondet  quod,  licet  omnis  actio  in- 
feriorum  corporum  fiat  per  qualitates  activas  et  passivas, 
quae  sunt  accidentia ;  non  tamen  oportet  quod  non  pro- 
ducatur  ex  earum  actione  nisi  accidens.  Quia  agunt  virtute 
formae  substantialis :  et  sic  ex  earum  actione  producuntur 
formae  substantiales,  inquantum  agunt  instrumentaliter  in 
virtute  formarum  substantialium. 

3.  Ad  tertiam  dicit  primo,  quod  in  genitis  ex  putrefa- 
ctione  forma  generatur  non  ex  substantia  separata  imme- 
diate,  sed  ex  agente  corporali,  scilicet  ex  caelesti  corpore. 

Dicit  secundo  quod,  licet  ad  producendas  aliquas  formas 
imperfectas  sufficiat  virtus  caelestis  absque  agente  univoco, 
eo  quod  corpus  caeleste  sit  primum  alterans,  in  cuius 
virtute  omnia  moventia  ad  formam  in  istis  inferioribus 
agunt;  ad  producendas  tamen  formas  perfectiores,  sicut 
sunt  formae  animalium  perfectorum,  requiritur  cum  agente 
caelesti  agens  univocum ;  quia  talia  animalia  non  gene- 
rantur  nisi  ex  semine,  idest,  nisi  cum  virtute  corporis  cae- 
lestis  concurrente  semine. 

Ad  evidentiam  huius  responsionis,  considerandum  est 


•S.Th.l.  6sqq.; 
Did.  lib.VI,  cap. 
VII  sqq. 


■  Ct.  init.  Com- 
ment.;et  num.  i. 


Num.  1,  2. 


204 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXIX. 


•a.IP.,q.Lxxi, 
a.  unic,  ad  i. 


•F 

ol.  29  V 

a. 

•S.Th,1.6: 

Did 

lib. 

VI,  cap 

VII 

4- 

*  Cf.  ipinm  arg. 
4. 


*  In  hoe  num., 
Videtur. 


quod,  Hcet  hic  non  fiat  mentio  nisi  de  virtute  corporis 
caelestis  in  productione  eorum  quae  per  putrefactionem 
generantur,  in  VII  tamen  Metaph.,  lect.  8,  ponit  Sanctus 
Thomas,  et  est  de  mente  Averrois  XII  Metaph.,  commento 
1 3,  quod  praeter  virtutem  corporis  caelestis,  est  etiam  in 
materia  ex  qiia  generantur  huiiismodi  animalia,  aliquod 
principium  simile  virtuti  activae  quae  est  in  semine,  ex 
quo  huiusmodi  animalium  animae  causantur.  Quia  tamen 
huiusmodi  principium  et  virtus  non  provenit  ab  anima,  sicut 
virtus  quae  est  in  semine  ex  quo  perfecta  animalia  gene- 
rantur,  sed  tantum  a  corpore  caelesti,  in  quo  virtualiter 
omnes  formae  generatae  sicut  in  principio  activo  conti- 
nentur;  ideo  generatio  horum  soli  corpori  caelesti  attri- 
buitur  hoc  loco,  et  in  aliis  etiam  locis*,  diciturque  se  habere 
virtutem  solis  ad  horum  generationem  sicut  virtutem  for- 
mativam  quae  est  in  semine  in  generatione  perfectorum. 

VII.  Utrum  autem  idem  secundum  speciem  possit  ex 
putrefactione  et  ex  semine  generari?  -  videtur,  secundum 
Sancti  Thomae  doctrinam,  quod  sic.  Nam  VII  Metaph.,  lect. 
6  et  lect.  8,  ubi  ex  proposito  hanc  materiam  determinat, 
tenet  hoc  de  mente  Aristotelis  esse  in  naturis  imperfectis. 

Videtur  autem  hoc  rationabile  esse.  Nam  in  multis  hu- 
iusmodi,  ut  in  apibus,  quae  Commentator  videtur  dicere 
utroque  modo  generari,  XII  Metaph.,  comment.  1 8,  videmus 
eandem  figuram  esse,  eadem  accidentia,  easdem  operatio- 
nes,  eosdem  motus,  eademque  organa  motus;  item  eadem 
conservantia,  eademque  corrumpentia ;  ex  quibus  solemus 
in  cognitionem  specierum  devenire.  Et  hac  ratione  utitur 
Scotus  ad  confirmationem  positionis  Sancti  Thomae,  in 
I  Sent.,  d.  II,  q.  7*.  Est  etiam  expressa  mens  Aristotelis,  VII 
Metaph.,  text.  23*,  ut  etiam  ex  textu  graeco  apparet,  ubi  ait 
quod  quaedam  eadem  et  ex  spermatejiunt  et  sine  spermate. 

2.  Sed  circa  hoc  dif&cultatem  faciunt,  primo,  verba  Ari- 
stotelis,  I  de  Gen.  Animal.,  cap.  i  et  xvi,  ubi  vult  quod 
quae  non  ex  coitu  animalium  prodeunt,  sed  ex  putri 
materia,  licet  generent,  non  tamen  sui  generis  prolem 
procreant. 

3.  Secundo,  dif&cultatem  afferunt  quaedam  dicta  Sancti 
Thomae  quae  contrarium  sonare  videntur.  Nam  Prima, 
q.  Lxxi,  a.  1,  ad  1,  ait  quod  illa  quae  naturaliter  gene- 
rantur  ex  semine,  non  possunt  naturaliter  sine  semine 
generari.  -  Primo  quoque  Sent.,  d.  x,  a.  5,  ait  quod  idem 
in  specie  non  est  per  putrefactionem  et  seminationem.  - 
De  Potentia  etiam,  q.  iit,  a.  11,  ad  1,  ait  quod  animalia 
generata  ex  semine,  et  ex  putrefactione,  in  genere  conve- 
niunt,  et  specie  differunt.  -  In  de  Veritate  etiam,  q.  xii, 
a.  2,  ad  4*,  videtur  admittere  quod  mures  generati  ex  se- 
mine  non  possunt  esse  eiusdem  speciei  .cum  illis  qui  ex 
putrefactione  generantur. 

4.  Tertio,  dif&cultatem  afferunt  rationes  Averrois,  VIII 
Phys.,  commento  46,  et  in  Paraphrasi  de  Gen.  Animal., 
lib.  I,  cap.  i.  Prima  est.  Si  materiae  sunt  diversae,  et  formae 
sunt  diversae.  Sed  constat  aliam  materiam  esse  rem  putrem, 
et  aliam  sanguinem  menstruum.  Ergo  etc.  -  Maior  pro- 
batur.  Tum  quia  alioquin  non  esset  forma  propria  huius 
materiae.  Et  tunc  quodlibet  posset  ex  quolibet  generari.  - 
Tum  quia  materiae  essent  otiosae. 

Secunda  est.  Si  sic  esset,  tunc  eadem  species  esset  a 
natura  et  a  casu.  Hoc  autem  est  falsum.  Tum  quia  quod 
fit  a  natura,  opponitur  ei  quod  fit  a  casu.  —  Tum  quia 
nulla  species  est  a  casu. 

Tertia  est.  Si  quod  generatur  ex  semine,  potest  idem 
generari  ab  agente  aequivoco  per  putrefactionem,  aut  hoc 
fiet  de  necessitate  et  semper ;  aut  in  pluribus;  aut  raro. 
Si  primum,  ergo  nunquam  generabitur  ex  semine.  Si  se- 
cundum,  ergo  naturaliter  generabitur  aequivoce,  et  sic  raro 
generabitur  ex  semine:  quod  falsum  esse  constat.  Si  ter- 
tium,  ergo  generabitur  a  casu :  hoc  autem  dictum  est  su- 
perius  speciei  repugnare.    Ergo  etc. 

Quarta  est.  Unius  rei  est  tantum  unus  modus  proce- 
dendi  ex  alio.  Ergo  etc. 

Ad  rationem  autem  superius*  adductam  pro  posi- 
tione  Sancti  Thomae,  dici  posset,  ex  his  quae  in  Para- 
phrasi  adducta  habentur,  quod  similitudo  inter  genita  per 
putrefactionem  et  per  seminationem,  non  necessario  arguit 


identitatem  specificam :  quia  sensus  non  potest  in  omni- 
bus  iudicare  id  in  quo  species  una  est  aut  plures.  Nam 
etiam  inter  naturale  et  artificiale  tanta  poterit  esse  simi- 
litudo  quod  iudicabitur  ipsa  esse  unum  secundum  speciem : 
ut  patet  de  argento  a  natura  genito,  et  de  argento  per 
artem  alchimiae  producto. 

VIII.  Pro  solutione  istorum  dubiorum,  sciendum  quod 
ea  quae  ex  putrefactione  generantur,  sunt  in  duplici  dif- 
ferentia.  Quaedam  enim  sunt  quae  hunc  determinatum 
generationis  raodum  sibi  natura  vindicant,  ut  ab  agente 
tantum  aequivoco,  et  ex  putri  materia  generentur.  Quae- 
dam  vero  sunt  quae  ita  ab  agente  aequivoco  ex  putri  ma- 
teria  generantUr,  quod  etiam  ab  agente  univoco  per  semi- 
nationem  possunt  generari.  Utrumque  autem  genus  ex 
suae  naturae  imperfectione  hoc  habet  ut  ab  agente  aequi- 
voco  generari  possit  ex  materia  putri,  sed  primum  genus 
imperfectius  est  quam  secundum:  in  primo  enim  genere 
vermes  quidam  collocantur,  et  huiusmodi;  in  secundo 
vero  mures,  ranae,  et  similia.  Quae  primo  modo  gene- 
rantur  ex  putrefactione,  constat  quod  cum  nullo  genito 
per  seminationem  idem  specie  esse  possunt:  repugnat  enim 
quod  talis  natura  per  putrefactionem  tantum  generetur, 
et  quod  etiam  per  seminationem.  Unde  huiusmodi  aut 
nuUo  modo  generant:  aut,  si  generant,  diversum  quiddam 
generant  a  sua  specie,  quod  nec  mas  est  nec  femina,  puta 
vermiculos  quosdam,  ut  inquit  Aristoteles  loco  allegato  *, 
capite  XVI.  Quae  autem  secundo  modo  generantur,  mani- 
festum  est  quod  cum  aliquo  per  seminationem  producto 
idem  secundum  speciem  esse  possunt.  Et  ideo  non  in- 
convenit  ut  sibi  simile  secundum  speciem  generent. 

IX.  Ad  auctoritatem  ergo  Aristotelis  *  dicitur  quod  non 
est  universaliter  de  omnibus  genitis  per  putrefactionem 
intelligenda,  sed  de  iis  tantum  quae  ad  primum  genus 
spectant,  quae  inquam  habent  natura  ut  ex  putri  tantum 
materia  et  ab  agente  aequivoco  generentur.  Ex  his  enim 
aliqua  sunt  quae  non  generant,  secundum  Aristotelis  men- 
tem,  in  praedicto  capite,  ut  culices  et  vermiculi:  aliqua 
vero  sunt  quae  generant  quidem,  sed  alterum  genus,  ut 
pulices,  muscae,  et  huiusmodi. 

Si  instetur  quod  sit  auctoritas  praedicta  universaliter 
de  omnibus  intelligenda,  quia  ratio  quam  adducit  ad  omnia 
se  extendit,  haec  scilicet:  Si  ex  coitu  eorum  quae  non  ex 
animalibus  oj-ta  sunt,  animalia  orirentur,  haec,  si  eiusdem 
generis  essent,  primum  quoque  ortum  parentum  talem  esse 
oporteret.  Si  autem  dissimilia  essent,  sed  quae  coire  inter 
se  possent,  rursus  ex  his  alia  quaedam  natura  procrea- 
retur,  et  alia  ex  ea,  et  ita  in  infinitum*:  -  dicitur  quod 
haec  ratio  non  universaliter  concludit  de  omnibus,  sed 
tantum  de  primo  genere.  Nam  si  ex  his  quae  habent  ut 
tantum  ex  putri  materia  et  ab  agente  aequivoco  generentur, 
produceretur  aliquid  simile  secundum  speciem  per  semi- 
nationem,  sequitur  quod  et  parentes  essent  talis  naturae 
quae  posset  per  seminationem  procreari.  Hoc  autem  est 
impossibile,  per  suppositum.  Si  etiam  masculus  et  femina 
producerentur  diversa  a  parentibus  secundum  speciem,  et 
ipsa  similiter  alia  diversa  procrearent,  et  sic  in  infinitum: 
quod  abhorret  natura.  -  De  secundo  autem  genere  lo- 
quendo,  non  est  inconveniens,  si  producant  aliquid  sui  ge- 
neris,  quod  et  parentes  habeant  similem  ortum  :  idest,  quod 
habeant  naturam  quae  simili  modo  in  ipsis,  quantum  est 
ex  se,  procreari  potuisset  per  seminationem. 

X.  Ad  difficultatem  quae  ex  verbis  Sancti  Thomae  ori- 
tur  *,  respondetur. 

Ad  dictum  Primae  Partis,  dicitur  quod  non  intendit 
negare  Sanctus  Thomas  quin  aliqua  genita  ex  semine  pos- 
sint  etiam  eadem  secundum  speciem  ex  putri  materia  ge- 
nerari:  sed  quod  ea  quae  ex  inclinatione  et  virtute  activa 
propriae  naturae  generantur  ex  semine,  non  possunt,  ex 
virtute  huiusmodi  suae  naturae,  per  putrefactionem  gene- 
rari;  virtus  enim  activa  unius  naturae  ad  unum  modum 
producendi  determinatur.  Huic  autem  non  repugnat  quod 
possint  per  virtutem  corporis  caelestis,  gerentem  vicem 
virtutis  talis  naturae,  ex  putri  materia  generari. 

Ad  dictum  Primi  Sent.,  dicitur  similiter  quod  sensus 
illorum    verborum    est,  idem  in  specie  non    esse,  virtute 


'  Supra,  n.  vii,  3. 


Nunt.  VII,  2. 


•  Loc.  allefjato, 
cap.  I. 


Num.  VII,  3. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXIX. 


205 


activa  suae  naturae,  utroque  illorum  modorum.  -  Potest 
etiam  dici  sensum  esse  quod  idem  in  specie  non  produ- 
citur  per  se  ex  seminatione  et  putrefactione,  ad  causas 
particulares  comparando.  Nam,  ut  inquit  Sanctus  Thomas 
'  Lect.  6.  VII  Metaph.  *,  generatio  animalis  ex  putrefactione,  si  ad 

causas  pardculares  hic  inferius  agentes  referatur,  inve- 
nitur  per  accidens  et  casualis:  quia  praeter  intentionem 
caloris,  qui  putredinem  causat,  est  quod  ex  putrefactione 
hoc  animal  generetur. 

Ad  dictum  in  Qu.  de  Potentia,  dicitur  quod  intelligitur 
de  iis  quae  ex  putrefactione  tantum,  propter  summam  na- 
turae    imperfectionem,  habent  generari:    non  autem    uni- 
versaliter  de  omni  per  putrefactionem  genito.  Hunc  autem 
Qu.  i.  sensum  exprimit  III  Sent.,  d.  xxxni  *,  a.   2,  qu^.  4,  ad   1, 

si  bene  inspiciatur. 

Ad  dictum  ex  Qu.  de  Ver.,  potest  primo  dici,  quod  se- 
cundum  mentem  Commentatoris  loquitur.  Unde  et  in 
arguendo  ipsum  allegat.  -  Potest  secundo  dici,  quod  non 
loquitur  universaliter  de  toto  genere  muriura  ex  putre- 
factione  genitorum,  sed  de  quadam  eorum  specie  deter- 
minata,  quae  ex  putrefactione  tantum  generari  potest.  Talis 
enim  species  distinguitur  ab  illa  specie  murium  qui  et  ex 
seminatione  et  ex  putrefactione  possunt  generari. 
■Num.  vu,  4.  XI.  .\d  rationes  deinde  ex    Averroe  sumptas*  respon- 

detur. 

Ad  primam  quidem  dicitur  quod  materia  proxima  rei 
duplex  est :  una  inexistens  ac  permanens  in  re  genita, 
sicut  caro  et  os  materia  humani  corporis  sunt;  alia  vero 
transiens  et  in  re  genita  non  permanens,  sicut  sanguis 
menstruus  corporis  humani  materia  est.  Si  maior  de  prima 
materia  intelligatur,  ipsa  est  universaliter  vera.  Sed  dicitur 
quod  materia  talis  in  genitis  ex  semine  et  ex  putrefactione 
quae  eiusdem  speciei  sunt,  eiusdem  est  rationis  in  utrisque: 
non  enim  virtute  caelestis  corporis  ex  putri  materia  tale 
animal  generatur  nisi  per  ipsam  virtutem  ad  eam  materiae 
dispositionem  reducatur  quam  talis  forma  requirit.  -  Si 
vero  intelligatur  de  secunda  materia,  ipsa  habet  veritatem 
in  naturis  tantum  perfectis.  Nam  sunt  naturae  aliquae  quae 
non  tantura  ex  materia  ad  ahquam  certam  perfectionem 
reducta,  tanquara  ex  raateria  transeunte,  produci  possunt, 
sed  etiam  ex  raateria  imperfecte  disposita  et  putri. 

Ad  primam  eius  probationera  dicitur  quod,  licet  cu- 
iuslibet  materiae  specificae  sit  una  forraa  specifica  propria 
ex  qua  constituitur,  non  tamen  oportet  ut  cuiuslibet  hu- 
iusmodi  materiae  sit  una  propria  forma,  quae  scilicet  ex 
ipsa  sola  raateria  educi  possit.  Videmus  enim  in  homine 
quod  ex  cibis  diversarum  specierum  sanguinis  natura  ge- 
neratur.  -  Non  tamen  sequitur  quod  quodlibet  possit  ex 
quolibet  generari.  Determinat  enim  sibi  forma  materiam 
alicuius  generis  deterrainati,  ita  quod  ex  materia  extra 
illud  genus  educi  non  posset,  licet  ex  speciebus  pluribus 
illius  generis  educatur:  licet  enim  ex  multis  speciebus  re- 
rum  generetur  sanguis,  non  tamen  ex  unaquaque  re. 

Ad  secundam  quoque  probationera,  patet  quod  conse- 
quentia  falsa  est. 

2.  Ad  secundam  rationem  dicitur,  iuxta  doctrinam  Ari- 
Vid.  stotelis  VII  Metaph.,  text.  22,  et  Sancti  Thomae  ibidem  *, 
quod  non  inconvenit  aliquam  speciem  secundura  aliquod 
sui  individuum  fieri  a  natura,  et  secundum  aliud  fieri 
a  casu,  si  ad  causas  particulares  fiat  relatio.  Unde  negatur 
falsitas  consequentis,  si  ad  ipsas  causas  particulares  hu- 
iusmodi  generatio  referatur.  -  Si  autera  in  virtutem  cae- 
lestem  referatur  generatio  ex  putrefactione,  negatur  con- 
sequentia.  Est  enim,  ut  dicit  ibidem  Sanctus  Thomas,  de 
intentione  virtutis  caelestis  ut  educantur  in  actu  omnes 
formae  qiiae  sunt  in  potentia  materiae. 

Ad  primara  iraprobationem  consequentis,  dicitur  quod, 
licet  fieri  a  natura  et  fieri  a  casu  sint  raodi  ex  se  oppositi, 
non  inconvenit  tamen  ut,  in  ordine  ad  diversas  causas,  uni 
et  eidem  speciei  conveniant.  Inventio  enim  thesauri  quae 
ab  uno  est  intenta,  alteri  evenit  per  accidens. 

Ad  secundam  dicitur  quod,  licet  nulla  tota  species  sit 
a  casu,  non  inconvenit  tamen  quod  aliquod  individuum 
speciei,  in  ordine  ad  aliquam  causarum  inferiorum,  eve- 
niat  a  casu. 


•  Lect.  6.  - 
aum.  Tii,  I 


3.  Ad  tertiam  rationem  dicitui  primo  quod,  si  absolute 
loquamur,  rarius  huiusmodi  animal  generatur  ex  putre- 
factione  quam  ex  seminatione. 

Dicitur  secundo  quod,  si  in  causam  caelestem  gene- 
ratio  ex  putrefactione  referatur,  in  pluribus  evenit:  pro 
maiori  enim  parte  ex  materia  taliter  putrefacta  virtus  cae- 
lestis  animal  huiusmodi  generat.  Ut  enim  superius  de 
mente  Sancti  Thoraae  dictum  est,  de  intentione  virtutis 
caelestis  est  ut  omnes  formae  quae  in  materia  sunt  in 
potentia,  educantur  in  actu.  Ideo,  sicut  aliae  causae  na- 
turales  effectus  ad  quos  naturaliter  inclinantur,  pro  ma- 
iori  parte,  si  in  materiam  agant  dispositam,  producunt, 
ita  et  de  caelo  dicendum  est. 

Cum  autem  contra  primum  dictum  instatur,  quia  tunc 
species  esset  a  casu :  -  negatur  consequentia.  Quod  enim 
absolute  aliquid  raro  eveniat,  non  facit  ut  a  casu  evenire 
dicatur :  alioquin  coniunctio  omnium  planetarum  in  signo 
Pisciura,  quae  rarissirae  evenit,  diceretur  a  casu  esse.  Sed 
tunc  dicitur  aliquid  a  casu  accidere  quando,  praeter  intentio- 
nem  agentis,  eius  effectui  raro  coniungitur,  ut  ex  II  Physi- 
corum*  patet. 

Cum  etiara  contra  secundum  dictum  arguitur,  quia 
tunc  tale  anhnal  naturaliter  aequivoce  generabitur :  dicitur 
quod  hoc  non  est  inconveniens.  Dictum  est  enim  et  quod 
huiusmodi  animalia,  propter  imperfectionem  suae  naturae, 
habent  ut  ab  agente  aequivoco  produci  possunt  * ;  et  quod 
virtus  caelestis  ad  horum  generationem  inclinatur  *. 

4.  Ad  quartam  rationera,  potest  primo  responderi  quod 
assumptum  illud  habet  veritatem  in  naturis  tantum  per- 
fectis,  non  autem  in  naturis  iraperfectis. 

Potest  secundo  responderi  quod  habet  veritatera  de 
modo  quo  a  supposito  naturae  ipsa  natura  coraraunicatur. 
Nam,  cura  suppositum  naturae,  inquantura  huiusmodi,  non 
generet  nisi  virtute  activa  talis  naturae;  virtus  autem  na- 
turae  ad  unum  modura  communicationis  limitetur:  se- 
quitur  quod  ipsum  naturae  suppositum  uno  tantum  raodo 
generat.  Huic  autem  non  repugnat  quod  a  virtute  uni- 
versali  possit  etiam  talis  natura  alio  modo   coramunicari. 

Si  autem  contra  hoc  instetur,  quia  productiones  di- 
versarum  rationum  ad  terminos  specie  distinctos  termi- 
nantur,  cum  raotus  accipiant  speciem  ex  terminis :  —  dicitur 
quod  hoc  verum  est  de  productionibus  quae  sunt  diver- 
sarum  rationum  essentialiter,  non  autem  de  iis  quae  ac- 
cidentaliter  sunt  diversarura  rationum,  cuiusmodi  sunt  ge- 
neratio  per  putrefactionem,  et  generatio  per  serainationem, 
eiusdem  naturae  specificae.  Haec  enim  non  sunt  diversarum 
rationum  nisi  quia  una  est  ab  agente  univoco,  alia  vero 
ab  agente  aequivoco,  non  quidem  ut  ab  agente  univoco 
distinguitur,  sed  ut  ipsius  agentis  univoci  virtutem  in  se 
continet. 

5.  Attendendura  autem  quod,  licet  Commentator,  ex 
rationibus  adductis,  videatur  opinioni  Sancti  Thomae  re- 
pugnare;  ex  iis  tamen  quae  alibi  dicit,  videtur  quod  illi 
opinioni  concordet.  Nam  de  igne,  quem  constat  aliquando 
ab  agente  univoco  generari,  ponit,  III  Caeli,  comracnto  56, 
et  XII  Metaph.,  coramento  18,  quod  etiam  per  motum 
localem,  et  ex  lapide,  et  consequenter  ab  agente  aequivoco 
generetur.  Propter  quod  videtur  aliquibus  quod  dictum 
ipsius  VIII  Phys.,  sit  de  naturis  perfectis  dumtaxat,  de 
quibus  tantum  ibi  exemplificat,  intelligendum. 

6.  Ad  responsionera  autem  quae  data  est  ad  rationem 
pro  opinione  Sancti  Thoraae*,  dicitur  quod  non  satisfacit. 
Dato  enira  quod  aliquando,  propter  sirailitudinera  in  figura 
et  colore,  non  possimus  perspicuo  diversitatem  aliquorum 
specificam  cernere;  similitudo  tamen  in  figura,  et  ope- 
ratione,  et  motu  atque  motuum  organis,  convenientiaque 
in  eisdem  conservantibus  et  corrumpentibus,  non  videtur 
esse  inter  ea  quae  diversa  sunt  specie.  Et  ideo  conve- 
nientia  in  istis  identitatis  specificae  sufficiens  indicium  est. 
Non  enim  a  posteriori  aliter  in  cognitionem  unitatis  aut 
diversitatis  specificae  devenimus  nisi  ex  horum  considera- 
tione. 

XII.  Ad  primam  rationem  Avicebron  *,  dicit  primo  San- 
ctus  Thomas  quod  quantitas  non  impedit  actionera  for- 
mae  nisi   per  accidens,   inquantum  omnis  quantitas  con- 


*C«p.T,  ;;«.Th. 

I.  8. 


•  Num.  VIII. 

*  Vide  supra  in 
hoc  num.,  Di- 
citur  tecundo. 


'  Num.  vi(.4,  Ad 
rationem. 


Num.  i,  3. 


206 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXIX,  LXX. 


tinua  est  in  materia:  forma  autem  quae  est  in  materia, 
cum  sit  minoris  actualitatis,  est  etiam  minoris  virtutis  in 
agendo. 

Dicit  secundo    quod,    supposito    modo    actionis    quam 

forma  in    materia    existens    habere    potest,  quantitas    non 

•  minuit,  sed  magis  auget  actionem  et  motum   naturalem: 

licet  corpora  gravia  sint  tardioris  motus  innaturalis,  cum 

fuerint  maioris  quantitatis. 

Circa  illam  propositionem,  Omnis  quantitas  continua 
est  in  materia,  adverte  quod  determinat  se  Sanctus  Tho- 
mas  ad  quantitatem  contimiam :  et  quia  de  illa  intendebat 
obiectio;  et  quia  secundum  aliquos  quantitas  discreta  in- 
venitur  etiam  in  rebus  immaterialibus.  Licet  enim  apud 
ipsum  quantitas  discreta  inveniatur  tantum  in  rebus  ma- 
*lP.,q.xxx,a.3  terialibus,  sicut  et  continua  *  ;  ut  tamen  absolutior  sit  eius 
responsio,  et  magis  a  calumnia  aliena,  determinavit  se  ad 
quantitatem  continuam,  de  qua  nullus  in  via  Aristotelis 
dubitat  quin  materiam  consequatur. 

2.  Ad  secundam  dicit  primo  quod,  licet  corporalis  sub- 
stantia  sit  infima  in  ordine  rerum,  non  tamen  oportet  ut 
omne  corpus  careat  actione:  quia  etiam  inter  corpora 
unum  est  superius,  et  formalius,  et  magis  activum  altero; 
ut  patet  de  igne  respectu  inferiorum  corporum. 

Dicit  secundo,  quod  nec  etiam  infimum  corpus  exclu- 
ditur  ab  agendo.  Quia  omne  corpus  agit  secundum  suam 
formam,   ad  •  quam    comparatur   aliud   corpus    secundum 


suam  materiam  ut  subiectum,  inquantum  eius  materia  est 
in  potentia  ad  formam  agentis.  Quod  si  e  converso  etiam 
ad  formam  corporis  patientis  sit  in  potentia  materia  cor- 
poris  agentis,  erunt  agentia  et  patientia  ad  invicem :  ut  in 
elementis  accidit.  Sin  autem,  unum  erit  agens  tantum,  al- 
terum  vero  tantum  patiens  respectu  illius :  sicut  se  habet 
caelum  ad  elementa. 

3.  Ad  tertiam  respondet  negando  quod  corpus  sit  in 
maxima  distantia  a  Deo.  Materia  enim  prima,  quae  est 
pura  potentia,  est  illa  quae  maxime  distat  a  Deo,  qui  est 
actus  purus.  Ideo  ipsius  est  pati  tantum,  non  autem  agere. 
Corpora  vero  accedunt  ad  divinam  similitudinem  inquan- 
tum  habent  formam.  Ideo  agunt  secundum  quod  formam 
habent,  patiuntur  vero  secundum  quod  habent  materiam. 

XIII.  Ad  rationem  Maurorum*  respondet  quod  ridicula 
est.  Quia  non  dicitur  corpus  calidum  calefacere  quasi 
idem  numero  calor  qui  est  in  calefaciente  corpore,  trans- 
eat  in  corpus  calefactum:  sed  quia  virtute  eius  fit  alius 
calor  numero  actu  in  corpore  calefacto,  qui  prius  erat  in 
eo  in  potentia.  Et  hoc  est  commune  omni  agenti  naturali. 

Adverte  ex  Sancto  Thoma,  Pot.,  q.  in,  a.  7,  quod  illa 
propositio,  Idem  accidens  non  migrat  de  subiecto  in  sub- 
iectum,  intelligitur  de  eodem  accidente  secundum  nu- 
merum:  non  autem  quin  simile  secundum  speciem,  virtute 
accidentis  in  aliquo  subiecto  existentis,  in  aliud  subiectum 
induci  possit. 


Num   I,  4. 


-^vfS^l5%!V^ 


CAPITULUM  SEPTUAGESIMUM 

A    57  r    b  1 1. 

QUOMODO  IDEM  EFFECTUS   SIT  A  DEO   ET  A  NATURA  AGENTE. 


!iuiBUSDAM  autem  dif&cile  videtur  ad  in- 
telligendum  quod  effectus  naturales  et 
Deo  attribuantur  et  naturali  agenti. 
Nam  una  actio  a  duobus  agentibus 
non  videtur  progredi  posse.  Si  igitur  actio  per 
quam  effectus  naturalis  producitur,  procedit  a 
corpore  naturali,  non  procedit  a  Deo. 

Item.  Quod  potest  fieri  suf&cienter  per  unum, 
superfluum  est  si  per  multa  fiat:  videmus  enim 
quod  natura  non  facit  per  duo  instrumenta  quod 
potest  facere  per  unum.  Cum  igitur  virtus  divina 
sufficiens  sit  ad  producendos  effectus  naturales, 
superfluum  est  adhibere  ad  eosdem  effectus  pro- 
ducendos  etiam  naturales  virtutes :  vel,  si  virtus 
naturalis  suf&cienter  proprium  effectum  producit, 
superfluum  est  quod  divina  ad  eundem  effectum 
agat. 

Praeterea.  Si  Deus  totum  effectum  naturalem 
producit,  nihil  relinquitur  de  effectu  naturali 
agenti  ad  producendum.  Non  videtur  igitur  esse 
possibile  quod  eosdem  effectus  Deus  producere 
dicatur  quos  res  naturales  producunt. 

Haec  autem  dif&cultatem  non  afferunt  si  prae- 
missa  considerentur.  In  quolibet  enim  agente  est 
duo  considerare,  scilicet  rem  ipsam  quae  agit, 
et  virtutem  qua  agit :  sicut  ignis  calefacit  per  ca- 


lorem.  Virtus  autem  inferioris  agentis  dependet 
a  virtute  superioris  agentis,  inquantum  superius 
agens  dat  virtutem  ipsam  inferiori  agenti  per 
quam  agit ;  vel  conservat  eam ;  aut  etiam  applicat 
eam  ad  agendum,  sicut  artifex  applicat  instru- 
mentum  ad  proprium  effectum ;  cui  tamen  non 
dat  formam  per  quam  agit  instrumentum,  nec 
conservat,  sed  dat  ei  solum  motum.  Oportet 
ergo  quod  actio  inferioris  agentis  non  solum  sit 
■  ab  eo  per  virtutem  propriam,  sed  per  virtutem 
omnium  superiorum  agentium:  agit  enim  in  vir- 
tute  omnium.  Et  sicut  agens  infimum  invenitur 
immediatum  activum,  ita  virtus  primi  agentis 
invenitur  immediata  ad  producendum  effectum : 
ham  virtus  infimi  agentis  non  habet  quod  pro- 
ducat  hunc  effectum  ex  se,  sed  ex  virtute  pro- 
ximi  superioris;  et  virtus  illius  hoc  habet  ex 
virtute  superioris;  et  sic  virtus  supremi  agentis 
invenitur  ex  se  productiva  effectus,  quasi  causa 
immediata;  sicut  patet  in  principiis  demonstra- 
tionum,  quorum  primum  est  immediatum.  Sicut 
igitur  non  est  inconveniens  quod  una  actio  pro- 
ducatur  ex  aliquo  agente  et  eius  virtute,  ita  non 
est  inconveniens  quod  producatur  idem  effectus 
ab  inferiori  agente  et  Deo:  ab  utroque  immediate, 
licet  alio  et  alio  modo. 


2  et  Deo  attribuantur  A  solus;  Deo  attribuantur  OZ,  attribuantur  Deo  ceteri.  6  eflectus  hic  A  solus;  post  naturalis.  q  si  per  multa 
fiat  A  solus;  quod  fiat  per  multa.  enim  pm  EG.  16  divina  A  solus;  virtus  addunt. 

3  ipsam]  suam  GZ  et  supra  ras.  N.  6  non  dat  formam  A  solus;  non  dat  EG,  non  dat  virtutem  sEG,  interdum  formam  non  dat 
ceteri.  i5  proximi  hic  A  solus;  post  superioris.  17  hoc  habet  ex  virtute  superioris  A  solus;  hoc  ex  virtute  sui  superioris  EsGN,  ex  hac 
virtute  sui  superioris  G,  ex  virtute  sui  superioris  Xfr,  er  virtute  superioris  ceteri.        2  5  et  Deo  om  C,  et  a  Deo  EP,  et  a  Deo  et  \V,  et  ideo  GY. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES.  LIB.  III,  CAP.  LXX. 


Patet  etiam  quod,  etsi  res  naturalis  producat 
proprium  eflfectum,  non  est  superfluum  quod 
Deus  illum  producat:  quia  res  naturalis  non 
producit  ipsum  nisi  virtute  divina. 

Neque  est  superfluum,  si  Deus  per  seipsum 
potest  omnes  eftectus  naturales  producere,  quod 
per  quasdam  alias  causas  producantur.  Non  enim 
hoc  est  ex  insuflicientia  divinae  virtutis,  sed  ex 
immensitate  bonitatis  ipsius,  per  quam  suam  si- 
militudinem  rebus  communicare  voluit  non  solum 
quantum  ad  hoc  quod  essent,  sed  etiam  quantum 


1   etsi  CE ;  si. 
6  etiam  FGNZi; 


207 

ad  hoc  quod  aliorum  causae  essent:  his  enim 
duobus  modis  creaturae  communiter  omnes  di- 
vinam  similitudinem  consequuntur,  ut  supra  * 
ostensum  est.  -  Per  hoc  etiam  decor  ordinis  in 

!  rebus  creatis  apparet. 

Patet  etiam  quod  non  sic  idem  efl"ectus  causae 
naturali  et  divinae  virtuti  attribuitur  quasi  partim 
a  Deo,  et  partim  a  naturali  agente  fiat,  sed  totus 
ab  utroque  secundum  alium  modum :  sicut  idem 

■o  eflectus  totus  attribuitur  instrumento,  et  principali 
agenti  etiam  totus. 


Cap.  XX,  XXI. 


Commentaria  Ferrariensis 


■  Ct.  Comment. 
cap.  praec,  init. 


'  Ct.  num.  II. 


'  Cf.  num.  IX. 


Cl.  num.  X. 


l 


*    Cap.    Lxviii, 
Comment.  num. 

IV. 


ExcLUSA  opinione  illorum  qui  proprias  actiones  a  rebus 
creatis  subtrahebant,  vult  Sanctus  Thomas  solvere  quae- 
dam  dubia  quae  aliquibus  circa  praemissa  difficultatem  af- 
ferunt  *.  Non  enim  videtur  aHquibus  possibile  esse  quod 
eiTectus  naturales  attribuantur  Deo  et  naturali  agenti. 

1.  Et  arguitnt  primo  sic*.  Una  actio  a  duobus  agentibus 
non  videtur  posse  progredi.  Ergp  etc. 

Secundo  *.  Divina  virtus  sufficit  ad  effectus  naturales 
producendos.  Ergo  superfluum  est  adhibere  naturales  vir- 
tutes.  Vel,  si  naturalis  virtus  sufficit,  superfluum  est  quod 
divina  virtus  agat.  Ergo  etc. 

Tertio  *.  Si  Deus  totum  eftectum  naturalem  producit, 
nihil  rehnquitur  de  eftectu  naturali  agenti  ad  producendum. 
Ergo  etc. 

II.  Ad  primum  respondet  Sanctus  Thomas  quod,  cum 
in  quoHbet  agente  sit  considerare  rem  quae  agit,  et  vir- 
tutem  per  quam  agit,  virtus  inferioris  agentis  dependet  a 
virtute  superioris  agentis,  inquantum  superius  agens  dat 
virtutem  inferiori  agenti  per  quam  agit;  vel  conservat  eam; 
vel  appUcat  ad  agendum,  dando  ilH  solum  motum.  Ideo 
actio  inferioris  agentis  fit  ab  eo  non  solum  per  propriam 
virtutem,  sed  etiam  per  virtutem  omnium  superiorum  agen- 
tium.  Et  sicut  agens  infimum  invenitur  immediatum  acti- 
vum,  ita  virtus  primi  agentis  invenitur  immediata  ad  pro- 
ducendum  eftectum.  Ex  quo  sequitur  quod,  sicut  non  est 
inconveniens  unam  actionem  procedere  ab  agente  et  eius 
virtute,  ita  non  est  inconveniens  eundem  effectum  a  Deo 
et  inferiori  agente  immediate  produci,  Hcet  aHo  et  aHo 
modo:  a  Deo  sciHcet  immediatione  virtutis;  ab  inferiori 
vero  agente  immediatione  suppositi  agentis. 

2.  Circa  illam  propositionem,  Superius  agens  dat  infe- 
riori  agenti  vir-tutem  per  quani  agit,  vel  conservat  eam, 
vel  applicat  ad  agendum,  advertendum,  ex  doctrina  Sancti 
Thomae  Pot.,  q.  ui,  a.  7,  ad  7,  quod  duplex  vis  ad  agendum 
rebus  creatis  inest  dum  agunt.  Una  estforma  habens  esse 

firmum  et  ratum  in  natura,  per  quam  agunt  tanquam 
propria  et  naturaH  virtute,  AHa  est  vis  quae  est  intentio 
sola  virtutis  divinae,  habens  esse  incompletuni,  per  modum 
quo  colores  sunt  in  aere,  et  virtus  artis  in  instrumento : 
et  ista  vis  non  convenit  rebus  nisi  quando  actuaHter  ope- 
rantur  et  agunt  tanquam  divinae  virtutis  instrumenta ;  sicut 
et  virtus  artis  non  remanet  in  instrumento  nisi  quando 
ipso  utitur  ad  operationem  artis.  Deus  ergo  dat  rebus  na- 
turaHbus  utramque  virtutem :  sed  secundam  tantum  ilHs 
communicat  dum  eas  ad  operationem  appHcat.  Ideo  dixit 
Sanctus  Thomas  quod  superius  agens  dat  inferiori  agenti 
virtutem  per  quam  agit ;  vel  conservat  eam,  quod  pertinet 
ad  primam  virtutem ;  vel  applicat  ad  agendum,  quod  per 
secundam  virtutem  efficitur. 

III.  De  immediatione  virtutis  et  suppositi  dictum  est  in 
praecedentibus  *:  ideo  satis  est  nunc  unum  exoriens  dubium 
excludere.  Videtur  enim  quod  virtus  supremi  agentis  non 
sit  productiva  eftectus  quasi  causa  immediata,  ut  hic  dicitur. 
Sicut  enim  primum  agens  operatur  per  secunda  agentia 
tanquam  per  instrumenta,  ita  virtus    primi  agentis  utitur 


virtutibus  secundorum  agentium  tanquam  instrumentis.  Sed 
quia  primum  agens  operatur  per  secunda  tanquam  per 
instrumenta,  ipsum  non  dicitur  agens  immediatum,  sed 
mediatum:  et  infimum  agens,  ut  hic  dicitur,  est  imme- 
diatum  activum.  Ergo,  quia  primi  agentis  virtus  agit  per 
virtutes  secundorum  tanquam  per  instrumenta,  ipsa  non 
erit  immediata  causa"  effectus,  sed  mediata. 

2.  Respondetur  quod  in  hac  obiectione  accidit  deceptio 
quia  accipitur  ordo  eodem  modo  in  virtutibus,  et  in  sup- 
positis  agentibus,  cum  dicimus  unum  operari  per  alterum; 
et  eodem  modo  accipitur  immediatio.  Hoc  autem  non  sic 
est:  sed  ordo  qui  consideratur  in  suppositis,  cum  dicimus 
unum  suppositum  per  aHud  operari,  est  ordo  descensus; 
ordo  vero  qui  in  virtutibus  consideratur,  est  ordo  ascensus. 
Cum  enim  dicimus  unum  suppositum  agere  per  aliud, 
intelHgimus  quod  agit  per  ipsum  tanquam  per  instrumen- 
tum  ab  eo  motum  ad  aHquod  producendum :  sicut  cum 
dicimus  fabrum  Hgnarium  facere  scamnum  per  serram.  Et 
ideo,  si  multa  agentia  ad  unam  operationem  concurrunt, 
dum  dicimus  unum  operari  per  aHud,  ibi  consideratur  de- 
scensus  quidam  a  supremo  agente  non  moto  usque  ad 
infimum  agens  motum.  Sed  cum  dicimus  virtutem  unius 
agere  per  virtutem  alterius,  intefligimus  ipsius  virtutem  ab 
alterius  virtute  tanquam  ab  agente,  sive  tanquam  a  su- 
periori  forma,  dependere,  inquantum  ab  ipsa  ad  suam 
operationem  movetur.  Et  sic,  ubi  multae  virtutes  fuerint 
subordinatae,  ut  una  dicatur  per  alteram  operari,  ibi  con- 
sideratur  ascensus  quidam  a  virtutibus  motis  ad  virtutes 
moventes.  -  Ex  quo  sequitur  quod,  cum  dicimus  aHquod 
agens  esse  immediatum,  intelligimus  post  ipsum  non  esse 
aHud  suppositum  agens  ab  ipso  motum.  Cum  autem  di- 
cimus  aHquam  virtutem  esse  immediate  productivam  ef- 
fectus,  intelHgimus  ipsam  non  habere  ante  se  aHam  vir- 
tutem  a  qua  moveatur,  sed  ipsam  esse  ex  se  productivam 
effectus,  ut  hic  dicitur.  Unde  hanc  immediationem  virtutis 
assimilat  Sanctus  Thomas  immediationi  primi  principii: 
nam  et  primum  principium  dicitur  immediatum,  quia  ex 
propriis  terminis  virtutem  habet,  et  veritas  ipsius  a  nuliius 
alterius  propositionis  veritate  dependet. 

3.  Cum  ergo  dicitur  quod,  sicut  primum  agens  operatur 
per  secunda  agentia  tanquam  per  instrumenta,  ita  virtus 
primi  agentis  utitur  virtutibus  secundorum  agentium  tan- 
quam  instrumentis :  hoc  admisso,  negari  potest  conse- 
quentia.  Quia,  ut  ostensum  est,  alia  est  immediatio  sup- 
positi  agentis,  et  alia  immediatio  virtutis,  secundum  quod 
ipsis  utuntur  philosophi. 

Potest  etiam  negari  illud  assumptum.  Quia  ratio  instru- 
menti  convenit  proprie  ipsi  agenti,  non  autem  virtuti  in- 
strumenti.  Et  si  aHqua  virtus  dicatur  virtus  instrumentalis, 
hoc  non  dicitur  quasi  ipsa  virtus  sit  instrumentum,  sed 
quia  est  instrumenti  virtus. 

Si  autem  veHmus  alio  modo  uti  vocabuHs  quam  phi- 
losophi  utantur,  et  vocare  virtutem  immediate  agentem 
illam  qua  nuHa  est  inferior  virtus  mota  ad  productionem 
eftectus ;  sic  nuilum  inconveniens  esset  dicere  quod,  sicut 


208 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXX. 


*  Ct.  cap.  IV,  4- 
«q.;s.Th.  lect.  5. 


primum  agens  non  est  immediatum  effectui  secundum  sup- 
positum,  ita  neque  est  immediatum  secundum  virtutem. 
Sed  hoc  esset  abuti  vocabulis  in  philosophia. 

IV.  Scd  circa  praedicta  adhuc  dubitatur.  Nam  videtur 
Sanctus  Thomas  oppositum  eius  quod  hic  dicitur,  alibi 
dicere.  Hic  enim  ait  quod  iidem  effectus  proveniunt  a  Deo 
immediate  immediatione  virtutis,  ab  inferioribus  autem  im- 
mediate  immediatione  suppositi.  In  Primo  autem  Sent, 
d.  XXXVII,  q.  I,  a.  1,  ad  4,  videtur  velle  quod  Deus  sit 
immediata  causa  omnium  etiam  iramediatione  suppositi. 
Nam  postquam  dixit  quod  virtus  Dei  est  immediatissima 
omnibus,  subiungit:  Sed  quia  ipsemet  est  sua  virtus,  ideo 
non  tantum  est  immediatum  principium  operationis  in 
omnibus,  sed  immediate  in  omnibus  operans:  quod  in  aliis 
causis  non  contingit.  -  In  QQ.  etiam  de  Potentia  Dei,  q.  ixi, 
a.  7,  in  fine,  postquam  conclusit  quod  Deus  est  causa 
operationis  cuiuslibet  inquantum  eius  virtute  omnis  alia 
virtus  agit,  subiungit:  Et  cum  iis  coniunxerimus  quod 
Deus  sit  sua  virtus,  et  quod  sit  intra  quamlibet  rem  sicut 
tenens  rem  in  esse,  sequetur  quod  ipse  in  quolibet  operante 
immediate  operetur.  Ex  quibus  videtur  velle  quod  Deus 
in  omnibus  immediate  operetur,  non  tantum  immediatione 
virtutis,  sed  etiam  immediatione  suppositi. 

V.  Ad  evidentiam  huius  dubii,  notandum  est  primo, 
quod  differentia  est  inter  agens  corporeum  et  Deum,  quan- 
tum  ad  existentiam  in  rebus  et  simultatem  cum  eis.  Quia 
substantia  rei  corporeae  non  dicitur  esse  in  alia  re,  proprie 
loquendo,  a  se  distincta,  nisi  quia  localiter  ab  ea  conti- 
netur:  unde  unum  corpus  esse  in  alio  est  ipsum  ab  alio 
localiter  contineri.  Similiter  unum  corpus  non  dicitur  simul 
esse  cum  alio  corpore,  nisi  aut  quia  ambo  sunt  in  eodem 
loco,  sicut  miraculose  fieri  potest;  aut  quia  sunt  imme- 
diate  situata,  ita  videlicet  quod  inter  situm  unius  et  situm 
alterius  non  mediat  alterius  corporis  situs.  Deus  autem, 
secundum  proprium  modum  suum  et  aliarum  substan- 
tiarum  separatarum,  dicitur  esse  in  rebus  quantum  ad  sub- 
stantiam  et  essentiam  suam,  non  per  localem  continentiam 
et  situalem,  sed  per  causalitatem.  Unde  ipsius  substantiam 
esse  in  rebus  est  ipsum  esse  causam  immediatam,  idest, 
habere  habitudinem  agentis  proximi  ad  ipsas  res.  Et  simi- 
liter  ipsum  esse  simul  cum  rebus,  est  ipsum  esse  rerum 
immediatam  causam. 

Considerandum  secundo,  quod  aliter  dicitur  absolute 
aliquod  agens  corporeum  esse  agens  immediatum,  et  aliter 
Deus.  Agens  enim  corporeum  dicitur  agens  immediatum 
quando  inter  situm  suae  substantiae  et  situm  sui  effectus 
non  mediat  situaiiter  aliud  agens  corporeum  ab  ipso  motum. 
Non  enim  dicitur  substantia  corporea  immediata  alteri  nisi 
quia  extremitas  suae  quantitatis  est  simul  cum  extremitate 
quantitatis  sui  effectus,  aut  passi  in  quod  agit:  ut  patet 
ex  his  quae  dicuntur  IV  Physicorum  *.  Sed  Deus  absolute 
dicitur  agens  immediatum  alicuius  rei  quando  inter  ipsum 
et  effectum  non  est  aliud  agens  secundum  ordinem  cau- 
salitatis,  non  autem  secundum  ordinem  situs. 

Sciendum  tertio  quod,  quia  substantia  corporea  non 
est  idem  cum  virtute  qua  agit,  non  oportet,  si  virtus  eius 
est  in  aliqua  re  extrinseca,  quod  in  ea  sit  sua  substantia: 
cum  substantia  eius  non  dicatur  esse  nisi  ubi  situaliter  col- 
locatur;  virtus  autem  dicatur  esse  etiam  ubi  aliquid  per 
ipsam  causaliter  attingitur.  Quia  vero  substantia  divina  est 
idem  quod  sua  virtus,  ideo  ubi  est  eius  virtus,  ibi  est  et 
eius  substantia.  Ex  quo  sequitur  quod,  si  proprie  volumus 
loqui,  non  sufficit  ad  hoc  ut  corpus  aliquod  dicatur  in 
aliud  immediate  agere,  quod  virtus  eius  sit  immediata  passo 
secundum  causalitatem :  sed  requiritur  etiam  quod  ipsum 
agens  sit  proximum  passo  situaliter  et  secundum  suppositum 
agens ;  quia  immediatio  in  corporibus,  proprie  loquendo, 
attenditur  secundum  ordinem  situs.  Unde,  quamvis  virtus 
solis,  in  ordine  virtutum  corporalium,  dicatur  immediata  iis 
quae  in  visceribus  terrae  generantur,  inquantum  proxima 
agentia  virtute  eius  operantur,  non  tamen  convenienter 
dicitur  quod  sol  est  illorum  agens  immediatum:  cum  inter 
ipsum  et  illa  multa  sint  agentia  corporalia  media  secundum 
situm.  Et  quando  dicimus  quod  sol  immediate  illa  generat, 
illud  improprie  dicitur :  quia  videlicet  dicitur  illa  generare. 


non  quia  ipse  agat,  sed  eo  quod  agentia  proxima  eius 
virtute  generent.  -  Ad  hoc  autem  quod  Deus  dicatur  agens 
immediatum  absolute,  sufficit  ut  eius  virtus  sit  immediata 
causaliter.  Quia  immediatio  in  Deo  est  tantum  secundum 
ordinem  causaUtatis.  Et  ideo,  cum  sua  substantia  sit  idem 
quod  sua  virtus,  ubi  est  sua  virtus,  est  etiam  sua  substantia, 
et  ipsa  causat  immediate  id  quod  ab  eius  virtute  imme- 
diate  causatur. 

Sciendum  quarto,  quod  aUud  est  dicere  absolute  Deum 
esse  agens  immediate  in  omnibus  rebus :  et  aliud  est  dicere 
Deum  esse  agens  in  omnibus  immediate  immediatione 
suppositi.  Quia  ad  primum  sufficit  quod  res  immediate 
attingat  sua  virtute,  idest,  quod  ipse  sit  agens,  et  inter 
ipsam  virtutem  Dei  et  effectum  non  sit  aliqua  virtus  su- 
perior  per  quam  agat:  cum  enim  sit  idem  in  ipso  agens 
et  virtus,  non  tantum  dicitur  quod  alia  agentia  agant  in 
virtute  ipsius,  sed  etiam  quod  ipse  agit  immediate  sua 
virtute.  Ad  secundum  vero  requiritur  quod  inter  Deum  et 
res  nulla  sit  causa  ipsi  co-agens  tanquam  ab  ipso  mota, 
sed  quod  se  solo  proxime  operetur. 

VI.  Ad  dubium  ergo  dicitur  primo,  quod  non  est  mens 
Sancti  Thomae,  ubi  allegatur,  quod  Deus  differat  ab  aliis 
agentibus  quia  illa  agant  immediate  immediatione  suppositi 
tantum,  Deus  autem  agat  immediate  et  immediatione  vir- 
tutis  et  immediatione  suppositi :  quia  istud  implicaret.  Si 
enim  Deus  esset  immediate  agens  immediatione  suppositi 
in  omnibus  effectibus  aliarum  causarum,  aHae  causae  non 
agerent  immediate  immediatione  suppositi:  -  nisi  dice- 
remus  quod  inter  Deum  et  ahas  causas  non  est  ordo  per 
se  in  causando,  secundum  supposita  agentia:  cuius  oppo- 
situm  omnis  schola  et  philosophorum  et  theologorum  tenet, 
et  maxime  apparet  in  hoc  loco  ex  Sancto  Thoma,  et  in 
aliis  locis  allegatis. 

Dicitur  secundo,  quod  mens  eius  est  quod  Deus  non 
solum  ad  effectus  aliarum  causarum  sic  se  habet  quod 
virtus  eius  sit  effectibus  immediata,  et  ipsae  causae  dicantur 
agere  immediate  per  eius  virtutem,  non  autem  ipse  dicatur 
absolute  sua  virtute  immediate  agere  sicut  accidit  in  primo 
agente  corporali,  ut  declaravimus :  sed,  sicut  virtus  eius  est 
omnibus  rcbus  immediata,  et  est  principium  quo  agendi 
in  omnibus,  ita  ipse  dicitur  agere  sua  virtute  immediate 
ut  principium  quod  absolute,  cum  sit  idem  realiter  cum 
ipsa,  et  ubi  est  virtus  eius  secundum  causalitatem,  sit  etiam 
ipse  Deus  eodem  modo.  In  hoc  enim  differt  Deus  ab  aliis 
primis  agentibus  quae  sunt  corpora,  respectu  effectus  a 
proxima  causa  producti,  quia  primum  agens  corporeum 
non  dicitur  proprie  immediatum  agens  sicut  quod,  sed 
tantum  virtus  eius  est  sicut  quo  inferiora  agentia  agunt, 
quia  non  est  in  inferioribus  agentibus  secundum  suam 
substantiam  in  quibus  est  sua  virtus,  neque  est  idem  quod 
virtus  ipsa,  ut  idem  sit  agens  quo  et  agens  quod:  Deus 
autem,  quia  est  idem  quod  sua  virtus,  et  est  ubi  ipsa  est, 
non  tantum  habet  ut  eius  virtus  sit  quo  agentia  secunda 
agant,  sed  etiam  habet  ut  sit  agens  qitod,  in  eodem  ordine 
quo  sua  virtus  est  agens  quo ;  ut  scilicet  immediate  agat 
immediatione  virtutis,  et  non  per  virtutem  alterius  agentis ; 
et  ut  dici  absolute  possit :  Deus  immediate  in  omnibus 
operatur. 

Cum  hoc  autem  stat  quod  aliqua  agat  mediate  me- 
diatione  suppositi :  dum  causis  naturalibus  utitur  tanquam 
instrumentis  non  solum  virtutis  suae,  sicut  inferiores  causae 
corporeae  sunt  instrumentum  virtutum  superiorum  cor- 
porum,  sed  etiam  ipsius  Dei  agentis. 

VII.  Sed  circa  istam  responsionem  remanent  quaedam 
dubia.  Primum  est :  nam,  secundum  dicta,  verum  est,  abso- 
lute  loquendo,  quod  Deus  immediate  producit  unumquod- 
que,  quia  sua  virtute  immediate  attingit  omnia.  Et  hoc 
videtur  ab  omnibus  concessum.  Ergo  vanum  est  quaerere 
utrum  Deus  sit  causa  omnium  immediata :  an  aliquorum 
sit  causa  mediata,  aliquorum  vero  immediata.  Et  tamen 
hoc  a  praeclarissimis  philosophis  in  dubium  vertitur,  et 
aliqui  dicunt  Deum  aliqua  immediate  produxisse,  aliqua 
vero  mediate. 

Secundum  dubium  est.  Aut  loquimur  de  virtute  divina 
secundum  seipsam,  ut  est  in  Deo:  aut  quantum  ad  eius 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXX,  LXXI. 


intentionem  et  similitudinem  in  agentibus  inferioribus  re- 
ceptam.  Si  primo  modo,  non  est  verum  quod  ipsa  sit  in 
agentibus  inferioribus,  sed  est  tantum  in  Deo :  sicut  et 
Dei  sapientia  in  solo  Deo  est  secundum  seipsam.  Si  vero 
secundo  modo  loquamur,  sic  falsum  est  quod  Deus  sit 
ipsa  virtus:  cum  virtus  illo  modo  sit  accidens  in  creatura. 

VIII.  Ad  primum  dupiiciter  potest  responderi.  Primo 
quod,  dum  philosophi  quaerunt  utrum  Deus  sit  causa  ef- 
fectiva  immediata  omnium,  non  quaerunt  de  immediatione 
virtutis:  quia  hoc  pro  manifesto  et  confesso  tenent.  Sed 
quaerunt  de  immediatione  suppositi :  an  scilicet  omnia  per 
se  solum  produxerit  in  esse,  nullo  aHo  agente  cooperante ; 
vel  potius  aHqua  per  se  solum  produxerit,  alia  vero  pro- 
duxerit  aliis  causis  cooperantibus.  Et  sic  non  est  vanum 
quaesitum,  sed  multas  patitur  difficultates. 

Secundo  responderi  potest  quod  non  ab  omnibus  phi- 
losophis  conceditur  quod  Deus  agat  immediate  in  omnibus 
rebus  secundum  virtutem,  eo  modo  quo  nos  dicimus  vir- 
tutem  divinam  esse  omnibus  immediatam,  quia  videlicet 
per  se  omnem  rem  attingit,  et  nuUa  causa  agit  nisi  in- 
quantum  virtus  primi  agentis  eam  appHcat  ad  operationem 
et  ea  utitur  sicut  instrumento :  sed  aliqui  dixerunt  quod 
Deus  quaedam  immediate  produxit,  ipsa  scilicet  sua  virtute 
attingendo ;  quaedam  vero  mediate,  dando  videHcet  causis 
ipsorum  virtutes  naturales  quibus  operantur,  et  eas  in  esse 
conservando,  non  autem  illa  sua  virtute  immediate  attin- 
gendo.  Et  ideo  convenienter  etiam  quaeritur  a  philosophis, 
an  Deus  omnia  secundum  suam  virtutem  immediate  pro- 
ducat. 

2.  Ad  secundum  dubium  respondetur  quod  accidit  de- 
ceptio  quia  imaginamur  divinam  virtutem  esse  in  rebus 
eo  modo  quo  forma  substantiaHs  aut  accidentaHs  dicitur 
esse  in  suo  susceptivo:  cum  tamen  ipsam  esse  in  rebus 
non  sit  ipsam  rebus  per  modum  formae  inhaerere,  sed 
res  contingere  eas  in  esse  producendo.  Dicitur  ergo  quod 
loquimur  de  virtute  divina  secundum  quod  in  se  est.  -  Cum 
autem  arguitur  contra,  quia  sic  non  est  in  causis  inferio- 
ribus:  negatur.  Dicitur  enim  quod  est  in  causis  inferioribus 
per  modum  operantis  in  iUas,  licet  non  per  modum  formae 
inhaerentis.  Agit  enim  immediate  quandam  sui  participa- 


209 

tionem  in  omnibus  causis  inferioribus,  et  cum  illa  parti- 
cipata  simiHtudine  simul  immediate  ipsarum  effectus  at- 
tingit.  Accipitur  enim  tanquam  una  virtus  ipsa  virtus  in 
Deo  existens,  et  eius  intentio  in  causis  inferioribus  pro- 
ducta :  sicut  ars  quae  est  in  mente  artificis,  et  eius  intentio 
in  instrumento  recepta,  pro  una  virtute  accipiuntur. 

IX.  Ad  secundum  *,  negat  Sanctus  Thomas  consequen- 
tiam.  Non  enim  est  superfluum,  si  res  naturaHs  producat 
proprium  effectum,  quod  Deus  iHum  producat:  quia  res 
naturaHs  non  producit  iHum  nisi  virtute  divina. 

Neque  etiam  superfluum  est,  si  Deus  potest  per  seipsum 
omnes  effectus  naturales  producere,  quod  per  alias  quasdam 
causas  producantur.  Quia  ex  immensitate  bonitatis  suae 
voluit  suam  similitudinem  rebus  communicare  non  solum 
quantum  ad  hoc  quod  essent,  sed  etiam  quantum  ad  hoc 
quod  essent  aHorum  causae.  -  Et  etiam  quia  per  hoc 
decor  ordinis  in  rebus  creatis  apparet. 

Adverte  quod,  cum  dicatur  superfluum  ad  operationem 
aut  quod  non  est  ad  operationem  necessarium ;  aut  quod 
non  solum  non  est  necessarium,  sed  etiam  propter  nulium 
bonum,  aut  propter  nullam  utilitatem  adducitur :  cum  di- 
citur  quod  res  naturaHs  non  producit  effectum  nisi  virtute 
divina,  datur  inteHigi  quod  non  est  superfluum  Deum 
agere  ad  effectum  naturae,  quasi  sine  ipso  taHs  effectus  pro- 
duci  possit.  Immo  necessarium  est  Deum  agere  ad  talem  ef- 
fectum:  quia,  remota  virtute  divina,  per  quam  res  naturalis 
agit,  ipsa  non  posset  agere ;  sicut,  remota  virtute  artis,  serra 
non  posset  scamnum  operari.  -  Cum  vero  dicitur  Deum 
suam  simiHtudinem  voluisse  rebus  communicare  et  quan- 
tum  ad  esse  et  quantum  ad  operari:  datur  intelHgi  non 
esse  superfluam  actionem  rerum  creatarum  in  productione 
effectuum  Dei  secundo  modo.  Quia,  licet  non  sit  neces- 
saria  quasi  sine  ipsa  Deus  effectum  producere  non  possit, 
ex  hoc  tamen  magis  manifestatur  divina  bonitas,  et  maior 
decor  in  rebus  creatis  apparet,  et  sic  non  inutiliter  concurrit. 

X.  Ad  tertium  *,  negat  assumptum.  Totus  enim  effectus 
ab  utroque  agente  fit,  sed  secundum  aHum  modum:  sicut 
totus  effectus  attribuitur  et  principali  agenti  et  instrumento, 
uni  sciHcet  tanquam  ex  se  operanti,  alteri  vero  tanquam 
operanti  in  virtute  alterius. 


•  Num.  I,  Secun- 
do. 


'  Nutn.i,  Tertio. 


i^l£ieV-^ 


CAPITULUM  SEPTUAGESIMUM  PRIMUM 

Fragm.  A  Syv  bg,  usque  ad  clamans  in  ima  columna;  et  58r  b  5  -  b  28. 

QUOD  DIVINA  PROVIDENTIA  NON  EXCLUDIT  TOTALITER 

MALUM  A  REBUS. 


X  his  autem  apparet  quod  divina  provi- 
dentia,  qua  res  gubernat,  non  impedit 
quin  corruptio    et   defectus  et  malum 
in  rebus  inveniatur. 
Divina  enim   gubernatio,   qua   Deus   operatur  s 
in   rebus,  non   excludit   operationem   causarum 
•  cap.  LXK  sq.   secundarum,  sicut  iam  ostensum  est  *.  Contingit 
autem  provenire  defectum  in  effectu  propter  de- 
fectum  causae  secundae  agentis,  absque  eo  quod 
sit  defectus  in  primo  agente :  sicut  cum  in  effectu  10 
artificis  habentis  perfecte  artem,  contingit  aliquis 
defectus  propter  instrumenti   defectum;  et  sicut 
hominem  cuius  vis   motiva   est  fortis,  contingit 
claudicare,   non   propter   defectura  virtutis   mo- 


tivae,  sed  propter  tibiae  curvitatem.  Contingit 
igitur  in  his  quae  aguntur  et  gubernantur  a  Deo, 
aliquem  defectum  et  aliquod  malum  inveniri, 
propter  defectum  agentium  secundorum,  licet  in 
ipso  Deo  nullus  sit  defectus. 

Amplius.  Perfecta  bonitas  in  rebus  creatis  non 
inveniretur  nisi  esset  ordo  bonitatis  in  eis,  ut 
scilicet  quaedam  sint  aliis  meliora:  non  enim 
implerentur  omnes  gradus  possibiles  bonitatis; 
neque  etiam  aliqua  creatura  Deo  similaretur 
quantum  ad  hoc  quod  alteri  emineret.  Tolleretur 
etiam  summus  decor  a  rebus,  si  ab  eis  ordo 
distinctorum  et  disparium  tolleretur.  Et  quod 
est  amplius,  tolleretur  multitudo   a  rebus,  inae- 


1  autem  «DY;  etiam.         2  qua  A  so/us ;  quae.         5  operatur  Aic  A  so/ks  ;  ;>OJf  in  rebus.         7  secundarum]  suarura  EG.         8  autera  om  KG. 
4  agentiura  hic  A  solus;  post  secundorura.         7  inveniretur  Xb;  invenitur.         8  aliis  post  meliora  GZ.         9  omnes  ante  iraplerentur  GZ, 
....  „,■,    /_.! — »v    .: r,  .:_:i 1  — .:_:i nrrr,-  ^^   emineret 


ante  et  post  E.         lo  neque  etiam]  sed  etiara  aNsZ,  neque  (etiam  supra  ras.)  X,  si  non  D 
DW6Pc;  om  E,  enumeretur  ceteri. 


similaretur]  assimilaretur  NZPc. 


SUMMA  CONTRA  GeNTILKS  D.  ThOMAK  ToM.  II. 


»7 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXXI. 


•a.XlMetaph., 
VI,  4;  s.  Th.  xii^ 

•  Cap.  VII. 


+   Explicit  pri- 
mum  tragm.  A. 


Cap.  III,  IV. 


210 

qualitate  bonitatis  sublata:  cum  per  differentias 
quibus  res  ad  invicem  differunt,  unum  altero 
melius  existat;  sicut  animatum  inanimato,  et  ra- 
tionale  irrationali.  Et  sic,  si  aequalitas  omni- 
moda  esset  in  rebus,  non  esset  nisi  unum  bo-  s 
num  creatum :  quod  manifeste  perfectioni  derogat 
creaturae.  Gradus  autem  bonitatis  superior  est 
ut  aliquid  sit  bonum  quod  non  possit  a  boni- 
tate  deficere:  inferior  autem  eo  est  quod  potest 
a  bonitate  deficere.  Utrumque  igitur  gradum  bo-  >o 
nitatis  perfectio  universi  requirit.  Ad  providentiam 
autem  gubernantis  pertinet  perfectionem  in  rebus 
gubernatis  servare,  non  autem  eam  minuere. 
Igitur  non  pertinet  ad  divinam  providentiam  ut 
omnino  exciudat  a  rebus  potentiam  deficiendi  ■; 
a  bono.  Hanc  autem  potentiam  sequitur  malum : 
quia  quod  potest  deficere,  quandoque  deficit  *. 
Et  ipse  defectus  boni  malum  est,  ut  supra  * 
ostensum  est.  Non  est  igitur  ad  divinam  pro- 
videntiam  pertinens  ut  omnino  malum  a  rebus  =0 
prohibeat. 

Adhuc.  Optimum  in  gubernatione  qualibet  est 
ut   rebus   gubernatis    secundum   modum    suum 
provideatur:  in  hoc  enim  regiminis  iustitia  con- 
sistit.  Sicut  igitur  esset  contra  rationem  humani  2; 
regiminis  si  impedirentur  a  gubernatore  civitatis 
homines  agere  secundum  sua  officia,  -  nisi  forte 
quandoque  ad  horam,  propter  aliquam  necessi- 
tatem,  -  ita  esset  contra  rationem  divini  regiminis 
si  non  sineret  res  creatas  agere  secundum  modum  3° 
propriae  naturae.  Ex  hoc  autem  quod  creaturae 
sic  agunt,  sequitur  corruptio  et  malum  in  rebus: 
cum,  propter  contrarietatem  et  repugnantiam  quae 
est  in  rebus,  una  res  sit  alterius  corruptiva.  Non 
est  igitur  ad  divinam  providentiam   pertinens  -j-  ?; 
malum  omnino  a  rebus  gubernatis  excludere. 

Item.  Impossibile  est  quod  agens  operetur  ali- 
quod  malum  nisi  propter  hoc  quod  intendit 
aliquod  bonum,  sicut  ex  superioribus  *  apparet. 
Prohibere  autem  cuiuscumque  boni  intentionem  +0 
universaliter  a  rebus  creatis,  non  pertinet  ad  pro- 
videntiam  eius  qui  est  omnis  boni  causa:  sic 
enim  multa  bona  subtraherentur  ab  universitate 
rerum;  sicut,  si  subtraheretur  igni  intentio  ge- 
nerandi  sibi  simile,  ad  quam  sequitur  hoc  malum  4s 
quod  est  corruptio  rerum  combustibilium,  tolle- 
retur  hoc  bonum  quod  est  generatio  ignis,  et 
conservatio  ipsius  secundum  suam  speciem.  Non 
est  igitur  divinae  providentiae  malum  totaliter  a 
rebus  excludere.  s» 

Adhuc.  Multa  bona  sunt  in  rebus  quae,  nisi 
mala  essent,  locum  non  haberent:  sicut  non  esset 
patientia  iustorum  si  non  esset  malignitas  per- 


sequentium;  nec  esset  locus  iustitiae  vindicanti 
si  delicta  non  essent;  in  rebus  etiam  naturalibus 
non  esset  unius  generatio  nisi  esset  alterius  cor- 
ruptio.  Si  ergo  malum  totaliter  ab  universitate 
rerum  per  divinam  providentiam  excluderetur, 
oporteret  etiam  bonorum  multitudinem  diminui. 
Quod  esse  non  debet:  quia  virtuosius  est  bonum 
in  bonitate  quam  in  malitia  malum,  sicut  ex  su- 
perioribus  "'  patet.  Igitur  non  debet  per  divinam  •  cap.  xi,  xn. 
providentiam  totaliter  malum  excludi  a  rebus. 

Amplius.  Bonum  totius  praeminet  bono  partis. 
Ad  providum  igitur  gubernatorem  pertinet  negli- 
gere  aliquem  defectum  bonitatis  in  parte,  ut  fiat 
augmentum  bonitatis  in  toto :  sicut  artifex  abscon- 
dit  fundamenta  sub  terra  ut  tota  domus  habeat 
firmitatem.  Sed  si  malum  a  quibusdam  partibus 
universi  subtraheretur,  multum  deperiret  per- 
fectionis  universi,  cuius  pulcritudo  ex  ordinata 
malorum  et  bonorum  adunatione  consurgit,  dum 
mala  ex  bonis  deficientibus  proveniunt,  et  tamen 
ex  eis  quaedam  bona  consequuntur,  ex  providentia 
gubernantis:  sicut  et  silentii  interpositio  facit  can- 
filenam  esse  suavem.  Non  igitur  per  divinam 
providentiam  debuit  malum  a  rebus  excludi. 

Adhuc.  Res  aliae,  et  praecipue  inferiores,  ad 
bonum  hominis  ordinantur  sicut  ad  finem.  Si 
autem  nulla  mala  essent  in  rebus,  multum  de 
bono  hominis  diminueretur,  et  quantum  ad  co- 
gnitionem,  et  quantum  ad  boni  desiderium  vel 
amorem.  Nam  bonum  ex  comparatione  mali 
magis  cognoscitur;  et  dum  aliqua  mala  perpe- 
timur,  ardentius  bona  optamus;  sicut  quantum 
bonum  sit  sanitas,  infirmi  maxime  cognoscunt; 
qui  etiam  ad  eam  magis  exardent  quam  sani. 
Non  igitur  pertinet  ad  divinam  providentiam 
mala  a  rebus  totaliter  excludere. 

Propter  quod  dicitur,  Isaiae  xlv':  Faciens  pa- 
cem  et  creans  niahint.  Et  Amos  iii'':  Xon  est 
maliitn  in  civitate  quod  Deiis  non  faciat. 

-[-  Per  haec  autem  excluditur  quorundam  error  t  '°'=Jp'*  *' 

•  .         u  J  r        •  J  .         dum  fragm. 

qui,  propter  hoc  quod  mala  in  mundo  evenire 
videbant,  dicebant  Deum  non  esse:  sicut  Boefius, 
in  I  de  Cons.  *,  introducit  quendam  philosophum  *  Prosa  iv. 
quaerentem:  Si  Deiis  est,  iinde  maliini?  Esset 
autem  e  contrario  arguendum:  Si  maliim  est, 
Deiis  est.  Non  enim  esset  malum  sublato  ordine 
boni,  cuius  privatio  est  malum.  Hic  autem  ordo 
non  esset,  si  Deus  non  esset. 

Tollitur  etiam  et  erroris  occasio  per  praemissa 
illis  qui  divinam  providentiam  usque  ad  haec 
corruptibilia  extendi  negabant,  propter  hoc  quod 
in  eis  multa  mala  evenire  conspiciebant;  sola 
autem  incorruptibilia  divinae  providentiae  subdi 


secun- 
fragm.  A. 


2  ad  invicem]  ab  invicem  Pc.  6  creatum  om  GZ.  8  a  bonitate  hic  A  solus;  post  deficere.  12  autem  casu  deest  in  A;  om  CEG, 
itaque  post  gubernantis  Y.  i3  servare  EGZb;  conservare.  18  boni  malum  est  DWsYPc;  bonitatis  malum  est  C,  boni  etiani  malum  est 
NZ,  boni  in  malum  est  ceteri.  20    a  rebus  EXsG;  om  GZ,  gubernatis  addunt  ceteri.  22    qualibet  om  GZ.  24    regiminis  iustitia) 

(ratio  W)  regiminis  iusta  aW.  36  malum...  b  3g  non  faciat  lacuna  in  A.         44  rerum]  eorum  EGZ.         52  sicut]  sicut  si  EGZfr;  statim  si 

om  Zb. 

i  vindicanti]  vindicandi  Dcd,  indicandi  G,  iudicandi  EZ,  vindicantis  W,  vindicativae  P.  o   Igitur  non  debet]  non  oportet  G,  non  oportet 

igitur  EsG,  non  igitur  oportet  b.         11   praeminet]  praeeminet  NZsEYfcPc;  primum  X,  praemium  pEGY.  12  providum]  providendum  aEZ, 

providentiae  N.  prudentem  P.  i5  fundamenta]  fundamentum  Pc.  19  malorum  et  bonorum]  bonorum  et  malorum  GZbPc.  28  cogni- 

tionem]  veri  cognitionem  N.  29    boni]  bonum  EGZ.  3i    perpetimur]  perpetrantur  GZPc,  perpetramus  N.  percipimus  expuncto,  perpe- 

tramus  Y   quod  corrigitur  in  perpetimus.  34    sani)  alii  E,   agitur  G,    prius  sG.  36    a  rebusj  in  rebus   EG.  3y    dicitur  om  EGZ. 

3q  faciat]  facit  aNW,  fecerit  bPc.  40  Per  haec  reincipiens  A  solus;  Per  hoc.  44  unde  malum]  unum  malum  aZ,  nullum  raalum  est  c, 

unde  malum  est  Pd.         45  e  contrario]  e  converso  EGNWYZ. 


t 


t 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXXI 

dicebant,  in  quibus  nuUus  defectus,  nec  malum 
aliquod  invenitur. 

Per    haec    etiam    toUitur   errandi  occasio  Ma- 
nichaeis,    qui    duo    prima    pi-incipia  agentia  po- 


211 


causam;  itemque  ostensum  sit  *  quod  malum  et 
defectus  in  his  quae  providentia  divina  reguntur, 
accidat  ex  conditione  secundarum  causarum,  in 
quibus  potest  esse  defectus:  manifestum  est  quod 


r«"*xLvl:  """^  suerunt,  bonum  et   malum  *,  quasi   malum  sub  s  actiones  malae,  secundum  quod  deficientes  sunt. 


providentia  boni  Dei  locum  habere  non  posset. 

Solvitur  etiam  et  quorundam  dubitatio :  utrum 

scilicet   actiones   malae   sint   a  Deo?  Nam  cum 

ostensum  sit*  omne  agens  actionem  suam  pro- 


3  Per  haec  A  solus;  Per  hoc.         4  principia  casu  bis  A.         ?  quasi  malum)  quae  P. 
et  EGXZ;  etiam.         8  scilicet  om  EGZ.         1 1   et  actioaum]    et  etiam  actionum  aWPc. 
8  entitatel  de  entitate  NPc.         lo  vero  oiii  EGXi. 


6  boni  DeiJ  Dei  D,  Dei  bonum  P.         7  etiam 


*  Supra,  Divina 
enim. 


non  sunt  a  Deo,  sed  a  causis  proxipiis  deficien- 
tibus;  quantum   autem   ad    id    quod  de  actione 
et  entitate  habent,  oportet  quod  sint  a  Deo;  sicut 
Cap.  Lxv.  sq.    ostensum  sit  *  omne  agens  actionem  suam  pro-     claudicatio  est  a  virtute  motiva  quantum  ad  id 
ducere  inquantum  agit  virtute  divina,  et  ex  hoc,  .o  quod  habet  de  motu,  quantum  vero  ad  id  quod 
Deum   esse   omnium   et  effectuum  et  actionum     habet  de  defectu,  est  ex  curvitate  cruris. 


Commentaria  Ferrariensis 


cap.  LXvii,  init. 


*  Ct.  teia.  et  var. 


De  Div.  Nom., 


PosTQUAM   ostendit  Sanctus  Thomas   divinam  providen- 
tiam  ad  esse  et  ad  actiones  omnium  rerum  se  exten- 
dere,  vult  nunc  quaedam  dubia  circa  hanc  communem  de 
Cf.  Comment.  omnibus  providentiam  excludere  *.   Sunt  autem  quatuor 
dubia,  quae  in  quatuor  istis  capituhs  sese  consequentibus 
excludit. 

I.  Primum  dubium  est:  quia  videtur,  ex  quo  Deus 
omnium  esse  conservat  et  omnia  ad  proprias  operationes 
appHcat,  quod  omne  malum  debeat  a  rebus  creatis  exclu- 
dere. 

Ad  hoc  autem  excludendum,  ponitur  haec  conclusio: 
Divina  providentia,  quae  *  res  gubernat,  non  impedit  quin 
corruptio  et  defectus  et  malum  in  rebus  inveniatur. 

Probatur  primo.  Contingit  inveniri  defectum  in  effectu 
propter  defectum  causae  secundae,  absque  eo  quod  sit 
defectus  in  primo  agente:  ut  contingit  in  effectu  artificis 
habentis  perfecte  artem,  et  in  claudicatione  hominis  ha- 
bentis  virtutem  motivam  fortem.  Ergo  in  iis  quae  aguntur 
et  gubernantur  a  Deo,  contingit  defectum  et  malum  inve- 
niri,  propter  defectum  secundorum  agentium,  licet  in  ipso 
Deo  nuUus  sit  defectus.  -  Probatur  consequentia.  Quia 
gubernatio,  qua  Deus  in  rebus  operatur,  non  excludit  ope- 
rationem  secundarum  causarum. 

Adverte  quod,  cum  bonum,    secundum    mentem    Dio- 

-   -,   nysii  *,  consistat  ex  integ-ra  causa,    malum  vero  ex  sin- 

gneP.  fa.);s.Th.  guUs  defectibus,  quando  ad  unum  effectum  plures  causae 
'•  "•  concurrunt,  ad  hoc  ut  ipse  effectus  sit  omnino  completus, 

requiritur  ut  omnes  causae  sine  defectu  sint :  ad  hoc  autem 
ut  sit  aHquis  defectus  in  ipso,  sufficit  in  ahera  illarum 
causarum  defectum  esse.  Unde  videmus  etiam  in  argu- 
mentationibus  et  syllogismis,  quod  ad  inferendum  propo- 
sitionem  universalem  afhrmativam ,  requiritur  utramque 
praemissarum  et  universalem  et  afhrmativam  esse;  ad  con- 
cludendum  autem  particularem  aut  negativam,  suf&cit  al- 
teram  iharum  aut  particularem  esse  aut  negativam.  Idcirco 
optime  inquit  Sanctus  Thomas  quod  contingit  defectum 
et  malum  in  effectu  esse  propter  defectum  secundae  causae, 
dato  quod  nuHus  in  prima  causa  sit  defectus. 

II.  Secundo.  Ad  divinam  providentiam  non  pertinet 
ut  omnino  a  rebus  excludat  potentiam  deficiendi  a  bono. 
Ergo  neque  ut  omnino  excludat  malum. 

Probatur  consequentia.  Quia  potentiam  deficiendi  se- 
quitur  malum:  cum  id  quod  potest  deficere,  quandoque 
deficiat;  et  ipse  defectus  boni  malum  sit,  ut  supra  est 
ostensum. 

Antecedens  vero  probatur.  Si  excluderet  talem  poten- 
tiam  deficiendi,  tollerentur  gradus  bonitatis  et  inaequaHtas 
in  rebus.  Ergo  toHeretur  perfecta  bonitas  in  rebus  creatis. 
Sed  hoc  non  convenit  providentiae :  cum  ad  providentiam 
gubernantis  pertineat  perfectionem  in  rebus  gubernatis  con- 
servare,  non  autem  eam  minuere.  Ergo  etc.  -  Probatur 
prima  sequela.  Quia  gradus  bonitatis  superior  est  ut  aH- 
quid  sit  bonum  non  potens  deficere  a  bonitate,  inferior 
ut  sit  bonum  potens  deficere.  -  Secunda  vero  probatur. 


Quia,  sublata  inaequalitate  a  rebus  et  graduum  diversitate, 
toHeretur  multitudo  a  rebus,  et  non  esset  nisi  unum  bonum 
creatum :  cum  per  differentias  quibus  res  ab  invicem  dif- 
ferunt,  unum  altero  melius  existat.  Item,  toHeretur  summus 
decor  a  rebus.  Item,  non  implerentur  omnes  gradus  pos- 
sibiles  bonitatis.  Item,  nulla  creatura  assimilaretur  Deo 
quantum  ad  hoc  quod  akeri  emineret.  Quae  omnia  per- 
fectio  universi  requirit.  Ergo  etc. 

Adverte,  cum  dicitur  quod  non  implerentur  omnes 
gradus  bonitatis  possibiles,  quasi  velit  Sanctus  Thomas 
dicere  quod  in  universo  debent  esse  omnes  gradus  pos- 
sibiles  bonitatis,  quod  hoc  tripHciter  potest  habere  veri- 
tatem,  ut  ex  superioribus  *  constare  potest.  Uno  modo, 
ut  inteUigatur  de  gradibus  universalibus  quibus  primo  di- 
viditur  ens,  sicut  sunt  necessarium  et  contingens :  non 
autem  de  gradibus  specificis  bonitatis.  -  Alio  modo,  ut 
intelligatur  de  gradibus  per  se  ad  huius  universi  perfe- 
ctionem  spectantibus :  non  autem  de  omnibus  gradibus  en- 
tium  possibilibus  absolute  a  Deo  produci.  -  Tertio  modo, 
ut  intelHgatur  de  gradibus  possibilibus  produci  a  Deo,  sup- 
posita  divinae  sapientiae  determinatione :  omnes  enim  qui 
per  divinam  sapientiam  sunt  determinati  ut  sint,  debent 
esse  in  universo. 

III.  Tertio.  Optimum  in  quahbet  gubernatione  est  ut 
gubernatis  secundum  modum  suum  provideatur:  quia  in 
hoc  regiminis  iustitia  consistit.  Ergo  esset  contra  rationem 
divini  regiminis  si  non  sineret  res  creatas  agere  secundum 
modum  propriae  naturae.  Ergo  etc.  -  Declaratur  pfima 
consequentia  ex  proportione  ad  regimen  humanum,  in 
quo  fieret  contra  iustitiam  si  impedirentur  a  gubernatore 
civitatis  homines  agere  secundum  sua  officia:  nisi  forte 
quandoque  ad  horam,  propter  aliquam  necessitatem.  -  Se- 
cunda  vero  probatur.  Quia  ex  hoc  quod  creaturae  sic  agunt 
secundum  modum  propriae  naturae,  sequitur  corruptio  et 
malum  in  rebus,  propter  contrarietatem  et  repugnantiam 
in  rebus  existentem. 

Adverte  quod  Sanctus  Thomas  addidit,  de  humano  re- 
gimine  loquens,  nisi  forte  ad  horam  etc,  ut  daret  intel- 
ligere  quod  non  est  contra  rationem  divini  regiminis  quod 
aliquando  impediat  rem  aliquam  a  suo  naturali  cursu:  sicut 
cum  impedivit  ignis  actionem  erga  pueros  illos  missos  in 
fornacem  ignis,  de  quibus  habetur  Dan.  ni*;  et  cum,  tem- 
pore  losue,  fecit  solem  contra  Gabaonitas  stare,  ut  habetur 
losue  X  * ;  et  de  multis  aliis  miraculose  factis  ad  manife- 
stationem  potentiae  et  divinitatis  suae ;  aut  etiam  ad  aliorum 
sanctitatem  demonstrandam ;  aut  secundum  aliquam  aHam 
divinae  sapientiae  rationem. 

IV.  Quarto.  Impossibile  est  quod  agens  operetur  ali- 
quod  malum  nisi  propter  hoc  quod  intendit  aliquod  bonum, 
ut  ex  superiorihus  apparet.  -  Sed  prohibere  cuiuscumque 
boni  intentionem  universaliter  a  rebus  creatis,  non  pertinet 
ad  providentiam  eius  qui  est  omnis  boni  causa.  Ergo  etc.  - 
Probatur  minor.  Quia  tunc  multa  bona  subtraherentur  ab 
universaHtate  rerum :   sicut,  si  subtraheretur  igni  intentio 


•  Cf.  lib.  II,  c«p. 
XXVIII  sqq. 


Vers. 


19  «qq. 


Vers.  13  sqq. 


212 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXXI. 


*  p 

Th.  I.  ie, 


generandi  sibi  simile,  ad  quam  sequitur  corruptio  rerum 
combustibilium,  tolleretur  generatio  ignis,  et  eius  conser- 
vatio  secundum  speciem. 

Ad  hanc  rationem  fortassis  aliquis  diceret  quod,  licet 
non  pertineat  ad  providentiam  divinam  prohibere  inten- 
tionem  boni,  ad  ipsam  tamen  pertinet  prohibere  malum 
quod  bono  intento  coniungitur.  -  Sed  haec  responsio  nuUa 
est.  Quia  est  aliquod  malum  inseparabiliter  coniunctum 
bono  determinato :  sicut  corruptio  alicuius  necessario  con- 
iungitur  generationi  ignis,  cum  non  possit  forma  ignis  in 
materia  induci  nisi  per  abiectionem  formae  praexistentis. 
Ideo  non  potest  permitti  quod  intentio  ignis  de  generando 
sibi  simile  adimpleatur,  nisi  etiam  permittatur  corruptio 
illius  substantiae  ex  qua  generatur  ignis. 

V.  Quinto.  Si  malum  per  divinam  providentiam  omnino 
excluderetur  a  rebus,  oporteret  etiam  bonorum  multitu- 
dinem  diminui:  puta  iustorum  patientiam,  iustitiam  vin- 
dicativam,  generationem.  Sed  hoc  esse  non  debet:  quia 
virtuosius  est  bonum  in  bonitate  quam  malum  in  malitia, 
ut  ex  superioribus  patet.  Ergo  etc. 

Circa  hoc  ultimum  'dictum   advertendum,   ut  superius 

habuimus,  cap.  ix,  quod  nullum  est  adeo  excellens  malum 

quod  omne  bonum  excludat :  quia  oportet  ut  malum  omne 

fundetur  in  bono,  et  secundum  se  est  impotens  et  injir- 

Parag.  xxxv;   mum,    ut    Dionysius    inquit,  iv  cap.  de  Div.    Nom.  *,   ac 

Parag.' «';  s.   contra  bonum  non  repugnat  nisi  virtute  boni*.  Ideo  dixit 

Sanctus  Thomas  quod  bonum   est   virtuosius  in   bonitate 

quam  malum  in  malitia :  quia  videlicet  non  potest  bonum 

a  malo  totaliter  excludi,  neque  potest  malum  nisi  ratione 

boni  agere;  bonum  vero  propria  virtute  agit.  Sic  exponit 

■  Qu.  I.  Sanctus  Thomas  III  Sent.,  d.  xxvri*,  a.  3,  ad  3. 

"VI.  Sed  occurrunt  duo  dubia.  Primum  est.  Licet  malum 
fundetur  in  bono,  est  tamen  aliquod  malum  quod  videtur 
excellentius  esse  in  malitia  quam  bonum  quod  sequitur 
ad  ipsum  in  bonitate:  sicut  peccatum  mortale  excedere 
videtur  quodcumque  bonum  creatum  et  illi  praeponderare, 
cum  sit  contra  bonum  infinitum ;  puta,  persecutio  iustorum 
praeponderat  iustorum  patientiae.  Ergo  videtur  magis  ad 
divinam  providentiam  pertinere  quod  excludat  aliqua  par- 
ticularia  bona,  non  permittendo  mala  ad  quae  illa  bona 
sequuntur,  quam  quod  permittat  illa  mala  ut  inde  aliqua 
bona  proveniant. 

Secundum  est  circa  illud  quod  dicitur,  Non  esset  locus 
'  vid.  text.  ct  iustitiae  vindicandi*  si  delicta  non  essent:  ex  quo  vult 
habere  Sanctus  Thomas  quod  permittit  Deus  delicta  ut 
sit  hoc  bonum  quod  est  iustitia  vindicativa.  Ex  hoc  enim 
videtur  sequi  quod  Deus  delectetur  in  poenis,  quod  est 
crudelitatis :  nam  permittere  aliquem  peccare  ut  habeatur 
occasio  puniendi,  non  est  nisi  eius  qui  delectatur  in  poenis. 

2.  Ad  priraum  horum  dicitur  quod  dupliciter  loqui  pos- 
sumus  de  bono  ex  malo  consequente:  uno  modo,  secun- 
dum  se ;  alio  modo,  ut  ad  universi  perfectionem  pertinet, 
tanquam  eius  pars  constitutiva.  Si  consideretur  bonum 
quod  ex  malo  consequitur  secundum  se  absolute,  sic  non 
inconvenit  illud  minus  bonum  esse  quam  remotionem  mali, 
et  per  consequens  minus  esse  appetendum:  sicut  minus 
bonum  absolute  est  generatio  aquae  ex  igne,  quam  re- 
motio  corruptionis  ignis  quae  generationem  aquae  conco- 
mitatur,  quia  ignis  est  maius  bonum  quam  aqua.  Si  autem 
consideretur  ut  est  constitutivum  integritatis  et  perfectionis 
universi,  sic  quodlibet  secundum  se  bonum  quod  ex  malo 
aliquo  occasionatur,  est  melius  remotione  illius  mali:  quia 
ex  tali  bono  universum  est,  extensive  saltem,  perfectius, 
inquantum  aliquis  gradus  bonitatis  est  in  universo  qui  non 
,  esset  si  malum  illud  omnino  prohiberetur,  et  sic  universum 
suam  integritatem  et  complementum  suum  habet.  Unde 
dicendum  est,  admisso  etiam  quod  malum  culpae  plus 
habeat  malitiae  quam  bonum  inde  proveniens,  secundum 
se  consideratum,  habeat  bonitatis ;  si  tamen  consideretur 
ut  ad  perfectionem  et  integritatem  universi  ordinatur,  cuius 
bonum  est  summum  inter  bona  creata,  et  principaliter  in- 
tentum  a  providentia  divina,  sic  plus  habet  bonitatis  quam 
culpa  habeat  malitiae,  si  culpa  formaliter  accipiatur,  ut  sci- 
licet  importat  actum  debito  ordine  privatum.  Ideo  pertinet 
ad  providentiam  divinam  magis  permittere  malum  culpae. 


ex  quo  ahquis  gradus  bonitatis  in  universo  resultat,  quam 
prohibere  malum,  ex  cuius  prohibitione  sequeretur  privatio 
alicuius  gradus  perfectionis  in  universo,  et  eius  integritatis 
diminutio. 

Sed  quia  videtur  velle  Sanctus  Thomas  quod  bonum 
sit  non  solum  in  ordine  ad  universi  perfectionem  excellen- 
tius  in  bonitate  quam  malum  in  malitia,  sed  etiam  aliquo 
modo  secundum  se  consideratum,  cum  inquit  absolute 
quod  virtuosius  est  bonum  in  bonitate  quam  malum  in 
malitia;  ideo  dicitur  secundo  quod,  hoc  etiam  admisso 
(quod  fortassis  non  est  verum),  dictum  Sancti  Thomae 
intelligitur  de  bono  propter  se  eligibili.  Tale  enim  dicitur 
esse  virtuosius  in  bonitate  quam  malum  in  malitia,  quia 
huiusmodi  bonum  magis  est  natum  ad  se  trahere  omnino 
sua  bonitate  appetitum,  quam  malum  sit  sua  malitia  natum 
omnino  repellere  appetitum,  sive  sui  fugam  etlicere.  Cuius 
ratio  est,  quia  bonum  secundum  se  ehgibile  nihil  habet 
unde  sit  fugiendum:  cum  nullam  habeat  rationem  mali 
adiunctam,  proprie  accipiendo  malum.  Sed  ipsum  malum 
habet  in  se  aliquid  per  quod  potest  aliquo  modo  eligi: 
cum,  ut  superius  *  est  ostensum,  omne  malum  in  aliquo  '  Vid.  num.  vj 
bono  fundetur.  Unde,  cum  dicitur  quod  peccatum  magis  «' '"Pr»  <=»?•  ="• 
habet  de  malitia  quam  bonum  inde  sequens  habeat  de 
bonitate,  negatur.  Licet  enim  extrinsece  et  obiective  ha- 
beat  quandam  infinitatem,  intrinsece  tamen,  ut  dictum  est, 
inquantum  dicit  actum  debito  ordine  privatum,  non  tantum 
habet  de  malitia  quantum  bonum  habet  de  bonitate. 

3.  Ad  secundum  dicitur  quod  non  est  crudelis  Deus 
dum  permittit  delicta  ut  sit  hoc  bonum  quod  est  iustitia 
punitiva,  neque  delectatur  in  poenis :  quia  hoc  non  agit 
quia  velit  punitionem  delicti  inquantum  est  malum  pec- 
cantis;  sed  hoc  permittit  quia  magis  vult  et  diligit  bonum 
universi  quam  bonum  particulare  istius.  Ad  bonum  enim 
universi  requiritur  ut  sint  naturae  defectibiles  et  liberi  ar- 
bitrii,  ex  quo  sequitur  ipsas  deficere;  et  Deus,  ipsas  suos 
cursus  agere  sinens,  aliquem  etiam  bonitatis  gradum  elicit 
ex  quo  universum  extensive  perfectius  est. 

Dico  extensive,  quia  Sanctus  Thomas  I  Sent.,  d.  xlvi, 
a.  3,  ad  6,  ait  quod  sunt  quaedam  mala,  quae  si  non 
essent,  universum  perfectius  esset,  sicut  sunt  mala  culpae. 
Sed  hoc  intelligitur  de  perfectione  intensiva  universi  quan- 
tum  ad  speciem  humanam.  Esset  enira  perfectior  natura 
humana  intensive,  quantum  scilicet  ad  perfectionem  acci- 
dentalem,  non  autem  quantum  ad  perfectionem  essentialem, 
si  nullum  esset  peccatum,  quam  si  aliqua  committantur 
peccata.  Nam  et  de  perfectione  extensiva  in  eodem  libro, 
d.  XLiv,  a.  2,  ad  5,  loquens,  ait  quod  universum  in  quo 
nihil  esset  mali,  non  esset  tantae  bonitatis  quantae  hoc 
universum,  quia  non  essent  tot  bonae  naturae  in  illo  sicut 
in  isto. 

VII.  Sexto.  Si  malum  a  quibusdam  partibus  universi 
subtraheretur,  multum  deperiret  perfectionis  universi.  Ergo 
non  est  per  providentiam  excludendum.  -  Probatur  ante- 
cedens.  Quia  pulcritudo  universi  ex  ordinata  bonorum  et 
malorum  adunatione  consurgit,  dum  mala  ex  bonis  defi- 
cientibus  proveniunt,  et  ex  eis  quaedam  bona  conse- 
quuntur:  sicut  et  interpositio  silentii  facit  cantilenam  esse 
suavem.  -  Consequentia  vero  probatur.  Quia,  cum  bonum 
totius  praeemineat  bono  partis,  ad  providentem  guberna- 
torem  pertinet  negligere  aliquem  defectum  in  parte  ut  fiat 
augmentum  bonitatis  in  toto.  Declaratur  exemplo  domi- 
ficatoris,  qui  abscondit  fundamentum  sub  terra  ut  tota 
domus  habeat  firmitatem. 

Adverte  quod  ista  ratio  a  praecedenti  differt :  quia  prima 
procedebat  de  perfectione  substantiali,  quae  in  partibus 
consistit ;  haec  autem  de  perfectione  concomitante  substan- 
tiam,  scilicet  de  pulcritudine  et  decore  universi,  procedit. 

VIII.  Septimo.  Multura  de  bono  hominis  diminueretur, 
et  quantum  ad  cognitionem,  et  quantum  ad  desiderium 
et  araorem  boni.  Ergo  etc.  -  Probatur  antecedens.  Quia 
bonum  ex  comparatione  mali  magis  cognoscitur;  et  dum 

aliqua  raala  perpetrantur  *,  ardentius  bona  optamus.  De-  •  Cf.  text.  et  var. 
claratur  exemplo  sanitatis.  -  Consequentia  vero  probatur. 
Quia  aliae  res,  praecipue  inferiores,  ad  bonum  hominis 
ordinantur  sicut  ad  finera. 


\ 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXXI. 


2l3 


•  Cap. 
Th.  I. 


IV,: 


■  De  Fide  Orth., 
cap.  XXIX  (Mignc 
P.  G.). 


Circa  probationem  consequentiae,  advertendum  quod 
addidit  Sanctus  Thomas,  praecipue  inferiores,  quia,  ut  in- 
quit  II  Sent.,  d.  i,  q.  2,  a.  3,  omnes  quidem  creaturae 
aliquo  modo  sunt  propter  hominem  a  Deo  factae,  inquan- 
tum  ex  omnibus  creaturis  provenit  aliqua  utilitas  homini: 
sed  particulari  modo  creaturae  inferiores  ordinantur  ad 
hominem  sicut  ad  finem,  inquantum  tendunt  in  assimi- 
lationem  ipsius  tanquam  superioris,  secundum  quod  per 
hoc  summae  bonitati  assimilantur.  Unde  et  II  de  Anima  * 
dicitur  animam  rationalem  esse  ultimumjinem  intentum  a 
natura  inferiori.  -  Hoc  autem  modo  substantiae  separatae 
non  sunt  propter  hominem:  cum  ipsae  sint  nobihoris  et 
superioris  naturae. 

CoKFiRMATUR  conclusio  auctoritatc  Isaiae  xlv,  et  Amos  iii. 

IX.  Sed  contra  conclusionem  in  hoc  capite  probatam 
occurrit  dubium  ex  iis  quae  dicit  Sanctus  Thomas  Prima, 
q.  xxii,  a.  2.  Inquit  enim  quod,  cum  omtie  agens  agat 
propter  Jinem,  tantum  se  extendit  ordinatio  effectuum  in 
finem,  quantum  se  extendit  causalitas  primi  agentis.  Et 
videtur  velle  quod  etiam  e  converso  tantum  se  extendat 
causaHtas  primi  agentis,  quantum  se  extendit  ordinatio  ad 
finem,  dum  subiungit  quod  ex  hoc  contingit  in  operibus 
alicuius  agentis  aliquid proi'enire  non  ad  finem  ordinatum, 
quia  effectus  ille  consequitur  ex  aliqua  alia  causa  praeter 
intentionem  agentis.  Ex  hoc  igitur  arguitur  sic.  Nihil  a 
Deo  ordinatur  ad  finem  ad  quod  non  se  extendat  eius 
causalitas.  Sed  Dei  causaHtas  ad  malum  culpae  non  se  ex- 
tendit.  Ergo  malum  culpae  non  ordinatur  a  Deo  ad  ali- 
quem  finem.  Ergo  non  cadit  sub  providentia,  quae  est 
ratio  ordinis  rerum  in  fmem.  Ergo  providentia  excludit 
saltem  malum  culpae. 

2.  Ad  huius  evidentiam  considerandum,  ex  doctrina 
Sancti  Thomae  Verit.,  q.  v,  a.  4,  quod  dupliciter  aliquid 
sub  divina  providentia  cadit.  Uno  modo,  tanquam  ordi- 
natum  ad  aliud,  et  tanquam  id  ad  quod  aliud  ordinatur : 
sicut  actus  generationis  qua  homo  generat  hominem  per- 
fectum,  ordinatur  ad  hominis  naturam,  et  ad  ipsum  vis 
generantis  ordinatur.  Alio  modo,  tanquam  id  quod  ordi- 
natur  ad  aliud,  non  autem  aliquid  ordinatur  ad  ipsum: 
sicut  actus  defciens  quo  monstra  generantur  (inquantum 
huiusmodi).  Respectu  primi,  dicitur  providentia  approbatio- 
nis ;  respectu  vero  secundi,  dicitur  providentia  concessionis 
et  permissionis;  secundum  Damascenum,  in  Secundo*. 

Dicitur  ergo  quod  ista  propositio,  Tantum  se  extendit 
causalitas  primi  agentis,  quantum  se  extendit  ordinatio 
effectuum  in  finem,  habet  veritatem  de  ordinatione  eorum 
quae  cadunt  sub  providentia  approbationis :  non  autem  de 
ordinatione  eorum  quae  cadunt  sub  providentia  concessionis 
ei  permissionis.  Modo,  dicitur  quod  malum  cadit  sub  provi- 
dentia  concessionis,  non  autem  approbationis,  ut  ibi  declarat 
Sanctus  Thomas :  ordinatur  enim  a  Deo  ad  aliquam  iitili- 
tatem,  sed  nihil  ad  ipsum  ordinatur.  Ideo  ratio  non  sequitur. 

Posset  secundo  dici  quod  loquitur  Sanctus  Thomas  de 
ordinatione  non  quorumcumque,  sed  effectuum,  ut  patet 
ex  eius  verbis.  Modo,  constat  quod  peccatum,  inquantum 
huiusmodi,  non  est  aliquis  effectus:  cum  sit  negatio  sive 
privatio.  Ideo  non  oportet  quod  causalitas  divina  ad  ipsum 
se  extendat,  quamvis  ordinetur. 

X.  Per  hanc  conclusionem  excluditur  error  negantium 
Deum  esse  quia  videbant  mala  in  mundo  evenire,  ut  est 
apud  Boetium,  I  de  Consol. :  cum  tamen  magis  concludi 
debeat  Deum  esse,  quia  malum  est.  Non  enim  esset  malum, 
subtracto  ordine  boni,  qui  non  esset  Deo  non  existente. 

Adverte  quod,  cum  bonum  universi  consistat  in  ordine 
partium  eius  ad  totum,  et  in  ordine  totius  ad  Deum,  non 
potest  esse  malum  in  universo  nisi  per  remotionem  aHcuius 
ordinis  debiti  inesse  alicui  parti:  malum  enim  est  privatio 
boni  debiti  inesse.  Non  esset  autem  debitum  partibus  inesse 
talem  ordinem  nisi  ex  aliquo  ordinante  et  statuente,  quem 
dicimus  Deum,  talem  ordinem  habuissent.  Ideo  malum  prae- 
supponit  ordinem  a  Deo  rebus  inditum.  Propter  hoc  optime 
inquit  Sanctus  Thomas  quod  magis  arguendum  est  Deum 
esse  quia  malum  est,  quam  Deum  non  esse. 


Tollitur  etiam  erroris  occasio  et  iis  qui  negabant  ad 
haec  corruptibiHa  divinam  providentiam  extendi,  propter 
hoc  quod  in  eis  multa  mala  evenire  conspiciebant.  Et 
Manichaeis,  qui  duo  principia  agentia,  bonum  scilicet  et 
malum,  posuerunt,  quasi  [malum]  sub  providentia  Dei  boni 
locum  habere  non  posset. 

2.  Solvitur  postremo  quorundam  dubitatio :  utrum  scilicet 
actiones  malae  sint  a  Deo  ?  Patet  enim  ex  dictis  quod  se- 
cundum  quod  deficientes  sunt,  non  sunt  a  Deo,  sed  a 
causis  proximis  deficientibus.  Quantum  vero  ad  id  quod 
habent  de  actione  et  entitate,  sunt  a  Deo.  -  Declaratur  in 
claudicatione,  quae  quantum  ad  id  quod  habet  de  motu, 
est  a  virtute  motiva;  quantum  vero  ad  id  quod  habet  de 
defectu,  est  ex  curvitate  cruris. 

Adverte  quod  ex  ista  responsione  habetur  effectum 
causae  secundae  reduci  in  causam  primam,  quantum  ad 
illud  quod  agit,  inquantum  substat  ordini  ipsius  primae 
causae,  et  inquantum  ab  ipsa  movetur.  Quantum  vero  ad 
id  quod  provenit  ex  ipsa  non  inquantum  substat  ordini 
primae  causae  et  ab  ea  movetur,  sed  inquantum  deficit 
a  debita  perfectione  et  ordine,  non  oportet  ut  in  primam 
causam  reducatur. 

XI.  Sed  occurrit  unum  dubium.  Nam  movens  causam 
secundam  ad  actionem  quam  semper  et  inseparabiHter  con- 
comitatur  defectus  et  malum,  videtur  non  solum  esse  causa 
bonitatis  actionis,  sed  etiam  maHtiae  concomitantis:  unde, 
ut  habetur  ex  II  Phys.  *,  quod  pro  maiori  parte  evenit, 
non  dicitur  esse  praeter  intentionem.  Sed  sunt  aliquae 
operationes  humanae  habentes  semper  annexam  maHtiam, 
puta  odium  Dei.  Ergo,  si  Deus  est  causa  entitatis  actionis, 
oportet  dicere  quod  etiam  sit  causa  malitiae  et  deformi- 
tatis  coniunctae.  Et  sic  non  refertur  illa  operatio,  inquan- 
tum  deficiens  est,  solum  in  causam  proximam  deficientem. 

Respondetur,  ex  doctrina  Sancti  Thomae  Malo,  q.  m, 
a.  2,  quod  malitiam  consequi  inseparabiliter  actum  ali- 
quem,  dupliciter  potest  intelligi :  uno  modo,  ut  consequatur 
ipsum  absolute  consideratum  secundum  entitatem  suam; 
aHo  modo,  ut  consequatur  ipsum  secundum  quod  a  tali 
agente,  puta  a  libero  arbitrio,  procedit.  Primo  modo,  nuHa 
deformitas  peccati  concomitatur  aliquem  actum:  quia,  si 
essentia  ilHus  actus  odiendi  Deum  producti  a  Hbero  arbi- 
trio  creaturae,  a  solo  Deo  produceretur,  non  esset  malus 
actus  et  deformis,  quia  non  male  fieret.  Unde  ad  hunc 
sensum  minor  est  falsa.  -  Sed  bene  deformitas  talis  con- 
comitatur  actum  aliquem  ut  procedit  a  Hbero  arbitrio  crea- 
turae  subdito  regulis  divinis  et  reguHs  rationis.  Sed  tunc 
negatur  maior.  Licet  enim  ille  actus  non  possit  ab  homine 
sine  deformitate  procedere,  quia  nunquam  ab  ipso  pro- 
cedit  nisi  inquantum  discrepat  a  sua  regula;  potest  tamen 
agens  primum  movere  causam  ad  agendum  entitatem  actio- 
nis,  et  non  agere  ad  deformitatem ;  similiter  potest  inten- 
dere  unum,  aHo  non  intento ;  sicut  in  eo  qui  claudus  est, 
virtus  motiva  agit  quidem  motum  quantum  ad  id  quod 
bonitatis  est,  non  agit  tamen  defectum  motus  qui  est  in 
ipsa  claudicatione,  quamvis  semper  iste  defectus  motum 
istius  concomitetur,  sed  provenit  tantum  ex  defectu  instru- 
menti.  -  Quod  autem  adducitur  ex  II  Phys.,  non  valet:  quia 
loquitur  Aristoteles  de  eo  quod  concomitatur  rem  absolute 
secundum  suam  entitatem.  -  De  hac  materia  habes  a  Ca- 
praeolo,  in  II  Sent.,  d.  xxxvii. 

Unum  dumtaxat  bene  advertendum:  quod,  quamvis  Deus 
producat  actionem  odii,  et  totam  illam  entitatem  possit 
per  se  producere  ;  si  produceret  immediate  essentiam  ilHus 
actus,  non  propter  hoc  diceretur  Deus  habere  se  odio,  aut 
velle  se  non  esse,  sicut  homo  per  illum  actum  dicitur 
Deum  habere  odio.  Quia  ad  hoc  ut  aHquis  per  actum  odii 
dicatur  alium  habere  odio,  non  sufficit  quod  essentia  ilHus 
actus  sit  ab  iho  immediate  causata,  sed  requiritur  quod 
sit  operatio  ab  ipsius  voluntate  deficiente  immediate  elicita. 
Actus  autem  ille  odii  immediate  a  Deo  productus  non 
esset  operatio  a  voluntate  divina  deficiente  elicitus,  sed 
esset  effectus  quidam  divinae  actionis  supplentis  vicero 
etiam  secundarii  agentis. 


■Cap.v,  i:s.Tb. 
I.  8. 


--'v/Si^Sj&SV^ 


214  SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXXII. 

CAPITULUM  SEPTUAGESIMUM  SECUNDUM 

Fragm.  A    58  r    b  29  -  58  v    a  48. 

QUOD   DIVINA  PROVIDENTIA  NON  EXCLUDIT 
CONTINGENTIAM  A  REBUS. 

jicuT  autem  divina  providentia  non  ex-  sarium,  inquantum  huiusmodi,  semper  eodem 
cludit  universaliter  malum  a  rebus,  ita  modo  se  habet.  Repugnaret  igitur  divinae  provi- 
etiam  non  excludit  contingentiam,  nec  dentiae,  ad  quam  pertinet  ordinem  in  rebus  sta- 
necessitatem  rebus  imponit.  tuere  et  conservare,  si  omnia  ex  necessitate  eve- 

•  cp.  Lxix  sq.       lam  enim  ostensum  est  *  quod  operatio  provi-  $  nirent. 

dentiae  qua  Deus  operatur  in  rebus,  non  excludit  Praeterea.  Quod  necessarium  est  esse,  semper 
causas  secundas,  sed  per  eas  impletur,  inquantum  est.  NuUum  autem  corruptibile  semper  est.  Si 
agunt  virtute  Dei.  Ex  causis  autem  proximis  igitur  divina  providentia  hoc  requirit  quod  omnia 
aliqui  effectus  dicuntur  necessarii  vel  contingen-  sint  necessaria,  sequitur  quod  nihil  sit  in  rebus 
tes.  non  autem  ex  causis  remotis:  nam  fructifi- 10  corruptibile:  et  per  consequens  nec  generabile. 
catio  plantae  est  effectus  contingens  propter  cau-  Subtraheretur  ergo  a  rebus  tota  pars  generabi- 
sam  proximam,  quae  est  vis  germinativa,  quae  lium  et  corruptibilium.  Quod  perfectioni  derogat 
potest  impediri  et  deficere;  quamvis    causa   re-     universi. 

mota,  scilicet  sol,  sit  causa  ex  necessitate  agens.  Adhuc.  In  omni  motu  est  quaedam  generatio  et 
Cum  igitur  inter  causas  proximas  multae  sint  ■?  corruptio:  nam  in  eo  quod  movetur,  aliquid  incipit 
quae  deficere  possunt,  non  omnes  effectus  qui  et  aliquid  desinit  esse.  Si  igitur  omnis  generatio 
providentiae  subduntur,  erunt  necessarii,  sed  plu-  et  corruptio  subtraheretur,  subtracta  contingentia 
rimi  sunt  contingentes.  rerum,  ut  ostensum  est,  consequens  est  quod  etiam 

Adhuc.  Ad  divinam  providentiam  pertinet  ut  motus  subtraheretur  a  rebus,  et  omnia  mobilia. 
gradus  entium  qui  possibiles  sunt,  adimpleantur,  »  Item.  Debilitatio  virtutis  alicuius  substantiae, 
•cap.  pr«c.  ut  ex  supra  dictis  *  patet.  Ens  autem  dividitur  et  eius  impedimentum  ex  aliquo  contrario  agente, 
per  contingens  et  necessarium:  et  est  per  se  di-  est  ex  aliqua  eius  immutatione.  Si  ergo  divina 
visio  entis.  Si  igitur  divina  providentia  excluderet  providentia  non  impedit  motum  a  rebus,  neque 
omnem  contingentiam,  non  omnes  gradus  entium  etiam  impedietur  debilitatio  virtutis  ipsarum,  aut 
conservarentur.  ^s  impedimentum  ex  resistentia  alterius.  Ex  virtutis 

Amplius.  Quanto  aliqua  sunt  propinquiora  Deo,  autem  debilitate,  et  eius  impedimento,  contingit 
tanto  magis  de  similitudine  ipsius  participant:  et  quod  res  naturalis  non  semper  eodem  modo 
quanto  magis  distant,  tanto  magis  a  similitudine  operatur,  sed  quandoque  deficit  ab  eo  quod 
ipsius  deficiunt.  Illa  autem  quae  sunt  Deo  pro-  competit  sibi  secundum  suam  naturam,  ut  sic 
pinquissima,  sunt  omnino  immobilia :  scilicet  sub-  30  naturales  effectus  non  ex  necessitate  proveniant. 
stantiae  separatae,  quae  maxime  ad  Dei  simili-  Non  igitur  pertinet  ad  providentiam  divinam 
tudinem  accedunt,  qui  est  omnino  immobilis.  quod  rebus  provisis  necessitatem  imponat.  -j- 
Quae  autem  sunt  his  proxima,  et  moventur  im-  Amplius.  In  his  quae  providentia  debite  re- 
mediate  ab  his  quae  semper  eodem  modo  se  guntur,  non  debet  esse  aliquid  frustra.  Cum  igitur 
habent,  quandam  imniobilitatis  speciem  retinent,  1;  manifestum  sit  causas  aliquas  esse  contingentes, 
in  hoc  quod  semper  eodem  modo  moventur,  ex  eo  quod  impediri  possunt  ut  non  producant 
sicut  corpora  caelestia.  Consequitur  ergo  quod  suos  effectus,  patet  quod  contra  rationem  pro- 
ea  quae  consequuntur  ad  ista,  et  ab  eis  sunt  mota,  videntiae  esset  quod  omnia  ex  necessitate  con- 
longius  ab  immobilitate  Dei  distant,  ut  scilicet  tingerent.  Non  igitur  divina  providentia  neces- 
non  semper  eodem  modo  moveantur.  Et  in  hoc  40  sitatem  rebus  imponit,  conUngentiam  a  rebus 
ordinis  pulcritudo  apparet.  Omne  autem  neces-     universaliter  excludens. 


vExplicitfragm. 
A. 


10  reraotis  hic  Z;  ante  ex  EG,  ante  causis  ceteri.  12  germinativa  EGZsNPc;  generativa.  i5  multae  A  solus;  multa.  17  plurimi] 
plures  GZ,  proximi  W.         27  ipsius]  illius  D,  eius  GWZ  et  ante  similitudine  Pc.         33  Quae  autem  EG;  Ea  autem  quae.         38  sunt  A  solus;  om. 

2  flepugnaret]  Repugnat  DGYZ.  10  nec]  non  KGb.  11   Subtraheretur  EGNXY;  subtralietur.  18  rerum]  rerum  omnium  GPc, 

omnium  rerum  Z.  etiam  A  solus;  om  E,  et  ceteri.  27    modo  om  BHYpFN.  33  Amplius...  216  a  23  ostensum   est  lacuna  in  A. 

35    esse  om  EG,  post  contingentes   b.  3y    providentiae]   divinae  providentiae  GZsN.  Sg    igitur]   enim  BHpFN,  40    a  rebus  post 

universaliter  EGZ6. 

Oommentaria  Ferrariensis 


*  Cf.  Comment. 
cap.  praec,  init. 


SKcuNDUM  dubium*  est:    quia  videtur,  si   ad   omnia  di- 
vina  providentia  se  e.xtendit,  quod  omnia  de  necessi- 
tate  eveniant. 

I.  Ad  hoc  excludendum  ponit  Sanctus  Thomas  hanc 
conclusionem:  Divina  providentia  nec  contingentiam  nec 
necessitatem  a  rebus  excludit. 

Probatur  primo.  Operatio  divinae  providentiae  non 
excludit  causas  secundas.  Sed  ex  causis  secundis  effectus 


aliqui  dicuntur  contingentes  vel  necessarii,  non  autem  ex 
causis  remotis :  ut  patet  in  fructificatione  plantae,  quae 
est  contingens,  quamvis  sol  sit  causa  ex  necessitate  agens. 
Ergo  non  omnes  effectiis  qui  providentiae  subduntur,  erunt 
necessarii. 

Adverte,  cum  dicitur  solem  esse  causam  ex  necessitate 
agentem,  quod  dupliciter  potest  dici  aliqua  causa  neces- 
sario  agens.  Uno  modo,  quia  a  suo  effectu  impediri  nullo 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXXII,  LXXIII. 


2l5 


"  Cap.  praec. 
Comment.  num 
II. 


modo  potest.  Et  sic  non  accipitur  hic:  quia  effectus  ad 
quos  virtus  corporum  caelestium  se  extendit,  multoties 
impediuntur.  -  Alio  modo,  quia  necessario  ad  productio- 
nem  effectus,  quantum  est  ex  se,  tendit,  nisi  impediatur. 
Et  hoc  modo  intelHgitur  solem  ex  necessitate  agere.  Sol 
enim  a  sua  naturali  dispositione  alterari  non  potest.  Et  ideo 
motu  suo  et  suo  lumine,  nisi  impediatur  per  aliquod  re- 
sistens,  effectum  suum,  quantum  est  ex  se,  necessario  pro- 
ducit,  ut  dicitur  Verit.,  q.  vi,  a.  3,  ad  3.  Sed  de  hoc  satis 
•Lib.ii.cap.xxx.  dictum  est  in  superioribms  * ;  et  latius  dicetur  inferius 
capite  Lxxxvi. 

Secundo.  Tunc  non  omnes  gradus  entium  conserva- 
rentur.  Sed  hoc  est  contra  divinam  providentiam,  ad  quam 
pertinet  ut  gradus  entium  (scilicet  communes,  iuxta  prius* 
dicta)  qui  possibiles  sunt,  adimpleantur.  Ergo  etc.  -  Pro- 
batur  sequela.  Quia  ens  dividitur  per  se  in  necessarium 
et  contingens. 

II.  Tertio.  Omnia  de  necessitate  evenire  repugnat  di- 
vinae  providentiae.  Ergo  etc.  -  Probatur  antecedens.  Quia 
ad  divinam  providentiam  pertinet  ordinem  in  rebus  sta- 
tuere  et  conservare.  Omnia  autem  de  necessitate  evenire 
toUit  ordinem  rerum  secundum  propinquitatem  et  elon- 
gationem  a  Deo,  in  quo  ordinis  pulcritudo  apparet :  dum 
quaedam,  scilicet  substantiae  separatae,  tanquam  Deo  pro- 
pinquissimae,  sunt  omnino  immobiles;  quaedam  vero,  sci- 
licet  corpora  caelestia,  aliquam  speciem  immobilitatis  re- 
cipiunt,  in  hoc  quod  semper  eodem  modo  moventur; 
quaedam  autem,  quae  scilicet  ad  ista  consequuntur,  longius 
ab  immobilitate  distant,  ut  scilicet  non  semper  eodem  modo 
moveantur,  et  per  consequens  non  necessario  eveniant. 

2.  Circa  id  quod  intenditur  in  hac  ratione,  scilicet 
quaedam  magis  elongari  a  Deo  et  quaedam  minus,  du- 
bium  occurrit.  Nam  omnes  creaturae  in  infinitum  distant 
a  Deo:  cum  ipse  sit  infinitae  perfectionis,  creatura  vero 
finitae.  Ergo  unum  non  magis  distat  a  Deo  quam  alterum : 
ab  infinite  enim   distanti  unum    non   magis    altero   distat. 

Respondetur  negando  consequentiam.  Licet  enim  ab  eo 
a  quo  aliqua  infinite  distarent  secundum  situalem  distan- 
tiam,  unum  non  posset  forte  altero  magis  distare;  ab  eo 
tamen  a  quo  aliqua  distant  in  infinitum  secundum  per- 
fectionem,  unum  magis  altero  distare  potest.  Quanto  enim 
aliquid  minus  habet  de  perfectione,  tanto  magis  a  perfectis- 
simo  distat :  et  quanto  aliquid  magis  de  perfectione  habet. 


tanto  magis  ipsi  perfectissimo  appropinquat,  licet  sua  per- 
fectio  ab  illa  infinita  perfectione  in  infinitum  distet.  Nam 
talis  appropinquatio  et  elongatio  nihil  aliud  importat  quam 
participationem  maioris  aut  minoris  perfectionis  ab  illa  in- 
finita  perfectione,  sive  maiorem  aut  minorem  similitudinem 
cum  illa,  ut  habetur  Quolib.  XI,  a.  1,  ad  5.  Non  incon- 
venit  autem  aliquas  esse  illius  infinitae  perfectionis  parti- 
cipationes  quarum  una  sit  in  se  altera  perfectior,  licet  omnes 
a  prima  in  infinitum  distent. 

III.  Quarto.  Si  divina  providentia  requirit  ut  omnia  sint 
necessaria,  nihil  esset  in  rebus  corruptibile,  neque  per  con- 
sequens  generabile.  Et  sic  subtraheretur  a  rebus  tota  pars 
generabilium  et  corruptibilium.  Sed  hoc  derogat  perfectioni 
universi.  Ergo  etc.  -  Probatur  antecedens.  Quia  necessa- 
rium   semper  est:  nullum  autem  corruptibile  semper  est. 

Quinto:  et  est  confirmatio  praecedentis  rationis.  Sub- 
traheretur  a  rebus  motus,  et  omnia  mobilia.  Quia  subtrahe- 
retur  generatio  et  corruptio,  subtracta  contingentia  rerum 
omnium.  In  omni  autem  motu  est  generatio  et  corruptio : 
cum  in  omni  eo  quod  movetur,  aliquid  incipiat  esse  et 
aliquid  desinat  esse. 

Sexto.  Divina  providentia  non  impedit  motum  a  rebus. 
Ergo  neque  impeditur  debilitatio  virtutis  ipsarum,  aut  im- 
pedimentum  ex  resistentia  alterius.  Ergo  non  omnibus  pro- 
visis  imponitur  necessitas.  -  Probatur  prima  consequentia. 
Quia  debilitatio  virtutis  alicuius  substantiae,  et  eius  im- 
pedimentum  ex  aliquo  contrario  agente,  est  ex  aliqua  eius 
immutatione.  -  Secunda  vero  probatur.  Quia  ex  virtutis 
debilitate  et  eius  impedimento  contingit  quod  res  natu- 
ralis  quandoque  deficiat  ab  eo  quod  sibi  competit  secun- 
dum  naturam,  ut  sic  effectus  non  ex  necessitate  proveniant. 

Septimo.  Manifestum  est  aliquas  causas  esse  contin- 
gentes,  ex  eo  quod  a  suorum  effectuum  productione 
possunt  impediri.  Ergo  contra  rationem  providentiae  esset 
quod  omnia  evenirent  de  necessitate.  -  Probatur  conse- 
quentia.  Quia  in  iis  quae  debite  providentia  reguntur,  non 
debet  aliquid  esse  frustra:  tales  autem  causae  defectibiles 
frustra  essent. 

CiRCA  PROBATAM  coNCLUsioNEM  occurrit  dubium  ex  Au- 
reolo,  apud  Capreolum,  in  I  Sent.,  d.  xl*:  sed  quia  illud 
solvitur  ex  iis  quae  dicet  Sanctus  Thomas  inferius*,  ubi 
de  certitudine  divinae  providentiae  determinabit,  non  est 
opus  circa  ipsum  hoc  loco  immorari. 


(Turon.  1900). 
*  Cap.  xciv. 


-'Vf^It^Ssv^ 


CAPITULUM  SEPTUAGESIMUM  TERTIUM 

Fragm.   A    59  r   a  1  -  42. 

QUOD  DIVINA  PROVIDENTIA  NON  EXCLUDIT  ARBITRII  LIBERTATEM. 


X   quo    etiam    patet    quod    providentia 
voluntatis  libertati  non  repugnat. 

Cuiuslibet  enim  providentis  guber- 
natio  ad  perfectionem  rerum  guber- 
natarum  ordinatur  vel  adipiscendam,  vel  augen- 
dam.  vel  conservandam.  Quod  igitur  perfectionis 
est,  magis  conservandum  est  per  providentiam 
quam  quod  est  imperfectionis  et  defectus.  In 
rebus  autem  inanimatis  causarum  contingentia 
ex  imperfectione  et  defectu  est:  secundum  enim 
suam    naturam    sunt    determinata   ad   unum  ef- 


fectum,  quem  semper  consequuntur  nisi  sit  im- 
pedimentum  vel  ex  debilitate  virtutis,  vel  ex  aliquo 
exteriori  agente,  vel  ex  materiae  indispositione ; 
et  propter  hoc  causae  naturales  agentes  non  sunt 
ad  utrumque,  sed  ut  fi-equentius  eodem  modo 
suum  effectum  producunt,  deficiunt  autem  raro. 
Quod  autem  voluntas  sit  causa  contingens,  ex 
ipsius  perfectione  provenit:  quia  non  habet  vir- 
tutem  limitatam  ad  unum,  sed  habet  in  potestate 
>producere  hunc  effectum  vel  illum;  propter  quod 
est  contingens  ad  utrumlibet.  Magis   igitur  per- 


1   Ex  quo]  Ex  hoc  NY.  providentia]  divina  addunt  Pd  et  ante  providentia  EYfc.         3  providentis  gubernatio    Ita  EXsGfc;    providentia 

gubernatio  G,    providentia  gubernantis  Z,   gubernantis  providentis  (prudentis  P)  gubernatio  ceteri.         4  gubernatarum  post  ordinatur  GZ. 
i   consequumurj  consequatur  a,  consequitur  EGfr,  consequentur  Z.         11   igitur  Ita  Efr;  autem  DW,  enim  ceteri. 


2l6 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXXIII. 


tinet  ad  providentiam  divinam  conservare  liber- 
tatem  voluntatis  quam  contingentiam  in  natu- 
ralibus  causis. 

Amplius.  Ad  providentiam  divinam  pertinet  ut 
rebus  utatur  secundum  modum  earum.  Modus 
autem  agendi  cuiuslibet  rei  consequitur  formam 
eius,  quae  est  principium  actionis.  Forma  autem 
per  quam  agit  voluntarie  agens,  non  est  deter- 
minata:  agit  enim  voluntas  per  formam  appre- 
hensam  ab  intellectu,  nam  bonum  apprehensum 
movet  voluntatem  ut  eius  obiectum;  intellectus 
autem  non  habet  unam  formam  effectus  deter- 
minatam,  sed  de  ratione  sua  est  ut  multitudinem 
formarum  comprehendat.  Et  propter  hoc  vo- 
luntas  multiformes  effectus  producere  potest.  Non  : 
igitur  ad  rationem  providentiae  pertinet  quod 
excludat  voluntatis  libertatem. 

Item.  Per  gubernationem  cuiuscumque  provi- 
dentis  res  gubernatae  deducuntur  ad  finem  con- 
venientem:  unde  et  de  providentia  divina  Gre- ^ 
de  ^Naf^Hom'  8^^^^^  Nvsseuus  dicit  *  quod  est  voluntas  Dei  per 
■=•  ^'-"'  '^^^.^-  qiiam  omnia  qitae  sunt,  convenientem  deductionem 
^^ss"°tib  v?i?'  <^ccipiunt.  Finis  autem  ultimus  cuiuslibet  crea- 
de  Prov.,  c.  2  turae  est  ut  consequatur  divinam  similitudinem, 

(Colon.  1537).  .  ^  ,    _,  .    .  . ' 

+^n?i  itfra  m    ^icut  supra  *  ostcnsum  est.  -j-  Esset  igitur  provi-  ■■ 
A-  dentiae  repugnans  si  alicui  rei  subtraheretur  illud 

per  quod  assequitur  similitudinem  divinam.  Agens 


autem  voluntarium  assequitur  divinam  similitu- 

dinem   in   hoc   quod   libere   agit:  ostensum  est 

enim  in  Primo  *  liberum  arbitrium  in  Deo  esse.  •  cap.  Lxxxvm. 

Non  igitur  per  providentiam  subtrahitur  volun- 

tatis  libertas. 

Adhuc.  Providentia  est  multiplicativa  bonorum 
in  rebus  gubernatis.  Illud  ergo  per  quod  multa 
bona  subtraherentur  a  rebus,  non  pertinet  ad 
providentiam.  Si  autem  libertas  voluntatis  tolle- 
'  retur,  multa  bona  subtraherentur.  Tolleretur  enim 
laus  virtutis  humanae,  quae  nulla  est  si  homo 
libere  non  agit.  Tolleretur  etiam  iustitia  prae- 
miantis  et  punientis,  si  non  libere  homo  ageret 
bonum  vel  malum.  Cessaret  etiam  circumspectio 
in  consiliis,  quae  de  his  quae  ex  necessitate 
aguntur,  frustra  tractantur.  Esset  igitur  contra 
providentiae  rationem  si  subtraheretur  volun- 
tatis  libertas. 

Hinc   est    quod   dicitur  Eccli.  xv'''^:    Deus   ab 
'  initio  constituit  hominem,  et  reliquit  eum  in  manu 
consilii  sui.   Et  iterum  * :  Ante  hominem    vita  et  •  vers.  is. 
mors,  bonum  et  malum:  quod  placuerit  ei,  dabi- 
tur  illi. 

Per  haec  autem  excluditur  opinio  Stoicorum*,  •Nemes.ioc.dt., 

j  j.  .'^  .         cap.    xxxvii,    p. 

qui   secundum   ordinem    quendam    causarum    in-  Tj^-subnom. 

?  .,  .,  ^^  .  Grcg.  Nyss..  lib. 

transgressibtlem,  quem  Graeci  ymarmenen  voca-  ^i-  «^*  '•^'"°,  =• 
bant,  omnia  ex  necessitate  dicebant  provenire.  -j-  +Expiicitfragm. 


1  divinam  ante  et  post  providentiam  BFH,  ante  CDW.  16  igitur  post  pertinet  EGb;  pertinet  post  igitur  X.  20  Esset  rein- 
cipit  A.  providentiae]  divinae  providentiae  Pc.  26  illud]  totum  illud  EGXZ.  27  similitudinem  divinam]  providentiam  divinam  EG; 
divinam  om  B,  ante  similitudinem  CFfePc. 

2  agit]  agat  EGX.  est  casu  om  A.  4  per  providentiam]  providentiam  BFHN,  providentia  E;  GZ  legunt :  Non  igitur  subtrahitur 
providentiae  libertas;  b:  Non  igitur  per  Dei  providentiam  subtrahitur  libertas  voluntatis.  12  agit  D;  agat.  14  circumspectio  YZP;  scru- 
tatio  W,  circumscriptio  ceteri,  16  tractantur  A  solus;  tractarentur.  20  eum  NYfc;  illum  Pc,  hominem  ceteri.  24  Per  haec  X  solus; 
per  hoc.  opinio]  error  b,  error  et  opinio  P.  25  quendam  om  GZ.  26  ymarraene  m  textu  et  clarius  supra  marginem  A;  ita  EG6, 
ymarmine  BDFWX,  ymarminem  HY,  ymarmenen  c,   imarminin  d,  Ei[Aap|JL£vr,v  P,  ymaginem  C,  ymarniene  Z,  ymai  mie  N. 

Oommentairia  Ferrariensis 


•  Cf.  Comment.    «-pERTiuM   dubium  est*:    quia  videtur  divina    providentia 
cap.  Lxx,.  init.       I    libertatem  arbitrii  tollere. 

1.  Ad  hoc  excludendum  ponit  Sanctus  Thomas  hanc 
conclusionem:  Providentia  divina  voluntatis  libertati  non 
repugnat. 

Probatur  primo.  Quod  perfectionis  est,  magis  conser- 
vandum  est  per  providentiam  quam  quod  est  imperfe- 
ctionis  et  defectus.  Sed  in  rebus  inanimatis  causarum  con- 
tingentia  ex  imperfectione  et  defectu  est:  quod  autem 
voluntas  sit  contingens,  ex  ipsius  perfectione  provenit.  Ergo 
magis  pertinet  ad  divinam  providentiam  libertatem  volun- 
tatis  conservare  quam  contingentiam  in  naturalibus  causis. 
Ergo  etc. 

Maior  probatur.  Quia  providentis  gubernatio  ad  perfe- 
ctionem  rerum  gubernatarum  vel  adipiscendam,  vel  augen- 
dam,  vel  conservandam  ordinatur.  -  Minor  vero  probatur. 
Quoad  primam  quidem  partem:  quia  illae  sunt  secundum 
suam  naturam  ad  unum  effectum  determinatae,  quem  sem- 
per  consequuntur  nisi  sit  impedimentum  vel  ex  debilitate 
virtutis,  vel  ex  aliquo  exteriori  agente,  vel  ex  indisposi- 
tione  materiae.  Quoad  secundam  vero  partem:  quia  vo- 
luntas  non  habet  virtutem  determinatam  ad  unum,  sed 
habet  in  potestate  producere  hunc  vel  illum  effectum; 
propter  quod  est  ad  utrumlibet  contingens. 

2.  Circa  istam  propositionem,  Quod  voluntas  sit  con- 
tingens,  ex  ipsius  perfectione  provenit,  dubium  occurrit. 
Licet  enim  libertas  voluntatis,  quantum  ad  hoc  quod  est 
posse  in  diversa  ad  finem  ordinata,  proveniat  ex  eius  per- 
fectione,  inquantura,  ut  hic  dicitur,  non  habet  limitationem 
ad  unum,  sed  supra  diversa  potestatem  habet;  quantum 
tamen  ad  hoc  quod   est  posse  in  bonum  et  malum,  et 


posse  mutari,  ut  videlicet  possit  non  velle  quod  prius  vo- 
lebat,  provenit  ex  imperfectione  voluntatis;  quia,  ut  inquit 
Sanctus  Thomas  in  Qu.  de  Malo,  q.  xvi,  a.  5,  primum 
horum  provenit  inquantum  liberum  arbitrium  invenitur  in 
natura  dejicere  potenti;  alterum  vero  provenit  ex  eo  qiiod 
invenitur  in  natura  mutabili.  Ergo  non  est  universaliter 
verum  quod  libertas  et  contingentia  voluntatis  ex  ipsius 
perfectione  proveniat. 

Respondetur  quod  ista  ratio  concludit  providentiam  non 
tollere  liberum  arbitrium  absolute,  non  determinando  mo- 
dum  liberi  arbitrii.  Ideo  sufficit  ad  veritatem  illius  propo- 
sitionis  assumptae  ut  id  quod  est  commune  omni  libero 
arbitrio,  tanquam  ipsi  per  se  conveniens  inquantum  hu- 
iusmodi,  illi  ex  perfectione  convcniat,  scilicet  hoc  quod 
est  posse  in  diversa  ordinata  ad  finem,  et  non  esse  deter- 
minatum  ad  unum:  licet  aliquid  aiiud  conveniat  libero  ar- 
bitrio  ex  imperfectione  naturae  in  qua  est,  et  per  accidens. 
Unde  Sanctus  Thomas  non  ostendit  voluntatis  contingen- 
tiam  ex  perfectione  provenire  nisi  ex  eo  quod  libero  ar- 
bitrio  per  se  convenit:  scilicet  ex  eo  quod  non  determi- 
natur  ad  unum,  sed  habet  in  potestate  sua  in  diversa  ferri. 

II.  Secundo.  Ad  providentiam  divinam  pertinet  ut  rebus 
utatur  secundum  modum  earum.  Sed  modus  voluntatis  est 
ut  multiformes  effectus  producere  possit.  Ergo  etc.  -  Pro- 
batur  minor.  Quia  forma  per  quam  agit  voluntarie  agens, 
scihcet  forma  per  intellectum  apprehensa,  non  est  deter- 
minata:  cum  non  habeat  intellectus  unam  formam  effectus 
determinatam,  sed  multitudinem  formarum  comprehendat; 
modus  autem  agendi  cuiuslibet  rei  consequatur  formam 
eius,  quae  est  actionis  principium. 

2.  Ad  evidentiam  huius  rationis,  considerandum  est,  ex 


1 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXXIII. 


217 


•    Fol.    112 
<Ven.  1497) 


V    b 


doctrina  Sancti  Thomae  Verit.,  q.  xxiv,  a.  2,  quod,  cum 
appelitus  cognitionem  sequatur  (bonum  enim  appiehensum, 
sive  bonum  cognitum,  est  eius  obiectum),  tota  ratio  li- 
bertatis  ex  modo  cognitionis  dependet.  Unde,  si  iudicium 
virtutis  cognoscitivae  non  sit  in  potestate  alicuius,  sed  sit 
aliunde  determinatum,  nec  appetitus  liber  erit  et  indilte- 
rens,  sed  erit  ad  unum  determinatus:  sicut  in  brutis  ac- 
cidit.  Quia  enim  ovis,  videns  lupum,  non  potest  iudicare 
ipsum  non  inimicum,  sed  est  sibi  naturaliter  inditum  iu- 
dicium  quo  ipsum  inimicum  et  esse  tugiendum  iudicat, 
ideo  non  potest  ipsum  non  fugere.  Si  autem  iudicium  non 
sit  naturaliter  ad  unum  determinatum,  sed  sit  in  potestate 
iudicantis  ut  hoc  iudicet  vel  oppositum,  etiam  appetitus 
talem  virtutem  cognoscitivam  consequens  indeterminatus 
erit  et  liber:  sicut  videmus  in  hominibus  esse.  Quia  enim 
homo,  videns  lupum,  potest  iudicare  ipsum  esse  fu^ien- 
dum,  et  potest  iudicare  ipsum  non  fugiendum,  ideo  in 
potestate  voluntaiis  est  eligere  fugam,  et  eligere  perma- 
nentiam.  Propter  iioc  inv.]uit  Sanctus  Thomas  in  hac  ra- 
tione  quod  voluntas  potest  multiformes  eifectus  producere, 
quia  forma  per  quam  voluntarium  agens  agit,  non  est 
determinata.  -  Quod  quidem  inteliigendum  est  de  effecti- 
bus  ad  linem  ordinatis,  et  sibi  invicem  non  subordinatis. 
Si  enim  loquamur  de  effectibus  inter  se  ordinem  haben- 
tibus  pcr  comparationem  ad  finem,  etiam  appetitus  bru- 
torum  in  muitiplices  effectus  potest:  videmus  enim  aves 
primum  coliigere  paleas  et  lutum,  deinde  nidum  construere, 
ad  generationem  filiorum;  et  apes  videmus  primum  flores 
coUigere,  deinde  mellificare,  ut  cibum  habeant  in  hieme. 
Homo  autem,  sicut  per  intellectura  potest  multas  formas 
et  naturas  apprehendere,  et  diversa  iudicare  convenientia 
ad  finem  quorum  unum  alteri  non  subordinatur,  ita  vo- 
luntate  ferri  potest  in  diversa  ordinata  ad  finem  inter  se 
nullum  habentia  ordinem. 

III.  Sed  occurrit  dubium  ex  Scoto,  in  I  Sent.,  d.  xxxvni*. 
Nullus  enim  actus  praeveniens  actum  voluntatis  potest  esse 
Uber,  sed  est  naturalis:  cum  liberum  arbitrium  nihil  aliud 
sit  quam  voluntas.  Ergo  actus  intellectus  praeveniens  vo- 
luntatem  non  est  liber,  sed  naturalis.  Ergo  falsum  est  quod 
voluntas  possit  in  multiplices  effectus  quia  forma  intel- 
lecta  sit  indeterminata. 

Et  potest  confirmari  ista  ratio  Scoti.  Quia  a  potentia 
indeterminata  non  potest  provenire  actio  nisi  ipsa  potentia 
ab  aliquo  determinetur :  ut  dicit  Commentator,  II  Phys., 
commento  48.  Ergo  oporteret  invenire  aliquid  aliud  a  quo 
intellectus  ad  hoc  iudicium  determinetur  vel  ad  aliud.  Istud 
autem  non  apparet  quid  sit,  ante  omnem  voluntatis  actum. 

IV.  Ad  huius  evidentiam,  considerandum  est  quod  du- 
pliciter  potest  dici  aliqua  operatio  libera:  uno  modo,  quia 
est  operatio  per  electionem  voluntatis  producta  et  elicita; 
alio  modo,  quia  est  operatio  procedens  a  potentia  non 
magis  determinata  ad  hoc  particulare  obiectum  quam  ad 
illud,  neque  magis  ad  hoc  iudicium  quam  ad  iliud.  Ope- 
ratio  primo  modo  libera  dicitur  proprie  ct  formaliter  li- 
bera:  quia,  ut  dicitur  Prima,  q.  lxxxiii,  a.  3,  proprium 
liberi  arbitrii  est  electio  :  cum  e.x  lioc  dicamur  liberi  arbi- 
trii  quod  possumus  unum  recipere,  alio  recusato.  Secundo 
autem  modo  operatio  libera  non  dicitur  proprie  et  forma- 
liter  iibera,  sed  tantum  originaliter  et  radicaliter:  inquan- 


tum  ex  tali  operatione  habet  appetitus  ipsam  sequens  quod 
unum  alteri  possit  praeeligere,  et  non  sit  determinatus  ad 
unum. 

Primo  igitur  modo,  operatio  intellectus  praeveniens 
omnem  actum  voluntatis  non  est  libera:  repugnat  enim 
quod  omnem  actum  voluntatis  praeveniat,  et  quod  sit  per 
electionem  elicita;  cum  electio  sit  actus  voluntatis.  Sed 
bene  potest  esse  libera  secundo  modo:  quia  est  aliqua  ope- 
ratio  intellectus  cuius  oppositum  potuisset  intellectus  eli- 
cere;  intellectus  enim  iudicat  aliquid  esse  prosequendum 
quod  potuisset  iudicare  fugiendum  esse.  -  Ex  quo  etiam 
apparet  quod,  si  actus  dicatur  naturalis  ut  naturale  oppo- 
nitur  libero  primo  modo  sumpto,  actus  praeveniens  omnem 
actum  voluntatis  est  naturalis.  Si  autem  accipiatur  ut  op- 
ponitur  libero  secundo  modo  sumpto,  ut  naturalis  operatio 
dicatur  quae  provenit  a  potentia  ad  unum  determinata,  sic 
non  omnis  talis  actus  est  naturalis. 

Unde  in  primo  sensu,  admissis  omnibus  praemissis,  ne- 
gatur  ultima  consequentia  obiectionis  facta.  In  secundo 
vero  sensu,  negatur  antecedens. 

2.  Ad  confirmationem,  dicitur  quod  intellectus  ad  unum 
iudicium  determinatur  magis  quam  ad  aliud,  per  consi- 
lium  et  discursum  rationis  a  sensu  originatum,  ex  quo, 
per  resolutionem  ad  aliqua  principia  nota,  ad  tale  iudi- 
cium  pervenit:  cum  tamen  posset,  per  alium  discursum 
et  aliam  rationem,  aliud  iudicium  facere.  Verbi  gratia,  si 
ante  oculos  alicui  proponatur  panis  et  ferrum,  iste  fame- 
scens,  cognoscens  illum  esse  panem  et  illud  esse  ferrum, 
considerat  panem  esse  convenientem  cibum  humanae  na- 
turae,  et  argumentatur  ipsum  magis  esse  pro  nunc  eligen- 
dum  quam  ferrum,  ex  eo  quod  novit  hominem  non  posse 
vivere  nisi  convenienti  cibo  nutriatur:  potuisset  tamen,  ex 
alio  principio,  iudicare  esse  pro  tunc  praeeligendum  ferrum; 
puta  si  cuperet  domum  aedificare,  et  cognosceret  ad  aedifi- 
cationem  domus  necesse  esse  ut  ferro  compaginentur  ligna, 
aut  quod  per  ipsum  parietes  stabiles  reddantur  et  firmi. 
Et  sic  patet  quod  non  deest  intellectui,  secundum  se  in- 
determinato,  aliquid  ad  certum  iudicium  determinans,  ante 
omnem  actum  voluntatis  circa  id  de  quo  iudicatur. 

V.  Tertio.  Repugnat  divinae  providentiae  quod  rei  sub- 
trahatur  illud  per  quod  assequiturdivinam  similitudinem. 
Ergo  per  ipsam  non  subtrahitur  libertas  voluntatis.  -  Pro- 
batur  antecedens.  Quia  per  gubernationem  cuiuscumque 
providentis,  res  gubernatae  deducuntur  ad  finem  conve- 
nientem :  ut  ex  Gregorio  Nysseno  probatur.  Finis  autem 
cuiuslibet  creaturae  est  ut  divinam  similitudinem  conse- 
quatur.  -  Consequentia  vero  ostenditur  ex  eo  quod  agens 
voluntarium  divinam  similitudinem  assequitur  ex  eo  quod 
libere  agit:  cum  in  Deo  etiam  sit  liberum  arbitriurn. 

Quarto.  Si  libertas  voluntatis  tolleretur,  multa  bona  sub- 
traherentur:  scilicet  laus  virtutis,  iustitia  praemiantis  et  pu- 
nientis,  circumspectio  in  consiliis,  etc.  Ergo  esset  contra 
providentiae   rationem  ipsam   tollere.   -   Probatur   conse- 

1  quentia.  Quia  providentia  est  multiplicativa   bonorum   in 

j  rebus  gubernatis. 

CoNFiRMATUR  conclusio  auctoritate  EccU.  xv. 

Per  hoc  excluditur  opinio  Stoicorum  ponentium  omnia 

I  ex  necessitate  provenire,  secundum  quendam  ordinem  cau- 

I  sarum  intransgressibilem,  quem  Graeci  imarmenen  vocabant. 


-'S<jS!sc)IS%3Vv^ 


SnMMA   CoNTRA  Okntii.es  D.  Thomak  Tom  .  II. 


38 


2i8  SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXXIV. 

CAPITULUM  SEPTUAGESIMUM  QUARTUM 

A    59  r    a  43. 

QUOD  DIVINA  PROVIDENTIA  NON  EXCLUDIT  FORTUNAM  ET  CASUM. 

^  X  praemissis  etiam  apparet  quod  divina         Item.  Quod  non  est,  non  potest  esse  alicuius 

■^  providentia  non  subtrahit  a  rebus  for-     causa.  Lnde  oportet  quod  unumquodque,  sicut 

^  tunam  et  casum.  se  habet  ad  esse,  ita  se  habeat  ad  hoc  quod  sit 

In  his  enim    quae   in   minori  parte     causa.  Oportet  igitur  quod  secundum  diversitatem 

•  i^^Ajjr-jj".  5;  accidunt,  dicitur  esse  fortuna  et  casus  *.  Si  autem  s  ordinis  in  entibus  sit  etiam  diversitas  ordinis  in 

non  provenirent  aliqua  ut  in  minori  parte,  omnia  causis.  Ad  perfectionem  autem  rerum  requiritur 

ex  necessitate  acciderent:  nam  ea  quae  sunt  con-  quod  non  solum  sint  in  rebus  entia  per  se,  sed 

tingentia  ut  in  pluribus,  in  hoc  sofo  a  necessariis  etiam    entia   per   accidens:    res    enim  quae  non 

differunt,  quod  possunt  in  minori  parte  deficere.  habent  in  sua  substantia  ultimam  perfectionem, 

Esset  autem  contra  rationem  providentiae  divinae  10  oportet  quod  perfcctionem  aliquam  consequantur 

si  omnia  ex  necessitate  contingerent,  ut  ostensum  per  accidentia;  et  tanto  per  plura,  quanto  magis 

•  cap.  LxxM.      est  *.  Igitur  et  contra  rationem  providentiae   di-  distant  a  simplicitate  Dei.   Ex   hoc  autem  quod 

vinae  esset  si  nihil  foret  fortuitum  et  casuale  in     aliquod    subiectum    habet   muha   accidentia,  se- 
rebus.  quitur  quod  sit  aHquod  ens  per  accidens :  nam 

AmpUus.  Contra  rationem  providentiae  esset  is  subiectum  et  accidens,  et  etiam  duo  accidentia 
si  res  providentiae  subiectae  non  agerent  propter  unius  subiecti,  sunt  unum  et  ens  per  accidens; 
finem:  cum  providentiae  sit  omnia  ordinare  in  sicut  homo  albus,  et  musicum  album.  Oportet 
finem.  Esset  etiam  contra  perfectionem  universi  igitur  ad  perfectionem  rerum  quod  sint  etiam 
si  nuUa  res  corruptibilis  esset.  nec  aliqua  virtus     causae  quaedam   per  accidens.  Ea  autem  quae 

•  cap.  Lxxi.       deficere   potens,  ut   ex  supra  *  dictis   patet.    Ex  2=  ex  causis  aliquibus  procedunt  per  accidens,  di- 

hoc  autem  quod   aliquod    agens    propter   finem     cuntur  accidere  a  casu  vel  fortuna*.  Non  est  igitur  -  u  phyt.,  hc. 
deficit  ab  eo  quod  intendit,  sequitur  aliqua  casu     contra  rationem  providentiae,  quae  perfectionem 
contingere.  Esset  igitur  contra    rationem    provi-     rerum  conservat,  ut  aliqua  fiant  a  casu  vel  fortuna. 
dentiae,  et  perfectionis  rerum,  si  non  essent  aliqua         Praeterea.    Ad   ordinem   divinae    providentiae 
casualia.  ^^  pertinet  ut  sit  ordo  et  gradus  in  causis.  Quanto 

Adhuc.  Muhitudo  et  diversitas  causarum  ex  autem  aliqua  causa  est  superior,  tanto  est  maioris 
ordine  divinae  providentiae  et  dispositionis  pro-  virtutis:  unde  eius  causalitas  ad  plura  se  extendit. 
cedit.  Supposita  autem  causarum  diversitate,  NuUius  autem  causae  naturaHs  intentio  se  extendit 
oportet  unam  aUeri  quandoque  concurrere  per  ukra  virtutem  eius:  esset  enim  frustra.  Oportet 
quam  impediatur,  vel  iuvetur,  ad  suum  effectum  jo  ergo  quod  intentio  causae  particularis  non  se 
producendum.  Ex  concursu  autem  duarum  vel  extendat  ad  omnia  quae  contingere  possunt.  Ex 
plurium  causarum  contingit  aHquid  casuaHter  hoc  autem  contingh  aliquid  casualiter  vel  for- 
evenire,  dum  finis  non  intentus  ex  concursu  ali-  tuito,  quod  eveniunt  aliqua  praeter  intentionem 
cuius  causae  provenit:  sicut  inventio  debitoris  agentium.  Ordo  igitur  divinae  providentiae  exigit 
ab  eo  qui  ibat  ad  forum  causa  emendi  aliquid,  15  quod  sit  casus  et  fortuna  in  rebus. 
provenit  ex  hoc  quod  debitor  etiam  ad  forum  ivit.  Hinc  est  quod  dicitur  Eccle.  ix  "  :  Vidi  nec 
Non  est  igitur  divinae  providentiae  contrarium  pelocinm  esse  citrsmn  etc,  sed  tempus  casitmque 
quod  sint  aliqua  fortuita  et  casualia  in  rebus.         in  omnibiis,  scilicet  inferioribus. 


cit.,  n.  3. 


2  fortunam  et  casum  A  solus;  casum  et  fortunani.  5  dicitur]  dicuntur  Pd.  6  non  WZsGYP ;  om.  lo  providentiae  post  di- 
vinae  Pd.  12  providentiae  post  divinae  EGZ.  ]3  foret  A  solus;  fieret.  20  potens]  potest  EG,  posset  YZb.  27  divinae  hic  A  soluF, 
post  providentiae.  28  diversitate  A  solus;  dispositione.  3i  vel  plurium  causarum  A  solus;  causarum  GZ,  vel  pluriura  E,  causarum  vel 
plurium  ceteri.  34  inventio]  intentio  a,  spat,  E.  36  etiam  hic  DEXbPd,  ante  quod  debitor  YZ,  utroque  loco  ceteri.  ivit  {ex  iuut, 
deleto  quarto  ductu)  A  solus;  venit. 

3  ita  se  habeat  om  C,  ita  se  habet  aN.  6  etiam  hic  D;  om  GZ,  post  diversilas  ceteri;  ordinis  om  EGZfc.  12  distant  a  simplicitate 
Dei  EGZt;  a  simplicitate  distant  Dei  X.  a  Dei  simplicitate  distant  ceteri.  16  et  ens  per  accidens  A  solus;  ens  D,  etiam  ens  Y,  per  acci- 
dens  P,  et  ens  ceteri.         ig  causae  hic  A  solus;  post  quaedsm.         23  a  casu  DEGZfr;  vel  casu.         26  causa  Pb  post  superior;  om. 

Commentaria   Ferrariensis 


ct.  Comment.    /^UARTUM  dubium  *  cst :  quia,  posita  divina  providentia, 
v^  videtur  excludi  casus  et  fortuna.  Quod  enim  est  pro- 


cap.  Lxxi,  mit. 


visum,  non  est  fortuitum  aut  casuale :  cum  ista  praeter  in- 
tentionem  agentis  eveniant.  Si   ergo  omnia   quae  in  uni- 


Probatur  primo.  Si  non  provenirent  aliqua  a  casu  et 
fortuna,  non  provenirent  aliqua  in  minori  parte.  Ergo  omnia 
ex  necessitate  acciderent.  Sed  hoc  est  contra  rationem  di- 
vinae  providentiae,  ut  superius  est  ostensum.  Ergo  etc.  — 


verso  contingunt,  sunt    provisa,  scquitur   quod   nihil   erit      Probatur  antecedens.  Quia  fortuna  et  casus  dicuntur*  in    •  vide  text.  ei 


casuale  et  fortuitum. 

I.  Ad  hoc  autem  removendum,  ponit  Sanctus  Thomas 
hanc  conclusionem :  Divina  providentia   non  si.btrahit  a 


rebus  casum  et  fortunam.  i  minori  parte  deficere. 


iis  quae  in  minori  parte  accidunt.  -  Prima  vero  conse- 
quentia  probatur.  Quia  ea  quae  sunt  contingentia  ut  in 
pluribus,  a  necessariis  differunt  hoc  solo  quod  possunt  in 


var. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXXIV. 


219 


2.  .\ttende,  circa  primam  consequentiam  et  eius  pro- 
bationem,  quod,  cum  tria  sint  effectuum  genera:  quaedam 
scilicet  quae  semper  a  sua  causa  proveniunt,  quae  neces- 
saria  dicuntur;  quaedam  quae  pro  maiori  parte  eveniunt, 
sicut  effectus  causarum  naturalium  inferiorum,  quae  dicuntur 
contingentia  ut  in  pluribus;  quaedam  vero  quae  raro  et  pro 
minori  parte  eveniunt  a  sua  causa,  sicut  monstra,  quae  di- 
cuntur  raro  contingentia:-  si  removeantur  raro  contingentia, 
removeri  necesse  est  et  contingentia  ut  in  pluribus,  quia 
raro  contingentia  proveniunt  ex  eo  quod  aliquae  causae  a 
suis  producendis  effectibus  impediuntur  aliquando,  sed  raro; 
ex  eo  autem  quod  causa  aliquando  impeditur  sedraro; 
sequitur  quod  pro  maiori  parte  suos  effectus  producat.  Et 
sic  quod  sint  contingentia  ut  in  pluribus,  sequitur  neces- 
sario  ex  eo  quod  ponuntur  contingentia  ut  in  paucioribus, 
et  e  converso.  Ideo  etiam,  uno  remoto,  removetur  et  reli- 
quum,  et  e  converso :  sicut  in  convertibilibus  accidit.  Re- 
motis  autem  contingentibus  ut  in  paucioribus  et  contingen- 
tibus  ut  in  pluribus,  sequitur  illa  sola  esse  in  entibus  quae 
semper  eveniunt,  quae  dicuntur  ex  necessitate  cvenire.  Ideo 
optime  infert  Sanctus  Tliomas,  si  nihil  evenit  in  minori 
parte,  quod  omnia  eveniunt  de  necessitate. 

3.  Sed  occurrit  dubium.  Posset  enim  aliquis  dicere  quod 
praeter  contingentia  ut  in  pluribus  et  contingenlia  ut  in 
paucioribus,  sunt  etiam  contingentia  ad  utrumlibet,  ut  sunt 
ea  quae  a  voluntate  procedunt.  Ideo,  quamvis  ponatur  nihil 
esse  a  casu  et  in  minori  parte,  et  per  consequens  nihil 
esse  pro  maiori  parte,  non  sequitur  quod  omnia  sint  ex 
necessitate,  sed  poterunt  aliqua  esse  ad  utrumlibet  con- 
tingentia. 

Respondetur,  ex  doctrina  Sancti  Thomae  II  Phj-s.,  lect.  8; 
et  est  de  mente  Averrois  ibidem,  commento  48 ;  quod  ex 
causa  contingenti  ad  utrumlibet  nihil  provenit  nisi  per  ali- 
quid  determinetur  ad  unum:  cum  sit  in  potentia.  Ideo,  ut 
possit  in  actum  exire  et  eftectum  aliquem  producere,  oportet 
quod  aut  pro  maiori  parte  illum  producat,  aut  in  minori 
parte.  Et  sic  oportet  ut  effectus  proveniens  a  causa  quae 
est  ad  utrumiibet,  secundum  se  considerata,  aut  in  maiori 
parte  proveniat  aut  in  minori :  et  nullus  sit  eftectus  ad 
utrumlibet  contingens  ut  natus  est  in  actum  educi,  cum 
non  proveniat  ab  ea  nisi  inquantum  determinata  est  ad 
unum ;  a  causa  enim  ad  utrumlibet,  inquantum  ad  utrum- 
libet  est,  nullus  potest  effectus  provenire.  Propterea  optime 
sequitur,  si  nihil  evenit  in  maiori  parte,  et  nihil  in  minori 
parte,  quod  omnia  semper  de  necessitate  eveniant. 

II.  Secundo.  Contra  rationem  providentiae  esset  si  res 
providentiae  subiectae  non  agerent  propter  finem:  cum  pro- 
videntiae  sit  omnia  ordinare  in  finem.  Esset  etiam  contra 
perfectionem  universi,  si  nuUa  res  corruptibilis  esset,  et 
nulla  virtus  potens  deficere.  Ergo  et,  si  non  essent  aliqua 
casualia,  contra  rationem  providentiae  et  contra  perfectio- 
nem  universi  esset.  -  Probatur  consequentia.  Quia  ex  eo 
quod  aliquid  agens  propter  finem  deficit  ab  eo  quod  in- 
tendit,  sequitur  aliqua  casu  contingere. 

III.  Tertio.  Ex  ordine  divinae  providentiae  et  disposi- 
tionis   multitudo  et  diversitas  causarum  provenit.  Suppo- 

vide  text.  et   sita  vero  causarum  dispositione*,  oportet  quandoque  unam 
"■  per  alteram  impediri  vel  iuvari  ad  effectum  producendum. 

Ex  concursu  autem  plurium  causarum  contingit  aliquid 
casualiter  evenire.  dum  finis  non  intentus  provenit:  ut  in- 
ventio  debitoris  ab  eo  qui  vadit  ad  forum  non  ob  hanc 
causam.  Ergo  divina  providentia  non  excludit  casualia. 

Adverte  quod  ex  concursu  plurium  causarum  contingit 
aliquid  casualiter  evenire  per  comparationem  ad  aliquam 
illarum  causarum  concurrentium,  aut  per  comparationem  ad 
utramque,  dum  aliquid  evenit  praeter  intentionem  aut  unius 
illarum  aut  utriusque :  sicut,  cum  aliquis  vadit  ad  forum  ut 
inveniat  debitorem,  debitor  autem  ad  forura  vadit  non  ut 
inveniatur  a  creditore,  sed  ut  aliquid  emat,  inventio  debitoris 
a  creditore  est  casualis  per  comparationem  ad  debitorem 
tantum,  quia  praeter  eius  intentionem  evenit;  cum  autem 
a  domino  mittuntur  duo  servi  ut  sibi  obvient  illis  hoc  igno- 
rantibus,  concursus  duorum  servorum  non  intendentium 
sibi  obviare,  est  respectu  utriusque  casualis.  Per  compa- 
rationem  autem  ad  superiorem  causam   ordinantem  con- 


cursum  talium  causarum,  et  eftectum  ex  earum  concursu 
provenientem,  non  dicitur  concursus  ipse,  aut  effectus  inde 
proveniens,  casualis  esse :  cum  non  sit  praeter  eius  inten- 
tionem,  sed  sit  intentus.  Propter  quod  dicit  Sanctus  Tho- 
mas  Prima,  q.  xxii,  a.  2,  ad  1,  quod  respectu  causac  uni- 
versalis  nuilus  effectus  dicitur  casualis:  cum  nihil  ab  eius 
ordine  subtrahi  possit. 

2.  Sed  occurrit  dubium.  Videtur  enim  Sanctus  Thomas 
dicere   contradictoria,  cum   ait   evenire  aliquid  casualiter 
dum  Jinis  non  intentus  provenit.  Nam  de  ratione  finis  est 
quod  sit  intentus:  est  enim  cuius  gratia  aliquid  Jit*.  Ergo    •  n  Phyt.,  m,  y, 
repugnat  quod  aliquid  sit  finis,  et  tamen  non  sit  intentum.   *•  ''"''•  '•  *• 

Respondetur  quod  finis  dupliciter  accipi  potest:  uno 
modo,  materialiter,  quantum  scilicet  ad  ipsam  rem  abso- 
lute  quae  terminat  actionem;  alio  modo,  formaliter,  sci- 
licet  pro  re  quae  terminat  actionem  ut  habet  rationem 
causae  finalis.  Secundo  modo,  repugnat  quod  aliquid  sit 
finis,  et  non  sit  intentum.  Primo  vero  modo,  non  repu- 
!  gnat.  Et  sic  intelligitur  dictum  Sancti  Thomae:  nam  con- 
'  stat  quod  effectus  fortuitus,  inquantum  huiusmodi,  non  est 
finis  actionis  quam  terminat  nisi  materialiter. 

IV.  Quarto.  Ad  perfectionem  rerum  requiritur  quod  non 
solum  sint  entia  per  se,  sed  etiam  entia  per  accidens.  Ergo 
ad  perfectionem  earum  requiritur  quod  sint  etiam  causae 
quaedam  per  accidens.  Ergo  non  est  contra  providentiam, 
quae  rerum  perfectionem  conservat,  quod  aliqua  fiant  a  casu. 

Probatur  antecedens.  Quia,  cum  res  non  habeant  in  sua 
substantia  ultimam  perfectionem,  oportet  ut  aliquam  per 
accidentia  consequantur,  et  per  plura  quandoque.  Ex  hoc 
autem  sequitur  esse  ens  per  accidens:  cum  subiectum  et 
accidens,  et  etiam  plura  accidentia  unius  subiecti,  sint  unum 
et  ens  per  accidens.  -  Prima  vero  consequentia  probatur. 
Quia,  cum  quod  non  est,  non  possit  esse  alicuius  causa, 
oportet  ut  secundum  quod  unumquodque  se  habet  ad 
esse,  ita  se  habeat  ad  hoc  quod  sit  causa.  Et  per  conse- 
quens  quod  secundum  diversitatem  ordinis  in  entibus  sit 
diversitas  etiam  ordinis  in  causis.  -  Secunda  vero  conse- 
quentia  probatur.  Quia  ea  quae  ex  causis  aliquibus  pro- 
cedunt  per  accidens,  dicuntur  a  casu  accidere  vel  a  fortuna. 

2.  Circa  assumptum  ad  probationem  secundae  conse- 
quentiae  dubium  occurrit.  Quia  non  videtur  universaliter 
verum  ea  quae  ex  causis  per  accidens  eveniunt,  esse  a 
casu  vel  a  fortuna.  Cum  enim  dicimus  quod  musicum  aedi- 
ficat,  non  dicimus  domum  fieri  a  casu  aut  a  fortuna:  et 
sic  de  multis  aliis. 

Respondetur  quod  non  est  intentio  Sancti  Thomae  di- 
cere  omnia  quae  per  accidens  eveniunt,  a  casu  esse  aut  a 
fortuna:  sed  quod  aliqua  quae  per  accidens  eveniunt  ex 
aliquibus  causis,  quae  scilicet  sunt  praeter  intentipnem 
agentis  et  in  minori  parte  coniunguntur  effectui  per  se,  a 
casu  et  a  fortuna  proveniunt. 

V.  Circa  istam  propositionem,  Unumquodque,  sicut  se 
habet  ad  esse,  ita  se  habet  ad  hoc  quod  sit  causa,  dubi- 
tatur.  Nam  album  habet  esse  per  accidens,  et  tamen  est 
per  se  causa  disgregationis  visus.  -  Multae  etiam  aliae  sunt 
causae  quae  habent  esse  per  se,  et  tamen  sunt  causae  per 
accidens  alicuius  praeter  earum  intentionem  evenientis. 

Respondetur  quod  ista  propositio  intelligitur  quod  omnis 
causa  talem  modum  causalitatis  habet,  qualem  modum  habet 
essendi,  ita  quod  sibi  proportionaliter  respondent  modus 
causandi  et  modus  essendi  causae.  Et  intelligitur  de  esse 
non  quocumque,  sed  de  eo  secundum  quod  rei  attribuitur 
causalitas.  Si  enim  illud  esse  conveniat  rei  per  se,  et  causa- 
litas  sibi  conveniet  per  se:  si  autem  illi  conveniat  per 
accidens,  et  causalitas  sibi  per  accidens  conveniet.  Et  sicut 
dicitur  de  istis  modis  per  se  et  per  accidens,  ita  intelli- 
gitur  de  aliis  modis  essendi  et  causandi :  puta  de  primo  et 
secundario,  de  quo  et  quod. 

2.  Cum  autem  dicitur  primo,  quod  album  habet  esse  per 
accidens,  et  tamen  per  se  disgregat:  -  dicitur  quod  no- 
mine  albi  duo  possumus  intelligere:  scilicet  aut  ipsam  albe- 
dinem,  secundum  quod  habet  esse  in  subiecto;  aut  ipsum 
subiectum  albedine  informatum,  puta  lignum  aut  parietem. 
Si  ipsam  albedinem  intelligamus,  negatur  quod  habeat  esse 
per  accidens,  tanquam  videlicet  sit  quoddam  ens  per  ac- 


220 


SUMMA  COiNTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXXIV,  LXXV. 


•S.Th.l.9;Did. 
lib,  IV,  cap.  VII, 
t-3. 


Loc.  cit. 


cidens:  immo  est  ens  per  se,  ut  ens  per  se  opponitur  enti 
per  accidens,  non  autem  ut  opponitur  enti  in  alio;  est  enim 
natura  quaedam,  ad  unum  genus  et  ad  unam  speciem  de- 
terminata.  Et  similiter  est  per  se  causa  disgrcgationis:  quia 
ista  propositio  est  per  se,  Album  disgregat.  -  Si  autem 
intelligamus  subiectum  albedine  informatum,  ut  dicamus 
quod  lignum  aut  paries  disgregat:  sic  dicitur  quod  album 
per  accidens  disgregat,  non  autem  per  se.  Sicut  enim  album 
per  accidens  praedicatur  de  ligno,  ut  patet  V  Metaph.,  cap. 
de  Ente*,  ita  et  disgregare  per  accidens  de  ipso  praedi- 
catur.  Et  sic  lapis  habct  esse  album  pcr  accidens,  et  per 
accidens  disgregationem  visus  causat:  quia  hoc  facit  in- 
quantum  accidit  sibi  esse  album. 

3.  Cum  secundo  dicitur  quod  causae  multae  per  se  ha- 
bentes  esse,  sunt  causae  per  accidens:  -  negatur,  loquendo 
de  esse  ratione  cuius  sibi  causaUtas  attribuitur.  Sicut  enim 
fodiens  sepulcrum  per  accidens  invenit  thesaurum,  et  di- 
citur  causa  illius  inventionis  per  accidens,  ita  habet  ali- 
quod  esse  per  accidens  ratione  cuius  ista  causalitas  sibi  per 
accidens  attribuitur:  hoc  enim  sibi  convenit  inquantum  est 
inventivus  thesauri,  esse  autem  thesauri  inventivum  accidit 
fodienti  sepulcrum  inquantum  huiusmodi ;  ista  enim  pro- 
positio,  Fodiens  sepulcrimi  est  inveniivus  thesauri,  per  ac- 
cidens  est.  Similiter  in  aliis  causis  per  accidens,  semper 
causalitas  consequitur  aliquod  ens  per  accidens:  scilicet 
praedicationera  per  accidens  alicuius  de  eo  cui  attribuitur 
causalitas.  Sic  enim  ab  Aristotele  accipitur  ens  per  accidens 
V  Metaph.  *,  quando  scilicet  unum  de  altero  per  accidens 
praedicatur.  Et  hoc  sive  accipiatur  per  accidens  ex  parte 
causae  tantum,  quando  scilicet  id  quod  accidit  causae  per 


se,  dicitur  causa  per  accidens;  sive  accipiatur  ex  parte  ef- 
fectus,  quando  videlicet  aliquid  non  intentum  coniungitur 
effectui  per  se ;  nam  etiam  tunc  oportet  aliquid  praedicari 
per  accidens  de  causa  per  se  alterius  effcctus,  ex  quo 
causae  illi  talis  elfectus  per  accidens  attribuatur. 

VI.  Quinto.  Ad  ordinem  divinae  providentiae  pertinet 
ut  sit  ordo  et  gradus  in  causis.  Sed  quanto  aliqua  causa 
est  superior,  tanto  est  maioris  virtutis,  et  per  conscquens 
ad  plura  eius  causalitas  se  extendit.  Ergo  ordo  divinae  pro- 
videntiae  exigit  ut  causa  superior  sit  quae  ad  plura  se 
extendat  quam  causa  inferior.  Ergo  etiam  exigit  quod  ali- 
quid  eveniat  praeter  intentionem  causae  inferioris  et  par- 
ticuiaris.  Ergo  et  quod  sit  casus  et  fortuna. 

Probatur  secunda  consequentia.  Quia,  cum  nullius  cau- 
sae  intentio  se  extendat  ultra  virtutem  eius,  quia  esset  fru- 
stra,  utpote  non  potens  adimpleri  pcr  ipsam  causam ;  in- 
tentio  causae  particularis  non  se  extendit  ad  omnia  quae 
contingere  possunt,  scilicet  ex  superiori  causa ;  et  per  con- 
sequens  aliqua  evenire  possunt  praeter  eius  intentionem.  - 
Tertia  vero  consequentia  probatur.  Quia  ex  hoc  contingit 
aliquid  casualiter  vel  fortuito,  quod  aliqua  praeter  agen- 
tium  intcntionem  eveniunt. 

Adverte  quod  in  hac  deductione  aliquae  propositiones 
interpositae  sunt  quas  Sanctus  Thomas  non  posuit,  bre- 
vitati  studens.  Hoc  enim  ideo  factum  est,  quia  illas  ipse 
manifeste  dat  intelligere;  et  ad  completam  et  formalem  de- 
ductionem  exiguntur. 

CoNFiRMATOR  conclusio  auctoritate  Eccle.  ix :  Vidi  nec 
velocium  esse  cursum,  sed  tempus  casumque  in  omnibus. 
Exponit  Sanctus  Thomas,  scilicet  inferioribus. 


-'\4Si^'l^>iek^^ 


CAPITULUM  SEPTUAGESIMUM  9UINTUM 

A    59  V    a  7. 

QUOD  PROVIDENTIA  DEI  SIT  SINGULARIUM  CONTINGENTIUM. 


X  his  autem  quae  ostensa  sunt,  mani- 
festum  fit  quod  divina  providentia  per- 
venit  usque  ad  singularia  generabilium 
et  corruptibilium. 
Non  enim  videtur  horum  non  esse  providentia 
nisi  propter  eorum  contingentiam,  et  quia  multa 
in  eis  casualiter  et  fortuito  eveniunt:  in  hoc  enim 
solum  differunt  ab  incorruptibilibus  et  univer- 
salibus  corruptibilium,  quorum  dicunt  providen- 
tiam  esse.  Providentiae  autem  non  repugnat  con- 
tingentia,  et  casus  et  fortuna,  neque  vokintarium, 
•cap.Lxxiisqq.  ut  osteusum  est  *.  Nihil  igitur  prohibet  et  horum 
providentiam  esse,  sicut  incorruptibilium  et  uni- 
versalium. 

Adhuc.  Si  Deus  horum  singularium  provi- 
dentiam  non  habet,  aut  hoc  est  quia  non  co- 
gnoscit  ea;  aut  quia  non  potest;  aut  quia  non 
vult  eorum  curam  habere.  Non  autem  potest 
dici  quod  Deus  singularia  non  cognoscat :  osten- 
•Lib.i.cap.Lxv.  suni  enim  est  supra  *  quod  Deus  eorum  notitiam 
habet.  Neque  etiam  potest  dici  quod  Deus  eorum 
curam  habere  non  possit:  cum  eius  potentia  sit 
ixni'''  "'  "'"'  infinita,  ut  supra  *  probatum  est.  Nec  etiam  haec 


■    Lib.    I,    cap, 
Lxxv  sqq. 


singularia  gubernationis  non  capacia  sunt:  cum 
videamus  ea  gubernari  rationis  industria,  sicut 
patet  in  hominibus;  et  per  naturalem  instinctum, 
sicut  patet  in  apibus  et  multis  animalibus  brutis, 
quae  quodam  naturali  instinctu  gubernantur. 
Neque  etiam  potest  dici  quod  Deus  non  velit  ea 
gubernare :  cum  voluntas  ipsius  sit  universaliter 
omnis  boni*;  bonum  autem  eorum  quae  guber- 
nantur.  in  ordine  gubernationis  maxime  consistit. 
Non  igitur  potest  dici  quod  Deus  horum  singu- 
larium  curam  non  habeat. 

Amplius.  Omnes  causae  secundae,  in  hoc 
quod  causae  existunt,  divinam  similitudinem  con- 
sequuntur,  ut  ex  supra  *  dictis  patet.  Invenitur  •  cop.  xxi. 
autem  hoc  communiter  in  causis  producentibus 
aliquid,  quod  curam  habent  eorum  quae  pro- 
ducunt:  sicut  animalia  naturaliter  nutriunt  foetus 
suos.  Deus  igitur  curam  habet  eorum  quorum 
causa  existit.  Est  autem  causa  etiam  istorum 
'  particularium,  ut    ex  supra  *  dictis  patet.  Habet  •ub.ii.cap.xv 


igitur  eorum  curam. 


Item.  Ostensum  est  supra*  quod  Deus  in  rebus 
creatis  non  ex  necessitate  naturae  agit,  sed  per 


*   Ib.   cap.  XXIII 
sqq. 


2  pervenil  Ei ;  provcnit.  5  providentia  DNZ ;  providentiam.  6  multa  hic  EGZfr ;  post  in  eis  Pc,  post  fortuito  W,  post  casualiter  ceteri. 
11    neque  CVfc;  et  W,  et  neque  ceteri.  12    et  horum  A  solus;  horum.  18    eorum  EGZ6;  horum. 

6  velit]  potest  EG6.  11  habeat  Y;  habet.  16  producuntj  producuntur  EGfr.  17  nutriunt  foetus  suos]  virtUtum  fetus  sugit  EG,  nu- 
triunt  fetus  rugit  X.         19  existit]  existunt  a. 


SUMMA  CONTRA  GENT 

voluntatem  et  intellectum.  Ea  autem  quae  agun- 
tur  pcr  intellectum  et  voluntatem,  curae  provi- 
dentis  subduntur,  quae  in  hoc  consistere  videtur 
quod  per  intellectum  aliqua  dispensentur.  Divinae 
ergo  providentiae  subduntur  ea  quae  ab  ipso 
cap.  Lxvii.  aguntur.  Ostensum  est  autem  supra  *  quod  Deus 
operatur  in  omnibus  causis  secundis,  et  omnes 
earum  eftectus  reducuntur  in  Deum  sicut  in 
causam:  et  sic  oportet  quod  ea  quae  in  istis 
singularibus  aguntur,  sint  ipsius  opera.  Igitur 
haec  singularia,  et  motus  et  operationes  ipsorum, 
divinae  providentiae  subiacent. 

Praeterea.  Stulta  est  providentia  alicuius  qui 
non  curat  ea  sine  quibus  ea  quae  curat  esse 
non  possunt.  Constat  autem  quod,  si  omnia  de- 
ficerent  particularia.  quod  universalia  eorum  re- 
manere  non  possent.  Si  igitur  Dcus  universalia 
tantum  curat,  singularia  ^ero  ista  omnino  dere- 
linquit,  stulta  et  imperfecta  erit  eius  providentia. 
Si  autem  dicat  aliquis  quod  horum  singula- 
rium  Deus  curam  habet  usque  ad  hoc  quod 
conserventur  in  esse,  non  autem  quantum  ad  alia : 
hoc  omnino  esse  non  potest.  Nam  omnia  alia 
quae  circa  singularia  accidunt,  ad  eorum  con- 
servationem  vel  corruptionem  ordinantur.  Si  ergo 
Deus  habet  curam  singularium  quantum  ad  eorum 
conservationem,  habet  curam  omnium  circa  ea 


contmgentium. 

Potest  autem  aliquis  dicere  quod  sola  cura 
universalium  sufficit  ad  particularium  conserva- 
tionem  in  esse.  Provisa  sunt  enim  cuilibet  speciei 
ea  per  quae  quodlibet  individuum  speciei  illius 
potest  conservari  in  esse:  sicut  data  sunt  ani- 
malibus  organa  ad  cibum  sumendum  et  dige- 
rendum.  et  cornua  ad  protegendum  se.  Utilitates 
autem  horum  non  deficiunt  nisi  in  minori  parte: 
cum  ea  quae  sunt  a  natura,  producant  effectus 
suos  vel  semper.  vel  frequenter.  Et  sic  non 
possunt  omnia  individua  deficere,  etsi  aliquod 
deficiat. 

Sed  secundum  hanc  rationem,  omnia  quae 
circa  individua  contingunt.  providentiae  subia- 
cebunt,  sicut  et  conservatio  eorum  in  esse :  quia 
circa  singularia  alicuius  speciei  nihil  potest  acci- 
dere  quod  non  reducatur  aliquo  modo  ad  prin- 
cipia  iilius  speciei.  Sic  igitur  singularia  non  magis 
subiacent  divinae  providentiae  quantum  ad  con- 
servationem  in  esse,  quam  quantum  ad  alia. 

Praeterea.  In  comparatione  rerum  ad  finem 
talis  ordo  apparet  quod  accidentia  sunt  propter 
substantias,  ut  per  ea  perficiantur;  in  substantiis 
vero  materia  est  propter  formam;  per  hanc 
enim  participat  divinam  bonitatem,  propter  quam 
cap.  XVII.       omnia   facta   sunt,  ut  supra  *  ostensum  est.  Ex 


ILES,  LIB.  III,  CAP.  LXXV.  221 

quo  patet  quod  singularia  sunt  propter  naturam 
universalem.  Cuius  signum  est  quod  in  his  in 
quibus  potest  natura  universalis  conservari  per 
unum    individuum,    non    sunt   multa    individua 

;  unius  speciei:  sicut  patet  in  sole  et  luna.  Cum 
autem  providentia  sit  ordinativa  aliquorum  in 
finem,  oportet  quod  ad  providentiam  pertineant 
et  fines,  et  ea  quae  sunt  ad  finem.  Subiacent 
igitur   providentiae   non    solum   universalia.  sed 

10  etiam  singularia. 

Adhuc.  Haec  est  differentia  inter  cognitionem 
speculativam  et  practicam,  quod  cognitio  specu- 
lativa,  et  ea  quae  ad  ipsam  pertinent,  perficiuntur 
in  universali;  ea  vero  quae  pertinent  ad  cogni- 

■  i  tionem  practicam,  perficiuntur  in  particulari:  nam 
finis  speculativae  est  veritas,  quae  primo  et  per 
se  in  immaterialibus  consistit  et  in  universalibus; 
finis  vero  practicae  est  operatio,  quae  est  circa 
singularia.  Unde  medicus  non  curat  hominem  in 

30  universali.  sed  hunc  hominem :  et  ad  hoc  est  tota 
scientia  medicinae  ordinata.  Constat  autem  quod 
providentia  ad  practicam  cognitionem  pertinet: 
cum  sit  ordinadva  rerum  in  finem.  Esset  igitur 
imperfectissimaDei  providentia  si  in  universalibus 

3;  consisteret,  et  usque  ad  singularia  non  perveniret. 

Item.  Cognitio  speculafiva  magis  perficitur  in 

universali  quam  in  particulari:  quia  magis  sciun- 

tur  universalia  quam  particularia;  et  propter  hoc 

universalissimorum  principiorum  cognitio  omni- 

5"  bus  est  communis.  llle  vero  perfectior  est  in 
scientia  speculativa  qui  non  solum  universalem, 
sed  propriam  cognitionem  de  rebus  habet:  nam 
qui  cognoscit  in  universali  tantum,  cognoscit  rem 
solum  in  potentia.   Propter  quod   discipulus   de 

;>-  universali  cognitione  principiorum  reducitur  in 
propriam  cognitionem  conclusionum  per  ma- 
gistrum,  qui  utramque  cognitionem  habet:  sicut 
aliquid  reducitur  de  potentia  in  actu  per  ens 
actu.  Multo  igitur  magis  in  scientia  practica  per- 

40  fectior  est  qui  non  solum  in  universali,  sed  efiam 
in  particulari  res  disponit  ad  actum.  Divina  igitur 
providentia,  quae  est  perfectissima,  usque  ad 
singularia  se  extendit. 

Amplius.  Cum  Deus  sit  causa  entis  inquantum 

4)  est  ens,  ut  supra  *  ostensum   est,    oportet  quod  *ub.ii,cap.xv. 
ipse  sit  provisor  entis  .inquantum  est   ens:  pro- 
videt  enim  rebus  inquantum   est  causa  earum. 
Quicquid  ergo  quocumque  modo  est,    sub  eius 
providentia   cadit.    Singularia    autem  sunt  entia, 

50  et  magis  quam  universalia:  quia  universalia  non 

subsistunt  per  se,  sed  sunt  solum  in  singularibus. 

Est  igitur  divina  providentia  etiam  singularium. 

Item.    Res  creatae   providentiae   divinae  sub- 

duntur  prout  ab  ipso   in  finem   ultimum  ordi- 


2    iniellectum  et   voliintatem   GZ;  lac  EN,  voluntatem  et  intellectum  ceteri.  4    dispensentur  oni  EG.  8    earum  A  solus;  rerum. 

10  sint  NsEY;  sicut  Y,  sint  sicut  ceteri.  14  esse  hic  A  solus;  post  non  possunt.  i5  autem  om  BFHN,  enim  GZ.  17  possent  A  solus; 
possunt.  18    omninoj  omnia  omnino  aYW,  omnia  DE.  22    conserventur  P;   construentur  FXZCEcd,   constiluentur  BGHNCE,  con- 

stituerentur  Y6,  constituantur  DW.  27  habet)  etiam  addunt  Pd.  32  speciei  hic  Asolus;  post  iWius.  34  et  digerendum]  ad  ingerendum 
G,  et  dirigendum  FGHtP.  3-  producant  A  solus;  producunt.  43  sicut  etj  sic  et  BFH,  et  sic  W,  et  sic  etiam  NY.  5i    perficiantur 

DEGZi;  perficiatur  P,  perficiuntur  ceteri.  in  substantiis  vero  ZsEft;  in  suis  naturis  D,  in  substantiis  autem  P,  in  substantiis  naturae  ceteri, 

1  singularia  EGXZ;  particularia.  5  sole  et  luna  EGXZfc;  luna  et  sole.  6  in  finemj  infinito  (infinitivo?)  pE,  infinitato  sG,  infinitum  X. 
7  oportet  EGXZ;  ideo  oportet.  ci  igitur  DEWXYfc;  om  aN,  enim  GZPc.  11  cognitionem  hic  A  solus;  post  speculativam.         17  inj  et 

in  bPd.  21    medicinaej    medicina  a.  24    imperfectissima  A  solus;  imperfecta.  25    non  perveniret]  non  proveniret  a,  perveniret  N. 

29  omnibus  A  solus;  om.  ?o    perfectior  hic  EGXt;  post  cst.  34  solum  om  EGZ,  tantum  W.  37  sicutj  vel  pEG.  38  in  actu 

A  solus;  in  actum.         53  Res  creatae  providentine  divinae  A  solu^;  Creaturae  divinae  providentiae. 


*  Cap.  X,  J9;  cf. 
cap.  VI,  26. 


arguitur 


222  SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  lll,  CAP.  LXXV. 

nantur,  qui  est  bonitas  sua.  Participatio  ergo  di-  ad  infimas  earum.  E\echiel  etiam  ix » 
vinae  bonitatis  a  rebus  creatis  est  per  provi-  opinio  quorundam  qui  dicebant,  Dereliquit  Do- 
dentiam  divinam.  Bonitatem  autem  divinam  par-  minus  terratn,  Dnminus  non  videt;  et  lob.  xxii '+, 
ticipant  etiam  singularia  contingentia.  Oportet  Circa  cardines  caeli  perambulat,  nec  nostra  con- 
ergo    quod   etiam    ad    ea   divina  providentia  se  s  siderat. 

extendat.  Pei"  haec  autem  excluditur  opinio  quorundam 

Hinc  est  quod  dicitur  Matt.  vi*:  Duo  passeres  qui  dixerunt  quod  divina  providentia  non  se 
asse  veneunt,  et  unus  ex  eis  non  cadit  in  terra  sine  extendit  usque  ad  haec  singularia.  Quam  quidem 
Patre  meo.  Et  Sap.  viii ' :  Attingit  a  Jine  usque  opinionem  quidam  Aristoteli  imponunt,  licet  ex 
ad  finem  fortiter:  idest,  a  primis  creaturis  usque  lo  verbis  eius  haberi  non  possit  *. 


2  providentiam  hic  A  solus;  post  divinam.         7  vi]  x  bPc.         8  in  terra  A  solus;  in  terram.         10  creaturis  CDNWZfr;  creatis. 
1   infimas  earum]  infima  eorum  EGXZPc.         Ez.  etiam  EPc;  Ecc.  et  enim  aW,  Ecc.  X,  et  Ecc.  DGYZ,  Ecc,  11,  ix.  N,  Ecclesiastici  etiam  b. 
4  perambulat]  perambulabat  aW.         nostra]  nostram  a.         6  haec  A  solus;  lioc. 

Commentaria   Ferrariensis 


•  Vid.Comment 
hui.  cap.,  n.  viii. 


'  Cf.  Comment. 
cap.  Lxv,  init. 


PosTQUAM  ostendit  Sanctus  Thomas  in  communi  divinam 
providentiam  ad  omnium  esse,  omniumque  opera- 
tiones  se  extendere,  vult  particulariter  demonstrare  quoniam 
etiam  ad  singularia  contingentia  se  extendit  *.  Circa  hoc 
autem  duo  facit:  primo,  ostendit  quod  sub  divina  provi- 
dentia  haec  singularia  cadunf,  secundo,  quod  immediate, 
capite  sequenti. 

I.  Quantum  ad  primum,  ponit  hanc  conclusionem :  Di- 
vina  providentia  pervenit  iisque  ad  singularia  generabi- 
lium  et  corruptibilium. 

Probatur  primo.  Providentiae  non  repugnat  neque  con- 
tingentia,  neque  casus  et  fortuna,  neque  voluntarium,  ut 
ostensum  est.  Ergo  nihil  prohibet  horum  esse  providen- 
tiam,  sicut  incorruptibilium  et  universalium.  -  Probatur 
consequentia.  Quia  non  videtur  horum  non  esse  provi- 
dentiam  nisi  propter  aliquod  illorum,  in  quibus  solum  cor- 
ruptibilia  ab  incorruptibilibus  dilYerunt  et  universahbus 
corruptibilium,  de  quibus  dicunt  providentiam  esse:-illi 
videlicet  qui  negant  horum  singularium  esse  providentiam. 

Secundo.  Dcus  horum  notitiam  habet,  ut  superius  est 
ostensum.  -  Neque  non  potest  ipsorum  curam  habere:  cum 
eius  potentia  sit  infinita.  -  Neque  haec  singularia  guberna- 
tionis  capacia  non  sunt:  cum  videamus  ea  et  industria  ra- 
tionis  gubernari,  ut  homihes;  et  per  industriam  naturalem, 
ut  apes  et  bruta.  —  Neque  Deus  non  vult  ipsa  gubernare : 
cum  voluntas  eius  universaliter  sit  omnis  boni;  bonum 
autem  eorum  quae  gubernantur,  in  ordine  gubernationis 
maxime  consistat.  -  Ergo  etc. 

Probatur  consequentia.  Quia,  si  Deus  istorum  provi- 
dentiam  non  haberet,  esset  propter  alterum  praedictorum. 

Tertio.  Causae  secundae,  in  hoc  quod  causae  existunt, 
divinam  similitudinem  consequuntur.  Sed  ipsae  eorum  quae 
producunt  curam  habent:  ut  patet  in  animalibus.  Ergo  et 
Deus.  Sed  Deus  est  omnium  istorum  particularium  causa. 
Ergo  etc. 

Quarto.  Deus  in  rebus  creatis  non  ex  naturae  neces- 
sitate  agit,  sed  per  voluntatera  et  intellectum.  Ergo  suae 
providentiae  subduntur  omnia  quae  ab  ipso  aguntur.  Ergo 
et  haec  singularia,  et  motus  et  operationes.  -  Probatur 
prima  consequentia.  Quia  ea  quae  per  voluntatem  et  in- 
tellectum  aguntur,  curae  providentis  subduntur,  quae  in 
hoc  consistere  videtur  quod  per  intellectum  aliqua  dispen- 
sentur.  -  Secunda  vero  probatur.  Quia  Deus  in  omnibus 
causis  secundis  operatur,  et  omnes  efFectus  in  ipsum  re- 
ducuntur  sicut  in  causara. 

II.  Qiiinto.  Si  Deus  universalia  tantum  curat,  sequitur 
quod  stulta  et  imperfecta  sit  eius  providentia.  Quia  stulta 
est  providentia  alicuius  qui  non  curat  ea  sine  quibus  ea 
de  quibus  curam  habet,  esse  non  possunt.  Constat  autem 
quod,  si  omnia  particularia  deficerent,  universalia  eorum 
remanere  non  possent. 

Si  dicatur  quod  horum  singularium  Deus  curam  habet 
usque  ad  hoc  quod  conserventur  in  esse,  non  autem  quan- 
tum  ad  alia:  -  contra  arguitur.  Quia  omnia  alia  quae  circa 
singularia  accidunt,  ad  eorura  conservationem  vel  corru- 


ptionem  ordinantur.  Ergo,  si  Deus  eorum  conservationem 
curat,  etiam  de  omnibus  circa  ipsa  contingentibus  curam 
habet. 

Si  dicatur  quod  sola  cura  universalium  suf&cit  ad  par- 
ticularium  conservationem  in  esse,  quia  cuilibet  speciei 
provisa  sunt  ea  per  quae  individuura  illius  speciei  potest 
conservari  in  esse,  ut  patet  in  aniraalibus ;  et  utilitates 
horura  non  deficiunt  nisi  in  minori  parte;  et  sic  non  pos- 
sunt  omnia  individua  deficere,  licet  aliquod  individuum 
deficere  possit:  -  secundum  hanc  rationem,  omnia  quae 
circa  individua  accidunt,  providentiae  subiacebunt :  quia 
singularibus  alicuius  speciei  nihil  potest  accidere  quod  non 

i  reducatur  altquo  modo  ad  principia  illius  speciei;  vel  sci- 
licet  tanquam  alicuius  illorum  conservativum,  vel  tanquara 
corruptivum.  Ergo  etc. 

j        III.  Se.vto.  Ad  providentiam  pertinent  et  finis,  et  ea  quae 

'  sunt  ad  finera.  Ergo  et  universalia  et  singularia. 

i        Probatur  antecedens.    Quia   providentia   est  ordinativa 

I  aliquorum  in  finem. 

Consequentia  vero  probatur.  Quia  particularia  sunt 
propter  naturam  universalera.  Quod  ratione  quidera  osten- 
ditur:  quia  in  coraparatione  rcrum  ad  finem  talis  ordo 
apparet  quod  accidentia  sunt  propter  substantiam,  ut  sci- 
licet  per  ea  perficiatur;  materia  vero  est  propter  formam, 
cum  per  hanc  participet  divinam  bonitatem,  propter  quam 
omnia  sunt  facta.  -  Signo  autem  ostenditur:  quia  in  quibus 
natura  universalis  per  unum  individuum  conservari  potest, 
non  sunt  multa  individua  unius  speciei;  ut  patet  in  luna 
et  sole. 

Adverte  quod  ex  hoc  quod  accidentia  sunt  propter  sub- 
stantiam  tanquara  naturae  perfectiva,  et  matcria  est  propter 
formam,  deducit  tanquam  manifestura  singularia  propter 
naturam  universalem  esse.  Quia  singularitatis  principium 
est  materia  accidentibus  individualibus  limitata,  quae  di- 
citur  materia  signata.  Ex  hoc  enim  optime  sequitur  pro» 
positum.  Nam  si  individuum  non  habet  individuationeua 
suam,  qua  a  natura  universali  distinguitur,  nisi  ex  njia- 
teria  et  accidentibus;  si  ipsa  accidentia  ordinantur  ad 
naturam  substantiae,  et  materia  ad  formam,  ex  qua  suaiitur 
ratio  speciei,  sequitur  manifeste  ipsa  singularia  ad  sp,eciem 
ordinari. 

I\^.  Septimo.  Providentia  ad  practicara  cogpitionem 
pertinet:  cum  sit  ordinativa  rerum  in  finem.  Ergo  imper- 
fecta  esset  Dei  providentia  si  ad  particularia  non  perveni- 
ret.  -  Probatur  consequentia.  Quia  speculativa  cognitio,  et 
ea  quae  ad  ipsam  pertinent,  perficiuntur  in  universali,  cum 
finis  ipsius  sit  veritas,  quae  primo  et  per  se  in  immate- 
rialibus  consistit  et  in  universalibus :  ea  vero  quae  ad  co- 
gnitionem  practicam  pertinent,  perficiuntur  in  particulari, 
cura  finis  ipsius  sit  operatio,  quae  est  circa  singularia. 
Declaratur  exemplo  medici. 

Adverte,  cum  dicitur  quod  ea  quae  pertinent  ad  co- 
gnitionem  practicam  perficiuntur  in  particulari,  ea  vero 
quae  pertinent  ad  cognitionem  speculativam  perficiuntur 
in  universali,  quod  per  ea  quae  pertinent  ad  istas  scien- 


SUMxMA  GONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  GAP.  LXXV. 


223 


I 


tias  non  intelligit  Sanctus  Thomas  obiecta  circa  quae 
versantur,  sed  ea  quae  ex  parte  ipsius  actus  cognoscendi 
se  tenent.  Nam  ipsa  cognitio  practica  principaiis  obiecli 
perfecta  erit  si  in  particulari  cognoscatur,  et  secundum 
particulares  conditiones  quibus  operabiiis  est.  Similiter 
ad  perfectam  argumentationem  practicam  requiritur  ut 
ex  aliquo  particulari  principio  procedat,  et  ut  ad  particu- 
larem  conclusionem  terminetur.  Et  universaliter  loquendo, 
perfectio  cognitionis  praciicae  principalis  obiecti  exigit  ut 
omnia  quorum  cognitio  ad  iilius  cognitionem  requiritur, 
particulariter  considerentur,  et  non  tantum  secundum  uni- 
versales  rationes.  Et  hoc  est  omnia  requisita  ad  practicam 
cognitionem  perfici  in  particulari.  -  Similiter  dicuntur 
omnia  requisita  ad  speculativam  cognitionem  perfici  in 
universali,  inquantum  cognitio  intellectiva  omnium  quae 
exiguntur  ad  cognitionem  principalis  obiecti,  debet  circa 
universales  rationes  versari.  Et  similiter  omnis  argu- 
mentatio  tali  cognitioni  deserviens  debet  ex  universalibus 
procedere. 

V.  Octavo.  Cognitio  speculativa  magis  perficitur  in  uni- 
versali  quam  in  particulari,  cum  magis  sciantur  universalia 
quam  particularia :  propter  quod  universalissimorum  prin- 
'Vid.text.etvar.  cipiorum  cognitio  est  communis*.  Sed  ilie  est  perfectior 
in  scientia  speculativa  qui  non  solum  universalem,  sed 
propriam  cognitionem  de  rebus  habet.  Ergo  multo  magis 
in  scientia  practica  perfectior  est  qui  non  solum  in  uni- 
versali,  sed  etiam  in  particulari  res  disponit  ad  actum. 
Ergo  divina  providentia,  quae  est  perfectissima,  usque  ad 
singularia  se  extendit.  -  Probatur  minor.  Quia  qui  cogno- 
scit  in  universali,  cognoscit  rem,  scilicet  sub  ipso  con- 
tentam,  tantum  in  potentia.  Declaratur  per  signum  exemplo 
magistri. 

Advertendum  quod  fundamentum  huius  rationis  est, 
quoniam,  si  cognitio  speculativa,  cuius  est  universalia  dum- 
taxat  specuiari,  est  perfectior  de  aliqua  re  quando  non 
solum  cognoscuntur  de  ipsa  rationes  communes  sibi  et 
aliis,  sed  etiam  propria  ipsius  ratio  cognoscitur,  qua  ab 
aliis  distinguitur;  multo  magis  cognitio  practica,  cuius  est 
disponere  aliquid  ad  hoc  ut  sit  in  actu,  quod  primo  rebus 
singularibus  convenit,  perfectior  erit  si  res  non  solum  in 
universali,  sed  etiam  in  particulari  disponat  ad  hoc  ut  in 
actu  sint. 
4  2.  Circa  istam  propositionem,  Cognitio  speculativa  magis 

perjicitur  in  universali  quam  in  particulari,  considerandum 
quod,  cum  cogniiionis  perfectio  ex  parte  cognoscentis  in 
duobus  consistat,  scilicet  in  certitudine  et  evidentia,  nihil 
aliud  datur  intelligi  per  supra  dictam  propositionem  quam 
quod  certior  et  evidentior  intellectui  est  cognitio  specula- 
tiva  universiilis  obiecti  quam  rei  singularis,  quia  ipsa  uni- 
versalia  certius  et  evidentius  cognoscuntur  tali  cognitione 
speculativa,  qua  scilicet  rei  veritas  apprehenditur,  quam 
particularia  materialia,  quae    mutabilia   sunt  et  variabilia. 

Et  ad  hunc  sensum  procedit  signum  adductum,  quod  vi- 
delicet  universalissimorum  principiorum  cognitio  est  com- 
munis.  Nam  cognitio  quae  omnibus  est  communis,  est  cer- 
tissima  et  evidentissima,  utpote  quae  ex  ipso  solo  lumine 
naturali  intellectus,  quod  omnibus  commune  est,  proveniat. 
Hoc  enim  signum  est  quod  cognitio  speculativa  universalium 
perfectior  est  quam  singularium;  et  quod  magis  sciuntur 
universalia  quam  particularia,  idest,  certius  et  evidentius. 

Ut  sic  arguatur  a  signo.  Quanto  magis  aliqua  principia 
a  particularitate  recedunt,  tanto  eorum  cognitio  perfectior 
est,  utpote  et  evidentior  et  certior:  si  videlicet  secundum 
seipsa  formaliter  sumantur,  et  quantum  ad  eorum  simplicem 
veritatem.  Ergo  singularia  minus  sciuntur  quam  univer- 
salia.  -  Patet  consequentia.  Quia  quando  aliquid  est  tale 
per  recessum  et  elongationem  ab  aliquo,  signum  est  quod 
illud  aut  non  est  tale,  aut  quod  minus  tale  est  quam  ea 
quae  ab  ipso  distant:  sicut,  quia  tanto  aliquid  est  magis 
intelligibile  quanto  magis  a  materia  recedit,  ideo  materiam 
dicimus  esse  minime  intelligibilem,  et  minus  quam  ea  quae 
a  materia  sunt  separata.  -  Antecedens  vero  probatur.  Co- 
gnitio  universalissimorum  principiorum  est  perfectissima. 
Ergo  etc.  Probatur  antecedens.  Cognitio  quae  omnibus 
inest,  est  perfectissima   et  certissima  atque  evidentissima, 


utpote  ab  ipso  communi  lumine  intellectuali,  quod  est 
omnis  cognitionis  fons  et  origo,  proveniens.  Universalis- 
simorum  autem  principiorum  cognitio  est  omnibus  com- 
munis.  Ergo  etc. 

3.  Circa  illam  propositionem,  Qui  cognoscit  rem  in  uni- 
versali  tantum,  cognoscit  ipsam  solum  in  potentia,  adver- 
tendum  quod,  sicut  non  inconvenit  aliquid  esse  unum  actu 
et  potentia  aliud,  sicut  aqua  est  actu  humida  et  potentia 
calida;  ita  non  inconvenit  aliquid  secundum  se  cognosci 
in  actu,  et  tamen  in  ipso  aliud  potentialiter  cognosci,  in- 
quantum  per  ipsum  potest  intellectus  in  alterius  ignoti 
notitiam  devenire,  vel  inquantum  aliud  in  re  cognita  po- 
tentialiter  continetur.  Quia  eigo  in  universaliori  natura 
potentialiter  continentur  minus  universalia,  sicut  in  genere 
potentialiter  continentur  suae  species,  et  in  principiis  po- 
tentialiter  continentur  conclusiones ;  ideo,  si  consideretur 
universalioris  cognitio  inquantum  est  cognitio  talis  naturae 
absolute,  sic  est  ipsius  actualis  cognitio ;  si  autem  consi- 
deretur  inquantum  est  cognitio  eorum  quae  in  ipso  po- 
tentialiter  continentur,  sic  est  cognitio  potentialis.  Propterea 
non  dixit  Sanctus  Thomas  quod  qui  cognoscit  universale, 
cognoscit  ipsum  in  potentia :  sed  quod  qui  cognoscit  rem 
in  universali,  idest,  qui  cognoscit  aliquam  rem  cogno- 
scendo  solum  universale  in  quo  potentialiter  continetur, 
ipsam  rem  in  potentia  solum  cognoscit.  Propter  hoc  ad- 
ducit  signum  de  discipulo,  qui,  cum  habeat  cognitionem 
universalium  principiorum,  indiget  tamen  magistro  redu- 
cente  ipsum  in  actum  cognitionis  conclusionum,  quas  po- 
tentialiter  tantum  in  universalibus  principiis  cognoscebat. 

VI.  Nono.  Quicquid  est  quocumque  modo,  sub  Dei 
providentia  cadit.  Singularia  sunt  entia :  et  magis  qiiam 
universalia,  quae  non  subsistunt  per  se  solum,  sed  sunt 
in  singularibus.  Ergo  ipsorum  est  providentia.  -  Probatur 
maior.  Quia,  cum  Deus  sit  causa  entis  inquantum  ens, 
est  etiam  eius  provisor :  cum  rebus  provideat  inquantum 
est  earum  causa. 

2.  Circa  probationem  maioris,  adverte  quod,  sicut  po- 
tentia  cognoscitiva  quae  fertur  in  aliquod  obiectum  in- 
quantum  tale,  fertur  in  omnc  in  quo  illud  obiectum  in- 
venitur ;  visus  enim,  quia  fertur  in  colorem  inquantum 
color  est,  fertur  in  omne  coloratum :  ita  causa  activa  quae 
habet  pro  obiecto  aliquid  inquantum  tale,  est  causa  omnium 
in  quibus  illud  invenitur  inquantum  huiusmodi.  Ideo,  cum 
Deus  sit  causa  entis  inquantum  ens,  erit  causa  omnis  entis 
quomodocumque  sit  ens,  sive  quomodocumque  habeat 
esse.  Et  idem  dicendum  est  de  provisore:  quia  provisor 
entis  inquantum  est  ens,  est  provisor  omnium  quae  quo- 
cumque  modo  habent  esse.  Et  ex  hoc  fundamento  pro- 
cedit  ratio. 

3.  Circa  istam  propositionem,  Singularia  sunt  magis 
entia  quam  universalia,  attendendum  quod  dupliciter  po- 
test  aliquid  dici  magis  ens  altero.  Uno  modo,  quia  est 
perfectioris  naturae  et  perfectioris  essentiae.  Et  isto  modo 
non  intelligitur  hic.  Non  enim  aliam  essentiam  et  aliam 
naturam  habent  singularia  quam  habeant  earum  species,  ut 
possit  dici  essentia  singularis  perfectior  esse  quam  essentia 
speciei:  sed  ipsa  essentia  speciei  est  etiam  essentia  indi- 
vidui,  in  ipso  determinatis  accidentibus  limitata.  Immo,  si 
per  intellectum  natura  universalis  a  principiis  individuan- 
tibus  secernatur,  invenietur  perfectior :  utpote  actualior  et 
magis  a  potentialitate  materiae  remota.  -  Alio  modo,  quia 
magis  existit,  et  sibi  per  prius  convenit  esse  actualis  exi- 
stentiae  tanquam  ei  quod  est,  quam  alteri.  Et  hoc  modo 
hic  intelligitur.  Quod  patet  ex  ratione  quam  assignat  San- 
ctus  Thomas  :  quia  scilicet  universalia  non  subsistunt  per 
se,  idest,  non  habent  esse  a  singularibus  separata,  sed  sunt 
solum  in  singularibus.  Ex  hoc  enim  datur  intelligi  quod 
singularia  dicuntur  esse  magis  entia  quia  per  seipsa  ha- 
bent  esse,  et  non  in  alio,  cui  per  prius  esse  conveniat. 

VII.  Decimo.  Bonitatem  divinam  participant  singularia 
contingentia.  Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia.  Quia, 
cum  creaturae  divinae  providentiae  subdantur  prout  ab 
ipso  in  finem  ultimum,  qui  est  bonitas  sua,  ordinantur, 
participatio  divinae  bonitatis  a  rebus  creatis  est  per  divinam 
providentiam. 


224 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXXV,  LXXVI. 


•Vid.text.etvar.  CoNFiRMATUR  conclusio  siuctoritntQ Matth.x* ;  Sap.viii;  et 
etiam  quia  Eiech.  ix,  et  lob  xxii,  arguitur  opinio  dicen- 
tium  quod  Deus  nostra  non  considerat. 

VIII.  Per  hoc  excluditur  opinio  quorundam  dicentium 
divinam  providentiam  ad  singularia  ista  non  extendi.  Quam 
Aristoteli  quidam  imponunt,  licet  ex  eius  verbis  haberi 
non  possit. 

Adverte  quod  opinio  quae  hic  tangitur,  est  Averrois, 
XII  Metaph.,  comment.  Sy,  et  comment.  52  *.  Ponit  enim 
quod  Deus  habet  providentiam  de  singularibus  tantuvi 
inquantum  dispositio  propria  individui  invenitur  in  aliquo 
modo  speciei,  et  non  nisi  secundum  quod  communicant 
Foi.32ov(Ven.  f«  natura  communi*;  et  quod,  52  aliqua  sunt  sine  sollici- 
tudine,  proveniunt  ex  necessitate  materiae,  non  ex  dimi- 
nutione  agentis  *.  Et  hanc  videtur  velle  esse  Aristotelis 
opinionem.  Sed,  ut  ait  Sanctus  Thomas,  ex  verbis  Aristo- 
teiis  super  quibus  se  Averroes  fundat,  hoc  haberi  non 
potest :  ut  patet  ipsa  eius  verba  considerantibus.  Immo, 
ut  ostendit  Sanctus  Thomas  Verit.,  q.  v,  a.  3.  ex  ipso  ha- 
betur  oppositum:  in  eo  quod  ponit  duplicem  ordinem  in 
universo,  scilicet  ordinem  partium  universi  inter  se,  et 
ordinem  totius  universi  ad  Deum,  atque  primum  ordinem 
esse  propter  secundum.  Ex  hoc  enim  patet,  cum  partes 
universi  corruptibiles  et  incorruptibiles  sint  ordinatae  ad  in- 
vicem,  et  ordo  ipsarum  sit  propter  ordinem  universi  ad 
primum  principium,  quod  in  uno  ordine  providentiae  prin- 
cipii  exterioris  conveniunt  et  corruptibilia  et  incorruptibilia. 

Advertendum  ulterius,  ex  doctrina  Sancti  Thomae  loco 


*  Ad  lib.  XI,  VII 
3,4;x,l.-S.Th 
nb.  XII,  1.7;  1» 


is6s) 

"  Fol.  338 


allegato,  quod  opinio  Averrois  posset  habere  veritatem  si 
intelligeretur  quod  individua  corruptibilia  non  sunt  propter 
se  provisa,  sed  tantum  propter  aliud.  Nam  propter  se  pro- 
visa  sunt  ea  in  quibus  essentialis  perfectio  universi  con- 
sistit,  ut  sunt  omnia  individua  incorruptibilia,  et  species 
rerum  corruptibilium  :  iiidividua  autem  corruptibilia  sunt 
pTovisa  propter  perpetuum  esse  speciei  tantum,  non  autem 
propter  se.  Dicuntur  enim  aliquae  partes  propter  se  esse 
provisae,  quando  non  sunt  principaliter  intentae  propter 
aliquam  aliam  partem,  licet  ex  ipsis  aliqua  utilitas  aliis 
partibus  proveniat:  propter  aliud  autem  dicuntur  provisae, 
quando  principaliter  sunt  propter  aliam  partem.  Sic  enim 
dicuntur  individua  corruptibilia  esse  provisa  propter  aliud, 
quia  propter  hoc  primo  sunt  volita  ut  perpetuum  esse 
speciei  salvetur:  ipsae  autem  species,  et  alia  incorruptibilia, 
sunt  propter  se  volita,  quia  principaliter  propter  ipsum 
universum  et  propter  divinam  bonitatem  sunt  volita.  Non 
repugnat  enim  quod  sint  propter  se  volita,  et  quod  sint 
volita  propter  perfectionem  universi:  quia  in  hoc  perfe- 
ctionem  universi  constituunt,  in  quantum  a  Deo  habent 
esse  et  in  suis  naturis  subsistunt.  Quo  modo  inquit  San- 
ctus  Thomas  Potentia,  q.  v,  a.  4,  quod  ista  duo  non  re- 
pugnant :  Deum  velle  universitatem  creaturarum  propter 
seipsam;  et  Deum  velle  illam  propter  seipsum.  Quia  vult 
creaturarum  universitatem  propter  bonitatem  suam,  ut  sci- 
licel  eam  suo  modo  imitentur  et  repraesentent :  hoc  autem 
faciunt  inquantum  ab  ea  habent  esse  et  in  suis  naturis 
subsistunt. 


-^'vfSS-^JlS^SeV^ 


CAPITULUM  SEPTUAGESIMUM  SEXTUM 

A  6or    a  28. 

OUOD  PROVIDENTIA  DEI  SIT  OMNIUM  SINGULARIUM  IMMEDIATE. 


'  DeHomine,  ]ib. 
Vlll,  de  Prov., 
cap.  3  (Colon. 
•537)-  -  Al.  Ne- 
mesius,  de  Nat. 
Hom.,  cfip.  xLiv, 
de  Prov.  (.\lignc 
P.  G.  XL,  793). 


iiiDA.M  autem  concesserunt  providentiam 
divinam  usque  ad  haec  singularia  pro- 
cedere,  sed  quibusdam  mediantibus 
causis.  Posuit  enim  Plato,  ut  Grego- 
rius  Nyssenus  dicit  *,  triplicem  providentiam. 
Quarum  prrma  est  siimmi  Dei,  qui  primo  et 
principaliter  providet  propriix,  idest  omnibus  spi- 
ritualibus  et  intellectualibus ;  consequenter  vero 
toti  mundo  quantum  ad  genera  et  species,  et  uni- 
versales  causas,  quae  sunt  corpora  caelestia.  -  Se- 
cunda  vero  est  qua  providetur  singularibus  ani- 
malium  et  plantarum,  et  aliorum  generabilium 
et  corruptibilium,  quantum  ad  eorum  genera- 
tionem  et  corruptionem  et  alias  mutationes. 
Quam  quidem  pi'ovidentiam  Plato  attribuit  diis 
qui  caeliim  circiieiint.  Aristoteles  vero  horum 
11  de  Gen.  et  causalitatem  attribuit  obliqiio  circiilo*.  -  Tertiam 
vero  providentiam  ponit  rerum  quae  ad  huma- 
nam  vitam  pertinent.  Quam  quidem  attribuit 
qiiibusdam  daemonibus  circa  terram  existentibus, 
qui  sunt,  secundum  ipsum,  humanarum  actiomim 
custodes.  -  Sed  tamen,  secundum  Platonem,  se- 


Corr 


cunda  et  tertia  providentia  a  prima  dependet: 
nam  Deus  summus  secundos  et  tertios  statuit  pro- 
visores. 

Haec  autem  positio  Catholicae  fidei  consonat 

;  quantum  ad  hoc  quod  omnium  providentiam 
reducit  in  Deum  sicut  in  primum  auctorem.  Vi- 
detur  autem  sententiae  fidei  repugnare  quantum 
ad  iioc,  quod  non  omnia  particularia  divinae 
providentiae  immediate  dicit  esse  subiecta.  Quod 

'"  e.v  praemissis  ostendi  potest. 

Habet  enim  Deus  immediatam  singularium 
cognitionem,  non  quasi  ea  in  suis  causis  cogno- 
scens  tantum,  sed  etiam  in  seipsis:  sicut  in  Primo 
huius  Operis  ostensum  est  *.  Inconveniens  autem 

■  s  videtur  quod,  singulai'ia  cognoscens,  eorum  or- 
dinem  non  velit,  in  quo  bonum  praecipuum 
eorum  constat:  cum  voluntas  sua  sit  totius  bo- 
nitatis  principium.  Oportet  ergo  quod,  sicut  im- 
mediate  singularia  cognoscit,  ita  immediate  eorum 

M  ordinem  statuat. 

Amplius.  Ordo  qui  per  providentiam  in  rebus 
gubernatis  statuitur,  ex  ordine  illo  provenit  quem 


Cap,  LXT  sqq 


1  concesserunt  providentiam  divinam...  procedere]  processerunt  (concesserunt  Z)  quod  divina  voluntas...  procedit  EGZ,  _concesserunt 
quod  divinam  providentiara  (providentiam  divinam  X)  procedere  XsZ,  concesserunt  providentia  divina...  procedere  b.  6    qui]  e  d,  quae  P. 

7    omnibus]  rationibus  liG.  11    singularibus  V.7.b9c;   singulis  Y,  singularium  ceteri.  12    aliorum   A  solus;   corporum  b,   eorum  ceteri. 

14    alias   hic  EGZt;  post   mutationes.  l5    diis]    de   iiis   KG.  16    circueunt]    circuiunt  BZ,   circuerint   H,   circuerunt  N,  circumeunt  P. 

17   causalitatem  EGZ;  qualitatera.         21   sunt  hic  A  solus;  om  apE,  post  ipsum  DW,  post  actionuni  GNYZsEfrPc. 

1  dependet  EGpZ;  dependent.  9  immediate  A  solus;  om.  10  praemissis]  praedictis  Vd.  14  ostensum  hic  BEGW6;  post  est. 

16  praecipuum]  principium  CHGNX.         17  eorum  A  solus;  rerura.         21   qui  DWYZsCiPc;  om. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III.  CAP.  LXXVI. 


22D 


•  Lib.   I, 
xxxriii  sqq, 


•   Lib.    I, 

XLTI. 


•  Cap,  Lxvii 
II.  cap.  XV. 


provisor  in  sua  mente  disponit:  sicut  et  forma 
artis  quae  fit  in  materia,  ab  ea  procedit  quae 
est  in  mente  artificis.  Oportet  autem,  ubi  sunt 
multi  provisores  unus  sub  aiio,  quod  ordinem 
conceptum  superior  inferiori  tradat:  sicut  ars  ; 
inferior  accipit  principia  a  superiori.  Si  igitur 
secundi  et  tertii  provisores  ponuntur  esse  sub 
primo  provisore,  qui  est  Deus  summus,  oportet 
quod  ordinem  statuendum  in  rebus  a  summo 
Deo  accipiant.  Non  est  autem  possibile  quod  ■" 
iste  ordo  sit  in  eis  perfectior  quam  in  summo 
Deo:  quinimmo  omnes  perfectiones  per  modum 
descensus  ab  eo  in  alia  proveniunt,  ut  ex  supe- 

"P-  rioribus  *  patet.  Oportet  autem  quod  ordo  rerum 
sit  in  secundis  provisoribus  non  solum  in  uni-  ■; 
versali,  sed  etiam  quantum  ad  singularia:  alias 
non  possent  sua  providentia  in  singularibus  or- 
dinem  statuere.  Alulto  igitur  magis  ordo  singu- 
larium  est  in  divinae   providentiae    dispositione. 

Adhuc.  In  his  quae  humana    providentia    re-  =o 
guntur,  invenitur  quod  aliquis  superior  provisor 
circa  quaedam  magna  et  universalia  per  seipsum 
excogitat    qualiter    sint    ordinanda,    minimorum 
vero  ordinem  ipse  non  excogitat,  sed  aliis  infe- 
rioribus  excogitandum  relinquit.  Et  hoc  quidem  ^ 
contingit  propter  eius  defectum:  inquantum  vel 
singularium  minimorum  conditiones  ignorat;  vel 
non  sufficit  ad  omnium  ordinem  excogitandum, 
propter  laborem  et    temporis   prolixitatem  quae 
requireretur.    Huiusmodi    autem    defectus   longe  •.<> 
sunt  aDeo:  nam  ipse  omnia  singularia  cognoscit; 
nec  in  inteltigendo  laborat,  aut  tempus  requirit, 
cum  intelligendo  seipsum,  omnia  alia  cognoscat, 

cap.  sicut  supra  *  ostensum  est.  Ipse  igitur  omnium 
et  singularium  ordinem  excogitat.  Eius  igitur  n 
providentia  est  omnium  singularium  immediate. 
Item.  In  rebus  humanis  inferiores  provisores 
per  suam  industriam  ordinem  excogitant  in  his 
quorum  gubernatio  eis  a  praesidente  committitur. 
Quam  quidem  industriam  a  praesidente  homine  4° 
non  habent,  nec  usum  ipsius:  si  vero  a  supe- 
riore  eam  haberent,  iam  ordinatio  per  superiorem 
fieret,  ipsi  autem  essent  illius  ordinationis  non 
provisores,    sed    executores.    Constat  autem    per 

;iib.  supra  dicta*  quod  omnis  sapientia  et  intellectus  4s 
a  summo  Deo  in  omnibus  intelligentibus  causatur; 
nec   intellectus   aliquis   potest   aliquid   intelligere 
nisi  virtute  divina,  sicut  nec  aliquod  agens  ope- 
ratur  nisi  inquantum  agit    in  virtute  ipsius.  Est 
igitur  ipse  Deus  immediate  sua  providentia  omnia  so 
dispensans:  quicumque  vero  sub  ipso  provisores 
dicuntur,  sunt  providentiae  ipsius  executores. 
Praeterea.    Superior    providentia    dat    regulas 


providentiae  inferiori:  sicut  politicus  dat  regulas 
et  leges  duci  exercitus,  qui  dat  leges  et  regulas 
centurionibus  et  tribunis.  Si  igitur  sub  prima 
providentia  Dei  summi  sunt  aliae  providentiae, 
oportet  quod  Deus  illis  secundis  vel  tertiis  pro- 
visoribus  det  regulas  sui  regiminis.  Aut  ergo  dat 
eis  regulas  et  leges  universales,  aut  particulares. 
Si  autem  dat  eis  universales  regulas  regiminis, 
cum  universales  regulae  non  possint  semper  ad 
particularia  applicari,  maxime  in  rebus  mobilibus, 
quae  non  semper  eodem  modo  se  habent ;  opor- 
teret  quod  illi  provisores  secundi  vel  tertii  quan- 
doque  praeter  regulas  sibi  datas  ordinarent  de 
rebus  suae  provisioni  subiectis.  Haberent  ergo 
iudicium  super  regulas  acceptas :  quando  secun- 
dum  eas  oporteret  agere,  et  quando  eas  praeter- 
mittere  oporteret.  Quod  esse  non  potest:  quia 
hoc  iudicium  ad  superiorem  pertinet;  nam  eius 
est  interpretari  leges  et  dispensare  in  eis.  cuius 
est  eas  condere.  Hoc  igitur  iudicium  de  regulis 
universalibus  datis,  oportet  quod  fiat  per  supre- 
mum  provisorem.  Quod  quidem  esse  non  posset 
si  se  ordinationi  horum  singularium  immediate 
non  immisceret.  Oportet  igitur,  secundum  hoc, 
quod  sit  horum  immediatus  provisor.  -  Si  vero 
secundi  et  tertii  provisores  a  summo  provisore 
particulares  regulas  et  leges  accipiunt,  manifeste 
apparet  quod  horum  singularium  ordinatio  fit 
immediate  per  divinam  providentiam. 

Amplius.  Semper  provisor  superior  habet  iudi- 
cium  de  his  quae  ab  inferioribus  provisoribus 
ordinantur:  utrum  sint  bene  ordinata  necne.  Si 
igitur  secundi  provisores  vel  tertii  sunt  sub.  Deo 
primo  provisore,  oportet  quod  Deus  iudicium 
habeat  de  his  quae  ab  his  ordinantur.  Quod 
quidem  esse  non  potest,  si  horum  singularium 
ordinem  non  consideret.  Habet  igitur  ipse  per 
seipsum  curam  de  his  singularibus. 

Adhuc.  Si  Deus  per  seipsum  immediate  haec 
inferiora  singularia  non  curat,  hoc  non  est  nisi 
vel  quia  eadespicit;  vel  ne  eis  eius  dignitas,  inqui- 
netur,  ut  quidam  dicunt*.  Hoc  autem  irrationabile  *  cf.  Averr.  xii 

.  T        ^   ,.        .  •  j         ,•  T  Metapk.,  Icxt. 

est.  Nam  dignius  est  provide  aliquorum  ordma-  37. 52.  foi^  32°  v. 

tionem  excogitare,  quam  in  eis  operari.  Si  igitur 

Deus  in  omnibus  operatur,  sicut  supra  *  ostensum  •  vid.  supra  in 

,  ,i        ...  ..       r       .      ,  lioc  cap.,  Ilem. 

est,  nec  in  hoc  aliquid  ems  dignitati  derogatur,  -n  rebus. 
quinimmo  pertinet  ad  eius  universalem  et  sum- 
mam  virtutem;  nullo  modo  despiciendum  est  ei, 
vel   eius   dignitatem   commaculat,   si   circa   haec 
singularia  immediate  providentiam  habeat. 

Item.  Omnis  sapiens  qui  provide  sua  virtute 
utitur,  in  agendo  moderatur  suae  virtutis  usum, 
ordinans   ad   quid   et   quantum   perveniat:   alias 


1  disponit  b;  di.sposuit.  sicut  et]  sic  et  a,  sic  N.  5  conceptum  A  solus;  contenti  Y,  contemptum  X,  om  D,  contentum  ceteri. 
18  igitur  om  Pd.  19  divlnae  providentiae]  divina  providentia  et  EGZ  22  et  om  Pd.  23  minimorum  C;  minorum.  26  propler 
DEGXZfc;  per.  27  minimorum  EFHX;  minorum.  28  omnium]  omnem  CNXY.  33  et  A  solus;  om.  40  homine  non  habent 
A  solus;  habere  non  habet  liFWpCE,  non  habet  NXZsCEG,  non  habent  Y,  habere  non  potest  WsG6,  habere  non  possunt  DPc.  46  intelli- 
gentibus]  intellectibus  Pc.         49  in  virtute  A  solus;  virtute.         5i   quicumi^ue]  quaecumque  aY. 

2  leges  et  regulas  PlsoIus;  regulas  et  leges.  7  eis  A  solus;  om.  aut  Xsolus;  vel.  10  maxime  Asolus:  et  maxime.  23  horum 
A  solus;  om.  28  fit  A  solus;  sit.  29  divinam  hic  EGXZb;  post  providenti;im.  33  sunt  Z;  sint.  35  ab  his  A  solus;  ab  eis. 
37  consideret  A  solus;  considerat.  ipse  om  EGZ.  38  his  A  solus;  om.  ig  haec  A  solus;  om.  40  hoc  non  est  nisi  DWYZc  et 
corrupte  hoc  modo  cum  nisi  N ;  hoc  non  est  aEG,  hoc  ideo  est  b,  lioc  a  Deo  est  d,  ideo  est  P.  41  despicitj  deficit  BN,  nescit  W.  eis 
eius  A  solus;  eius  eis  ab,  eius  ei  N,  eius  (dignitas)  els  WY,  eis  E,  eius  DGZPc.          53  perveniat  EGX6;  proveniat. 

SuMMA  CoNTRA  Gentii.es  D.  Thomak  Toji.  II.  ag 


226 


virtus  in  agendo  sapientiam  non  sequeretur.  Con- 
•cap.Lxviisqq.  stat  autcm  ex  praemissis -^'  quod  divina  virtus  in 
operando  usque  ad  infima  rerum  pervenit.  Igitur 
divina  sapientia  est  ordinativa  qui,  et  quot,  et 
qualiter  ex  eius  virtute  progrediantur  effectus, 
etiam  in  infimis  rebus.  Est  igitur  ipse  immediate 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXXVL 

sua  providentia  omnium   rerum  ordinem   exco- 


gitans. 


Hinc  est  quod  dicitur  Rom.  xiii ' :  Qiiae  a  Deo 
siint,  orditiata  sunt.  Et  Iiidith  ix"*:  Tu  fecisti  priora, 
et  illa  post  illa  cogitasti,  et  hoc  Jactum  est  quod 
ipse  voliiisti. 


b  3    xiii  Pc;  XXI  D,  xv  et  xvi  X,  xvi  ccteri.         4   ludith  ix  Pc;  ludith  x  BEb,  lud.  x  FGWX,  ludic.  x  CDWYZ,  inde  quod  N. 


Commentaria  Ferrariensis 


C 


cap.  praec, 


Num.  II. 


var. 
■*  Cap 


»qq, 


UM  sit  ostensum   divinam  providentiam  usque  ad   sin- 

gularia  corruptibilia  se  extendere,  restat  ostendendum 

Cf.  Coniment.  quod  sit  istoruin  singularium  immediate".  Circa  hoc  autem 

'""■   duo  facit  Sanctus  Thomas:  primo,  recitat  opinionem  Pla- 

tonis;  secundo,  ostendit  in   quo  a  veritate  fidei  Catholicae 

discrepet  *. 

I.  Quantum  ad  primum,  Plato,  ut  Gregorius  Nyssenus 
narrat,  triplicem  providentiam  posuit.  Primam  summi  Dei : 
quae  est  primo  et  principaliter  de  spiritualibus  et  intellectua- 
libus;  secundario  vero  de  toto  mundo  quantum  ad  genera 
et  species  et  corpora  caelestia.  -  Secunda  est  deorum  qui 
caelos  circueunt:  quae  se  extendit  ad  singularia  genera- 
bilium  et  corruptibilium,  quantum  ad  eorum  generationem 
et  corruptionem  et  alias  mutationes;  quorum  tamen  qua- 
vide  text.  et  litatem  *  Aristoteles,  in  11  de  Gen.,  text.  58**,  obliquo 
circulo  ascribit.  —  Tertia  vero  est  quorundam  daemonum 
circa  terram  existentium:  quae  est  rerum  ad  humanam 
vitam  pertinentium.  -  Dixit  tamen  quod  secunda  et  tertia 
providentia  a  prima  dependet. 

U.  Quantum  ad  secundum,  ait  Sanctus  Thomas  quod 
haec  opinio  Catholicaefidei  consonat  quantum  ad  hoc,  quod 
omnium  providentiam  reducit  in  Deum  sicut  in  primum 
actorem :  videtur  autem  illi  repugnare  quantum  ad  hoc, 
quod  non  omnia  particularia  dicit  divinae  providentiae 
immediate  esse  subiecta.  Ideo  contra  ipsam  arguitur   sic. 

Primo.  Deus  habet  immediate  singularium  cognitionem 
in  seipsis,  ut  in  primo  Hhro  est  ostensum.  Ergo  imme- 
diate  eorum  ordinem  statuit.  -Probatur  consequentia.  Quia, 
cum  voluntas  Dei  sit  totius  bonitatis  principium,  inconve- 
niens  videtur  quod,  singularia  cognoscens,  eorum  ordinem 
non  velit,  in  quo  praecipuum  honum  rerum    consistit. 

Ad  evidentiam  huius  rationis,  et  etiam  conclusionis, 
considerandum  primo  est  quod,  cum  duo  ad  providentiam 
pertineant,  scilicet  excogitatio  ordinis  rerum  provisarum 
ad  suos  fines,  et  executio  ordinis  excogitati;  sicut  dice- 
retur  Deus  immediate  providere  rebus  quantum  ad  exe- 
cutionem,  si  per  seipsum  solum,  nulla  interveniente  causa 
media,  res  ad  suos  fines  perduceret;  ita  dicitur  immediate 
providere  quantum  ad  ordinis  excogitationem,  quia  ipse 
in  mente  sua  excogitat  quomodo  unumquodque  singulare 
suum  finem  consequi  debeat,  et  quae  impedimenta  remo- 
venda  sint,  atque  quae  sint  impendenda  adiumenta,  vultque 
unumquodque  ad  proprium  finem  esse  dispositum  ut  ad 
illum  possit  pervenire  suo  modo,  scilicet  contingenter  vel 
necessario;  non  autem  imponit  alicui  alteri  ut  excogitet 
ordinem  ipsorum  singularium,  ipso  talem  ordincm  non  ex- 
cogitante,  sicut  rex  praeposito  civitatis  imponit  ut  exco- 
gitet  ordinem  civitati  convenientem;  quod  esset  mediate 
providere.  Unde  Deum  immediate  providentiam  de  omnibus 
habere  hoc  modo,  nihil  aliud  est  quam  actum  immanentem 
divini  intellectus  excogitantem  ordinem  in  rebus,  non  soJum 
ad  ordinem  generum  et  specierum  per  se  terminari,  sed 
etiam  ad  ordinem  uniuscuiusque  singularis  extendi :  quamvis 
illum  ordinem  excogitatum  mediantibus  secundis  causis 
exequatur,  ut  in  sequentibus  *  ostendetur;  sicut  si  dice- 
remus  regem  per  seipsum  excogitare  omnem  ordinem  ci- 
vitati  convenientem  et  velle  illum  servari,  ipseque  impo- 
neret  ministris  suis   ut  illum   ordinem  servarent. 

Considerandum  secundo  quod,  licet  providentia  es- 
sentialiter  pertineat  ad  intellectum,  cum  sit  ratio  eorum 
quae   ordinantur   ad    finem    inquantum    huiusmodi ;    quia 


Cnp. 


tamen  est  cognitio  practica,  quae  scilicet  per  voluntatem 
ad  opus  ordinatur,  includit  etiam  voluntatem  finis,  et  vo- 
luntatem  ordinandi  res  in  finem.  Ideo,  volens  Sanctus 
Thomas  ostendere  quod  Deus,  qui  cognoscit  singularia, 
habet  etiam  ipsorum  providentiam,  nominat  voluntatem, 
ex  qua  providentia  complementum  habet,  cum  inquit  quod 
inconreniens  est  ut  Ueus,  singiilai~ia  cognoscens,  eorum 
ordinem   non  velit. 

III.  Secundo.  Supponitur  quod  ordo  qui  per  providen- 
tiam  in  rebus  gubernatis  statuitur,  ex  ordine  illo  prove- 
niat  quem  provisor  in  sua  mente  disposuit  * :  ut  ex  artifi- 
cialibus  constat.  Tunc  sic.  Ubi  sunt  multi  provisores  unus 
sub  alio,  oportet  quod  ordinem  contentum  *  superior 
inferiori  tradat :  sicut  ars  inferior  accipit  principia  a  supe- 
riore.  Ergo,  si  secundi  et  tertii  provisores  ponuntur  sub 
primo,  qui  est  Deus  summus,  ut  scilicet  voluit  Plato, 
oportet  quod  ordinem  statuendum  in  rebus  a  summo  Deo 
accipiat.  Ergo  ordo  singularium  est  sub  divinae  providen- 
tiae    dispositione. 

Probatur  ultima  consequentia.  Quia  oportet  quod  ordo 
rerum  sit  in  secundis  provisoribus  non  solum  in  universali, 
sed  etiam  quantum  ad  singularia :  alias  non  possent  in  sin- 
gularibus  sua  providentia  ordinem  statuere.  Non  est  autem 
possibile  quod  iste  ordo  sit  in  eis  perfectior  quam  in  summo 
Deo:  cum  omnes  perfectiones  per  modum  descensus  ab 
eo  in  alia  proveniant.  Ergo  etc. 

2.  Ad  hanc  rationem  posset  aliquis  dicere  quod  infe- 
rior  provisor  accipit  a  superiori  ordinem  in  rebus  statu- 
endum  in  universali,  non  autem  in  particulari :  sicut  et 
inferior  scientia  accipit  a  superiori  principia  sua,  non  autem 
conclusiones  quae  ex  illis  principiis  deducuntur.  Sicut  etiam 
diceremus  quod  praepositus  civitatis  accipit  a  rege  ordinem 
in  civitate  imponendum,  non  in  particulari,  sed  tantum  in 
universali,  inquantum  sibi  a  rege  committitur  ut  civitati 
ordinem  imponat. 

Sed  si  bene  processus  huius  rationis  consideretur,  patet 
quod  haec  responsio  eam  non  evacuat.  Cum  enim,  ut  sup- 
positum  est,  ordo  in  rebus  statuendus  prius  sit  in  mente 
provisoris,  oportet  ut,  ubi  sunt  multi  provisores  subordi- 
nati,  in  mente  uniuscuiusque  sit  ratio  ordinis  statuendi,  et 
unus  cognitionem  et  excogitationem  illius  ordinis  a  su- 
periori  accipiat.  Huic  si  addatur  quod  a  supremo  provi- 
sore,  qui  est  summus  Deus,  non  potest  esse  excogitatus 
iste  ordo  imperfectiori  modo  quam  ab  inferioribus  provi- 
soribus,  optime  sequitur,  cum  alii  provisores  illum  or- 
dinem  in  particulari  considerent,  quod  a  Deo  non  tantum 
in  universali  excogitetur,  quod  est  imperfectiori  modo 
excogitari,  sed  etiam  in  particulari :  nam  cognitio  rei  in 
universali  tantum  est  cognitio  ipsius  solum  in  potentia. 

Cum  autem  datur  primo  exemplum  de  scientia  supe- 
riori,  a  qua  scientia  inferior  accipit  principia  tantum,  non 
autem  conclusiones :  -  dicitur  quod  hoc  est  quia  scientia 
superior  non  est  perfecta  cognitio  conclusionum  inferioris 
scientiae,  licet  in  seipsa  sit  scientia  perfectior.  Si  autem 
aliquis  esset  perfecte  sciens  concJusiones,  eas  inferiori  tra- 
deret  in  particulari,  non  autem  in  universaiibus  principiis 
dumtaxat:  sicut  accidit  de  magistro  respectu  discipuli;  ipse 
enim  illi  tradit  cognitionem  illarum  conclusionum  in  par- 
ticulari  quas  ipse  prius  novit,  et  postea   discipulo   tradit. 

Similiter  exemplum  adductum  de  rege  non  obstat. 
Quia    in  illo    casu  rex    non  perfecte  habet  in  mente  sua 


■  Vlde 
var. 


•    Vide 
var. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  GAP.  LXXVI,  LXXVII. 


227 


ordinem  rerum,  sed  imperfectiori  modo  quam  praepo- 
situs,  qui  in  particuiari  civitatis  ordinem  excogitat,  non 
tantum  in  universali,  sicut  rex  :  ut  patet  in  ratione  sequenti. 

IV.  Tertio.  Quod  aliquis  superior  provisor  circa  uni- 
versalia  quaedam    magna    per   seipsum  excogitet   qualiter 

•Vid.text.etvar.  sint  ordinanda,  'minorum  *  vero  ordinem  aliis  inferioribus 
excogitandum  relinquat,  provenit  aut  quia  singularium 
minorum  conditiones  ignorat ;  aut  quia  non  suflicit  ad 
omnium  ordincm  excogitandum,  propter  laborem  et  tem- 
poris  prolixitatem  quae  requireretur.  Sed  huiusmodi  de- 
fectus  longe  sunt  a  Deo:  cum  ipse  omnia  singularia  co- 
gnoscat;  nec  intelligendo  laboret,  aut  tempus  requirat; 
intelligendo  enim  seipsum,  alia  cognoscit.  Ergo  etc.  -  Ista 
ratio  est  praecedentis  confirmatio. 

V.  Qiiarto.  Omnis  sapientia  et  intellectus  a  summo  Deo 
*Vid.text.etvar.   in  omnibus  intellectibus*  causatur;  nec  intellectus  aliquis 

potest  aliquid  intelligere  nisi  virtutc  divina,  ut  in  aliis  agen- 
tibus  patet.  Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia  ex  rebus 
humanis.  In  quibus  videmus  quod  superior  non  excogitat 
ordinem  eorum  quae  curae  inferiorum  committuntur,  quia 
non  dat  inferioribus  industriam  qua  illorum  ordinem  exco- 
gitant.  Si  autem  illam  daret,  iam  ordinatio  per  illum  fieret, 
inferiores  vero  essent  executores  tantum. 

Attende  quod  ratio  haec  fundatur  in  hoc,  quod  Deus 
ad  actiones  omnium  rerum  operatur,  ut  superius  est  osten- 
sum,  non  solum  dando  agentibus  virtutes  per  quas  ope- 
rantur,  sed  etiam  dando  usum  ipsarum  virtutum,  idest, 
applicando  eas  ad  operationes :  propter  quod  dicitur  ad 
omnem  e!'fectum  immediate  operari  immediatione  virtutis. 
Ex  hoc  enim  sequitur  quod  ad  omnem  intellectionem  et 
excogitationem  ordinis  concurrat  ut  immediatum  agens,  et 
sic  per  ipsum  fiat  talis  ordinatio. 

2.  Sed  tunc  occurrit  dubium.  Non  enim  videtur,  se- 
cundum  hunc  sensum,  ratio  esse  ad  propositum.  Nam  hic 
intendit  ostendere  Sanctus  Thomas  quod  Deus  omnium 
ordinem  in  seipso  excogitet :  haec  autem  ratio  concludit 
quod  excogitationem  in  aliis  causet. 

Responderi  ad  hoc  dupliciter  potest.  Primo  quod,  licet 
principale  intentum  sit  ostendere  quod  Deus  per  seipsum 
in  mente  sua  omnium  ordinem  excogitet,  tamen,  quia 
contra  positionem  Platonis  arguit,  ponentis  quod  non  im- 
raediate  aliquid  circa  singularia  ordinat,  voluit  secundario 
ostendere  quod  immediate  ordinat  ea  quae  singularibus 
conveniunt,  inquantum  immediate  causat  in  quocumque  or- 
dinante  illam  ordinis  excogitationem  quam  mente  concipit. 

Secundo  potest  responderi  quod  supponit  Sanctus  Tho- 
mas  Deum  agere  per  intellectum  et  voluntatem,  ut  in  su- 
Lib.  II,  cap  perioribus  *  ostendit.  Ex  hoc  autem  sequitur,  si  ordinem 
singularium  in  mente  inferiorum  provisorum  causat,  quod 
illum  ordinem  prius  ipse  in  sua  mente  concipiat. 

VI.  Quinto.  Superior  providentia  dat  regulas  providen- 
tiae  inferiori :  ut  patet  in  politico,  qui  dat  regulas  duci 
exercitus,  et  ille  centurionibus  et  tribunis.  Ergo,  si  sub 
providentia  summi  Dei  sunt  aliae  providentiae,  aliis  provi- 


xxiir  sqq. 


soribus  dat  sui  regiminis  regulas.  Aut  ergo  dat  universales 
tantum  regulas:  aut  particulares.  Si  universales  tantum, 
sequitur  quod  alii  provisores  haberent  iudicium  super 
regulas  acceptas,  quando  secundum  ipsas  oportet  agere, 
quando  eas  praetermittere  oporteret:  quia  universales  re- 
gulae  non  possunt  semper  ad  particularia  applicari,  maxime 
in  rebus  mobilibus;  et  idcirco  oportet  quandoque  praeter 
eas  aliquid  de  rebus  ordinare.  Hoc  autem  esse  non  potest: 
quia  hoc  iudicium  ad  superiorem  pertinet,  cum  eius  sit 
leges  interpretari  et  in  eis  dispensare  cuius  est  eas  con- 
dere.  -  Si  vero  dat  particulares  regulas,  patet  quod  horum 
particularium  ordinatio  immediate  erit  per  divinam  pro- 
videntiam. 

Adverte,  circa  illam  propositionem,  Ad  superiorem  per- 
tinet  suas  leges  interpretari  et  in  eis  dispensare,  ex  do- 
ctrina  Sancti  Thomae  I  IP°,  q.  xcvi,  a.  6;  et  IV  Sent., 
d.  XV,  q.  iir*,  quod  hoc  intelligitur  regulariter:  et  ad  hunc 
sensum  proposito  deservit.  In  casu  autem  subito,  non  pa- 
tiente  tantam  moram  ut  ad  superiorem  recurri  possit, 
potest  etiam  inferior  superioris  legem  interpretari:  quia 
tunc  necessitas  habet  dispensationem  annexam. 

VII.  Sexto.  Semper  provisor  superior  habet  iudicium  de 
iis  quae  ab  inferioribus  provisoribus  ordinantur :  utrum 
sint  bene  ordinata  necne.  Ergo  et  Deus  habet  iudicium 
de  iis  quae  ab  inferioribus  ordinantur.  Ergo  singularium 
ordinem  considerat.  Ergo  etc. 

Adverte  quod,  cum  universaliter  sit  verum  quod  su- 
perior  provisor  habeat  iudicium  de  iis  quae  ab  inferioribus 
ordinantur,  hoc  differenter  accidit  in  hominibus  et  in  Deo. 
In  hominibus  enim  hoc  contingit,  quod  poslerius  quam 
inferiores  superior  rerum  ordlnem  considerat:  quia  infe- 
riores  prius  aliquem  ordinem  statuunt,  deinde  statutus 
ordo  ad  superioris  iudicium  defertur.  In  Deo  autem  non 
est  sic,  quia  ipse  ab  alio  cognitionem  non  accipit,  immo 
est  omnis  cognitionis  causa:  sed  ipse  omnium  ordinem 
per  se  considerat,  et  ex  suo  ordine  in  mente  constituto 
de  inferiorum  ordinationibus  iudicat. 

VIII.  Septimo.  Si  Deus  inferiora  non  curat,  aut  hoc  est 
quia  ea  despicit;  vel  ne  eius  dignitas  inquinetur,  ut  quidam 
dicunt.  Non  propter  primum :  quia  dignius  est  provide 
aliquorum  ordinationem  excogitare,  quam  in  eis  operari ; 
et  tamen  Deus  in  singularibus  operatur.  Non  etiam  propter 
secundum:  quia  perhoc  nihil  eius  dignitati  derogatur,  quin- 
immo  pertinet  ad  eius  universalem  et  summam  virtutem. 

Octavo.  Divina  virtus  in  operando  usque  ad  infima 
rerum  pervenit.  Igitur  divina  sapientia  est  ordinativa  qui, 
et  quot,  et  qualiter  ex  eius  virtute  progrediantur  effectus, 
etiam  in  infimis  rebus.  Ergo  etc.  -  Probatur  prima  conse- 
quentia.  Quia  omnis  sapiens  qui  provide  sua  virttite  utitur 
in  agendo,  moderatur  suae  virtutis  usum,  ordinans  ad  quid 
et  quantum  proveniat:  alias  virtus  in  agendo  sapientiam 
non  sequeretur. 

CoNFiRMATUR  coHclusio  auctoritate  Rom.  xiii;  et  lu- 
dith  IX. 


Art.  2,  qu»  I. 


-'viSsSlfrfBV^ 


CAPITULUM  SEPTUAGESIMUM  SEPTIMUM 

60  V    b2. 

QUOD  EXECUTIO   DIVINAE  PROVIDENTIAE  FIT 
MEDIANTIBUS  CAUSIS  SECUNDIS. 


»TTENDENDUM  cst  autem  quod  ad  provi-     r\xm  6\cm\X\iv,sapientis  enim  est  ordinare*.?>Qcnn-  •  1  Me/apA., cap. 
-_^^   dentiam    duo    requiruntur:    ordinatio,     dum  vero  fit   per  virtutem   operativam.  E  con-  "'''*' 
'^  et  ordinis  executio.  Quorum  primum     trario  autem  se  habet  in  his  duobus:  nam  tanto 
^  fit  per  virtutem   cognoscitivam :  unde     perfectior  cst  ordinatio.  quanto  magis  descendit  ad 
qui  perfectioris  cognitionis  sunt,  ordinatores  alio-  s  minima;    minimorum    autem   executio   condecet 


1  AttendendumJ  Ostendendum  VGZd,  Ostensum  N.         5  cognltionis]  sive  cogitatlonis  addunt  Pc. 

2  E  contrario  EWfrP;   Et  e  contrario  Z,  Ex  contrario  ceteri.         5  minimorum  EPc;  minorum. 


228  SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXXVIL 

inferiorem  virtutem,  effectui  propoinionatam.  In  dibus  ei  subduntur.  Nulla  autem  dignitas  alicuius 
Deo  autem  quantum  ad  utrumque  summa  per-  regentis  est  comparabilis  dignitati  divini  regiminis. 
fectio  invenitur:  est  enim  in  eo  perfectissima  sa-  Conveniens  igitur  est  quod  per  diversos  gradus 
pientia  ad  ordinandum,  virtus  perfectissima  ad  agentium  fiat  divinae  providentiae  executio. 
operandum.  Oportet  ergo  quod  ipse  omnium  or-  s  Praeterea.  Convenientia  ordinis  perfectionem 
dines  per  sapientiam  suam  disponat,  etiam  mi-  providentiae  demonstrat:  cum  ordo  sit  proprius 
nimorum:  exequatur  vero  minima  per  alias  infe-  providentiae  effectus.  Ad  convenientiam  autem 
riores  virtutes,  per  quas  ipse  operetur,  sicut  ordinis  pertinet  ut  nihil  inordinatum  relinquatur. 
virtus  universalis  et  altior  per  inferiorem  et  par-  Perfectio  igitur  divinae  providentiae  ixquirit  ut 
ticularem  virtutem.  Conveniens  est  igitur  quod  ■»  excessum  aliquarum  rerum  supra  alias  ad  or- 
sint  inferiores  agentes  divinae  providentiae  exe-  dinem  convenientem  reducat.  Hoc  autem  fit  cum 
cutores.  ex  abundantia  aliquorum  magis  habentium,  pro- 

cap.  Lxixsq.        Itcm.  Ostcnsum  cst  supra  ^' quod  divina  opcratio     venit   aliquod   bonum    minus    habentibus.    Cum 
non  excludit  operationes  causarum  secundarum.     igitur  perfectio  universi  requirat  quod  quaedam 
Ea  vero  quae  ex  operationibus  causarum  secun- 15  aliis  abundantius  divinam  bonitatem  participent, 
darum  proveniunt,  divinaeprovidentiaesubiacent:     ut    supra  *  ostensum    est,    exigit    divinae    provi-  •  ub.  11,  cap. 
cum  Deus  omnia  singularia  ordinet  per  seipsum,     dentiae  perfectio  ut  per  ea  quae  plenius  divinam 

cap.  praec.      ut  ostcnsum  cst  *.  Suut   igitur  secundae  causae     bonitatem  participant,  executio   divini   regiminis 
divinae  providentiae  executrices.  compleatur. 

Adhuc.  Quanto  virtus  alicuius  agentis  est  fortior,  jo  Adhuc.  Nobilior  est  ordo  causarum  quam  ef- 
tanto  in  magis  remota  suam  operationem  extendit:  fectuum:  sicut  et  causa  potior  est  effectu.  Magis 
sicut  ignis,  quanto  est  maior,  magis  remota  ca-  igitur  in  eo  perfectio  providentiae  demonstratur. 
lefacit.  Hoc  autem  non  contingit  in  agente  quod  Si  autem  non  essent  aliquae  causae  mediae 
non  agit  per  medium:  quia  quidlibet  in  quod  agit,  exequentes  divinam  providentiam,  non  esset  in 
est  sibi  proximum.  Cum  igitur  virtus  divinae  pro-  m  rebus  ordo  causarum,  sed  effectuum  tantum. 
videntiae  sit  maxima,  per  aliqua  media  ad  ultima  Exigit  igitur  divinae  providentiae  perfectio  quod 
suam  operationem  perducere  debet.  sint  causae  mediae  executrices  ipsius. 

Amplius.    Ad    dignitatem    regentis    pertinet  ut         Hinc  est  quod  in  Psahno  *  dicitur:  Benedicite  •  Ps.  cn,  2,. 
habeat  multos  ministros,  et  diversos  sui  regiminis     Domino  omnes  virtutes  eiiis,  ministri  eius,  qui  fa- 
executores:  quia  tanto  ahius  et  maius  ostendetur  i»  ate   voluntatem    eius;   et   alibi*:  Jgnis,    grando,  •  Ps.  cxLvm.  ?. 
suum  dominium,  quanto  plures  in  diversis  gra-     nix,  spiritiis  procellarum,  quae  faciunt  verbum  eius. 


4    virtus]  et  virtus  YP.  5    omnium   ordines   hic  A  solus;  post   suam.  6    disponat]   et  disponat  EX.  7    minimn]  sive  intima 

addunt  Pc.         8  operetur  ut  videtur  A;  operalur.         11  agentes]  virtutes  agentes  DEGZtPc.  executores]  executrices  P.         i5   causarum 

post  secundarum  GNZfcPc.  18  ostensum  A  solus;  supra  ostensum.  10  executrices  P;  executores.  21   in  magis  remota  suani  opera- 

tionem   extendit    P;   in    magis  (in   magis   nd  N,  magis  ad)  remotissimam  operatlonem  se  extendit.  22    magis  remota  A  solus;  tanto  magis 

remotissima  (remota  P)  YPc,  tanto  remotissima  GZb,  magis  remotissima  ceteri.  24  quidlibet  A  solus;  quodlibet.  26  ad  ultima  BCHWpF; 
ultimam  D,  ad  ultimam  ceteri;  pro  operationem,  perfectionem  Yb.  27  perducere]  producere  WZPc.  3o  maius  ostendelur  suum  dominiura 
A  solus;  magis  suum   dominium  ostendetur. 

7  providentiae  hic  A   solus;  post  eflectus.  11    cum  ex  abundantia  aliquorum  A  solus;  cum  ex  superabundantia  aliquorum  (aliorum  Y) 

EGYZiPc  cum  pA.  ex  superabundantia  quorum  ceteri.  16  providentiae  casu  bis  A.  19  compleatur]  copulatur  BFHpCY.  21  et  A  solus; 
om.         27  executrices  sE;  exequentcs.  Pro  ipsius,  ipsum  FH,  ipsam  NYZPc.         20  Doroino  A  solus;  Dominum.         3l  nix]  EXY  glacies  addunt. 

Commentaria  Ferrariensis 


PosTauAM  determin  avit  Sanctus  Thomas  de  divina  pro- 
videntia    et   gubernatione    quantum    ad    ipsam    rerum 
ordinationem,    determinat    de    ipsa    quantum    ad    ordinis 
•  Cf.  Corament.  executionem  *.  Circa  hoc  autem  tria  facit :  primo,  agit  de 
cap.  Lxiv,  init.     executione  divinae  providentiae  in  communi ;  secundo,  in 
speciali,  capite  sequenti;  tertio,  facit  dictorum  epilogum, 
capite  Lxxxiii. 

1.  Quantum  ad  primum,  ponit  hanc  conclusionem :  Se- 
ciindae  causae  sunt  divinae  providentiae  executrices. 

Ad  cuius  evidentiam,  considerandum  quod,cum  executio 
divinae  providentiae  nihil  aliud  importet  quam  operationem 
ordinis  praeconcepti,  idem  est  dictu  quod  secundae  causae 
sunt  divinae  providentiae  executrices;  et  quod  Deus  or- 
dinem  in  rebus  excogitatum  non  per  seipsum  immediate 
causat,  immediatione  suppositi,  sed  mediantibus  causis  se- 
cundis,  ita  quod  causae  secundae  sint  instrumenta  et  mi- 
nistri  Dei  causantis  ordinem  creaturarum. 

Probattir  itaque  conclusio  primo  sic.  In  Deo  invenitur 
summa  perfectio  quantum  ad  ordinationem  et  quantum  ad 
executionem,  quorum  utrumque  ad  providentiam  pertinet. 
Ergo  per  se,  et  per  suam  sapientiam,  omnium,  etiam  mi- 
nimorum,  ordinem  disponit :  exequitur  vero  minima  per 
•Vid.text.etvar.  allas  inferiores  virtutes,  per  quas  operatur  *.  Ergo  etc.  - 
Probatur  antecedens.  Quia  ordinatio  fit  per  vim  cognosci- 


tivam,  sapientis  enim  est  ordinare :  executio  vero  fit  per 
virtutem  operativam.  In  Deo  autem  est  perfectissima  sa- 
pientia  ad  ordinandum,  et  perfectissima  virtus  ad  ope- 
randum.  -  Consequentia  vero  probatur.  Quia  tanto  perfe- 
ctior  est  ordinatio,  quanto  magis  ad  minima  descendit: 
minimorum  vero  executio  inferiorem  virtutem,  effectui 
proportionatam,   condecet. 

2.  Adverte,  cum  dicitur  quod^crse  ef  jjer  5wa»n  sapien- 
tiam  Deus  ordinem  etiam  minimorum  disponit,  quod  ]y  per 
se  et  suam  sapientiam  excludit  medium  per  quod  rerum 
ordinem  disponat.  Dicitur  enim  aliquis  ordinem  aliquarum 
rerum  per  alterum  disponere  quantum  ad  ipsam  ordina- 
tionem  existentem  in  mente,  quando  ipse  illarum  ordinem 
non  excogitat  in  particulari,  sed  alter  suo  imperio  ipsum 
in  sua  mente  disponit.  Quando  vero  ipse  talem  ordinem 
apud  se  per  suam  sapientiam  excogitat,  dicitur  per  se  talem 
ordinem  statuere  et  disponere,  non  autem  per  illud  me- 
dium :  forma  enim  quam  intellectus  in  seipso  concipit,  fit 
in  intellectu  non  mediante  alio  supposito,  sed  immediate. 
Unde,  cum  Deus  in  sua  mente  quorumcumque,  etiam 
minimorum,  ordinem  excogitet,  dicitur  per  se  et  per  suam 
sapientiam,  idest  immediate,  ordinem  rerum  omnium  dis- 
ponere,  non  immediatione  tantum  virtutis,  ut  quidam  ar- 
isitrantur,  sed  etiam  immediatione  suppositi. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXXVII. 


229 


Nec   obstat  quod  videtur   ratio    humana  mediare  inter  1  tibus  aliis  causis,  sed  per  seipsum  solum :  et  sic  non  se- 
Deum  et  actus  humanos  ab  ipso  ordinatos.  Dicitur  enim   j  queretur  quod  secundae  causae  essent  executrices  divinae 


quod,  licet  etiam  ratio  humana  actus  humanos  in  seipsa 
ordinet,  non  tamen  ratio  humana  est  medium  quo  Deus 
in  mente  sua  illos  actus  disponat:  sicut  neque  est  medium 
per  quod  divina  intellectio  ad  illos  terminetur.  Sed  bene 
est  medium  quo  Deus  ordinationem  illorum  actuum  in 
ipsa  mente  humana  causat,  cuius  causationi  praesupponitur 
ordo  in  mente  divina  dispositus,  sicut  regula  et  exempjar 
ilHus  humanae  ordinationis :  sicut  omnis  causa  inferior  est 
medium  quo  Dcus  causat  effectum  illius  causae  inferioris, 
non  est  tamen  medium  quo  Deus  illum  effectum  practice 
intelligat ;  immo  illa  practica  cognitio  praesupponitur  pro- 
ductioni   effectus. 

II.  Secundo.  Ea  quae  ex  actionibus  secundarum  cau- 
sarum  proveniunt,  divinae  providentiae  subiacent.  Ergo 
etc.  —  Probatur  antecedens.  Quia  Deus  omnia  singularia 
ordinat  per  seipsum,  scilicet  in  mente  sua. 

Teriio.  Quanto  virtus  alicuius  agentis  est  fortior,  tanto 
magis  in  remota  suam  operationem  extendit:  ut  patet  in 
igne.  Sed  virtus  divinae  providentiac  est  maxima.  Ergo  ad 
remotissima  suam  operationem  extendit.  Ergo  per  media 
debet  ad  ultima  suam  producere  operationem.  -  Probatur 
ultima  consequentia.  Quia  non  contingit  in  agente  quod  non 
agit  per  medium,  ut  suam  operationem  ad  remotissima 
extendat :  cum  quodlibet  in  quod  agit,  sit  sibi  proximum. 

III.  Circa  istam  rationem  dubitatur.  Videtur  enim  falsum 
quod  virtus  divina  ad  remotissima  se  extendat :  in  quo 
tota  vis  rationis  consistit.   Nam   probat   Sanctus    Thomas 

Cap.  Lxviii.  superius  *  quod  Deus  est  ubique,  quia  in  qualibet  re  est 
aliquis  effectus  proximus  et  immediatus  ipsius  Dei.  Ergo 
nihil  est  ab  ipso  remotum. 

Augetur  secundo  dubitatio.  Quia  in  Prima  Parte,  q.  viii, 

Arg.  3,  etad^.  a.  1  *,  ubi  quaerit  utrum  Deus  sit  in  omnibus  rebus,  hanc 
rationem  solvit.  Nam  cum  sic  arguisset,  Quanto  aliquod 
agens  est  virtuosius,  tanto  ad  magis  distans  eius  actio 
procedit.  Deus  est  inrtuosissimum  agens.  Ergo  eiiis  actio 
pertingere  potest  ad  ea  etiam  quae  ab  ipso  distaiit :  nec 
oportet  quod  sit  in  omnibus :  -  respondet  quod  hoc  ad  via- 
ximam  virtutem  eius  pertinet,  quod  immediate  in  omnibus 
agit,  et  ideo  nihil  est  distans  ab  eo. 

IV.  Ad  huius  evidentiam,  duo  sunt  consideranda.  Pri- 
mum  est,  quod  multis  modis  una  res  potest  esse  distans 
ab  alio.  Uno  modo,  secundum  distantiam  situalem :  sicut 
duo  corpora  inter  quae  mediat  aliud  corpus.  -  Alio  modo, 
secundum  distantiam  naturae  et  perfectionis :  sicut  homo 
et  planta,  inter  quae  mediant  multae  naturae  animalium 
imperfectiores  homine  et  perfectiores  planta.  —  Tertio,  se- 
cundum  distantiam  agentis  et  passi  inquantum  huiusmodi : 
sicut  inter  caelum  et  terram,  in  quam  caelum  agit,  me- 
diant  alia  elementa,  in  quae  caelum  prius  agit  quam  in 
terram,  et  quae  prius  patiuntur   a  caelo  quam  terra. 

Illa  ergo  propositio,  Quanto  virtus  alicuius  agentis  est 
fortior,  tanto  magis  in  remota  suam  operationem  extendit, 
formaliter  intelligitur  de  distantia  passi  ad  agens  inquantum 
huiusmodi :  quia  quanto  agens  est  virtuosius,  tanto  in  plura 
potest  agere  quorum  unum  agat  in  aliud  et  unum  ab  alio 
patiatur,  et  tanto  inter  ipsum  et  ultimum  passum  plura 
patientia  et  agentia  mediant.  Secundum  vero  diversam  con- 
ditionem  agentium  et  patientium,  huic  distantiae  adiun- 
gitur  aha  distantia:  sed  illa  accidit  agenti  et  passo  inquantum 
huiusmodi.  Si  enim  agens  et  patiens  sint  corpora,  distan- 
tiae  agentis  et  passi  inquantum  sunt  agens  et  patiens, 
adiungitur  distantia  situalis:  quia  diversa  corpora  diversos 
habent  situs.  Si  autem  sint  res  incorporeae,  adiungitur 
distantia  naturarum. 

In  proposito,  cum  dicitur  Deus  agere  in  remotissima, 
non  potest  intelligi  secundum  distantiam  situalem :  cum 
Deus  nullo  contineatur  situ,  sed  ubique  adsit.  -  Non 
etiam  potest  intelligi  secundum  distantiam  naturae  solum  : 
quia  non  esset  ad  propositum.  Starent  enim  simul  quod 
Deus  ageret  in  ea  quae  ab  ipso  maxime  distant  secundum 
naturae  perfectionem,  et  tamen  non  ageret  in  ea.  median- 


providentiae.  -  Relinquitur  ergo  quod  intelligatur  se- 
cundum  distantiam  in  ratione  agentis  et  passi.  Agit  enim 
Deus  in  remotissimum  passum,  inquantum  per  multa 
media  agentia  et  passa  suam  operationem  ad  aliquod 
passum  extendit. 

2.  Secundum  est,  quod  duplicitcr  loqui  possumus  de  ef- 
fectu  Dei:  uno  modo,  quantum  ad  omnia  quae  sunt  in 
ipso;  alio  modo,  quantum  ad  aliqua.  Si  loquamur  quantum 
ad  omnia  quae  sunt  in  eftectu,  sic  non  est  verum  quod 
Deus  agat  in  distans  in  ratione  passi:  quia  in  quolibet 
effectu  est  aliquid  quod  a  solo  Deo  producitur;  ea  enim 
quae  per  creationem  producuntur,  a  solo  Deo  immediate 
producuntur,  ut  substantiae  rerum  immaterialium,  et  ma- 
teria  prima  in  rebus  corporalibus,  ut  patuit  in  secundo 
libro*.  Et  sic  inter  Deum  et  eius  effectum,  quantum  ad  •  Cap.  xxi. 
ista,  non  mediant  alia  agentia  et  passa,  ut  possit  dici  agere 

in  distans  in  ratione  passi.  -  Si  autem  intelligatur  quantum 
ad  aliquid,  sic  verum  est  quod  agit  in  aliquid  sicut  in 
distans:  quia  videlicet  in  aliquo  est  aliquid  quod  median- 
tibus  causis  secundis  Deus  operatur,  puta  operatio,  aut 
ahquod  superveniens  bonum.  -  Similitcr  illa  propositio, 
Quanto  virtus  agentis  est  fortior,  tanto  in  magis  remota 
suam  operationem  extendit,  si  debeat  esse  universaliter 
vera,  intelligitur  quantum  ad  aiiquid  repertum  in  effectu, 
non  autem  quantum  ad  omnia. 

3.  Attendendum  autem  quod  non  concludit  absolute  San- 
ctus  Thomas  in  hac  ratione  quod  Dcus  per  ahqua  media 
suam  operationem  extendat,  sed  quod  debet  extendere. 
Quia  non  est  necessarium  quod  Deus  per  medias  causas 
agentes  operetur:  immo  potest  per  seipsum  omnem  efiectum 
producere.  Sed  voluit,  ex  eo  quod  in  rebus  creatis  videmus 
virluosiorem  causam  per  plura  media  ad  ultimum  suam  ope- 
rationem  exfendere,  concludere  decens  esse  et  conveniens 
ut  Deus,  cuius  virtus  est  perfectissima,  per  aliqua  media 
operetur.  Hoc  enim  significat  ly  producere-  debet.  •Vid.text.etvtr. 

4.  Ad  primum  ergo  in  oppositum*,  dicitur  quod  ulique  •  Num.  m. 
nihil  est  a  Deo  remotum  in  ratione  passi  quantum  ad  omnia 

quae  sunt  in  ipso :  quia  in  cmnibus  rebus  creatis  est  aliquid 
a  solo  Deo  per  creationem  productum.  Sunt  tamen  aliqua 
ab  ipso  remota  et  distantia  quantum  ad  aliqua  quae  in 
ipsis  producuntur. 

Simiiiter  dicitur  ad  secundum.  Nam  nihil  aliud  intendit 
Sanctus  Thomas  nisi  quod  in  omnibus  entibus  est  aliquid 
immediate  causatum  a  Deo,  et  sic  nihil  est  distans  a  Deo 
quantum  ad  omnia,  quasi  Deum  in  se  non  habeat  tan- 
quam  immediatum  agens  alicuius  existentis  in  ipso.  Huic 
autem  non  repugnat  qiiod  aliquid  a  Deo  distet  in,ratione 
passi  quantum  ad  aliquid  in  ipso  a  Deo  causatum. 

V.  Quarto.  Ad  dignitatem  regentis  pertinet  ut  habeat 
multos  ministros  et  executores  sui  regiminis:  quia  per  hoc 
magis  eius  dominium  manifestatur.  Ergo  etc.  —  Probatur 
consequentia.  Quia  nulla  dignitas  alicuius  regentis  com- 
parabilis  est  dignitati  divini  regiminis. 

Quinto.  Perfectio  divinae  providentiae  requirit  ut  ex- 
cessum  aliquarum  rerum  supra  alias  ad  ordinem  conve- 
nientem  reducat.  Sed  hoc  fit  cum  ex  superabundantia  *  'Vid.text.etyar. 
aliquorum  habentium  magis,  provenit  aliquod  bonum  minus 
habentibus.  Ergo  exigit  divinae  providentiae  perfectio  ut 
per  ea  quae  plenius  divinam  bonitatem  participant,  quae 
ad  perfectionem  universi  exiguntur,  executio  divini  regi- 
minis  compleatur.  -  Antecedens  probatur.  Quia  conve- 
nientia  ordinis  perfectionem  providentiae  demonstrat.  Ad 
convenientiam  autem  ordinis  pertinet  ut  nihil  inordinatum 
relinquatur. 

Sexto.  Si  non  essent  causae  aliquae  mediae  divinam 
providentiam  exequentes,  non  esset  in  rebus  ordo  cau- 
sarum,  sed  effectuum  tantum.  Hoc  est  inconveniens.  Ergo 
etc.  -  Probatur  secunda  pars  antecedentis.  Quia,  cum  ordo 
causarum  sit  nobilior  quam  effectuum,  sicut  causa  potior 
est  effectu,  in  eo  magis  perfectio  providentiae  demonstratur. 

CoNFiRMATUR  auctoritatc  Psalmi  cii  et  cxlviii. 


-'v<fS5:5K%v^ 


23o 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  Ill,  CAP.  LXXVIIl. 


*   Lib.    II,   cap. 

XLVI. 


CAPITULUM  SEPTUAGESIMUM  OCTAVUM 

61  r  a  1  I. 

QUOD  MEDIANTIBUS  CREATURIS  INTELLECTUALIBUS 
ALIAE  CREATURAE  REGUNTUR  A  DEO. 


uiA  vero  ad  providentiam  divinam  per- 
tinetutordo  serveturin  rebus;  congruus 
autem  ordo  est  ut  a  supremis  ad  infima 
proportionaliter  descendatur:  oportet 
quod  divina  providentia  secundum  quandam  pro- 
portionem  usque  ad  res  ultimas  perveniat.  Haec 
autem  proportio  est  ut,  sicut  supremae  creaturae 
sunt  sub  Deo  et  gubernantur  ab  ipso,  ita  infe- 
riores  creaturae  sint  sub  superioribus  et  regantur 
ab  ipsis.  Inter  omnes  autem  creaturas  sunt  su- 
premae  intellectuales,  sicut  ex  superioribus*  patet. 
Exigit  igitur  divinae  providentiae  ratio  ut  ceterae 
creaturae  per  creaturas  rationales  regantur. 

Amplius.  Quaecumque  creatura  exequitur  di- 
vinae  pi^ovidentiae  ordinem,  hoc  habet  inquan- 
tum  participat  aliquid  de  virtute  primi  provi- 
dentis:  sicut  et  instrumentum  non  movet  nisi 
inquantum  per  motum  participat  aliquid  de  vir- 
tute  principalis  agentis.  Quae  igitur  amplius  de 
virtute  divinae  providentiae  participant,  sunt  exe- 
cutiva  divinae  providentiae  in  illa  quae  minus 
participant.  Creaturae  autem  intellectuales  plus 
aliis  de  ipsa  participant :  nam,  cum  ad  provi- 
dentiam  requiratur  et  dispositio  ordinis,  quae  fit 
per  cognoscitivam  virtutem,  et  executio,  quae 
fit  per  operativam,  creaturae  rationales  utramque 
virtutem  participant,  reliquae  vero  creaturae  vir- 
tutem  operativam  tantura.  Per  creaturas  igitur 
rationales  onines  aliae  creaturae  sub  divina  pro- 
videntia  reguntur. 

Adhuc.  Cuicumque  datur  a  Deo  aliqua  virtus, 
datur  ei  in  ordine  ad  effectum  ipsius  virtutis: 
sic  enim  optime  omnia  disponuntur,  dum  unum- 
quodque  ordinatur  ad  omnia  bona  quae  ex  ipso 
nata  sunt  provenire.  Virtus  autem  intellectiva  de 
se  est  ordinativa  et  regitiva:  unde  videmus  quod, 
quando  coniunguntur  in  eodem,  virtus  operafiva 


sequitur  regimen  inteliectivae  virtutis;  sicut  in 
homine  videmus  quod  ad  imperium  voluntatis 
moventur  membra.  Idera  etiam  apparet  si  in 
diversis  existant:  nara  illi  horaines  qui  excedunt 
in  virtute  operativa,  oportet  quod  dirigantur  ab 
illis  qui  in  virtute  intellectiva  excedunt.  Exigit 
igitur  divinae  providentiae  ratio  quod  creaturae 
aliae  per  intellectuales  creaturas  regantur. 

Item.  Virtutes  particulares  natae  sunt  moveri 
■a  virtutibus  universalibus:  ut  patet  tam  in  arte 
quam  in  natura.  Constat  autem  quod  virtus  in- 
tellectiva  est  universalior  omni  alia  virtute  ope- 
rativa:  nara  virtus  intellectiva  continet  forraas 
universales,  omnis  autem  virtus  operativa  tantum 
est  ex  aliqua  forma  propria  operantis.  Oportet 
igitur  quod  per  virtutes  intellectuales  moveantur 
et  regantur  omnes  aliae  creaturae. 

Praeterea.  In  oranibus  potentiis  ordinatis  una  est 
directiva  alterius,  quae  raagis  rationem  cognoscit: 
'  unde  videmus  in  artibus  quod  ars  illa  ad  quam 
pertinet  finis,  ex  quo  sumitur  ratio  totius  artificii, 
dirigit  iliam,  et  imperat  ei,  quae  artificium  ope- 
ratur,  sicut  ars  gubernatoria  navifactivae;  et  illa 
quae  formam  inducit,  imperat  ei  quae  materiam 
disponit.  Instrumenta  vero,  quae  non  cognoscunt 
aliquam  rationem,  reguntur  tantum.  Cum  igitur 
solae  intellectuales  creaturae  rationes  ordinis  crea- 
turarum  cognoscere  possint,  earum  erit  regere  et 
gubernare  omnes  alias  creaturas. 

Adhuc.  Qiiod  est  per  se,  est  causa  eiiis  qiiod 
est  per  aliiid*.  Solae  autem  creaturae  inteilectuales  •  ct  vm  pajm., 

cap.  V,  7:  s.  Th. 

operantur  per  seipsas,  utpote  suarum  operatio-  1. 9- 
num  per  liberum  voluntafis  arbitrium  dominae 
existentes:  aliae  vero  creaturae  ex  necessitate  na- 
turae  operantur,  tanquam  ab  alio  motae.  Crea- 
turae  igitur  intellectuales  per  suam  operationem 
sunt  motivae  et  regitivae   aliarura    creaturarum. 


4    proportionaliter  hic  EGZ6;  post  descendatur.  lo    Inter  otnnes  autem  creaturas]  Inter  (Item  Z)  omnes  aiitem  creaturae  aDKZ,  Item 

omnes  creaturae  G.  ii    sicut  Y;  ut.  14  exequitur  DWYsFGi;  exquiritur  aEGN,  exqui  X,  exquirit  sCNPc.  16  primi  A  solus;  sibi. 

17  et  A  solus;  om.         24  et  A  solus;  om.         3l   datur  hic  NY;  post  a  Deo. 

1     inlellectivae  hic  EGXZ6;  post  virtutis.  3    moventur  membra    A  solus;   raovetur  membrum.  5    in  virtute]  virtute  EGWXZ6. 

8    imellectuales  hic  EGZi;  post  creaturas.  12    omni  alia]  omni  GZft,  omnium  a  X.  i3    propria  hic  D;   post  operantis  b,  ante  forma 

ceteri.         22  artificiura  EGZb;  ad  artificiura.  23  vero  EGZi>;  autem.  27  creaturarumj  rerum  creatarum  Pd.         3o  cst  per  se  bPc;  per 

se  «N,  per  se  cst  DWXY,  est  secundum  se  EG,  secundum  se  est  Z.  34  ex  necessitate]  per  necessitatem  EGZfr.  35  alio  EGWiPc;  ipso 
D,  illa  Y,  illo  ceteri. 

Oommentaria   Ferraidensis 


*  Cf.  Comment. 
cap.  pruec,  inii. 


POSTQUAM  ostendit  Sanctus  Thomas  quod  Deus  ordinem 
suae  providentiae  per  secundas  causas  exequitur,  vult 
in  particulari  ipsum  ordinem  divinae  executionis  manife- 
stare  *.  Circa  hoc  autem  tria  facit:  primo,  ostendit  quod 
per  intellectuales  substantias  alia  reguntur  a  Deo;  secundo, 
quomodo  substantiae  intellectuales  ab  ipso  gubernentur, 
capite  sequenti;  tertio,  quod  corpora  inferiora  per  supe- 
riora  reguntur,  capite  lxxxii. 


I.  Quantum  ad  primum,  ponit  hanc  conclusionem  *: 
Exigit  divinae  providentiae  ordo  ut  ceterae  creaturae  per 
creaturas  rationales,  idest  intellectuales,  regantur. 

Probatur  primo.  Ad  divinam  providentiam  pertinet  ut 
ordo  servetur  in  rebus.  Ergo,  ut  secundum  quandam  pro- 
portionQm  usque  ad  ultimas  res  perveniat.  Ergo,  ut  ceterae 
creaturae  per  rationales  gubernentur.  -  Probatur  prima 
consequentia.  Quia  congruus  ordo  est  ut  a  supremis    ad 


'  Cf.  Comnient. 
cap.  seq.,  iin. 


SUMMA  COXTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXXVIII,  LXXIX. 


23  I 


infima  proportionaliter  descendatur.  -  Secunda  vero  pro- 
batur.  Quia  haec  proportio  est  ut,  sicut  supremae  crea- 
turae  sub  Deo  sunt  et  ab  ipso  gubernantur,  ita  inleriores 
sint  sub  superioribus  et  ab  ipsis  reganlur.  Inter  omnes 
autem  creaturas  sunt  supremae  intelleciuales. 

Secundo.  Quaecumque  creatura  exequitur  divinae  pro- 
videntiae  ordinem,  hoc  habet  inquantum  participat  aliquid 
■  vid.text.ctvar.  de  virtute  sibi  *  providentis.  Declaratur  exemplo  instru- 
menti.  Ergo  quae  amplius  de  virtute  divinae  providentiae 
participant,  sunt  executiva  ipsius  in  illa  quae  minus  par- 
ticipant.  Creaturae  intellectuales  plus  de  iHa  participant: 
cum  ipsae  et  virtutem  cognoscitivam,  scilicet  intellectualem, 
et  virtutem  operativam,  ad  providentiam  requisita,  parti- 
cipent;  reliquae  vero  creaturae  tanium  virlutem  participent 
operativam.  Ergo  etc. 

Tertio.  Cuicunique  datur  aliqua  virtus  a  Deo,  datur 
ei  in  ordine  ad  eftectum  iilius  virtutis.  Sed  virtus  intelle- 
ctiva  est  de  se  ordinativa  et  regitiva.  Ergo  etc.  -  Probatur 
maior.  Quia  sic  optime  omnia  disponuntur.  -  Minor  vero 
declaratur.  Quia  quando  coniunguntur  in  eodem,  virtus 
operativa  sequitur  regimen  virtutis  intellectivae:  sicut  in 
homine  membra  imperio  voluntaiis  moventur.  Si  etiam  in 
diversis  existant,  idem  apparet :  nam  qui  ih  virtute  ope- 
rativa  excedunt,  oportet  ab  illis  qui  in  virtute  intellectiva 
excedunt,  dirigi ;  scilicet,  secundum  debitum  et  conve- 
nientem  ordinem.  Aliquando  tamen  oppositum  videmus: 
sed  etiam  tunc  qui  videntur  regere  alios,  magis  in  veri- 
tate  reguntur  ab  iis  qui  ingenio  praestant,  et  a  quibus 
consilium  capiunt,  quam  ipsi  regant  sapientes. 

II.  Quarto.  Virtus  intelJectiva  est  universalior  omni  alia 


virtute  operativa.  Ergo  etc.  -  Probatur  antecedens.  Quia 
virtus  intellectiva  continet  formas  universales:  omnis  autem 
virtus  operativa  est  tantum  ex  aliqua  propria  forma  ope- 
rantis.  -  Consequtntia  vero  probatur.  Quia  virtutes  par- 
ticulares  natae  sunt  moveri  a  virtutibus  universalibus:  ut 
patet  tam  in  arte  quam  in  natura. 

Adverte  quod  difterentia  ista  inter  virtutem  intellectivam 
et  virtutem  operativam  sic  intelligenda  est  quod  virtus 
operativa  est  determinata  ct  hmitata,  inquantum  unam  de- 
terminatam  formam  et  singularem  consequitur :  et  ideo  ait 
Sanctus  Thomas  quod  est  tantum  ex  aliqua  propria  forma 
operantis.  Virtus  autem  intellectiva  apprehendit  formas 
universales  non  limitatas  per  materiam:  et  ideo  potest  ad 
plura  se  extendere,  inquantum  forma  universalis  multis 
modis  potest  determinari  et  limitari.  Hoc  autem  virtuti 
inteliectivae  convenit  quia  substantia  intellectualis  non 
est  limitata  per  materiam,  sicut  forma  corporalis,  sed  est 
a  materia  absoluta. 

Quinto.  Solae  intellectuales  creaturae  rationes  ordinis 
rerum  creatarum  cognoscere  possunt.  Ergo  etc.  -  Probatur 
consequentia.  Quia  in  omnibus  potentiis  ordinatis  illa  est 
directiva  alterius  quae  magis  cognoscit  rationem,  propter 
quam  sciHcet  sic  est  agendum.  Declaratur  in  ordine  agen- 
tium  per  artem. 

Sexto.  Solae  creaturae  intellectuales  per  seipsas  ope- 
rantur,  utpote  suarum  operationum  per  jiberum  arbitrium 
dominae  existentes:  aJiae  vero  creaturae  ex  necessitate 
naturae  operantur,  tanquam  ab  alio  motae.  Ergo  etc.  - 
Probatur  consequentia.  Quia  quod  est  per  se,  est  causa 
eius  quod  est  per  aliud. 


— ^Si^JS^cV^ 


CAPITULUM  SEPTUAGESIMUM  NONUM 

61  r    b  29. 

QUOD  SUBSTANTIAE  INTELLECTIVAE  INFERIORES 
REGUNTUR  PER  SUPERIORES. 


*Lib.  II,  cap.xci 
xcv. 


Cap.   pracc. 


UM  autem  inter  creaturas  intellectuales 

quaedam  sint  aliis  altiores,  ut  ex  su- 

perioribus  *  patet,  oportet  quod  etiam 

inferiores    intellectualium     naturarum 

per  superiores  gubernentur. 

Adhuc.  Virtutes  magis  universales  sunt  mo- 
tivae  virtutum  particularium,  sicut  dictum  est  *. 
Superiores  autem  inter  intellectuales  naturas  ha- 
Lib.  II,  cap.  bent  formas  magis  universales,  ut  supra  *  osten- 
sum  est.  Sunt  igitur  ipsae  regitivae  inferiorum 
intellectualium  naturarum. 

Item.  Potentia  intellectiva  quae  est  propin- 
quior  principio,  semper  invenilur  regitiva  intel- 
lectualis  virtutis  quae  magis  a  principio  distat. 
Quod  quidem  apparet  tam  in  scientiis  speculativis 
quam  in  activis :  scientia  enim  speculativa  quae 
accipit  ab  alia  principia  e.\  quibus  demonstrat, 
dicitur  esse  illi  subalternata;  et  scientia  activa 
quae  est  propinquior  fini,  qiii  est  principiiim 
•vii£/A<c.,cap.  in  operaiivis*,  est  architectonica  respectu  magis 
''"'  ^''  ^-  "^  ■  distantis.  Cum  ergo  inter  intellectuales  substan- 


!.  8. 


tias  quaedam  sint  primo  principio,  scilicet  Deo, 
propinquiores,  ut  in  Secundo  *  ostensum  est, 
ipsae  erunt  aliarum  regitivae. 

Adhuc.  Superiores  intellectuales  substantiae 
perfectius  divinae  sapientiae  influentiam  in  seipsis 
recipiunt:  cum  unumquodque  recipiat  aiiquid 
secundum  modum  suum.  Per  sapientiam  autem 
divinam  omnia  gubernantur.  Et  sic  oportet  quod 
ea  quae  magis  divinam  sapientiam  participant, 
'  sint  gubernativa  eorum  quae  minus  participant. 
Substantiae  igitur  intellectuales  inferiores  guber- 
nantur  per  superiores. 

Dicuntur  igitur  superiores  spiritus  et  angeli, 
inquantum  inferiores  spiritus  dirigunt  quasi  eis 
annuntiando,  nam  angeli  quasi  nitntii  dicuntur; 
et  ministri.  inquantum  per  suam  operationem 
exequuntur,  etiam  in  corporalibus,  divinae  pro- 
videntiae  ordinem,  nam  minister  est  quasi  instrii- 
mentitm  animatiim,  secundum  Philosophum  *.  Et 
hoc  est  quod  dicitur  in  Psalmo*:  Qid  facit  an- 
gelos  stios  spiritus,  et  ministros  suos  jlammam  ignis. 


2  sint  DWYZ;  sunt.  3  etiam  A  soltis;  om. 

regina  a  16  scienlia  enim  A  solus;  nam  scientia. 


i3  regitiTa] 


7  sicut  A  solus;  ut  supra  Z,  ut  ceteri.  10   ipsae  A  solus;  om. 

20  architectonica]  architectoria  BC,  architectorica  FHXpY. 
2  in  Secyirtiio  (post  expunct,  supra)  A  solus;  supra.         g  divinam  sapientiam  hic  EGZt ; /70.sf  participant.         17   exequuntur)  exequantur  ct. 
corporalibus)    rebus   corporalibus   CFNYPc    et  margo   H   a  scriptore,  20    Qui...  ignisj   qui    facis   angelos   tuos  spiritus   et  rainistros  tuos 

ignem  urentem  Pc. 


Cap.  xcv. 


•  I  Potfr.,  cap.  II, 
4;  s.  Th.  I.  J. 

*  Ps.  ciii,  4 ;  cf. 
Heb.,  I,  7, 


232 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXXIX,  LXXX. 


Oommentaria   Feri-ariensis 


T-vosTauAM  ostendit  Sanctus  Thomas  quod  per  substan- 
1  tias  intellectuales  reguntur  ceterae  creaturae  a  Deo, 
consequenter  vult  ostendere  quomodo  substantiae  spiri- 
•  Cf.  Comment.  tuales  gubernentur  ab  ipso  *.  Girca  hoc  autem  duo  facit : 
cap.  praec,  init.  p^jj^Q^  ostendit  inferiores  intellectuales  substantias  per  su- 
periores  gubernari;  secundo,  de  ordine  ipsarum  deterrainat, 
capite  sequenti. 

I.  Quantum  ad  primum,  ponitur  haec  conclusio:  In- 
feriores  substantiae  intellectuales  per  superiores  reguntur. 

Et  arguit  primo  sic.  Inter  intellectuales  naturas  quaedam 
sunt  aliis  altiores.  Ergo  etc. 

Adverte  quod  Sanctus  Thomas  consequentiam,  tanquam 
per  se  ex  ante  dictis  manifestam,  aliter  non  probat.  Nam 
in  praecedenti  capitulo  ostensum  est  quod  ordo  congruus 
est  ut  inferiora  per  superiora  gubernentur. 

Secundo.  Virtutes  magis  universales  sunt  motivae  par- 
ticularium  virtutum.  Sed  superiores  inter  intellectuales  na- 
turas  habent  formas  magts  universales,  ut  in  Secundo  est 
ostensum.  Ergo  etc. 

Ad  evidentiam  huius  rationis,  considerandum  est  quod 
supponit  Sanctus  Thomas  substantiam  intellectualem  ope- 
rari  per  formam  intellectam;  et  tantum  eius  virtutem  ex- 
tendi,  quantum  forma  intellecta,  scilicet  practice,  se  extendit. 
Ideo,  cum  deberet  subsumere  quod  superiores  substantiae 
habent  virtutes  magis  universales,  hoc  praetermisso,  sub- 
sumit  eius  probationem,  scilicet  quod  habent  formas  magis 
universales:  -  intellige,  non  universahtate  potentialitatem 


includente,  quo  modo  animal  est  uaiversale ;  sed  univer- 
salitate  perfectionis  et  actualitatis,  quo  modo  forma  solis 
dicitur  universalis.  Sic  enim  formae  sive  conceptus  supe- 
riorum  substantiarum  intellectualium  sunt  magis  univer- 
sales,  inquaatum  plura  distincte  repraesentant,  et  sunt  plu- 
rium  exemplaria. 

II.  Tertio.  Superiores  substantiac  intcllectuales  sunt  pro- 
pinquiores  primo  principio,  scilicet  Deo.  Ergo  sunt  aliarum 
regitivae.  -  Probatur  consequentia.  Quia  potentia  intelle- 
ctiva  quae  est  propinquior  principio,  tanquam  scilicet  sua 
cognitione  iUi  magis  appropinquans,  semper  invenitur  re- 
gitiva  intellectualis  virtutis  quae  magis  a  principio  distat.  — 

i  Declaratur  in  scientiis  et  speculativis  et  activis. 

j         Quarto.  Superiorcs  substantiae  intellectuaies  perfectius 

I  divinae  sapientiae  influentiam  in  seipsis  recipiunt.  Ergo 
etc.  -  Probatur  antecedcns.  Quia  unumquodque  recipit 
aliquid  secundum  modum  suum.  -  Gonsequentia  vero  pro- 

(  batur.  Quia,  cum  per  sapientiara  divinam  omnia  guber- 
nentur,  ea  quae  sapientiam  divinara  magis  participant,  sunt 
gubernativa  eorum  quae  minus  participant. 

GoMFiRMATUR  tam  ista  conclusio  quam  praecedens  *  ex   *  Cap.  praec, 
nominibus  attributis  superioribus  spiritibus,  dum  dicitur  in 

;  Psalmo:   Qui  facis  angelos  tuos  spiritus,  et  ministros  tuos 

\  ignem  urentem*.  Dicuntur  enim  angeli,  idest  nuntii,  in-   •  Cf.  tcxt.  et  var. 
quantum  inferiores  dirigunt  eis  annuntiando  ;  dicuntur  vero 
ministri,  inquantum  in  rebus*  corporalibus  divinae  provi-   •  Cf.  tcxt.  et  var. 

i  dentiae  ordinem  exequuntur. 


— 'S/«iSSe)I(ySiv^ 


CAPITULUM  OCTOGESIMUM 

62  r   b  6. 

DE  ORDINATIONE   ANGELORUM   AD  INVICEM. 


'  Cap.  Lxxviii. 


UM  autem  corporalii  per  spiritualia  re- 
gaiitur,  ut  ostensum  est  * ;  corporalium 
autem  est  quidam  ordo :  oportet  quod 
superiora  corpora  per  superiores  iiitel- 
lectuales  substfintias  regantur,  inferiora  vero  per 
inferiores.  Quia  autem  quanto  aliqua  substantia 
est  superior,  tanto  virtus  eius  est  universalior; 
virtus  vero  intellectualis  substantiae  est  univer- 
salior  virtute  corporis:  superiores  quidem  inter 
intellectuales  substantias  habent  virtutes  non  ex-  > 
plicabiles  per  aliquam  virtutem  corpoream,  et 
ideo  non  sunt  corporibus  unitae;  inferiores  vero 
habent  virtutes  particulatas  e.Kplicabiles  per  aliqua 
corporea  instrumenta,  et  ideo  oportet  quod  cor- 
poribus  uniantur.  > 

Sicut  autem  superiores  inter  substantias  intel- 
lectuales  sunt  universalioris  virtutis,  ita  etiam  per- 
fectius  divinam  dispositionem  ab  ipso  recipiunt, 
in  hoc  quod  usque  ad  singula  ordinis  rationem 
cognoscunt  per  hoc  quod  a  Deo  accipiunt.  Haec 
autem  divinae  ordinationis  manifestatio  divinitus 
facta  usque  ad  ultimas  intellectualium  substan- 
tiarum  pertingit:  sicut  dicitur  lob  xxv':  Nunquid 
est    niimerus   militnm   cius,    el   super   quem    non 


splendel  lumen  eius?  Sed  inferiores  intellectus  non 
in  ea  perfectione  ipsam  recipiunt  quod  per  eam 
singula  quae  ad  ordinem  providentiae  spectant, 
ab  ipsis  exequenda.  cognoscere  possint,  sed  solum 
in  quadam  communitate:  quantoque  sunt  infe- 
riores,  tanto  per  primam  illuminationem  divinitus 
acceptam  minus  in  speciali  divini  ordinis  cogni- 
tionem  accipiunt;  in  tantum  quod  intellectus  hu- 
manus,    qui    est    infimus    secundum    naturalem 

'  cognitionem,  solum  quorundam  universalissimo- 
rum  notitiam  habet. 

Sic  igitur  substantiae  intellectuales  superiores 
perfectionem  cognitionis  praedicti  ordinis  imme- 
diate  consequuntur  a  Deo,    quam    quidem  per- 

;  fectionem  oportet  quod  aliae    inferiores  per  eas 
consequantur :  sicut  supra  *   diximus   quod  uni-  ■  cap.  lxxv 
versalis  discipuli  cognitio   per   cognitionem  ma- 
gistri,    qui    in    speciali    cognoscit,    perducitur  ad 
perfectum.  Hinc  est  quod  Dionysius  de  supremis 

>  intellectualibus   substantiis,   quas    primae  hierar- 
chiae,    idest   sacri  principalus   nominat,   vii  cap. 
Cael.  Hier.  *,  dicit  quod  non  per  alias  substantias  *  luxta  versio- 
sanctincatae,  scd  ab  ipsa  dirimtate  m  ipsam  tm-  Erigenae  (MiKne 

,.-'  '       ,  ^  ,     .  ■    1  ,     •        ■      I^at.  Lat.  cxxii). 

mediate  extenduntur,  et  ad  immatenalem  et  imn- 


3  est]  .sit  P.         6  autem  A  solus;  vero.         17  etiam]  ctiam  et  Pc.         ig  sini^iila  pG;  singularia. 

1  splendet]  resplendet  GZb,  surget  Pc.  3  providentiae  A  solus;  divinae  providentiae.  4  possint]  possunt  KGW.  l3  perfectionem 
cognitionis   A  solus;    perfectiorem   cognitionem.  14    consequuntur]   cons.-quantur  o.  22    per  om  oRW.  23    in   ipsam]  in   ipsa  Pc. 

24  et  ad  iramaterialem  sZ  et  etiam  pro  et  Pc;  et  (et  etiam  Eb)  ad  materialem  EGZb,  et  anima  materialem  oD,  et  anima  naturalem  N,  et  ad 
naturalem  W,  sed  et  in  materialem  Y. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXXX. 


233 


Loc.  cit. 


sibileni  piilcritiidinem,  quantiim  fas  est,  in  con- 
templationem  adducuntur,  et  ad  divinoruni  operum 
scibiles  rationes;  et  per  has  dicit  suppositas  cae- 
iestium  essentiarum  dispositiones  erudiri.  Sic  ergo 
aitiores  intellectus  in  altiori  principio  cognitionis 
perfectionem  suscipiunt. 

In  qualibet  autem  dispositione  providentiae 
ipsa  ordinatio  effectuum  ex  forma  agentis  deri- 
vatur:  oportet  enim  effectus  a  causa  secundum 
aliquam  similitudinem  procedere.  Quod  autem 
agens  suae  formae  similitudinem  effectibus  com- 
municet.  est  propter  aliquem  finem.  Primum 
ergo  principium  in  dispositione  providentiae  est 
finis;  secundum,  forma  agentis;  tertium,  ipsa 
dispositio  ordinis  effectuum.  Supremum  igitur 
in  ordine  intellectus  est  quod  in  fine  ordinis  ratio 
attendatur;  secundum  autem,  quod  in  forma; 
tertium  vero,  quod  ipsa  ordinis  dispositio  in 
seipsa.  non  in  aliquo  altiori  principio  cognosca- 
tur.  Unde  et  ars  quae  considerat  finem,  est  archi- 
tectonica  respectu  eius  quae  considerat  fcrmam, 
sicut  gubernatoria  respectu  navis  factivae;  ea  vero 
quae  considerat  formam,  respectu  eius  quae  con- 
siderat  soium  ordines  motuum  qui  ordinantur 
ad  formam,  sicut  navis  factiva  respectu  manu 
artificum. 

Sic  ergo  inter  illos  intellectus  qui  immediate 
in  ipso  Deo  perfectam  cognitionem  ordinis  pro- 
videntiae  divinae  percipiunt,  est  quidam  ordo. 
Quia  supremi  et  primi  ordinis  providentiae  ra- 
tionem  percipiunt  ia  ipso  ultimo  fine,  qui  est 
divina  bonitas:  quidam  tamen  eorum  aliis  clarius. 
Et  isti  dicuntur  Seraphim.  quasi  ardentes  vel  in- 
cendentes,  quia  per  incendium  designari  solet  in- 
tensio  amoris  vel  desiderii,  quae  sunt  de  fine. 
Unde  Dionysius  dicit,  vii  cap.  Cael.  Hier.,  quod 
ex  hoc  eorum  nomine  designatur  mobilitas  eorum 
circa  divina,  fervens  et  flexibilis,  et  reductio  infe- 
riorum  in  Deum,  sicut  in  finem. 

Secundi  autem  rationem  ordinis  providentiae 
in  ipsa  forma  divina  perfecte  cognoscunt.  Et  hi 
dicuntur  Cherubim,  quod  interpretatur  scientiae 
plenitudo:  scientia  enim  per  formam  scibilis  per- 
ficitur.  Unde  dicit  Dionysius*  quod  talis  nomi- 
natio  significat,  quod  sunt  contemplativi  in  prima 
operatrice  virtute  divinae  pulcritudinis. 

Tertii  vero  ipsam  dispositionem  divinorum 
iudiciorum  in  seipsa  considerant.  Et  hi  dicuntur 
Throni:  nam  per  thronum  potestas  iudiciaria  de- 


40 


signatur,    secundum    illud:   Sedes  super  thronum 
et  iudicas  iustitiam  *.  Unde  dicit  Dionysius  **  quod  "■'Loc.''cit". 
per   hanc   nominationem    designatur  quod  sunt 
deiferi,  et  ad  omnes  divinas  susceptioncs  familia- 
riter  aperti. 

Non  autem  sic  praemissa  intelligenda  sunt 
quasi  aliud  sit  divina  bonitas,  aliud  divina  es- 
sentia,  et  aliud  eius  scientia  rerum  dispositionem 
confinens:  sed  quia  secundum  haec  alia  et  alia 
est  eius  consideratio. 

Inter  ipsos  etiam  inferiores  spiritus,  qui  divini 
ordinis  per  eos  exequendi  perfectam  cognitionem 
per  superiores  spiritus  consequuntur,  oportet  or- 
dinem  esse.  Nam  quae  inter  eos  sunt  altiora, 
virtutis  etiam  sunt  universaiioris  in  cognoscendo : 
unde  cognitionem  ordinis  providentiae  in  prin- 
cipiis  et  causis  magis  universalibus  adipiscuntur; 
inferiores  vero  in  causis  magis  particularibus; 
alfioris  enim  inteliectus  esset  homo  qui  ordinem 
omnium  naturalium  considerare  posset  in  cor- 
poribus  caelestibus,  quam  qui  indiget  ad  per- 
fectam  cognitionem  ad  inferiora  corpora  prospi- 
cere.  Illi  igitur  qui  in  causis  universalibus,  quae 
sunt  mediae  inter  Deum,  qui  est  universalissima 
causa,  et  causas  particulares,  possunt  ordinem 
providentiae  perfecte  cognoscere,  medii  sunt  inter 
illos  qui  in  ipso  Deo  rationem  praedicti  ordinis 
considerare  sufficiunt,  et  eos  qui  in  causis  par- 
ticularibus  necesse  habent  considerare.  Et  hi  a 
Dionysio  ponuntur  in  media  hierarchia,  quae, 
sicut  a  suprema  dirigitur,  ita  dirigit  infimam :  ut 
dicit  in  viii  cap.   Cael.  Hier. 

Inter  has  etiam  intellectuales  substantias  oportet 
quod  ordo  quidam  existat.  Nam  ipsa  universalis 
providentiae  dispositio  distribuitur  quidem.primo, 
in  multos  executores.  Quod  quidem  fit  per  or- 
dmem  Do7ninationum :  dominorum  enim  est  prae- 
cipere  quid  alii  exequantur.  Unde  Dionysius  dicit, 
viii  cap.  Cael.  Hier.,  quod  nomen  Dominationis 
designat  aliquam  anagogen  superpositam  omni 
servituti,  et  omni  subiectione  superiorem. 

Secundo  autem,  ab  operante  et  exequente  distri- 
buitur  et  multiplicatur  ad  varios  effectus.  Quod 
quidem  fit  per  ordinem  Virtutum,  quarum  nomen, 
ut  Dionysius  ibidem  dicit,  significat  quandam 
fortem  virilitatem  in  omnes  deiformes  operationes, 
non  relinquentem  suimet  imbecillitate  aliquem  dei- 
formem  motum.  In  quo  patet  quod  principium 
universalis  operationis  ad  hunc  ordinem  pertinet. 


8    agentis  A  solus;  agentium.  14    secundum  forma  EsGYZPc;  secundum  formam.  tertium)  secundum  aNW;  cf.  var.  praeced. 

19  altiori"  om  EG.  20    arcliitectonica]  architectoria  BCD,    arcViitectorica  HXWsY   et  scriptor  D  se  corrigens.  22    navis  factivae  A  solus; 

navifactivae.  24  ordines  A  so/«s ;  ordinem.  23  navis  factiva  A  xo/«.<;  navifactiva.  raanu  artificum  DEGZ;  naviartificum  aNWYfc;  manus 
artificum  sGZPc.  27  Sic]  sicut  Pd.  20  percipiunt  A  solus;  accipiunt.  3l  iilliroo]  dicto  EGZ.  34  designari  hic  A  solus;  post  solet. 
35    quae  sunt]  qui  sunt  BP,  quae  vivit  FNi  om  pH,  quia  vivit  .sH,  quae  venit  D,  qui  est  Y.  37    mobilitas  eorum  circa  divina  A  solus;  et 

nobilitas  (mobilitas  b)  eorum  EG*,  erga  divma  et  immobilitas  Z,  et  mobilitas  eorum  erga  (circa  pF)  divina  ceteri.  38  flcxibilis  et]  conflexi- 

bilis  et  G  et  sine  et  P,  incomplexibilis  et  Z.  40  rationem  om  N;  ordinis  om  P.         46  operatricej  operatione  CDEGNWZfrc. 

3  nominationem]  denominationem  P.  3  aperti  X;  operti  E,  operati  G,  apti  ceteri.  7  bonitas  A  solus;  bonitas  et.  8  eius  EGZb; 
om.  9  haec  A  solus;  hoc.  11    Inter  ipsos  ctiam  A  solus;  Item  in    potentias  etiam  oYpEGZ,  Item  ipsos  etiam  sE,  Item  in  ipsos  et  b, 

Item  inter  ipsos  etiam  P,  Item  in  (inter  Wcrf)  potentias  et  NWcd,   Item   in  po.steriores  et  sG,  Item  in  potentiis  etiam  sZ.  14    quae...  al- 

tiora]  qui  (quae  E)...  altioris  EGZb;  pro  universalioris,  universaliores  b.  22  corpora  A  solus;  om.  29  considerarej  considerari  apEsG. 

3i  suprema  WY;  supremo.  33  lias  om  EGb,  in  Z  sup.  marg.  a  scriptore;  intellectuales...  2^4  a35  Inter  hos  etiam  hom  om  H.  40  super- 
positam  DGZcd;  suppoiitam.  41   subiectione  superiorera  A  solus;  subiectione   superiore  G,  subiectioni  supenorem  ceteri.  43   dicit  ilitc 

A  solus;  ante  Dionysius.  46    virilitatem]  militarera  G,  materialitatem  sG,  imiversalitaiem  E,  utilitatem  N,  naturalitatem  Z.  47    suimet 

imbecillitate  aliquem  Y  et  sui  pro  suimet  GPc;  suiraet  (sumit  BFNX,  propter  W,  sumere  sG,  sui  CZ)  imbecillitatera  aliquera  (aliquam  CDEF, 
quandam  N)  oDNWZ,  suae  naturae  imbecillitatem  et  aliquem  b.        48  In  quo  A  solus;  quo  «DNY,  ut  X,  Et  sic  EGZftPc. 


SOMMA    CoNTRA    GeNTII.ES    D.  ThOMAE   ToM.  II. 


3o 


Loc.  cit.,  n.  9. 


234  SUMMA  GONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  GAP.  LXXX. 

Unde  videtur  quod  ad  hunc  ordinem  pertineat  et  singulis  credenda  et  observanda,  sicut  ea  quae 
motus  caelestium  corporum.  ex  quibus,  sicut  ex  sunt  fidei.  et  cultus  divinus,  et  alia  huiusmodi. 
quibusdam  universalibus  causis,  consequuntur  Et  hoc  ad  Archangelos  pertinet,  de  quibus  Gre- 
particulares  effectus  in  natura :  et  ideo  Vivtiites  gorius  dicit  *  quod  summa  mintiarit :  sicut  Ga- 
caeloriim  nominantur  Liic.  xxi'",  ubi  dicitur:  s  brielem  Archaugelum  nominamus,  qui  Virgini 
Virtutes  caeloriim  movebiintiir.  Ad  eos  etiam  spi-  Verbi  incarnationem  nuntiavit,  ab  omnibus  cre- 
ritus  pertinere  videtur  executio  divinorum  operum     dendam. 

quae  praeter  naturae  ordinem  fmnt,  nam  i.sta  sunt  Quoddam  vero  humanum  bonum  est  ad  unum- 
sublimissima  in  divinis  ministeriis:  propter  quod     quemque   singulariter    pertinens.    Et    huiusmodi 

•  Homii.  xxxiv  Gregorius  *  dicit  quod    Virtutes  dicuntur  ilii  spi-  lo  ad    ordinem    pertinent    Angelorum,    de    quibus 
(MiglTfV  L  ritus  per  quos  signa  frequentius  Jiunt.  Et  si  quid     Gregorius  dicit  *  quod  injima  nuntiant:  unde  et  •  ibid. 

aliud  universale  et  primum  est  in  ministeriis  di-     hoiiiinum  custodes  esse  dicuntur,  secundum  illud 

vinis  exequendis,  conveniens  est  ad  hunc  ordi-     Psalmi  *:  Angelis  suis  ^nandaint  de  ie,   ut   custo-  •  ps.  xc,  h. 

nem  pertinere.  diant  te  in  omnibus  i>iis  tuis.  Unde  et  Dionysius 

Tertio  vero,  universalis  providentiae  ordo,  iam 's  dicit  *  quod  Archangeli  medii  sunt  inter  Princi-  "^loc.  dt.,  cap. 
in  eifectibus  institutus,  inconfusus  custoditur,  dum  patus  et  Angelos,  habentes  aliquid  commune  cum 
cohibentur  ea  quae  possent  hunc  ordinem  per-  utrisque:  cum  Principatibus  quidem,  inquantum 
turbare.  Quod  quidem  pertinet  ad  ordinem  Po-  inferioribus  Angelis  ducatum  praestant,  nec  imme- 
teslatum.  Unde  Dionysius  ibidem  dicit  quod  no-  rito,  quia  quae  sunt  propria  in  humanis,  secun- 
men  Poteslatum  importat  quandam  bene  ordinatam  jo  dum  ea  quae  sunt  communia  dispensari  oportet ; 
et  inconfusam  circa   divinas  susceptiones   ordina-     cum  Angelis  vero,  quia  annunciant  Angeiis,  ei  per 

•  Loc.  cit.         tionem.  Et  ideo  Gregorius  dicit'='  quod  ad  hunc     ^;?ge/o5  note,  quorum  est  manifestare  hominibus, 

ordinem  pertinet  contrarias  potcstates  arcere.  quae  ad  eos pertment  secundum  iiniuscuiusque  ana- 

Infimi  autem  inter  superiores  intellectuales  sub-  iogiam.  Propter  quod  et  commune  nomen  ulti- 
stantias  sunt  qui  ordinem  divinae  providentiae  ^;  mus  ordo  quasi  speciale  sibi  assumit:  quia  sci- 
ut  in  particularibus  causis  cognoscibilem  divinitus  licet  officium  habet  nobis  immediate  nuntiandi. 
accipiunt:  et  hi  immediate  rebus  humanis  prae-     Et  propter  hoc  Archangeli  nomen    compositum 

•  Loc.  cit.,  cap.  ponuntur.    Unde    de    eis  Dionysius  dicit*  quod     habent    ex    utroque:  dicuntur    enim   Archangeli 

ista  tertia  dispositio  spirituum  humanis  hierarchiis     quasi  Principes  Angeli. 

per  consequentiam  praecipit.  Per  res  autem  hu-  30      Assignat  autem  et  Gregorius  aliter  caelestium 

manas  intelligendae  sunt  omnes  inferiores  naturae     spirituum  ordinationem  * :  nam  Principatus  inter  •  Homii.  xxxiv 

°    .       ,  ,     ,  •  ,.  ,•  •    •  T-x  •         •  '"  Evang.,  n\i> 

et  causae  particulares,  quae  ad  hommem    ordi-     medios  spiritus  connumerat,  post  Dommationes  sqq. 
nantur  et  in  usum   hominis  cedunt,    sicut  patet     immediate;  Virtutes  vero  inter  infimos,  ante  Arch- 

•  cap.  Lxxi,  ex  praemissis  *.  angelos.    Sed,   dilieenter   inspicienfibus,    utraque 

Inter  hos  etiam  quidam  ordo  existit.  Nam  m  n  ordmatio  m  modico  dinert.  Nam  secundum  Gre- 
rebus    humanis    est    aliquod    bonum  commune,     gorium,  Principatus  dicuntur,  non   qui  genfibus 

•  \  Eth.,  II,  8;  quod    quidem    est    bonum   civitatis  vel  gentis  *,     praeponuntur,  sed  qui  etiam  ipsis  bonis  spiriiibus 

quod  videtur  ad  Principatuum  ordinem  pertinere.     principantiir,  quasi   primi  existentes   in    ministe- 

•  cap.  IX.         Unde    Dionysius    eodem    capitulo  *    dicit    quod     riorum  divinorum  executione:  dicit  enim  quod 

nomen  Pj-incipatuum  designat  quiddam  ductiviim  .\o  principari  est  inter  alios  priorem  existere.  Hoc 
ciwi  ordine  sacro.  Propter  quod  et  Dan.  x"-'",  autem,  secundum  assignationem  ante  dictam,  dixi- 
fit  mentio  de  Michaeie  principe  ludaeorum,  et  mus  ad  Virtutum  ordinem  pertinere.  -  Virtutes 
principe  Persarum,  et  Graecorum.  E,\.  ?\c  dxs^osiixo  autem,  secundum  Gregorium,  sunt  quae  ad 
regnorum.  et  mutatio  dominafionis  a  gente  in  quasdam  particulares  operationes  ordinantur.  cum 
gentem,  ad  ministerium  huius  ordinis  pertinere  +>  in  aliquo  speciali  casu,  praeter  communem  or- 
oportet.  Instrucdo  efiam  eorum  qui  inter  homines  dinem,  oportet  aliqua  miraculose  fieri.  Secundum 
exi.stunt  principes,  de  his  quae  ad  administra-  quam  rationem  safis  convenienter  cum  infimis 
tionem  sui  regiminis  pertinent,  ad  hunc  ordinem     ordinantur. 

spectare  videtur.  Utraque    autem    ordinatio    ex   verbis  Apostoli 

Est  efiam  aliquod  humanum  bonum  quod  non  50  auctoritatem  habere  potest.  Dicit  enim  Ephes.  i'"": 
in  communitate  consistit,  sed  ad  unum  aliquem  Constituens  iliiim,  scilicet  Christum,  ad  dexteram 
pertinet  secundum  seipsum,  non  tamen  uni  soli  suam  in  caelestibus,  supra  omnem  Principatum  et 
utilia,  sed  mulfis:  sicut  quae  sunt   ab    omnibus     Potestatem  et   Virtutem  et  Dominationem.  In  quo 

2    ex  quibusdani  D;  a  quibusJam.  3    universalibus  hic  EGZfe;  post  causis.  5  dicitur  A  solus;  quod  addunt.         6  Ad  i>;  Et  ad. 

8  nam  A  solus;  et  ideo.         lo  Gregorius  /i;c  EGZ;  post  dicit.  19  ibidem  hic  EG ;  post  dicil;  Unde...  Potestatum  hom  om  Z.         26    ut 

(a  sA  supra  in)  A  solus;  om.  27  praeponuntur  legimus  cum  DWfcPc:  proponuntur  A  casu,  et  ceteri,  cf.  b  Sy.         28  de  eis  hic  A  solus; 

om  GZ,  post  dicit  b,  post  Dionysius  cetcri.  35  lios  E;  has.  Sq   Dionysius  eodem  cap.  dicit  A  solus;  Dionysius   dicit  (dicit  om  W)  in 

eodem  cnp.  Wfc,  dicit  ibi  eodem  cap.  CV,  dicit  in  Ecc.  cap.  (dicit  addit  G)  EG,  dicit  in  eodem  cap.  ceteri.  40    Principatuumj    principatum 

HNZ,  principatus  sGP.  quiddam  ductivum  A  solus;  quiddam  inductivum  G,  quiddam  denotivum  E,  quendam  ducatum  sG,  quendam  ductum 

X,  quoddam  dominium  ceteri.  41  et  om  WXP.  44  a  gentc  A  solus;  de  eente.  46  etiam  om  EGXZ.  47  de  his  quae)  quae  (quae 
est  W)  de  his  quae  oDW.  3l  unum  aliquemj  unum  aliquid  D,  unum  finem  N,  unumquemque  P.  53  utilia  A  solus;  est  utile  WP,  sunt 
utilia  ceteri. 

1  observanda  A  solus;  servanda.  3  qui  Virpini]  quia  Unigeniti  Pc.  6  credendam  GZ;  credendum  BEH,  (quod  ab  omnibus  W)  cre- 
dendum  est  ceteri.  8  unumquemque  DE;  nunquam  pG,  unum  W,  unumquodque  ceteri.  9  huiusmodi...  pertinent  A  solus;  huiusmodi 

(hoc  Pc)...  pertinet.         14  tuis  C;  etc.  addunt.         21   Angelis /•nmo /oc.)  Archangelis  GP.         37  praeponuntur)  proponuntur  aD.  38  primi 

existentes  A  solus;  praesidentes  P,  praeexistentes  ceteri. 


SUMMA  GONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  GAP.  LXXX. 


235 


patet  quod,  ascendendo,  supra  Principatus  Po- 
testates  posuit,  et  supra  has  Virtutes,  supra  quas 
Dominationes  collocavit.  Quem  ordinem  Diony- 
sius  observavit.  -  Ad  Colosseiises  autem,  loquens 
cap.  1, 16.  de  Ghristo,  dicit*:  Sii>e  Throni,  sii'e  Dominationes, 
sive  Principatiis,  sive  Potestates,  omnia  per  ipsiim 
et  in  ipso  creata  siint.  In  quo  patet  quod,  a 
Thronis  incipiens,  descendendo,  sub  eis  Domi- 
nationes,  sub  quibus  Principatus,  et  sub  his  Po- 


De  Seraphim  autem  fit  mentio  Isaiae  vi-";  de 
Gherubim,  E\ech.  i*;  de  Archangelis,  in  Cano- 
nica  Iiidae  *,  Ciim  Michael  Archangelus  cum  dia- 
bolo  disputans  etc;  de  Angelis  autem  in  Psalmis, 
ut  dictum  est. 

Est  autem  in  omnibus  ordinatis  virtutibus  hoc 
commune,  quod  in  vi  superioris  virtutis  omnes 
inferiores  agunt.  Unde  id  quod  diximus  ad  Se- 
raphim  ordinem  pertinere,  omnes    inferiores  ex 


*  Vers.  3  sqq.  - 
Cf.  cap.  x,i5,  20. 

*  Ver».  9. 


testates  posuit.  Quem  ordinem  Gregorius  obser-  ><>  virtute  ipsius  exequuntur.  Et  similiter  etiam  est 
vavit.  in  aliis  ordinibus  considerandum. 


b  2    Cherubira  EGXWZi;  autem  addunt. 


7  qiiod  EGZfr;  quia. 


Commentaria  Feri-ariensis 


•  Num,  XI. 


"  Num.  vr. 


Cf.  num.  IX. 


PosTQUAM  ostendit  Sanctus  Thomas  substantias  inferiores 
intellectuales    a    Deo    per    superiores   gubernari,    vult 
consequcnter  de  ordine  ipsarum  substantiarum  intellectua- 
•  Cf.  Commeni.   lium  determinare  *.  -  Circa  hoc  autem  duo  facit:  primo, 
cap.  praec,  mit.   ^gjj.  j^  ordine  substantiarum  intellectualium  separatarum, 
quos  angelos  appellamus;    secundo,  de  ordine   hominum 
inter  se,  capite  sequenti. 

Circa  primum  duo  facit:  primo,  agit  de  ordinatione 
angelorum  secundum  opinionem  Dionysii ;  secundo,  opi- 
nionem  Gregorii  opinioni  Dionysii  comparat,  circa  finem 
capituli  *. 

Circa  primum  duo  facit:  primo,  praemittit  quaedam  ad 
intelligentiam  ordinationis  Dionysii  necessaria;  secundo, 
ipsam  opinionem  prosequitur  *. 

I.  Quantum  ad  primum,  praemittit  primo  quod,  cum 
corporalia  per  spiritualia  regantur,  oportet  ut  ordo  spiri- 
tuahum  et  corporalium  sibi  respondeat:  ut  scilicet  supe- 
riora  corpora  per  superiores  spiritus,  inferiora  vero  per 
inferiores  regantur. 

Advertendum  quod  non  est  sic  intelligendum  quod  hic 
dicitur  quasi,  accepta  tota  muititudine  substantiarum  intei- 
lectualium  absolute,  supremae  substantiae  suprema  corpora 
regant,  hoc  enim  falsum  est,  ut  ex  sequentibus  patebit*: 
sed  quia,  accepta  multitudine  spirituum  gubernantium  cor- 
pora,  illi  qui  superiora  corpora  regunt,  sunt  superiores; 
qui  vero  regunt  inferiora,  sunt  inferiores. 

II.  Secundum  quod  praemittit  est  quod,  quia  quanto 
aliqua  substantia  est  superior,  tanto  virtus  eius  est  uni- 
versalior;  et  virtus  substantiae  intellectualis  est  univer- 
salior  virtute  corporis:  superiores  substantiae  inteilectuales 
habent  virtutes  non  explicabiles  per  aliquam  virtutem  cor- 
poream,  et  ideo  non  sunt  corporibus  unitae;  inferiores 
vero  habent  virtutes  particulatas  per  corporea  instrumenta 
explicabiles,  et  ideo  oportet  quod  corporibus  uniantur. 

Adverte  quod  istam  diiferentiam  substantiarum  intel- 
lectualium  dupliciter  *  intelligere  possumus.  Uno  modo, 
ut  sit  differentia  illarum  tantum  intelleciualium  subslan- 
tiarum  quas  nos  angelos  dicimus,  philosophi  vero  sub- 
stantias  separatas  appellant.  Et  tunc  sensus  est  quod  su- 
periores  inter  istas  habent  virtutes  non  explicabiles  per 
corpora,  quia  in  aliquos  etfectus  possunt  ad  quos  corpora 
se  extendere  non  possunt:  eo  quod  virtus  ipsarum  sit  uni- 
versalior  virtute  corporum,  tam  illa  videlicet  virtute  quae 
ipsis  naturaliter  convenit,  quam  illa  quae  nata  est  illis 
instrumentaliter  convenire.  Ideo  non  uniuntur  corporibus. 
-  Inferiores  vero  habent  virtutes  quae  per  corpora  explicari 
possunt,  eo  quod  in  nullum  effectum  possint  quem  per 
corpora  non  valeant  explicare:  ideo  corporibus  uniuntur. 
Et  tunc  intelligendum  erit  virtutem  ipsarum  esse  virtute 
corporum  universaliorem,  -  quae,  inquam,  per  se  corpori- 
bus  convenit,  non  autem  quae  illis  nata  est  instrumen- 
taliter  convenire. 

Sed  ista  expositio  non  videtur  conveniens.  Tum  quia 
falsum  est  quod  inferiores  angeli  non  possint  in  aliquem 
effectum  quem  per  corpora  explere  non  possint.  Possunt 
enim  illuminare  intelligibiliter,  confortando  sua  actione  in- 


*  Vide  parag 
huius  num. 


tellectum  humanum,  ut  dicitur  Prima,  q.  cxi,  a.  1,  quod 
non  fit  instrumentaliter  per  corpus.  -  Tum  quia,  licet  pos- 
sint  uti  ad  aliqucm  earum  eiifectum  aliquo  corpore  sicut 
instrumento,  applicando  particularia  agentia  suis  passivis; 
ex  hoc  tamen  non  sequitur  quod  oporteat  ipsas  corpo- 
ribus  uniri  (tanquam  videlicet  de  necessitate  hoc  earum 
naturis  conveniat),  ut  hic  ait  Sanctus  Thomas.  Immo,  ut 
dicitur  Prima  Parte,  q.  li,  a.  1,  et  habetur  ex  superius 
dictis  in  secundo  libro  *,  et  in  aliis  locis,  angeli  non 
liabent  corpora  sibi  naturaliter  unita.  -  Tum  quia  ista  dif- 
ferentia  nihil  proposito  deserviret.  Inducitur  enim  ad  or- 
dinem  hierarchiarum  manifestandum.  Ad  hoc  autem  prae- 
dictus  sensus  in  nuUo  deservit. 

2.  Ideo  secundo  modo  exponendus  est  hic  locus,  ut 
ponatur  differentia  inter  substantias  separatas  et  animam 
intellectivam.  Quia  enim  substantia,  quanto  superior  est, 
tanto  universaliorem  habet  virtutem,  sicut  corpora  caelestia 
corporibus  inferioribus;  cum  substantia  intellectualis  sit 
superior  substantia  corporali,  sequitur  quod  virtus  sub- 
stantiae  intellectualis  est  universalior  virtute  corporali,  ut- 
pote  potens  in  aliquam  operationem  quae  per  corpus  exer- 
ceri  non  potest.  Sed  differentia  est  inter  ipsas  substantias 
intellectuales.  Quia  quaedam  sunt  quae  nuUam  habent  vir- 
tutem  cuius  operatio  habeat  per  corpus  exerceri.  Et  istae 
sunt  superiores  substantiae,  quos  angelos  dicimus.  In  iis 
enim  non  est  nisi  virtus  intellectiva  et  appetitiva,  quarum 
nulla  per  corpus  exercetur:  neque  etiam  virtus  motiva  ipsa- 
rum  instrumento  corporeo  indiget,  cum  ipsa  ab  intellectu 
et  voluntate  non  distinguatur.  Ideo  non  sunt  corporibus 
unitae  tanquam  formae :  licet,  divina  dispositione,  aliquae 
ipsarum  corporibus  caelestibus  ut  motrices  uniantur.  — 
Quaedam  vero  sunt  quae,  licet  habeant  aliquas  virtutes 
corpus  excedentes,  habent  tamen  aliquas  quae  sine  cor- 
pore  expleri  non  possunt:  sicut  sunt  animae  humanae, 
quae  habent  intellectum  et  voluntatem,  quae  nullo  cor- 
poreo  organo  indigent,  habent  vero  virtutes  sensitivas  et 
vegetativas,  quae  sine  corporeo  instrumento  exerceri  non 
possunt.  Et  ideo,  ad  hoc  ut  possint  e.xire  in  actum  ha- 
rum  virtutum,  necesse  est  ut  corporibus  uniantur  tan- 
quam  formae. 

Ista  differentia  proposito  deservit:  quia  per  hoc  vult 
habere  Sanctus  Thomas  quod,  cum  angeli  sint  substantiae 
intellectuales  a  corporibus  separatae,  divinas  illuminationes 
in  ipsa  intelligibili  puritate  percipiunt;  animae  vero  in- 
tellectivae,  quia  sunt  corporibus  unitae,  et  via  sensuum 
cognitionem  accipiunt,  ipsas  divinas  illuminationes  sub 
sensibilium  similitudinibus  recipiunt,  ut  inquit  Dionysius, 
I  cap.  Cael.  Hier.  Ideo  aliam  oportet  esse  hierarchiam 
hominum,  et  aliam  hierarchiam  angelorum :  eo  quod  sit 
alius  modus  angelorum  recipiendi  divinas  illuminationes, 
et  aiius  modus  hominum.  Ex  quo  ulterius  vult  habere 
quod  de  hierarchia  angelorum  convenienter  determinan- 
dum  est  separatim  ab  hominum  hierarchia. 

III.  Tertium  quod  praemittit  est  quod,  sicut  superiores 
substantiae  intellectuales  sunt  universalioris  virtutis,  ita  et 
perfectius  divinam  dispositionem  a  Deo  suscipiunt,  in  hoc 


Cap.  xci. 


236 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXXX. 


quod  iisque  ad  singularia  ordinis  rationem  cognoscunt: 
idest,  non  solum  cognoscunt  dispositionem  universalem 
rerum  quam  Deus  in  sua  mente  disposuit,  puta  quod  dis- 
posuit  universum  esse  propter  manifestationem  divinae 
bonitatis,  et  motum  corporum  caelestium  ordinavit  ad  ge- 
nerationem  horum  inferiorum,  et  similia ;  sed  etiam  a  Deo 
accipiunt  cognitionem  ordinis  uniuscuiusque  rei  singularis 
quem  Deus  in  seipso  concepit.  Sicut  enim  cognoscunt  ad 
quid  ordinetur  grave,  ad  quid  leve;  ad  quid  ordinetur  ca- 
lidum,  ad  quid  ordinetur  frigidum ;  ad  quid  talis  herba  or- 
dinetur,  ad  quid  vero  talis;  ita  de  mysteriis  gratiac,  et  de 
hominum  salute,  et  de  aliis  quae  particulariter  per  divinam 
dispositionem  sunt  ordinata,  particuhirem  habent  cognitio- 
nem,  et  non  tantum  universalem. 

Advertendum  quod  in  hoc  dicto  per  substantias  supe- 
riores  intellectuales  intelligit  angelos,  sicut  et  in  secundo 

•  Parag.  injimi  dicto.  Quod  patet,  quia  inferius  *,  loquens  de  aneelis  in- 

timae  hierarchiae,  vocat  ipsos  mhmos  wter  .-.upenores  in- 
tellectiiales  substantias. 

IV.  Quartum  quod  praemittit  est  quod  haec  divinae  ordi- 
tiationis  manifestatio  divinitus  facta  usque  ad  uUimas  intel- 
lectuaHum  substantiarum  pertingit,  ut  ostenditur  Job  xxv. 
Inferiores  tamen  per  eam  singula  quae  ad  ordinem  divinae 
providentiae  spectant,  ab  ipsis  exequenda,  cognoscere  non 
possunt,  sed  solum  in  quadam  communitate.  Et  quanto 
inferiores  sunt,  tanto  per  primam  illuminationem  divinitus 
acceptam  minus  in  speciali  divini  ordinis  cognitionem  ac- 
cipiunt:  in  tantum  quod  humanus  intellectus,  secundum 
naturalem  cognitionem,  quorundam  tantum  universalissi- 
morum  notitiam  habet. 

Ex  hoc  autem  datur  intelligi  quod,  cum  dictum  est  in 
tertio  dicto  superiores  substantias  usque  ad  singularia  or- 
dinis  rationem  cognoscere,  hoc  intelhgitur  de  genere  ipsa- 
rum  substantiarum  quae  supra  humanam  animam  sunt, 
non  autem  de  singulis  illius  generis.  Ad  illud  enim  genus 
substantiarum  pertinet  ordines  rerum  in  particulari  cogno- 
scere,  non  autem  ad  omnes  ilHus  generis  substantias. 

2.  Ad  evidentiam  eius  quod  hic  dicitur,  considerandum 
est  quod  videtur  Sanctus  Thomas  duplicem  illuminationem 
ponere  in  substantiis  separatis  per  acceptionem  supcrna- 
turalis  luminis  a  Deo:  unam,  qua  rerum  cognitionem 
habent  in  divinae  essentiae  visione;  aliam  vero,  secundum 
quod  de  iis  quae  in  divina  essenlia  non  vident,  illumi- 
nantur  a  Deo.  De  prima  illuminatione  loquens  hoc  loco 
inquit  quod  hoc  est  commune  omnibus  huiusmodi  sub- 
stantiis,  quod  manifestatio  ordinationis  divinae,  sciHcet  de 
rebus  creatis  secundum  quod  divinae  providentiae  subsunt, 
ad  ipsas  pertingit,  nam  pervenit  usque  ad  ultimas  talium 
substantiarum  :  omnes  enim,  dum  vident  divinam  essentiam, 
vident  quidem  omnia  genera  et  species  atque  earum  vir- 
tutes  et  proprietates,  videntque  omnium  creaturarum  or- 
dinem  per  divinam  sapientiam    statutum    et  excogitatum, 

•  Cap.  Lix.  ut  ex  superioribus  *  patet.  Sed  inter  istas  quantum  ad  hoc 

est  differentia,  quod  inferiores  angeli  in  divina  essentia  non 
accipiunt  adeo  perfectam  cognitionem  ordinis  divinae  pro- 
videntiae  ut  cognoscere  possint  singula  exequenda  ab 
ipsis  quae  ad  ordinem  divinae  providentiae  spectant,  sed 
solum  in  quadam  communitate,  et  tanto  minus  in  spe- 
ciali  divini  ordinis  cognitionem  accipiunt,  quanto  sunt  in- 
feriores:  superiores  autem  perfectam  et    particularem  ac- 

'  'bid.  cipiunt   cognitionem.  Hoc    enim    ex    iis    quae    superius  * 

ostensa  sunt,  cum  de  beatitudine  sermo  fuit,  facile  est  co- 
gnoscere.  Ibi  enim  dictum  est  quod  non  omnes  videntes 
divinam  essentiam  vident  omnes  rerum  dispositiones,  sive 
omnes    earum    ordines,  ut    divinae    providentiae    subsunt, 

•ibid.Commeni.  excepta  anima  Christi*:  sed  aliqui  plures,  aliqui  pauciores. 
Ex  quo  sequitur  quod  multae  halDitudines  rerum,  et  or- 
dinationes  ex  divina  providentia  rebus  convenientes,  a  su- 
perioribus  Beatis  in  divina  essentia  cognoscuntur  distincte, 
quae  ab  inferioribus  non  cognoscuntur  distincte,  sed  con- 
fuse,  sive    in  aliquo  communi:    sicut  de   mysterio    Incar- 

Mncorp.etadi.  nationis  inquit  Sanctus  Thomas,  Prima,  q.  lvii,  a.  5*, 
quod  omnes  angeli,  cognitione  qua  indent  res  in  Verbo, 
illud  in  generali  a  principio  cognoverunt,  quia  est  quod- 
dam  generale  principium,  ad  quod  omnia  eorum  officia 


'  I  Part.,  q.  Lxii, 
a.  6. 


Loc.  cit. 


ordinantur;  quantum  autem  ad  speciales  conditiones,  non 
sunt  omnes  a  principio  edocti,  sed  aliqiti  de  ipsis  plura, 
aliqui  vero  pauciora  cognoverunt,  et  aliqui  posterius  a  su- 
perioribus  edocentur,  secundum  quod  eorum  o^ciis  con- 
gruit. 

Declarat  autem  hoc  Sanctus  Thomas  proportionaliter  ex 
naturali  cognitione.  Videmus  enim  quod  intellectus  huma- 
nus,  qui  inter  omnes  substantias  intellectuales  est  infimus, 
naturali  cognitione  solum  quorundam  universalissimorum 
notitiam  habet,  scilicet  notitiam  primorum  principiorum, 
sibi  inditam  a  natura :  -  cum  tamen  videlicet  superiores  in- 
tellectus  distinctam  de  rebus  habeant  notitiam ;  ostensum 
est  enim  supra*  esse  illis  inditam  omnium  notitiam  quae  •  ub.  ii, 
naturaliter  cognoscere  possunt.  Ex  hoc  enim  apparet  quod  ^"^  "'*'• 
etiam  secundum  supernaturalem  cognitionem,  quanto  in- 
tellectus  angeHcus  est  inferior,  tanto  minus  distinctam  de 
rebus  ad  mysteria  gratiae  pertinentibus,  et  de  iis  quae  a 
sola  divina  voluntate  dependent,  notitiam  habent:  oportet 
enim  in  illis  cognitionis  gratuitae  modum  naturali  cogni- 
tioni  proportionari  *. 

3.  Attendendum  autem  quod  per  primamilluminationem 
divinitus  acceptam  non  potest  hoc  loco  intelligi  cognitio 
angelorum  per  naturale  lumen  habita:  quia  secundum  illam 
cognitionem  non  distinguuntur  angeli  per  hoc  quod  su- 
periores  habeant  magis  distinctam  cognitionem  de  rebus, 
ex  parte  ipsarum  rerum  cognitarum,  inferiores  vero  minus 
distinctam ;  cum,  ut  patet  ex  secundo  Hbro  *,  omnes  ha- 
beant  connaturales  species  rerum  quae  ad  eorum  natu- 
ralem  cognitionem  spectant,  repraesententque  illae  species 
et  naturas  universales  et  singularia  existentia  distincte.  Ideo 
oportet  ut  intelligatur  de  prima  supernaturaH  illuminatione, 
qua  supernaturali  lumine  illuminantur. 

V.  Quintum  quod  praemittit,  ex  praecedentibus  sequens, 
est  quod  substantiae  intellectuales  superiores  perfectiorem 
cognitionem  dicti  ordinis  immediate  consequuntur  a  Deo, 
eamque  aliae  inferiores  per  ipsas  consequuntur.  Quod  ma- 
nifestatur  exemplo  discipuli,  cuius  universalis  cognitio  per 
cognitionem  magistri,  qui  in  speciali  cognoscit,  perducitur 
ad  perfectum;  et  auctoritate  Dionysii,  vii  cap.  Caelestis 
Hierarchiae. 

Ad  huius  evidentiam  considerandum  est,  ex  doctrina 
Sancti  Thomae  in  Prima  Parte,  Quaestione  allegata  *,  et 
q.  cvi  *,  quod  superiores  angeli,  perfectius  divinam  essen- 
tiam  contemplantes,  plura  et  altiora  niysteria  de  iis  quae  "'*  3- 
pertinent  ad  dispositionem  universi,  et praecipue  ad  salutem 
electorum,  in  ipsa  Dei  visione  cognoscunt,  quam  inferio- 
res.  Ideo  dicuntur  immediate  accipere  a  Deo  perfectiorem 
cognitionem  de  ordine  creaturarum  quam  inferiores,  qui 
in  divina  essentia  tot  divina  mysteria  non  cognoscunt.  Sed 
licet  inferiores  non  habeant  de  divinis  mysteriis  tantam 
cognitionem  videndo  divinam  essentiam  quantam  supe- 
riores,  illarum  tamen  rerum  notitiam  quam  superiores  ha- 
bent,  ipsi  per  revelationem  a  superiorihus  factam  conse- 
quuntur:  quamvis  in  superioribus  remaneat  excellentior  et 
clarior  notitia  de  iis  quae  inferioribus  revelant,  sicut  unam 
et  eandem  rem  plenius  intelligit  magister  quam  discipulus 
qui  ab  eo  addiscit. 

1.  Sed  circa  praedicta  dubium  occurrit.  Nam,  ut  in  prae- 
cedentibus*  est  ostensum,  de  mente  Sancti  Thomae,  Beati, 
videndo  divinam  essentiam,  vident  in  eo  omnia  quae  ad 
ipsos  spectant:  unde  Quarto,  d.  xlv,  q.  iii,  a.  i,  tenet  quod 
in  Verbo  vident  orationes,  tam  vocales  quam  mentales, 
quae  ad  ipsos  diriguntur.  Ex  quo  dicere  necesse  est  quod 
a  principio  suae  beatitudinis  quilibet  omnes  orationes  ad 
ipsum  dirigendas  cognoscat:  alioquin  in  visione  rerum  in 
divina  essentia  successio  esset,  contra  praedeterminata  *. 
Ergo  male  dicitur  hic  quod  inferiores  intellectus  per  primam 
illuminationem  non  cognoscunt  singula  quae  ad  ordinem 
divinae  providentiae  spectant  ab  ipsis  exequenda,  sed  solum 
in  quadam  communitate. 

3.  Respondetur,  et  dicitur  primo,  quod  angelis  beatis 
sufficit  scire  in  universali  quae  sint  a  se  agenda,  cogno- 
scendo  scilicet  officium  ad  quod  sunt  deputati  ex  divina 
dispositione :  non  autem  requiritur  ad  eorum  beatitudinem 
ut  singula  in  particulari  cognoscant  quae  sibi  sunt  in  fu- 


cap. 


Qu.  Lvii,  arl.  5. 
Art.  1 ;  art.  4, 


Vid.  num.  iv,  5. 


Cap.  Lx. 


SUMMA  COiNTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXXX. 


2^7 


r 


•  Videinit.Com 

ment. 

•  Cf.  intra  num. 

VII. 

•  Cael.  Hier., 
rap.  VI  sqq. 


Qu.  cvi. 


a.  A. 


turum  committenda.  Nec  ad  hoc  naturale  eorum  deside- 
rium  fertur.  In  humanis  enim  administratoribus,  qui  regis 
iussa  exequuntur,  apparet  quod  eorum  quiescit  desiderium 
si  sciant  quod  sit  suum  officium  apud  regem;  nec  quae- 
runt  qui  sapientes  sunt,  omnia  scire  in  particulari  quae 
per  ipsos  in  futurum  sunt  ex  regis  impositione  exequenda. 

Dicitur  secundo,  quod  orationes  ab  hominibus  ad  san- 
ctos  directae  causam  habent  creatam.  Ideo  non  est  prae- 
sumptionis  si  quis  sanctorum  eas  scire  desideret.  Ea  autem 
quae  sunt  per  angelos  ex  ordine  divinae  sapientiae  exe- 
quenda,  ex  mera  et  simphci  voluntate  dependent.  Ideo  velle 
ea  scrutari  temeritatis  magnae  esset  ac  praesumptionis.  Id- 
circo  nullus  recta  voluntate  potest  eorum  agnitionem  de- 
siderare.  Unde  quod  dicitur  sanctos  in  divina  essentia  videre 
universa  quae  ad  eos  spectant,  intelhgendum  est  de  iis 
quae  ex  causa  creata  dependentiam  habent:  non  autem 
de  iis  quae  in  sola  divinae  voluntatis  dispositione  sunt 
constituta  tanquam  per  eos  erga  ahos  exequenda. 

VI.  Quantum  ad  secundum,  ex  istis  praesuppositis 
ostendit  Sanctus  Thomas  ordinem  inter  substantias  ipsas 
intellectuales  *.  Et  cum  a  Dion}  sio  distinguantur  angeli  in 
tres  hierarchias,  idest  sacros  principatiis;  et  quaehbet  hie- 
rarchia  tres  ordines  habeat  * :  hierarchias  sic  distinguit  San- 
ctus  Thomas,  de  mente  Dionysii  *. 

Inquit  enim  quod  distinguuntur  secundum  diversum 
modum  accipiendi  cognitionem  perfcctam  ordinis  divinae 
providentiae.  Nam  angeli  primae  hierarchiae  in  altiori  prin- 
cipio,  in  ipso  scilicet  Deo,  immediate  talem  cognitionem 
accipiunt:  -  intellige,  vidcndo  ea  quae  inferioribus  reve- 
lant  in  ipsa  divina  essentia,  sicut  sunt  ea  quae  a  principio 
suae  beatitudinis  cognoscunt;  aut  etiam  accipiendo  eorum 
cognitionem  immediate  a  Deo  per  revelationem,  et  sic  vi- 
dendo  in  lumine  divinae  revelationis.  Nam,  ut  dicitur  Prima 
Parte,  locis  praeallegatis  *,  iisqiie  ad  diem  iudicii,  semper 
nova  aliqua  supremis  angelis  revelantur  de  iis  quae  per- 
tinent  ad  dispositionem  universi,  et  praecipue  ad  salutem 
electorum.  -  Angeli  vero  secundae,  sive  mediae  hierarchiae, 
non  accipiunt  hanc  perfectam  cognitionem  in  Deo  per 
visionem  divinae  essentiae,  aut  per  immediatam  illumina- 
tionem  a  Deo,  sed  eam  ab  angelis  primae  hierarchiae  per 
illuminationem  consequuntur;  et  in  causis  universalibus 
creatis,  quae  sunt  mediae  inter  supremam  causam,  qui  est 
Deus,  et  causas  particulares,  divinae  providentiae  ordinem 
cognoscunt.  -  Angcli  autem  infimae  hierarchiae  ordinem 
providentiae  in  particularibus  causis  cognoscibilem  divi- 
nitus  accipiunt :  idest,  cognitionem  talis  ordinis  in  causis 
particularibus  per  illuminationem  ab  angelis  secundae  hie- 
rarchiae  factam  consequuntur.  Nam  ista  cognitio  dicitur 
divinitus  infimis  angehs  advenire,  quia  a  Deo  originem 
habet  aut  per  essentiam  viso,  aut  immediate  aliqua  my- 
steria  et  secreta  supremis  angelis  revelante. 

Notat  autem  Sanctus  Thomas  quod  ideo  angeH  secundae 
hierarchiae  per  causas  universaliores  cognoscunt  quam 
angeli  infimae  hierarchiae,  quia  sunt  universaliores  in  co- 
gnoscendo,  sicut  et  universahoris  sunt  virtutis.  Altioris 
enim  intellectus  esset  homo  qui  ordinem  omnium  natura- 
lium  considerare  posset  in  corporibus  caelestibus,  quam 
qui  indiget  ad  perfectam  cognitionem  ad  inferiora  prospi- 
cere.  Et  ideo  convenienter  ponuntur  a  Dionysio  in  media 
hierarchia,  utpote  qui  in  causis  universalibus,  quae  sunt 
mediae  inter  Deum  et  causas  particulares,  possunt  ordinem 
providentiae  perfecte  cognoscere. 

2.  Advertendum  hoc  loco  quod,  cum  conditiones  rerum 
particularium  et  ordinationes  ipsarum  secundum  determi- 
nationem  divinae  providentiae,  a  Deo  mediantibus  causis 
creatis  proveniant,  ita  quod  ad  ipsum  ordinem  executioni 
mandandum  concurrit  causa  universalissima,  quae  est  ipse 
Deus,  causa  universalis  creata,  et  causa  particularis;  oportet 
ut  angeli  quorum  natura  est  cognoscere  per  universalis- 
simos  conceptus,  illas  particularium  conditiones  et  ordi- 
nationes  in  universalissima  causa  cognoscant;  illi  autem 
quorum  est  cognoscere  per  conceptus  minus  universales, 
illas  cognoscant  per  causas  universales  creatas,  quae  vi- 
delicet  propinquiores  sunt  universalissimae  causae ;  illi 
autem  quorum  est  cognoscere  per  conceptus  magis  par- 


ticulares,  illas  conditiones  in  causis  magis  particularibus 
cognoscant.  Ratio  huius  est  quia,  ubi  aliquid  cognoscitur 
in  causa,  oportet  conceptui  intelligentis  proportionaliter 
correspondere  causam,  ut  scilicet  conceptui  universaliori 
correspondeat  universaiior  causa :  non  dicitur  enim  aliquis 
universalior  conceptus  nisi  quia  sibi  aliquid  universalius 
obiectum  respondet ;  et  sic  conceptui  universaiiori  quo 
cognoscitur  aliquid  in  causa,  ipsam  videlicet  causam  in  qua 
virtuahter  continetur  cognoscendo,  oportet  universaliorem 
causam  respondere.  Ostensum  est  autem  superius,  in  se- 
cundo  libro  *,  superiores  angelos  habere  universahorem 
cognitionem,  utpote  per  universaliores  species  intelligentes, 
et  unico  conceptu  plura  distincte  cognoscentes.  Ideo  con- 
venientissime  a  Dionysio  et  Sancto  Thoma  attribuitur  su- 
premis  angelis  cognitio  ordinis  divinae  providentiae  in  ipsa 
suprema  omnium  causa;  mediis  autem  cognitio  huiusmodi 
ordinis  in  causis  universalibus  creatis;  infimis  vero  cognitio 
in  causis  particularibus. 

3.  Hoc  autem  possumus  excmplariter  declarare.  Primo, 
in  malis.  Nam  Deus  ab  aeterno  determinavit  igne  absumere 
Sodomam  et  Gomorrham  propter  demerita.  Huius  autem 
incendii  tres  causae  fuerunt :  scilicet  iustitia  divina,  tan- 
quam  ciausa  universalissima;  peccata  in  communi,  tanquam 
causa  universalis;  hoc  peccatum  particulare  quod  est  contra 
naturam,  tanquam  particularis  causa.  Dicemus  quod  angeli 
primae  hierarchiae  in  divina  essentia,  quae  est  universa- 
lissima  omnium  causa,  aut  per  revelationem  ipsis  a  Deo 
immediate  factam,  conflagrationem  futuram  harum  urhium 
divinam  iustitiam  considerantes  cognoverunt ;  et  hanc  no- 
titiam  inferioribus  angehs  mediae  hierarchiae  per  revela- 
tionem  communicarunt.  Angelos  mediae  hierarchiae  dice- 
mus,  per  revelationem  et  illuminationem  sibi  a  superioribus 
factam,  considerantes  malitiam  illorum  populorum  in  com- 
muni,  in  qua  oninia  eorum  peccata  cognoverunt,  scivisse 
quod  talis  conflagratio  futura  esset.  De  infimis  vero  dicemus 
quod,  ilJuminati  ab  angelis  mediae  hierarchiae,  conflagra- 
tionem  hanc  cognoverunt  considerantes  in  particulari  pec- 
catum  contra  naturam  quod  in  iuvenes  exercebant.  Sic 
enim  constat  quod  superiores  universaliori  conceptu,  plura 
videlicet  distincte  repraesentante,  et  in  universalioris  causae 
cognitione,  dictum  ordinem  harum  civitatum  ad  confla- 
grationem  a  Deo  institutum  et  praeordinatum  cognoverunt; 
inferiores  vero  conceptu  minus  universali,  utpote  pauciora 
repraesentante,  cognoverunt,  et  in  causa  minus  universali. 

Secundo,  in  bonis.  Nam  Deus  ordinavit  Petrum  et 
Paulum  per  martyrium  salvandos  virtute  passionis  Christi, 
quae  est  universalis  causa  humanae  salutis.  Huius  enim 
universalissima  causa  fuit  Deus;  causa  universalis  passio 
Christi ;  martyrium  vero  eorum  causa  particularis.  Dicemus 
quod  angeli  primae  hierarchiae  hanc  divinam  ordinationem 
in  ipsa  divina  essentia  cognoverunt,  aut  in  lumine  a  Deo 
immediate  accepto:  verbi  gratia,  divinam  bonitatem  con- 
siderantes,  qua  vult  aliquos  homines  ad  beatitudinem  per- 
ducere.  Angeli  autem  mediae  hierarchiae,  ab  angelis  primae 
hierarchiae  illuminati,  ipsam  divinam  ordinationem  vir- 
tutem  passionis  Christi  considerantes  cognoverunt.  Sed 
infimae  hierarchiae  angeli,  a  media  illuminati  et  directi, 
ipsam  ordinationem  in  ipsa  martyrii  consideratione  co- 
gnoverunt,  Petrum  et  Paulum  esse  in  caelesti  patria  virtute 
martyrii  coronandos. 

VII.  Quantum  autem  ad  distinctionem  ordinum  in  qua- 
libet  hierarchia  contentorum  *,  inquit  Sanctus  Thomas 
quod,  cum  ordines  primae  hierarchiae  in  hoc  conveniant 
quod  omnes  a  Deo  immediate  cognitionem  ordinis  divinae 
providentiae  accipiunt,  in  hoc  distinguuntur,  quod  primi 
et  supremi  illius  hierarchiae  rationem  ordinis  providen- 
tiae  accipiunt  in  ipso  ultimo  fine,  qui  est  bonitas  divina: 
quidam  tamen  eorum  aliis  clarius.  Et  isti  Seraphin  di- 
cuntur,  idest,  ardentes  sive  incendentes.  -  Secundi  vero 
praedictam  ordinis  rationem  in  ipsa  forma  divina  perfecte 
cognoscunt.  Et  hi  dicuntur  Cherubin,  quod  interpretatur 
scientiae  plenitudo.  -  Tertii  vero  dispositionem  divinorum 
iudiciorum  in  seipsa  considerant,  et  non  in  aliquo  altiori 
principio.  Et  hi  dicuntur  Throni,  quia  per  thronum  po- 
testas  iudiciaria  significatur. 


Cap.  xcviii. 


*'■ 


'    Cf.    num. 
init. :    et    infr 
num.  m. 


238 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXXX. 


Ne  autem  aliquis  occasionem  errandi  accipiat,  inquit 
Sanctus  Thomas  quod  non  sunt  sic  praemissa  intelligenda 
quasi  aliud  sit  divina  bonitas,  aliud  divina  essentia,  et  aliud 
scientia  rerum  dispositionem  continens:  sed  quia  secundum 
hoc  est  alia  et  alia  consideratio;  idest,  ratione  et  consi- 
deratione  nostra  distinctis  conceptibus  apprehenduntur. 

VIII.  Sed  occurrit  dubium.  Videtur  enim  contradictio 
quaedam  esse  in  verbis  Sancti  Thomae.  Nam  ponit  com- 
mune  esse  omnibus  spiritibus  primae  hierarchiae  ut  ra- 
tionem  divinorum  operum  in  ipso  Deo  immediate  cogno- 
scant.  Posterius  autem  dicit  quod  Throni  dispositionem 
divinorum  iudiciorum  in  seipsa  cognoscunt,  non  in  aliquo 
altiori  principio. 

2.  Ad  huius  evidentiam  considerandum  est  quod,  sicut 
in  rebus  a  Deo  ordinatis  invenitur  et  assimilatio  ad  Deum, 
tanquam  finis  intrinsecus ;  et  forma,  secundum  quam  Deo 
assimilantur ;  et  ipsa  ordinatio  efFectuum,  secundum  quod 
unus  effectus  ad  alium  ordinatur,  aut  sicut  causa  ad  elTe- 
ctum,  aut  sicut  materia  ad  formam,  aut  quocumque  alio 
modo:  ita  oportet  in  Deo  tria  considerare  secundum  ra- 
tionem  distincta,  istis  tribus  quae  in  effectibus  inveniuntur 
correspondentia.  Et  sic  ponitur  divina  bonitas,  tanquam 
finis  propter  quem  Deus  omnia  providet,  correspondens 
fini  etfectibus  intrinseco;  ponitur  essentia  divina,  tanquam 
forma  per  quam  in  effectibus  propriac  formae  producuntur; 
ponitur  dispositio  sive  ordinatio,  qua  Deus  in  mente  sua 
ordinem  in  effectibus  ponendum  statuit.  Ista  ergo  ordi- 
natio  divini  intellectus,  in  ipsa  mente  divina  existens,  potest 
cognosci  cognoscendo  bonitatem  divinam  per  se,  sub  ra- 
tione  qua  distinguitur  ab  essentia  et  ipsa  ordinatione.  Et 
similiter  potest  cognosci  in  essentia,  inquantum  habet  ra- 
tionem  formae  ad  cuius  similitudinem  res  producuntur: 
ex  formae  enim  consideratione  potest  cognosci  quomodo 
alia  sint  ordinanda  ad  hoc  ut  talis  forma  proveniat.  Potest 
et,  tertio,  cognosci  in  seipsa  talis  ordinatio,  inquantum  con- 
sideratur  secundum  propriam  rationem,  ut  distinguitur  ab 
essentia  et  bonitate,  et  videtur  non  in  alio  ad  quod  per 
prius  terminetur  cognitio. 

Ex  his  apparet  quod  nulla  est  contradictio  in  verbis 
Sancti  Thomae.  Non  enim  intendit  quod  Throni  dispo- 
sitionem  rebus  inhaerentem  in  seipsa  videant  ut  in  ipsis 
rebus  existentem,  non  in  ipso  Deo,  ut  obiectio  supponit: 
sed  quod  in  ipso  Deo  vident  scientiam  divinam  et  cogni- 
tionem  rerum  ordinativam  secundum  se,  ut  distinguitur 
ratione  ab  essentia  divina  et  bonitate;  non  autem  in  bo- 
nitate  aut  essentia,  quae  dicuntur  altiora  principia,  sicut 
finis  et  forma  sunt  nobiliora  motu  quo  aliqua  in  finem 
diriguntur  et  formam.  Patet  autem  hoc  ex  eo  quod,  re- 
movens  errorem  dictum,  inquit  quod  hoc  non  est  intel- 
ligendum  qiiasi  aliud  sit  bonitas  divina,  aliud  essentia, 
aliud  scientia  rerum  dispositionem  continens.  Ex  his  enim 
liquet  quod  per  dispositioneni  divinnrum  iudiciorum  in 
seipsa  cognitam  intellexit  ipsam  scientiam  divinam  rerum 
dispositionem  continentem,  non  autem  eam  dispositionem 
quae  rebus  inhaeret. 

3.  Advertendum  tamen  quod  ex  parte  rei  non  ponitur 
talis  distinctio,  quasi  Throni  divinorum  iudiciorum  dispo- 
sitionem  in  seipsa  videant,'  non  autem  videant  bonitatem 
et  essentiam :  unico  enim  actu  quo  vident  essentiam  di- 
vinam,  vident  et  bonitatem  et  scientiam.  Sed  hoc  est  se- 
cundum  considerationem  intellectus  nostri,  distinguentem 
ipsum  actum  videndi  Deum  secundum  quod  ad  diversa 
obiecta  secundum  rationem  distincta  terminatur,  et  ab  hoc 
diversa  nomina  imponentem.  Primos  enim  nominamus  ab 
ipsa  Dei  cognitione  ut  ad  bonitatem  terminatur,  et  dicimus 
eos  Seraphin;  secundos  vero  ab  ipsa  cognitione  ut  ad  di- 
vinam  essentiam  terminatur,  vocamus  Cherubin ;  tertios 
vero  ab  ipsa  cognitione  ut  terminatur  ad  scientiam  rerum 
ordinativam,  Thronos  appellamus. 

IX.  Ordines  secundae  hierarchiae  sic  distinguuntur  quod, 
cum  omnes  conveniant  in  hoc  quod  cognoscunt  ordinem 
divinae  providentiae  per  considerationem  universalium  cau- 
sarum,  primi  distribuunt  universalis  providentiae  disposi- 
tionem  in  multos  executores.  Et  voCcmiur  Dominationes : 
nam   domini  est    praecipere    quid    alii   cxequantur.    Unde 


Dionysius,  vin  cap.  Caelest.  Hier.  dicit  quod  nomen  Do- 
minationis  signijicat  aliquam  anagogem  etc.  -  Secundi 
vero,  qui  sunt  exequentes,  distribuunt  et  multiplicant  ipsam 
dispositionem  providentiae  ad  varios  effectus.  Et  vocantur 
Virtutes:  sunt  enim  veluti  universales  executores.  Unde 
ad  hunc  ordinem  pertinet  principium  universalis  opera- 
tionis.  Et  videtur  ad  ipsos  pertinere  motus  caelestium  cor- 
porum,  ex  quibus  tanquam  universalibus  causis  particulares 
efifectus  consequuntur.  Videtur  etiam  ad  eos  pertinere  exe- 
cutio  divinorum  operum  quae  praeter  naturae  ordinem 
fiunt.  -  Infimi  autem  custodiunt  inconcussum  ordinem 
divinae  providentiae  in  effectibus  institutum,  cohibendo 
ea  quae  possent  hunc  ordinem  perturbare.  Et  dicuntur 
Potestates. 

1.  Circa  auctoritatem  Dionysii  adductam  ad  manifesta- 
tionem  primi  ordinis,  ubi  dicitur  quod  nomen  Domina- 
tionis  designat  aliquam  anagogem  superpositam  omni  ser- 
vituti,  considerandum  quod,  licet  anagoges  nomine  Graeci 
recessum  significent,  et  classis  emissionem,  ut  est  apud 
Suidam*;  tamen  hic  accipitur  pro  celsitudine  et  excel- 
lentia,  ut  etiam  Latinus  interpres  videtur  interpretari  *. 
Nam  a  verbo  anago  deducitur,  quod  non  solum  recedo 
significat,  sed  etiam  superago.  Unde  et  anagoge  potest 
etiam  super-actinnem,  sive  eminentem  actionem  significare, 
et  inde  ad  significandum  excelsam  intelligentiam  trahi. 

X.  Tertiae  hierarchiae  ordines  conveniunt  in  hoc  quod 
est  cognoscere  ordinem  divinae  providentiae  in  particula- 
ribus  causis  et  rebus  humanis:  idest,  inferioribus  naturis 
et  causis  particularibus,  quae  ad  hominem  ordinantur  et 
in  eius  usum  veniunt,  praeponuntur.  Sed  ditferunt,  quia 
ad  primos,  qui  vocantur  Principatus,  pertinet  bonum  com- 
mune  in  rebus  humanis,  quod  est  bonum  civitatis  vel 
gentis.  Et  sic  ad  hos  pertinet  regnorum  dispositio ;  mu- 
tatio  dominationis  de  gente  in  gentem;  et  instructio  eorum 
qui  sunt  aliorum  principes,  in  iis  quae  ad  administrationem 
regiminis  pertinent.  -  Ad  medios  autem,  qui  vocantur 
Archangeli,  pertinet  bonum  quod  non  in  communitate 
consistit,  sed  ad  unumquemque  pertinet  secundum  seipsum, 
non  est  tamen  uni  soli  utile,  sed  multis:  ut  sunt  quae 
ab  omnibus  credenda  sunt  et  servanda,  sicut  quae  sunt 
fidei,  et  cultus  divinus,  et  huiusmodi.  -  Ad  infimos  autem, 
qui  nomen  commune  retinent  et  Angeli  vocantur,  pertinet 
bonum  humanum  quod  ad  unumquodque  singulariter  per- 
tinet. 

2.  Attendendum  unum  hoc  loco,  ex  doctrina  Sancti 
Thomae  Prima,  q.  cvni*:  quod  licet  aliqui  inferiorum  or- 
dinum  ab  aliqua  perfectione  particulariter  nominentur,  per 
hoc  tamen  non  excluditur  quin  illa  in  superioribus  ordi- 
nibus  inveniatur;  immo  quicquid  perfectionis  invenitur  in 
inferioribus  spiritibus,  in  superioribus  etiam  invenitur  se- 
cundum  quendam  excellentiorem  modum.  Sed  ab  illa  no- 
minatur  inferior  ordo,  non  autem  superior,  quia  illa  per- 
fectio  est  quasi  adaequans  inferiorem  ordinem,  et  summa 
perfectio  in  ipso  inventa :  non  autem  est  suprema  perfe- 
ctio  quam  superior  ordo  habet.  Sicut  Throni  denominantur 
a  cognitione  ordinis  divinae  providentiae  in  ipsa  mente 
divina ;  Cherubin  autem,  licet  hanc  ipsam  perfectionem 
habeant,  non  tamen  ab  ipsa  denominantur,  sed  a  supe- 
riori  perfectione,  idest  ab  hoc  quod  est  inspicere  in  es- 
sentia  divina,  tanquam  in  forma  universorum  intelligibi- 
lium,  dictum  providentiae  ordinem.  Et  sic  de  aliis  est 
dicendum. 

XI.  Quantum  ad  secundum  principale,  comparat  San- 
ctus  Thomas  ordinationem  Dionysii  ad  Gregorii  ordina- 
tionem*.  Et  ait  quod  differunt  quia,  cum  Dionysius  Princi- 
patus  in  ultima  posuerit  hierarchia,  Virtutes  vero  in  me- 
dia;  Gregorius  e  contrario  Principatus  in  media  hierarchia 
collocat,  ponitque  immediate  post  Dominationes;  Virtutes 
vero  in  ultima  hierarchia,  ante  Archangelos  collocat. 

Sed  circa  horum  differentiam  duo  dicit  Sanctus  Thomas. 
Primo,  quod  utraque  ordinatio  in  modico  differt.  Nam  apud 
Gregorium  Principatus  dicuntur  non  qui  gentibus  solum 
praesunt,  ut  videlicet  Dionysius  interpretatur;  sed  etiam 
qui  ipsis  bonis  spiritibus  principantur,  quasi  praesidentes 
in  ministeriorum  divinorum  executione.ldeo,  ubi  Dionysius 


*  Ad  vocem 
avaYtoYr,  (Berol. 

"lo.ScotusErift.: 
omni  ignominia 
minorationis  li- 
beram  anago- 
gen  (cap.  vm). 


Art.  5- 


•  Vide  init.  Com- 
ment. 


SUMMA  CONTRA  GENIILES,  LIB.  III,  CAP.  LXXX. 


239 


"   Num. 
mimo. 


¥ 


Virtutes,  quibus  hoc  attribuit,  posuit,  Gregorius  posuit 
Principatus.  -  Item,  apud  Gregorium  Virtutes  dicuntur 
quae  ad  quasdam  particulares  operationes  ordinr.ntur  cum 
aliqua  contingit  miraculose  fieri.  Secundum  quam  interpre- 
tationem,  satis  convenienter  cum  angelis  infimae  hierar- 
chiae  ordinantur.  Ideo,  ubi  Dionysius  posuit  Principatus, 
Gregorius  Virtutes  collocavit. 

Dicit  secundo,  quod  utraque  ordinatio  ex  verbis  Apo- 
stoli  auctoritatem  habere  potest :  ordinatio  quidem  Dio- 
nysii  ex  ordine  qui  servatur  ascendendo,  ad  Ephes.  i; 
ordinatio  vero  Gregorii  ex  ordine  posito  ad  Cbloss.  i, 
descendendo.  -  De  aliis  autem  spiritibus  de  quibus  dictum 
est  supra,  quos  Apostolus  in  illa  enumeratione  non  no- 
minat,  ostendit  Sanctus  Tliomas  in  quibus  locis  Sacrae 
Scripturae   fiat  mentio. 

Ultimo  notat  quod,  cum  in  omnibus  ordinatis  virtutibus 
hoc  sit  commune,  quod  in  vi  superioris  virtutis  omnes 
inferiores  agunt;  id  quod  diximus  ad  Seraphin  ordinem 
pertinere,  scilicet  incendere,  omnes  inferiores  ex  virtute 
ipsius  exequuntur.  Et  similiter  cst  in  aliis  ordinibus  con- 
cf.  num.  seq.   sideranduni  *. 

2.  Circa  diiferentiam  inter  Dionysium  et  Gregorium,  ad- 
Art.  3,  ad  7.  verte  quod  Sanctus  Thomas  in  II  Sent.,  d.  ix  *,  tenet  or- 
dinationem  Dionysii  rationabiliorem  esse,  licet  et  Gregorii 
ordinatio  rationabilis  sit.  -  Addit  autem  quod  Gregorius 
non  multum  intentionis  apposuit  ad  ordinationem  istorum 
spirituum,  sed  solum  ordines  angelorum  voluit  numerare. 
praec,  XII,  Circa  ultimum  quod  notat  Sanctus  Thomas  *, 
considerandum  primo,  quod  triplicem  intentionem  in  illis 
verbis  possumus  accipere.  Una  est,  quod  omnes  inferiores 
species  possunt  in  omnem  eftectum  in  quem  possunt  Se- 
raphin,  sed  in  virtute  ipsorum  Seraphin,  non  autem  vir- 
tute  dumtaxat  propria.  -  Alia  est,  quod  inferiores  ordines 
omnem  effectum  in  quem  possunt,  agunt  in  virtute  supe- 
riorum,  et  ipsorum  Seraphin,  quorum  ordo  primum  locum 
tenet.  —  Tertia  est  quod,  si  inferiores  agunt  ahquem  ef- 
fectum  ad  Seraphin  spectantem,  illum  agunt  in  virtute 
Seraphin. 

Omnes  isti  sensus  habere  veritatem  possunt.  Primus 
quidem  quia,  cum  virtutes  ordinatae  dicantur  quarum  una 
movet  alteram  ad  operandum,  et  quarum  una  per  alteram 
operatur,  oportet  omnes  effectus  qui  a  prima  procedunt 
inquantum  cum  aliis  ordinatur,  per  inferiores  virtutes  ex- 
pleri  posse.  Nam  si  in  aliquem  eifectum  posset  qui  non 
posset  per  inferiores  expleri,  iam  quantum  ad  illum  ef- 
fectum  non  haberet  ordinem  cum  inferioribus  ordinibus. 
Et  sic  sequitur  quod,  cum  respectu  divinorum  mysteriorum 
Seraphin  primum  locum  teneant;  ab  ipsisque  usque  ad 
infimum  ordinem  revelationes  liuiusmodi  secretorum  per- 
veniant:  quicquid  possunt  Seraphin  in  huiusmodi  mysteriis 
exequendis,  possunt  et  inferiores,  virtute  tamen  ipsorum 
Seraphin.  -  Secundus  etiam  sensus  veritatem  manifestam 
continet:  quia  causa  inferior  non  agit  nisi  in  virtute  causae 
superioris.  -  Tertius  itidem  sensus  manifeste  verus  est: 
nam  satis  constat  quod  etfectus  primae  causae  non  potest 
per  secundam  produci  nisi  vi  ipsius  primae  causae.  ~  Sed 
licet  omnes  isti  sensus  veri  sint,  possintque  textui  appli- 
cari,  primus  tamen  sensus  hic  videtur  intendi.  Nam,  ut 
Art.  2,  ad  2.  dicitur  Prima,  q.  cxii  *,  superiores  angeli  communicant 
propria  dona,  a  quibiis  denominantur,  tnediantibus  infe- 
rioribus  angelis. 

2.  Considerandum  secundo,  quod  hoc  notavit  Sanctus 
Thomas  ut  removeret  dubium  quoddam  quod  oriri  posset. 
'  Nnm.  VI.  Ex    iis    enim    quae    dicta    sunt   superius  *,    habetur   quod 

artgeli  primae  hierarchiae  non  exercent  aliquid  circa  in- 
feriora,  sed  ab  operatione  circa  Deum  nominantur.  Huic 
autem  videtur  obstare  quod  unus  de  Seraphin  missus  est 
■  Vcrs.  a.  ad  incendendum   labia  prophetae,  ut  habetur  Isaiae  vi  *. 

Sed  per  hoc  quod  hic  dicitur  respondetur,  et  est  de  mente 
Dionysii,  xiii  cap.  Cael.  Hier.,  quod  ille  angelus  non  fuit 
de  ordine  Seraphin,  sed  de  ordinibus  inferioribus:  vocatur 
autem  nomine  Seraphin,  quia  illum  effectum  qui  est  incen- 
dere,  fecit  virtute  Seraphin.  Nam,  cum  Seraphin  ardentes 
sive  incendentes  dicantur,  ad  ipsos  pertinet  liomines  in 
Deum  incendere :  mediate  quidem,  non  autem  immediate. 


XIII.  Circa  istam  hierarchiarum  et  ordinum  distinctio- 
nem,  considerandum  est  quod,  licet  Sanctus  Thomas  di- 
versimode  in  divcrsis  locis  loquatur,  tamen,  si  diligenter 
consideretur,  omnes  isti  modi  in  unum  facile  reduci  pos- 
sunt.  Quod  manifestari  facilissime  potest  si  per  ipsos  di- 
stinctionis  modos  discurramus. 

Inter  hierarchias  enim  ponit  hoc  loco  distinctionem, 
quia  angeli  primae  hierarchiae  ordinem  divinae  providen- 
tiae  in  divina  essentia  vident;  angcli  mediae  hierarchiae 
vident  in  causis  universalibus;  sed  infimae  hierarchiae  an- 
geli  in  causis  particularibus  intuentur.  —  In  Prima  vero 
Parte,  q.  cviir,  a.  i,  hanc  differentiam  ponit,  quod  prima 
hierarchia  accipit  rationes  reriim  prout  procedunt  a  Deo; 
secunda  vero  prout  dependent  a  causis  universalibus  * ;  sed 
tertia  secundum  quod  huiusmodi  rationes  a  causis  parti- 
cularibus  dependent.  -  At  in  II  Sent.,  d.  ix,  a  3,  ait  quod 
prima  hierarchia  accipit  cognitionem  divinorum  effectuum 
in  ipsa  prima  causa  iiniversali;  secunda  hierarchia  cogno- 
scit  res  in  universalibus  rerum  rationibus ;  tertia  vero 
hierarchia  res  in  propriis  rationibus  cognoscit. 

1.  DiHgenter  autem  consideranti  apparet  quod  duo  ultimi 
modi  ad  illum  qui  hic  ponitur  reducuntur.  Nam  conve- 
niunt  in  hoc  omnes  isti  modi  quod  hierarchiae  distin- 
guimtur  secundum  diversum  modum  recipiendi  divinas 
illuminationes.  Illi  enim  ordines  qui  universaliorem,  co- 
gnitionem  ex  sui  natura  habent,  sic  divinas  illuminationes 
recipiunt  ut  per  illas  cognoscant  ea  quae  agenda  sunt  in 
aliquo  universaliori  principio:  sicut  ille  qui  elevatioris  in- 
genii  est,  in  uno  principio  sibi  tradito  a  magistro  multas 
conclusiones  cognoscit  quas  non  cognoscit  ille  qui  est 
hebetioris  et  tardioris  ingenii.  Illi  vero  ordines  qui  parti- 
culariorem  cognitionem  ex  natura  sua  habent,  per  illas 
divinas  illuminationes  cognoscunt  quae  sunt  agenda  in 
aliquo  particulariori  principio. 

3.  Modus  ergo  qui  tangitur  in  Prima  Parte  *,  idem  est 
cum  isto  qui  hic  tangitur.  Quia  non  videtur  esse  diiferentia 
inter  illos  nisi  quod  in  uno  accipitur  difterentia  ex  parte 
cognitionis  rationum  rerum,  in  alia  vero  ex  parte  cogni- 
tionis  ordinis  divinae  providentiae :  et  tamen,  quantum  ad 
hoc,  non  est  differentia  nisi  in  nomine;  nam  quod  hic  vocat 
Sanctus  Thomas  ordinem  divinae  providentiae,  vocat  in 
Prima  Parte  rationes  rerum.  Per  ista  enim  nomina  nihil 
aliud  significatur  quam  id  quod  Deus  ordinavit  per  suam 
providentiam  in  rebus  ef&cere.  Prius  enim  intelligimus  esse 
in  mente  divina  conceptum,  ideam  et  exemplar  ordinis 
ponendi  in  rebus,  quam  talis  ordo  in  ipsis  rcbus  ponatur: 
et  talis  idea,  taleque  exemplar,  dicitur  ordo  per  divinam 
providentiam  statutus,  inquantum  est  eiusdem  rationis  cum 
ipso  extrinseco  ordine  aliquo  modo;  eo  modo  quo  di- 
cimus  exemplar  domus  producendae  in  mente  domificatoris 
existens,  esse  domum  in  esse  intelligibili.  Dicitur  etiam 
ratio  rei,  prout  conceptus  rei  existens  in  mente  divina 
dicitur  eius  ratio  et  similitudo.  Unde  idem  dictu  est  co- 
gnoscere  ordinem  divinae  providentiae,  et  cognoscere  ra- 
tiones  rerum,  in  ipso  Deo,  quod  cognoscere  quid  Deus 
in  mente  sua  determinaverit  in  rebus  creatis  efficere,  sive 
quem  ordinem  in  aliquibus  rebus  ponere  excogitaverit. 

4.  Modus  autem  tactus  in  II  Sent.*,  cum  duobus  primis 
quantum  ad  aliquid  convenire  videtur.  Nam  divini  effectus, 
secundum  quorum  cognitionem  dicuntur  distingui  hierar- 
chiae,  simul  cognoscuntur  cum  ordine  divinae  providen- 
tiae  in  mente  divina  existente,  et  rationibus  rerum.  Di- 
vinae  enim  providentiae  eftectus  producendi  in  rebus,  qui 
nihil  aiiud  sunt  quam  ordines  quidam  in  ipsis  ponendi, 
de  quibus  tanquam  de  futuris  producendis  illuminantur 
angeli,  in  mente  divina  primum  habent  esse  per  eorum 
rationes  et  exemplaria.  Ideo,  cognito  ipso  ordine  in  mente 
divina  existente,  cognoscuntur  eftectus  divini  secundum 
illum  ordinem  producendi. 

Videtur  autem  modus  ille  difterre  ab  aliis  quantum  ad 
hoc:  illi  enim  ponunt  angelos  mediae  hierarchiae  cogno- 
scere  rationes  divinorum  operum  in  causis  creatis;  iste 
vero  modus  ponit  quod  cognoscunt  in  ralionibus  rerum, 
quae  sunt  in  intellectu.  Sed  dupliciter  possumus,  quantum 
ad  hoc,  inter  istos  modos  convenientiam  invenire.  Primo, 


•  In  tcxtu  Primae 
Partis :  ab  uni- 
versalibus  cau- 
sis  creatis.  Vid. 
inf.  in  hoc  num. 
Videtur  aulem. 


'  Vide  supra  in 
hoc  num. 


*  Vide  supra  in 
hoc  num. 


240 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXXX. 


dicendo  quod  per  causas  creatas  in  duobus  primis  modis 
nihil  aliud  intelligitur  quam  ipsi  conceptus  in  mente 
angelica  existentes,  qui  in  tertio  modo  rationes  rerum 
vocantur,  secundum  quas  operantur  illos  effectus  in  quibus 
Deo  ministrant:  nam,  ut  ibidem  dicitur,/orw2ae  per  quas 
angeli  cognoscunt,  sunt  operativae  ad  minus  respectu  ef- 
fectuum  in  quibus  Deo  hiinistrant.  Et  quia  in  superioribus 
ordinibus  huiusmodi  conceptus  sunt  universaHores,  in  in- 
ferioribus  vero  sunt  particulariores,  inquantum  superiores 
unico  conceptu  plura  cognoscunt  quam  inferiores,  ideo 
dicuntur  angeli  mediae  hierarchiae  in  universalibus  causis 
cognoscere,  inferiores  vero  in  causis  pa?'ticularibus. 

Secundo  possumus  convenientiam  invenire  dicendo  quod 
unus  modus  alium  infert.  Cum  enim  causa  universalior 
non  cognoscatur  a  superioribus  angelis  nisi  conceptu  uni- 
versaliori,  ex  eo  quod  ponitur  superiores  angelos  cogno- 
scere  aliquid  faciendum  per  divinam  providentiam  dum 
per  divinam  illuminationem,  videndo  causam  universalem, 
vident  ipsam  per  divinam  providentiam  ad  productionem 
talis  effectus  esse  ordinatam;  sequitur  quod  illum  effectum 
in  ratione  et  conceptu  universali  cognoscant.  Et  idem  di- 
cendum  est  de  cognoscente  in  causa  particulari.  Cogno- 
scens  enim  in  consideratione  passionis  Christi,  esse  sal- 
vandum  Petrum  per  ipsam  Christi  passionem,  cognoscit 
Petrum  esse  salvandum  ex  illo  conceptu  quo  Christi  pas- 

•  Cf.  supra  num.  sionem  cognoscit*:  qui  conceptus  est  conceptus  universalis 

"•  3-  respectu  conceptuum  qui  formantur  de  causis  particularibus 

salutis  alicuius,  sicut  et  ipsa  passio  Christi  est  communis 
causa  omnium  salvandorum.  Cognoscens  vero  Petrum  esse 
salvandum  per  martyrium  in  seipso  consideratum,  quae 
est  particularis  causa  salutis  ipsius,  cognoscit  illud  per 
conceptum  particularem  quem  de  martyrio  format.  -  Iste 
modus  magis  videtur  esse  de  mente  Sancti  Thomae,  si  eius 
processus  bene  consideretur. 

XIV.  Circa  distinctionem  etlam  ordinum  unius  hierar- 
chiae,  videtur  esse  diversitas.  Nam  hic  angelos  primae  hie- 
rarchiae  distinguit  per  hoc  quod  Seraphin  ordinem^divinae 
providentiae  in  divina  bonitate  vident;  Cherubin  in  divina 
essentia;  Throni  in  seipso,  sive  in  ipsa  Dei  scientia  rerum 
ordinatrice.  -  Angelos  mediae  distinguit  quia  Dominationes 
distribuunt  in  multos  executores  dispositionem  divinae 
providentiae,  quid  alii  exequantur  praecipientes;  Virtutes, 
tanquam  exequentes  et  operantes,  dictam  dispositionem 
distribuunt  et  multiplicant  ad  varios  effectus;  Potestates 
cohibetit  ea  quae  possent  dictum  ordinem  perturbare.  — 
Angelos  infimae  distinguit  quia  ad  Principatus  pertinet 
boni  communis  gubernatio;  ad  Archangelos  gubernatio 
bonorum  quae  ad  unumjuodque  secundum  seipsum  per- 
tinent,  sed  multis  sunt  utilia ;  ad  Angelos  pertinet  guber- 
natio  boni  quod  ad  unum  singulariter  pertinet. 

■Qu  c«ii.art.6.  In  Prima  vero  Parte  *  distinguit  angelos  primae  hierar- 
chiae  quia  Seraphin  excellunt  in  hoc  quod  est  Deo  uniri, 
qui  est  finis  creaturarum;  Cherubin  supereminenter  Dei 
secreta  cognoscunt;  Throni  Deum  in  seipsis  familiariter 
recipiunt,  rationes  rerum  in  ipso  imniediate  cognoscendo, 
quod  est  proprium  totius  primae  hierarchiae.  -  Angelos 
secundae  distinguit  quia  ad  Dominationes  pertinet  distinctio 
eorum  quae  agenda  sunt;  ad  Virtutes  pertinet  praebere 
facultatem  ad  implendum ;  ad  Potestates  ordinare  qualiter 
ea  quae  sunt  praecepta  vel  defnita,  possint  impleri.  -  An- 
gelos  tertiae  sic  distinguit  quod  Principatus  incipiunt 
actiones  et  alios  ducunt;  Angeli  simpliciter  exequuntur ; 
Archangeli  tnedio  modo  se  habent. 

'  Loc.  cit.  Sed  in  II  Sent.  *,  angelos  primae  hierarchiae  distinguit, 

quia  Seraphin  ab  actu  amandi,  quo  perftcitur  voluntas, 
denominantur;  Cherubin  ab  actu  videndi,  quo  perficitur 
intelligentia;  Throni  ab  actu  comprehensionis,  sive  reten- 
tionis,  quo  perficitur  memoria.  -  Angelos  mediae  distinguit, 
quia  ad  Dominationes  pertinet  dirigere  in  omnibus  di- 
vinis  ministeriis ;  ad  Virtutes  pertinet  adiuvare  et  propu- 
gnare,  ut  non  sit  impossibile  praestari  exitu  divina  mini- 
steria;  ad  Potestates  pertinet  senteniiare  quid  unicuique 
debeatur.  -  Angelos  tertiae  sic  distinguit  quod  Principatus 
habent  actum  limitatum  ad  unam  provinciam;  KvcYi&n^dW 
habent   actum  limitatum    ad  unum    hominem,  sed  de  iis 


quae  pertinent  ad  bonum  multorum,  quae  explentur  per 
actum  unius  personae;  AngeU  vero  habent  actum  limi- 
tatum  ad  unum  hominem,  de  iis  quae  ad  ipsum  tantum 
pertinent. 

XV.  Omnes  autem  isti  modi  possunt  in  unum  reduci  hoc 
modo.  Quantum  enim  ad  primam  hierarchiam,  conveniunt 
omnes  modi  hic  enumerati,  quod  angeli  primae  hierar- 
chiae  accipiunt  cognitionem  divinorum  operum  immediate 
in  ipso  Deo.  Sed  quia  Deus  et  est  Deus,  et  primum  prin- 
cipium,  et  ultimus  finis,  hic  dicitur  quod  accipiunt  hanc 
cognitionem  omnes  in  ipso  Deo,  non  limitando  ad  aliquam 
rationem ;  in  Prima  vero  Parte,  dicitur  quod  omnes  hanc 
cognitionem  accipiunt  in  fine,  qui  est  Deus;  in  II  vero 
Sent.,  dicitur  quod  accipiunt  hanc  cognitionem  in  prima 
causa  universali.  Idem  tamen  per  omnia  ista  nomina  si- 
gnificatur:  sed  in  diversis  locis  diversas  Dei  conditiones, 
secundum  nostrum  modum  intelligendi  distinctas,  consi- 
deravit. 

Quod  dicitur  in  Prima  Parte,  Seraphin  in  hoc  excellere 
quod  est  uttiri  Deo;  in  II  vero  Sent.,  quod  ab  actu  amandi 
denominantur:  idem  est  cum  eo  quod  hic  dicitur,  sciUcet 
quod  accipiunt  cognitionem  in  fine,  qui  est  divina  bonitas. 
Nam  per  omnia  haec  dicta  significatur  quod  ab  amore  de- 
nominantur:  nam  per  amorem  amans  figitur  in  re  amata, 
et  illi  unitur;  et  similiter,  quia  intense  amant  ipsum  finem, 
et  ex  intenso  amore  totam  aciem  intellectus  in  ipso  fi- 
gunt,  dicuntur  accipere  cognitionem  in  bonitate  divina, 
secundum  quod  est  finis  vehementer  amatus.  -  Cum  di- 
citur  de  Cherubin  quod  supereminenter  Dei  secreta  co- 
gnoscunt ;  quod  denominantur  ab  actu  videndi ;  quod 
cognoscunt  perfecte  in  ipsa  divina  forma:  significatur 
plenitudo  scientiae  istorum  angelorum,  dum  vident  rerum 
ordinem  in  essentia  divina,  quae  est  forma  omnis  intel- 
ligibilis.  Hoc  autem  dicitur,  non  quod  Seraphin,  qui  sunt 
superiores,  non  tanta  eminentia  divina  secreta  cognoscant: 
sed  quia  hoc  in  Cherubin  est  nobiUssimum;  Seraphin 
vero  et  eminentius  ipsa  divina  secreta  vident,  et  ardentius 
omnibus  Deo  per  amorem  uniuntur;  ideo  ab  ista  maxima 
unione,  tanquam  a  perfectissimo  actu  in  ratione  unitivi, 
denominantur*.  —  De  Thronis  patet  quod  omnia  dicta  re- 
feruntur  ad  unum.  Denominantur  enim,  tanquam  infimi 
ilUus  hierarchiae,  ab  eo  quod  est  commune  toti  primae 
hierarchiae,  et  ex  quo  prima  hierarchia  ab  inferioribus 
distinguitur,  ab  eo  scilicet  quod  est  videre  rationes  rerum 
in  ipso  Deo,  quia  nihil  illo  excellentius  habent.  Ideo  di- 
cuntur  Deum  in  se  tenere,  tanquam  videlicet  eum  sua 
cognitione  perseveranter  et  immutabiUter  amplectentes; 
et  videre  divinae  mentis  ordinationem  et  cognitionem  in 
seipsa. 

2.  Quantum  ad  secundam  hierarchiam,  patet  quod 
omnes  modi  in  hoc  conveniunt  quod  ad  ipsam  pertinet 
dispositio  universalis  de  agendis,  sicut  et  in  causis  uni- 
versalibus  ordinem  divinae  providentiae  cognoscunt.  Circa 
Dominationes  quoque  patet  nullam  esse  differentiam.  Omnia 
enim  ad  hoc  tendunt  quod  ipsarum  est  distinguere  ea 
quae  agenda  sunt,  et  praecipere  ut  exitu  praestentur :  sicut 
architector  distinguit,  circa  aedificium,  esse  aptandos  la- 
pides,  esse  complananda  ligna,  esse  caementum  terendum, 
praecipitque  ut  haec  fiant,  sed  per  se  nihil  horum  exe- 
quitur.  -  Quae  de  Virtutibus  dicuntur,  videntur  esse  dif- 
ferentia,  sed  omnia  tamen  in  hoc  concordant  quod  sunt 
primi  inter  exequentes,  tanquam  videlicet  aliquod  primum 
et  universale  in  divinis  ministeriis  per  se  exequentes,  puta 
corporum  caelestium  motum;  et  aliis  executoribus  tradendo 
quid  unisquisque  agere  debeat,  circa  tamen  universalem 
gubernationem.  Hoc  autem  quod  est  Virtutes  esse  primos 
in  executione  divinorum  operum,  et  distributores  mini- 
steriorum  universalium,  trahit  secum  hoc  quod  est  iuvare 
ut  otnnia  fiant,  et  propugnare  ac  defendere  sua  virtute  ne 
aliquid  iinpediat  executionem  divinae  providentiae,  quod 
est  praebere  facultatem  ad  agendum.  -  Quae  de  Pote- 
statibus  dicuntur,  ad  hoc  tendunt  quod  Potestatum  est 
ordinem  divinae  providentiae  in  effectibus  institutum  in- 
concussum  custodire,  cohibendo  sua  sententia  ea  quae 
possent   hunc   ordinem  perturbare;  et  determinare   quod 


•  Cf.  I  p., 
cit ,  art.  5. 


loc. 


SUMMA  CONTRA  GEiNTlLES,  LIB.  III,  CAP.  LXXX,  LXXXI. 


241 


hoc  ad  hunc  pertinet,  non  autem  ad  illum.  Et  propter 
hoc  dicuntur  etiam  orciinare  qualiter  ea  quae  praecepta 
sunt,  impleri  possint. 

3.  Quantum  ad  tertiam  hierarchiam,  omnes  modi  conve- 
niunt  in  hoc,  quod  haec  hierarchia  habet  actus  suos  circa 
res  humanas,  sciiicet  circa  inferiores  naturas  ad  hominem 
ordinatas.  Quae  autem  de  Principatibus  dicuntur,  ad  hoc 
tendunt  quod  regnis  et  civitatibus  praeponuntur.  Et  ideo 
dicuntur  quasi  incipientes  actionem  circa  huiusmodi,  et 
alios  ducentes  ad  executionem  suorum  operum  circa  res 


humanas.  -  Archangelis  convenit  secundum  omnes  modos 
gubernatio  eorum  quae  multitudini  cnnducunt,  et  ad  unum- 
quemque  pertinent.  Ideo  dicuntur  aliqua  per  seipsa  exequi 
circa  res  humanas,  scilicet  magna;  inferiores  vero  in 
aliqua  dirigunt,  veluti  eorum  principes  et  ductores.  Ideo 
inter  Principatus  et  Angelos  medii  collocantur.  -  In  his 
quae  de  ultimo  ordine  Angelorum  dicuntur,  constat  nullam 
esse  differentiam. 

Reliqua  quae  ad  hanc  materiam  pertinent,  sunt  diffuse 
tractata  in  locis  praeailegatis. 


-•^-jEjSlfi^V^ 


'  Cap.  praec. 


'  Cap.  Lxxix. 


r 


I 


CAPITULUM  OCTOGESIMUM  PRIMUM 

A  63  r    b  11. 

DE  ORDINATIONE  HOMINUM  AD  INVICEM  ET  AD  ALIA. 


NTKR  alias  vero  intellectuales  substantias 
humanae  animae  infimum  gradum  ha- 
bent:  quia,  sicut  supra  *  dictum  est, 
in  prima  sui  institutione  cognitionem 
ordinis  providentiae  divinae  in  sola  quadam  uni- 
versali  cognitione  suscipiunt;  ad  perfectam  vero 
ordinis  secundum  singula  cognitionem,  oportet 
quod  ex  ipsis  rebus,  in  quibus  ordo  divinae  pro- 
videntiae  iam  particulariter  institutus  est,  perdu- 
catur.  Unde  oportuit  quod  haberet  organa  cor- 
porea,  per  quae  a  rebus  corporalibus  cognitionem 
hauriret.  Ex  quibus  tamen,  propter  debilitatem 
intellectualis  luminis,  perfectam  notitiam  eorum 
quae  ad  hominem  spectant,  adipisci  non  valent 
nisi  per  superiores  spiritus  adiuventur,  hoc  exi- 
gente  divina  dispositione,  ut  inferiores  per  supe- 
riores  spiritus  perfectionem  acquirant,  ut  supra  * 
ostensum  est.  Quia  tamen  aliquid  homo  de  lu- 
mine  intellectuali  participat,  ei  secundum  provi- 
dentiae  divinaeordinem  subdunturanimaliabruta, 
quae  intellectu  nullo  modo  participant.  Unde  di- 
citur  Gen.  i'":  Faciamits  hominem  ad  imaginem 
et  similitiidinem  nostram,  scilicet  secundum  quod 
intellectum  habet,  et  praesit  piscibus  maris,  et 
volatilibus  caeli,  et  bestiis  terrae. 

Animalia  vero  bruta,  etsi  intellecta  careant, 
quia  tamen  cognitionem  aliquam  habent,  plantis, 
et  aliis  quae  cognitione  carent,  secundum  divinae 
providentiae  ordinem  praeferuntur.  Unde  dicitur 
Gen.  I  -5  30  :  Ecce,  dedi  vobis  omnem  herbam  affe- 
rentem  semen  super  ierram,  et  unipersa  ligna 
quae  habent  in  semetipsis  sementem  generis  sui, 
iit  sint  vobis  in  escam,  et  cunctis  animantibus 
terrae. 

Inter  ea  vero  quae  penitns  cognitione  carent, 
unum  subiacet  alteri  secundum  quod  est  unum 
altero  potentius  in  agendo.  Non  enim  participant 
aliquid  de  dispositione  providentiae,  sed  solum 
de  executione. 


30 


Quia  vero  homo  habet  et  intellectum  et  sensum 
et  corporalem  virtutem,  haec  in  ipso  ad  invicem 
ordinantur,  secundum  divinae  providentiae  dispo- 
sitionem,  ad  similitudinem  ordinis  qui  in  universo 
invenitur:  nam  virtus  corporea  subditur  sensi- 
tivae  et  intellectivae  virtuti,  velut  exequens  earum 
imperium;  ipsa  sensitiva  potentia  intellectivae 
subditur,  et  eius  imperio  continetur. 

Ex  eadem  autem  ratione,  et  inter  ipsos  ho- 
mines  ordo  invenitur.  Nam  illi  qui  intellectu 
praeminent,  naturaliter  dominantur ;  illi  vero  qui 
sunt  intellectu  deficientes,  corpore  vero  robusti, 
a  natura  videntur  instituti  ad  serviendum;  sicut 
Aristoteles  dicit  in  sua  Politica  *.  Cui  etiam  con- 
cordat  sententia  Salomonis,  qui  dicit,  Proverb.  xV^: 
Qui  stultus  est,  serviet  sapienti.  Et  Exod.  xviii^'" 
dicitur:  Provide  de  otnni  plebe  viros  sapientes  et 
timentes  Deum.  qui  iudicent  populum  omni  tempore. 

Sicut  autem  in  operibus  unius  hominis  ex  hoc 
inordinatio  provenit  quod  intellectus  sensualem 
virtutem  sequitur;  sensualis  vero  virtus  propter 
corporis  indispositionem  trahitur  ad  corporis  mo- 
tum,  ut  in  ciaudicantibus  apparst:  ita  et  in  re- 
gimine  humano  inordinatio  provenit  ex  eo  quod 
non  propter  intellectus  praeminentiam  aliquis 
praeest,  sed  vel  robore  corporali  dominium  sibi 
usurpat,  vel  propter  sensualem  affectionem  aliquis 
ad  regendum  praeficitur.  Quam  quidem  inordi- 
nationem  nec  Salomon  tacet,  qui  dicit,  Eccle.  x'": 
Est  et  malum  quod  vidi  sub  sole,  quasi  per  errorem 
egrediens  a  facie  principis,  positum  stultum  in 
dignitate  subiimi.  Huiusmodi  autem  inordinatio 
divinam  providentiam  non  excludit :  provenit 
enim,  permissione  divina,  ex  defectu  inferiorum 
agentium;  sicut  et  de  aliis  malis  dictum  est*. 
Neque  per  huiusmodi  inordinationem  totaliter 
naturalis  ordo  pervertitur:  nam  stultorum  do- 
minium  infirmum  est,  nisi  sapientum  consilio 
roboretur.  Unde  dicitur  Proverb.    xx  '^ :    Cogita- 


'  Lib.  I,  cap.  II, 
13  sqq. ;  s.  Th. 
I.  3. 


Cap.  Lxxi. 


4  prima  om  Pd.  6  suscipiuntj  suscipiant  a.  7  secundura  singula]  secundum  singularium  GZcd,  singutarem  P.  9  institutus  est] 

institutus  ctY,  constitutus  N.  perducatur...  haheret...  hauriret]  perducantur...  habcrent...  haurirent  VZPc.  14  valent]  valet  G.  l5  su- 
periores]  lumen  superioris  Pd.  17  perfeciionem  om  EG.  23    secundum  quod  intellectum  habet]  secundum  intellectum  EG,  36   est 

unum  altero  potentius  A  soltis;  unum  est  altero  magis  potentius. 

1  et  intellectum  BEHWft;  intellectum.  7  ipsa  A  solus;  ipsa  vero.         8  eius]  sub  eius  Pd.        9  autem  GZb;  om.         11  praeminent] 

praeeminent  YbPc.         23  apparet  om  EG.         25  praeminentiamj  praeeminentiam  YiPc.         3o  Est  et]  Est  cd,  Et  P. 

SUMMA    CONTRA    GeNTII.ES    D.    THOMi\K    ToM.    II.  3l 


k 


242 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXXXl. 

tioiws  consiliis  roborabitntur,  et  gnbernaciilis  tra-  citur  Properb.  xvii ',  quod  serviis  sapiens  domi- 
ctanda  siint  bella ;  et  xxiv ^" :    Vir  sapiens  fortis     nabitur  filiis  stultis. 

est,  et  vir  docttis  validus  et  robustus:  quia  cum  Patet  ergo  quod  divina  providentia  ordinem 
dispositione  initur  bellum,  et  erit  salus  ubi  mulla  omnibus  rebus  imponit:  ut  sic  verum  sit  quod 
consilia.  Et  quia  consilians  regit  eum  qui  consi-  s  dicit  Apostolus,  Rom.  xiii ' :  Qiiae  a  Deo  sunt, 
lium  accipit,  et  quodammodo  ei  dominatur,  di-     ordinata  sunt. 


3  validus  et  robustus  A  solus;  valde  et  robustus  aY,  valde  robustus  EN,  robustus  et  validus  Pc;  GZb  legunt :  Vir  sapicns  fortis  est   (est 
om  G)  valde  et  robustus.  4    initur  Pc;  eic  BFWX,  extra  CH,  exit  NY,  est  D,  erit  EGZf". 

4  verum]  manifestum  EGZi>. 

Commentaria  Ferrariensis 


*  Cf.  Comment. 
cap.  praec.,  init. 


P' 

r  angelorum,  vult  de  hominum  ordinatibne  determinare*. 
Et  triplicem  ordinem  in  hominibus  ponit :  unum,  hominum 
ad  alias  res;  alium,  eorum  quae  in  homine  inveniuntur; 
tertium,  hominum  inter  se. 

1.  Primiis  ordo  est  quod  animae  humanae  inter  intel- 
lectuales  substantias  infimum  gradum  tenent:  quia  in  sui 
institutione,  ut  supra  dictum  est,  scilicet  in  capite  prae- 
cedenti,  cognitionem  ordinis  divinae  providentiae  in  sola 
quadam  universali  cognitione  suscipiunt,  ad  perfectam  vero 
singulorum  cognitionem  ex  ipsis  rebus,  in  quibus  talis  ordo 
iam  particulariter  est  institutus,  perducuntur,  propter  quod 
data  sunt  eis  organa  corporea.  Sed  tamen  ex  ipsis  rebus 
perfectam  cognitionem  de  iis  quae  ad  homines  spectant, 
adipisci  non  valent  nisi  per  lumen  superioris  spiritus  adiu- 
ventur,  hoc  divina  dispositione  exigente,  ut  inferiores  per 
superiores  spiritus  perfectionem  acquirant.  Bruta  vero 
omnia,  secundum  divinae  providentiae  ordinem,  homini 
subduntur,  quia  aliquid  de  lumine  intellectua]i  participant: 
ut  patet  Gen.  i. 

Bruta,  quia  cognitionem  aliquam  habent,  plantis  et  aliis 
cognitione  carentibus  praeferuntur:  ut  etiam  Gen.  i  habetur. 

Eorum  vero  quae  cognitione  carent,  unum  subiacet  alteri 
inquantum  unum  est  potentius  altero  in  agendo :  partici- 
pant  enim  solum  de  executione,  non  autem  de  disposi- 
tione  providentiae. 

2.  Secundus  ordo  est  quod,  ad  similitudinem  ordinis  in 
universo,  virtus  corporea  in  homine  subditur  sensitivae  et 
intellectivae  virtuti,  ut  excquens  earum  imperium ;  sensi- 
tiva  vero  potentia  intellectivae  subditur,  et  sub  eius  im- 
perio  continetur. 

3.  Tertius  ordo  est  quod  inter  homines,  illi  qui  intellectu 
praeeminent,  naturaliter  dominantur :  qui  vero  sunt  intel- 
lectu  deficientes,  corpore  vero  robusti,  a  natura  videntur  in- 
stituti  ad  serviendum,  ut  ostenditur  in  Politicis,  et  Prov.  xi, 
et  Exod.  xviii. 

Si  autem  instetur,  quoniam  invenitur  in  regimine  hu- 
mano  quod  aliquis  non  propter  intellectus  eminentiam  aliis 
praeest,  sed  vel  robore  corporali  sibi  dominium  usurpat, 
vel  propter  sensualem  affectionem  aliquorum  ad  regendum 
praeficitur  (quod  Salomon  non  tacet,  Eccle.  x),  et  sic  vi- 
detur  quod  ille  tertius  ordo  non  sit  secundum  divinam 
providentiam :  -  respondet  Sanctus  Thomas,  et  dicit  duo. 
Primum  est,  quod  ista  inordinatio  non  excludit  divinam 
providentiam.  Provenit  enim  ex  permissione  divina  propter 
defectum  inferiorum  agentium,  sicut  et  de  aliis  malis  su- 
perius  dictum  est. 


Dicit  secundo,  quod  per  huiusmodi  inordinationem  non 
totaliter  naturalis  ordo  pervertitur.  Quia  stultorum  domi- 
nium  infirmum  est  nisi  sapientum  consilio  roboretur,  ut 
habetur  Prov.  xx  et  xxiv :  consilians  autem  regit  eum  qui 
consilium  accipit,  et  ideo  ei  quodammodo  dominatur,  ut 
habetur  Prov.  xvii. 

CoNCLUDiT  ultimo  Sanctus  Thomas,  ex  auctoritate  Apo- 
stoli,  Rom.  XIII,  quod  divina  providentia  omnibus  rebus  or- 
dinem  irnponit. 

II.  Circa  primum  ordinem,  advertendum  primo  quod, 
sicut  multa  per  infcriores  angelos  exequenda  non  cogno- 
scuntur  ab  ipsis  perfecta  cognitione  nisi  per  illuminatio- 
nem  a  superioribus  factam,  ita  et  secreta  divinae  provi- 
dentiae  quae  ad  homines  pertinent,  ab  ipsis  hominibus 
nonnisi  per  revelationem  ab  angelis  acceptam  cognoscuntur 
perfecte:  ut  sic  servetur  divinae  providentiae  ordo,  dum 
inferiora  per  superiora  gubernantur  et  reducuntur  in  Deum. 
Idcirco,  sicut  una  hierarchia  angelorum  ponitur  sub  alia, 
inquantum  una  ab  alia  de  divinis  mysteriis  illuminatur; 
ita  convenienter  ponuntur  homines  sub  caelestibus  spiri- 
tibus,  ut  ab  ipsis  de  divinis  rebus  instruantur.  Nam,  ut 
hic  dicitur,  propter  debilitatem  intellectualis  luminis  in 
hominibus,  non  possunt  homines  de  iis  quae  ad  ipsum 
hominem  spectant,  ex  solo  scilicet  ordine  solaque  divinae 
providentiae  dispositione,  per  res  a  quibus  cognitionem 
capiunt,  perfectam  notitiam  habere. 

2.  Considerandum  secundo  quod,  sicut  bruta,  licet  pru- 
dentiam  non  habeant,  aliquam  tamen  habent  prudentiae 
similitudinem,  inquantum  in  suis  operibus  ordinate  pro- 
cedunt;  ita  providentiam  quidem  non  habent,  cum  ratio- 
nem  finis  non  cognoscant,  ut  superius  *  est  ostensum ; 
aliqua  tamen  simiiitudine  providentiae  participant,  inquan- 
tum  per  cognitionem  operantur  diversa  quorum  unum 
est  propter  aliud,  ac  si  ipsa  unum  ad  aliud  tanquam  ad 
finem  ordinarent,  cum  tamen  agant  propter  finem,  non 
tanquam  ordinantia  ex  seipsis  aliquid  ad  finem,  sed  tan- 
quam  ab  alio  directa  et  mota,  sicut  sagitta  a  sagittante. 
Cum  ergo  videtur  ex  modo  dicendi  Sanctus  Thomas  in- 
nuere  quod  bruta  aliquid  providentiae  participent,  cum 
de  illis  dixit  quod,  quia  cognitionem  aliquam  habent,  prae- 
feruntur  cognitione  carentibus;  de  his  vero  quae  cogni- 
tione  carent,  dixit  quod  non  participant  aliquid  de  dispo- 
sitione  providentiae,  sed  tantum  de  executione:  illud  dicit 
propter  quandam  similitudinem  providentiae  in  ipsis  exi- 
stentem,  non  quia  aliquid  verae  providentiae  in  sua  cogni- 
tione  habeant. 


•  Cap.  III  (cf. 
Comment.  n.  iv). 
-  Lib.    II,    cap. 

XLVIII. 


-^-wsSn5I(v£«V^ 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXXXII. 


243 


CAPITULUM  OCTOGESIMUM  SECUNDUM 


A  61  V    b8. 


QUOD  INFERIORA  CORPORA  REGUNTUR  A  DEO 
PER  CORPORA  CAELESTIA. 


ficuT  autem  in  substantiis  intellectualibus 

est  superius  et   inferius,    ita   etiam    in 

substantiis    corporalibus.     Substantiae 

autem  intellectuales  reguntur  a  supe- 

rioribus,  ut  dispositio  divinae  providentiae  pro- 

portionaliter  descendat   usque    ad    infima,    sicut 

•cap.Lxxviinq.  iam  *  dictum  est.   Ergo,   pari   ratione,  inferiora 

corpora  per  superiora  disponuntur. 

Amplius.  Quanto  atiquod  corpus  est  superius 
loco,  tanto  invenitur  esse  formalius;  et  propter . 
lioc  etiam  rationabiliter  est  locus  inferioris,  nam 
formae  est  continere,  sicut  et  loci ;  aqua  enim 
est  formalior  terra,  aer  aqua,  ignis  aere.  Sed 
corpora  caelestia  sunt  omnibus  loco  superiora. 
Ipsa  igitur  sunt  magis  formalia  omnibus  aliis.  . 
Ergo  magis  activa.  Agunt  ergo  in  inferiora  cor- 
pora.  Et  sic  per  ea  inferiora  disponuntur. 

Item.  Quod  est  in  sua  natura  perfectum  absque 
contrarietate,  est  universalioris  virtutis  quam  illud 
quod  in  sua  natura  non  perficitur  nisi  cum  con-  : 
trarietate:  contrarietas  enim  est  ex  differentiis 
determinantibus  et  contralientibus  genus;  unde 
in  acceptione  intellectus,  quia  est  universaiis, 
species  contrariorum  non  sunt  contrariae,  cum 
sint  simul.  Corpora  autem  caelestia  sunt  in  suis  ■ 
naturis  absque  omni  contrarietate  perfecta:  non 
enim  sunt  levia  neque  gravia,  neque  calida  neque 
frigida.  Corpora  vero  inferiora  non  perliciuntur 
in  suis  naturis  nisi  cum  aliqua  contrarietate.  Et 
hoc  etiam  motus  eorum  demonstrant:  nam  motui ; 
circulari  corporum  caelestium  non  est  aliquid 
contrarium,  unde  wqc  in  eis  violentia  esse  potest; 
motui  autem  inferiorum  corporum  contrarii  sunt, 
scilicet  motus  deorsum  motui  sursum.  Corpora 
ergo  caelestia  sunt  universalioris  virtutis  quam 
corpora  inferiora.  Universales  autem  virtutes  sunt 

•  ap.  Lxxviii     motivae    particularium,    sicut    ex    dictis  *    patet. 

Corpora   igitur   caelestia    movent    et    disponunt 
corpora  inferiora. 

•  ibid.  Adhuc.  Ostensum  est  supra  *  quod   per  sub- 

stantias  intellectuales  alia  omnia  reguntur.  Cor- 
pora  autem  caelestia  sunt  similiora  substantiis 
intellectualibus  quam  alia  corpora,  inquantum 
sunt  incorruptibilia.  Sunt  etiam  eis  propinquiora, 
■  cap.  Lxxx.  cf.  inquantum  ab  eis  immediate  moventur,  ut  supra  * 

ib.  11,  cap.  I.XX. 


II  Metaph. 


Th.1.2 


Hapn. 
;Did. 


lib. 


iib 


ostensum  est.  Per  ipsa  igitur  reguntur  inferiora 
corpora. 

Praeterea.  Oportet  primum  principium  motus 
esse  aliquid  immobile.  Quae  ergo  magis  acce- 
dunt  ad  immobilitatem,  debent  esse  aliorum 
motiva.  Corpora  autem  caelestia  magis  accedunt 
ad  immobilitatem  pi-imi  principii  quam  inferiora: 
quia  non  moventur  nisi  una  specie  motus,  sci- 
licet   motu    locali;  alia   vero   corpora  moventur 

•  omnibus  speciebus  motus.  Corpora  igitur  caelestia 
sunt  motiva  et  regitiva  inferiorum  corporum. 
Amplius.  Primiim  in  qiiolibet  genere  est  causa 
eorum  quae  siint  post*.  Inter  omnes  autem  alios 
motus,  primus  est  motus  caeli.  Primo  quidem,  li",  V.j 
quia  motus  localis  est  primus  inter  omnes  motus. 
Et  tempore  :  quia  solus  potest  esse  perpetuus,  ut 
probatur  in  VIII  Phys.  *.  Et  naturaliter:  quia  sine  ''^TPhT? "'''■' 
eo  non  potest  esse  aliquis  aliorum;  non  enim 
augmentatur  aliquid  nisi  praeexistente  alteratione, 

'  per  quam  quod  prius  erat  dissimile,  convertatur 
et  fiat  simile;  neque  alteratio  potest  esse  nisi 
praeexistente  loci  mutatione,  quia  ad  hoc  quod 
fiat  alteratio,  oportet  quod  alterans  magis  sit 
propinquum  alterato  nunc  quam  prius.  Est  etiam 
perfectione  prior:  quia  motus  localis  non  variat 
rem  secundum  aliquid  ei  inhaerens,  sed  solum 
secundum  aliquid  extrinsecum ;  et  propter  hoc 
est  rei  iam  perfectae.  -  Secundo.  quia  etiam 
inter  motus  locales   est    motus    circularis   prior. 

'  Et  tempore:  quia  solus  ipse  potest  esse  perpetuus, 
ut  probatur  in  VIII  Phys.  *.  Et  naturaliter:  quia 
est  magis  simplex  et  unus,  cum  non  distinguatur 
in  principium,  medium  et  finem,  sed  totus  sit 
quasi  medium.  Et  etiam  perfectione :  quia  refle- 

;  ctitur  ad  principium.  -  Tertio,  quia  solus  motus 
caeli  invenitur  semper  regularis  et  uniformis:  in 
motibus  enim  naturalibus  gravium  et  levium  fit 
additio  velocitatis  in  fine,  in  violentis  autem  ad- 
ditio  tarditatis  -  Oportet  ergo  quod  motus  caeli 

)  sit  causa  omnium  aliorum  motuum. 

Adhuc.  Sicut  se  habet  immobile  simpliciter 
ad  motum  simpliciter,  ita  se  habet  immobile  se- 
cundum  hunc  motum  ad  motum  talem  Id  autem 
quod    est   immobile    simpliciter,   est   principium 

i  omnis    motus,    ut    supra  *  probatum    est.  Quod  •ub.i.eap.xm 


''■^•.ric'- 


11  etiam  A  solus;  om.  rationabiliter]  rationabile  aDY.  est]  locus  superior  est  EGZsNiPc,  corpus  superius  est  sG;  pro  inferioris, 

superioris  c.  12  continere  sicut  et  loci  A  solus;  sicut  loci  continere  GZfc;  ceteri  otn  et.  i3  ignis  b;  et  ignis.  30  cum  A  solus;  om  B, 
in  ceteri.  27    enim  hic  Gb;  post  sunt.  levia  neque  gravia  HEB;  (neque  Z)  gravia  neque  levia  GZ,  neque  levia  neque  gravia  Y,  levia 

neque  sunt  gravia  ceteri.  io  deraonstrant  E;  demonstrat.  33  motui]  motus  GWZfrPc.  41  aliu  hic  EGb;  post  omnia.  44  etiam  P; 
autem  D,  tamen  ccteri. 

3  Oportet]  Oportet  igitur  aY.  11  motiva  et  regitiva  EGZfcPc;  regitiva  et  inotiva.  inferiorura  A  solus;  oranium  inferiorum.  18  eo 
A  solus;  ipso.  aliorum  A  solus;  motuum  addunt.  22  loci  post  mutatione  GZb.         23  magis  hic  A  solus;  post  sit.         33   medium]  et 

medium  «DW.         sit]  est  EG,  om  Z.        40  sit  hic  E;  post  causa. 


244 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  GAP.  LXXXII. 


ergo  est  immobile  secundum  alterationem,  est 
principium  omnis  alterationis.  Gorpora  autem 
caelestia  sola  inter  corporalia  sunt  inalterabilia: 
quod  demonstrat  dispositio  eorum,  quae  semper 
eadem  invenitur.  Est  ergo  corpus  caeleste  causa 
omnis  alterationis  in  his  quae  alterantur.  Alteratio 
autem  in  his  inferioribus  est  principium   omnis 


motus:     nam    per    alterationem    pervenitur    ad 
augmentum    et    generationem ;   generans   autem 
est   motor   per   se    in    motu    locali   gravium    et 
levium  *.  Oportet    ergo    quod   caelum   sit  causa  •  viii  Pky^.,  iv 
omnis  motus  in  istis  inferioribus  corporibus.        '' ''  ^*"' ''  **' 

Sic  ergo  patet  quod  corpora  inferiora  a  Deo 
per  corpora  caelestia  reguntur. 


5  eadem]  eodem  modo  EGZA. 
7  caelestia  A  solus;  superiora. 


Commentaria    Ferrariensis 


PosTQUAM  ostendit  Sanctus  Thomas  qualis   sit    ordo    in 
substantiis    intellectualibus,   vult    de   ordine   corporum 
"  Cf.  Comment.   determinarc  *. 

cap.Lxxvi  ,     .         I.  Et  ponit  hanc  conclusionem: /n/(?rjora  corpora  pei- 
superiora  disponuntiir. 

Probatur  primo.  Substantiae  intellectuales  inferiores  re- 
guntur  a  superioribus,  ut  dispositio  divinae  providentiae 
proportionaliter  usque  ad  infima  descendat.  Ergo  et  infe- 
riora  corpora  per  superiora.  -  Probatur  consequentia.  Quia 
etiam  in  corporibus  est  superius  et  inferius,  sicut  in  suh- 
stantiis  spiritualibus. 

2.  Secundo.  Corpora  caelestia  sunt  superiora  loco.  Ergo 
magis  formalia.  Ergo  magis  activa.  Ergo  in  inferiora  agunt. 
Ergo  etc. 

Probatur  prima  consequentia.Quia  quanto  aliquod  corpus 
est  superius  loco,  tanto  invenitur  esse  formalius.  -  Probatur 
a  signo.  Quia  locus  superior  est  locus  inferioris.  Quod  est 
signum  ipsum  esse  formaliorem :  cum  formae  sit  continere, 
sicut  et  loci.  -  Probatur  etiam  ex  ordine  elementorum. 

Adverte  circa  probationem  antecedentis  a  signo,  quod 
non  intendit  arguere  Sanctus  Thomas  in  secunda  figura, 
sic,  Fortnae  est  continere,  Locus  superior  continet  infe- 
riorem,  Ergo  est  forma :  tunc  enim  argueretur  in  secunda 
figura  ex  puris  affirmativis,  contra  regulas  syllogismorum. 
Sed  intendit  arguere  ex  similitudine  et  proportione  loci 
ad  formam  in  hoc  quod  est  continere,  sic  arguendo.  Forma 
et  locus  conveniunt  in  hoc  quod  est  continere.  Ergo  ille 
locus  qui  est  alterius  contentivus,  magis  accedit  ad  ratio- 
nem  formae.  Sed  locus  superior  est  contentivus  inferioris. 
Ergo  est  ipso  formalior. 

Attendendum  tamen  quod,  licet  tam  formae  quam  loci 
sit  continere,  hoc  tamen  cst  aliter  et  aliter.  Dicitur  enim 
locus  continere  quantitative,  inquantum  quantitatcm  cor- 
poris  locati  in  seipso  comprehendit.  Foima  autem  dicitur 
continere  formaliter  et  virtualiter,  inquantum  dat  esse  et 
speciem  corpori:  quandiu  enim  sub  forma  manet,  suum 
esse  et  suam  speciem  tenet;  cum  vero  recesserit  forma, 
et  esse  et  speciem  amittit. 

Circa  probationem  primae  consequcntiae,  et  alias  ad- 
ductas  consequentias,  considerandum,  ex  doctrina  Sancti 
'  Ad  cap.  niii,  3-  Thomae  II  Cae/?,  lect.  20*,  quod,  cum  continens  habeat 
rationem  determinantis  et  finientis,  contentum  autem  habeat 
rationem  terminati  et  finiti,  rationabiliter  corpus  continens 
naturaliter  aliud  corpus,  ponitur  magis  habere  de  ratione 
formae  quam  contentum  :  formae  enim  est  determinare  et 
finire,  materiae  vero  determinari  et  finiri  per  formam. 
Et  quia,  quanto  corpus  naturali  ordine  est  superius  loco, 
tanto  magis  ad  inferiora  comparatur  sicut  continens  ad 
contenta,  ideo  convenienter  dicitur  quod  est  etiam  for- 
malius.  -  Quia  vero  forma  est  actus,  ideo  etiam  tale  corpus 
est  aliis  actualius.  -  Et  quia  unumquodque  agens  agit  per 
suam  formam,  sequitur  etiam  quod  sit  magis  activum. 
*  Vid.  num.  v.  II.   Tertio  *.  Corpora  caelestia  sunt  in  suis  naturis  abs- 

que  omni  contrarietate  perfecta:  corpora  vero  inferiora 
non  perficiuntur  in  suis  naturis  nisi  cum  aliqua  contra- 
rietate.  Ergo  corpora  caelestia  sunt  universalioris  virtutis 
quam  inferiora.  Ergo  ea  movent  et  disponunt. 

Probatur  antecedens  exemplariter  in  aliquibus  contra- 
rietatibus.  -  Et  ex  motibus.  Quia  motui  circulari  caelestium 


corporum    non  est    aliquid   contrarium,  et  idcirco  in    eis 

violentia  esse  non  potest:  motus*  autem  inferiorum  sunt   *  Cf.  text.  et  v«r. 

contrarii. 

Prima  vero  consequentia  probatur  *.  Quia  quod  est  in  'Vid.  num.  iv. 
natura  sua  perfectum  absque  contrarietate,  est  universa- 
lioris  virtutis  quam  id  quod  non  perficitur  nisi  in  con- 
trarietate.  -  Declaratur.  Quia  contrarietas  est  ex  differentiis 
contrahentibus  genus.  -  Cuius  signum  est  quod  in  acce- 
ptione  intellectus,  quia  est  universalis,  species  contrariorura 
non  sunt  contrariae. 

Secunda  vero  consequentia  probatur.  Quia  universales 

virtutes  sunt  motivae  particularium. 

'         2.  Circa  antecedens,  considerandum  quod  corpora  in- 

feriora  perfici  in  sua  natura  cum  contrarietate,  dupliciter 

I  potest   inteiJigi.  Uno   modo,  quia   eorum  natura   ex   con- 

!  trariis  componitur.  Et  sic  non   intelligitur  hic.  Nam  ele- 

i  menta,  quae  sunt  de  numero  corporum  inferiorum,  cum 

sint  corpora  simplicia,  non  sunt  composita  ex  contrariis. 

Alio  modo  potest  intelligi,  quia  corum  naturam  et  eorum 
formam  naturalem  consequitur  aliqua  qualitas,  cui  qualitas 
j  alterius  corporis  contrariatur.  Et  sic  intelligitur.  Nam  ignis 
!  naturam  conccmitatur  siccitas  et  caliditas,  quibus  humi- 
ditas  et  frigiditas  aliorum  corporum  contrariatur.  Nulla 
autem  huiusmodi  qualitas  naturam  corporum  caelestium 
concomitatur. 

III.  Circa    probationem    antecedentis  *  duhitatur.    Nam   •  Num.  praec. 
motus  corporis  caelestis  ab  occidente  ad  orientem  videtur 
contrariari  motui  eiusdem  ab  oriente  ad  occidentem :  cum 
sint  ad  loca  maxime  distantia.  Ergo  falsum  est  quod  motui 
corporum  caelestium  nihil  sit  contrarium. 

Confirmatur.   Quia  motui   circulari   contrariatur  motus 
;  rectus. 

2.  Ad    evidentiam    huius    considerandum,    ex    doctrina 
Sancti  Thomae  1  Caeli,  lect.  8  *,  quod,  cum  motus  circularis   •  Num.  xvi  (Ed. 
i  sit  ab  eodem  in  idem,  non  possunt  in  ipso  assignari  duo    ,'886)'.""ad°ciip! 
j  termini  maxime  distantes  qui  ipsum  motum  terminent  tan-   '"'  7- 

quam  terminus  a  quo  et  terminus  ad  quem :  etsi  enim 
i  aliquod  punctum  maxime  distet  a  termino  a  quo  incipit 
!  motus,  quod  scihcet  ab  ipso  per  diametrum  distat,  illud 
I  tamen  non  est  terminus  tahs  motus,  scd  medii  rationem 
'  habet.  Quo  fit  ut  talis  motus  non  possit  dici  esse  inter 
contrarios  terminos.  Unde  motus  primi  mobilis  ab  oriente 
in  occidentem  non  est  ab  istis  punctis  tanquam  a  termino 
ad  terminum,  sed  tanquam  a  termino  ad  medium,  per  quod 
ipsum  mohile  ad  orientem  redit.  Ex  hoc  sequitur  quod 
motus  corporis  caelestis  non  possunt  sic  inter  se  habere 
diversitatem  quod  sint  motus  facti  inter  contrarios  terminos, 
sicut  motus  sursum  et  motus  deorsum,  quorum  unus  est 
a  medio  ad  circumferentiam,  alius  a  circumferentia  ad 
medium:  sed  quia  quod  est  terminus  unius,  est  medium 
alterius,  ad  quod  contrariis  viis  perveniunt;  sicut  primum 
mobile,  quod  movetur  ab  oricnte,  redit  ad  orientem  per 
occidentem  transiens,  qui  est  terminus  motus  a  quo  motus 
planetarum  incipit,  et  ad  quem  terminatur;  et  e  converso 
motus  planetarum,  incipiens  ab  occidente,  transit  per 
orientem,  quod  est  principium  motus  primi  mobiiis.  Ad 
illud  autem  quod  est  medium  motus  unius  mobilis  et 
principium  altcrius,  diversis  viis  ista  mobilia  perveniunt: 
nam   primum   mobile,   ab  oriente  versus   occidentem   per 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXXXIL 


Init. 


•  I  Caeli, 
num.  5. 


hui.  num, 
1.    8, 


S.  Th 
o;D 
II,  6;  VIII,  2,  3 


lecl,  4. 
Did.  lib.  IX, 


■  I.ect.  IX,  1 ;  lib. 
III,  I.  1. 


■  Num.  II, 


hemisphaerium  superius  transiens,  redit  ad  orientem  per 
hemisphaerium  inferius;  planeta  autem,  ad  orientem  per 
hemisphaerium  inferius  transiens,  per  hemisphaerium  su- 
perius  ad  occidentem  redit.  Et  sic  ad  orientem  utroque 
motu  pervenitur  diversis  viis.  Quod  non  facit  contrarie- 
tatem  motuum,  sed  diversitatem.  Ideo  illi  motus  corporum 
caelestium  non  sunt  contrarii,  hcet  sint  diversi. 

Tangit  etiam  duas  ahas  rationes  SanctusThomas  ibidem, 
quare  isti  motus  non  sunt  contrarii.  Quarum  una  est,  qiiia 
illi  motus  non  sunt  super  eisdem  polis:  cum  videHcet  unus 
sit  super  polis  mundi,  aHus  vero  super  poHs  zodiaci. 

AHa  vero  est,  quia  non  sunt  in  eodem  circulo,  sed 
motus  planetarum  est  in  injerioribus  circulis:  et  per  con- 
sequens  non  sunt  inter  eosdem  terminos,  neque  in  eadem 
distantia  fiunt.  Oportet  autem  contrarietatem  attendi  circa 
eandem  distantiam :  ut  patet  in  motibus  reclis,  quorum 
contrarietas  consistit  in  distantia  centri  et  circumferentiae. 

3.  Ad  argumentum  ergo,  negatur  quod  motus  corporum 
caelestium  ab  occidente  in  orientem,  rediens  in  occidcntem, 
sit  contrarius  motui  circulari  ab  oriente  in  occidentem, 
rcdeuntique  in  orientem. 

Cum  probatur  quia  sunt  inter  terminos  maxime  distantes: 
-  dicitur  primo,  quod  hoc  est  falsum.  Quia  oriens  est  ter- 
minus  a  quo  et  terminus  ad  quem  unius  illorum  motuum, 
et  occidens  akerius. 

Dicitur  secundo  quod,  Hcet  oriens  et  occidens  acci- 
piantur  in  eodem  circulo  tanquam  duo  termini  maxime 
distantes  ut  eorum  distantia  mensuratur  diametro,  quae 
est  maxima  Hnea  rectarum  ab  uno  puncto  circumferentiae 
ad  aHud  punctum  ductarum ;  non  sunt  tamen  maxime 
distantes  ut  sunt  termini  motus  facti  super  Hneam  curvam. 
Immo,  in  motu  primi  mobiHs,  punctum  quod,  dum  recedit 
mobile  ab  occidente,  magis  appropinquat  orientis  puncto, 
a  quo  primo  recedit  primum  mobile,  secundum  distantiam 
mensuratam  linea  curva,  procedendo  secundum  ordinem 
motus,  magis  distat  a  puncto  orientis  quam  punctum  occi- 
dentis.  Verbi  gratia:  sit  circulus  A  B  C  D,  ita  quod  A  et  C 
diametraliter  opponantur.  Procedendo  ab  A  ad  B,  et  ad  C, 
et  ad  D,  et  postremo  redeundo  ad  A,  magis  distat  D  ab  A 
quam  C,  quia  maior  est  arcus  inter  A  et  D  quam  arcus 
inter  A  el  C.  Sicut  in  zodiaco  maior  est  distantia  inter 
principium  Arietis  et  principium  Capricorni,  procedendo 
ab  Ariete  ad  Taurum,  et  successive,  secundum  ordinem 
signorum,  redeundo  ad  principium  Arietis,  quam  inter 
ipsum  principium  Arietis  et  principium  Librae,  quae  dia- 
metraHter  opponuntur:  maior  est  enim  arcus  inter  prin- 
cipium  Arietis  et  principium  Capricorni,  secundum  dictum 
ordinem,  quam  sit  arcus  inter  principium  Arietis  et  prin- 
cipium  Librae,  cum  iste  sit  semicirculus,  iUe  vero  sit 
maior  semicirculo.  Et,  ut  breviter  dicatur,  in  circulo  non 
sunt  duo  termini  maxime  distantes,  si  eorum  distantia 
Hnea  curva  sive  arcu  mensuretur:  nisi  forte  darentur  duo 
puncta  immediata  in  circulo,  quorum  unus  esset  princi- 
pium  et   alter  esset  finis;   quod   constat  impossibile  esse. 

Dicitur  tertio  quod,  posito  quod  essent  duo  termini 
maxime  distantes,  adhuc  non  seq,uitur  tales  motus  esse 
contrarios.  Quia  ultra  hoc,  requireretur  quod  ilH  motus 
essent  super  eadem  axe,  et  super  eisdem  polis.  Quod  in 
proposito  non  contingit. 

4.  Ad  confirmationem  *  dicitur,  secundum  Sanctum 
Thomam  ibidem  *,  quod,  si  motus  rectus  contrariatur 
motui  circulari,  hoc  est  tantum  ratione  differentiarum 
eiusdem  generis:  differentiae  enim  eiusdem  generis  sunt 
contrariae,  ut  dicitur  X  Metapli."^  (secundum  tamen  quod 
contrarietas  accipitur  pro  excessu  et  defectu  differentiarum 
sub  eodem  genere,  ut  exponit  Sanctus  Thomas  V  Pkysi- 
corum  *).  Non  sunt  autem  contrarii  isti  motus  ratione 
specierum,  secundum  quod  una  species  est  alterius  cor- 
ruptiva,  quo  modo  dicimus  motui  corporum  caelestium 
nihil  esse  contrarium.  Non  inconvenit  enim  isto  modo 
esse  contrarietatem  in  corporibus  caelestibus :  sicut  est 
contrarietas  secundum  par  et  impar,  et  similia,  licet  ibi 
non  sit  contrarietas  corruptiva. 

IV,  Circa  probationem  primae  consequentiae  *,  cum 
declaratur  ex  conditione  intellectus,  attendendum  est  sen- 


24D 

sum  illius  declarationis  esse  quod,  quia  intellectus  noster 
est  universalis  in  sua  acceptione,  hoc  est,  quod  non  Hmi- 
tatur  ad  accipiendum  magis  hanc  naturam  limitatam  quam 
illam;  immo  etiam  ipsam  naturam  generis  absque  omni 
determinatione  ad  aHquam  speciem  apprehendere  potest, 
et  potest  perfici  absque  determinatione  per  aliquam  dif- 
ferentiam  genus  contrahentem:  ideo  species  contrariorum 
in  ipso  nullam  habent  contrarietatem,  licet  contraria  re- 
praesentent.  IIHmitatio  enim  et  universalitas  intellectus  facit 
ut  sit  ab  omni  contrarietate  alienus,  et  ut  in  ipso  omnia 
inteHigibilia,  quantumcumque  in  propriis  naturis  sint  con- 
traria,  congregari  possint  absque  contrarietate.  Et  hoc  si- 
gnum  est  quod  contrarietas  alicuius  naturae  ad  aliam  pro- 
venit  ex  limitatione  ipsius  per  aHquam  differentiam  genus 
contrahentem. 

Attendendum  tamen  quod  non  ita  intelligendum  est 
contrarietatem  provenire  ex  differentiis  Hmitantibus,  quasi 
omnes  species  quae  differentiis  eiusdem  generis  constituun- 
tur,  sint  contrariae,  aut  habeant  contrarias  qualitates:  sed 
quia  in  iHis  speciebus  in  quibus  huiusmodi  contrarietas 
invenitur,  hoc  ex  ipsarum  differentiis  provenit.  Ex  hoc  vero 
sequitur  quod  natura  quae  est  absque  omni  contrarietate 
perfecta,  est  universalioris  perfectionis  et  virtutis  quam 
natura  quae  in  aliqua  contrarietate  perficitur.  Nam  si  con- 
trarietas  sequitur  limitationem  naturae  per  aliquam  dif- 
ferentiam,  sequitur  quod  natura  quae  est  ab  omni  con- 
trarietate  remota,  nulla  illarum  differentiarum  sit  limitata 
ex  quibus  contrarietas  provenit,  sed  sit  supra  omnes  hu- 
iusmodi  naturas  et  differentias;  et  per  consequens  quod 
non  sit  Hmitata  ad  operationem  unius  talium  naturarum 
tantum,  puta  ignis  aut  aeris,  sed  sua  virtute  uniuscuiusque 
talium  naturarum  excedat,  et  sic  sit  universalioris  virtutis. 

V.  Quarto  *.  Corpora  caelestia  sunt  similiora  substantiis 
separatis  quam  alia  corpora,  inquantum  sunt  incorrupti- 
bilia;  et  sunt  eis  propinquiora,  inquantum  ab  eis  imme- 
diate  moventur.  Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia.  Quia 
per  substantins  intellectuaJes  omnia  alia  reguntur. 

Quinto.  Quae  magis  accedunt  ad  immohilitatem,  dcbcnt 
esse  aliorum  motiva:  quiaprimumprincipium  motusoportet 
esse  aliquod  immobile.  Corpora  caelestia  sunt  magis  immo- 
bilia  quam  inferiora:  inquantum  una  tantum  specie  motus 
moventur,  sciHcet  motu  locaH,  inferiora  vero  omnibus  spe- 
ciebus  motus  moventur.  Ergo  etc. 

2.  Sexto  *.  Motus  caeli  est  primus  inter  omnes  aJios 
motus.  Ergo  est  causa  omnium  alioium  motuum.  -  Pro- 
batur  consequentia.  Quia  primum  in  quolibet  genere  est 
causa  eorum  quae  sunt  post. 

Antecedens  probatur.  Quia  motus  localis  primus  est 
inter  omnes  motus,  tempore,  natura  et  perfectione.  Et 
similiter  circularis  est  primus  inter  motus  locales.  Et  solus 
motus  caeli  invenitur  regularis  et  uniformis.  -  Prima  pars 
probatur.  Quia  motus  localis  solus  potest  esse  perpetuus, 
ut  dicitur  VIII  Pliys.,  text.  54*.  Et  sine  ipso  non  potest 
esse  aliquis  aHorum  motuum:  ut  patet  discurrendo  per 
species  motus.  Et  non  variat  rem  secundum  aliquid  ei 
inhaerens,  scilicet  absolutum,  sed  tantum  secundum  extrin- 
secum,  sciHcet  secundum  locum:  et  ideo  est  rei  iam  per- 
fectae.  -  Secunda  vero  pars  probatur.  Quia  soius  circu- 
laris  motus  potest  esse  perpetuus,  ut  probatur  VIII  Plij's., 
text,  64.  Et  est  magis  simplex  et  unus:  cum  non  distin- 
guatur  in  principium,  medium  et  finem,  sed  totus  sit  quasi 
medium ;  et  rel^ectatur  ad  principium,  -  Tertia  vero  pars 
probatur  ex  comparatione  ad  motus  gravium  et  levium,  qui 
intenduntur  in  fine, 

Circa  probationem  antecedentis,  considerandum  primo, 
quod  prius  natura  aliquando  accipitur  ut  distinguitur  con- 
tra  prius  duratione :  et  sic  tam  prius  ordine  generationis, 
quam  prius  perfectione,  dicitur  prius  natura.  Aliquando 
vero  ut  distinguitur  contnx  prius  ordine  generationis :  ut, 
inquam,  idem  est  quod  prius  perfectione.  Cum  dicitur 
hic  quod  motus  Jocalis  est  naturaliter  prior,  datur  intel- 
Hgi  quod  accipitur  prius  natura  primo  modo,  non  autem 
secundo  modo,  cum  distinguatur  contra  prius  perfectione : 
sic  enim  ordine  praesuppositionis  motus  localis  est  prior, 
inquantum  ab  omnibus  aliis  motibus  praesupponitur. 


Vid.  num,  ii. 


Vid.  num.  x. 


■  Cai 
Th 


p.  VI 
I.  14. 


I,  3;  s. 


246 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXXXII. 


*  Vid.  num.  ix. 


Ibid.  3. 


"  Ibid.  3. 

*  Cap.  II, 
Th.  I.  2. 


Considerandum  secundo,  quod  motus  circularis  dicitur 
esse  totus  qiiasi  medium,  non  autem  dividi  in  principium, 
medium  et  Jinem,  quia  in  motu  locali  circulari  non  est 
accipere  aliquod  signum  a  quo  incipiat  totum  mobile  re- 
cedere,  et  aliquod  ad  quod  ultimo  perveniat:  cum  totum 
simul  mutet  locum  secundum  rationem,  non  autem  se- 
cundum  rem;  et  in  circulo  nulium  punctum  sit  principium 
et  nullum  sit  finis,  nisi  secundum  signationem  intellectus. 

VI.  Sed  circa  praedicta  multiplex  dubium  occurrit.  Pri- 
mum  est.  Motus  accipit  dignitatem  et  perfectionem  a  ter- 
mino  ad  quem:  ut  vult  Sanctus  Thomas  Prima,  q.  xlv, 
a.  1,  ad  2.  Sed  terminus  ad  quem  motus  localis  non  est 
perfectior  termino  ad  quem  aliorum  motuum,  et  praesertim 
generationis.  Ergo  non  est  perfectior  aliis  motibus,  ut  di- 
cebatur. 

Secundum  est  *.  Ubi  non  sunt  extrema,  ibi  non  est 
medium:  cum  medium  non  dicatur  nisi  in  ordine  ad 
extrema.  Ergo,  si  motus  circularis  non  dividitur  in  prin- 
cipium,  medium  et  finem,  non  poterit  dici  totus  habere 
rationem  medii. 

Tertium  est*.  Motus  qui  non  habet  principium  et  finem, 
est  perpetuus.  Ergo,  si  motus  circularis  non  habet  prin- 
cipium  et  finem,  omnis  motus  circularis  erit  perpetuus. 
Hoc  est  falsum.  Ergo  etc. 

Quartum  est  *.  Motus  circularis  semper  est  in  fine,  ut 
dicitur  I  Meteororum'^ .  Ergo  falsum  est  quod  non  dividitur 
in  principium  ct  finem. 

VII.  Ad  primum  horum  respondent  quidam  quod  motus 
dupliciter  accipi  potest:  uno  modo,  quantum  ad  entitatem 
suam,  secundum  quam  est,  et  secundum  quam  est  idem 
termino;  alio  modo,  secundum  suam  formalem  rationem. 
Si  primo  modo  accipiatur,  sic  conceditur  quod  motus  lo- 
calis  non  est  perfectior  aliis.  -  Si  autem  accipiatur  secundo 
modo,  sic  est  aliis  perfectior.  Quia,  cum  motus  ad  suum 
terminum  comparetur  sicut  potentia  ad  actum,  et  sicut 
imperfectum  ad  perfectum;  quanto  terminus  est  imperfe- 
ctior,  tanto  motus  est  perfectior,  quia  est  privatio  mi- 
noris  perfectionis;  sicut,  quanto  terminus  est  perfectior, 
tanto  raotus  est  imperfectior,  utpote  maioris  perfectionis 
privatio. 

2.  Sed  licet  ista  responsio  sit  doctissimorum  virorum, 
p.^47""(Tu?oiu  Gapreoli  scilicet,  in  II  Sent.,  d.  xiv  *,  et  Pauli  Soncinatis, 
i903>-                VII  Metaph.,  q.  xxv,  non  videtur  tamen  mihi  vera,  neque 

ad  mentem  Philosophi  et  Sancti  Thomae  esse.  Nam  a 
quocumque  aliquid  habet  speciem,  ab  eo  accipit  dignita- 
tem  et  perfectionem  sibi  ex  sua  ratione  convenientem : 
cum  perfectio  essentialis  rei  in  speciei  perfectione  con- 
•Cap.v, 3;s.Th.  sistat.  Constat  autem  ex  V  Phys.  *,  quod  motus  a  termino 
ad  quem  speciem  accipit.  Ergo  et  ab  ipso  perfectionem 
capit.  Si  ergo  terminus  ad  quem  motus  localis  est  imper- 
fectior  terminis  aliarum  mutationum,  non  potest  motus 
localis  secundum  suam  formalem  rationem  esse  aliis  mu- 
tationibus  perfectior.  Et  sic  repugnant  quod,  inquantum 
est  idem  termino,  sit  imperfectior  aliis;  et  quod  secun- 
dum  suam  propriam  rationem,  sit  perfectior. 

3.  Propterea  dicendum  mihi  videtur  quod,  cum  motus 
dicat  respectum  ad  mobile,  et  ad  terminum  motus,  eo  quod 
sit  aclus  mobilis  inquantum  mobile  est  *,  sive  inquantum 
ad  terminum  motus  tendit,  dupliciter  possumus  de  eius 
perfectione  loqui:  uno  modo,  de  ea  quae  sibi  convenit 
ex  ordine  ad  terminum  motus;  alio  modo  de  ea  quae  sibi 
convenit  ex  ordine  ad  sublectum.  Prima  sibi  convenit  forma- 
liter  et  ex  propria  ratione:  utpote  sibi  conveniens  ex  eo  a 
quo,  inquantum  est  motus,  speciem  accipit.  Secunda  vero 
sibi  convenit  materialiter  et  extrinsece :  utpote  sibi  conve- 
niens  ex  mobili,  quod  est  materia  eius.  Si  ergo  quantum 
ad  formalem  eius  perfectionem  consideretur  loci  mutatio, 
sic  non  est  aliis  mutationibus  perfectior,  sed  imperfectior. 
-  Si  vero  quantum  ad  sui  materialem  et  extrinsecam  per- 
fectionem  consideretur,  sic  aliis  mutationibus  perfectior 
est:  quod  est  dictu  quod  eius  subiectum  substantiis  alio- 
rum  perfectius  et  actualius  est.  Nam  motus  localis  requirit 
subiectum  suum,  inquantum  huiusmodi,  in  potentia  aut 
ad  aliquid  extrinsecum  tantum,  scilicet  ad  locum;  aut  in 
potentia  ad  ubi,  quod  relationem  dicit;  non  autem  in  po- 


!.  8, 


•  III  PAr 
8.  Th.  I. 


,6; 


tentia  ad  aliquara  formam  absolutam  intrinsecam.  Omnes 
autem  aliae  mutationes  requirunt  subiectum  in  potentia  ad 
forraara  intrinsecam,  aut  substantialem  aut  accidentalera: 
cura  varient  subiectura  de  forma  in  formam. 

Primum  dictum  ostenditur  primo,  auctoritate  Sancti  Tho- 
mae,  Prima  Parte,  loco  allegato  *,  ubi,  de  mutationibus  for- 
maliter  sumptis  loquens,  vult  quod  motus  dignitatem  et 
perfectionem  a  termino  ad  quem  accipit.  -  Secundo  etiam 
ostenditur  ex  QQ.  Mali,  q.  xvi,  a.  10.  Ibi  enira,  ex  ordine 
motuura  qui  eis  secundum  propriam  rationem  convenit, 
arguit  substantiara  spiritualem  posse  movere  corpora  loca- 
liter,  licet  ea  formaliter  movere  non  possit,  quia  effectus 
debiles  possunt  fieri  immediate  a  remotiori  agente.  Constat 
enira  in  hac  ratione  includi  quod  loci  rautatio,  secundura 
suam  rationpm,  et  debilior  et  imperlectior  est  aliis  muta- 
tionibus. 

Secundura  vero  dictura  probatur  quia  Aristoteles,  VIII 
Phys.,  tcxt.  58*,  hunc  motum  aliis  perfectiorem  esse  ex 
subiecti  perfectione  declarat.  Unde  Commentator  hoc  modo 
eius  rationem  format:  Translatio  est  rei  perfectioris.  Sed 
quod  est  rei  perfectioris,  est  perfectius.  Ergo  etc.  Constat 
enim  quod  ista  propositio,  Quod  est  rei  perfectioris,  est 
perfectius,  habet  veritatera  de  perfectione  materiali  formae. 

Utrumque  postremo  dictum  siraul  ostenditur  ex  respon- 
sione  quara  dat  Sanctus  Thomas  ad  primum  argumentum, 
loco  allegato  in  QQ.  de  Malo.  Nam  cura  arguisset  sub- 
stantiam  spiritualera  non  posse  raovere  localiter  corpora, 
quia  raotus  localis  est  aliis  perfectior,  non  potest  autem 
aliis  mutationibus  movere:  respondet  quod  motus  localis 
est  perfectior  propter  perfectionem  mobitis,  in  quo  secun- 
dum  ipsum  minimafit  variatio.  Manifestura  est  enira  hanc 
responsionem  ad  hoc  tendere,  quod  motus  localis  non  est 
formaliter  et  sirapliciter  perfectior,  sed  tantura  secundum 
quid  et  raaterialiter.  Propterea  VIII  Phys.,  in  expositione 
textus  59*,  formans  rationera  Aristotelis,  ait:  Quanto  ali- 
quis  motus  minus  remouet  a  mobili,  tanto  subiectum  eius  est 
perfectius,  et  sic  ipse  motus  etiam  est  perfectior  quodam- 
modo.  Motus  localis  est  huiusmodi.  Ergo  etc.  Ex  his  enim 
patet  quod  vult  loci  mutationem  esse,  non  formaliter  et 
simpliciter  aliis  perfectiorem,  sed  secundum  quid  et  ma- 
terialiter:  cum  proponat  raotum  qui  minus  removet  a 
subiecto,  habere  subiectum  perfectius,  et  ex  hoc  ipsum  esse 
perfectiorem  quodammodo. 

3.  Ad  rationem  vero  alterius  opinionis  *,  dicitur  quod 
super  falso  fundatur,  scilicet  quod  motus  non  sit  aliud 
quam  privatio  terraini.  Hoc  enira  falsissimum  est.  Nara 
motus  non  est  formaliter  privatio,  sed  actus  subiecti  pri- 
vati  terraino  motus,  et  per  raotum  tendentis  ad  illum. 

VIII.  Sed  circa  hanc  deterrainationem  duplex  occurrit 
dubiura.  Primum  est.  Motus  primi  mobilis  est  mensura  om- 
nium  aliorum  motuum:  ut  patet  X  Metaph.,  text.  4*.  Sed 
unumquodque  mensuratur  primo  et  perfectissirao  sui  ge- 
neris.  Ergo  talis  motus  est  secundum  suam  rationem  prior 
et  perfectior  aliis  motibus,  et  non  tantum  materialiter,  ra- 
tione  subiecti.  Ergo  etc. 

Secundum  est.  Probat  Sanctus  Thomas,  et  hic  et  in 
plerisque  aliis  locis,  quod  omnes  motus  corporales  redu- 
cuntur  in  motum  corporum  caelestiura  sicut  in  causam, 
quia  motus  localis  est  aliis  prior  terapore,  natura,  et  per- 
fectione  *.  Sed  esse  causam  aliorum  videtur  sibi  ex  propria 
ratione  convenire:  cum  ab  ipso  habeat  corpus  caeleste  quod 
aliorum  motuura  sit  causa;  nara,  apud  Sanctum  Thomara, 
cessante  motu  caeli,  omnes  alii  motus  naturales  cessabunt*. 
Ergo  etc. 

2.  Ad  primum  respondetur  quod  duplex  quantitas  in 
motu  considerari  potest,  secundura  quam  sibi  potest  attribui 
raensurari.  Una  est  quantitas  essentialis  et  quidditativa, 
secundura  quara  in  genere  entium  et  in  genere  motus 
determinatum  gradum  tenet.  Alia  est  quantitas  velocitatis 
et  tarditatis,  inquantum  videlicet  in  raaiori  aut  minori 
tempore  tantum  de  spatio  pertransitur:  secundum  quam 
dicitur  deterrainatura  gradura  in  velocitate  tenere.  Si  lo- 
quaraur  de  raotu  quantum  ad  eius  primam  quantitatem, 
sic  non  est  verum  quod  omnes  alii  raotus  loci  mutatione 
mensurentur,  sed   omnium    ipsorum   generatio    est   men- 


•  Vide  num.  vi. 


*  Cap.  Tii,  5;  ». 
Th.  I.  14. 


*  Lect.    cic,   aJ 
cap.  VII,  6. 


•  Vid.  init.  hui. 
num. 


•S.Th.l.2;Did. 
lib.  IX,  c.  I,  10. 


*  Ci.VmPhys., 

lect.  14. 


•   Cf.    infra  lib. 
IV,  cap.  ult. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXXXII,  LXXXIII. 


247 


*  Num.  VI 
cvndum. 


sura:  cognoscitur  enim  quae  mutatio  sit  formaliter  et 
quidditative  perfectior  aut  imperfectior,  ex  eo  quod  magis 
aut  minus  ad  perfectionem  generationis  appropinquat.  - 
Si  vero  de  motu  loquamur  quantum  ad  aliam  eius  quan- 
titatem,  sic  omnes  alii  motus  motu  locali  primi  mobilis 
mensurantur,  tanquam  videlicet  motu  velocissimo  et  sim- 
plicissimo.  Sed  ista  perfectio  non  convcnit  sibi  ex  absoluta 
motus  localis  ratione,  sed  ex  eo  quod  est  primi  mobilis 
motus,  cui  convenit  quod  veiocissime  et  simplicissime 
moveatur.  Ideo  non  sequitur  quod  ex  sua  formali  ratione 
sit  aliis  perfectior,  sed  tantum  materialiter  et  ex  subiecto. 
3.  Ad  secundum  similiter  dicitur  quod  convenit  motui 
corporis  caelestis  esse  causam  aliorum,  non  ex  formali 
motus  ratione,  sed  ex  perfectione  subiecti.  Quia  enim  re- 
quirit  subiectum  in  potentia  tantum  ad  ubi,  non  autem 
ad  aliam  formam  intrinsecam  absolutam,  ideo  solus  potest 
convenire  primo  corpori  caelesti,  quod  suo  motu  est  om- 
nium  aliorum  motuum  causa.  Unde  minor  assumpta  est 
falsa.  -  Ad  cuius  probationem,  dicitur  quod  non  habet 
corpus  caeleste  a  motu  quod  sit  aliorum  motuum  causa 
tanquam  a  forma  per  quam  agat,  sed  tanquam  a  dispo- 
sitione  sibi  ad  hoc  ut  moveat  necessaria:  quia  proprium 
est  corporis  ut  non  agat  actione  sibi  conveniente  inquan- 
tum  corpus  est,  nisi  moveatur.  Et  prcpter  hoc,  cessante 
motu,  cessat  illa  caelestis  corporis  actio. 
Se-  IX.  Ad  secundum  dubium  *  dicitur  quod  non  inquit 
Sanctus  Thomas  totum  motum  esse  medium  absolute,  sed 
quasi  medium :  quia  videlicet  non  est  proprie  medium, 
eo  quod  non  habeat  principium  ncque  finem  in  magnitu- 
dine  quae  pertransitur,  ut  arguebatur;  sed  habet  quandam 
similitudinem  medii,  inquantum  est  aliquod  extensum. 
Sicut  enim  extensum  in  linea,  quod  est  inter  indivisibilia 
ad  quae  Hnea  terminatur,  est  medium  inter  illa,  ita  totus 
motus  circularis  consideratur  ut  extensio  quaedam  motus, 
et  ideo  quandam  medii  similitudinem  habet.  Deficit  tamen 
a  propria  ratione  medii :  inquantum  non  est  in  ipso  ac- 
cipere  duo  extrema  in  actu  quibus  terminetur,  sicut  et  in 
circulo  nulla  sunt  talia  duo  extrema. 
•\\>\i.,Tertium.  2.  Ad  tertium  dubium  *  dicitur  quod,  licet  motus  cir- 
cularis  non  habeat  principium  et  finem  per  comparatio- 
nem  ad  magnitudinem  super  quam  fit  motus,  habet  tamen 
principium  et  finem  durationis,  secundum  quod  ad  divi- 
sionem  lcmporis  dividitur:  est  enim  aliquod  instans  a  quo 
incipit  corpus  circulare  moveri,  et  aliquod  instans  ad  quod 
eius  motus  terminetur.  Ideo  non  sequitur  quod  omnis  mo- 
tus  circularis  sit  perpetuus. 
*  ibid.,  Quar-  3.  Ad  quartum  dubium*  dicitur,  de  mente  Aristotelis 
•Cap.ix,2;s.Th.  VIII  Pliys.*,  quod  motus  circularis  potest  dici  semper  esse 
'•  =">•  in   principio,    in  medio,  et   in   fine:  quia   in  magnitudine 

circulari  quodlibet  punctum  potest  accipi  ut  principium 
et  ut  medium  et  ut  finis,  eo  quod  nullum  sit  punctum 
in  tali  linea  quod  sit  actu  principium  aut  finis.  Sed  se- 
cundum  nostram  signationem,  potest  signari  aliqua  pars 
mobihs,  et   in    loco    continente   signari   aliquod   punctum 


principio  iliius  partis  correspondens;  et  sic  dicere  quod 
mobile  incipit  a  tali  signo  magnitudinis  movcri;  eritque 
signum  illud  principium  a  quo  incipit  motus  secundum 
signationem  nostram,  non  secundum  rem.  Cum  ergo  hic 
dicitur  quod  motus  circularis  non  habet  principium  neque 
finem,  intelligitur  secundum  rem :  inquantum  quod  circu- 
lariter  movetur  semper  in  eodem  loco  reali  manet  se- 
cundum  rem,  non  estque  ex  parte  magnitudinis  aliquod 
principium  aut  aliquis  finis  in  actu.  Quod  vero  dicitur 
ipsum  semper  esse  in  fine,  in  I  Meteororum,  intelligitur 
quantum  ad  potentialem  signationem  nostram,  secundum 
quam  possumus  quodlibet  punctum  magnitudinis  accipere 
tanquam  principium  ct  tanquam  finem  motus  alicuius 
partis  mobilis. 

X.  Septimo  *.  Corpora  caelestia  sola  inter  corporalia  sunt 
inalteralsilia:  scilicet  alteratione  corruptiva.  Ergo  sunt  causa 
omnis  alterationis.  Ergo  sunt  causa  omnis  motus  in  istis 
inferioribus. 

Probatur  prima  consequentia.  Quia  sicut  se  habet  im- 
mobile  simpliciter  ad  motum  simpliciter,  ita  immobile  se- 
cundum  hunc  motum,  ad  motum  talem:  quando  scilicet 
tali  immobili  convenit  movere.  Immobile  autem  simpli- 
citer  est  causa  omnis  motus. 

Secunda  vero  consequentia  probatur.  Quia  alteratio  in 
istis  inferioribus  est  causa  omnis  motus:  cum  per  ipsam 
perveniatur  ad  augmcntum  et  generationem ;  generans 
vero  sit  motor  per  se  in  motu  gravium  et  levium. 

2.  Adverte  quod  motus  inferiorum  dupliciter  possunt 
comparari:  uno  modo,  in  ordine  ad  unum  et  idem;  alio 
modo,  in  ordine  ad  diversa.  -  In  ordine  ad  unum  et  idem, 
etiam  duobus  modis  considerari  possunt:  uno  modo,  se- 
cundum  quod  illi  attribuuntur  sicut  causae;  alio  modo, 
secundum  quod  sibi  attribuuntur  sicut  mobili. 

Si  considerentur  secundum  quod  uni  attribuuntur  in 
ratione  causae  alterius,  sic  gencrans  gravia  hunc  ordinem 
habet,  quod  primo  alterat  materiam  ex  qua  debet  grave 
generari;  secundo,  generat  grave;  tertio,  dat  motum  lo- 
calem.  Et  sic  alteratio  alios  motus  praecedit  -  Si  autem 
uni  attribuantur  in  ralione  mobilis,  ita  quod  sit  unum  et 
idem  mobile  omnibus  illis  motibus,  generatio  omnes  alios 
motus  praecedit.  Omnes  enim  motus,  scilicet  alterationis 
et  augmenti  et  localis,  praesupponunt  subiectum  suum  in 
actu;  hoc  autem  fit  per  generationem. 

Si  autem  isti  motus  in  diversis  mobilibus  considerentur, 
sic  motus  localis  praecedit  alterationem :  quia  non  potest 
aliquid  de  novo  alterari,  nisi  alterans  et  alteratum  fiant 
propinqua,  quod  non  fit  sine  motu  locali  aut  alterantis  aut 
alterati.  Alteratio  vero  praecedit  generationem :  quia  non 
potest  aliquid  generari  nisi  prius  per  alterationem  dispo- 
natur  propria  materia,  ex  qua  debet  generari.  Generationem 
vero  alii  motus  sequuntur. 

Ordo  ergo  motuum  hic  assignatus  in  istis  inferioribus, 
qui  est  de  mente  Aristotelis  VIII  Phys.  *,  intelligitur  se- 
cundum  quod  in  mobilibus  considerantur. 


'  Vid.  num.  v,  2. 


■  Cap.  VII,  2;  s. 
Tli.  1.  14. 


-^vJI^IS^V^ 


CAPITULUM  OCTOGESIMUM  TERTIUM 

A    62  r    a  35. 

EPILOGUS  PRAEDICTORUM. 


X  omnibus  autem  quae  ostensa  sunt 
colligere  possumus  quod,  quantum  ad 
ordinis  excogitationem  rebus  impo- 
nendum,  Deus  omnia  per  seipsum 
•"•  A°r«"rx'xiv,  disponit  *.  Unde  super  illud  lob  xxxiii  **,  Qiiem 
'5-  posuit  aliiitn  siiper   ortem   qiiem  fabricatiis  est? 


dicit  Gregorius  * :    Mimditm  qiiippe  per   seipsum  -Morai.  li^b. 

regit  qiii  per  seipsum  condidit.  Et  Boetius,  in  III  (?■  l-)'- 

de  Consol.*:  Deus  per  se  solum  cuncta  disponit.  •Prosaxiuups. 

Sed  quantum  ad  executionem,  inferiora  per  su- 
periora  dispensat.  Corporalia  quidem  per  spiri- 

tualia*.  Unde  Gregorius  dicit,  in  \W  Dialog.**:  In  :.cap.vi"p.'":). 


1   quae]  his  quae  P^.         2  quantum]  quanto  EGZ.         3  imponendum  A  solus;  imponendi. 


248  SUMMA  CONTRA  GENTILES, 

hoc  mimdo  visibili  niliil  nisi  per  inpisibilem  crea- 
tiiram  disponi  potesl.  -  Inferiores  vero  spiritus  per 
•  cap.  Lxxix.  superiores  *.  Unde  dicit  Dionysius,  iv  cap.  Cael. 
luxta  ycrs.  lo.  Hier.  *,  quod  caelestes  essentiae  intellectuales  primo 
cou  EriR.  (p.L.  .^^  ggjpsas  divinam  edunt  illuminationem,  et  in  nos 
dejerunt  quae  supra  nos  sunt  manifestationes.  -  In- 
feriora  etiam  corpora  per  superiora  *.  Unde  dicit 
Dionysius,  iv  cap.  de  Div.  Nom.  *,  quod  sol  gene- 
rationem  visibilium  corporum  con/ert,  et  ad  vitam 


Scoii 

I2>). 

*  Cap.  pruec. 

•  S.  Th.  lect.  3. 


LIB.  III,  CAP.  LXXXIII,  LXXXIV. 

ipsam  movet,  et  nutrit  et  auget  et  perjicit,  et  mundat 
et  renovat. 

De  his  autem  omnibus  simui  dicit  Augustinus, 
in  III  de  Trin.*:  Quemadmodum  corpora  crassiora 
:  et  inferiora  per  subtiliora  et  potentiora  quodam 
ordine  reguntur,  ita  omnia  corpora  per  spiritum 
vitae  rationalem;  et  spiritus  rationalis  peccator  per 
spiritum  rationalem  iustum. 


'  Cf.  Commenl. 
ap.  Lxxvii,  init. 

•  Cf.  text.  et  var. 


5  edunt]  ediderunt  B,  educit  EG,  educunt  sEG6. 
4  crassiora  .\  solus;  grossiora. 


7  dicit  kic  EGZfc;  post  Dionysius. 


Commentaria  Ferrariensis 


COLLiGiT  ex  omnibus  praemissis*  Sanctus  Thomas  quod 
Deus  omnia  per  seipsum  disponit  quantum  ad  exco- 
gitationem  ordinis  rebus  imponendi  *.  Quod  etiam  ostendit 
Gregorius,  super  lob  xxxni;  et  Boetius,  IV  Consolatione. 
Quantum  vero  ad  executionem,  inferiora  per  superiora 
gubernat:  corporalia  quidem  per  spiritualia,  quod  et  Gre- 


gorius,  IV  Dialog.,  ostendit;  inferiores  vero  spiritus  per 
superiores,  ut  cst  de  mente  Dionysii,  iv  cap.  Cael.  Hier.; 
inferiora  etiam  corpora  per  superiora,  ut  ibidem  *  tenet 
Dionysius. 

Confirmantur   omnia   praedicta    auctoritate   Augustini, 
III  de  Trinitate. 


Cap.  IV. 


■  Oe  Div.  Nom. 
C(.  te»t. 


-^-v)(55^I?;sv^ 


CAPITULUM  OCTOGESIMUM  QUARTUM 

A  63  V    a  27. 

QUOD  CORPORA  CAELESTIA  NON  IMPRIMANT 
IN  INTELLECTUS  NOSTROS. 


sqq 


X  his  autem  quae  praemissa  sunt,  in 

promptu   apparet   quod   eorum  quae 

sunt  circa  intellectum,  corpora  caelestia 

causae  esse    non   possunt.    lam  enim 

cap.  Lxxvn.  ostensum  est*  quod  divinae  providentiae  ordo  est  ; 


■   Lib.   II 
xLix  sqq. 


"  Cap.  VI,  9;   s 
Tli.  I.  13. 


ut  per  superiora  regantur  inferiora  et  moveantur. 
Intellectus  autem  naturae  ordine  omnia  corpora 
cap.  excedit:  ut  etiam  ex  praedictis  *  patet.  Impossibile 
est  igitur  quod  corpora  caelestia  agant  in  intel- 
lectum  directe.  Non  igitur  possunt  esse  causa  per 
se  eorum  quae  sunt  circa  inteilectum. 

Adhuc.  Nullum  corpus  agit  nisi  per  motum: 
ut  probatur  in  VIII  Phys.  *  Quae  autem  sunt 
immobilia,  non  causantur  ex  motu:  nihil  enim 
causatur  ex  motu  alicuius  agentis  nisi  inquantum 
movet  passum  dum  movetur.  Quae  igitur  sunt 
omnino  extra  motum,  non  possunt  esse  causata 
a  corporibus  caelestibus.  Sed  ea  quae  sunt  circa 
intellectum,  sunt  omnino  extra  motum,  per  se 
loquendo,  sicut  patet  per  Philosophum  in  VII 
Phys.  *:  quinimmo  per  quietcm  a  motibus  fit 
in/.?'s'Th'iT  «^'"'^'^  prudens  et  sciens,  ut  ibiderh  dicitur.  Im- 
possibile  est  ergo  quod  corpora  caelestia  sint  per 
se  causa  eorum  quae  circa  inteilectum  sunt. 

Amplius.  Si  nihil  causatur  ab  aliquo  corpore 
nisi  inquantum  movet  dum  inovetur,  oportet 
omne  illud  quod  recipit  impressionem  alicuius 
corporis,  moveri.  Nihil  autem  movetur  nisi  cor- 
pus,  ut  probatur  in  VF  Phys.  *  Oportet  ergo  omne 
quod  recipit  impressionem  alicuius  corporis,  esse 


*  Didot  cap.  III, 
7;  Pranil   (Lips 


*  Cap.   IV 
Th.  1.  5. 


30 


corpus,  vel  aliquam  virtutem  corpoream.  Osten- 

sum    est   autem    in    Secundo  *  quod    intellectus  '  ^"p  "•'"  '*'''■ 

neque  est  corpus  neque  virtus  corporea.  Impos- 

sibile   est   igitur   quod   corpora  caelestia  directe 

imprimant  in  intellectum. 

Item.  Omne  quod  movetur  ab  aliquo,  redu- 
citur  ab  eo  de  potentia  in  actum.  Nihil  autem 
reducitur  ab  aliquo  de  potentia  in  actum  nisi 
per  id  quod  est  actu.  Oportet  ergo  omne  agens 
et  movens  esse  aliquo  modo  in  actu  respectu 
eorum  ad  quae  passum  et  motum  est  in  potentia. 
Corpora  autem  caelestia  non  sunt  actu  intelli- 
gibilia:  cum  sint  quaedam  singularia  sensibilia. 
Gum  igitur  intellectus  noster  non  sit  in  potentia 
nisi  ad  intelligibilia  in  actu,  impossibile  est  quod 
corpora  caelestia  directe  agant  in  intellectum. 

Adhuc.  Propria  operatio  rei  consequitur  na- 
turam  ipsius,  quae  rebus  generatis  per  generatio- 
nem  acquiritur,  siinul  cum  propria  operatione: 
sicut  patet  de  gravi  et  levi,  quae  habent  statim 
proprium  motum  in  termino  suae  generationis, 
nisi  sit  aliquid  impediens,  ratione  cuius  generans 
dicitur  movens*.  lllud  ergo  quod  secundum  prin- 
cipium  suae  naturae  non  est  subiectum  actionibus 
corporum  caelestium,  neque  secundum  suain  ope- 
rationem  potest  esse  eis  subiectum.  Pars  autem 
intellectiva  non  causatur  ab  aliquibus  principiis 
corporalibus.  sed  est  omnino  ab  extrinseco,  ut 
supra  *  est  probatum.  Operatio  igitur  intellectus 
non  subiacet  directe  corporibus  caelestibus. 


•  VIII  PHyo..  IV, 
7;  s.  Th.  I.  8. 


■   Lib.    II,    cap. 
Lxxxvi  sq. 


7  naturae  hic  A  solus;  post  ordine.  8  etiam  GZb;  om.  (E  om  hom  excedit...  corpora).  16  dum  V.Gb;  autom.  24  circa  intel- 

leaum  hic  EGb;  post  sunt.         3o  quod]  id  quod   ?d. 

io  in  actu  EGXYfc;  actu  DPc  et  ante  aliquo  Z,  om  aNW;  totum  hoc  argumentum  om  H.  22  ratione...  raovens  EGfrPc;  om.  23  suam 
hic  EGfr;  post  operationem.  26  esse  eis  A  solus;  esse  ei  EG,  ei  esse  ceteri.  29  est  hic  EG;  post  probatum.  3o  subiacet  hic  EGb, 
post  directe. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXXXIV.  249 

Amplius.  Ea  qiiae  causantur  ex  motibus  cae-  caelestium    intellectuales   notiones   nobis   impri- 

lestibus,  tempori  subduntur,  quod    est   mnnenis  merentur.  Unde  et  Stoici  fuerunt  qui  praecipue 

-  IV  PAr»-,  cap. /r/m/mo/Hi  cd-eto//^*.  Quae  igitur  omnino  abstra-  necessitate  quadam  fatali  hominum    vitam   duci 
«8l  ■     ■  '    '  hunt  a  tempore,  non   sunt   caelestibus    motibus  posuerunt.  -  Sed  haec  positio  inde  falsa  apparet, 

subiecta.  Intellectus  autem  in  sna  operatione  abs-  ;  ut  Boetius  ibidem  dicit,  quia  intellectus  componit 
trahit  a  tempore,  sicut  et  a  loco :  considerat  et  dividit,  et  comparat  suprema  ad  infima,  et 
enim  universale,  quod  est  abstractum  ab  hic  et  cognoscit  universalia  et  simplices  formas,  quae 
nunc.  Non  igitur  operatio  intellectualis  subditur  in  corporibus  non  inveniuntur.  Et  sic  manifestum 
caelestibus  motibus.  est  quod  intellectus  non  est  sicut  recipiens  tantum 

Adhuc.  Nihil  agit  uhra  suam  speciem.  Ipsum  10  imagines  corporum,  sed  habet  aliquam  virtutem 
autem  intelligere  transcendit  speciem  et  formam  corporibus  altiorem :  nam  sensus  exterior,  qui 
cuiuscumque  corporis  agentis:  quia  omnis  forma  solum  imagines  corporum  recipit,  ad  praedicta 
corporea   est    materialis    et    individuata;    ipsum     non  se  extendit. 

autem  intelligere  habet  speciem  a  suo  obiecto,  Omnes  autem  sequentes  philosophi,  intellectum 
quod  est  universale  et  immateriale.  Unde  nullum  ■;  a  sensu  discernentes,  causam  nostrae  scientiae 
corpus  per  formam  suam  corpoream  intelligere  non  aliquibus  corporibus,  sed  rebus  immateria- 
potest.  Multo  igitur  minus  potest  quodcumque  libus  attribuerunt :  sicut  Plato  posuit  causam 
corpus  causare  ipsum  intelligere  in  alio.  nostrae   scientiae   esse    ideas ;    Aristoteles   autem 

Item.  Secundum  illud  quo  aliquid  unitur  su-  inteUectum  agentem. 
perioribus,  non  est  inferioribus  subiectum.  Anima  «  Ex  his  omnibus  est  accipere  quod  ponere 
autem  nostra,  secundum  quod  intelJigit,  unitur  corpora  caelestia  esse  causam  nobis  intelligendi, 
substantiis  intellectualibus,  quae  sunt  superiores  est  consequens  opinioni  eorum  qui  ponebant 
ordine  naturae  corporibus  caelestibus:  non  enim  intellectum  a  sensu  non  dififerre :  ut  patet  etiam 
potest  anima  nostra  intelligere  nisi  secundum  per  Aristotelem,  in  libro  de  Anima  *.  Hanc  autem  •  t-oc  dt. 
quod  lumen  intellectuale  inde  sortitur.  Impos-  ^;  opinionem  manifestum  est  esse  falsam.  Igitur  ma- 
sibile  est  ergo  quod  intellectualis  operatio  directe  nifestum  est  et  eam  esse  falsam  quae  ponit  cor- 
motibus  caelestibus  subdatur.  pora  caelestia  esse  nobis  causa  intelligendi  directe. 

Praeterea.  Huic  rei  fidem  faciet  si  considere-  Hinc  est  etiam  quod  Sacra  Scriptura  causam 
raus  ea  quae  a  philosophis  circa  hoc  sunt  dicta.  nostrae  intelligentiae  attribuit,  non  alicui  corpori, 
Antiqui  enim  philosophi  Naturales,  ut  Demo- 3°  sed  Deo:  lob  xxxv'°'",  Ubi  est  Deiis  qiii  fecit 
critus,  Empedocles,  et  huiusmodi,posuerunt  quod  nie,  qiii  dedit  carmina  in  nocte,  qui  docet  nos 
intellectus   non   differt  a   sensu :   ut  patet  in  IV     super  iumenta  terrae,   super  volucres  caeli  erudit 

-  s.  Th.  I.  12;  Metaph.*,  et  in  III  de  Anima'''*.  Et  ideo  seque-     7?o5?  et  in  Psalmo  *,  Qui  docet  hominem  scientiam.  •  ps.  xcin,  to. 

Did.lib.III,  cap.     ,  ^  ^    ,  .  j.^  f--j  1,. 

V.  7.       ',        batur  quod,  cum  sensus  sit  quaedam  virtus  cor-         Sciendum  est  tamen  quod,  hcet  corpora  cae- 

«.  Tii.'i.  4-'  '  porea  sequens  corporum  transmutationem,   quod  is  lestia    directe    intelligentiae    nostrae    causae  esse 

ita  esset  etiam  de  intellectu.  Et  propter  hoc  di-     non   possint,    aliquid   tamen   ad   hoc  operantur 

xerunt  quod,  cum  transmutatio  inferiorum  cor-     indirecte.    Licet   enim   intellectus   non  sit  virtus 

porum  sequatur  transmutationem  corporum  supe-     corporea,  tamen  in  nobis  operatio  intellectus  com- 

riorum,  inteliectualis  operatio  sequatur  corporum     pleri  non  potest  sine  operatione  virtutum  corpo- 

-orfr»».,  XVIII,  caelestium    motus  :    secundum    illud    Homeri  * :  40  rearum,  quae  sunt  imaginatio  et  vis  memorativ^a 

136  sq.  Talis  est  intellectus   in   diis  et  hominibus  terrenis     et  cogitativa,  ut  ex  superioribus  *  patet.  Et  inde  '^^i^-i'-  "p- 

qualem  in  die  ducit  Pater  virorum  deorumque:  idest     est  quod,  impeditis  harum  virtutum  operationibus 

sol;  vel  magis  lupiter,  quem  dicebant  summum     propter  aliquam  corporis  indispositionem.  impe- 

deum,  inteljigentes  per  ipsum  totum  caelum,  ut     ditur  operatio  intellectus:  sicut  patet  in  phrene- 

•  Lib.  IV,  cap.  patet  per  Augustinum,  in  libro  de  Civitate  Dei*.  4>  ticis  et  lethargicis,  et  aliis  huiusmodi.  Et  propter 
xw  iib.  V,  cap.       }^[i^Q  etiam  processit  Stoicorum  opinio,  qui  di-     hoc  etiam  bonitas  dispositionis  corporis  humani 

cebant    cognitionem    intellectus   causari    ex    hoc     facit  aptum  ad  bene    intelligendum,    inquantum 
quod  imagines  corporum  nostris   mentibus    im-     ex  hoc  praedictae  vires  fortiores  existunt:  unde 
primuntur,  sicut  speculum    quoddam,  vel    sicut     dicitur  in  II  de  Anima*  quod  molles  carne  bene  Vff-"'''^- 
pagina  recipit  litteras  impressas,  absque  hoc  quod  so  aptos  niente  j>idemus.  Dispositio  autem    corporis 
aliquid  agat:  ut  Boetius  narrat    in  V  de  Conso-     humani  subiacet  caelestibus  motibus.  Dicit  enim 

•  Metro  IV.       latioue  *.  Secundum  quorum   sententiam  seque-     Augustinus,   in  V  de   Civitate   Dei  *,  quod    non  '  c»p-  «. 

batur   quod    maxime    ex  impressione  corporum   '  usquequaque  absurde  dici  potest  ad  solas  corporum 


3  abstrahunt  EG6P;  abstrahuntur.  6  et  a  EGftPc;  a.  12  cuiuscumque]  cuiuslibet  GPc.  29  sunt  hic  EGi;  post  dicta.  84  cum 
sensus  legimus  soli  {in  A  res  sic  iacet:  et  ideo  sequebatur  quod  cum  aens  intellectus  sit  quaedam  virtus;  expungitur  cum  sens;  patet  aucto- 
rem  pro  cum  sensus  voluisse  s'<jre  intellectus;  sed  etiam  patet  eum  inter  scribendum  mente  restituisse  cura  sensus,  nani  iuxta  intellectus  nec 
grammatice  nec  logice  stare  potest  quod  ita  esset  etiam  de  inlellectu.  Sequimur  ultimam  auctoris  intentionem)  intellectus  omnes;  quod  ita 
esset  etiam  de  intellectu  om  omnes  praeter  EG.  36  propter  hoc  A  solus;  ideo.  3o  operatio  DY;  etiam  operatio;  E  om  liom  38  trans- 

mutatlonem...  sequatur.  sequatur  GNYd;  sequetur.  42  in  die  duclt  DGXZ;  in  die  inducit  aYcd,  inducit  E6,  in  die  induit  W,  uidit 

uidit  N,  in  dies  inducit  P.  49  quoddam  EGJ;  quasdam  imagines  N,  imagines  P,  quoddam  imagines  ceteri,  vel  sicut  EGsNfc;  et  sicut  cd, 
et  ceteri. 

3  duci  hic  EGi  P;  vost  posuerunt.  5   quia]  quod  BCEHNYdPc.  i3    non  se  EG;  se  non.  22  opinioni  EGYt;  opinionem. 

24  autem  om  Pc.  28  etiam  om  BDtPc,  post  quod  C.  32  super]  secundo  loco,  et  super  Pc.  38  operatio  hic  V.Gb;  post  intellectus. 

40  memorativa  HYP<f;  rememorativa.  43  corporis  hic  A  solus;  post  indispositionem.  49  bene  aptos  mente  A  solus;  mente  bene  aptos 
D,  aptos  mente  P,  aptos  bene  mente  ceteri. 

SoMMA  CoxTRA  Gkntilks  D.  Tuomae  Tom.  II.  3a 


'  I^FideOrth.. 
Ciip.  vir  (l*.  G. 
col.  893). 


25o  SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXXXIV. 

differentias  afflalus   quosdam   valere   sidereos.  Et  ex  dispositione  proxima,  ita  astrologus  ex  moti- 

Damascenus  dicit  in  secundo  libro  *,  quod  alii  et  bus  caelestibus  sicut  ex  causa  remota  talis  dispo- 

alii  planetae   diversas   complexiones  et  habitus  et  sitionis.    Et   per   hunc    modum   potest  verificari 

dispositiones  in  nobis  constituunt.  Et  ideo  indirecte  quod  Ptolomaeus  in  Centilogio  *  dicit:  Cum  fuerit 
corpora  caelestia  ad  bonitatem  intelligentiae  ope-  s  Merciirius  in  nativitate  alicuius  in    aliqua  domo- 

rantur.  Et  sic,  sicut  medici  possunt  iudicare  de  rum  Saturni,  ct  ipse  fortis  in  esse  stio,  dat  boni- 

bonitate  intellectus  ex  corporis  complexione  sicut  tatem  intelligentiae  medullitus  in  rebus. 


2  in  secundo  libro  om  EG 

4.  Centilogro)  centilog  A  (c/.  cap.  seq.  fin.),  centiloquio  KFtPc.   cemilogo  G,  cenfilo"  Y. 

Commentaria  Ferrariensis 


■    Sentemii   38 
(Francof.  1622). 


*  Cf.  Comment. 
cap.  Lxtv,  init. 


Cf.  num.  VIII. 


PosTQUAM  determinavit  Sanctiis  Thomas  dc  divina  pro- 
videntia  secundum  quod  ad  omnia  communiter  se 
e.xtendit,  nunc  incipit  agere  de  ipsa  secundum  quod  par- 
ticulariter  se  cxtendit  ad  homines*.  Circa  hoc  autem  duo 
facit:  primo,  ostendit  a  quibus  humanae  electiones  guber- 
nentur;  secundo,  quaedam  corrollaria  irifert,  cap.  xci.  - 
Circa  primum  tria  facit:  primo,  ostendit  quod  corpora  cae- 
lestia  non  sunt  causa  humanarum  electionum;  secundo, 
quod  neque  substantiae  separatae,  cap.  lxxxvui;  teitio, 
quod  divinae  providentiae  subduntur,  cap.  xc. 

Circa  primum  duo  facit:  primo,  ostendit  quod  corpora 
caelestia  non  imprimant  in  intellectus  nostros;  secundo, 
quod  non  sint  causa  electionum  nostrarum,capite  sequenti. 

1.  Quantum  ad  primum,  ponuntur  duae  conclusiones*. 
Prima  est:  Eorum  quae  sunt  circa  intellectum,  corpora 
caelestia  causa  per  se  esse  non  possunt  directe. 

Probatur  primo  sic.  Intellectus  ordine  naturae  omnia 
corpora  excedit.  Ergo  impossibile  est  quod  corpora  cae- 
lestia  agant  in  intellectum  directe.  Ergo  non  possunt  esse 
per  se  causa  eorum  quae  sunt  circa  intellectum.  -  Pro- 
batur  consequentia.  Quia  divinae  providentiae  ordo  est  ut 
per  superiora  regantur  inferiora  et  moveantur. 

2.  Ad  evidentiam  huius  rationis,  considerandum  est  quod, 
ex  pafte  eftectus,  dicitur  causa  per  se  ahcuius  effectus  quae 
propria  virtute  et  propria  actione  attingit  cffectum  secun- 
dum  seipsum,  non  ratione  alicuius  aiterius  cui  coniun- 
gatur.  Illa  vero  dicitur  esse  causa  per  accidens  quae  non 
attingit  propria  actione  effectum  secundum  seipsum,  sed 
aliquid  aliud  cui  coniungitur.  Sicut  dicimus  fodientem 
sepulcrum  esse  causam  per  se  sepulcri;  inventionis  autem 
thesauri  esse  causam  per  accidens. 

Considerandum  secundo,  quod  unum  agere  in  aliud 
duphciter  contingit;  uno  modo,  directe;  alio  modo,  indi- 
recte.  Dicitur  ahquid  in  aiiud  directe  agere,  quando  actio 
eius  et  influxus  ad  ipsum  tanquam  ad  passum  pertingit, 
aliquid  in  ipso  causando.  Indirecte  autem  dicitur  agere, 
quando  eius  actio  non  pertingit  ad  ipsum,  causando  ali- 
quid  in  eo,  sed  pertingit  ad  aliquid  aliud  ex  quo  in  ipso 
aliquid  resultat.  Primo  modo,  dicimus  ignem  agcre  in  aquam 
quam  calefacit:  secundo  modo,  dicimus  ipsum  agere  in 
homines  inter  quos  ex  acceptione  aquae  calidae  discordia 
est  exorta. 

COnsiderandum  tertio,  quod  agere  directe  in  aliquod 
passum  necessario  infertur  ex  hoc  quod  est  esse  causam 
per  se  eius  quod  fit  in  tali  passo:  non  enim  potest  ali- 
quod  agens  esse  per  se  causa  alicuius  in  ahquo  facti  nisi 
in  subiectum  et  passum  directe  agat;  nam  quod  ab  agente 
causatur  in  aHquo,  oportet  per  aliquam  agentis  actionem 
terminatam  ad  passum  tanquam  ad  subiectum  lieri,  N-on 
autem  ex  hoc  quodest  directe,  infertur  agere  per  se: 
quia  etiam  agens  per  accidens  directe  agere  potest,  in- 
quantum  sua  actione  aliquid  attingit,  licet  non  primo, 
sed  per  aliud.  Agere  etiam  in  passum  indirecte  necessario 
infertur  ex  hoc  quod  est  esse  causam  per  accidens  eius 
quod  fit  in  passo.  Et  quia,  ,quando  aHquod  consequens 
necessario  sequitur  ad  aliquod  antecedens,  necessario  etiam 
negatione  conseqUentis  infertur  negatio  antecedentis,  ideo 
Sanctus  Thomas,  ex  eo  quod  corpora  caelestia  non  di- 
recte  agunt  in  intellectum  nostrum,  infert  quod  non  sunt 


per  se  causa  eorum  quae  in  inteUectu  fiunt:  neque  enim 
per  se  causant  ea  quae  in  intellectu  iiunt,  neque  eorum 
actio  intellectum  attingit. 

II.  Secundo.  Ea  quae  sunt  circa  intellectum,  sunt  om- 
nino  extra  motum,  per  se  loquendo,  ut  patet  VII  Pliys.: 
immo  per  quietem  a  motu  fit  anima  prudens  et  sciens. 
Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia.  Quia,  cum  nihil  cau- 
setur  ex  motu  nisi  inquantum  agens  movet,  passum  autem 
movetur;  quae  siint  immobilia  tanquam  omnino  extra 
motum,  non  causantur  ex  motu.  Corpus  autem  non  agit 
nisi  per  motum. 

Adverte,  quod  addit  Sanctus  Thomas  ad  antecedens 
per  se  loquendo :  qiiia  ea  quae  in  intellectu  fiunt,  per 
accidens  possunt  in  mctu  esse,  ratione  phantasmatum  ad 
intellectionem  concurrentiumi 

Tertio.  Intellectus  neque  est  corpus,  neque  virtus  cor- 
porea.  Ergo  non  possunt  corpora  caelestia  in  ipsum,  di- 
recte  imprimere.  -  Probatur  consequentia.  Quia,  cum 
nihil  causetUr  a  corpore  nisi  inquantum,  dum  movetur, 
movet,  oportet  id  quod  impressionem  corporis  recipit, 
moveri :  nihil  autem  movetur  nisi  corpus. 

Quarto.  Omne  agens  et  movens  oportet  aHquo  modo 
esse  actu  respectu  eorum  quae  causat.  Sed  corpora  caelestia 
rion  sunt  actu  inteHigibilia :  cum  sint  singularia  sensibilia. 
Ergo  non  possunt  causare  intelligibilia.  Ergo  etc.  -  Probatur 
maior.  Quia  omne  quod  movetur  ab  aHquo,  reducitur  ab 
eo  de  potentia  in  actum.  Nihil  autem  reducitur  in  actum 
nisi  per  id  quod  est  actu.  -  Ultima  vero  consequentia 
probatur.  Quia  intellectus  noster  non  est  in  potentia  nisi 
ad  inteUigibilia  in  actu:  scilicet  tanquam  ad  formas  in  ipso 
immediate  recipiendas. 

Ista  ratio  probat  particulariter  caelum  non  esse  causam 
speciei  inteliigibilis. 

III.  Quinto.  Quod  subditur  corpori  caelesti  secundum 
suam  operationem,  subditur  etiam  illi  secundum  princi- 
pium  suae  naturae.  Sed  pars  inteilectiva  non  causatur  ab 
aliquibus  principiis  corporaiibus,  sed  est  omnino  ab  ex- 
trinseco.  Ergo  eius  operatio  non  subditur  corporibus  cae- 
lestibus.  -  Maior  probatur.  Quia  propria  operatio  rei  con- 
sequitur  naturam  ipsius  rei,  quae  rebus  generatis  per 
generationem  acquiritur  simul  cum  propria  operatione. 
Deciaratur  in  gravi  et  levi. 

2.  Circa  istam  rationem  dupiex  occurrit  dubium.  Pri- 
mum  est  quia,  si  nihil  potest  subdi  secundum  operationem 
corpori  quod  non  causatur  ab  ipso  secundum  suam  sub- 
stantiam,  sequitur  quod  homo  non  poterit  esse  causa 
operationis  alicuius  instrumenti  cuius  non  est  causa.  Quod 
tamen  videtur  manifeste  falsum:  est  enim  causa  incisionis 
ensis,  et  tamen  non  est  eius  causa. 

Secundum  est  quia,  quamvis  maior  sit  vera  de  actione 
consequente  necessario  naturam  statim  nisi  impediatur, 
non  tamen  sequitur  quod  causa  inteliectionis  sit  etiam 
causa  riaturae  intellectivac:  quia  intellectio  non  est  taiis 
operatio,  ut  patet. 

3.  Ad  primum  dicitur  primo,  quod  ratio  procedit  de 
operatione  consequente  naturam  per  se,  non  autem  de 
operatione  instrumenti,  quae  non  convenit  instrumento, 
nisi  per  riovum  motum  quo  ab  aliquo  movetur.  Actio 
enim  instrumenti  magis  attribuitur  utenti  instrumento  quam 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXXXIV. 


25  1 


ipsi  instrumento :  nam  magis  dicimus  hominem  incidere 
lignum  quam  gladium. 

Ad  secundum  dicitur  quod  ista  ratio  videtur  concludere 
de  actione  intellectus  agentis,  quae  est  facere  intelligibilia 
in  actu,  sive  actuare  intellectum  possibilem.  Nam  sicut  in 
praecedenti  rationc  ostendit  corpus  caeleste  non  esse  causam 
speciei  intelligibilis,  ita  hac  ratione  ostenditur  quod  non 
est  causa  illius  actionis  qua  intellectus  agens  ipsas  species 
intelligibiles  format.  Ideo  propositio  assumpta  optime  pro- 
positum  infert.  Quia  ista  operatio  intellectus  agentis  natu- 
raliter  consequitur  intellectum  agentem,  positis  phantasma- 
tibus  convenientibus  in  imaginatione  et  debite  dispositis, 
sicut  calefactio  naturaliter  consequitur  ignem.  Propterea, 
sicut  gencrans  ignem,  qui  cst  causa  calefactionis,  est  etiam 
causa  naturae  ignis;  ita  et  quod  est  causa  operationis 
intellectus  agentis,  oportet  esse  causam  naturae  ipsius. 

IV.  Sexto.  Intellectus    in    sua    operatione    abstrahit    a 

Cf.  te-tt.  et  var.   tempore,  sicut  a  loco  *  :  cum  consideret  universale,  quod 

est  abstractum  ab  hic  et  nunc.  Ergo  etc.  -  Probatur  con- 

sequentia.  Quia  ea  quae  causantur  ex  motibus  caelestibus, 

tempori  subduntur,  quod  est  numerus  priini  motus. 

Attcndendum  primo,  quod  convenienter  Sanctus  Tho- 
mas  ex  obiecto  intellccto,  inquantum  huiusmodi,  arguit 
operationem  intellectus  non  esse  in  tcmpore.  Quia,  cum 
esse  abstractum  a  loco  et  tempore  non  conveniat  uni- 
versaH  secundum  quod  est  in  singulari,  immo,  ut  sic,  sit 
determinatum  ad  certum  tempus  et  ad  certum  locum; 
habeat  autem  separationem  ab  istis  conditionibus  sccun- 
dum  quod  est  obiectum  inteliectus:  necesse  est  ut  ipsa 
intellectio,  quae  ex  obiecto  intellecto,  inquantum  intel- 
lectum  est,  specificatur,  sit  extra  tempus;  oportet  enim 
naturam  rei  ex  forma  specificante  ad  modum  essendi  de- 
terminari. 

Attendendum  secundo  quod,  licet  operatio  intellectus 
per  se  non  sit  in  tempore,  per  accidens  tamen  sibi  admi- 
scetur  tempus,  ratione  phantasmatum,  quae  ad  ipsam  exi- 
guntur,  ut  in  praecedentibus  *  de  mente  Sancti  Thomae  est 
ostensum:  sicut  et  ipsum  universale,  quod  per  se  abstrahit 


•  Lib.  II,  c<p 
xcvi:  cumConi' 
mdnt.  num.  xti 

XII. 


a  loco  et  tempore  negative,  ratione  tamen  singularis  in 
quo  est,  ad  certum  locum  et  certum  tempus  determinatur. 
V.  Septimo.  Intelligere  transcendit  speciem  et  formam 
cuiuslibet  corporis  agentis.  Ergo  nullum  corpus  per  for- 
mam  suam  corpoream  potest  intelligere.  Ergo  multo  minus 
potest  in  aHo  ipsum  intelligere  causare.  —  Probatur  prima 
consequentia.  Quia  nihil  agit  ultra  suam  speciem:  tan- 
quam  sciHcet  primum  et  per  se  agens.  -  Antecedens  vero 
probatur.  Quia  forma  corporea  est  materialis  et  indivi- 
duata;  intelligere  autem  habet  speciem  ab  obiecto,  quod  i  sensus  exterior  non  se  extendit. 


antecedens.  Quia  anima  non  potest  intelligere  nisi  secundum 
quod  lumen  intellectuaie  inde  sortitur.  -  Consequentia 
vero  probatur.  Quia  secundum  illud  quo  aliquid  unitur 
superioribus,  non  est  inferioribus  subiectum. 

Ad  evidentiam  huius  rationis,  considerandum  est  quod 
iilud  quo  aliquid,  quasi  per  quandam  continuationem, 
superioribus  unitur,  cum  sit  quaedam  superioris  partici» 
patio,  ad  naturam  superioris  pertinere  videtur,  licet  excel- 
lentiori  modo  in  illo  inveniatur.  Unde  ex  superiori  et 
inferiori,  quantum  ad  illud,  quodammodo  efficitur  unum : 
aut  saltcm  inter  illa  est  talis  immcdiatio  ut  nihil  dignius 
inter  ilia  possit  mediarc.  Et  idcirco  quod  est  illo  supe- 
riori  inferius,  est  etiam  inferius  ordine  naturae  eo  quod 
sic  ilH  superiori  continuatur.  Et  per  consequens,  sicut  non 
potcst  in  superiorem  naturam  agere,  ita  non  potest  agere  in 
iliud  quod  ei  continuatur,  quantum  ad  illud  in  quo  uniun- 
tur.  Cum  eigo,  ratione  luminis  intellectualis,  sit  quaedam 
continuatio  inter  animam  humanam  et  superiores  intel- 
lectus;  et  operatio  intellectualis  a  tali  lumine  procedat: 
optime  sequitur  quod  corpora  caelestia,  quae  sunt  inferiora 
substantiis  intellectualibus,  in  humanun  intellectum  directe 
agere  non  possint,  sicut  neque  in  superiores  intellectus. 
Et  secundum  hoc  procedit  haec  ratio. 

VII.  Nono.  Et  cst  ratio  directe  contra  positionem  phi- 
losophorum.  Ponere  corpora  caelestia  esse  causam  nobis 
intelHgendi,  est  consequens  opinionem  eorum  qui  pone- 
bant  intellectum  non  difterre  a  sensu :  ut  patet  ex  Phi- 
losopho,  II  de  Anima,  text.  1 5o  *.  Sed  haec  opinio  est 
falsa.  Ergo   etc. 

Ad  manifestationem  maioris  inducit  primo  opinionem 
Democriti,  Empedoclis,  ct  aHorum  antiquorum  Natura- 
lium  Philosophorum,  qui,  ponentes  intellectum  non  dif- 
ferre  a  sensu,  dixerunt  quod,  cum  trasmutatio  inferiorura 
corporum  sequatur  transmutationem  corporum  superiorum, 
intellectualis  etiam  operatio  sequetur  corporum  caelestium 
motus.  -  Manifestatur  auctoritate  Homeri,  exposita  per 
Augustinum,  IV  Civit.,  c.  xr,  dicentis  quod  talis  est  intel- 
lectus  in  diis  et  hominibus  terrenis,  qualem  in  die  inducit  * 
Pater  virorum  deorumque. 

Inducit  secundo  opinionem  Stoicorum,  ponentium  ne- 
cessitate  quadam  fatali  hominum  vitam  duci.  Dicebant 
enim  cognitionem  intellectus  causari  ex  eo  quod  imagines 
corporum  nostris  mentibus  imprimuntur:  ut  narrat  Boetius, 
V  de  Consolatione.  Contra  quam  opinionem  ex  ipso  Boetio 
arguitur:  quia  intellectus  componit  et  dividit,  et  comparat 
suprema  ad  infima,  et  cognoscit  universalia  et  siraplices 
formas,  quae  in  corporibus  non  inveniuntur,  et  ad  quae 


est  universale  et  immateriale. 

2.  Circa  ultimam  consequentiam  dubium  occurit.  Nam 
multa  sunt  quae  agens  in  seipso  causare  non  potest,  et 
tamen  in  alio  causat:  sol  enim  causat  formas  in  istis  infe- 
rioribus,  quas  tamen  in  seipso  non  causat.  Quamvis  ergo 
aliquid  in  seipso  non  causet  operationem  intelligendi,  non 
tamen  sequitur  quod  in  alio  causare  non  possit. 

Respondetur  quod  ista  consequentia  tenet  de  actu  in- 
telligendi  inquantum  excedit  formam  agentis.  Si  enim  cor- 
pus  non  potest  intellectionem  in  seipso  causare  propter 
excessum  eius  supra  formam  et  speciem  corporis,  multo 
magis  non  poterit,  propter  eandem  rationem,  ipsam  in 
alio  causare:  magis  enim  videretur,  si  haberet  causalitatem 
super  talem  actum,  quod  illum  in  seipso  causaret  quam  in 
alio,  eo  quod  sit  operatio  immanens.  Quod  si  hoc  non 
potest,  multo  minus  et  aliud  poterit.  Non  ergo  illa  conse- 
quentia  tenet  in  virtute  illius  propositionis,  Agens  quod 
non  potest  aliquid  in  seipso  causare,  neque  illud  causare 
in  alio  potest,  ut  obiectio  supponit:  sed  virtute  istius, 
Quod  non  pntest  in  seipso  causare  intellectionem,  propter 
e.vcessum  ipsius  intellectionis  supraformam  et  speciem  eius, 
multo  niinus  potest  illam  in  alio  causare.  Ista  autem  mani- 
feste  verissima  est.  Idcirco  Sanctus  Thomas  illam  conse- 
quentiam,  tanquam  per  se  manifestam,  non  curavit  probare. 

VI.  Octavo.  Anima  nostra  intelligit  secundum  quod 
unitur  substantiis  intellectualibus,  quae  sunt  superiores 
ordine  naturae  corporibus  caelestibus.  Ergo  etc.  -  Probatur 


•  Didot.  lit>.  III; 
cap.  III.  t ;  s.Tii. 
ibid.  I.  4. 


'  Cf.  tcxt.  et  var. 


Inducitur  tertio  contra  praedictas  opiniones  Plato  et 
Aristoteles,  qui,  ponentes  a  sensu»  intellectum  diticrre, 
causam  nostrae  scientiae  non  corporibus,  sed  rebus  im- 
materialibus  attribuerunt,  iile  ideis,  iste  inlellectui  agenti. 

Inducitur  et  auctoritas  Scripturae,  lob  xxxv,  et  Psalmi, 
ubi  dicitur:   Qui  docet  hominem  scientiam. 

VIII.  Secunda  conclusio  est*:  Licet  corpora  caelestia 
directe  intelligentiae  nostrae  causa  esse  non  possint,  aliquid 
tamen  ad  hoc  indirecte  operantur,  agendo  scilicet  in  aliquod 
ex  quo  aut  iuvatur  atit  impeditur  actio  intellectus. 

Probatur.  Quia  in  nobis  operatio  intellectus  compleri 
non  potest  sine  operatione  virtutum  corporearum,  quae 
sunt  imaginatio,  et  vis  memorativa,  et  cogitativa.  Cuius 
signum  est  duplex.  Unum  est  quod,  impeditis  harum  vir- 
tutum  operationibus  propter  aliquam  corporis  indisposi- 
tionem,  operatio  intellectus  impeditur:  ut  in  phreneticis, 
idest  mente  captis,  et  lethargis,  idest  obliviosis,  accidit. 
Aliud  est  quod  bonitas  dispositionis  corporis  humani  facit 
aptum  ad  bene  intelligendum,  ex  hoc  quod  praedictae  vires 
fortiores  e.xistunt:  ut  patet  ex  II  de  Anima.  Dispositio 
autem  corporis  humani  subiacet  corporibus  caelestibus: 
ut  patet  ex  Augustino,  V  Civit.,  cap.  vi;  et  ex  Damasceno, 
secundo  libro. 

Ex  quo  infert  Sanctus  Thomas  primo  quod,  sicut  me- 
dicus  de  bonitate  intellectus  iudicare  potest  ex  corporis 
dispositione  sicut  ex  dispositione  proxima,  ita  astrologus 
ex  motibus  caelestibus  sicut  ex  causa  remota. 


Vid.  num.  i. 


SUxMMA  CONIRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXXXIV. 


*  DisBUtationes 
in  Astrologiam, 
lib.  III,  cap.  III 
sqq.(Basil.  1557). 


*Vid.nuiii.xii,2. 


Vid.  ibid.  3. 


♦  Vid.  ibid.  4. 


'  Cap.LXxii;  lib. 

I,  Cap.  LXTII. 


3D2 

Secundo,  infert  Ptolomaei  dictum  in  Centiloqiiio  circa 
bonitatem  intelligentiae,  secundum  hunc  modum  verificari 
posse,  dum  inquit  quod,  cum  Juerit  Mercurius  tn  nativitate 
alicuius  in  aliqua  domorum  Saturni,  et  ipse  fortis  in  esse 
suo,  dat  bonitatem  intelligentiae  meduHitus  in  rebus. 

iX.  Sed  contra  hanc  secundam  conclusionem  et  eius 
corollaria  potest  argui  rationibus  loannis  Pici,  hominis 
ingeniosissimi,  in  Hbro  Adversus  Astrologos  *,  tenentis 
corpora  caelestia  esse  causas  universales  horum  inferiorum, 
et  diversitatem  etifectuum  in  istis  inferioribus  contingenlium 
in  causas  tantum  proximas,  non  autem  in  aliquas  constel- 
lationes,  sive  siderum  positiones,  esse  referendam.  Ex  quo 
sequitur  diversitatis  intcllectuum  ex  diversa  corporis  dispo- 
sitione  provenientis  causam  esse  aliquam  particularem 
virtutem,  non  autem  diversam  siderum  positionem.  Quo 
fit  ut  etiam  falsum  sit  posse  astrologum  de  bonitate  intel- 
lectus  ex  motibus  caelestibus  iudicare,  ut  hic  dicitur;  et 
dictum  Ptolomaei,  quod  Sanctus  Thomas  verificare  niti- 
tur,  salvari  non  posse. 

Arguit  enim  primo  sic.  Caelum  est  causa  universalis. 
Causa  universalis  non  distinguit  effectus,  sed  tantum  causae 
proximae,  tam  specificae  quam  singulares.  Ergo  caelum 
non  est  causa  diversitatis  effectuum    in    istis    inferioribus. 

Confirmatur  primo*.  Nulla  est  siderum  positio  sub 
qua  de  leone  leo,  de  equo  equus  non  nascatur.  Ergo 
diversitas  rerum  non  positioni  siderum,  sed  diversitati 
particularium  causarum  est  ascribenda. 

Confirmatur  secundo  *.  Natos  simul  eodem  momento  ex 
diversis  parentibus,  intra  eandem  eiusdem  tamen  regionis 
latitudinem  et  longitudinem,  Jortuna,  ingenio,  corpore, 
diversissimos  videmus.  Ergo  eorum  diversitas  a  particula- 
ribus  causis,  quae  diversae  sunt,  non  a  siderum  positione, 
quae  una  est,  provenit. 

Secundo  principaliter  arguitur  sic*.  Caelum  in  haec 
inferiora  agit  lumine  dumtaxat  et  motu,  a  quibus  non 
aliud  materiae  communicatur  quam  motus,  lux  et  calor. 
Sed  haec  ab  omnibus  fluunt  stellis.  Ergo  non  sunt  diversi 
influxus  caelorum  secundum  variam  siderum  positionem. 

X.  Ad  huius  diflicultatis  evidentiam,  considerandum 
est  primo,  ex  doctrina  Sancti  Thomae  I  Sent.,  d.  xxxviir, 
a.  5,  et  in  plerisque  aliis  locis,  quod,  cum  causa  prima  et 
universalis  effectus  particulares  mediantibus  causis  secundis 
efficiat,  oportet  virtutem  ipsius  in  causa  secunda  recipi, 
ut  quasi  per  ipsam  ad  el^ectum  deferatur.  Quia  autem 
unumquodque  recipitur  in  alio  per  modum  recipientis, 
accipit  virtus  universalis  causae  limitationem  quandam,  et 
determinationem  ad  determinatos  effectus,  ex  secunda  causa 
in  qua  recipitur.  Idcirco  dictum  est  superius*  multos  ef- 
fectus  contingenter  evenire,  quamvis  prima  causa  sit  ne- 
cessaria,  propter  contingentiam  secundae  causae,  in  qua 
primae  causae  virtus  limitationem  accipit.  Et  eadem  ra- 
tione,  dum  aliqua  universalis  causa  ad  generationem  equi 
agit,  mediante  equo  generat  equum ;  et  dum  agit  ad  ge- 
nerationem  bovis,  mediante  bove  generat  bovem.  Pari 
ratione,  dum  agit  mediante  equo  debilis  virtutis,  equum 
debilem  et  imbecilkim  generat;  et  dum  equo  forti  mediante 
agit,  fortem  equum  producit  et  robustum ;  et  sic  de  aliis. 

Videtur  ergo  decipi  Picus,  vir  alioquin  doctissimus, 
quia,  cum  caelum  universalem  causam  esse  viderit,  rerum 
diversitatem  in  eius  virtutem  referri  non  posse  putavit: 
cum  tamen  oppositum,  ob  hanc  rationem,  sit  existimandum. 
Si  enim  caelum  universalis  causa  est,  sine  qua  corporeum 
nuUum  nec  agit  nec  agere  potest,  fateri  nos  necesse  est 
caelum  esse  omnis  diversitatis  causam,  utpote  quod  omnes 
causas  secundas  ad  agendum  moveat,  a  quibus  diversi 
effectus  proveniant.  Propterea  ponimus  diversitatem  ingenii 
a  caeli  impressione,  indirecte  tamen  et  ex  transverso  atque 
occasione  quadam,  provenire:  quoniam  caelum,  veluti 
universalis  causa,  diversas  dispositiones  corporeas  secun- 
dum  quas  sensitivae  vires  variantur,  efficiat,  quibus  in  suo 
opere  utitur  intellectus. 

Sed  harum  dispositionum  corporearum  varietatem  non 
sic  in  caelum  referimus  quasi  ab  ipso  solo,  nulla  media 
interveniente  causa,  proveniat :  sed  quia  caelum  secunda 
causa    utitur,  quae  vigorosior  efficitur  dum  agit  caelo  in 


tali  dispositione  existente,  quam  si  taliter  dispositum  non 
esset.  Ipsum  etiam  caelum,  mediante  aliqua  particulari 
causa,  removet  impedimenta  quibus  conveniens  materiae 
dispositio,  aut  etiam  actio  sccundae  causae  agentis,  im- 
pediri  posset.  Non  enim  inconveniens  est  ex  secundis 
causis  aliquem  eifeclum  provenire  ut  sunt  instrumenta 
alterius  agentis,  qui  ex  virtute  dumtaxat  propriae  naturae 
non  cveniret:  sicut  videmus  operatione  artis  fieri  mira- 
biles  effectus  mediante  igne,  et  aliis  causis  naturalibus, 
qui  ab  illis  dumtaxat  causis  naturalibus  non  provenirent. 

XI.  Considerandum  secundo,  ex  doctrina  Sancti  Thomae 

II  Sent.,  d.  .\v*,  a.  i  et  2;  Prima,  q.  i.xx,  a.  1,  ad  2;  *.  Qu.  1. 
in  Qu.  de  Spirit.,  a.  8,  ad  12;  et  II  Caeli,  lect.  10,  quod, 
licet  motu  et  lumine  universae  agant  stellae  tanquam 
virtute  omnibus  communi,  praeter  tamen  communem 
lucis  virtutem,  habent  singulae  stellae  proprias  virtutes, 
quibus  diversorum  etfectuum  sunt  eftectrices,  quae  vir- 
tutes  speciem  uniuscuiusque  stellae  consequuntur.  Et  quia 
secundum  quod  suo  motu  diversimode  se  habet  stella  ad 
aliam  stellam  et  ad  inferiora,  diversos  elfectus  efficit,  ideo 
secundum  diversos  aspectus  et  coniunctiones  diversimode 
imprimunt  stellae  et  diversimode  operantur,  secundum 
quod  inferior  stella  participat  de  virtute  superioris  stellae; 
et  secundum  quod  ex  pluribus  virtutibus  agentibus  aliquid 
efficitur  quod  unica  sola  virtute  fieri  non  posset;  aut  etiam 
securidum  quod  una  stella  ex  determinata  sua  virtute  nata 
est  aliam  stellam  aut  iuvare  aut  impedire  a  suo  proprio 
effectu;  sicut  videmus  in  inferioribus  rebus  unam  causam 
aliam  iuvare,  aliam  vero  impedire,  nam  causa  aliqua 
iuvatur  ad  suum  eft"ectum  ex  appositione  calidi,  quae  ex 
frigidi  appositione  impeditur.  Sic  etiam  dicimus,  opinio- 
nem  Ptolomaei  hic  recitatam  sequentes,  quod,  si  fuerit 
Mercurius,  in  nativitate  alicuius,  in  aliqua  domorum  Sa- 
turni,  et  ipse  fortis  in  esse  suo,  iuvatur  ex  illa  positione 
Mercurius  ad  causandum,  mediantibus  tamen  causis  secun- 
dis  quibus  utitur  ut  instrumentis,  eam  dispositionem  cor- 
poris  quae  sit  viribus  sensitivis  convenientissima,  ex  qua 
virium  sensitivarum  dispositione  efficitur  ut  aliquis  ope- 
ratione  intellectus  efticacissime  uti  possit,  unde  quis  op- 
timi  ingenii  dicatur  esse.  Et  ideo  optime  inquit  Sanctus 
Thomas  quod  astrologus  ex  motibus  aut  ex  positione 
siderum  de  bonitate  ingenii  iudicare  potest  tanquam  ex 
causa  remota,  de  qua  bonitate  medicus  ex  corporis  ha- 
bitudine  tanquam  ex  causa  proxima  iudicabit. 

Unde  quod  ait  Picus  noster,  si  quam  virtutem  praeter 
lumen  et  motum  habent  astra,  illam  universalem  ad  omnia 
inferiora  esse,  falsissimum  est.  Sunt  enim  aliquae  virtutes 
stellis  ad  determinatos  effectus  datae,  non  ad  omnes:  licet 
communi  luminis  natura  in  omnia  haec  inferiora  aliquid 
possint.  Et  illae  tamen  virtutes  universales  dici  possunt, 
inquantum  non  tantum  ad  unum  individuum  sunt  deter- 
minatae,  sed  in  multa  individua,  et  in  multiplices  sui  ef- 
fectus  differentias  extenduntur,  et  multis  particularibus 
causis  vario  modo  dispositis  cooperantur. 

Quia  autem  meum  institutum  est,  non  aliorum  opi- 
niones  impugnare,  sed  tantum  Sancti  Thomae  dicta  in 
hoc  Libro  interpretari,  eaquc  ab  omni  calumnia  defendere, 
in  impugnatione  huius  opinionis  non  immorabor,  sed  ad 
obiecta  tantum  respondebo. 

XII.  Ad  primum*  itaque,  absolute   loquendo,   negatur  ■  Num.  ix. 
minor.  Dico  enim  quod  causa  universalis  distinguit  effectus 
mediantibus  causis  secundis :  quod    est    proprium    causae 
corporeae  universalis,  licet  per  seipsam  huiusmodi   causa 

tales  effectus  non   distinguat. 

Si  autem  intelligatur  quod  causa  universalis  non  habet 
in  seipsa  diversas  virtutes  quibus  diversos  effectus  efficiat, 
sed  hoc  est  secundarum  causarum  proprium :  -  dicitur 
primo,  quod  non  est  inconveniens  causam  universalem 
corpoream  secundum  diversas  partes  habere  diversam  vir- 
tutem  ad  diversos  effectus,  mediantibus  causis  particula- 
ribus,  producendos :  sicut  diversae  artes  diversis  instru- 
mentis  utuntur  ad  diversos  eftectus.  Caelum  autem,  nomine 
caeli  intelligendo  universalitatem  orbium  et  stellarum, 
dicimus  habere  diversas  virtutes  secundum  diversitatem 
orbium  et  stellarum  ;  et  esse  causam  universalem  non  so- 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXXXIV, 


253 


*  Num. 
eundo. 


IX,  Se- 


'  Loc.  cit.,  n.  \2 
(t^d.  Leonin., 
Romae  t886). 


lum  inquantum  motu  et  lumine  in  omnia  operatur,  sed 
etiam  inciuantum  huiusmodi  diversis  virtutibus  in  omnia 
inferiora  agit,  una  videlicet  virtute  unum  effectum  produ- 
cendo,  et  alia  alium. 

Dicitur  secundo,  quod  etiam  quaelibet  stcUa  potest  dici 
causa  universalis,  licet  aliquam  virtutem  habeat  distinctam 
a  virtute  alterius  stellae,  producatque  aliquem  effectum 
distinctum  ab  effectu  alterius.  Tum  quia  motu  et  lumine, 
quae  sunt  omnibus  corporibus  caelcstibus  communia,  in 
haec  inferiora  agit.  Tum  quia  propria  virtute,  suam  spe- 
ciem  et  naturam  consequente,  in  diversos  effectus  potest, 
inquantum  in  ipsa  multarum  causarum  particularium  vir- 
tutes  unite  continentur,  sicut  et  in  luce  omnes  eftectus 
inferiores  contineri  unite  Picus  autumat. 

2.  Ad  primam  confirmationem,  negatur  consequentia. 
Quod  enim  de  leone  non  generetur  nisi  leo,  etiam  virtute 
siderum  est:  quia  caelum  non  agit  particulares  effectus 
nisi  mediante  causa  secunda,  et  ad  diversos  ac  determi- 
natos  eftectus  producendos  utitur  diversis  ac  determinatis 
causis  secundis,  sicut  artifex  diversis  instrumentis  ad  diver- 
sos  effectus  utitur.  Unde,  sicut  non  valet:  Ars  fabrilis  per 
tale  instrumeiitum  non  producit  itisi  talem  effectum,  et 
per  tale  non  nisi  talem.  Krgo  diversitas  horum  effectuum 
non  dependet  ab  artijice,  sed  tantum  ab  instrumentis ;  ita 
non  valet :  Quomodocumque  sidera  disponantur,  a  talibus 
causis  particularibus  non  proveniunt  nisi  tales  effectus. 
Ergo  solae  causae  secundae  sunt  causae  diversorum  effec- 
tuum,  et  non  siderum  positio. 

Dicitur  secundo  quod,  licet  de  equo  non  nascatur  nisi 
equus,  aliqua  tamen  siderum  dispositio  est  sub  qua  equus 
potens  est  equum  generare,  qua  non  existente,  non  ge- 
neraret  (quae  tamen  dispositio  non  consistit  in  indivisibili, 
sed  latitudinem  habet),  et  sic  de  aliis.  Unde  videmus  quae- 
dam  animalia  certis  anni  temporibus  esse  generationi  apta 
quae  ahis  anni  temporibus  non  generant. 

3.  Ad  secundam  confirmationem,  negatur  consequentia. 
Quod  enim  diversae  sint  fortunae  aut  dispositiones  eodem 
momento  nascentium,  et  in  eadem  longitudine  et  latitu- 
dine,  non  arguit  siderum  positioncm  non  agere  in  haec 
inferiora:  sed  arguit  ipsam  non  necessario  agere,  et  caeli 
influxum  accipere  hmitationem  in  causa  secunda.  Quia 
enim  corpora  caeiestia  non  agunt  nisi  in  materia,  et  non 
nisi  mediantibus  agcntibus  particularibus,  potest  influxus 
corporum  caelestium  impediri  et  cx  materiae  indisposi- 
tione,  ct  ex  indispositione  particularis  agentis,  in  quo  caeli 
virtus  limitationem  accipit.  Unde  stant  simul  quod  siderum 
positio  sit  nata  hunc  effectum  producere;  et  tamen  in 
uno  non  producatur,  ex  aliquo  impediente,  sive  sit  causa 
inferior  sive  eti<im  alia  constellatio;  in  alio  vero,  in  quo 
impedimenta  non  accidunt,  producatur.  Propterea  conce- 
ditur  quidem  quod  diversitas  horum  eifectuum  in  causas 
secundas  tanquam  in  causas  proximas  referatur:  negatur 
tamen  quod  diversi  effectus  in  diversas  siderum  positiones 
tanquam  in  causas   remotas  referri  non   debeant. 

Posset  autem  ex  opposito  sic  argui.  Filii  qui  ex  eisdem 
parentibus  generantur,  et  sunt  eodem  magistro  et  prae- 
ceptore  instituti,  eisdemque  cihis  educati,  inveniuntur  di- 
versorum  morum,  et  diversa  ac  varia  fortuna  agitari.  Ergo 
eorum  diversitas  non  ex  particularibus  agentibus,  sed  ex 
diversa  siderum  positione,  aliqua  ex  parte  provenit. 

4.  Ad  secundam  rationem  principalem*  dicitur  primo, 
quod  antecedens  est  falsum.  Ut  enim  ostensum  est,  de 
mente  Sancti  Thomae,  sidera,  praeter  motum  et  lucem, 
habent  proprias  virtutes  eorum  species  consequentes,  qui- 
bus  determinatos  effectus  in  haec  inferiora   producunt. 

Dicitur  secundo  quod,  admisso  etiam  antecedente,  con- 
sequentia  non  tenet.  Quia,  ut  dicitur  de  Spiritualibus 
Creaturis,  articulo  praeallegato,  lu.v  non  esi  eiusdem  ra- 
tionis  in  omnibus  stellis.  Ideo  praeter  communes  effectus 
consequentes  communem  lucis  naturam,  unumquodque 
sidus  suo  lumine  aliquem  particularem  effectum  producere 
potest. 

XUI.  Sed  contra  praedictas  responsiones,  inquantum 
ponunt  praeter  lucem  esse  in  stellis  particulares  virtutes; 
praesertim  contra  dictum  Sancti  Thomae  II  Caeli  *,  quod 


Vid.'nuin.  xi. 


*  H   Caeli,  loc. 
et  num.  cit.' 
"Dist.  XV,  q.  1, 
a.  2,  ad  3. 


omnia  caelestia  corpora,  secundum  communem    virtutem 

luminis,  habent  calefacere;  secundum  autem  proprias  vir- 

tutes,  habent  etiam   infrigidare,    arguit    Picus    sic  *.    Lux   •Loc.cit.,cap.v. 

quae  in  corporibus  caelestibus  ponitur,  aut  continet  emi- 

nenter  omnes  quatuor  primas  qualitates:  aut  non.  Si  pri- 

mum,  arguitur  sic.  l^on  potest  alicui  ex  propria  ratione 

convenire    aliquid   imperfectius   eo  quod  illi  convenit  ex 

communi  natura:  cum  semper  differentiae  universali  con- 

tractior  differentia  perfectionis  gradum  adiungat.  Sed  qua- 

litas  illa  quae  continet  omnem  qualitatem,  pcrfectior  est 

ea  quae  tantum  frigoris  est  effectiva.  Ergo    etc.  -  Si  se- 

cundum,  tunc  sic.  Nulli  competit  ex  propria  natura  ali- 

quid  repugnans  proprietatibus  illi  a  communi  natura  con- 

venientibus.  Sed  calefacere    convenit   stelHs   ex    communi 

virtute  lucis.  Ergo  frigus  efficere  non  potest  alicui  illarum 

ex  propria  et  peculiari  virtute  convenire. 

XIV.  Ad  evidentiam  illius  dicti  Sancti  Thomae,  et  etiam 
eorum  quae  dicta  sunt,  considerandum  est  quod  dupliciter 
possumus  inteliigere  caelum,  sive  stellam,  per  propriam 
virtutem  infrigidare  et  alios  effectus  facere,  per  communem 
autem  naturam  lucis  calorem  efficere.  Uno  modo,  quod 
illa  propria  virtus  sit  qualitas  reajiter  a  luce  distincta.  - 
Aho  modo,  quod  sit  ipsa  lux  determinata  ad  speciem 
huius  stellae:  ita  quod  haec  lux,  inquantum  lux  absolute, 
sive  secunduvi  communem  lucis  naturam,  habeat  calefa- 
cere;  inquantum  vero  talis  lux,  consequens  videlicet  de- 
terminatae  huius  stellae  speciem  et  naturam,  puta  Saturni, 
habeat  infrigidare,  et  alios  determinatos  efteclus  producere. 

Licet  autem  uterque  sensus  salvari  possit  ad  mentem 
Sancti  Thomae,  videtur  tamen  in  locis  praeallegatis  *  ad 
secundum  sensum  declinare.  Nam  diversitatem  efiectuum 
a  stellis  provenientium  diversarum  stellarum  radiis  tri- 
buit*.  -  Expresse  autem  in  II  Sent.,  ubi  supra**,  ait  quod, 
praeter  naturam  hicis  quae  communis  est  omnibus  cor- 
poribus  caelestibus,  quaelibet  stella  habet  virtutem  deter- 
minatam  consequentem  suatn  speciem,  ratione  cuius  lux 
eius  et  motus  habet  vel  infrigidare  vel  humectare.  -  Si- 
militer  d.  xiu,  a.  3,  ait  quod  omnis  alteratio  quae  est  in 
inferioribus,  perficitur  per  virtutem  luminis,  quia  caelum 
est  primum  allerans. 

Hoc  autem  intelligo  de  stella  cui  lumen  est  connaturale: 
secundum  enim  iilud  lumen,  inquantum  est  tale  lumen, 
universos  suos  eftectus  operatur  qui  sibi  proprii  sunt.  Sed 
si  lumen  sibi  ab  extrinseco  proveniat,  et  variatione  qua- 
dam,  sicut  videmus  in  luna,  fortassis  oportet  tunc  natu- 
ralem  ipsius  virtutem  qua  infrigidat  et  humectat,  distinc- 
tam  esse  a  lumine  recepto,  quo  ahqualiter  calefacit. 

2.  Sed  quicumque  sensus  teneatur,  obiectio  non  pro- 
cedit:  quanqiiam  contra  primum  sensum  magis  videatur 
afferri.  Unde,  cum  quaeritur,  an  lux-contineat  eminenter 
omnes  quatuor  primas  qualitates :  -  tenendo  primum  sen- 
sum,  dicitur  quod  non,  sed  tantum  continet  calorem,  et 
quaHtatem  quae  calorem  concomitatur.  Cum  autem  ar- 
guitur  contra,  quia  nulli  convenit  ex  propria  natura  aHquid 
repugnans  ei  quod  convenit  sibi  ex  natura  communi :  — 
licet  hoc  proprie  veritatem  habeat  de  natura  communi 
essentiali,  dicitur  tamen  quod  hoc  est  verum  de  eo  quod 
repugnat  intrinsece  naturae  communi,  aut  cius  naturali 
proprietati;  falsum  est  autem  de  eo  quod  repugnat  ilH 
extrinsece,  scilicet  ratione  effectus  tantum.  Modo  dicitur 
quod,  quia  caelum  est  ab  omni  contrarietate  remotum, 
virtus  calefactiva  in  ipso,  et  virtus  frigefactiva,  non  sunt 
contraria,  neque  intrinsece  opponuntur,  sicut  neque  species 
contrariorum  in  intellectu  sunt  contrariae:  sed  extrinsece 
tantum  opponuntur,  inquantum  una  est  productiva  caloris, 
et  alia  est  frigoris  productiva,  quae  sunt  qualitates  oppo- 
sitae.  Ideo  non  inconvenit  ut  simul  sint  in  corpore  cae- 
iesti:  in  causa  enim  universali  non  inconvenit  virtutes  quae 
in  particularibus  causis  sunt  dispersae  et  contrariae,  uniri 
et  esse  absque  contrarietate;  sicut  omnes  creaturarum 
virtutes  in  Deo  quam  maxime  uniuntur.  Et  huius  ratio 
est  quia  in  causa  universali  non  oportet  esse  eftectum 
secundum  eandem  rationem,  sed  sufficit  ut  eminentiori 
modo  sit  in  ipsa  et  virtuaJiter  tantum:  sicut  calor  produ- 
ctus  a  sole  non  est  in  sole   secundum    suam   specificam 


234 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  Ilf,  GAP.  LXXXIV,  LXXXV. 


rationem,  sed  tantum  virtualiter,  inquantum  in  luce  est 
virtus  productiva  caloris.  -  Unde,  si  instaretur  quod  con- 
trarii  effectus  requirunt  contrarias  causas:  constat  quod 
hoc  habet  veritatem  de  causis  particularibus  tantum  et 
univocis,  non  autem  de  causis  aequivocis,  cuiusmodi  est 
caelum. 

Tenendo  autem  secundum  sensum,  dicitur  quod  in 
luce  alicuius  stellae  habentis  infrigidare  et  alias  qualitates 
efficere,  omnes  illae  qualitates  eminenter  continentur,  non 
inquantum  lux  est  absolute,  quia  ut  sic  habet  tnntum 
calefacere:  sed  inquantum  est  talis  lux,  consequens  hanc 
stellam.  Cum  autem  arguitur  contra,  quia  non  potest  alicui 
convenire  ex  propria  ratione  aliquid  imperfectius  eo  quod 
illi  convenit  ex  communi  natura:  —  constat  quod  non 
arguitur  contra  praedictum  sensum.  Quia  non  dicimus 
quod,  ultra  lucem  continentem  omnes  illas  qualitates,  sit 
alia  virtus  in  stella  effectiva  tantummodo  frigiditatis :  sed 
quod  lux  sua,  quae,  inquantum  lux,  est  tantum  effectiva 
caloris,  inquantum  est  lux  hanc  stellam  consequens,  hiibet 
virtutem  ut  etiam  sit  effectiva  aliarum  qualitatum  et  aliorum 
effectuum ;  quod  est  perfectius  quam    calefacere    tantum. 

Dicitur  praeterea  quod  qualitas  iila  quae  est  frigoris 
effectiva,  secundum  quod  est  in  caelo,  non  est  imperfe- 
ctior  ea  quae  est  omnium  quatuor  qualitatum  effectiva, 
cum  sint  una  et  eadem  virtus  secundum  rem :  sicut  nec 
virtus  divina  hominis  productiva  in  Deo  est  inperfectior 
virtute  productiva  omnium. 

XV.  Sed  resultat  aliud  dubium.  Videtur  enim  sequi, 
si  in  una  stella  est  virtus  calefactiva  et  virtus  effectiva 
frigiditatis,  sive  sint  una  sive  divcrsae  virtutes,  quod  simul 
causabit  in  eodem  calorem  et  frigus,  puta  quod  luna  simul 
calefaciet  et  infrigidabit  aerem :  cum  stella  sit  agens  na- 
turale.  Hoc  autem  est  impossibile. 

2.  Dicitur  primo  quod,  cum  caelum  sit  causa  universalis 
et  corporea,  non  agit  in  haec  inferiora  nisi  mediantibus 
causis  secundis.  Ideo  non  sequitur  quod  in  uno  et  eodem 
contrarias  qualitates  inducat :  sed  in  diversis,  secundum 
quod  causae  particulares  in  diversa  subiecta  operantur; 
mediante  enim  igne,  aliqua  calefacit;  mediante  vero  aqua, 
alia  infrigidat  et  humectat. 

Dicitur  secundo,  quod  etiam  diversitas  materiae  facit 
ad  diversitatem  effectuum.  Sicut  enim  caelum  eadem  luce 


indurat  lutum  et  liquefacit  ceram  propter  diversam  ma- 
teriae  dispositionem,  ita  diversa  materiae  dispositio  facit  ut 
aliquid  a  caelo  calorem  accipiat,  non  autem  frigiditatem ; 
e  contrario  vero  aliud  recipiat  frigus,  non  autem  calorem. 

Dicitur  tertio,  quod  fortassis,  secundum  opinionem  te- 
nentium  quod  formae  contrariae  in  gradibus  remissis  pos- 
sint  in  eodem  subiecto  simul  esse,  non  est  inconveniens 
quod  in  uno  et  eodem  simul  causentur  a  caelo  frigus  et 
caior  in  gradibus  in  quibus  se  compatiuntur,  si  ponamus 
caelum  aliquid  ad  calorem  aut  frigus  immediate,  hoc  est 
non  mediante  particulari  agentc  calido  aut  frigido,  diversis 
suis  virtutibus  alterare,  puta  aerem.  Sicut  enim  non  incon- 
venit,  si  ligno  appropinquetur  calidum  et  frigidum,  et 
calidum  sit  fortius,  lignum  accipere  caliditatem  ab  uno,  ab 
altero  vero  aliquem  gradum  frigiditatis  non  repugnantem 
gradui  illius  caloris:  ita  non  inconvenit  astrum,  puta  lu- 
nam,  simul  in  aere  causare  frigidilatem  ratione  propriae 
virtutis,  aliquem  vero  gradum  caloris  virtute  luminis  in 
ipso  causare.  Unde,  quamvis  lunae  magis  sit  infrigidare 
virtute  propriae  qualitatis  quam  calefacere,  ex  communi 
lucis  natura  causat  tamen  in  aere  ab  ipsa  infrigidato  aliquem 
etiam  caloris  gradum  suae  frigiditati  non  repugnantem, 
Propter  quod  noctes  plenilunii  dicuntur  ab  Aristotele,  in 
libro  de  Partibus  Animalium*,  esse  calidiores:  quia  vide- 
licet,  quanto  plus  luminis  habet  luna,  tanto  magis  aerem 
secundum  aliquem  gradum  calefacit ;  licet  semper  frigidi- 
tatem  intensiorem  calore  propria  virtute  introducat. 

Potest  etiam  dici  quod  non  sequitur  ut  ab  una  stella 
contrariae  qualitates  simul  in  eodem  causentur,  sed  tantum 
quod  una  virtus  aliam  impedit  ne  suum  effectum  in  alio 
producat.  Sicut  enim  aqua  calefacta  impeditur  per  cali- 
ditatem  advenientem  ne  infrigidet,  et  ideo  tantum  calefacit; 
ita  luna,  quae  secundum  proprietatem  suae  naturae  est 
infrigiditativa,  adveniente  luminis  plenitudine,  impeditur 
ne  aerem  infrigidet,  aut  ne  tantum  frigiditatis  efficiat.  Nec 
hoc  est  inconveniens  in  luna  ponere:  quia  receptio  lu- 
minis  non  est  sibi  contra  naturam,  sed  naturalis.  Ideo, 
sicut  sibi  naturale  est  remoto  lumine  infrigidare,  ita  naturale 
est  sibi  adveniente  lumine  calefacere,  aut  minus  infrigidare. 

Haec  dixerim  quantum  mihi  pro  nunc  occurrit.  Si  quid 
melius  menti  succurrerit,  iuvante  Deo,  illud  in  medium 
promam. 


•  Lib.  IV,  cf;'. 
Didot  p.  280. 


-^%/)Si:^?;;jv^ 


CAPITULUM  OCTOGESIMUM  OUINTUM 

A    64  r    b  7. 

QUOD  CORPORA  CAELESTIA  NON  SUNT  CAUSAE  VOLUNTATUM 

ET  ELECTIONUM  NOSTRARUM. 


X  hoc  autem  ulterius  apparet  quod 
corpora  caelestia  non  sunt  causa  vo- 
luntatum  nostrarum  neque  nostrarum 
electionum. 

Voluntas  enim  in  parte  intellectiva  animae  est : 

;:^caj>.  u,  3;  s.  ut  patet  per  Philosophum  in  III  de  Anima*.  Si 

igitur  corpora  caelestia  non  possunt  imprimere 

•  cap,  praec.      dirccte  in  intellectum  nostrum,  ut  ostensum  est  *, 

neque  etiam  in  voluntatem  nostram  directe  im- 

primere  poterunt. 

AmpHus.  Omnis   electio   et   actualis   voluntas 
in  nobis  immediate  ex  apprehensione  intelligibili 


causatur:  bonum  enim  intellectum  est  obiectum 
voluntatis,  ut  patet  in  III  de  Anima  *;  et  propter 
hoc  non  potest  sequi  perversitas  in  eligendo  nisi 
intellectus  iudicium  deficiat  in  particulari  eligibili, 

;  ut  patet  per  Philosophum  in  VII  FJhicorum  *. 
Corpora  autem  caelestia  non  sunt  causa  intelli- 
gentiae  nostrae.  Ergo  neque  electionis  nostrae 
possunt  esse  causa. 

Item.  Quaecumque  ex  impressione  corporum 

■o  caelestium  in  istis  inferioribus  eveniunt,  natu- 
raliter  contingunt:  cum  haec  inferiora  sint  natu- 
raliter  sub  illis  ordinata.  Si  ergo  electiones  nostrae 


■  Cap 
1.  15 


"  Cap. 
Tli.  I. 


.  X  ;  s.  Tli. 


III,  0  ;  s. 


2  causa...  electionum  EGfe;  voluntaturn  noslrarura  neque  electionum  c.iusa. 
6  causa  CDEG6;  causae.  Ita  «. 


12   intelllgibili]  intellectuali  GZiPc 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXXXV. 


230 


"Cap.  V 
I.  8. 


'  Cap. 
I.  I. 


•  Cap.  praec. 


'  eveniunt  ex  impressione  corporum  caelestium, 
•  oportet  quod  naturaliter  eveniant:  ut  scilicet  sic 
naturaliter  homo  eligat  operari  suas  operationes, 
sicut  naturali  instinctu  bruta  operantur,  et  natu- 
raliter  corpora  inanimata  moventur.  Non  ergo  5 
erunt  propositum  et  natura  duo  principia  agentia, 
sed  unum  tantum,  quod  est  natura.  Cuius  con- 

2;s.Th.  trarium  patet  per  Aristotelem  in  II  Physicorinn* . 
Non  est  igitur  verum  quod  ex  impressione  cor- 
porum  caelestium  nostrae  electiones  proveniant.  ■<> 
i  •  Praeterea.  Ea  quae  naturaliter  fiunt,  determi- 
natis  mediis  perducuntur  ad  finem,  unde  semper 
eodem  modo  contingunt:  natura  enim  determi- 
nata  est  ad  unum.  Electiones  autem  humanae 
diversis  viis  tendunt  in  finem.  tam  in  moralibus  15 
quam  in  artificialibus.  Non  igitur  electiones  hu- 
manae  sunt  naturaliter. 

Amplius.  Ea  quae  naturaiiter  fiunt,  ut  pluri- 
mum  recte  fiunt :  natura  enim  '  non  deficit  nisi 
in  paucioribus.  Si  igitur  homo  naturaliter  eligeret,  « 
ut  in  pluribus  electiones  essent  rectae.  Q.uod 
patet  esse  falsum.  Non  igitur  homo  naturaliter 
eligit.  Quod  oporteret  si  ex  impulsu  corporum 
caelestium  eligeret. 

Item.  Ea  quae  sunt  eiusdem  speciei,  non  di- 
versificantur  in  operationibus  naturalibus  quae 
naturam  speciei  consequuntur:  unde  omnis  hi- 
rundo  similiter  facit  nidum,  et  omnis  homo  simi- 
liter  intelligit  prima  principia,  qnae  sunt  naturaliter 
nota.  Electio  autem  est  operatio  eonsequens  spe- 
ciem  humanam.  Si  igitur  homo  naturaliter  eli- 
geret,  oporteret  quod  omnes  homines  eodem 
modo  eligerent.  Quod  patet  esse  falsum,  tam  in 
moralibus  quam  in  artificialibus. 

Adhuc.  Virtutes  et  vifia  sunt  electionnm  prin- 
cipia  propria:  nam  virtuosus  et  vitiosus  difte- 
runt  ex  hoc  quod  contraria  eligunt.  Virtutes 
autem  politicae  et  vitia  non  sunt  nobis  a  natura, 
sed   ex   assuetudine:    ut  probat  Philosophus,   in 

;  s.  Th.  II  Ethic.  *, 
suescimus. 


ad  nostram  electionem  quaecumque  immutatio 
possit  esse  in  nostro  corpore  ab  impressione  cae- 
lesfis  corporis:  cum  per  hoc  non  sequantur  in  nobis 
nisi  quaedam  passiones,  vel  magis  vel  minus  veh-e- 
mentes;  passiones  autem,  quantumcumque  vehe- 
mentes,  non  sunt  causa  sufficiens  electionis,  quia 
per  easdem  passiones  incontinens  inducitur  ad  eas 
sequendum  per  elecfionem,  confinens  autem  non 
inducitur.  Non  potest  igitur  dici  quod  corpora 
caelestia  sunt  causae  nostrariuTi  electionum. 

Amplius.  NuIIa  virtus  datur  alicui  rei  frustra. 
Homo  autem  habet  virtutem  iudicandi  et  con- 
siliandi  de  omnibus  quae  per  ipsum  operabilia 
sunt,  sive  in  usu  exteriorum  rerum,  sive  in  ad- 
mittendo  vel  repellendo  intrinsecas  passiones. 
Quod  quidem  frustra  esset.  si  electio  nostra  cau- 
saretur  a  corporibus  caelestibus.  non  existensin 
nostra  potestate.  Non  igitur  corpora  caelestia 
sunt  causa  nostrae  electionis. 

Praeterea.  Homo  naturaliter  est  animal  poli- 
ticiim,  vel  sociale*.  Quod  quidem  ex  hoc  apparet 
quod  unus  homo  non  suflicit  sibi  si  solus  vivat, 
propterea  quod  natura  in  paucis  homini  providit 
sufhcienter,  dans  ei  rationem,  per  quam  posset 

s  sibi  omnia  necessaria  ad  vitam  praeparare,  sicut 
cibum.  indumenta,  et  alia  huiusmodi.  ad  quae 
omnia  operanda  non  sufftcit  unus  homo.  Unde 
naturaliter  est  inditum  homini  ut  in  societate 
vivat.    Sed    ordo   providentiae   non  aufert  alicui 

o  rei  quod  est  sibi  naturale,  sed  magis  unicuique 
providetur  secundum  suam  naturam,  ut  ex  dicfis  * 
patet.  Non  igitor  per  ordinem  providentiae  sic 
est  homo  ordinatus  ut  vita  socialis  tollatur.  Tol- 
leretur  autem   si   electiones   nostrae    ex   impres- 

s  sionibus  corporum  caelestium  provenirent,  sicut 
naturales  instinctus  aliorum  animalium. 

Frustra  etiam  darentur  leges  et  praecepta  vi- 
vendi,  si  homo  suarum  electionum  dominus  non 
esset.  Frustra  etiam  adhiberenlur  poenae  et  prae- 


*  I  Eth.,  VII,  6; 
s.  Th.  1.  9. 


ex  hoc  quod  quales  operationes   as-  +°  mia  bonis  aut  malis,   ex    quo  non  est  in  nobis 
et  maxime  a  puero,  ad  tales  habitum     haec   vel    illa    eligere.    His   autpm   desinentibus. 

statim  socialis  vita  corrumpitur.  Non  igitur  homo 


habemus.  Ergo  electiones  nostrae  non  sunt  nobis 
a  natura.  Non  ergo  causantur  ex  impressione  est  sic  secundum  ordinem  providentiae  institutus 
corporum  caelesfium,  secundum  quam  res  na-  ut  electiones  eius  ex  motibus  caelestium  corpo- 
turaliter  procedunt.  4!  rum  proveniant. 

Adhuc.  Corpora  caelesfia  non  imprimunt  di-  Adhuc.  Electiones  hominum  ad  bona  et  mala 
recte  nisi  in  corpora,  ut  ostensum  est  *.  Si  igitur  se  habent.  Si  igitur  electiones  nostrae  ex  motibus 
sint  causa  electionum  nostrarum,  aut  hoc  erit  stellarum  provenirent,  sequeretur  quod  stellae 
inquantum  imprimunt  in  corpora  nostra,  aut  in-  per  se  essent  causa  malarum  elecfionum.  Quod 
quantum  imprimunt  in  exteriora.  Neutro  autem  io  autem  est  malum,  non  habet  causam  in  natura: 
modo  sufficienter  possunt  esse  causa  electionis  nam  malum  incidit  ex  defectu  alicuius  causae, 
nostrae.  Non  enim  est  sufficiens  causa  nostrae  et  non  habet  causam  per  se,  ut  supra  *  ostensum 
elecrionis  quod  aliqua  corporalia  nobis  exterius  est.  Non  igitur  est  possibile  quod  electiones 
praesententur:  patet  enim  quod  ad  occursum  nostrae  directe  et  per  se  a  corporibus  caelestibus- 
alicuius  delectabilis.  puta  cibi  vel  mulieris,  tempe-  ss  proveniant  sicut  ex  causis. 

ratus  non  movetur  ad  eligendum  ipsum,  intempe-         Potest  autem  aliquis  huic  rationi  obviare  di- 
ratus  autem  movetur.  Similiter  etiam  non  sufficit     cendo  quod  omnis  mala  eiectio  ex  alicuius  boni 


Cap.  Lxxi. 


•!'.•  ■ 


Cap.  IV  sqq. 


3  naturaliter  hic  EGt;  poit  homo.  12  perducuntur  (ex  producuntur)  EY;  producuntur.  i3  eodem]  et  eodem  Pc.  i5  viis]  diis  i, 
mediis  P.         in  EGfc;  ad.         17  sunt  naturaliter)  sunt  naturales  Z,  fiunt  naturaliter  P.         21   electiones)  eius  addunt  Pc. 

2   possit  EGi ;  posset.  caelestis  hic  GW6;  post  corpori.s.  10  sunt  G;  sint.  \b  vel  A  solus;  et.  18   Non  igituir  {post  quod 

A/e/«r  est  possibile  quod)  A  solus;  Non  est  igitur  possibile  quod.  19  sunt  causa  A  solus;  sint  causae  CHZPc,  sint  causa  ceferi.  24  posset 
E;.possit.  25  omnia  EG*:  om.  36  naturales  EGb;  naturalis.  3y   leges  EGfcPc;  om.  3q   poenae  et  praemia  EGX6;  praemia  el 

poenae.         40  aut]  et  CDEXZPc.         ^3  providentiae  EGXfr,  divinae  providentiae.         53  igitur  Aic  A  solus;  post  cst. 


256 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXXXV. 


*  Cap.  V  ct  VI. 


*  ostensum  est:  sicut 


poni*.  -  Quae  etiam  fuisse  dicitur  positio  antiqua  *  cf.  cap.  praec., 

Pharisaeorum   apud  ludaeos  *.  -   Priscillianistae  •  cl  ^io^s^Vh.. 

»•  u     •  •  •    1-  .  j^    •  •        ,-1  Attt.  lud.,  XIII, 

etiam  nuius  erroris  rei  luerunt,  ut  dicitur  m  libro  v,  9  (Didoi). 

de  Haeresibus*.  's.Aug.deHae- 

Hr    ■,  •     •  ^^  xT  !•  rctibus,  Haeres. 

aec  etiam  iuit  opinio  antiquorum  Naturalium,  lxx. 

qui  ponebant  sensum  et  intellectum  non  difterre  *.  *  cf.  cap.praec. 

Unde  Empedocles  di.xit  quod  voluntas  augetur  in 

hominibus,  sicut  in  aliis  animalibus,  ai  praesens, 

idest,  secundum  praesens  momentum,  ex  motu 


appetitu  provenit,  ut  supra 

electio  adulteri  provenit  ex  appetitu  boni  delecta- 
bilis  quod  est  in  venereis.  Ad  quod  quidem  bonum 
universale  aliqua  stella  movet.  Et  hoc  necessarium 
est  ad  generationes  animalium  perficiei|das:  nec  s 
debuit  hoc  commune  bonum  praetermitti  propter 
malum  particulare  huius,  qui  ex  hoc  instinctu 
eligit  malum. 

Haec  autem  responsio   sufficiens  non  est,   si 
ponantur  corpora  caelestia  per  se  causa  electio- 10  caeli  causante  tempus,  ut    Aristoteles   introducit 
num   nostrarum,    utpote   per  se  imprimentia   in     in  libro  de  Anima  *. 

intellectum  et  voluntatem.  Nam  impressio  uni-  Sciendum  tameii  est  quod,  licet  corpora  cae- 
versalis  causae  recipitur  in  unoquoque  secundum  lestia  non  siiit  directe  causa  electionum  nostrarum 
modum  suum.  Eftectus  ergo  steliae  moventis  ad  quasi  directe  in  voluntates  nostras  imprimentia, 
delectationem  quae  est  in  coniunctione  ordinata  ■!  indirecte  tamen  ex  eis  aliqua  occasio  nostris  ele- 
ad  generationem,  recipietur  in  quolibet  secundum  ctionibus  praestatur,  secundum  quod  habent  im- 
modum  proprium  sibi:  sicut  videmus  quod  di-  pressionem  super  corpora.  Et  hoc  dupliciter.  Uno 
versa  animalia  habent  diversa  tempora  et  diversos  quidem  modo,  secundum  quod  impressiones  cor- 
modos  commixtionis,  secundum  congruentiam  porum  caelestium  in  exteriora  corpora  est  nobis 
suae  naturae,  ut  Aristoteles  dicit,  in  libro  rfe « occasio  alicuius  electionis:  sicut,  cum  per  corpora 
Lib.v.cap.vin.  Historiis  Animalium  *.  Recipient  ergo  intellectus  caelestia  disponitur  aer  ad  frigus  intensum,  eli- 
et  voluntas  impressionem  illius  stellae  secundum  gimus  calefieri  ad  ignem,  vel  aliqua  huiusmodi 
modum  suum.  Gum  autem  aliquid  appetitur  se-  facere  quae  congruunt  tempori.  -  Alio  modo,  se- 
cundum  modum  intellectus  et  rationis,  non  ac-  cundum  quod  imprimunt  in  corpora  nostra :  ad 
cidit  peccatum  in  electione,  quae  quidem  semper  =!  quorum  immutationem  insurgunt  in  nobis  aliqui 
ex  hoc  mala  est  quod  non  est  secundum  ra-  motus  passionum;  vel  per  eorum  impressionem 
fionem  rectam.  Non  igitur,  si  corpora  caelestia  ef&cimur  habiles  ad  aliquas  passiones,  sicut  cho- 
essent  causa  electionum  nostrarum,  esset  unquam  lerici  sunt  proni  ad  iram;  vel  etiam  secundum 
in  nobis  electio  mala.  quod  ex  eorum  impressione  causatur   in    nobis 

Amplius.  NuUa  virtus  activa  se  extendit  ad  ea  50  aiiqua  dispositio  corporalis  quae  est  occasio  ali- 
quae  sunt  supra  speciem  et  naturam  agentis:  cuius  electionis,  sicut  cum,  nobis  infirmantibus, 
quia  omne  agens  agit  per  suam  formam.  Sed  eligimus  accipere  medicinam.  -  Interdum  etiam  ex 
ipsum  velle  transcendit  omnem  speciem  corpo-  corporibus  caeiestibus  actus  humanus  causatur 
ralem,  sicut  et  ipsum  intelligere:  sicut  enim  in-  inquantum  ex  indispositione  corporis  aliqui  amen- 
telligimus  universalia,  ita  et  voluntas  nostra  in  !>  tes  efficiuntur,  usu  rationis  privati.  In  quibus  pro- 
aliquod  universale  fertur,  puta  quod  odimus  omne  prie  electio  non  est,  sed  moventur  aliquo  naturali 
latronuni    genus,    ut    Philosophus    dicit   in    sua     instinctu,  sicut  et  bruta. 

•  Lib.  II,  cap.  IV,  Rhetorica*.  Nostrum  igitur  velle    non    causatur         Manifestum  autem  est,  et  experimento  cogni- 
a  corpore  caelesti.  tum,  quod  tales  occasiones,  sive  sint  exteriores 

Praeterea.  Ea  quae  sunt  ad  finem,  proportio-  +0  sive  sint  interiores,  non  sunt  causa  necessaria 
nantur  fini.  Electiones  autem  humanae  ordinantur  elecfionis :  cum  homo  per  rationem  possit  eis 
ad  felicitatem  sicut  ad  ultimum  finem.  Quae  resistere  vel  obedire.  Sed  plures  sunt  qui  impetus 
quidem  non  consistit  in  aliquibus  corporalibus  naturales  sequuntur,  pauciores  autem,  scilicet  soli 
bonis,  sed  in  hoc  quod  anima  coniungatur  per     sapientes,  qui  occasiones  male  agendi  et  naturales 

•  cap.  XXV  sqq.  intellectum   rebus  divinis :    ut  supra  *  ostensum  4s  impetus  non  sequuntur.  Et  propter  hoc  dicit  Pto- 

est,  tam  secundum  sententiam  fidei,  quam  se-  lomaeus  in  Centilogio  quod  anima  sapiens  adiumt 
cundum  philosophorum  opiniones.  Gorpora  igi-  opus  stellarum  * ;  et  quod  non  poterit  astrologus 
tur  caelestia  non  possunt  esse  causa  electionum  dare  iudicia  secundutn  stellas  nisi  vim  animae  et 
nostrarum.  complexionem  naturatem  bene  cogno}'erit*;et quod 

Hinc  est  quod  dicitur  ler.  x--'^:  A  signis  caeli  ^°  astrologus  non  debet  dicere  rem  specialiter,  sed 
nolite  metuere,  quae  gentes  timent:  quia  leges  po-  unipersaliter*:  quia  scilicet  impressio  stellarum  in 
puiorum  panae  sunt.  pluribus  sortitur  effectum,  qui  non  resistunt  in- 

Per  haec  autem  excluditur  positio  Stoicorum,  clinationi  quae  est  ex  corpore;  non  autem  semper 
qui  ponebant  omnes  actus  nostros,  et  etiam  ele-  in  hoc  vel  in  illo,  qui  forte  per  rafionem  natu- 
ctiones  nostras,  secundum  corpora  caelestia  dis-  !>  rali  inclinationi  resistit. 


3' 


•  Lib.  III,  cap. 
III,  1;  s.  Th.  I.  4. 


Sentcntia  8. 


•  Sent.  7. 


2  adulteri  A  solus;  adulterii.  5  generationes  animalium  perficiendas  KGb;  generationem  animalium  perllciendas  X,  generationem  anima- 
lium  perficiendam  ceteri.  8  eligit]  elegit  WP.  32  quia  omne  agens  otn  t.Gb;  insuper  agit  om  V.b.  35  ita  et  EGXiPc;  ita.  36  quod 
odimus]  quod  odi  E,  quod  odit  G,  cum  odimiis  Z,  odimus  P.  3i  gentes  post  timent  GPc,  causas  timent  D.  53  haec  A  solus;  hoc. 

1  fuisse  hic  EGXfr;  post  dicitur.  2   Pharisaeorum  EP;  philosophorum  Gb,  philosophis  eorum  X,  physicorum  qui  Z,  phariseorum  qui 

ceteri.  Priscillianistae  P]  priscilianiste   D,   pricilianiste   b,   priscilla   iuste  X,    priscialliste  Y,    priscillaniste  ceteri.  3    etiam  hic  E;   post 

erroris.  14  nostras  EGfcPc;  om.  i5  eis  A  solus;  his,  16  habent]  hahet  aW.  19  est  nobis  occasio  A  solus;  sunt  nobis  causa. 

20  alicuius  EGfrPc;  om.  2S  in  nobis  DWsG;  nobis,  28  etiam  A  solus;  om.  32    etiam  EGiPc;  autem.  33   humanus  causatur 

A  solus;  humani  causantur.         38  autem  liic  Eb;  post  est.         40  sint  EGWd;  om.  43  naturales]  tales  naturales  Pc.  scilicet  A  sotus; 

idest.         46  Centilogioj  Centiloquio  EbPc.         49  naturalem  A  solus;  om.         54  in  illo]  illo  Pd. 


Sent.  i. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXXXV. 


2D7 


Commentaria   Ferrariensis 


SicuT  ostensum  est  corpora  caelestia  non  agere    per  se 
directe  in   intellectum  humanum,  ita  nunc    quod   non 

*  cf.  Comment.  agant   in  voluntatem   Sanctus   Thomas   vult   ostendere  *. 
cap.  praec,  init.    Q^^.^^  ^q^  autem  duo  facit :  primo,  ostendit  quod  caelum 

virtute  propria  humanae  electionis  non  est  causa;  secundo, 
quod  nec  virtute  animae  moventis,  cap.  lxxxvh. 

Circa  primum  duo  facit:  primo,  ostendit  propositum; 
secundo,  ut  magis  propositum  confirmetur,  ostendit  nec 
etiam  naturales  effectus  in  istis  inferioribus  a  caelo  de 
necessitate  sequi,  capite  sequenti. 

*  Vide  num.  x.         I.  Quantum  ad  primum,  ponit  quatuor  conclusiones  *. 
"''  ""■  Prima  est:  Corpora  caelestia  neque  voluntatum  nostrarum, 

neque  electionum  sunt  causa,  scilicet  per  se  et  directe. 

Probatur  primo.  Non  possunt  imprimere  directe  in 
intellectum.  Ergo  neque  in  voluntatem.  -  Probatur  con- 
sequentia.  Quia  voluntas  est  in  parte  intellectiva  animae : 
ut  patet  III  de  Anima,  text.  42. 

II.  Secundo.  Non  sunt  causa  intelligentiae  nostrae.  Ergo 
etc.  -  Probatur  consequentia.  Quia  omnis  electio  et  actua- 
lis  volitio  in  nobis  immediate  causatur  ex  apprehensione 
intellectuali.  Quod  constat  tum  quia  bonum  intellectum 
est  obiectum  voluntatis,  III  de  Anima,  text.  5i.  Tum  quia 
perversitas  in  eligendo  non  provenit  nisi  intellectus  iudi- 
cium  deficiat  in  particulari  eligibili,  ut  dicitur  VII  Ethic, 

*  Didot.  cap.  111.    cap.    V  *. 

2.  Circa  processum  huius  rationis  dubium  occurrit. 
Videtur  enim  procedere  ratio  ex  hoc  fundamento,  quod 
intelligentia  est  causa  immediata  electionis.  Ex  hoc  namque 
videtur  sequi  quod  nihil  possit  mediare  inter  intelligen- 
tiam  et  electionem  ex  quo  causetur  electio :  et  ideo,  si 
aliquid  debet  esse  causa  electionis,  oportet  ut  sit  causa 
intelligentiae,  a  qua  electio  immediate  causatur.  Sed  vi- 
detur  hoc  fundamentum  ad  propositum  non  valere.  Nam 
intelligentia,  apud  divum  Thomam,  non  movet  voluntatem 
nisi  per  modum  finis  et  formae,  illi  videlicet  obiectum 
praesentando.  Non  est  autem  inconveniens  ut  voluntas  ab 
uno  immediate  moveatur  tanquam  a  fine  et  tanquam  a 
specificante  eius  operationem,  ab  alio  vero  moveatur  tan- 
quam  ab  efficiente  et  quantum  ad  exercitium :  ut  est  de 
mente  Sancti  Thomae  I  ir",  q.  9,  a.  3,  ad  3.  Poterunt 
ergo  esse  simul  vera  ista:  et  quod  intelligentia  est  imme- 
diata  causa  electionis ;  et  quod  etiam  ipsa  corpora  cae- 
lestia  sint  illius  causae,  in  alio  videlicet  genere  causae. 

Confirmatur  obiectio.  Quia,  non  obstante  ista  immedia- 
-  Cap.  Lxxxix.     tione,  ponit  Sanctus  Thomas  inferius*  Deum  esse  causam 
actus  voluntatis.  Ergo  illa  immediatio  non  removet   cau- 
'  salitatem  alterius  causae  supra  electionem. 

3.  Respondetur  quod  ex  illa  immediatione  causalitatis 
intelligentiae  supra  electionem,  inquantum  excludit  aliam 
causam  mediam,  non  procedit  ratio:  quia,  cum  illa  non  sit 
immediatio  nisi  in  genere  causae  finaiis  et  formalis,  non 
habet  excludere  nisi  aliam  causam  mediam  in  eodem  ge- 
nere,  non  autem  in  genere  causae  efficientis,  ut  obiectio 
tangit.  Sed  dupliciter  possumus  hanc  rationem  interpre- 
tari.  Primo,  dicendo  quod  procedit  ex  illa  immediatione 
inquantum  includit  quandam  continuationem  illarum  ope- 
rationum,  et  naturalem  ordinem  unius  ad  aiteram.  Quae 
enim  sic  colhgata  sunt,  talem  ordinem  habent  inter  se 
quod  nihil  potest  esse  causa  posterioris  per  modum  causae 
elfectivae  extrinsecae,  quod  non  sit  causa  prioris.  Quia 
enim  risibilitas  immediate  ab  essentia  hominis  causatur, 
non  potest  esse  causa  risibilitatis  quod  non  est  causa  na- 
turae  humanae.  Similiter  ergo,  quia  electio  immediate 
causatur  ab  intelligentia,  et  non  potest  esse  nisi  praesup- 
posita  intelligentia,  ideo  non  potest  aliquid  esse  causa 
electionis  quod  non  est  causa  intelligentiae.  Unde  et  Deus, 
qui  est  causa  electionis,  est  etiam  intelligentiae  causa,  ut 

*  Loc.  cit.  inferius  *  ostendetur. 

4.  Sed  quia  forte  ista  propositio,  Quod  non  est  causa 
prioris,  non  est  causa  posterioris,  habet  veritatem  tantum 
si  accipiatur  causalitas  in  eodem  genere:  puta  quod  nihil 

SUMMA    CONTRA    GkNTU.ES    D.    ThOMAE    ToM.    II. 


potest  esse  causa  finalis  alicuius  causati  immediate  ab  aliquo 
fine,  nisi  sit  causa  finalis  illius  finis ;  et  nihil  potest  esse 
causa  efficiens  alicuius  dependentis  immediate  ab  alio  effi- 
cienter,  nisi  sit  causa  efficiens  illius  prioris  a  quo  dependet; 
non  apparet  autem  quare  in  genere  causae  efiicientis  non 
possit  aliquid  esse  causa  alicuius  dependentis  ab  alio  im- 
mediate  in  genere  causae  finalis,  absque  hoc  quod  illius 
causae  finalis  sit  causa  effectiva :  -  ideo  secundo  respon- 
detur  quod  ex  illa  immediatione  causalitatis  vult  habere 
Sanctus  Thomas  quod  intelligentia  et  electio  ad  eundem 
rerum  ordinem  pertinent.  Actio  enim  appetitus  in  nobis 
est  illius  ordinis  cuius  est  cognitio  ad  quam  immediate 
sequitur.  Nam  actus  appetitus  sensitivi  est  eiusdem  ordinis 
cum  apprehensione  sensitiva,  a  qua  immediate  causatur: 
utraque  enim  ad  genus  sensibilium  pertinet.  Similiter  actus 
appetitus  inteliectivi,  scilicet  voluntatis,  est  eiusdem  ordinis 
cum  apprehensione  intellectus,  a  qua  causatur  immediate: 
utrumque  enim  ad  genus  intelligibilium  pertinet,  et  ad 
tale  genus  inteiligibiiium  qualis  est  operatio  naturae  intel- 
lectivae  humanae.  Et  quia  actus  ad  eundem  ordinem  rerum 
pertinentes  eodem  modo  debent  ab  aliquo  extrinseco  effi- 
ciente  posse  aut  non  posse  causari,  ideo  quod  est  causa 
unius,  etiam  alterius  causa  esse  potest,  et  quod  non  potest 
csse  causa  unius,  nec  etiam  alterius  potest  esse  causa.  Si 
ergo  corpora  caelestia  intellectivae  apprehensionis  causa 
esse  non  possunt,  nec  etiam  electionis  causa  esse  poterunt. 

Advertendum  autem  quod  ista  ratio  a  praecedenti  differt: 
quia  illa  procedit  ex  eo  quod  intellectus  et  voluntas  ad 
eandem  animae  partem  pertinent;  haec  autem  quia  actus 
inteliectus  et  actus  voluntatis  eiusdem  ordinis  sunt,  veluti 
propria  causa  et  proprius  effectus. 

Quomodo  autem  perversitas  electionis  sequatur  de- 
fectum  iudicii  in  particulari  eligibili,  dilfuse  ostendit  San- 
ctus  Thomas  I"''  II''"',  q.  xix,  a.  3  *. 

III.  Tertio.  Si  electiones  nostrae  provenirent  ex  impres- 
sione  corporum  caelestium,  naturaliter  evenirent.  Sed  hoc 
est  inconveniens.  Ergo  etc. 

Prima  pars  antecedentis  probatur.  Quia  quaecumque 
ex  impressione  corporum  caelestium  in  istis  inferioribus 
eveniunt,  naturaliter  contingunt:  cum  sint  haec  inferiora 
sub  illis  naturaliter  ordinata.  -  Secunda  vero  pars  probatur. 
Quia  tunc  non  essent  propositum  et  natura  duo  principia 
agentia,  sed  unum  tantum,  scilicet  natura :  contra  Aristo- 
telem,  II  Physicorum. 

Circa  probationem  primae  partis  antecedentis,  adver- 
tendum  quod  supponit  Sanctus  Thomas  corpora  caelestia 
esse  naturaliter  agentia,  sicut  et  alia  corpora.  Hoc  enim 
supposito,  optime  sequitur,  si  electiones  nostrae  ex  im- 
pressione  caelestium  provenirent,  quod  naturaliter  eveni- 
rent.  Quae  enim  naturali  ordine  subduntur  actioni  natu- 
raliter  agentis,  oportet  ut  naturaliter  moveantur,  et  ut  mota 
naturaliter  agant,  non  autem  ex  electione  et  proposito : 
quia  talia  agunt  secundum  quod  ab  alio  moventur  et  di- 
riguntur,  non  autem  seipsa  ad  suas  operationes  movent; 
ut  patet  in  brutis,  et  in  gravibus  et  levibus. 

IV.  Quarto.  Electiones  humanae  diversis  modis  tendunt 
ad  finem,  tam  in  moralibus  quam  in  artificialibus.  Ergo  non 
fiunt  naturaliter.  Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia.  Quia, 
cum  natura  sit  ad  unum  determinata,  quae  naturaliter 
fiunt,  determinatis  mediis  perducuntur  ad  finem.  Cuius 
signum  est,  quod  semper  eodem  modo  contingunt. 

Quinto.  Si  homo  naturaliter  eligeret,  ut  in  pluribus  ele- 
ctiones  eius  essent  rectae.  Hoc  autem  patet  esse  falsum. 
Ergo  etc.  -  Probatur  assumptum.  Quia  quae  naturaliter 
fiunt,  ut  plurimum  recte  fiunt:  cum  natura  in  paucioribus 
deficiat. 

Ad  hanc  rationem  posset  aliquis  dicere  quod  non  eodem 
modo  corpora  caelestia  sunt  causa  electionum  in  omnibus: 
sed  in  aliquibus  sunt  causa  malarum  electionum,  et  isti 
ut  in  pluribus  male  eligunt,  et  ut  in  paucioribus  bene; 
in  aliquibus  vero  sunt  causa  bonarum  electionum,  et  isti 

33 


Cf.  art.  i.  6. 


258 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  111,  CAP.  LXXXV. 


'  Cf.  cap.  Lxxiv, 
Comment.  n.  i. 


*  Cap.  II ;  s.  Th. 


Art.  1. 
Qu*  i. 


'Lib.lll.cap.  xin 
(P.  L.  XXXII, 
col.  1290). 


in  paucioiibus  eligunt  malc ;  et  sic  salvatur  in  unoquoque 
quod  naturale  deficit  in  paucioribus. 

Sed  haec  responsio  non  toUit  rationem.  Quia  si  cor- 
pora  caelestia  imprimunt  directe  in  voluntatem,  tanquam 
existentia  directe  causa  humanae  electionis,  et  non  tantum 
indirecte  per  actionem  in  corpus,  movebunt  voluntatem 
secundum  ipsius  conditionem  et  inclinationem  inquantum 
voluntas  est :  sicut  et  alia  subiecta  eorum  impressionibus 
moventur  ab  ipsis  secundum  conditionem  suae  naturae, 
ut  gravia  deorsum  et  levia  sursum.  Voluntas  autem,  quan- 
tum  est  de  se,  habet  ordinem  ad  rectam  electionem,  cum 
eius  obiectum  sit  bonum:  electio  autem  non  recta  ex  aliquo 
defectu  provenit.  Ideo  optime  sequitur,  si  voluntas  eligit 
secundum  impressionem  corporum  caelestium,  quod  pro 
maiori  parte  recte  eliget:  et  non  dabitur  impressio  quae  ad 
malas  electiones  pro  maiori  parte  inclinet  et  moveat  vo- 
luntatem;  licet  aliquando  posset  voiuntas  non  recte  ehgere, 
sicut  et  in  aliis  naturalibus  causis  videmus  quod  aliquando 
a  suo  cursu  ct  ordine  deficiunt.  -  Quomodo  autem  homo 
in  maiori  aut  in  minori  parte  deficiat,  ostensum  est  su- 
perius  *. 

Sexto.  Si  homo  naturaliter  eligerct,  omnes  homines 
eodcm  modo  eligerent.  Hoc  patet  tam  in  moralibus  quam 
in  artiticialibus  esse  falsum.  Ergo  etc.  -  Probatur  condi- 
tionalis.  Quia  electio  est  opcratio  conscquens  speciem  hu- 
manam.  Quae  autem  sunt  eiusdem  speciei,  non  diversifi- 
cantur  in  operationibus  naturalibus  quae  speciem  conse- 
quuntur :  ut  patet  de  hirundinibus  similiter  nidificantibus, 
et  de  hominibus  similiter  prima  principia   intelligeniibus. 

Septimo.  Virtutes  politicae  et  vitia  non  sunt  nobis  a 
natura,  sed  ex  assuetudine,  ut  II  Ethic.  probatur.  Ergo 
neque  electiones.  Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia.  Quia 
virtutes  et  vitia  sunt  electionum  principia  propria:  dif- 
ferunt  enim  vitiosus  et  virtuosus  ex  hoc  quod  contraria 
eligunt. 

Adverte  quod  quatuor  rationes  immediate  superius  ad- 
ductae,  sunt  confirmationes  tertiae  rationis. 

V.  Circa  istam  propositionem,  Virtiites  et  vitia  sunt 
electioninn  principia  propria,  considerandum,  ex  doctrina 
Sancli  Thomae  III  Sent.,  d.  xxxni,  q.  11,  a.  3,  quod,  cum 
electio  sit  eorum  quae  sunt  ad  finem,  inclinatio  volun- 
tatis  in  finem  proximum,  inquantum  ad  finem  ultimum 
ordinatur,  dicitur  electio.  Et  ad  hunc  sensum  dicitur 
VI  Ethic.  *  quod  electio  est  principalis  actus  virtutis  mo- 
ralis.  Dicitur  ergo  virius  politica,  sivc  moralis,  esse  propria 
causa  electionis,  quia  inclinatio  voluntatis  in  proximum 
finem,  sive  recta  electio  proximi  finis,  est  a  virtute  tanquam 
a  propria  causa,  quae  scilicct  ex  sua  natura  dcterminatur 
ad  facienduin  rectam  electioncm  de  finc,  tanquam  ad  pro- 
prium  ct  principalem  actum.  Et  similiter  vitium  est  causa 
determinata  ex  sua  ratione  ad  faciendum  perversam  ele- 
ctionem  de  fine  proximo,  tanquam  ad  proprium  actum  ct 
principalem. 

Circa  illam  propositionem,  Virtutes  politicae  et  vitia 
non  sunt  nobis  a  natura,  advertendum,  ex  doctrina  Sancti 
Thomae  in  Qu.  de  Virt.,  a.  8;  T  11"',  q.  Lxni  *;  III  Sent., 
d.  xxxiii,  q.  I,  a.  2  *,  quod  ista  propositio  intelligilur  de 
virtute  quantum  ad  ipsum  complementum  et  eius  perfe- 
ctam  rationem.  Nam  originaliter,  et  sccundum  aptitudinem 
tam  activam  quam  passivam,  virtutes  sunt  a  rM\\.\.\ra.:  partim 
quidem  secundum  naturam  speciei,  prout  aptitudo  ad  vir- 
tutem  est  communis  nmnibus  hominibus;  partim  autem 
secundum  naturam  individui,  secundum  quod  quidam  prae 
aliis  sunt  apti  ad  virtutem.  Quantum  vero  ad  vitium,  non 
potest  dici  quod  etiam  sit  originaliter  et  secundum  apti- 
tudinem  activam  a  natura  speciei  humanae,  inquantum 
huiusmodi:  quia  vitium  uniuscuiusque  rei  videtur  esse 
quod  non  sit  disposita  secundum  quod  convenit  suae  na- 
turae,  ut  dicitur  V  11'",  q.  lx.xt,  n.  1  et  2.  Unde  vitium 
ab  Augustino,  III  de  Lib.  Arb.  *,  dicitur  contra  naturam  esse. 

VI.  Octavo.  Corpora  caelestia  non  agunt  directe  nisi 
in  corpora,  ut  est  ostensum  supcrius.  Aut  ergo  sunt  causa 
nostrarum  electionum  inquantum  imprimunt  in  corpora 
nostra:  aut  inquantum  imprimunt  in  corpora  exteriora. 
Secundum  non  est  sufficiens  causa  nostrae  electionis:  quia 


patet  quod  ad  occursum  delectabilis,  puta  cibi  aut  mu- 
iieris,  temperatus  non  movetur  ad  eligendum,  intemperatus 
vero  movetur.  Non  ctiam  primum :  quia  ex  impressione 
corporum  caelestium  in  nostra  corpora  non  sequuntur  in 
nobis  nisi  quaedain  passiones,  magis  aut  minus  vehcmentes; 
constat  autem  quod  per  easdcm  passioncs  incontinens  in- 
ducitur  ad  eas  sequendum  per  electionem,  continens  autem 
non.  Ergo  etc. 

Adverte  quod  Sanctus  Thomas  arguit  caelum  non  esse 
causam  sufificientem  nostrac  electionis  per  imprcssionem 
in  corpora,  non  autem  nullo  modo  esse  causam:  ut  ostendat 
quod  aliquo  quidem  modo  sunt  causa  nostrae  clectionis 
per  impressionem  in  corpora,  per  modum  scilicet  dispo- 
nentis  et  aliquo  modo  inclinantis,  ut  inferius  *  ostendctur; 
non  tamen  est  causa  per  modum  pcrficientis,  sive  suffi- 
cientis  ad  electionem  causandam.  Dicitur  enim  sufficiens 
causa  ad  cuius  actionem  statim  sequitur  effectus:  quo  modo 
ostensum  est  *  caelum  non  essc  electionis  causam. 

Nono.  Si  electio  non  esset  in  nostra  potestate,  sed  a 
corporibus  caelcstibus  causaretur,  frustra  homo  haberet 
virtutem  iudicandi  et  consulcndi  de  omnibus  afa  ipso  ope- 
rabilibus,  sive  in  usu  exteriorum  rerum,  sive  in  admittendo 
ct  repellendo  intrinsccas  passiones.  Sed  nulla  virtus  datur 
alicui  frustra.   Ergo  etc. 

Decimo.  ToUerctur  vita  socialis  hominis.  Scd  hoc  est 
inconveniens.  Ergo  etc.  -  Prima  pars  antecedentis  probatur. 
Quia  frustra  darentur  leges  et  praecepta  vitae,  et  frustra 
adhibcrentur  praemia  et  poenae  bonis  ct  malis,  ex  quo 
non  esset  in  nobis  haec  vel  illa  agcrc.  Istis  autem  defi- 
cientibus,  statim  vita  socialis  corrumperetur.  -  Secunda 
vero  pars  antecedentis  probatur.  Quia  iiomo  est  naturaliter 
animal  politicum  et  sociale.  Cuius  signum  est,  quod  unus 
homo  non  sufficit  sibi  si  solus  vivat:  cum  natura  in  paucis 
homini  sufficienter  providerit,  sed  dcdcrit  ei  rationcm,  qua 
sibi  possit  providerc.  Ordo  autcm  providenliae  non  aufert 
alicui  quod  est  sibi  naturale. 

2.  Circa  istam  propositionem,  Natura  in  paucis  homini 
sujficienter  providit,  dubium  occurrit.  Quia  natura  non 
deficit  in  necessariis,  ut  dicitur  II   Caeli  *,  text.   5o. 

Respondetur,  ex  doctrina  Sancti  Thomae  Prima,  q.  lxxvi, 
a.  5,  ad  4;  et  q.  xci,  a.  3,  ad  2;  item  Verit.,  q.  xxii,  a.  7; 
et  de  Anima,  a.  8,  ad  20,  quod,  licet  natura  non  sufficienter 
providerit  homini  in  particulari,  dando  scilicct  sibi  omnia 
quibus  indiget,  quia  hoc  non  potcrat  fieri :  -  tum  cx  cor- 
poris  complexione,  quae  non  patitur  aliqua  naturalia  in- 
strumenta  quae  in  aliis  animalibus  inveniuntur,  puta  durum 
corium,  plumas,  cornua,  et  huiusmodi;  tum  etiam  ex  ra- 
tione,  quae  est  infinitarum  conceptionum  —  sufficienter 
tamen  illi  providit  in  communi,  dando  ei  principia,  sci- 
licet  rationcm  et  manus,  quibus  de  omnibus  neccssariis 
possit  sibi   providerc. 

VII.  Undecimo.  Tunc  stellae  essent  per  se  cau*a  ma- 
larum  electionum:  cum  elecliones  hominum  ad  bona  et 
mala  sc  habeant.  Sed  hoc  cst  impossibile:  quia  malum 
non  habet  causam  in  natura,  cum  incidat  ex  defectu  ali- 
cuius  causae.  Ergo  etc. 

Ad  hanc  rationem  posset  aliquis  dicere  quod  omnis  mala 
electio  ex  appetitu  alicuius  boni  provenit,  ut  supra  dictum 
est:  sicut  electio  adulterii  *  ex  appetitu  boni  delectabilis, 
ad  quod  quidem  bonum  universale  aliqua  stella  movet, 
tanquam  necessarium  ad  generationem.  Et  sic  non  sequitur 
quod  malum  habeat  causam  per  se,  sed  per  accidens. 

Sed  haec  responsio,  inquit  Sanctus  Thomas,  sufficiens 
non  est,  si  ponantur  corpora  caelestia  per  se  causa  no- 
strarum  electionum,  tanquam  directe  imprimentia  in  in- 
tellectum  et  voluntatcm:  quia  tunc  nunquam  erit  in  nobis 
elcctio  mala.  Cum  enim  imprcssio  causae  universalis  re- 
cipiatur  in  unoquoque  secundum  modum  suum,  effectus 
stellae  movcntis  ad  delectationem  ordinatam  ad  gcnera- 
tioncm,  rccipietur  in  intcUcctu  et  voluntate  secundum 
modum  suum:  sicut  et  in  brutis  diversimode  recipitur  se- 
cundum  congruentiam  suae  naturae.  Cum  autem  aliquid 
appetitur  secundum  modum  intellectus  et  rationis,  non 
accidit  peccatum  in  electione,  quae  semper  ex  hoc  mala 
est  quod  non  est  secundum  rectam  rationem.  Ergo   etc. 


Num.  X. 


In  hoc  cap. 


•  C.Tp.  VIII,  8; 
s.  Th.  1.  13.  - 
III  deAnima,  ix, 
6;  s.  Th.  1.1^14. 


*   Vide   text. 
var. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXXXV. 


2^9 


Advertendum  quod  impugnatio  responsionis  datae  ad  hoc 
tendit  quod  ipsa  non  salvat  caelum  esse  causam  omnium 
nostrarum  electionum:  immo  magis  ipsam  rationem  con- 
firmat.  Quia  si  caeium  est  causa  in  nobis  per  se  boni 
appetitus  tantum,  sequitur  quod  sit  causa  tantum  bonae 
electionis :  illa  enim  inclinatio  in  bonum,  puta  delectabile, 
a  caelo  data,  rccipietur  in  nobis  secundum  modum  in- 
tellectus  et  rationis,  et  per  consequens  erit  bona  electio. 
Cum  ergo  sint  in  nobis  etiam  aliquae  electiones  malae, 
sequitur  quod  caelum  non  sit  causa  omnium  nostrarum 
electionum.  Aut  ergo  oportet  dicere  quod  caelum  non 
est  causa  nostrarum  omnium  clectionum,  quod  est  inten- 
tum  in  hac  ratione:  aut,  si  est  causa  omnium,  quod  etiam 
ipsas  malas  electiones  per  se  causet.  Et  sic  malum  ha- 
bebit  causam  per  se,  ut  ratio  deducebat. 

Duodecimo.  Ipsum  velle  transcendit  omnem  speciem 
corporalem,  sicut  et  intelligere :  cum  ipsa  etiam  voiuntas 
in  aliquod  univcrsale  teratur,  sicut  et  intellectus,  odio 
enini  habeiniis  omiie  latronum  genus.  Ergo  etc.  -  Probatur 
consequentia.  Quia  nulla  virtus  activa  se  extendit  ad  ea 
quae  sunt  supra  speciem  et  naturam  agentis:  cum  omne 
agens  per  formam  suam  agat.  Ergo  etc.  -  Ista  ratio  ex- 
:oinm2nt.  n.  V.   plicata  est  in  capite  praecedenli  *. 

VIII.  Tertiodecimo.  Eiectiones  huraanae  ordinantur  ad 
felicitatem,  quae  non  consistit  in  corporalibus  bonis,  scd 
in  hoc  quod  anima  per  intellectum  rebus  divinis  coniun- 
gitur.  Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia.  Quia  quae  sunt 
ad  finem,  proportionantur  fini. 

2.  Circa  hanc  rationem  occurrit  dubium.  Quia  non 
solum  electio  ordinatur  ad  felicitatem  intellectivam,  sed 
etiam  exteriora  opera,  quibus  meremur  ipsam  felicitatem. 
Si  ergo,  quia  electio  ordinatur  ad  felicitatem,  sequitur 
quod  non  subditur  corporibus  caelestibus,  sequetur,  per 
eandem  rationem,  quod  neque  ipsa  exteriora  opera  cadent 
sub  corporum  caelestium  influxu. 

Praeterea,  licet  oporteat  quod  ordinatur  ad  finem  esse 
sic  proportionatum  fini  quod  sit  tale  ut  per  ipsum  finis 
possit  haberi,  non  tamen  oportet  sic  esse  proportionatum 
quod  sit  eiusdem  naturae  cum  fine:  alioquin,  omnis  res 
creata  esset  naturae  divinae,  cum  omnia  ad  Deum  ordi- 
nentur  tanquam  ad  finem.  Ergo,  quamvis  electio  ordinetur 
ad  spiritualem  felicitatem,  non  tamen  oportet  ut  sit  tantae 
spiritualitatis  sicut  est  ipsa  felicitas,  ac  per  hoc  a  caelorum 
influxu  subtrahatur. 

3.  Respondetur  quod  illa  propositio,  Quod  ordinatur  ad 
Jinein  oportetjini  esse  proportionatum,  intelligitur  ad  hunc 

sensum,  ut  habetur  Quarto,  d.  xlix,  q.  i,  a.  i,  qu'  3,  ad  3, 
quod  oportet  essc  talia  ut  per  ipsa  possit  res  sufficienter 
ad  fincm  pervenire.  Unde,  cum  coniunctio  ad  Deum  per 
intellectum,  sive  cognitio  intellectiva  Dei,  sit  finis  proprius 
creaturae  intellectualis,  praesertim  existentis  in  gratia; 
oportet  ut  operationes  quibus  ad  illum  finem  tendit,  sint 
tales  ut  ad  illam  visionem  et  intellectionem  perducere  pos- 
sint.  Sed  hoc  non  possunt  si  sint  aiiquid  corporeum,  sivc  a 
corporis  influentia  dependens:  quia  res  corporea,  ut  sic, 
non  est  medium  proportionatum  ad  rem  incorpoream  et 
omnino  spiritualem  inducendam.  Ideo  oportet  ut  et  tales 
operationes  sint  a  corporis  influentia  absolutae.  Si  crgo 
electiones  ponantur  a  corporibus  caelestibus  directe  et 
per  se  dependere,  non  poterunt  essc  medium  per  modum 
meriti  quo  homo  perveniat  ad  felicitatem :  et  si  sunt 
medium,  oportet  illas  ab  influxibus  corporum  caelestium 
non  causari.  Et  in  hoc  consistit   ratio  Sancti  Thomae. 

Ad  primam  autem  obiectionem  dicitur  quod  opera  ex- 
trinseca  in  se  non  ordinantur  ad  felicitatem,  secundum 
scilicet  quod  in  ipsis  consideratur  sola  natura  operis  ex- 
trinseci,  puta  largitio  pecuniarum  aut  aliquid  huiusmodi, 
sed  inquantum  sub  electione  cadunt:  non  enim  habent 
rationem  meriti  nisi  inquantum  voluntaria  sunt.  Et  sic 
ratio  mercndi  convenit  ipsis  ex  electione  caritate  infor- 
mata.  Propterea  electio  ipsa  est  fundamentum  omnium 
operum  quae  ad  felicitatem  ordinantur.  Et  ideo  iilam 
oportet  fini  huiusmodi  proportionari. 

Ad  secundam  dicitur  quod  non  est  mens  Sancti  Thomae 
inter  finem  et  ea  quae  ordinantur  ad  finem,  oportere  esse 


convenientiam  in  natura  specifica,  cum  ipse  dicat,  loco 
praeallegato,  convenientiam  inter  ista  non  esse  convenien- 
tiam  secundum  genus:  sed  oportere  esse  inter  illa  pro- 
portionem  dictam.' 

IX.  Confirmatur  conclusio  auctoritate  leremiae  x. 
Per  hoc  autem  excluditur  positio  Stoicorum;  quae  etiam 

dicitur  fuisse  Pharisaeorum  apud  ludaeos;  et  quam  secuti 
sunt  Priscillanistae,  ut  dicitur  in  libro  de  Heresibus ;  et 
quae  etiam  antiquorum  philosophorum  fuit,  ponentium  in- 
tellectum  a  sensu  non  dilferre,  ut  ostenditur  auctoritate 
Empedoclis. 

X.  Secunda  conclusio  est*:  Indirecte  ex  corporibus  ■ 
caelestibus  aliqua  occasio  nostris  electionibus  praestatur, 
secundum  quod  habent  impressionem  super  corpora.  De- 
claratur  et  ex  impressionibus  in  exteriora  corpora:  sicut 
cum,  aere  disposito  ad  frigus  intensum,  eligimus  ad  ignem 
calefieri.  -  Et  ex  impressionibus  in  corpora  nostra:  sicut 
cum  ad  ipsorum  immutationem  insurgunt  aliqui  motus 
passionum ;  vel  per  eorum  impressionem  efficimur  habiles 
ad  aliquas  passiones,  sicut  cholerici  sunt  proni  ad  iram; 
vel  causatur  in  nobis  aliqua  dispositio  corporalis  quae  est 
occasio  alicuius  electionis,  sicut,  cum  aegrotamus,  eligimus 
accipere  medicinam. 

Ad  evidentiam  huius  conclusionis  considerandum,  ex 
doclrina  Sancti  Thomae  I  Sent.,  d.  xlvi,  a.  2,  ad  3 ;  IV 
Sent.,  d.  XXXVIII,  q.  ii,  a.  i,  ad  4;  et  IP  II",  q.  xliii,  a.  1, 
ad  3,  quod  occasio  dupliciter  potest  accipi.  Aliquando 
quidem  pro  causa  insufficienti  et  imperfecta,  sed  per  se. 
Aliquando  vero  pro  causa  per  accidens,  quae  aliquid  qui- 
dem  operatur,  sed  ad  illum  effectum  cuius  dicitur  occasio 
vel  causa  per  accidens,  eius  operatio  non  attingit,  sed 
tantum  ad  aliquid  cui  aliquo  modo  coniungitur  effectus 
cuius  dicitur  causa  per  accidens :  sicut  producens  domum 
dicitur  causa  discordiae  nascentis  ex  ipsa.  Caelum  ergo 
dicitur  esse  occasio  nostrarum  electionum  sccundo  modo: 
quia  sua  actio  non  attingit  quidem  ipsam  electionem,  sed 
tamen  attingit  aliquam  corporalem  dispositionem  cui  con- 
iungitur,  ex  propria  nostra  voluntate,  aliqua  electio,  unde 
dicitur  ex  corporum  caclestium  impressione  nostra  occa- 
sionari  electio. 

XI.  Tcrtia  conclusio  est:  Interdum  e.x  corporibus  cae- 
lestibus  actus  humani  causantur.  Probatur.  Quia  aliquando 
ex  corporis  indispositione  aliqui  amentes  fiunt,  usu  rationis 
privati.  In  quibus  proprie  non  est  electio,  sed  aliquo  na- 
turali  instinctu  moventur,  sicut  bruta. 

Advertendum  quod  operationes  amentium,  sive  eorum 
qui  usu  rationis  sunt  privati,  non  sunt  proprie  operationes 
humanae :  cum  non  sint  liberae  et  ex  iudicio  rationis  pro- 
venientes,  ex  quo  operatio  aliqua  habet  quod  sit  hominis 
operatio  inquantum  est  homo.  Sedi  quia  extrinsecus  ha- 
bent  similitudinem  actuum  humanorum,  vocat  eas  Sanctus 
Thomas  actus  humanos:  dans  tamen  intelligere  eas  non 
esse  proprie  huraanos  actus,  cura  subiungit  quod  in  eis 
non  est  proprie  electio.  Est  quidera  in  eis  sirailitudo  quae- 
dam  electionis,  dum  unum  prosequuntur  et  aliud  repellunt, 
quemadmodum  et  bruta :  non  est  tamen  proprie  electio, 
cum  non  sit  in  eis  consilium  et  rationis  inquisitio,  cuius 
terminus  est  humana  electio.  Unde  magis  dicendum  est 
de  istis  quod  brutaliter  quam  quod  humaniter  vivant:  quia 
videlicet  non  reguntur  iudicio  rationis,  sed  naturali  aesti- 
raatione,  sicut  bruta;  ita  quod  primura  regulativum  operum 
ipsorum  non  est  ratio,  sed  virtus  aestimativa  sive  cogi- 
tativa.  Et  quia  corpora  caelestia  directe  impriraunt  in  or- 
gana  sensuura,  et  per  hanc  irapressionera  immutant  ipsos 
sensus,  ideo  dicitur  hic  quod  ipsa  in  amentibus  sunt  causa 
huraanorura  actuura:  inquantura  videlicet  ipsara  cogitativam 
per  accidens  immutant  ad  organi  immutationem,  secundum 
quam  imrautationem  araentes  ad  operationera  moventur. 
Quo  fit  ut  saepenumero  tales  futura  aliqua  praedicant 
de  iis  quae  ex  influxu  corporum  caelestium  proveniunt: 
inquantum  moventur  ad  iudicandum  ex  aliqua  corporura 
caelestium  in  interiores  vires  sensitivas  irapressione. 

XII.  Quarta  conclusio  est:  Occasiones  eligendi  ex  cor- 
poribus  caelestibus  provenientes,  sive  interiores  sive  exte- 
riores,   non    sunt   causa    necessaria   electionis.    Probatur. 


Vide  Dum.  i. 


26o 


SUMxMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXXXV. 


Quia  experimento  hoc  cognitum  est,  eo  quod  homo  per 
rationem  potest  eis  resistere  vel  obedire :  quamvis  plures 
sint  qui  tales  naturales  impetus  prosequuntur,  pauci  autem, 
scilicet  soli  sapientes,  non  sequantur. 

Confirmatur  auctoritate  Ptolomaei  in  Centiloquio,  di- 
centis  et  quod  anima  sapiens  adiuvat  opiis  stellariim ;  et 
quod  astrologus,  nisi  vim  animae  et  complexionem  bene 
cognoverit,  non  potest  per  stellas  dare  iudicia;  et  quod 
non  debet  rem  specialiter  dicere,  sed  universaliter  tantum. 
Huius  dicti  assignat  rationem  Sanctus  'l"homas,  quia  im- 
pressio  stellarum  in  pluribus  sortitur  effectum,  qui  non 
resistunt  inclinationi  datae:  non  autem  semper  in  hoc  vel  in 
illo,  qui  forte  per  rationem  naturali  incHnationi  resistit. 

XIII.  Circa  ea  quae  hic  dicuntur  de  occasione  nostrarum 
electionum  ex  impressione  corporum  caelesiium  inquantum 
ex  ipsorum  impressione  efficimur  ad  aliquas  passiones  ha- 
biles  et  incHnati,  attendendum  quod  non  propter  hoc  ponit 
Sanctus  Thomas  mores  hominum  esse  sufficienter  ab  im- 
pressione  corporum  caelestium,  ut  scilicet  ex  eorum  im- 
pressione  aHqui  efficiantur  tempcrati,  aHqui  vero  intem- 
perati,  aHqui  iusti,  aHqui  vero  iniusti,  ut  aliqui  fortassis 
astrologorum  fabulantur:  cum  mores  humani  ex  volun- 
tate  dependeant,  in  quam  ostensum  est  corpora  caelestia 
directe  non  agere.  Sed  hoc  tantum  vuH,  quod  ex  impres- 
sione  corporum  caelestium  aHqui  ad  aliquas  passiones 
inclinationem  habent,  a  quibus  aHqui  mores  hominum 
occasionantur,  ratione  impetum  passionis  non  regulante. 
Ex  hoc  enim  quod  aliqui  inclinantur  ad  delectationem 
appetituum,  efficiuntur  sua  voluntate  intemperati ;  et  ex 
hoc  quod  aliqui  inclinantur  ad  iram,  efficiuntur  iracundi  et 
crudeles.  Veruntamen,  licet  ex  impressionibus  caelestibus 
fiunt  inclinationes  ad  huiusmodi  passiones,  potest  tamen 
homo  et  ipsarum  passionum  impetum  moderari,  et  contra 
ipsas  operari  et  assuescere. 

XIV.  Non  valent  autem  contra  hunc  sensum  rationes 
Pici  *,  quibus  contra  astrologos  argumentatur  mores  ho- 
minum  a  caelo  non  fieri. 

Arguit  enim  contra  hoc,  tum  quia,  si  ex  caelo  esset 
inclinatio  ad  aliquod  flagitium,  huiusmodi  inclinatio  non 
tam  in  naturam  caeli  quam  in  ipsum  Deuvi,  naturae 
Auctorem,  esset  referenda.  Quod  sane  est  pietati  ma- 
gnopere  adversum. 

Tum  quia  lioc  esset  facere  optimos  Dei  servos,  scilicet 
caelos,  malorum  auctores  et  ministros. 

Tum  quia  non  est  conveniens  ordini  et  institutioni 
naturae  ut  optimae  et  principales  partes  procurent  feri 
quae  ratio  naturae  fieri  nollet. 

Tum  quia  non  convenit  causis  superioribus,  efficien- 
tibus  semper,  deficientibus  nunquam,  ad  deficiendum  in- 
vitare.  Qui  autem  ad  peccandum  invitat,  ad  deficiendum 
invitat:  ciim  qui  peccat,  non  faciat  aliquid,  immo  deficiat. 

Tum  quia  tota  natura,  praesertim  superior,  naturalis 
et  divinae  legis  observationi  favere  forte  posset,  non 
autem  obesse  et  adversari. 

XV.  Ad  istas  enim  rationes  simul  quidem  dicitur  quod 
non  dicimus  caelum  ad  aliquod  flagitium  invitare  directe 
voluntatem  in  ipsum  inclinando.  Immo,  de  mente  Sancti 
Thomae  I"  11"'"',  q.  xxiv  *,  passiones,  ad  quas  directe  ap- 
petitum  sensualem  incitant,  non  sunt  flagitia  aut  moraliter 
mala  si  secundum  se  considerentur,  quo  modo  ab  impres- 
sionibus  corporum  caelestium  causantur,  cum,  ut  sic,  com- 
munes  sint  hominibus  et  brutis:  sed  invenitur  in  eis  bonum 
aut  malum  morale  secundum  quod  subiacent  imperio  vo- 

'Cap.v,3;s.Th.  luntatis  et  rationis.  Unde  inquit  Philosophus,  II  Ethic.*, 
<\no<i  passionibus  non  laudamur  neque  vituperamur:  non 
enim  laudatur  aut  vituperatur  qui  timet  aut  irascitur, 
sed  qui  aliqualiter,  scilicet  secundum  rationem  aut  contra 
rationem.  Huic  autem  non  repugnat  quod  tales  passiones, 
inquantum  ratione  non  regulantur,  sint  occasiones  quaedam 
flagitiorum,  quo  modo  frigus  etiam  exterioris  aeris  est  oc- 
casio  eHgendi  ignem :  nam  stant  simul  quod  aliqua  natu- 
raHs  passio  sensualis  appetitus  nec  bona  nec  mala  mora- 
liter  sit  secundum  se;  et  tamen  sit  occasio  aHcuius  peccati 


*  Disputationes 
in  Asirologiam, 
lib  IV,  cap.  IX. 
-  Cf.  Comment. 
cap.  praec,  num. 
IX  sqq. 


Art.  1. 


in  eo  qui  eam  sequitur,  puta  adulterii  aut  homicidii;  et 
sic  caelum  non  inclinet  voluntatem  ad  peccatum  in  ipsam 
voluntatem  agendo,  sed  tantum  occasionaliter  et  indirecte, 
passiones  in  sensuali  appetitu  excitando. 

2.  SingiHatim  autem  respondendo  ad  singulas  rationes, 
ad  primam  dicitur  quod  illud  unde  dicitur  caelum  occasio- 
naliter  et  indirecte  inclinare  ad  aliquod  flagitium,  scilicet 
passio,  quam  voluntas  sua  sponte  sequitur,  non  est  in- 
conveniens  in  Deum  sicut  in  primam  causam  referri,  si 
secundum  se  consideretur,  sicut  et  omnis  alius  naturalis 
etfectus  in  ipsum  refertur:  quia,  ut  sic,  malum  non  est, 
nec  ad  peccatum  inclinat;  sed  est  malum  quoddam,  et 
ad  peccatum  inclinat,  inquantum  est  praeter  ordinem 
rationis.  Unde  sic  non  dicitur  Deus  ad  peccatum  incHnare: 
sed  esse  causam  alicuius  quod,  si  ratione  non  regulatur, 
inclinat  ad  peccatum.  Quod  autem  ratione  non  reguletur, 
non  est  ex  Deo,  sed  ex  nobis.  Idcirco  ipse  non  est  nobis 
causa  aut  occasio  peccati :  sed  est  causa  boni  quod,  quia 
ratione  non  regulatur,  est  peccati  occasio. 

Ad  secundam  similiter  dicitur.  Non  enim  facimus  cor- 
pora  caelestia  esse  malorum  auctores :  sed  esse  causam 
alicuius  secundum  se  boni  in  genere  naturae,  quod,  propter 
defectum  rationis  regulantis,  est  malae  electionis  occasio. 

Ad  tertiam  patet  per  idem.  Non  enim  dicimus  quod  cor- 
pora  caelestia  procurent  fieri  peccata,  ut  iam  ostendimus. 

Similiter  patet  quod  non  dicimus  corpora  caelestia  in- 
vitare  hominem  ad  deficiendum,  ut  quarta  ratio  ponit:  sed 
aliquam  corporalem  irapressionem,  aut  sensualem  aliquem 
motum  efficere,  imde  sumitur  peccati  et  defectus  occasio 
quando  ratione  non  regulatur. 

Per  idem  patet  ad  uhimam  rationem.  Non  enim  dicimus 
quod  corpora  caelestia  obstent  aut  adversentur  observationi 
divinae  legis,  nisi  valde  remote,  causando  aliquas  passiones. 
Sed  id  quod  obstat  legis  observationi  est  ipsa  ratio,  quae  pas- 
sionibus  non  imponit  debitum  modum,  unde  fit  ut  voluntas 
motum  sensualis  appetitus  in  sua  electione  sequatur. 

XVI.  Advertendum  postremo,  ex  doctrina  Sancti  Tho- 
mae  Prima,  q.  cxv,  a.  4 ;  et  Verit.,  q.  v,  a.  1  o,  quod,  licet 
tam  intellectus  quam  voluntas  a  corporibus  caelestibus 
indirecte  moveri  dicta  sint  in  hoc  et  in  praecedenti  ca- 
pitulo,  inquantum  impressio  ipsorum  in  corpus  aut  vires 
corporeas  sensitivas  facta,  in  ipsa  redundat,  hoc  tamen  di- 
versimode  invenitur  in  ipsis.  Intellectiis  enitn  ex  necessi- 
tate  accipit  a  viribus  sensitivis:  cuius  signum  est  quod, 
turbata  imaginativa  vel  cogitativa  aut  memorativa,  ex 
necessitate  turbatur  actio  intellectus.  Voluntas  autem  non 
ex  necessitate  sequitur  inclinationem  appetitus  inferioris, 
sed  est  in  potestate  ipsius  sequi  passiones  vel  eas  refu- 
tare.  Ideo  sequitur  quod  impressio  corporum  caelestium, 
secundum  quam  vires  inferiores  immutari  possunt,  minus 
pertingit  ad  voluntatem  quam  ad  intellecttim.  Hoc  ego 
sic  intelligo  quod,  cum  cognitio  riat  secundum  quod  co- 
gnitum  recipitur  in  cognoscente  peractioncm  ipsius  cogniti 
suam  similitudinem  in  ipso  causantis;  et  obiectum  intel- 
lectus  sit  phantasma  in  viribus  interioribus  sensitivis  re- 
ceptum :  necesse  est,  ad  hoc  quod  intellectus  intelligat, 
ut  moveatur  ab  imaginativa  et  aliis  viribus  sensitivis,  a 
quibus  sicut  ab  obiecto  naturaliter  movetur.  Huiusmodi 
etiam  virium  sensitivarum  operatio  neccssario  exigitur  ad 
operationem  actualem  intellectus,  ut  superius  in  secundo 
libro  *  est  ostensum.  Ideo,  facta  aliqua  immutatione  in 
viribus  sensitivis  per  impressionem  corporum  caelestium, 
necessario  intellectus  aliquam  in  sua  operatione  variationem 
accipit:  sicut,  variata  clausa,  necesse  est  eftectum  variari. 
Volitio  autem  fit,  non  secundum  quod  volitum  recipitur 
in  voluntate,  sed  secundum  quod  voluntas  in  volitum 
inclinatur,  secundum  quem  ordinem  voluntas  comparatur 
ad  appetitum  sensitivum  sicut  movens  ad  motum,  ut 
dicitur  III  de  Anima  *.  Ideo  non  est  necesse  quod,  facta 
immutatione  appetitus  sensitivi  per  corporum  caelestium 
impressionem,  in  actu  voluntatis  variatio  aut  mutatio  fiat, 
sed  semper  in  sua  libertate  manet  ut  secundum  inclina- 
tionem  appetitus  sensitivi  eligat,  aut  contrario  modo. 


*  Cap.  xcvi,  cuiD 
Comment.  num. 


•  Cai 

Th. 


p.  >") 
1.  16. 


-''\/f5iSjp:3t^^ 


SUxMMA  GONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  GAP.  LXXXVI. 


261 


CAPITULUM  OCTOGESIMUM  SEXTUM 

A    65  r    b  3. 

QUOD  CORPORALES  EFFECTUS  IN  ISTIS  INFERIORIBUS 
NON  SEQUUNTUR  EX  NECESSITATE  A  CORPORIBUS  CAELESTIBUS. 


f.ON  solum  autem  corpora  caelestia  hu- 
manae  electioni  necessitatem  inferre 
non  possunt,  sed  nec  etiam  corporales 
efilectus  in  istis  inferioribus  ex  neces- 
sitate  ab  eis  procedunt. 

Impressiones  enim  causarum  universalium  re- 
cipiuntur  in  effectibus  secundum  recipientium 
modum.  Haec  autem  inferiora  sunt  fluxibilia  et 
non  semper  eodem  modo  se  habentia :  propter 
materiam,  quae  est  in  potentia  ad  plures  formas; 
et  propter  contrarietatem  formarum  et  virtutum. 
Noh  ighur  impressiones  corporum  caelestium 
recipiuntur  in  istis  inferioribus  per  modum  ne- 
cessitatis. 

Item.  A  causa  remota  non  sequhur  effectus 
de  necessitate  nisi  etiam  sit  causa  media  neces- 
saria :  sicut  et  in  syllogismis  ex  maiori  de  ne- 
cesse  et  minori  de  contingenti  non  sequitur 
conclusio  de  necesse.  Gorpora  autem  caelestia 
sunt  causae  remotae:  proximae  autem  causae  in- 
feriorum  efl^ctuum  sunt  virtutes  activae  et  pas- 
sivae  in  istis  inferioribus,  quae  non  sunt  causae 
necessariae,  sed  contingentes;  possunt  enim  de- 
ficere  ut  in  paucioribus.  Non  ergo  ex  corporibus 
caelestibus  sequuntur  in  istis  inferioribus  corpo- 
ribus  elYectus  de  necessitate. 

Praeterea.  Motus  caelestium  corporum  semper 
est  eodem  modo.  Si  igitur  eifectus  caelestium 
corporum  in  istis  inferioribus  ex  necessitate  pro- 
veniret,  semper  eodem  modo  se  haberent  quae 
in  inferioribus  sunt.  Non  autem  semper  eodem 
modo  se  habent,  sed  ut  in  pluribus.  Non  ergo 
ex  necessitate  proveniunt. 

Adhuc.  Ex  mukis  contingentibus  non  potest 
fieri  unum  necessarium :  quia,  sicut  quodlibet 
contingentium  per  se  deficere  potest  ab  effectu, 
ita  et  omnia  simul.  Gonstat  autem  quod  singula 
quae  in  istis  inferioribus  fiunt  ex  impressione 
caelestium  corporum,  sunt  contingentia.  Non 
igitur  connexio  eorum  quae  in  inferioribus  con- 
tingunt  ex  impressione  caelestium  corporum,  est 
necessaria:  manifestum  est  enim  quod  quodlibet 
eorum  potest  impediri. 

Amplius.  Gorpora  caelestia  sunt  agentia  natu- 
raliter,  quae  requirunt  materiam  in  quam  agant. 
Non  igitur  ex  actione  corporum  caelestium  tol- 


40 


litur  id  quod  materia  requirit.  Materia  autem  in 
quam  agunt  corpora  caelestia,  sunt  corpora  infe- 
riora:  quae,  cum  sint  corruptibilia  secundum  suam 
naturam,  sicut  deficere  possunt  ab  esse,  ita  ab 
operari;  et  sic  eorum  natura  hoc  habet  ut  non 
ex  necessitate  producant  eftectus.  Non  igitur  ex 
necessitate  proveniunt  effectus  caelestium  corpo- 
rum  etiam  in  corporibus  inferioribus. 

Aliquis  autem  forte  dicat  quod  necessarium 
est  ut  eflectus  caelestium  corporum  complean- 
tur,  nec  tamen  per  hoc  tollitur  possibilitas  a  rebus 
inferioribus,  eo  quod  quilibet  effectus  est  in  po- 
tentia  antequam  fiat,  et  tunc  dicitur  possibilis. 
quando  autem  iam  est  in  actu,  transit  a  possi- 
bilitate  in  necessitatem ;  et  totum  hoc  subiacet 
caelestibus  motibus;  et  sic  non  tollitur  quin  ali- 
quando  eflectus  sit  possibilis,  licet  necessarium 
sit  eflectum  illum  quandoque  produci:  -  sic  enim 
Albumasar,  in  primo  libro  sui  Introductorii,  de- 
fendere  nititur  possihile. 

Non  est  autem  possibile  quod  per  hunc  modum 
possibile  defendatur.  Poi-sibile  enim  quoddam  est 
quod  ad  necessarium  sequitiir.  Nam  quod  ne- 
cesse  est  esse,  possibile  est  esse :  quod  enim  non 
possibile  est  esse,  impossibile  est  esse;  et  quod 
impossibile  est  esse,  necesse  est  non  esse;  igitur 
quod  necesse  est  esse,  necesse  est  non  esse.  Hoc 
autem  est  impossibile.  Ergo  impossibile  est  quod 
aliquid  necesse  sit  esse,  et  tamen  non  sit  pos- 
sibile  illud  esse.  Ergo  possibile  esse  sequitur  ad 
necesse  esse. 

Hoc  autem  possibile  non  est  necessarium  de- 
fendere  contra  hoc  quod  effectus  ex  necesshate 
causari  dicuntur,  sed  possibiie  quod  opponitur 
necessano,  prout  dicitur  possibile  quod  potest 
esse  et  non  esse.  Non  dicitur  autem  aliquid  per 
hunc  modum  possibile  vel  contingens  ex  hoc 
solum  quod  quandoque  sit  in  potentia  et  quan- 
doque  in  actu,  ut  praedicta  responsio  supponit: 
nam  sic  etiam  in  motibus  caelestibus  est  pos- 
sibile  et  contingens;  non  enim  semper  est  con- 
iunctio  vel  oppositio  solis  aut  lunae  in  actu,  sed 
quandoque  quidem  in  actu,  quandoque  autem 
in  potentia;  quae  tamen  necessaria  sunt,  cum 
de  his  dentur  demonstrationes.  Sed  possibile  vel 
contingens   quod   opponitur   necessario,  hoc  in 


6  universalium  A  solus;  naturalium.  17  de  necesse  A  solus;  de  necessiiate.  Jta  statim.  29  inferioribus]  corporibus  addunt  Pc.  pro- 
veniret]  provenirent  EGtPc.  35  quia  sicut  EGfcPc;  quia  aN,  quia  enim  DWY.  Sg  Non  igitur...  necessaria  in  A  supra  marginem  post 

contingentia  scnfcifwr,  sed  fortasse  intentio  erat  ut  insereretur  post  potest  impedire;  cf.  pA.  40  inferioribus]  istis  inferioribus  Pc.  41  est 
A  solus;  sunt.         43  potest  hic  A  solus;  post  impediri. 

8    etiam  A  solus;  om.  ci  Aliquis  autem  forte    dicat  {ex  Si  quis  auteni  dicat)  A  solus ;  Si  autem  aliquis  forte  (forte  ariquis  YZ)  dicat. 

H  lacunam  liabet  usque  ad  Sciendum  exclus.  10    ut  A  solus;  quod.  compleanturj  copulantur  BCFW,   copulentur  DY.  14  quando 

DKGXP;  quia  C,  qui  eeteri.  21   per  A  solus;  secundum.  33  contra  hoc  quod  ENXYfc;  quod  contra  hoc  quod    aDZ,  quod  G,  quod  ex 

hoc  contingit  quod  W,  i^uia  (quia  non  P)  contra  hoc  Pc.  Pro  sed  possibile,  sed  contra  possibile  P.  36    dicitur  hic  A  solus;  post  autem. 

37  vel  {ex  et)  A  solus;  et.  3q  responsio]  ratio  GYb.  supponit]  praesupponit  Pc.  42  vel  oppositio  solis  EGb,  Pd  solis  vel  appositio. 
iVo  aut  lunae;  vel  lunae  Gb,  et  lunae  D,  lunac  N. 


262  SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXXXVI. 

sua  ratione  habet,  quod  non  sit  necesse  illud  aiilcin  smit  per  accidens,  uon  habent  aliqiiani 
iaeri  quando  non  est.  Quod  quidem  est  quia  non  caiisani;  sicut  quod  sit  musicum,  habet  aliquam 
de  necessitate  sequitur  ex  causa  sua.  Sic  enim  causam  in  homine,  quod  autem  homo  sit  simul 
dicimus  quod  Sortem  sessurum  esse  est  con-  albus  et  musicus,  non  habet  aliquam  causam. 
tingens,  ipsum  autem  esse  moriturum  est  ne-  >  Quaecumque  enim  sunt  simul  propter  aliquam 
cessarium,  quia  secundum  horum  ex  causa  sua  causam,  ordinem  habent  ad  invicem  ex  illa  caiisa: 
de  necessitate  sequitur,  non  autem  primum.  Si  quae  autem  sunt  per  accidens,  non  habent  or- 
ergo  ex  motibus  caelestibus  de  necessitate  sequitur  dinem  ad  invicem.  Non  igitur  sunt  ex  aliqua  causa 
quod  eorum  effectus  sint  quandoque  futuri,  tol-  per  se  agente,  sed  solum  per  accidens  hoc  evenit: 
litur  possibile  et  contingens  quod  necessario  op- lo  accidit  enim  docenti  musicam  quod  doceat  ho- 
ponitur.  minem  album,  est  enim  praeter  eius  intentionem, 

Sciendum  est  autem  quod  ad  probandum  ef-     sed  intendit  docere  disciplinae  susceptibilem. 
fectus  caelestium  corporum  ex    necessitate  pro-         Sic  igitur,    proposito    aliquo   effectu,  dicemus 

ca^i7vcn.?5os':  "^'^'^''^^'  Avicenna,  in  sua  Metaphysica*,  utitur  quod  habuit  aliquam  causam  ex  qua  nonde  neces- 
tali  ratione.  Si  aliquis  effectus  caelestium  corpo-  -j  sitate  sequebatur:  quia  poterat  impediri  ex  aliqua 
rum  impeditur,  oportet  quod  hoc  sit  per  aliquam  alia  causa  concurrente  per  accidens.  Et  licet  illam 
causam  voluntariam  vel  naturalem.  Omnis  autem  causam  concurrentem  sit  reducere  in  aliquam 
causa  voluntaria  vel  naturalis  reducitur  ad  ali-  causam  altiorem,  tamen  ipsum  concursum,  qui 
quod  caeleste  principium.  Ergo  impedimentum  impedit.  non  est  reducere  in  aliquam  causam. 
etiam  effectuum  caelestium  corporum  procedit »  Et  sic  non  potest  dici  quod  impedimentum  huius 
ex  aliquibus  caelestibus  principiis.  Impossibile  effectus  vel  illius  procedat  ex  aliquo  caelesti  prin- 
est  ergo  quod,  si  totus  ordo  caelestium  simul  cipio.  Unde  non  oportet  dicere  quod  effectus 
accipiatur,  quod  effectus  eius  unquam  cassetur.  corporum  caelestium  ex  necessitate  proveniant 
Unde    concludit   quod    corpora   caelestia  faciunt     in  istis  inferioribus. 

necessario  esse  debere  effectus  in  his  inferioribus,  =>      Hinc  est  quod  Damascenus  dicit,  in  secundo 
tam  voluntarios  quam  naturales.        .  libro  *,    quod    corpora  caelestia   non  siint  caiisa  •  oe FiJe  orth., 

^caj).  .V,  2;  s.       Haec  autem  ratio,  ut  Aristoteles  m  II  Phys.  *     generatioms  alicuius  eoriini  quae/iunt,  neque  cor-  893. 
dicit,  fuit  quorundam  antiquorum,  qui  negabant     ruptionis  eorum  quae  corrumpuntur:  quia  scilicet 
casum  et  fortunam,  per  hoc  quod  cuiuslibet  ef-     non  ex  necessitate  ex  eis  elfectus  proveniunt. 
fectus  est  aliqua  causa  determinata;  posita  autem  jo      Aristoteles  etiam  dicit,  in  II  deSomno  et  VisHia*,  '  A.iDeDMna- 

.  rr  j  •  •  1  ■  ..  .    "  ''one  per   som- 

causa,  ponitur  eltectus  de  necessitate;  et  sic,  cum  quod   eorum   quae  in   corporibus  sunt  signorum  .««m,  cap.  n;  s. 

omnia  ex  necessitate  proveniant,  non  est  aliquid  etiam  caelestium,  velut  aquarum  et  ventorum,  multa 

fortuitum  neque  casuale.  non  epeniunt.  Si  enim  alius  pehementior  isto  accidat 

Hanc  autem  rationem    ipse  solvit   in   VI  Me-  motus  a  quo  futurum  est  signum,  non  fit:  sicut  et 
*.s^Ti'-[;^3:Did.  taphys.  *,  ucgando  duas  propositiones  quibus  haec  ;?  multa  consulta  bene,  quae  Jieri  expediebat,  dissoluta 

ratio  utitur.  Quarum  una  est  quod,  posita  causa  sunt  propter  alias  digniores  inchoationes. 
quacumque,  necesse  sit  eius  effectum    voni.   Hoc         Ptolomaeus   etiam,    in    Qnadripartito*,    dicit:  ;  ub.  i,  cap.  n 

"     .  ^  .  .,  "^  .  ■'    .         ,.  _^  1  -^-  r  '  (Francot.  1625). 

enim  non  oportet  ui  omnibus  causis:  quia  aliqua  Rursus,    nec   aestimare   debemus   quod  superiora 

causa,  licet  sit  per  se  et  propria  causa  et  suffi-  procedant  inevitabiliter,  ut  ea  quae  divina  dispo- 

ciens  alicuius  effectus,  potest  tamen  impediri  e\  ^o  sitione  contingunt  et  quae  nullatenus  sunt  vitanda, 

concursu  alterius  causae,  ut  non  sequatur  effectus.  necnon    quae   veraciter    et  ex   necessitate   prove- 

-  Alia   propositio    est,    quam   negat,   quod    non  niunt.  -  \n  Centilogio  etiam  dicit*:  Haec  iudicia  Jib^j- (.^""fl*- 

omne  quod  est  quocumque  modo.   habet  causam  quae  tibi  trado,  sunt  media  inter   necessarium  et 

per   se,   sed  solum   ea    quae  sunt  per   se ;   quae  possibile. 


3  Sic]  Sicut  Pc.  4  quod  Sortem  sessurum  esse  est]  Sortem  sessurum  esse  est  EG&  et  sim  est  aVZcd,  Sortem  esse  sessurum  esse  DP, 
Sortem  securum  esse  N.  Pro  est  post  moriturum,  esse  DP.  i5  Si  A  soliis;  Si  enira.  oliquis  hic  EGb;  post  effectus.  20  etiam  A  solus; 
om.  12  caelestium  EG ;  corporum  addiint.  23  unquam]  nu^vquam  CEGHNZ6.  25  his  A  solus;  istis.  3o  aliqua  DWpFftPc;  ab 

aliqua.         32  ex  EG;  de.         34  ipse  A  soltis;  Aristoteles  adduitt.         36  quod  om  BCHWYZpFc. 

10  musicam  P;  musicum.  17   sit  EGb;  habeat  DY,  habet  ceteri,  21   procedat  DEGi;  procedlt.  23  proveniant  bPd;  proveniat. 

33  alius]  aliquis  EpZ.  aliquis  alius  Pd.  34  a  quo  EGYfr;  aliquo  aNZ,  aliquod  D,  ad  id  quod  \V,  quod  Pc.  35  expedie^^at]  expediebatur 
aNW.  dissoluta  EGiPc;  et  soluta  Y,  soluta  ceteri.  3y  procedant]  procedunt  aZPc.  41  necnonj  ut  non  EGXA;  X  se  corrigit.  42  Cen- 
tilogio  EZcrf;  Centilogo  G,  Centiloquio  bP,  Centilog  ceteri.         iudicia]  indicia  XZpGPc. 

Commentaria  Ferrariensis 


ULTERius,  ut  magis  appareat  voliintatem  nostram  a  cor- 
poribus  caelestibus   necessitatem  non  pati,   vult  San- 

ctus  Thomas  ostendere  quod  non  solum  liumanae  electioni 

necessitatem  inferre  non  possunt,  verum  etiam  quod  nec 

corporales  effectus  ab  ipsis  in  istis  inferioribus  de  necessitate 
r3„S'il!-"'"^,1I"   proveniunt*.  Circa  hoc  autem  duo  facit**:  primo,  ostendit 

•■ct.taraennum.   propositum;  secundo,  respondet  ad   quandam    Avicennae  l        Secundo.  Corpora  caelestia  sunt  causae  remotae  inferio- 
tuin  'ad  %itium.   rationem  *.  rum  etfectuum :  proximae  autem  causae  sunt  virtutes  activae 

"  Nom.  IV.  I.  Quantum  ad  primum,  arguit  primo  sic.  Haec  infe-     et  passivae  in  istis  inferioribus,  quae  sunt  causae  contin- 

riora  sunt  fluxibilia,  et  non  semper  eodem  modo  se  ha-  ■  gentes,  cum  possint  deficere  ut  in  paucioribus.  Ergo  etc. 


bentia:  propter  materiam,  quae  est  in  potentia  ad  plures 

formas ;  et  propter  contrarietatem  formarum  et  virtutum. 

Ergo  impressiones  corporum  caelestium  non   recipiuntur 

in  istis  per  modum  necessitatis.  -  Probatur  consequentia. 

Quia  impressiones  causarum   naturaHum  *    recipiuntur    in   'Vid.text.etvar, 

effectibus  secundum  recipientium  modum. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXXXVI. 


263 


—  Prdbatur  consequenlia.  Quia  a  causa  remota  non  se- 
quitur  eftectus  de  necessitate  nisi  etiam  sit  causa  media 
neccssaria.  Declaratur  per  similitudinem  in  syllogismis,  in 
quibus,  minori  existente  contingente,  non  sequitur  nisi 
conclusio  contingens,  quamvis  maior  sit  necessaria. 

Adverte  quod  per  eftectus  in  istis  inferioribus  prove- 
nientes  intendit  Sanctus  Thomas  omnes  illos  eftectus  par- 
ticulares  qui  in  sublunari  regione  tiunt.  De  quibus  omnibus 
prima  ratio  procedit:  sive  inquam  a  caelo  immediate  pro- 
venire  ponantur,  sive  mediantibus  particularibus  causis.  Ista 
autem  secunda  ratio  probat  de  eftectibus  illis  tantum  qui 
a  caelo  mediantibus  inferioribus  virtutibus  proveniunt. 

Tertio.  Si  sic  esset,  tunc  semper  eodem  modo  se  ha- 
berent  quae  in  inferioribus  sunt.  Hoc  est  falsum.  Ergo 
etc.  -  Probatur  assumptum.  Quia  motus  caelestium  cor- 
porum  semper  eodem  modo  est. 

Adverte  quod  haec  ratio  fundatur  super  hac  proposi- 
tione  manifesta:  Effectiis  de  necessitate  proveniens  a  causa 
semper  eodem  modo  se  habente,  eodem  modo  semper  evenit. 

Quarto.  Singula  quae  in  istis  inferioribus  fiunt  ex 
impressione  corporum  caelestium,  sunt  contingenlia :  cum 
quodlibet  eorum  impediri  possit.  Ergo  connexio  eorum 
quae  in  inferioribus  ex  caelorum  impressione  contingunt, 
non  est  necessaria.  -  Probatur  consequentia.  Quia  ex 
multis  contingentibus  non  potest  fieri  unum  necessarium : 
cum  ita  omnia  simul  deficere  possint  sicut  et  quodlibet 
contingentium. 

Adverte  quod  ista  ratio  directe  concludit  contra  illos 
qui  dicunt  connexionem  eorum  quae  hic  fiunt  impres- 
sione  corporum  caelestium,  necessariam  esse,  licet  ahqua 
contingenter  eveniant. 

Quinto.  Ex  actione  corporum  caelestium  non  tollitur 
id  quod  materia  requirit:  cura  corpora  caelestia  sint  na- 
turaliter  agentia,  quae  requirunt  materiam  in  quam  agant. 
Sed  materia  in  quam  corpora  caelestia  agunt,  sunt  corpora 
inferiora  corruptibilia  sccundum  naturam,  quae  sicut  ab 
esse,  ita  ab  operari  deficere  possunt:  et  per  consequens 
non  de  necessitate  producunt  eftectus.  Ergo  etc. 

II.  Adverte  quod  ista  ratio  diftert  a  prima  et  a  secunda. 
Quia,  cum  inferiora  corpora  ad  superiora  comparari  pos- 
sint  et  ut  materia  tantum,  et  ut  agens  secundum  et  in- 
strumentale  ad  principale  agens,  tripliciter  possumus  con- 
siderare  corpora  inferiora.  Primo,  ut  habent  rationem 
materiae  tantum,  in  quam  corpora  coelestia  agant.  Et 
secundum  hanc  considerationem  procedit  prima  ratio.  — 
Secundo,  ut  habent  rationem  proximi  agentis  tantum,  in 
ordine  ad  eifectus  caelestes  ipsis  mediantibus  productos. 
Et  iuxta  hoc  procedit  secunda  ratio.  -  Tertio,  ut  simul 
habent  et  rationem  materiae,  et  rationem  secundarii  et 
instrumentalis  agentis  in  ordine  ad  ipsum  caelum.  Et  se- 
cundum  hoc  haec  quinta  ratio  procedit.  Concluditur  enim 
eftectus  caelorum  non  de  necessitate  in  istis  inferioribus 
evenire,  quia,  cum  inferiora  deficere  possint  ab  operari 
secundum  rationem  suae  naturae,  impressio  corporum 
caelestium  hoc  ab  ipsis  non  removet.  Agens  enim  non 
removet  a  materia  in  quam  agit,  et  qua  utitur  sicut  instru- 
mento,  id  quod  ipsi  materiae  debetur,  et  quod  in  materia 
praesupponitur :  sed,  supposita  conditione  ipsius,  ea  ad 
suum  etfectum  utitur.  Licet  enim  agens  aliquando  removeat 
a  materia  qua  simpliciter  utitur  ut  materia,  dispositiones 
pracexistentes,  et  novas  dispositiones  introducat,  ut  patet 
in  generatione,  quia  videlicet  repugnant  formae  introdu- 
ccndae  ;  a  materia  tamen  in  quam  agit  tanquam  in  istru- 
mentum  quo  ad  suum  effectum  utitur,  non  removet  na- 
turales  ipsius  dispositiones,  quas  ut  materiae  dispositiones 
praesupponit,  non  autem  sicut  terminum  a  quo  suae 
actionis  aut  motus. 

III.  Ad  has  rationes  forte  dici  posset,  ut  Albumasar, 
in  principio  sui  Introductorii  nititur  defendere  possibile, 
quod  necesse  est  effectus  corporum  caelestium  compleri, 
non  tamen  per  hoc  tollitur  possibilitas  a  corporibus  infe- 
rioribus:  quia  quilihet  eftectus  est  in  potentia  antequam 
fiat,  quando  autem  iam  est  in  actu,  transit  in  necessitatem ; 
et  sic  non  tollitur  quin  eftectus  aliquando  sit  possibilis, 
licet  necesse  sit  eftectum  ilium  quandoque  produci. 


Sed  non  potest,  inquit  Sanctus  Thomas,  hoc  modo 
possibile  defendi.  Quod  declaratur.  Quia,  cum  duplex  sit 
possibile,  quoddam  scilicet  quod  ad  necessarium  sequitur, 
aliud  vero  quod  necessario  opponitur ;  primum  non  oportet 
defendere,  quia  contra  hoc  non  dicuntur  eftectus  ex  ne- 
cessitate  causari ;  sed  secundum.  Non  dicitur  autem  hoc 
modo  aliquid  possibile  aut  contingens  ex  hoc  solum  quod 
quandoque  sit  in  potentia,  quandoque  in  actu :  quia  sic 
etiam  in  motibus  caelestibus  inveniretur  possibile  et  con- 
tingens.  Sed  possibile  hoc  modo  sumptum  hoc  habet  in 
sua  ratione,  quod  non  sit  necesse  illud  fieri  quando  non 
est:  quia  videlicet  non  sequitur  de  necessitate  ex  sua 
causa.  Declaratur  in  sessione  Sortis  contingenli,  et  in 
morte  ipsius  necessaria.  Ergo,  si  ex  motibus  caelestibus 
sequitur  de  necessitate  quod  eorum  eftectus  quandoque 
sint  futuri,  tollitur  possibile  et  contingens  quod  necessario 
opponitur. 

2.  Ad  evidentiam  huius  impugnationis,  considerandum 
est  quod,  iuxta  hanc  responsionem,  possibile  dupliciter 
accipitur.  Uno  modo,  ut  opponitur  impossibili.  Et  sic  di- 
citur  possibile  quod  non  est  impossibile  esse,  sive  cui  non 
repugnat  esse.  Et  quia  non  solum  contingens,  sed  etiam 
necessarium  non  est  impossibile  esse,  -  alioquin,  ut  deducit 
Sanctus  Thomas,  necesse  esse  esset  necesse  non  esse,  cum 
impossibile  esse  sit  necesse  non  esse  -  ideo  inquit  quod 
tale  possibile  ad  necessarium  sequitur;  sicut  scilicet  magis 
universale  sequitur  ad  minus  universale,  ut  animal  ad 
hominem.  -  Alio  modo  accipitur  possibile  ut  opponitur 
necessario.  Et  tunc  possibile  idem  est  quod  contingens, 
quod  scilicet  potest  esse  et  non  esse,  sicut  necessarium 
non  potest  non  esse. 

Si  ergo  eftectus  corporum  caelestium  de  necessitate 
eveniunt,  quia  videlicet  non  possunt  non  evenire,  sequitur 
quod  non  sunt  contingentes  evenire  et  non  evenire;  et 
sic,  quod  non  sint  possibiles  possibilitate  opposita  neces- 
sario.  Ideo  ponentes  elVectus  caeli  necessario  evenire,  non 
possunt  salvare  possibile  quod  opponitur  necessario. 

IV.  Quf.ntum  ad  secundum  *,  adducitur  ratio  Aviccn- 
nae,  decimo  Metaphysicae  suae,  cap.  i,  ad  probandum 
quod  ex  necessitate  corporum  caelestium  eifectus  eveniant. 
Arguebat  enim.  Si  eftectus  caelestium  corporum  impeditur, 
hoc  fit  per  causam  aut  naturalem  aut  voluntariam.  Sed 
omnis  talis  causa  ad  aliquod  caelesle  principium  reducitur. 
Ergo  illud  impedimentum  procedit  ex  aliquibus  caelestibus 
principiis.  Ergo,  si  totus  ordo  caelestium  corporum  simul 
accipiatur,  impossibile  est  quod  eius  eftectus  unquam 
cassetur. 

Hanc  rationem  dicit  Sanctus  Thomas  fuisse  etiam  quo- 
rundam  philosophorum  Naturalium  ijegantium  casum  et 
fortunam,  per  hoc  quod,  secundum  ipsos,  cuiuslibet  ef- 
fectus  est  aliqua  causa  determinata;  posita  autem  causa, 
de  necessitate  ponitur   eftectus. 

2.  Respondet  autem,  de  mente  Aristotelis  VI  Metaph., 
text.  7:  et  dicit  primo,  quod  falsa  est  ista  propositio,  Posita 
quacumque  causa,  necesse  est  eius  effectum  poni.  Quia 
propria  et  per  se  sufficiens  causa  alicuius  eftectus  potest 
impediri  ex  concursu  alterius  causae,  ne  sequatur  eftectus. 

Dicit  secundo,  quod  etiam  alia  propositio  est  falsa, 
Omne  quod  est  quocumque  modo,  habet  causam  per  se. 
Non  enim  est  vera  de  iis  quae  sunt  per  accidens,  sed 
tantum  de  iis  quae  sunt  per  se.  Declarat  in  albo  et 
musico,  quae  non  sunt  simul  per  aliquam  causam,  cum 
non  habeant  ordinem  ad  invicem:  quaecumque  autem  sunt 
simul  per  aliquam  causam,  ordinem  habeant  ex  illa  causa. 

Dicit  tertio,  ad  rationem  Avicennae  respondendo,  quod, 
proposito  aliquo  eftectu,  dicemus  quod  habuit  aliquam 
causam  ex  qua  non  de  necessitate  sequebatur,  quia  po- 
terat  impediri  ex  aliqua  causa  concurrente  per  accidens. 
Et  licet  illam  causam  concurrentem  esset  reducere  in  ali- 
quam  causam  altiorem,  ipsum  tamen  concursum  qui  im- 
pedit,  non  est  reducere  in  aliquam  causam.  Et  sic  falsum 
est  quod  impedimentum  huius  eftectus  ex  aliquo  caelesti 
principio  proveniat. 

QuANTUM  AD  TERTmM*,  confirmatur  conclusio  auctoritate   '    Noioiidum 

_  1        ,.,  .  .    .  ...        onoa    hoc    ler- 

Damasceni,  m  secundo    libro;   auctontale   Anstotelis,   m   tium  non  fuit 

cxpressum  in 
iniiio  Coicment. 


'Vidcinit  Com- 
ment. 


264 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXXXVI. 


'  Cap.  III,  12 
Th.  1.  6. 


II  de   Somno    et    Vigilia;    et    auctoritate    Ptolomaei,    in 
Quadripartito  et  Centiloquio. 

V.  Ad  evidentiam  responsionis  ad  rationem  Avicennae 
et  antiquorum  philosophorum,  considerandum  primo,  quan- 
tum  ad  illam  propositionem,  AUqua  causa,  licet  sit  per 
se  etpropria  caiisa  sufficiens  alicuius  effectus,  potest  tamen 
impediri,  quod  causa  aliqua  dicitur  sufficiens  quando  tantam 
virtutem  habet  ex  propria  forma  ut,  nulla  alia  causa  sui 
ordinis  concurrente,  possit  effectum  producere :  sicut  ignis 
est  causa  sufficiens  calefactionis:  potest  enim  se  solo,  nulla 
alia  particuiari  causa  effectiva  concurrente,  calefacere.  Per 
oppositum  autem  dicitur  causa  insufficiens  quae  non  habet 
ex  propria  forma  tantam  virtutem  ut  se  sola,  nulla  alia 
causa  sui  ordinis  concurrente,  possit  effectum  producere: 
sicut,  cum  multi  simul  trahunt  navem,  quam  nullus  eorum 
posset  per  se  trahere,  dicitur  unusquisque  illorum  causa 
insufficiens  illius  tractus.  Non  inconvenit  autem  quod  aliqua 
causa  habeat  tantam  virtutem  quanta  requiritur  ad  pro- 
ductionem  alicuius  eftectus,  et  tamen  impediatur  ab  ilHus 
effectus  productione :  sicut  potest  impediri  ignis  a  cale- 
factione  alicuius,  puta  ligni,  ex  aliquo  vehementer  frigido 


unius  non  habeat  efficaciam  super  alterius  motum  et  in- 
tentionem.  Si  autem  consideretur  huiusmodi  servorum 
concursus  in  comparatione  ad  dominum  eos  mittentem 
ut  concurrerent  et  sibi  obviarent,  iam  isti  motus  et  inventio 
conservi  cum  motu  habent  aliquam  unitatem  ordinis  ex 
intentione  domini  mittentis  et  ordinantis  unum  motum 
cum  alio,  et  motum  unius  ad  inventionem  conservi.  Et 
ideo,  ut  sic,  talis  concursus  est  eftectus  per  se,  et  habet 
causam  per  se.  Cum  ergo  dicitur  quod  eftectus  per  acci- 
dens  non  habet  causam  per  se,  intelligitur  de  ipso  inquan- 
tum  est  effectus  per  accidens  et  inquantum  est  ens  per 
accidens :  non  autem  inquantum  est  aliquo  modo  ens 
per  se  et  eftectus  per  se. 

3.  Considerandum  tertio  quod,  licet  omnis  effectus  per 
accidens  in  istis  inferioribus,  excepto  malo  culpae,  referatur 
in  Deum  sicut  in  causam  per  se,  quia  respectu  illius  sunt 
effectus  per  se  et  ordinati  et  intenti ;  et  aliqui  etiam  re- 
ferantur  sicut  in  causam  per  se  in  virtutem  corporis  cae- 
lestis:  non  tamen  omnes  huiusmodi  eftectus  in  virtutem 
caelestem  reducuntur  sicut  in  causam  per  se,  immo  aliqui 
etiam  per  accidens  inveniuntur  ad  corpus   caeleste    com- 


aut  eius  virtutem  et  calorem  remittente,  aut  aliquam  con-      parati.  Nam  cum  effectus  qui  evenit  praeter  intentionem 


trariam  dispositionem  in  lignum  introducente.  Unde  non 
valet  ista  consequentia,  Haec  causa,  propter  aliquod  super- 
veniens  impedimentum,  non  producit  hunc  effectum.  Ergo 
non  est  causa  sufficiens  illius  effectus :  potest  enim  impe- 
diri,  et  tamen  secundum  se  esse  sufficiens.  Cuius  signum 
est  quia,  remotis  impedimentis,  nulla  alia  coadiuvante 
causa  sui  ordinis,  illum  elfectum  produceret.  Ex  hoc  enim 


alicuius  causae,  sit  ab  ipsa  per  accidens;  et  intentio  causae 
nihil  aliud  sit  quam  inclinatio  ipsius  ad  productionem 
effectus:  quicquid  evenit  praeter  inclinationem  causae, 
sive  sit  aliquid  positivum  sive  sit  aliquod  privativum, 
evenit  per  accidens  a  tali  causa.  Quia  ergo  caelum  est 
causa  agens  in  haec  inferiora  ut  in  pluribus,  et  aliquando 
deficiens,  scilicet  in  paucioribus ;  si  inclinetur,  verbi  gratia, 


convincitur  ipsam  tantam  habere  virtutem  quantam  illius  I  ad  tempestatem  excitandam,  et  non  eveniat  tempestas  sed 


*  Lect.  XIV,  n 
(Ed.  Lcon., 
mae  18S2). 


effectus   productio  exigit.  Unde,  cum  dicitur  quod   causa 

est  ad  quam  de  necessitate   sequitur  effectus,  inteiligitur 

de  causa  sufficienti  non  impedita.    Optime    igitur    dictum 

est  ab  Aristotele  et  Divo  Thoma  non  esse  verum   quod, 

quacumque  causa  posita,    necesse   est   effectum  poni;  et 

quod  potest  esse  aliqua  causa  propria  et  sufficiens  alicuius 

eftectus,  quae  tamen  suum,  propter  aliquod  impedimentum 

superveniens,  non  consequetur  effectum. 

2.  Considerandum  secundo,  circa  hanc  propositionem, 

Effectus  per  accidens    non    habet   causam  per   se,    quod 

dupliciter  potest    considerari    effectus    per    accidens:    uno 

modo,  absolute  et  secundum  se,  inquantum  est  ens ;  alio 

modo,  inquantum  est  eftectus  per    accidens.    Si    conside- 

retur  secundo  modo,  sic  manifestum  cst  quod  non  habet 

causam  per  se:  ad  quamcumque  enim  causam  comparetur 

ut  effectus  per  accidens,  constat  quod  illa    non    est    eius 

causa  per  se,  licet  alicuius   alterius    esset   causa   per   se ; 

oportet  enim  causas  effectibus  proportionaliter  respondere, 

;  s.   ut   habetur    II  Phys.  *,  ut   scilicet    effectui    per    se    corre- 

spondeat   causa   per  se,  effectui  vero  per    accidens    causa 

per  accidens  respondeat.  -  Si  autem  primo  modo  consi- 

deretur,  sic  non  inconvenit  aliquem  effectum  per  accidens 

habere  aliquam  causam  per  se  aliquo  modo.  Cum    enim 

effectus   per    accidens    non    possit    reduci   in  causam   per 

se  inquantum   liuiusmodi,  ut   dicitur  Prima,  q.  cxv,  a  6, 

• '+   et   in   fine  primi  Hbri  Perihermenias  *,  a  Sancto  Thoma, 
Ro-        .  ^  .     '  , 

qma  non  est  vere  ens,  cum  non  stt  vere  unum;  si  con- 

tingat  tamen  aliquem  effectum    qui    secundum   se,    et   in 

ordine  ad  causas  proximas,  non  est  vere  unus,  eo   quod 

duo  includat  nullum  intcr  se  ex  propriis  naturis  ordinem 

habentia,  aliquam  unitatem    et    aliquem    ordinem    habere 

per  comparationem  ad  aiiquam  causam,    non    inconvenit 

illum  effectum  habere  causam  per  se;  quia  talis  eftectus, 

licet  per  comparationem  ad  aliquas  causas  sit  effectus  per 

accidens,  per  comparationem  tamen  ad  aliam  causam  erit 

effectus  per  se.   Sicut    concursus    duorum    servorum,    se- 

cundum  se,  et  ad  p^rticulares  utriusque  causas  comparatus, 

est  ens  per  accidens:  quia  motus  unius  servi  ad  motum 

alterius   secundum    se    nullum    ordinem   habet;    similiter 

inventio  alterius  conservi  cum  ambulatione   servi   nuliam 

ordinem,  nullamque  unitatem  secundum  propriam  naturam 

habet,  neque  secundum  propriam  causam.  ideo  huiusmodi 

concursus,  si  referatur  in  virtutem  motivam  utriusque,  aut 

in  eorum  intentionem,  non  habet  causam  per  se,  sed  tan- 

tum  causam  per  accidens:  cum  virtus  motiva  aut  intentio 


serenitas,  ex  concursu  alicuius  causae  impedientis :  dicetur 
et  ipsa  serenitas,  et  non-eventus  tempestatis,  per  accidens 
esse  in  ordine  ad  caeH  influxum,  eo  quod  praeter  eius 
intentionem  et  inclinationem  sit.  Similiter,  si  animam  ho- 
minis  agendo  in  corpus  ad  aliquid  inclinet,  et  voluntas, 
quae  non  subditur  caelesti  corpori  directe,  contrarium 
eligat:  dicetur  in  ordine  ad  caelum  fieri  per  accidens  quod 
voluntarie  fit,  quia  praeter  eius  inclinationem  fit  et  praeter 
eius  intentionem. 

4.  Ex  iis  patet  verum  esse  quod  inquit  Sanctus  Thomas 
respondendo  ad  rationem  Avicennae :  quod  inquam  non 
oportet  omnes  caelestes  effectus  de  necessitate  evenire  eo 
quod  oporteat  omnem  effectum  reduci  in  aliquam  causam 
per  se,  quia  effectus  poterat  impediri  ex  aHqua  causa  per 
accidens  concurrente  ne  eveniret;  et  quod,  licet  contingat 
illam  causam  impedientem  in  aHquod  caeleste  principium 
reducere,  ipsa  tamen  non  impedit  talem  effectum  nisi  ra- 
tione  concursus  cum  virtute  et  inclinatione  causae  ad  talem 
effectum,  qui  concursus  per  accidens  est;  accidit  enim  huic 
causae,  secundum  quod  hoc  tempore  est  ad  productionem 
istius  effectus  inclinata,  ut  simul  sit  aHa  causa  quae  illo 
eodem  tempore  aliquid  agat  quod  sit  sui  eftectus  impe- 
ditivum.  TaHs  autem  concursus  per  accidens  non  habet 
aliquam  causam  naturalem  per  se,  sed  tantum  per  accidens: 
licet  causa  concurrens,  quae  habet  impedire,  secundum 
se  aliquam  habeat  causam. 

VI.  Sed  contra  praedicta  occurrunt  duo  dubia.  Primum 
est,  quia  videtur  quod  taHs  concursus  diversarum  causarum 
habeat  causam  per  se :  contra  id  quod  hic  dicitur.  Nam 
causa  concurrens  quae  impedit,  non  agit  nisi  virtute  caeli: 
cum  omnes  causae  inferiores  agant  in  virtute  superioris. 
Similiter  causa  quae  erat  disposita  ad  productionem  sui 
effectus,  virtute  caeli  ad  suum  eftectum  inclinabatur.  Ergo 
utraque  causa  particularis  simul  ab  una  causa,  sciHcet 
virtute  caelesti,  movebatur  ad  suum  eftectum.  Ergo  earum 
concursus  erat  per  se  intentus  a  caelo. 

Probatur  ultima  consequentia.  Quia  inquit  SanctusTho- 
mas,  VI  Metaph.  *,  quod  floritio  huius  herbae  vel  illius,  '  Leci.  3. 
si  referatur  ad  particularem  virtutem  quae  est  in  hac 
planta  vel  in  illa,  nullum  ordinem  videtur  habere  ad 
floritionem  alterius :  immo  videtur  per  accidens  quod,  hac 
herba  florente,  illa  floreat,  quia  causa  fforitionis  unius 
non  est  causa  /loritionis  alterius.  Si  autem  ad  virtutem 
corporis  caelestis,  quae  est  causa  communis,  referatur, 
invenitur  concursus  harum  floritionum  non  esse  per  ac- 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXXXVI. 


265 


cidens,  sed  esse  ordinatus  ab  aliqua  causa  prima,  quae 
simul  movet  utramque  herbam  adjloritionem.  Ex  iis  enim 
patet  quod,  ubi  causae  concurrentes  ab  eadem  causa  simul 
moventur,  talis  concursus  non  cst  per  accidens.  Et  per 
consequens,  si  a  caelo  diversae  causae  particulares  simul 
ad  operationem  inclinantur,  sequitur  quod  illarum  con- 
cursus  non  erit  per  accidens,  sed  per  se  intentus. 

Ex  hoc  ulterius  sequitur  quod  nihil  est  per  accidens  in 
istis  inferioribus  in  ordine  ad  virtutem  caeli:  cum  omnes 
causae  concurrentes,  quarum  una  alteram  impedit,  a  vir- 
tute  caeli  moveantur. 

Vid.num. viii.  2.  Secundum  dubium  est*,  quia  non  videtur  hic  as- 
signare  Sanctus  Thomas  aliam  rationem  quare  non  oportet 
omnem  effectum  reducere  in  causam  per  se,  nisi  quia 
effectus  per  accidens  habet  causam  concursum  diversarum 
causarum  agentium,  quarum  una  impedit  reliquam,  cuius 
concursus  non  est  aliqua  causa  per  se.  Contra  hoc  autem 

Loc.  cit.  videtur  esse  dictum  ipsius  VI  Metaph.  *,  ubi  ponit   quod 

potest  per  accidens  non  evenire  effectus  corporis  caelestis 
propter  indispositionem  materiae.  Ergo  non  omnis  eventus 
per  accidens  habet  pro  causa  concursum  diversarum  cau- 
sarum  agentium. 

VII.  .'X.d  evidentiam  primi  dubii,  considerandum  est  quod, 
licet  caelum  sit  universalis  causa  omnium  effectuum  natu- 
ralium  in  istis  inferioribus,  sunt  tamen  in  caelo  virtutes 
diversae,  et  diversi  influxus  diversarum  stellarum  et  di- 
versarum  constellationum,  quae  quidem  virtutes,  licet,  si 
secundum  se  considerentur,  sint  inter  se  ordinatae,  secun- 
dum  tamen  quod  in  operationem  exeunt,  et  ad  suos  ef- 
fectus  terminantur,  nullum  pcr  se  ordinem  videntur  habere, 
cum  virtus  una  ad  alterius  effectum  non  se  extendat.  Sicut 
enim  omnes  potentiae  animae  secundum  se  sunt  ordinatae, 
inquantum  ex  intentione  et  inclinatione  animae  ab  eius 
essentia  originantur;  ideo  illarum  concursus  in  una  animae 
essentia  est  per  se,  et  ab  anima  intentus,  et  a  Deo  creante 
animam;  multae  tamen  ipsarum,  quantum  ad  actualem 
operationem,  per  se  ordinem  non  habent,  sed  concursus 
ipsarum  operationum  per  accidens  est,  sicut  quod,  visu 
aliquid  vidente,  gustus  aliquod  dulce  percipiat,  per  acci- 
dens  est,  cum  neque  actio  visus  re^iuiratur  ad  actionem 
gustus,  neque  e  converso:  ita  omnes  virtutes  caeli  sunt 
quidem  ordinatae  inquantum  illarum  ordinem  Deus,  qui 
est  earum  immediata  causa,  statuit,  concursus  tamen  actualis 
operationis  unius  cum  actuali  operatione  alterius,  sive 
effectus  unius  cum  effectu  alterius,  potest  per  accidens 
esse ;  sicut  per  accidens  est  quod,  una  stella  movente 
aliquam  materiam  ad  frigiditatem,  alia  stella  aliam  mate- 
riam  aut  eandem  ad  caliditatem  tunc  moveat,  si  ad  ipsas 
particulares  virtutes  respiciatur.  Quo  fit  ut,  si  ab  una 
virtute  caelesti  moveantur  diversae  causae  ad  agendum, 
concursus  illarum  causarum  in  agendo  sit  per  se  in  ordine 
ad  caelestem  virtutem,  quia  est  secundum  inclinationem 
et  intentionem  unius  virtutis  simul  utramque  causam  ad 
operationem  moventis :  si  autem  diversae  causae  particu- 
lares  a  diversis  virtutibus  caelestibus  non  subordinatis  simul 
ad  effectus  moveantur,  concursus  illarum  causarum  in 
agendo  per  accidens  est,  etiam  ad  virtutes  caelestes  relatus, 
quia  non  moventur  ad  agendum  ex  intentione  unius  vir- 
tutis,  sed  ex  intentione  diversarum  virtutum  non  habentium 
inter  se  ordinem  quantum  ad  suas  actuales  operationes 
et  suos  effcctus,  et  per  consequens  non  intendentium  ali- 
quam  unitatem  inter  operationes  et  effectus. 

2.  Dicitur  ergo  quod  mens  Sancti  Thomae  hoc  loco 
est  quod  non  semper  concursus  causarum  agentium  habet 
causam  per  se  virtutem  caelestem,  quia  non  semper  ab 
eadem  virtute  caelesti  moventur  ad  proprias  actiones.  In 
sexto  autem  Metaphysicae  vult  quod  aliquando  habeat 
causam  per  se  virtutem  caelestem,  quia  ab  una  et  eadem 
virtute  caelesti  moventur  ad  agendum,  sicut  duae  herbae 
moventur  quandoque  ab  una  virtute  caelesti  ad  floritionem. 
Quia  autem  concursus  causae  dispositae  et  ordinatae  ad 
productionem  alicuius  effectus  cum  causa  impediente  ne  ille 
effectus  eveniat,  non  est  ex  una  virtute  caelesti  utramque 
causam  ad  operandum  movente,  sed  ex  diversis,  quarum 
una  movet  unam  ad  productionem  unius  effectus,   altera 

SUMMA   CoNTRA  Gkntii.ks    D.  Thomak  Tom.  II. 


vero  raovet  alteram  ad  actionem  impedientem  alterius 
actionem;  ideo  concursus  illarum  causarum,  quarum  una 
impedit  alteram,  non  est  per  se,  etiam  ad  caelestem  vir- 
tutem  relatus.  Et  quia  hic  Sanctus  Thomas  loquitur  de  tali 
concursu  ex  quo  causa  a  suo  effectu  impeditur,  ideo  abso- 
lute  inquit  quod  est  per  accidens,  et  non  habet  causam  per 
se  aliquod  caeleste  principium.  In  sexto  vero  Metaphysicae 
loquitur  de  concursu  causarum  universaliter:  sive  scilicet 
sit  concursus  causarum  se  impedientium,  sive  causarum 
non  se  impedientium.  Ideo  non  dixit  absolute  concursum 
ipsarum  non  habere  causam  caelestem,  sed  dixit  aliquem 
concursum,  scilicet  causarum  non  se  impedientium,  posse 
habere  causam  per  se  caelestem  virtutem. 

Ad  argumentum  ergo,  negatur  prima  consequentia. 
Quia  licet  in  causis  sese  impedientibus  utraque  causarum 
ad  suas  actiones  a  virtute  caelesti  inchnetur,  non  tamen 
ab  una  virtute  caelesti  moventur,  sed  a  diversis.  Et  ideo 
concursus  illarum  particularium  causarum  per  accidens 
est,  etiam  ad  virtutem  caeli  comparatus. 

3.  Si  autem  instaretur  quod,  licet  istae  causae,  quarum 
una  impedit  alteram,  ad  diversas  virtutes  caelestes  referantur, 
oportet  tamen  illas  tandem  in  primum  motum  caeli  referre, 
qui  est  unus;  et  sic  concursus  ipsarum  habebit  causam  per 
se  ipsum  caeli  motum:  -  dicitur  quod  motus  caeli  non 
agit  in  haec  inferiora  per  se  [sed]  mediantibus  virtutibus 
caelorum  et  stellarum.  Ideo,  ut  movet  istas  causas  inferiores, 
non  habet  rationem  unius  causae,  sed  plurium,  ratione 
diversarum  virtutum  quibus  movet,  licet  in  se  sit  unus. 
Propterea  non  oportet  harum  causarum  concursum,  propter 
unitatem  motus  caelestis,  habere  causam  per  se. 

4.  Si  item  instetur  quod  omnes  particulares  stellarum 
virtutes  ab  universali  virtute  primi  orbis  in  haec  inferiora 
influentis  dependent,  omnis  enim  causa  inferior  in  virtute 
superioris  causae  agit ;  et  sic  omnis  concursus  inferiorum 
agentium  ab  una  virtute  dependet;  et  consequenter  est  per 
se :  -  respondetur  quod  dupliciter  potest  illa  universalis 
virtus  considerari:  uno  modo,  in  sua  universalitate  abso- 
lute,  ut  est  in  ipso  primo  orbe;  alio  modo,  ut  est  in 
aliqua  virtute  inferiori  limitata,  ad  aliquemque  particularem 
effectum  determinata.  Si  concursus  inferiorum  agentium 
ad  ipsam  universalem  virtutem  primo  modo  sumptam  com- 
paretur,  sic  utique  conceditur  quod  omnis  concursus  in- 
feriorum  causarum  naturalium  est  per  se,  nullusque  est 
per  accidens  :  eo  quod  ab  una  numero  causa  omnis  inferior 
virtus  agens  simul  ad  agendum  moveatur.  Si  autem  ad 
ipsam  secundo  modo  sumptam  referatur,  concursus  ad 
aliquam  virtutem  potest  esse  per  accidens.  Sic  enim  agentia 
aliqua  inferiora,  sese  impedientia,  non  referuntur  in  illam 
virtutem  ut  una  est,  sed  ut  in  inferioribus  est  multiplicata 
et  multipliciter  limitata;  acciditque  illi  sic  limitatae  ut, 
dum  ad  hunc  particularem  effectum  aliquam  causarum 
particularium  movet,  ad  alium  effectum  alio  modo  limitata 
simul  moveat;  et  ideo  praeter  intentionem  eius  est  quod 
aliqua  causa  impediens  simul  agat. 

Dictum  ergo  Sancti  Thomae  non  intelligitur  primo 
modo,  sed  secundo.  Nam  et  cum  dictum  est  aliquem  effe- 
ctum  naturalem  in  istis  inferioribus  evenire  per  accidens 
in  ordine  ad  caelestem  virtutem  *,  non  est  hoc  in  primo 
sensu  accipiendum,  quasi  videlicet  aliquis  effectus  naturalis  /^vaJ.. 
possit  praeter  inclinationem  omnium  virtutum  caelestium, 
aut  illius  primae  universalis  virtutis  in  sua  universahtate 
sumptae,  evenire :  sed  est  accipiendum  in  secundo  sensu. 
Non  enim  inconvenit  quod  non  eveniat  in  istis  inferio- 
ribus  effectus  ad  quera  haec  particularis  virtus  caelestis, 
aut  etiam  universalis  illa  virtus  in  hac  particulari  virtute 
limitata,  inclinat ;  sed  alius,  propter  alias  causas,  praeter 
eius  intentionem  et  inclinationem  eveniat. 

VIII.  Ad  secundum  dubium  *  respondetur :  et  dicitur 
primo,  supposito  quod  Sanctus  Thomas  loquatur  de  con- 
cursu  causae  agentis  irapedientis,  quod  dupliciter  possuraus 
loqui  de  effectu  corporis  caelestis:  scilicet  aut  de  eo  quem 
producit  mediante  aliqua  particulari  causa  potenti  deficere; 
aut  de  eo  quem  per  seipsum  immediate  producit.  Si 
loquamur  de  illo  quem  mediante  aliqua  causa  defectibili 
producere  potest,  sic  potest  esse  quod  non  sequatur   ef- 

34 


Vide  num.  v, 
4;   et  text.,  Sic 


Num.  VI,  3. 


266 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXXXVI,  LXXXVII. 


fectus,  ex  aliqua  causa  efficiente  impediente  actionem  alte- 
rius  causae  ut  ab  ipsa  egreditur.  -  Si  autem  loquamur  de 
illo  quem  immediate  producit,  sic  non  potest  impediri  per 
actionem  aliquius  causae  agentis  quae  impediat  ipsam 
actionem  ut  egreditur  ab  agente:  fum  virtus  caelestis  de- 
bilitari  aut  alterari  non  possit.-  Sed  im.pediri  pptest  ex 
parte  materiae.  Quia,  cum  yirtus  caekstjs  non  agat  nisi 
per  motum,  et  sit  finita  et  limitata,  '  requirit  materiam 
dispositam  et  determinatam  ad  susceptionem  influxus 
caelestis.  Contingit  autem  aliquando  u.t  materia  non  sit; 
disposita  ad  susceptionem  taiis  inflpxus,  aut  propter  gros- 
sitiem  suam,  aut  propter  frigiditatem  vel  caliditatem,  vel 
aliquid  huiusmodi,  sive  illa  indispositio  sit  a  natura,  sive 
sit  ab  aliquo  extrinseco  agente  causata.  Et  tunc,  propter 
coticursum  talis  materiae  indispositae  cum  virtute  caeli, 
per  accidens  evenit  ut  non  sequatur  caelestis  eliectus.  Non 
ergo  id  quod  dicitur  VI  A/e^a/i/y^5/ccJe,  contradicit  ei  quod 
hic  dicitur;  quia  ibi  loquitur' Sanctus  Thomas  de  effectu 
cuius  ipsum  tantum  caelum  est  causa;  hic  autem  loquitur 
de  effectu  caeli  mediante  causa  contingente  producibili. 
.  Dicitur  secundo,  quod  ex  verbis  Sancti  Thomae  non 
habetur  :quod  loquatur  hic  de  concursu  tantum  causae 
agentis  impedientis  actionem  alterius  ut  egreditur  ab  agente ; 


sed  indifferenter  loquitur  de  concursu,  sive  sit  concursus 
pet  accidens  causae  agentis  impedientis  actionem  ut  egre^ 
ditur  ab  agente;,sive  sit  concursus  causae.  agehtis  impe- 
dientis  eo  quod  materiam  indispositam  reddat;  sive  sit 
coiicursus  ipsius  tantum  materiae  ex  propria  natura  inT/ 
dispositae.  In  omni  enim  huiusmodi  concursu  verum  est 
quod,  licet  causa  impediens  secundum  se  possit  in  aliquod. 
caeleste  principium  referri,  non  tamen  omnis  concursus 
habet  causam  per  se  caelestem  virtutem,  sed  est  aliquis 
cgncursus  qui,  cum  sit  per  accidens,  non  potest  in  unam- 
caelestem  causam  referri. 

IX.  Advertendum  uhimo,  quod  haec  determinatio  Sancti 
Thomae,  scihcet  quod  corpora  cael-estia  non  agunt  de  ne-. 
cessitate  in  istis  inferiorihus,  non  contradicit  ei  quod  su- 
perius  multoties  est  dictum,  sciHcet  quod  motus  caeli,  aut 
quod  caelum  est  causa  necessaria.  Illud  enim  inteliigitur, 
ut  inquit  VI  Metaph.  *,  quod  corpora  caelestia,  et  eoruni 
motus  et  actiones,  quantum  in  ipsis  est,  necessitatem  ha- 
bent:  quia  videUcet  neque  ipsa  corpora  corruptibilia  aut 
alterabiHa  sunt;  neque,  quantum  ex  ipsis  est,  possunt  non 
agere.  Huic  autem  non  repugnat  quod  effectus  eorum 
possint  deficere  propter  indispositionem  materiae,  vel  pro- 
pter  contingentiam  aut  libertatem  secundarum  causarum. 


Loc.  cit. 


-^-wjS5^I&!SV^ 


CAPITULUM  OCTOGESIMUM  SEPTIMUM 

A    65  V     b  26. 

QUOD   MOTUS   CAELESTIS   CORPORIS   NON  SIT   CAUSA 
ELECTIONUM  NOSTRARUM   EX  VIRTUTE  ANIMAE  MOVENTIS, 

UT  QUIDAM  DICUNT. 


rpA., 
X,  ca 


ctatus  X,  cap.  1 


Cap.  Lxxxv. 


ST  tamen  attendendum  quod  Avicenna* 

vult  quod  motus  caelestium  coi-porum 

sint  etiam  nostrarum  electionum  causae, 

non  quidem  per  occasionem   tantum, 

siCut  supra*  dictum  est,  sed  per  se.  Ponit  enim 

corpora  caelestia  esse  animata.  Unde  oportet,  cum 

motus  caelestis  sit  ab  anima  et  sit  motus  corporis, 

quod  sicut,  inquantum  est  motus  corporis,  habet 

virtutem   transmutandi   corpora,   ita,   inquantum 

est   ab    anima,  habeat    virtutem    imprimendi    in 

animas  nostras,  et  sic  motus  caelestis   sit  causa 

nostrarum  voluntatum  et.  electionum.  Ad    quod 

etiam  redire  videtur  positio  Albumasar,  in  Primo 

sui  Introdtictorii*. 

Haec  autem  positio  irrationabilis  est.  Omnem 
enim  effectum  qui  est  per  instrumentum  aliquod 
ab  efficiente  procedens,  oportet  esse  proportio- 
natum  instrumento,  sicut  et  agenti :  non  enim 
quolibet  instrumento  utimur  ad  quemlibet  effe- 
ctum.  Unde  illud  non  potest  fieri  per  aliquod 
instrumentum  ad  quod  nullo  modo  se  extendit 
actio  instrumenti.  Actio  autem  corporis  nullo 
modo  se  extendit  ad  immutationem  intellectus 
•cap.Lxxxivsq.  et  voluutatis,  ut  ostensum  est  * :  nisi  forte  per 
accidens,  inquantum'  ex  his  immutatur  corpus, 
sicut  praedictum  est  *.  Impossibile  est  ergo  quod 


'  Ct.  cap.  praec, 
Aliguis  aulem. 


Ibid. 


anima  caelestis  corporis,  si  sit  animatum,  in  in^ 
tellectum  et  voluntatem  imprimat  mediante  motu 
caelestis  corporis. 

Amplius.  Causa  agens  particularis  similitudi- 
nem  in  agendo  gerit  causae  agentis  universalis, 
etest  exemplum  eius.  Si  autem  anima  hiimana 
in  aliam  animam  humanam  aliquid  per  opera- 
tionem  corporalem  imprimeret,  sicut  cum  per 
significationem'  vocis  suam  intelligentiam  pandit, 

'  actio  corporalis  quae  est  ab  una  anima  non  per- 
venit  ad  aliam  nisi  mediante  corpore:  vox  enim 
prolata  immutat  organum  auditus,  et,  sic  a  sensu 
percepta,  pervenit  eius  significatum  usque  ad 
intellectum.  Si  igitur  anima  caelestis  aliquid  im- 
primat  in  animas  nostras  per  motum  corporeum, 
actio  illa  non  perveniet  ad  animam  nostram  nisi 
per  immutationem  corporis  nostri.  Quae  quidern 
non  est  causa  electionum  nostrarum,  sed  occasio 
tantum,  sicut  ex   praemissis  *  patet.    Non  igitur 

'  erit  motus  caelestis  causa  nostrae  electionis  nisi 
per  occasionem  tantum. 

Item.  Cum  movens  et  motum  oporteat  esse 
simul,  ut  probatur  in  VII  Phys.  *,  oportet  quod 
a  primo  movente  perveniat  motus  usque  ad  ul- 
timum  quod  movetur,  quodam  ordine:  ut  scilicet 
movens  per  id  quod  est  sibi  proximum,  rnoveat 


3  etiam  A  solus;  om.  12  nostrarum  voluntalum  et  electionum  Asoliis;  electiopum  noslrarum  (nostrarum  electionum  EG6)  et  ralun- 
tatum.  1!)  irrationabilis]  irrationalis  VZPrf,  naturalis  N.  Omnem  enim  et^ecwm  legimus  cum  b;  Omnis  enim  efTectus  A  et  ceteri,  sed  cf. 
oportet  esse  proportionatum.  24  ostensum  EGi;  supra  ostensum. 

4  similitudinem  hic  KGfr;  pon  in  apendo.  7  in  EGsCiPc ;  per.  8  imprimeret  vel  imprimit  (ex  imprimens)  A;  imprimeret  omnes. 
16  perveniet  ad  A  solus;  pervenit  (perveniet  F)  usque  ad.  17  immutationem]  fiiutationem  A  utique  pro  Tmutationetri ;  mutationem  Pc. 
10  electionum  no.slrarum  E;  nostrarum  actionum  P,  nostrarum  electionum  ceteri.         22  esse  hic  V)^Gb;  post  simuK 


Locis  cit. 


•  Cap.  II ;  6.  Th. 
1.  3,  4. 


"*  Vid.  init.  crp. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXXXVII. 


267 


illud  quod  est  ab  eo  distans.  Corpori  autem  cae- 
lesti,  quod  moveri  ponitur  ab  anima  sibi  con- 
iuncta,  propinquius  est  corpus  nostrum  quam 
anima,  quae  non  habet  ordinem  ad  corpus  cae- 


agens  est  quaedam  substantia  separata,  quae 
quidem  agit  in  animas  nostras  inquantum  facit 
intellecta  in  potentia  esse  intellecta  in  actu  *.  Hoc 
autem  fit  per  abstractionem   ab   omnibus  mate- 


leste  nisi  mediante  corpore :  -  quod  ex  hoc  patet,  s  rialibus  dispositionibus:  ut  patet  ex  his  quae  dicta 
quia  intellectus  separati  nullum  ordinem  habent 
ad  corpus  caeleste,  nisi  forte  moventis  ad  motum. 
Immutatio  igitur  corporis  caelestis  ab  anima  eius 
procedens  non  pertingit  ad  animam  nostram  nisi 


sunt  in  Secundo  *. 
animam,   non    agit 


Quod   igitur   agit   directe  m 

in    eam   per  motum   corpo- 

reum,  sed  magis  per  abstractionem  ab  omni  cor- 

poreo.  Anima  igitur  caeli,  si  sit  animatum,  non 


mediante   corpore.    Ad    motum    autem   corporis  -o  potest  esse  causa  electionum  vel  intelligentiarum 


non  movetur  anima  nisi  per  accidens,  nec  im- 
mutationem  corporis  sequitur  electio  nisi  per  oc- 
casionem,  ut  dictum  est  *.  Motus  igitur  caelestis 
non  potest  esse  causa  electionis  nostrae  per  hoc 


6  separati]  scparatus  Pc.         ordinem  habent  EGb;  habent  (habet  Pc)  ordinem.         17  aliorum  post  philosopborum  P</. 
6  in  Secundo  A  solus;  libro  addunt.         10  vel  intelligenliarum  hic  E;  post  nostrarum. 

Commentaria   Forrariensis 


*  Vid.  supra,  lib. 
II,  cap.  Lxxvi. 


Cap.  L,  Lix. 


nostrarum  per  motum   caeli. 

Per  easdem  etiam  rationes  potest  probari  quod 
motus  caeli  non  sit  causa  electionum  nostrarum 
per  virtutem  substantiae  separatae,  si  quis  ponat 


quod  est  ab  anima.  «s  caelum  non  esse  animatum,  sed  a  substantia  se- 

Praeterea.  Secundiim  positionem  Avicennae,  et     parata  moveri. 
quorundam   aliorum   philosophorum,   intellectus 


Q' 


*  Cf.  Coramenl, 
cap.  Lxxxv,  init. 
"  Num.  II. 


Vid.  num. 


uiA  ad  praedicta  in  capite  r-xxxv  posset  aliquis  dicere 
quod,  licet  caelum  virtute  corporea  non  possit  esse 
causa  nostrarum  electionum,  potest  tamen  earum  esse  causa 
virtute  animae  moventis,  vult  Sanctus  Thomas  hanc  eva- 
sionem  excludere  *.  Et  duo  facit :  primo  enim  recitat 
quorundam  opinionem;  secundo,  eam  removet  *. 

1.  Quantum  ad  primum,  inquit  quod  Avicenna  posuit 
motus  caelestium  corporum  esse  causam  nostrarum  ele- 
ctionum,  non  per  occasionem  tantum,  sed  per  se.  Cum 
enim  motus  caelestis,  secundum  ipsum,  sit  ab  anima;  et 
sit  motus  corporis;  dixit  quod  sicut,  inquantum  motus 
corporis,  habet  virtutem  transmutandi  corpora,  ita  inquan- 
tum  est  ab  anima,  habet  virtutem  imprimendi  in  animas 
nOstras.  -  Ad  idem  etiam,  inquit  Sanctus  Thomas,  opinio 
Albumasar  in  primo  sui  Introductorii  redit. 

II.  Quantum  ad  secundum,  arguit  contra  praedictam 
positionem.  Pritno  sic*.  Actio  corporis  caelestis  nullo  modo 
se  extendit  ad  immutationem  intellectus  et  voluntatis,  nisi 

•Cip.Lxxxivsq.  forte  per  accidens,  ut  supra  *  est  ostensum.  Ergo  anima 
caelestis  corporis,  si  sit  animatum,  non  potest  in  intellectum 
et  voluntatem  imprimere  mediante  motu  caelestis  cor- 
poris.  -  Probatur  consequentia.  Quia,  cum  omnem  ef- 
fectum  qui  per  instrumentum  aliquod  ab  efficiente  procedit, 
oporteat  esse  proportionatum  instrumento,sicut  agenti,illud 
non  potest  per  aliquod  instrumenlum  fieri  ad  quod  nullo 
modo  se  extendit  actio  instrumenti. 

III.  Ad  hanc  rationem  fortasse  diceret  aliquis  quod  prin- 
cipium  petit.  Nam  hoc  probandum  est,  quod  actio  cor- 
poris  nuUo  modo  se  extendat  ad  immutationem  intellectus 
et  voluntatis,  Dicetur  enim  quod,  licet  actio  corporis,  ut 
corporis  est  absolute,  non  se  extendat  ad  immutationcm 
intellectus  et  voluntatis,  ad  eam  tamen  se  extendit  in- 
quantum  est  instrumentum  animae  moventis:  sicut  et  ab 

*[Cf.ibid.  dist.  I,   ipso  Sancto  Thoma  ponitur  IV  Sent.,  d.  iv,  q.  i,  a.  1  *,  quod 

q- i.^a- 4,  q«  1-   j.gg    sensibilis   quae  est   sacramentum,  inquantum    est  Dei 

instrumentum,  causat  in  anima  characterem,  sive  ornatum 

quendam,  quae  est  species  qualitatis,  cum  tamen  corpus 

propria  virtute  in  spiritum  agere  non  possit. 

IV.  Sed  si  diligenter  haec  ratio  consideretur,  apparebit 
non  esse  in  ipsa  petitionem  principii,  sed  eam  efficacem 
esse  et  recto  ordine  procedere.  Aliud  est  enim  instru- 
mentum  posse  in  aliquem  etfectum  in  quem  non  posset 
virtute  propriae  naturae:  et  aliud  est  ipsum  posse  attin- 
gere  aliquod  passum,  in  ipso  aliquam  formam  causando, 
quod  passum  sua  propria  actione  attingere  non  posset. 
Primum  enim  non  est  dubium  posse  instrumento  conve- 
nire:  nam  calor  naturalis  animalis   potest  virtute  animae, 


tanquam  eius  instrumentum,  generare  carnem,  quam  pro- 
pria  virtute  generare  non  posset.  Secundum  vero  est  omnino 
impossibile.  Non  enim  potest  instrumentum  aliquem  ef- 
fectum  virtute  principalis  agentis  in  aliquod  passum  indu- 
cere  quod  sua  propria  actione  attingere  non  possit.  Videmus 
enim  calorem,  qui  est  animae  instrumentum,  sua  propria 
actione,  quae  est  calefactio,  attingere  corpus  in  quod 
cibus  virtute  animae  convertitur.  Similiter  videmus  quod 
serra  omnem  illam  materiam  sua  propria  actione,  quae 
est  scindere,  attingit,  in  quam  ars  per  ipsam,  tanquam  per 
instrumentum,  formam  artificiaiem  inducit. 

Secundum  ergo  hunc  sensum  procedit  ratio  Sancti 
Thomae.  Nam  cum  illud  non  possit  per  aliquod  instru- 
mentum  fieri  ad  quod  nullc  modo  se  extendit  actio  pro- 
pria  instrumenti,  neque  scilicet  per  modum  inducentis 
formam,  neque  per  modum  disponentis  aliquo  modo  ma- 
teriam  aut  subiectum,  neque  per  liiodum  aliquo  mbdo 
agentis  in  illud  passum;  et  actio  propria  corporis  caelestis 
nuUo  modo  se  extendere  possit  ad  immutationem  intel- 
lectus  et  voluntatis,  scilicet  aut  formam  principalem  in- 
ducendo,  aut  disponendo  directe  in  ipsum  intellectum  et 
voluntatem  agendo,  ut  supeiius*  est'ostensum:  manifeste 
sequitur  non  posse  corpus  caeleste  esse  instrumentum  ani- 
mae  moventis  ad  immutandum  iniellectum  aut  voluntatem. 

Nec  assumitur  quod  est  probandum.  Quia  probandum 
est  quod  caelum  non  potest  esse  causa  electionum  no- 
strarum  ut  instrumentum  animae  moventis.  Assumitur 
autem  quod  caelum  sua  propria  actione  non  potest  attin- 
gere  intellectum  et  voluntatem:  quod  longe  diversum  est 
a  conclusione.  Et  est  simile  ac  si  quis  probaret  ex  ferro 
non  posse  per  serram  instrumentaliter  fieri  scamnum,  quia 
actio  propria  serrae,  quae  est  scindere  et  dividere,  non 
potest  ferrum  attingere. 

2.  Quod  autem  obiicitur  de  sacramento  causante  chara- 
cterem  in  anima,  non  obstat.  Quia  aliter  loquendum  est 
de  instrumenlo  divinae  virtutis:  et  aliter  de  instrumento 
virtutis  creatae.  Virtus  enim  creata,  cum  non  utatur  instru- 
mento  nisi  ad  agendum,  praesupponit  in  instrumento  quo 
utitur  ad  aliquem  elfectum,  virtutem  naturalem  qua  possit 
attingere  passum  in  quod  agere  intendit:  alioquin  non 
magis  uterctur  uno  instrumento  quam  alio.  Unde  videmus 
in  artificialibus  ad  diversos  effectus  diversa  aptari  instru- 
menta,  et  secundum  diversitatem  materiae  in  quam  ars 
operari  intendit,  diversa  accipi  instrumenta,  quae  suaactione 
materiam  possint  attingere.  Idem  etiam  in  naturalibus  vi- 
demus.  -  Virtus  autem  divina  utitur  sacramentis  non  tantum 
ad  agendum,  sed   etiam   ad  significandum.  Unde  a  theo- 


( 

Vid.  num.    11. 


268 


SUMMA  GONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXXXVII. 

non   solum    in  genere  causae,   sed  etiam   |  causa  nostrae  electionis,  scilicet  directe,  per  hoc  quod  est 


genere  sigm.  Ideo  non  praesupponit  virtutem  aclivam  j  ab  anima. 


*Pag.38(Turon. 
1900). 


logis   ponuntur 
in 

naturalem  in  ipsis  qua  possint  agere  in  animam,  in  quam 
intendit  Deus  gratiam  per  ipsa  causare:  sed  praesupponit 
in  ipsis  convenientiam  natuialis  actionis  ipsorum  ad  signi- 
ficandum  actionem  Dci  in  animam,  et  eftecius  ipsorum 
ad  significandum  efiectum  divinum ;  virtutem  autem  qua 
possint  in  animam  operari,  illis  supernaluraliter  tribuit. 
Sicut,  quia  aqua  baptismalis  per  suam  actionem  naturalcm, 
quae  est  corpus  abluere  et  mundare,  est  conveniens  signum 
spirifualis  ablutionis  et  mundationis  quae  fit  in  baptismo 
per  gratiam;  propterea  ipsam  assumit  Deus  tanquam  in- 
strumcntum  ad  causandum  gratiam,  dans  sibi  supernatu- 
ralem  virtutem  qua  possit,  suam  naturalem  actioncm  circa 
corpus  exercendo,  etiam  supernaturaliter  in  animam  ali- 
quam  dispositionem  ad  gratiam  inlroducere;  sicut  et  igni 
inferni  dat  virtutem  animarum  detentivam,  quam  sibi  nulla 
virtus  creata  dare  potest.  Ratio  ergo  Sancii  Thomae  optime 
procedit  in  proposito,  ubi  agitur  de  instrumento  virtutis 
creatae :  non  autem  procederet  de  instrumento  virtutis 
divinae. 

3.  Ideo  cum  Capreolus,  in  IV  Sent.,  d.  i,  q.  1  *,  respon- 
dens  ad  argumentum  Durandi,  inquit  non  esse  univer- 
saliter  verum  iustrumentum  agere  naturaliter,  et  virtute 
propria,  aliquam  actionem  circa  quamciimque  matericm 
circa  quam  agit  supernaturaliter  et  in  virtute  alterius,  si 
intelligatur  non  esse  universaliter  verum  propter  instru- 
mentum  divinae  virtutis,  est  bene  dictum.  Si  autem  in- 
telligatur  non  esse  universaliter  verum  quia  sit  etiam  ali- 
quod  instrumentum  virtutis  creatae  quod  nullam  actiontm 
naturalem  possit  habere  circa  materiam  circa  quam  in  vir- 
tute  agentis  naturalis  operatur,  non  puto  bene  dictum. 
Non  enim,  ut  arguebatur*,  posset  ratio  hic  posila  salvari. 
Neque  salvari  posset  ratio  posita  Verit.,  q.  v,  a.  10,  ad  4, 
qua  arguit  Sanctus  Thomas  quod,  quia  instrun^entum  spi- 
ritualis  agentis  non  agit  per  virlutem  spiritualem  nisi  quia 
agit  per  virtutem  corporalem ;  secundum  autem  virtutcm 
corporalem  non  agit  corpus  caeleste  nisi  in  corpus :  ideo 
et  actio  corporis  caelestis  quae  est  secundum  virtutem  spi- 
ritualem,  non  potest  ad  animam  pertiugere. 

V,  Secundo  *.  Si  una  anima  humana  in  aliam  animam 
Vid.  lext.  et  humanam  ahqUid  per  operationem  corporalem  imprimit  *, 
''■                   talis  actio  corporaHs  non  pervenit  ad  aliam  animam  nisi 

mediante  corpore.  Declaratur  exemplo  manifcstationis  in- 
telligentiae  per  vocem  significativam.  -  Ergo,  si  anima  cae- 
lestis  aliquid  imprimat  per  motum  corporeum,  actio  illa 
non  pervenit  usque  ad  animam  nostram  nisi  per  muta- 
tionem  corporis  nostri.  Sed  illa  non  est  causa  nostrarum 
electionum,  scilicet  sufiiciens,  sed  occasio  tantum  *.  Ergo 
etc.  -  Probatur  prima  consequentia.  Quia  causa  agens  par- 
ticularis  in  agendo  similitudinem  gerit  causae  universalis, 
et  est  eius  exemplum. 

VI.  Tertio.  Corpori  caeiesti,  quod  moveri  ponitur  ab 
anima  coniuncta,  propinquius  est  corpus  nostrum  quam 
anima.  Ergo  immutatio  corporis  caelestis,  ab  anima  eius 
procedens,  non  pertingit  ad  animam  nostram  nisi  mediante 
corpore.  Ergo  motus  corporis   caelestis   non   potest    esse 


*  Supra  num.  iii. 


'  Vide  num.  11. 


*  Vid.  num.  11. 


Probatur  antecedens.  Quia  anima  nostra  non  habet 
ordinem  ad  corpus  caeleste  nisi  mediante  corpore.  Cuius 
signum  est  quod  intellectus  separati  nullum  habent  ordinem 
ad  corpus:  nisi  forte  moventis  ad  motum.  -  Prima  vero 
consequentia  probatur.  Quia,  cum  movens  et  motum  opor- 
teat  csse  simul,  oportet  ut  a  primo  movente  perveniat 
motus  ad  ultimum  quod  movetur,  ordine  quodam ;  ut 
scilicet  movens  per  id  quod  est  sibi  proximum,  moveat  id 
quod  est  ab  eo  distans.  -  Secunda  quoque  consequentia 
probatur.  Quia  ad  motum  corporis  non  movetur  anima 
nisi  per  accidens;  nec  immutationem  corporis  sequitur 
electio,  nisi  per  occasionem. 

2.  Ad  evidentiam  huius  rationis,  considerandum  est  quod 
ordo  propinquitatis  mohilium  ad  primum  quod  movet,  non 
est  ordo  situalis,  sed  est  ordo  mutabilitatis  secundum  na- 
turae  institutionem :  ut  illud  videlicet  dicatur  propinquius 
primo  moventi  quod  per  prius  natum  est  ab  ipso  moveri, 
illud  vero  dicatur  remotius  quod  natum  est  ab  ipso  moveri 
posterius.  Unde  tanto  magis  aliquid  distat  a  primo  mo- 
vente,  quanlo,  secundum  ordinem  naturae  rebus  inditum, 
posterius  nalum  est  ab  ipso  moveri,  et  per  plura  media 
oportet  ad  ipsum  ipsius  actiontm  pervenire.  Corpus  autem 
nostrum  medium  est  inter  corpus  caeleste  et  animam  no- 
stram  secundum  hunc  ordinem:  cum  ipsa  anima  nullum 
habeat  ordinem  ad  corpus  caejeste  nisi  quia  est  corpori 
unita.  Cuius  conveniens  signum  adducit  Sanctus  Thomas, 
quia  substantia  intellectualis  separata  a  corpore  non  habet 
talem  ordinem  ad  corpus  caeleste:  immo  magis  comparatur 
ad  ipsum  sicut  movens  ad  motum.  Idcirco  non  pervenit 
immutatio  corporis  caelestis  ad  animam,  ctiam  virtute 
animae  facta,  nisi  corporis  immutatione  mcdiante :  de  qua 
superius  *  est  ostensum  quod  est  tantum  electionis  nostrae 
occasio  quaedam,  non  autem  sufficiens  causa.  Et  in  hoc 
consistit  ratio  Sancti  Thomae. 

VII.  Quarto.  Secundum  positionem  Avicennae,  et  quo- 
rundam  philosophorum  aliorum,  intellectus  agens  est  sub- 
stantia  separata,  agens  in  animas  nostras  inquantum  facit 
intellecta  in  potentia  esse  intellecta  in  actu.  Hoc  autem 
facit  per  abstractionem  ab  omnibus  materialibus  conditio- 
nibus.  Ergo  quod  directe  agit  in  animam,  non  agit  in  eam 
per  motum  corporeum,  sed  magis  per  abstractionem  ab 
omni  corporeo.   Ergo  etc. 

Adverte  quod  ista  ratio  est  persuasiva  tantum  ad  lio- 
minem  Avicennae  sectatorem.  Quia  si  intellectus  agens, 
apud  Avicennam,  est  substantia  separata;  et  agitin  animam 
nostram  causando  in  ipsa  species  intellectas  a  materialibus 
et  corporalibus  conditionibus  abstractas:  signum  evidens 
est,  si  quid  directe  in  animam  nostram  agat,  illud  non 
agere  in  ipsam  per  motum  corporeum.  Non  est  autem  ratio 
absolute  concludens:  quia  apud  Aristotelem  et  Sanctum 
Thomam  falsum  est,  ut  superius  in  secundo  libro  *  est 
ostensum,  intellectum  agentem  substantiam  separatam  esse. 

Ultimo  inquit  Sanctus  Thomas  quod  per  easdem  ra- 
tiones  probari  posset  motum  caeli  non  esse  nostrarum 
electionum  causam  per  virtutem  substantiae  separatae. 


Vid.  num.  i».. 


Cap.  Lxxvijsqq^ 


■"«^SJ^lft^V^ 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXXXVIII. 


269 


CAPITULUM  OCTOGESIMUM  OCTAVUM 

A    66  r    a    43. 

QUOD  SUBSTANTIAE  SEPARATAE  CREATAE 

NON  POSSUNT  ESSE  CAUSA  DIRECTE 

ELECTIONUM  ET  VOLUNTATUM  NOSTRARUM,  SED  SOLUS  DEUS. 


•  Cf.  lib.  II,  cap. 
Lxx.  fin. 


'  Cap.  XXXVII,  L, 


ON  est  autem  aestimandum  quod  animae 
')  caelorum,  si  quae  sint  *,  vel  quaecum- 


que  aliae  intellectuales  substantiae  se- 
paratae  creatae,  possint  directe  volun- 
tatem  nobis  immittere,  aut  electionis  nostrae 
causa  esse. 

Omnium  enim  creatorum  actiones  sub  ordine 
divinae  providentiae    continentur:   unde  praeter 
leges  ipsius  agere  non  possunt.  Est  autem  pro- 
videntiae    lex    ut    unumquodque    immediate    a , 
proxima  sibi  causa  moveatur.    Causa  igitur  su- 
perior  creata,  tali  ordine  praetermisso,  nec  mo- 
vere  nec  aliquid  agere  potest.  Proximum  autem 
motivum  voluntatis  est  bonum  intellectum,  quod 
est  suum  obiectum,    et    movetur   ab    ipso   sicut : 
visus    a    colore.    Nulla    igitur   substantia   creata 
potest  movere    voluntatem  nisi    mediante    bono 
intellecto.  Hoc  autem  est  inquantum  manifestat' 
ei   aliquid   esse   bonum   ad  agendum:  quod  est 
persiiadere.  Nulla  igitur  substantia  creata  potest ; 
agere   in   voluntatem,  vel   esse   causa  electionis 
nostrae,  nisi  per  modum  persuadentis. 

Item.  Ab  illo  agente  aliquid  natum  est  moveri 
et  pati  per  cuius  formam  reduci  potest  in  actum: 
nam  omne  agens  agit  per  formam  suam.  Voluntas  ; 
autem  reducitur  in  actum  per  appetibile,  quod 
motum  desiderii  eius  quietat.  In  solo  autem  bono 
divino  quietatur  desiderium  voluntatis  sicut  in 
ultimo  fine,  ut  ex  supra  *  dictis  patet.  Solus 
igitur  Deus  potest  movere  voluntatem  per  modum 
agentis. 

Adhuc.  Sicut  in  re  inanimata  se  habet  incli- 
natio  naturalis  ad  proprium  finem,  quae  et  ap- 
petitus  naturalis  dicitur:  ita  se  habet  in  substantia 
intellectuali  voluntas,  quae  dicitur  appetitus  intel- 
lectualis.  Inclinationes  autem  naturales  dare  non 
est  nisi  illius  qui  naturam  instituit.  Ergo  et  volun- 
tatem  inclinare  in  aliquid  non  est  nisi  eius  qui  est 
naturae  intellectualis  causa.  Hoc  autem  solius  Dei 


est,  sicut  ex  superioribus  *  patet.  Ipse  igitur  solus 
voluntatem  nostram  ad  aliquid  inclinare  potest. 
Amplius.  Violentum,  ut  dicitur  in  III  Ethic.  *, 
est  ciiiiis  principiiim  est  extra,  nil  conferente  xnm 
passo.  Si  igitur  voluntas  moveatur  ab  aliquo  exte- 
riori  principio,  erit  violentus  motus:  -  dico  autem 
moveri  a  principio  extrinseco  quod  moveat^er 
modiim  agentis,  et  non  per  modumjinis.  Violentum 
autem  voluntario  repugnat.  Impossibile  est  ergo 

>  quod  voluntas  moveatur  a  principio  extrinseco 
quasi  ab  agente,  sed  oportet  quod  omnis  motus 
voluntatis  ab  interiori  procedat.  Nulla  autem 
substantia  creata  coniungitur  animae  intellectuali 
quantum   ad   sua  interiora  nisi   solus  Deus,  qui 

;  solus  est  causa  esse  ipsius,  et  sustinens  eam  in 
esse.  A  solo  igitur  Deo  potest  motus  volunta- 
rius  causari. 

Adhuc.  Violentum   opponitur  naturali   et   vo- 
luntario  motui:  quia  utrumque  oportet  quod  sit 

3  a  principio  intrinseco.  Agens  autem  exterius  sic 
solum  naturaliter  movet,  inquantum  causat  in 
mobili  intrinsecum  principium  motus:  sicut  ge- 
nerans,  quod  dat  formam  gravitatis  corpori  gravi 
generato,    movet   ipsum    naturaliter    deorsum  *. 

;  Nihil  autem  aliud  extrinsecum  movere  potest 
absque  violentia  corpus  naturale :  nisi  forte  per 
accidens,  sicut  removens  prohibens;  quod  magis 
utitur  motu  naturali  vel  actione  quam  causet 
ipsum.   Illud   igitur  solum   agens  potest  causare 

„  motum  voluntatis  absque  violentia,  quod  causat 
principium  intrinsecum  huius  motus,  quod  est 
potentia  ipsa  voluntatis.  Hocautem  est  Deus, 
qui  animam  solus  creat,  ut  in  Secundo  ostensum 
est  *.  Solus  igitur  Deus  potest  movere  volunta- 

.  tem,  per  modum  agentis,  absque  violentia. 
Hinc  est  quod   dicitur  Pror.  xxi':   Cor  regis 
in  manu  Domini,  et  qiiocumqiie  vohierit  inclinabit 
illud.  Et  Philip.  11'-:  Deus  e<r/  qiii  operatiir  in  nobis 
velle  et  perficere,  pro  bona  voluntate. 


•  Lib.  II,  cap. 

LXXXVII. 


*  Cap.  I,  12;  s. 
Th.  I.  3. 


•  VIII  Phys.,  IV, 
7 ;  s.  Th.  1.  8. 


Vid.  supra. 


3  intellectuales  ftic  L;Gi;;)Os(  substanliae.         l3  aliquid  A  solus;  om.         22  persuadentis  EG;  suadentis.         26  in  actum  EGsSZiPc;  om. 
32  inanimata  EPc;  animata.         33  et  appetitus  naturalis  dicitur]  appetitus  dicitur  naturalis  Pc. 

2   ad  A  so/i(j;  in.  7  a  principio  extrinseco  A  solus;  ab  extrinseco  principio.  l5  esse  EGi;  om.  39  velle  DEGZ;  et  velle. 

Commentaria  Ferrariensis 


•  Cf.  Comment. 
cap.Lxxxiv,  init. 


POSTQUAM  ostendit  Sanctiis  Thomas  corpora  caelestia  non 
esse  directe  nostrarum  electionum  causam,  vult  con- 
sequenter  ostendere  quod  nec  etiam  substantiae  separatae 
ipsarum  sunt  causa,  sed  solus  Deus  *. 

Circa  hoc  autem  duo  facit:  primo,  ostendit  propositum; 
secundo,  ostendit  male  a  quibusdam  exponi  auctoritates 
Sacrae  Scripturae  quibus  ostenditur  Deum  esse  causam 
nostrarum  electionum,  capite  sequenti. 


I.  Quantum  ad  primum,  ponitur  haec  conclusio:  Neque 
animae  caelorum,  si  quae  sunt,  neque  aliae  substantiae 
intellectuales  separatae  creatae,  possunt  directe  voluntatem, 
idest  actum  voluntatis,  nobis  immittere,  aut  electionis 
nostrae  causa  esse. 

Probatur  primo  sic  *.  Providentiae  lex  est  ut  unum- 
quodque  immediate  a  proxima  sibi  causa  moveatur.  Ergo 
causa  creata  superior,  tali    ordine   praetermisso,  nec  mo- 


Vid.  num.  iii. 


I 


270 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXXXVIII. 


vere  nec  agere  potest.  Ergo    intellectualis  substantia  non 
potest  movere  voluntatem  nisi  mediante  bono  intellecto. 
Ergo   non   potest  agere   in  voluntatem  nisi  per  modum 
Cf.  texi.  ct  var.   suadentis  *. 

Probatur  prima  consequentia.  Quia,  cum  omnes  crea- 
torum  actiones  sub  ordine  divinac  providentiae  conti- 
neantur,  praeter  leges  ipsius  agere  non  possunt.  -  Secunda 
vero  probatur.  Quia  proximum  motivum  voluntatis  est 
bonum  intellectum,  quod  est  eius  obiectum,  et  movetur 
ab  ipso  sicut  visus  a  colore.  -  Tertia  quoque  probatur. 
Quiii  movere  voluntatem  mediante  bono  intellecto,  est 
manifestare  ei  aliquid  esse  bonum  a'd  agendum.  Quod  est 
persiiadere. 

II.  Videtur  autem  haec  ratio  inefficax  esse.  Posset  enim 
dici  quod,  cum  loquamur  hic  de  motione  voluntatis  ab 
alio  per  modum  efficientis,  non  videtur  ad  propositum 
esse  quod  bonum  intellectum  sit  proximum  motivum  vo- 
luntatis:  quia  boaum  non  movet  voluntatem  per  modum 
efficientis,  sed  per  modum  finis  et  obiecti.  Unde  stant 
simul  quod  intellectualis  substantia  moveat  effective  et 
proxime  voluntatem;  et  quod  voluntatis  motivum  pro- 
ximum  per  modum  obiecti  sit  bonum  intellectum.  Et  sic 
non  removetur  ordo  divinae  providentiae  per  hoc  quod 
intellectualis  substantia  immediate  moveat  voluntatem:  ne- 
gatur  enim  quod  bonum  cognitum  sit  proximum  motivum 
voluntatis  eifective. 

2.  Ad  huius  evidentiam,  considerandum  est,  ex  doctrina 
Sancti  Thomae  in  Qu.  Verit.,  xxti,  a.  9,  quod,  cum  actus 
voluntatis  sit  quasi  medius  inter  potentiam  et  obiectum, 
immutatio  voluntatis  ab  aliquo  per  moduni  efficientis  potest 
considerari  vel  ex  parte  voluntatis,  vel  ex  parte  obiecti. 
Ex  parte  voluntatis,  illud  solum  habet  etfective  immutare 
voluntatem,  quod  intra  ipsam  operatur  ipsum  actum  vo- 
luntatis  causando,  quod  scilicet  est  intra  ipsam  et  eius 
actum  operatur.  Ex  parte  vero  obiecti,  dicitur  illud  ef- 
fective  immutare  voluntatem  quod  non  operatur  intrinsece 
in  voluntate,  sed  cxtrinsece  vokintati  obiectum  proponit. 
Tale  autem  dicitur  movere  voluntatem  indirecte :  quia 
hoc  solum  agit,  quod  facit  apparere  aliquid  esse  bonum, 
ex  qua  apparitione  voluntas  in  illud  bonum  seipsam  movet. 
Et  si  quidem  tale  obiectum  proponat  quod  sit  natum 
voluntatem  necessitare  aut  ad  eliciendum  operationem 
circa  ipsum,  quod  pertinet  ad  exercitiiim  actus;  aut,  si 
eliciat  actum,  quod  eius  actus  sit  prosecutio  aut  sit  fuga, 
quod  est  necessitare  quoad  specificationem  actiis :  tunc 
dicitur  tale  sufficicnter  movere  voluntatem  ex  parte  obiecti, 
non  quidem  causando  ipsum  voluntatis  actum,  sed  pro- 
ponendo  talc  obiectum,  et  faciendo  ut  illud  taliter  bonum 
appareat,  quod  ad  eius  praesentiam  voluntas  necessitetur 
in  seipsa   talem    producere    actum,  sive  potius  liomo  per 

,  voluntatem,  ut  in  superioribus  *  est  ostensum.  Si  autem 
proponat  obiectum  quod  non  sit  natum  necessitare  volun- 
tatem,  sicut  sunt  omnia  creata:  tunc  dicitur  movere  vo- 
luntatem  ex  parte  obiecti  per  modum  persuadentis  tantum, 
et  aliqualiter  indirecte  inclinantis,  non  autem  per  modum 
necessitantis  ad  actum;  suasio  enim  non  cogit  invitum,  ut 
Augustinus  ait  in  libro  Octoginta  trium  Quaestionum*. 

Ista  ergo  ratio  optime  procedit  de  motione  voluntatis 
a  substantia  intellectuali  etfective.  Quia  enim  non  potest 
aliquid  creatum  immutare  voluntatem  effective  nisi  pro- 
ponendo  bonum  cognitum  et  faciendo  illud  apparere 
bonum,  cum  bonum  cognitum  sit  obiectum  voluntatis  et 
obiectum  sit  proximum  motivum  potentiae;  ideo  conclu- 
ditur  quod  substantia  intellectualis  non  potest  movere 
voluntatem  nisi  mediante  bono  intellecto,  ct  consequenter 
nisi  per  modum  persuadentis  et  indirecte  voluntatem  in- 
clinantis. 

3.  Ad  obiectionem  ergo  dicitur  quod,  licet  quaeramus 
hic  de  motione  per  modum  effici.entis ;  et  bonum  intel- 
lectum  non  moveat  voluntatem  nisi  per  modum  finis:  non 
propter  hoc  tollitur  efficacia  rationis.  Quia  hoc  est  uni- 
versaliter  verum  in  ordine  divinae  providentiae,  quod  su- 
perior  cfeatura  non  movet  nisi  mediante  proxima  causa, 
in  quocumque  genere  causae  agat.  Ideo,  cum  immediatum 
et  proximum  motivum  ipsius  sit  bonum  intellectum,  quod 


*  Cf.  cap 
Comment, 


■  Qa.  IV. 


movet  per  modum  finis  et  formae,  licet  non  per  modum 
efficientiae,  sicut  et  quaelibet  potentia  habet  proxime  a 
suo  obiecto  moveri;  necesse  est,  si  aliqua  substantia  intel- 
lectualis  movet  voluntatem,  ut  illam  mediante  bono  intel- 
lecto  moveat;  et  consequenter  moveat,  non  intrinsece 
operarido  in  voluntatem,  sed  tantum  indirecte  et  extrinsece. 

Advertendum  autem,  cum  inquit  Sanctus  Thomas  vo- 
luntatem  moveri  a  bono  sicut  visum  a  colore,  quod  hoc 
intelligendum  est  absolute,  non  autem  quantum  ad  eundem 
modum  motionis. 

III.  Secundo*.  In  solo  bono  divino  quietatur  desiderium  *  Vid. num.  vi. 
voluntatis  sicut  in  ultimo  fine.  Ergo  solus  Deus  potest 
movere  voluntatem  per  modum  agentis.  —  Probitur  conse- 
quentia.  Quia  ab  illo  agente  aiiquid  natum  est  moveri  et 
pati,  per  cuius  formam  reduci  polest  in  actum:  cum  omne 
agens  agat  per  formam.  Voluntas  autem  reducitur  in  actlim 
per  appetibile  quod  motum  desiderii  eius  quietat. 

IV^  Sed  videtur  ista  ratio  non  concludere.  Primo,  quia 
negari  potest  consequentia.  Ad  cuius  probationem  diceretur 
quod,  si  assumptum  intelligatur  ad  hunc  sensum,  quod  ab 
illo  solo  agente  aliquid  natum  est  moveri  et  pati  per  cuius 
formam  reduci  potest  in  actum  secundum  totam  suam 
potentialitatem,  falsum  est:  nam  materia  prima  potest 
reduci  in  actum  ab  agente  aliquo  a  quo  non  reducitur 
in  actum  quoad  omnem  eius  potentialitatem.  -  Si  autem 
intelligatur  secundiim  partem  suae potentialitatis,  sic  falsum 
est  ab  illo  solo  appetibili  voluntatem  reduci  in  actum  quod 
motum  desiderji  eius  quietat:  nam  et  illud  appetibile  quod 
non  quietat  motum  desiderii,  reducit  voluntatem  ad  actum, 
ut  patet  per  experientiam. 

Secundo  quia,  si  debeat  recte  subsumi  minor  propo- 
sitio,  debet  intelligi  quod  appetibile  est  forma  per  quam 
agens  movet  voluntatem.  Hoc  autem  est  falsum :  quia 
appetibile  nominat  terminum  motus  voluntatis,  non  autem 
formam  quaagensaliquod  intrinsece  in  voluntatem  operatur. 

Tertio  quia,  si  quid  concludit  ista  ratio,  concludit  quod 
solus  Deus  potest  movere  voluntatem  per  modum  quie- 
tantis  ipsam,  sive  eius  desiderium.  Diceretur  autem  quod, 
hoc  admisso,  non  sequitur  nihil  aliud  agere  in  voluntatem  : 
quia,  licet  alia  non  agant  in  ipsam  causando  quietem  de- 
siderii,  agent  tamen  causando  amorem  qui  desiderium 
praecedit,  et  causando  ipsum  desiderii  motum. 

V.  Ad  huius  evidentiam,  considerandum  est  primo 
quod,  cum  dupliciter  possit  intelligi  aliquid  esse  causam 
voluntatis  humanae  et  electionis  nostrae  per  modum  agentis 
intrinsece  in  potentiam  voluntatis:  scilicet,  aut  tanquam 
agens  sufficiens  et  adaequatum  voluntati,  sicut  intellectus 
agens  est  agens  sufficiens  et  adaequatum  intcllectui  pos- 
sibili;  aut  tanquam  agens  insufficiens,  potens  scilicet  incli- 
nare  voluntatem  in  volitum,  sed  non  potens  eam  neccssi- 
tare  ad  eliciendum  actum  volendi  quietantem  voluntatem :  - 
per  prim.tm  rationem  probavit  Sanctus  Thomas  nullo  modo 
posse  moveri  intrinsece  voluntatem  a  substantia  intel- 
lectuali,  sed  tantum  extrinsece;  per  hanc  autem  rationem 
probat  particulariter  quod  solus  Deus  potest  sufficienter, 
et  tanquam  agens  adaequatum,  movere  intrinsece  volunta- 
tem  per  modum  sufficientis  agentis;  in  tertia  vero  ratione  *  *  infra  num.  vi. 
probat  particulariter  quod,  etiam  per  modum  agentis  in- 
trinsece  quomodocumque  inclinantis,  solus  Deus  volun- 
tatem  movere  potest. 

Considerandum  secundo,  quod  bonum  et  appetibile, 
quod  est  obiectum  voluntatis,  est  causa  formalis  a  qua 
voluntas  habet  reduci  in  actum,  et  a  qua  eius  operatio 
specificatur:  sed  illud  solum  appetibile  habet  sufficienter 
et  adaequate  reducere  voluntatem  in  actum,  tanquam 
scilicet  forma  extrinseca,  quod  ipsam  natum  est  quietare 
ne  aliud  ulterius  appetibile  desideret.  Quia,  si  aliquod 
appetibile  non  est  natum  quietare  omnino  vdluntatem, 
constat  quod  illud  non  sufficienter  et  adaequate  potest 
voluntatem  in  actum  reducere:  cum  volitione  enim  illius 
remanere  poterit  alterius  rei  desiderium,  et  sic  non  erit 
totaliter  voluntas  reducta  ad  actum. 

Considerandum  tertio  quod,  cum  omne  agens  agat  per 
formam  per  quam  mobile  reduci  habet  in  actum,  necesse 
est,  si  appetibile  est  forma  a  qua  in  actum  reducitur  vo- 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXXXVIII. 


luntas,  quod  appetibilc  sit  tbrma  agentis  intrinsece  in 
voluntatem  :  agit  enim  unumquodque  formaliter  per  suam 
formam,  qua  est  in  actu.  Et  si  aliquid  debet  agere  in 
voluntatem  tanquam  agens  sufficiens  et  adaequatum,  oportet 
ut  forma  eius  qua  est  in  actu,  et  qua  agit  in  voluntatem, 
sit  appetibile  et  bonum  quod  natum  est  voluntatem  quie- 
tare  omnino,  ne  aliquid  aliud  ulterius  desideret.  Et  quia 
solum  bonum  divinum,  quod  scilicet  est  universale  bonum 
et  ultimus  finis,  potest  omnino  quietare  voluntatem,  cum 
vbluntas  in  solo  ultimo  fine  quictctur;  ideo  illud  solum 
6rit  agens  sufficiens  et  adaequatum  ac  proportionatum 
volunfati,  cuius  propria  forma  est  bonum  divinuin.  Et 
quia  hoc  est  solus  Deus,'  ideo  solus  Deus  cst  tale  agcns. 
Et  hoc  est  huius  rationis  fundamentum. 

2.  Unde  sic  potest  ratio  formari.  Ab  illo  agente  aliquid 
natum  est  moveri  et  pati,  scilicet  sufScienter  et  adaequate, 
per  cuius  formam  potest  in  actum  reduci,  scilicet  omnino. 
Sed  a  solius  Dei  forma  potest  voluntas  reduci  omnino  in 
actum.  Ergo  ab  ipso  solo  potest  eficctive,  sufi&cienter  et 
adftequate  moveri  et  pati. 

Maior  probatur.  Quia  omne  agens  agit  per  formam  suam. 
-  Minor  vero  probatur  sic.  Ab  illius  solius  forma  voluntas 
potest  omnino  in  actum  rcduci,  cuius  forma  est  appetibile 
quod  motum  desiderii  voluntatis  quietat :  cum  per  hoc 
solum  omnino  reducatur  formaliter  voluntas  in  actum. 
Sed  solius  Dei  forma,  scilicet  bonum  ipsum  divinum,  est 
huiusmodi  appetibile:  cum  ipsum  solum  bonum  divinum 
sit  ultimus  finis.  Ergo   etc. 

Constat  igitur  quod  haec  ratio  efficax  est,  et  ex  notis 
procedens. 

•  Num.  IV.  3.  Unde  ad  primam  instantiani*  dicitur  quod  assumptum 

ad  probationem  consequentiae  sic  intelligendum  est  ut 
diximus:  -  Ab  illo  solo  agente  natum  est  aliquid  moveri 
et  pati  tanquam  ab  agente  sufticienti,  proportionato  et 
adaequato,  per  cuius  formam  reduci  potest  in  actum 
omnino.  Constat  autem  propositionem  hanc,  sic  intelle- 
ctam,  non  habere  calumniam :  nam  materia  a  nulJo  agente 
particulari  reducitur  in  actum  sufficienter  et  adaequate 
quantum  ad  totam  suam  potentialitatem. 

Ad  secundam  dlcitur  quod  optime    subsumitur   minor 

•  Pcrag.  2  huius  propositio  :  ut  patuit  in  ultima  formatione  rationis  *.  Nam 
"""•  licet  appctibile  nominet    terminum    motus    appetitus,    est 

tamen  caiisa  formalis  motus  voluntatis.  Et  ideo,  si  aliquid 
debet  ef^ective  operari  in  voluntatem  intrinsece  eam  re- 
ducendo  ad  actum  volitionis,  oportet  ut  per  ipsum  appe- 
tibile  agat  tanquam  per  formam  suam,  ut  sic  appetibile 
sit  principium  et  terminus  motus  voluntatis.  Nam  et  vo- 
luntas  non  movet  se  ad  ea  quae  sunt  ad  finem,  nisi  actuata 
aliquo  modo  fine:  inquantum  videlicet  ex  eo  quod  in 
actu  habet  volitionem  finis,  causat.iri  se  volitionem  eorum 
quae  sunt  ad  finem.  Et  homo  non  causat  in  se  volitionem 
finis  per  voluntatem,  nisi  ipso  fine  sit  actuatus  ex  parte 
intellectus  :  nisi  enim  cognitionem  finis  habeat,  non  potest 
velle  finem.  Sicut  et  agens  naturale  non  potest  formam 
in  materiam  introducere  nisi  eam  in  se  habeat,  aut  for- 
maliter  aut  virtualiter,  ut  sic  forma  sit  principium  et  ter- 
minus  actionis. 

Ad  tertiam,  conceditur  quod  ista  ratio  solum  concludit 
quod  solus  Deus  potest  movere  voluntatem  per  modum 
ipsam  quietantis,  et  agentis  adaequati.  Immo  potius,  ex  eo 
quod  solus  potest  sua  forma  voluntatem  quietare,  conclu- 
ditur  quod  ipse  solus  est  qui  sufficienter  et  adaequate 
movere  eam  potest. 

•  Vide  num.  iii.        VI.   Tertto  *.   Inclinationes  naturales  dare  non  est  nisi 

illius  qui  naturam  instituit.  Ergo  ct  voluntatem  inclinare 
in  aliquid  non  est  nisi  eius  qui  naturae  intellectualis  est 
causa.  Hoc  autem  est  solius  Dei.  Ergo  etc.  -  Probatur 
prima  consequentia.  Quia  sicut  in  re  inanimata  se  habet 
inclinatio  naturalis,  quae  appetitus  naturalis  dicitur,  ad 
proprium  fincm ;  ita  se  habet  in  substantia  intellectuali 
voluntas,  quae  dicitur  appetitus  intellectualis. 

2.  Ad  evidentiam  huius  rationis,  considerandum  est 
quod,  cum  appetitus  non  sit  nisi  quaedam  inclinatio  con- 
sequens  formam,  voluntas,  quae  nominat  appetitum  na- 
turae  intellectualis  inquantum  intellectualis   est,   nominat 


271 

inclinationem  naturae  intellectualis  in  aliquid:  licet  istae 
inclinationes  sint  diversorum  generum,  et  diversorum  mo- 
dorum.  Sicut  autem  in  natura  intellectuali  est  considerare 
et  virtutem,  qua  potest  actu  intelligere;  et  actum  intel- 
ligendi  ac  formam  intellectam,  secunvlum  quae  dicitur  actu 
intelligens :  ita  ex  parte  inclinationis  intellectualis  duo  sunt 
consideranda,  scilicet  virtus,  qua  natura  intellectualis  potest 
inclinari  actualiter  in  aliquid ;  et  operatio  talis  virtutis, 
secundum  quam  dicitur  natura  intellectualis  actu  volens. 
Prima  est  virtualis  sive  habitualis  inclinatio,  cui  homen 
voluntatis  est  impositum :  et  haec  proportionaliter  respondet 
naturae  intellectuali  potenti  actualiter  intelligere.  Secunda 
vero  est  actualis  inclinatio,  proportionaliter  respondens 
intellectualis  naturae  operationi.  IJnde,  sicut  in  rebus  irra- 
nimatis  appetitus  est  inclinatio  naturae  in  aliquid,  et  di- 
citur  appetitus  naturalis;  ita  in  natura  intellectuali  appetitus 
est  inclinatio  naturae  intellectualis  inquantum  inlellectiva 
est.  Propterea  omnis  actus  voluntatis  est  inclinatio  actualis 
ipsius  naturae  intellectualis:  ct  dare  inclinationem  actualem 
tali  naturae,  et  inclinare  voluritatem,  pro  eodem  accipiuntur. 
Manifestum  est  autem  quod  inclinatio  naturae  in  aliquid 
non  provenit  nisi  ab  ipsa  natura  ct  a  dante  naturam,  tan- 
quam  scilicet  a  causante  ipsam  inclinationem  (de  tali  enim 
motione  procedit  ratio) :  sicut  motus  gravis  deorsum  noii 
est  nisi  a  forma  gravis,  et  a  generante  dante  talem  for- 
mam.  Ideo  manifeste  relinquitur  actum  voluntatis  a  solo 
Deo  causari,  qui  naturam  intellectualem,  secundum  fidem, 
solus  causat;  et  ab  ipsa  intellectuali  natura  volente. 

VII.  Quarto  *.  Si  voluntas  moveatur  ab  aliquo  exteriori 
principio,  per  modum  scilicet  agentis,  non  per  modum 
finis,  erit  motus  violentus.  Sed  violentum  repugnat  volun- 
tario.  Ergo  non  potcst  motus  voluntatis  ab  cxtrinseco 
agente  provenire,  sed  ab  interiori.  Ergo  a  solo  Deo  potest 
causari.  -  Probatur  assumptum  per  definitioneni  violenti 
III  Ethicoruin.  -  PTohatuT  vero  ultima  consequentia.  Quia 
nulla  substantia  creata  coniungitur  animae  intellectuali 
quantum  ad  sua  interiora,  sed  solus  Deus,  qui  solus  est 
causa  ipsius,  et  sustinet  ipsam  in  csse. 

Adverte  quod  dupliciter  potest  aliquod  agens  esse  intrin- 
secum  alicui  moventi  et  operanti.  Uno  modo,  virtualiter 
tantum:  quia  videlicet  forma  qua  operans  operatur,  est 
ab  ipso  causata,  licet  ipsam  non  conservet  in  esse,  et  per 
consequens  in  ipso  remanet  virtus  agentis;  sicut  generans 
gravia  dicitur  virtualiter  contineri  in  gravi  ratione  gravi- 
tatis  sibi  datae  ab  ipso  generante.  Alio  modo,  non  tantum 
virtualiter,  sed  etiam  secundum  essentiam  propriam:  sicut 
substantia  immaterialis  quae  non  solum  dedit  operanti 
forraam  qua  operatur,  sed  etiam  ipsam  formam  sua  actione 
conservat  in  esse ;  quo  modo  dictum  est  superius  *  Deum 
esse  in  omnibys  rebus  per  essentiam,'inquantum  omnibus 
dat  esse  et  omnia  in  esse  conscrvat.  Ad  hoc  ergo  quod 
operatio  alicuius  ab  aliquo  movente  causata  non  sit  vio- 
lcnta,  rcquiritur  quod  ipsum  agens  et  movens  ad  talem 
operationem,  sit  intrinsecum  operanti  aut  secundum  es- 
sentiam  et  virtutem  simul,  aut  secundum  virtutcm  formae 
qua  operans  operatur:  si  enim  movens  nullo  illorum  mo- 
dorum  fuerit  intrinsecum,  operatio  erit  violenta,  utpote 
penitus  ab  extrinseco  proveniens.  SubStantia  autem  creata 
nuUo  istorum  modorum  est  intrinseca  naturae  intellectuali. 
Quod  dedit  intelligere  Sanctus  Thomas  dum  dixit  quod 
solus  Deus  causat  ipsam,  per  quod  excluditur  quod  sub- 
stantia  creata  non  est  illi  intrinseca  virtualiter,  ratione 
formae  qua  operatur;  et  quod  sustinet  ipsam  in  esse,  per 
quod  excluditur  quod  substantia  creata  non  est  illi  intrin- 
seca  per  essentiam.  Ideo  optime  sequitur,  si  ponatur  ipsam 
movere  voluntatem  dirccte  causando  voluntatis  actum,  quod 
talis  motus  erit  violentus. 

VIII.  Sed  occurit  dubium.  Sicut  enim  dicit  Sanctus 
Thomas  II  Phys.  *,  quod  motus  caelestis  est  naturalis  nori 
ratione  formae,  sed  ratione  materiae,  inquantum  caelum 
habet  aptitudincm  naturalem  ad  hoc  ut  moveatur;  ita  in 
proposito  poterit  dici  quod  motus  voluntatis,  licet  sit  ab 
intellectuali  substantia  creata  extrinseca,  non  sequitur  quod 
sit  violentus,  quia  voluntas  habet  aptitudinem  naturalem 
ad  hoc  ut  moveatur  a  tali  substantia. 


Vid.  nnm.  ix. 


Cap.  Lxv  sqq. 


*  Lect.  I ;  ad  cap. 
I,  1,  J. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXXXVIII,  LXXXIX. 


'  III  Pkxs.,  I,  6 
s.  Th.  I.  2. 


'  Num.  VI. 


272 

Respondetur  quod  aliter  loquendum  est  de  motu  quo 
aliquod  passum  habet  ut  moveatur  tantum:  et  aliter  de 
motu  qui  est  operatio  eius  quod  dicitur  moveri.  Quia, 
cum  motus  sit  actus  existentis  iti  potentia  *,  naturalitas 
motus  considerari'  potest  non  tantum  ratione  formae,  sed 
etiam  ratione  materiae,  ex  qua  aliquod  habet  quod  sit  in 
potentia.  Et  propter  hoc  motus  caeli  dicitur  naturalis:  quia 
habet  potentiam  naturalem  ad  hoc  ut  tali  motu  moveatur. 
Operatio  autem  est  actus  existentis  in  actu  per  fonnam. 
Ideo  ad  hoc  ut  operatio  sit  naturahs,  ut  naturale  distinguitur 
contra  violentum,  requiritur  quod  principium  activum  talis 
operationis  sit  intrinsecum,  aut  secundum  sui  essentiam, 
aut  secundum  virtutem  formae  qua  operans  operatur. 
Propter  hoc,  si  nuUo  modo  ex  aliquo  intrinseco  voluntas 
moveatur  ad  suam  operationem,  sed  tantum  ab  agente 
extrinseco,  erit  eius  operatio  violenta. 

2.  Si  dicatur  quod  in  tali  motione  eius  operatio  erit  ab 
intrinseco  et  ab  extrinscco,  inquantum  erit  flb  ipsa  potentia 
voluntatis  et  substantia  intellectuali,  et  sic  non  erit  omnino 
ab  extrinseco:  -  hoc  non  valet.  Quia,  ut  ex  praecedenti 
ratione  patuit  *,  operatio  quae  convenit  rei  per  modum 
inclinationis  cuiusdam,  cuiusmodi  est  operatio  voluntatis, 
non  potest  provenire  a  substantia  intellectuali  creata  me- 
diante  aliquo  principio  interiori:  cum  non  sit  causa  illius 
principii  interioris.  Ideo,  si  substantia  intellectualis  creata 
moveret  effective  voluntatem  ad  actu:Ti,  ille  motus  esset 
omnino  ab  extrinseco,  et  non  mediante  voluntate  tanquam 
mediante  principio  intrinseco  ad  actum  inclinante :  sicut, 
si  grave  moveretur  ab  aliquo  quod.  naturam  gravis  non 
causaret,  ille  motus  non  esset  motus  naturalis  gravis,  ut 
dicitur  P  IP",  q.  ix,  a.  6,  sed  esset  alius  motus  violentus, 
puta  motus  sursum.  Motum  enim  naturalem  ex  parte 
formae  non  potest  causare  quod  non  est  aliqualiter  causa 
naturae.  Unde  ille  qui  lapidem  deorsum  proiicit,  non  movet 
lapidem  deorsum  causando  ipsum  motum,  sed  appUcando 
gravitatem  ad  suum  opus:  generans  autem,  quod  dedit 
sibi  gravitatem,  dicitur  movens. 

3.  Circa  illam  declarationem,  Dico  autein  movc-i  ab 
extrinseco  quod  moveat  per  modum  agentis,  et  non  per 
modum  Jinis,  adverte  quod  ex  hoc  declaratur  definitio 
violenti,  qua  dicitur  quod  violentum  est  cuius  principium 
est  extra.  Intelligitur  enim  de  principio  activo,  non  de 
principio  finali,  Quia  quamvis  finis  a  quo  aliquis  movetur, 
sit  extrinsecus  ab  eo  quod  movetur,  non  tamen  talis  motus 


dicitur  violentus.  Immo  est  motus  naturalis,  si  sit  motus 
ab  ultimo  fine  proveniens. 

IX.  Quinto.  Illud  solum  agens  potest  causare  motum 
voluntatis  absque  violcntia,  quod  causat  principium  in- 
trinsecum  huius  motus  quod  est  voluntas.  Sed  hic  est 
solus  Deus,  qui  solus  animam  creat.  Ergo  solus  Deus 
voluntatem  movere  potest  per  modum  agentis  absque 
violentia. 

Probatur  assumptum.  Quia  violentum  opponitur  naturali 
et  voluntario  motui,  eo  quod  utrumque  illorum  oporteat 
esse  a  principio  intrinseco.  Agens  autem  exterius  sic  solum 
naturaliter  movet,  inquantum  causat  in  mobili  intrinsecum 
principium  motus;  nihilque  aliud  extrinsecura  raovere 
potest  absque  violentia  corpus  naturale ;  nisi  forte  per 
accidens,  siciat  removens  prohibens,  quod  magis  utitur 
motu  vel  actione  quam  ipsum  causet. 

Circa  hoc  ultimum  dictum  adverte,  ex  doctrina  Sancti 
Thomae  P  11",  q.  xvi,  a.  1,  quod  usus  rei  alicuius  im- 
portat  applicationem  eius  ad  aliquam  operationem.  Quia 
ergo  removens  impedimentum  quod  prohibebat  motum 
corporis  naturalis,  quodammodo  applicat  naturam  ipsius 
corporis  ad  suum  motum,  qui  est  quasi  eius  operatio,  in 
quam  naturaliter  inclinatur,  et  in  quam  tendit  ex  se  nisi 
impediatur ;  et  per  consequens  applicat  ad  perveniendura 
ad  naturalem  et  proprium  locum;  non  autem  dat  illi 
corpori  motum  virtute  propriae  naturae  illum  causando: 
ideo  convenientissime  dictum  est  quod  removens  prohi- 
bens  magis  utitur  motu  vel  actione  quam  ipsum   causet. 

1.  .\dverte  quod  ista  ratio  differt  a  praecedenti.  Quia  prae- 
cedens  procedebat  ex  eo  quod  oportet  principium  motus 
voluntarii  esse  intrinsecum;  substantia  autem  creata  non 
est  intrinseca  animae  intellectivae.  Ista  autem  procedit  ex 
comparatione  voluntarii  ad  naturale:  quae,  sicut  communi 
ratione  opponuntur  violento,  ita  in  hoc  conveniunt  quod, 
sicut  extrinsecum  agens  non  movet  naturaliter  et  absque 
violentia  nisi  causet  in  mobili  intrinsecum  principium 
motus,  ita  etiam  in  movente  ad  actum  voluntarium  oportet 
contingere.  Quod  cum  substantia  creata  non  sit  causa 
voluntatis,  quae  est  principium  intrinsecum  actus  volun- 
tarii,  sed  solus  Deus,  sequitur  ut  non  possit  movere  vo- 
luntatem  ad  actum  voluntarium.  -  Ista  tamen  ratio  est 
praecedentis  quaedam  confirmatio. 

CoNFiRMATUR  conclusio  auctoritate  Prov.  xxi ;  et  ad 
Philip.  ir. 


-«■v)S5^1(l:;35!v^ 


CAPITULUM    OCTOGESIMUM    NONUM 

A  66  V  a  14. 

QUOD  MOTUS  VOLUNTATIS  CAUSATUR  A  DEO, 
ET  NON  SOLUM  POTENTIA  VOLUNTATIS. 


*Cap.praec.,fin. 


*  Cap.  I,  iq  (P.G. 
col,  293). 


fuiDAM  vero,  non  intelligentes  qualiter 
motum  voluntatis  Deus  in  nobis  causare 
possit  absque  praeiudicio  libertatis  vo- 
luntatis,  conati  sunt  has  auctoritates  * 
male  exponere:  ut  scilicet  dicerent  quod  Deus 
causat  in  nobis  velle  et  perficere,  inquantum  causat 
nobis  virtutem  volendi,  non  autem  sic  quod  faciat 
nos  velle  hoc  vel  illud;  sicut  Origenes  exponit 
in  III  Periarchon  *,  liberum  arbitrium  defendens 
contra  auctoritates  praedictas. 

Et  ex  hoc  processisse  videtur  opinio  quorundam 
qui  dicebant  quod  providentia  non  est  de  his  quae 


subsunt  libero  arbitrio,  scilicet  de  electionibus,  sed 
providentia  refertur  ad  e.xteriores  eventus.  Non 
enim  qui  eligit  aliquid  consequi  vel  perficere, 
puta  aedificare  vel  ditari,  semper  poterit  ad  hoc 

j  pervenire:  et  sic  eventus  actionum  nostrarum 
non  subiacent  libero  arbitrio,  sed  providentia 
disponuntur. 

Quibus  quidem  auctoritatibus  Sacrae  Scripturae 
resistitur   evidenter.    Dicitur   enim  Isaiae  xxvi  '^ : 

■0  Omnia  opera  nostra  operatus  es  in  nobis,  Domine. 
Unde  non  solum  virtutem  volendi  aDeo  habemus, 
sed  etiam  operationem. 


1  Quidam,  Y,  cum  pA,  non  facit  novum  capitulum;  margo  notat:  hic  secundum  alios  incipit  capitulum. 
(cit  ex  cit  in)  A  solus;  dat. 

3  eligit]  elegit  BFWZ6P.         aliquid  [ex  aliquod  opus)  YZ;  om  EG6,  aliquod  ceteri.         8  quidem]  quidam  aNW. 


non  om  aW. 


6   causat 


SUMMA  CONTRA  GENTJLES,  LIB.  III,  CAP.  LXXXIX. 


273 


Praeterea.    Hoc   ipsum   quod   Salomon  dicit,     Oportet   igitur   quod   et  in   spiritualibus   omnis 
*vid.ctp.praec.,  Quocumque  voluerit,  vertet  illud*,  ostendit  non     motus   voiuntatis   a   prima    voluntate    causetur, 
solum  divinam  causalitatem  ad  potentiam  volun-     quae  est  voluntas  Dei. 
tatis  extendi,  sed  etiam  ad  actum  ipsius.  Adhuc.  Superius '=' est  ostensum  quod  Deus  est  •  loc.  uit.  dt. 

Item.  Deus  non  solum  dat  rebus  virtutes,  sed  s  causa  omnis  actionis,  et  operatur  in  omni  agente. 
etiam  nulla  res  potest  propria  virtute  agere  nisi     Est  igitur  causa  motuum  voluntatis. 
-cap.Lxvii.Lxx.  agat  in  virtute   ipsius,  ut  supra  *  ostensum  est.         Item.    Argumentatur    ad    hoc    Aristoteles,    in 

Ergo  homo  non  potest  virtute  voluntatis  sibi  VIII  Eudemicae  Ethicae*,  per  hunc  modum.  ^(.^'''"Jsqq/"' 
data  uti  nisi  inquantum  agit  in  virtute  Dei.  IUud  Huius  quod  aliquis  intelligat  et  consilietur  et 
autem  in  cuius  virtute  agens  agit,  est  causa  non  ^"  eligat  et  velit,  oportet  aliquid  esse  causam:  quia 
solum  virtutis,  sed  etiam  actus.  Quod  in  artifice  omne  novum  oportet  quod  habeat  aliquam 
apparet,  in  cuius  virtute  agit  instrumentum,  etiam  causam.  Si  autem  est  causa  eius  aliud  consilium 
quodab  hoc  artifice  propriamformam  non  accipit,  et  alia  voluntas  praecedens,  cum  non  sit  proce- 
sed  solum  ab  ipso  applicatur  ad  actum.  Deus  dere  in  his  in  infinitum,  oportet  devenire  ad 
igitur  est  causa  nobis  non  soium  voluntatis,  sed  ■>'  aliquid  primum.  Huiusmodi  autem  primum  opor- 
efiam  volendi.  tet  esse   aliquid   quod   est  melius  ratione.  Nihil 

Amplius.  Perfectius  invenitur  ordo  in  spiri-  autem  est  melius  intellectu  et  ratione  nisi  Deus. 
tualibus  quam  in  corporalibus.  In  corporalibus  Est  igitur  Deus  primum  principium  nostrorum 
autem    omnis    motus    causatur   a   primo   motu.     consiliorum  et  voluntatum. 


2  vertet  om  H,  inclinabit  P.         5  virtutes  A  solus;  virtutera.         ig  autem  EG6 ;  vero. 

1   et  in  A  solus ;  in.         4  est  post  ostensum  WP.  7  argumentatur  ad  lioc  A  sotus;  arguraentatur  G,  arguit  ceteri, 

A  solus;  consilietur.         10  eligat]  obligat  aN.         i3  alia]  aliud  BDFHV,  om  CZ.         i5  aliquid  Z;  aliquod. 


9  et  consilietur 


Commentaria  Ferrariensis 


cap.  praec. 
*  Num.  II. 


*  Vide     eap 
priec,  fin. 


QuiA  ad  auctoritates  in  superiori  capite  adductas  perver- 
sum  quidam  nituntur  dare  intellectum,  ideo  Sanctus 
1  homas  vult  eorum  interpretationem  excludere,  suamque 
Cf.  Comment.   positionem  confirmare  *.  Circa  hoc  autem  duo  facit :  primo, 
ponit  eorum  interpretationem ;  secundo,  illam  reprobat*. 

I.  Quantum  ad  primum,  inquit  quod  quidam,  non  in- 
telligentes  qualiter  motum  voluntatis  Deus  in  nobis  cau- 
sare  possit  absque  praeiudicio  libertatis  voluntatis,  cum 
inquit  Apostolus  quod  Deus  est  qiii  operatur  in  nobis 
velle  et  perjicere  *,  exponunt  dicentes  hoc  intelligi  debere 
inquantum  dat  nobis  virtutem  volendi,  non  autem  quia 
faciat  nos  velle  hoc  aut  illud.  Et  ista  est  expositio  Ori- 
genis  in  III  Periarchon.  -  Ex  hoc  etiam  videtur  processisse 
opinio  dicentium  providentiam  non  esse  de  electionibus, 
sed  de  exterioribus  eventibus.  Quia  non  semper  qui  eligit 
aliquid  consequi,  poterit  ad  illud  pervenire:  et  sic  eventus 
actionum  non  subduntur  libero  arbitrio,  sed  providentia 
disponuntur. 

II.  Quantum  ad  secundum,  arguitur  contra  hanc  inter- 
pretationem,  ostendendo  quod  non  solum  virtutem  volendi 
a  Deo  habemus,  sed  etiam  operationem  voluntatis. 

Primo,  quia  Isaiae  xxvi  dicitur:  Omnia  opera  nostra 
operatus  es  in  nobis,  Domine. 

Secundo  quia,  cum  inquit  Salomon,  loco  superius  al- 
legato*,  Cor  regis  in  tnanu  Domini,  et  quocumque  voluerit, 
vertet  illud,  ostendit  divinam  causalitatem  non  solum  ad 
potentiam  voluntatis  extendi,  sed  etiam  ad  actum  ipsius. 

Tertio,  arguitur  ratione.  Homo  non  potest  virtute  vo- 
luntatis  sibi  data  uti  nisi  inquantum  agit  in  virtute  Dei. 
Ergo  Deus  est  causa  non  solum  voluntatis,  sed  etiam  vo- 
lendi.  -  Probatur  antecedens.  Quia  nuUa  res  potest  propria 
virtute  agere  nisi  agat  in  virtute  Dei,  ut  superius  est  osten- 
sum.  —  Consequentia  vero  probatur.  Quia  illud  in  cuius 
virtute  agens  agit,  est  causa  non  solum  virtutis,  sed  etiam 
actus.  Declaratur  in  artifice  respectu  instrumenti. 

Quarto.  In  corporalibus  omnis  motus  a  primo  motu 
causatur.  Ergo  et  omnis  motus  voluntatis  causatur  a  prima 
voluntate.  -  Probatur  consequentia.  Quia  perfectius  inve- 
nitur  ordo  in  spiritualibus  quam  in  corporalibus. 

Quinto.  Superius  est  ostensum  quod  Deus  est  causa 
omnis  actionis,  et  operatur  in  omni  agente.  Ergo  etc. 

Sexto,  arguitur  ratione  Aristotelis  in  VIII  Eudemiae 
Ethicae,  idest,  Ethicae  ad  Eudemum  scriptae;  nam  libri 
Ethicorum  qui  habentur  in  usu,  sunt  ad  Nicomachum 
SuMMA  CosTRA  Gentiles  D.  Tuomak  Tom.  II. 


Cap.  praec. 


scripti.  Quod  aliquis  intelligat,  consilietur,  eligat,  et  velit, 
oportet  aliquid  esse  causam.  Quae  si  est  aliud  con- 
silium  et  alia  voluntas  praecedens,  oportet  devenire  ad 
aliquod  primum :  cum  non  sit  procedere  in  istis  in  infi- 
nitum.  Ergo  Deus  est  primum  principium  nostrorum  con- 
siliorum  et  voluntatum. 

Probatur  assumptum.  Quia  omne  novum  oportet  quod 
habeat  aliquam  causam.  -  Consequentia  vero  probatur. 
Quia  illud  primum  oportet  esse  aliquid  melius  ratione. 
Nihil  autem  est  melius  intellectu  et  ratione  nisi  Deus. 

III.  Ad  evidentiam  huius  rationis,  considerandum  est 
quod  in  isto  processu,  quo  proceditur  ab  intellectu  ad 
voluntatem,  et  a  voluntate  ad  intellectum,  oportet,  tam 
ex  parte  intellectus  quam  ex  parte  voluntatis,  devenire  ad 
aliquid  primum,  cuius  Deus  sit  proxima  causa  per  modum 
agentis  totaJis  et  sufQcientis.  Nam  operationis  naturalis 
causa  agens  est  ille  qui  dat  naturam:  sicut  generans  grave 
dat  illi  motum  primo  et  per  se  sicut  agens  quod  movet  *. 
Unde,  cum  sit  aliqua  operatio  natilralis  tam  intellectus 
quam  voluntatis;  et  Deus  sit  naturae  intellectualis  imme- 
diata  causa:  operatio  naturalis  tam  intellectus  quam  vo- 
luntatis  est  a  Deo  tanquam  ab  agente  quod  talem  actionem 
producit;  ab  intellectu  vero  et  voluntate  tanquam  a  forma 
qua  producitur,  sicut  motus  deorsum  est  a  gravitate  tan- 
quam  a  forma  qua  generans  movet  gravia. 

Ex  parte  ergo  voluntatis,  in  praedicto  processu,  oportet 
devenire  ad  aliquem  actum  primum,  qui  omnes  alios  vo- 
luntatis  actus  praecedat.  Qui  actus  est  volitio  finis:  in  hac 
vita  quidem  sub  communi  ratione  ultimi  finis,  sive  sub 
communi  ratione  summi  et  perfecti  boni;  in  statu  vero 
patriae  etiam  sub  particulari  ratione,  scilicet  divinae  es- 
sentiae  clare  visae.  Iste  autem  actus  est  naturalis  in  via 
quoad  specificationem  actus:  inquantum,  si  voluntati  pro- 
ponatur  summum  bonum,  et  ipsa  actum  circa  ipsum  sum- 
mum  bonum  eliciat,  talis  actus  necessario  est  prosecutio, 
non  autem  fuga.  In  patria  autem  est  necessarius  etiam  quoad 
exercitium  actus :  inquantum  voluntas  videntis  divinam  es- 
sentiam  clare,  necessario  elicit  actum  amoris  et  fruitionis 
circa  ipsam.  Unde  iste  actus,  quantum  ad  illud  quod  habet 
naturalitatis  et  necessitatis,  habet  Deum  pro  principali  causa, 
non  autem  voluntatem  nostram,  nisi  sicut  dictum  est. 

Ex  parte  etiam  intellectus,  oportet  devenire  ad  aliquem 
primum  actum  naturalem.  Licet  enim  volitionem  eorum 
quae  sunt  ad  finem,  praecedat  consilium  et  inquisitio ;  et 

•35 


*  VIII  Phrf.,  IV. 
7;  s.  Th.  1.  8. 


274 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXXXIX. 


tale  consilium  praecedat  volitio  finis  et  consilii  et  inqui- 
sitionis,  inquantum  libere  consiliamur:  quia  tamen  voluntas 
non  fertur  in  bonum  nisi  sit  cognitum  et  apprehensum  per 
intellectum,  ideo  necesse  est  esse  aliquem  actum  intellectus 
qui  omnem  actum  voluntatis  praecedat,  et  pcr  consequens 
sit  naturalis,  utpote  nullo  modo  a  voluntate  procedens.  Unde 
et  istum  actum  oportet  referre  in  Deum  sicut  in  causam 
proximam  principalem,  ut  dictum  est  de  actu  voluntatis. 

2.  Quis  autem  sit  iste  actus:  -  videtur  dicendum  quod 
sunt  illae  cognitiones,  sive  complexae  sive  incomplexae, 
quas  absque  electione,  sed  naturali  inclinatione  intellectus 
elicimus,  praesente  aliquo  obiecto  in  intellectu :  aut  a  prin- 
cipio,  cum  primum  incipimus  uti  ratione  et  intellectu; 
aut  cum  primum  incipimus  de  aliquo  cognoscibili  et  ap- 
petibili  considerare.  Rationabile  enim  videtur  ut  ex  phan- 
tasmatibus  et  intellectu  agente  agentibus  in  intellectum 
possibilem,  moveatur  naturaliter  intellectus  ad  alicuius  co- 
gnitionem  ante  omnem  electionem  et  ante  omnem  voli- 
tionem :  cum  non  sit  processus  in  infinitum  in  cognitio- 
nibus  intellectus  ordinatis,  et  oporteat  ad  aliquam  devenire 
cognitionem  quae  a  voluntate  non  imperetur,  et  per  con- 
sequens  mere    naturalis    sit. 

Haec  autem  dixerim,  non  quia  alio  modo  Deus  non 
possit  intellectum  et  voluntatem  movere  ad  aliquam  ope- 
rationem  quam  dando  ilH  naturam  ad  quam  de  necessitate 
sequitur  talis  operatio,  positis  iis  quae  ex  parte  intellectus 
et  voluntatis  requiruntur,  —  posita  scilicet  specie  intelligi- 
bili  in  intellectu;  et  bene  dispositis  viribus  interioribus  ap- 
prehensivis;  et  posito  appetibili  in  esse  intellecto,  quo 
obiectum  voluntatis  fit  in  actu  -  sed  quia  iste  est  modus 
conveniens  naturae  intelligibili,  secundum  quem  eius  ope- 
rationes  tandem  habent  reduci  ad  aliquos  primos  actus,  qui 
sunt  in  Deum  tanquam  in  principalem  causam  referendi. 

3.  Est  autem  et  alius  modus  quo  Deus  aliquando  intel- 
lectum  et  voluntatem  movet,  non  ex  naturali  inclinatione 
propriae  naturae  secundum  se,  sed  ex  sola  motione  qua 
applicat  intellectum  ad  intelligendum  et  considerandum 
aliquod  obiectum,  et  voluntatem  ad  aliquid  volendum 
movet.  Qui  quidem  actus,  licet  non  dicatur  naturalis  tan- 
quam  naturae  principia  consequens,  dicitur  tamen  naturalis 
inquantum  fit  virtute  superioris  naturae  dantis  omnibus  et 
esse  et  operationem:  est  enim  unaquaeque  natura  dispo- 
sita  ad  obediendum  primae  omnium  causae. 

IV.  Ex  his  patet  vanas  esse  rationes  Henrici,  a  Capreolo 
Art.  II.  5  II.  recitatas,  II  Sent.,  d.  xxv  *,  quibus  arguit  primum  motum 
voluntatis  non  esse  a  Deo.  Tum  videlicet  quia  secundum 
generalem  administrationem  Deus  omnia  movet:  non  tamen 
dicuntur  motus  aliorum  esse  a  Deo,  nisi  sicut  a  causa 
universali. 

Tum  quia  tunc  voluntas  non  esset  libera  ct  domina 
suorum  actuum. 

2.  Ad  primum  enim  patet  quod  non  est  eadem  ratio  de 
voluntate,  et  de  aiiis.  Quia  motus  aliarum  rerum  habent 
aliquas  causas  particulares,  in  quas  referri  habent:  sicut 
motus  gravium  et  levium  refertur  in  generantem,  a  quo 
principium  formale  motus  acceperunt.  Motus  autem  na- 
turalis  intellectus  et  voluntatis,  quo  dicitur  creatura  in- 
tellectualis  naturaliter  intelligere  et  velle,  non  habet  ali- 
quam  causam  principalem  proximam  nisi  Deum:  quia  ipse 
solus  est  causa  proxima  et  immediata  naturae  intellectualis, 
ad  quam  huiusmodi  operationes  naturaliter  consequuntur, 
modo  exposito,  sicut  motus  deorsum  ad  formam  gravitatis. 
Ideo  motus  naturales  aliarum  [rerum]  non  ita  sunt  Deo 
attribuendi  sicut  motus  intellectus  et  voluntatis. 

Ad  secundum  etiam  patet  quod  non  est  inconveniens 
voluntatem  non  esse  liberam  et  dominam  respectu  omnium 
suorum  actuum.  Ad  actus  enim  ad  quos  naturaliter  et  ne- 
cessario  inclinatur  a  Deo,  non  habet  libertatem,  inquantum 
naturales  sunt  et  necessarii:  et  secundum  illos,  ut  sic,  non 
meretur  et  demeretur.  Sed  habet  alios  actus  liberos:  eos 
videlicet  ad  quos  ipsam  movet  Deus  non  tanquam  neces- 
sario  volentem,  sed  libere;  sicut  sunt  actus  circa  ea  quae 
sunt  ad  finem  sine  quihus  finis  haberi  potest;  sicut  etiam 
est  actus  circa  ultimum  finem  in  via  quantum  ad  eius 
exercitium. 


p.  238 
1903) 


(Turon. 


3.  Mens  ergo  rationis  est  quod  oportet  devenire  ad  ali- 
quam  primam  cognitionem  intellectus,  quam  nullum  con- 
silium  et  nulla  volitio  praecedit  quae  sit  eius  causa.  Et 
huius  cognitionis  causa  est  Deus,  qui  dedit  talem  naturam 
intellectui  ut  in  talem  cognitionem,  praesente  obiecto  in 
intellectu,  et  bene  dispositis  phantasmatibus,  tendat  neces- 
sario.  Similiter  oportet  devenire  ad  aliquem  actum  volun- 
tatis  quem  nullus  alius  actus  voluntatis,  neque  aliquod  con- 
silium,  praecedit  ut  causa.  Et  ipsius  Deus  est  causa,  qui 
voluntati  dedit  naturalem  inclinationem  in  illum  actum,  aut 
quantum  ad  exercitium,  aut  quantum  ad  specificationem. 

V.  Circa  ipsam  conclusionem,  quae  ponit  Deum  esse 
causam  actuum  voluntatis,  dubitatur  ex  Scoto,  xxxvii  dist. 
II  Sent.,  in  2"  quaesito  *.  Primo.  Nulla  potentia  habet  per- 
Jecte  in  sua  potestate  ejfectum  qui  non  potest  causari  ab 

ea  immediate,  nec  ab  aliqua  causa  cuius  causatio  non  *  est 
in  potestate  illius  potentiae:  quia  quod  habet  perjecte  ej'- 
fectum  in  sua  potestate,  potest  se  solo  in  illum,  vel  cau- 
satio  cuiuslibet  concurrentis  est  in  eius  potestate.  Sed  cau- 
satio  Dei  non  est  in  potestate  voluntatis  creatae.  Ergo, 
si  Deus  nece.tsario  concurrat  immediate  ut  causa,  scilicet 
immediata,  respectu  volitionis  creatae,  voluntas  creata  non 
habet  plene  in  sua  potestate  illam  volitionem.  Hoc  est 
falsum.  Ergo  etc. 

Confirmatur.  Quia  quod  ab  alio  determinatur  ad  ali- 
quid,  non  habet  perfecte  illud  in  sua  potestate. 

Secundo.  Illud  non  est  contingens  propter  habitudinem 
sui  ad  aliquam  causam  ad  cuius  eventum  causa  superior 
est  delerminata,  cuius  causae  aeterminationem  necessario 
sequitur  determinatio  omnium  causarum  injeriortim.  Sed 
si  voluntas  divina  est  causa  immediata  meae  volitionis, 
iam  est  aliqua  causa  determinata  respectu  eius,  scilicet 
voluntas  Dei.  Et  determinationem  eius  necessario  conco- 
mitatur  determinatio  voluntatis  meae  respectu  eiusdem. 
Igitur  illud  velle  non  est  contingens.  Hoc  est  falsum. 
Ergo  etc. 

Tertio.  Ctim  Deus  sit  causa  prior  voluntate,  quaeritur 
an  in  illo  priori  signo  Deus  causet  immediate  rectitudinem 
perjectam  in  velle :  an  non  ?  Si  primum,  sequitur  quod 
voluntas  in  secundo  signo  non  peccat:  quia  non  causat 
in  effectu  oppositum  eius  quod  prima  causa  causat.  Si 
secundtim,  idem  sequitur:  qtiia  non  potest  in  velle  rectum; 
non  habendo  autem  velle  rectum,  si  habere  non  poiest,  non 
peccat.  Sequitur  ergo  quod  voluntas  peccare  non  potest. 

Quarto.  Tunc  Deus  esset  totalis  causa  voUtionis.  Ergo 
voluntas  nullam  haberet  catisalitatem  sitpra  volitionem : 
quia  cum  totali  causa  alicuius  nihil  aliud  potest  causare 
in  eodem  genere  causae. 

Quinto.  Aliqua  est  lotalis  causa  sui  effectus.  Ergo  eliam 
voluntas.  Ergo  Deus  non    causat    immediate  volitionem. 

VI.  .\d  omnia  ista  argumenta  patet  faciliter  responsio 
ex  iis  quae  superius  in  primo  libro  de  scientia  et  volun- 
tate  sunt  determinala  *.  Veruntamen,  ut  etiam  magis  eorum 
inefficacia  constet:  supposito  bono  intellectu  conclusionis, 
scilicet  quod  Deus  immediate  causat  actum  voluntatis  imme- 
diatione  virtutis,  non  autem  immediatione  suppositi,  sicut 
et  de  actibus  aliarum  virtutum  superius*  est  ostensum;  vo- 
luntas  autem  causat  ipsam  volitionem  immediate  immedia- 
tione  suppositi,  non  autem  immediatione  virtutis:-  dicitur 
ad  primum,  quod  habere  perfecte  in  sua  potestate  efTectum 
dupliciter  potest  intelligi.  Uno  modo,  quia  illum  potest 
producere  et  non  producere,  et  a  nulla  alia  causa  depen- 
dentiam  habet  in  illius  effectus  productione.  Et  sic  neque 
voluntas,  neque  quaecumquc  alia  causa  creata,  habet  ef- 
fectum  perfecte  in  sua  potestate :  quia  omnis  causa  creata 
necessario  dependet  a  prima  causa,  sicut  in  essendo,  ita  et 
in  causando.  -  Alio  modo,  quia  potest  producere  effectum 
et  non  producere,  supposita  prima  causa  a  qua  depende^; 
et  a  nulla  causa  ad  producendum  aut  ad  non  producendum 
necessitatur.  Et  sic  conceditur  quod  voluntas  habet  per- 
fecte  in  sua  potestate  volitionem  suam.  Et  ad  hunc  sen- 
sum,  negatur  maior.  Stant  enim  simul  quod  aliqua  causa 
secunda,  secundum  se  et  absolute,  possit  producere  et  non 
producere  eftectum;  et  tamen  causatio  alterius  superioris 
causae  non  sit  in  eius  potestate.  Quia,  ut  in  superioribus  * 


•  Fol.    74  V,    a 
(Ven.  1497). 

*  Vox  non  omit- 

tenda  vjdetur. 


Cap.  ixiv  sqq. 


*  Cap.  Lxx,  cum 
Comment. 


■  I-ib.  I,   cap. 

LXXXV. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  LXXXIX,  XC. 


275 


*  Num.  V,  Se^un- 
do. 


est  ostensum,  stat  libertas  secundae  causae  cum  necessitate 
immutabilitatis,  sive  cum  necessitate  suppositionis  primae 
causae. 

Ad  probationem,  negatur  assumptum.  Non  enim  oportet 
ut  quod  habet  in  potestate  suum  cffectum,  ilium  se  solo 
omnino  possit  ef&cere:  sed  sufficit  ut  se  solo  tanquam 
proximo  agente  possit  illum  efficere.  Nec  etiam  exigitur 
ut  causatio  cuiuslibet  concurrentis  sit  in  eius  potestate: 
sed  sufficit  ut  in  eius  potestate  sit  causatio  causae  concur- 
rentis  sui  ordinis,  quae  scilicet  sit  causa  proxima. 

Ad  confirmationem,  patet  per  idem.  Quia  potest  aliquid 
determinari  ab  alio  ad  effectum,  et  tamen  habere  illum  in 
sua  potestate,  secundo  modo  superius  dicto :  eo  quod 
causa  prima  movet  unamquamque  causam  secundam  ad 
suum  effectum  secundum  conditionem  ipsius  causae  se- 
cundae;  causam  enim  non  potentem  deficere  sic  ad  suum 
effectum  determinat  ut  ipsum  necessario  absolute  producat; 
causam  autem  quae  deficere  potest,  ita  determinat  ut  tamen 
absolute  deficere  possit  in  producendo. 

VII.  Ad  secundum  *  dicitur  primo,  quod  utique  non 
dicitur  aliquis  effectus  contingens  in  ordine  ad  voluntatem 
nostram  tanquam  ad  primam  radicem  contingentiae  et  li- 
bertatis:    sed   in    ordine  ad  sapientiam  et  voluntatem    di- 

'  Lib.  I,  loc.  cit.  vinam,  ut  superius*  est  ostensum  ;  inquantum  scilicet  Deus 
determinavit  aliqua  quidem  cvenire  necessario,  et  istis  dedit 
causas  necessarias;  alia  vero  evenire  contingenter,  et  istis 
dedit  causas  contingentes. 

2.  Dicitur  secundo,  quod  maior  est  falsa  de  causa  su- 
periori  quae  est  determinata  non  necessario  absolute,  sed 
voluntarie ;  et  est  causa  effectus  atiarum  causarum  tam 
secundum  esse,  quam  secundum  modum  necessitatis  aut 
contingentiae.  Isto  enim  modo  Deus  est  causa  determinata 
ad  productionem  creaturarum  :  quia  videlicet  libere  se  de- 
terminavit  ad  ipsarum  productionem,  cum  posset  absolute 
oppositum  determinare,  modo  in  superioribus  *  ostenso, 
licet  ista  determinatio  sit  necessaria  necessitate  immuta- 
bilitatis.  Item  determinavit  ut  talis  effectus  necessario,  talis 
vero  contingenter  eveniat,  et  eius  determinationem  sequitur 
determinatio  omnium  causarum :  quia  videlicet  effectus 
quos  determinavit  per  istas  causas  evenire  necessario,  ipsae 
causae  necessario  producunt;  illos  vero  quos  determinavit 
per  illas  causas  contingenter  et  libere  evenire,  ipsae  causae 
efficiunt  contingenter.  Cum  ista  tamen  contingentia  abso- 
luta  eftectus  in  ordine  ad  suam  causam  proximam,  supe- 
rius  *  est  ostensam  stare  necessitatem  suppositionis,  qua 
dicitur  effectus  contingens  evenire  necessario  et  infallibi- 
liter,  supposito  quod  Deus  velit  illum  evenire  voluntate 
consequente  et  voluntate  completa. 

VIII.  Ad  tertium  *  dicitur  quod  non  datur  ex  parte  rei 
aliquod  signum  prius  in  quo  Deus,  ante  ipsam  voluntatem, 
producat  volitionem  nostram.  Si  autem  sit  sermo  de  prio- 


Ibid. 


Ibid, 


'tiam. w.Tirtto. 


ritate  secundum  nostrum  modum  intelligendi:  -  dicitur 
quod  in  illo  priori  in  quo  intelligimus  volitionem  quae  est 
peccatum  terminare  actionem  divinamantequam  a  voluntate 
producatur,  Deus  dat  volitioni  perfectam  bonitatem  quae 
nata  est  sibi  convenire  secundum  suam  entitatem  abso- 
lutam,  et  in  ordine  ad  Deum ;  non  autem  illam  quae  nata 
est  sibi  convenire  inquantum  ab  humana  voluntatc  pro- 
cedit.  -  Cum  infertur  ex  utroque  membro  quod  tunc  vo- 
luntas  in  secundo  signo  non  peccat,  negatur  consequentia. 

Ad  primae  consequentiae  probationem,  dicitur  quod  illa 
deformitas  quae  convenit  actui  volitionis  ut  a  voluntate 
humana  dependet,  non  opponitur  bonitati  et  rectitudini 
quam  Deus  in  illo  actu  causat,  sed  rectitudini  quam  causat 
humana  voluntas.  Bonitas  enim  naturae  et  in  ordine  ad 
Deum,  et  malitia  moralis,  quae  sumitur  ex  ordine  ad  vo- 
luntatem  creatam,  non  opponuntur:  immo  unum  fundatur 
in  alio.  Sed  bene  opponuntur  bonitas  ex  voluntate  humana, 
et  malitia  ex  eadem  proveniens,  circa  eundem  actum. 

Ad  secundae  consequentiae  probationem,  negatur  quod, 
secundum  istam  intellectus  considerationem,  non  possit  vo- 
luntas  in  aliquid  quod  causa  prior  in  primo  signo  non 
produxit.  Immo  potest  in  rectitudinem  quae  nata  est  con- 
venire  ut  a  voluntate  humana  producitur:  talis  enim  bo- 
nitas  est  habitudo  ad  regulas  divinas  et  regulas  rationis,  se- 
cundum  quas  debet  humana  voluntas  regulari.  Non  incon- 
venit  autem  actum  aliquam  habitudinem  habere  secundum 
quod  procedit  ab  humana  voluntate,  quam  non  habet  se- 
cundum  quod  a  Deo  procedit:  quia  non  producit  ipsum 
actum  volitionis  nostrae  tanquam  per  ipsum  formaliter 
volens,  sicut  voluntas  humana. 

IX.  .\d  quartum  *  dicitur  quod  caiisa  totalis  potest  du- 
pliciter  accipi.  Uno  modo,  pro  -causa  quae  se  sola  ope- 
ratur,  omnemque  aliam  causam  excludit.  Et  tunc  negatur 
antecedens.  Quamvis  enim  Deus  actum  voluntatis  producat 
immediate,  non  tamen  est  isto  modo  causa  totalis:  immo 
secum  assumit  ipsam  voluntatem  ad  causationem  illius 
actus.  Sic  autem  est  causa  totalis  eorum  quae  per  crea- 
tionem  producit:  quia  in  creatione  nullani  creatam  causam 
assumit.  -  Alio  modo,  pro  causa  sufficiente  in  suo  ordine. 
Et  tunc  negatur  consequentia.  Cum  causa  enim  sufficienti 
in  uno  ordine  stat  causa  sufficiens  alterius  ordinis.  Et  sic 
cum  causalitate  primae  causae  stat  causalitas  alterius  causae 
tanquam  causae  proximae. 

2.  Per  hanc  distinctionem  patet  solutio  ad  quintum  *. 
Nam  si  accipiatur  totalis  causa  primo  modo,  sic  antece- 
dens  est  falsum:  nulla  enim  causa  creata  potest  agere  non 
concurrente  prima  causa ;  et  sic  nulla  est  causa  totalis  isto 
modo.  Si  autem  accipiatur  secundo  modo,  negatur  ultima 
consequentia.  Licet  enim  voluntas  sit  causa  sufficiens  suae 
volitionis  tanquam  causa  proxima,  rion  tamen  excluditur 
quin  Deus  ad  illam  tanquam  proxima  causa  concurrat. 


'  Num, 
to. 


V,  Qtt^r- 


Ibid. 


-''\4Si^yi3W^ 


CAPITULUM  NONAGESIMUM 

A   66  V    b  10. 

QUOD  ELECTIONES  ET  VOLUNTATES  HUMANAE 
SUBDUNTUR  DIVINAE  PROVIDENTIAE. 


X  quo  patet  quod  oportet  etiam  volun-  et  voluntates  nostrae  divinae  providentiae  sub- 

tates    humanas    et   electiones    divinae  duntur. 
providentiae  subditas  esse.  Amplius.  Omnia  corporalia  per  spiritualia  ad- 

Omnia  enim  quae  Deus  agit,  ex  or-  ministrantur,  sicut  superius  *  est  ostensum.  Spi-  •  cap.  Lxxvm. 


Cap.  praec. 


dinc  providentiae  suae  agit.  Cum  igitur  ipse  sit  s 
causa  electionis  et  voluntatis  nostrae  *,  electiones 


ritualia  autem  agunt  in  corporalia  per  volunta- 
tem.   Si  igitur  electiones   et  motus  voluntatum 


6  electiones  EGd;  et  (etiam  Z)  electiones. 


276 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XC. 


intellectualium   substantiarum   ad  Dei  providen-  Amplius.  Bona  interiora  hominis,  quae  ex  vo- 

tiam  non  pertinent,  sequitur  quod  etiam  corpo-  luntate  et  actione  dependent,  sunt  magis  propria 

ralia    ipsius    providentiae    subtrahantur.    Et   sic  homini  quam  illa  quae  extra  ipsum  sunt,  ut  adeptio 

totaliter  nulla  erit  providentia.  divitiarum,  vel  si  quid  aliud  est  huiusmodi:  unde 

Item.  Quanto  aliqua  sunt  nobiliora  in  universo,  5  per  haec  homo  dicitur  esse  bonus,  non   autem 

tanto  oportet  quod  magis  participent  ordine,  in  per  illa.  Si  igitur  electiones  humanae  et  voluntatis 

quo  bonum  universi  consistit.  Unde  Aristoteles,  motus  non  cadunt  sub   divina  providentia,  sed 

•cap.  iv,6sqq;  jn  II  Phys.*,  arguit  antiquos  philosophos,  qui  po-  solum  exteriores  proventus,  verius  erit  quod  res 

nebant  casum  et  fortunam  in  constitutione  cae-  humanae  sint  extra   providentiam,   quam    quod 

lestium   corporum,    non    autem   in    inferioribus  ■<=  providentiae  subsint.  Quod  quidem  ex    persona 

rebus.  Substantiae  autem  intellectuales  sunt  no-  blasphemantium  inducitur,  lob  xxii"'*,   Circa  car- 
biliores  substantiis  corporalibus.  Si  ergo  substan- 
tiae  corporales,  quantum  ad  suas  substantias  et 
actiones,  cadunt  sub  ordine  providentiae,  multo 
magis  substantiae  intellectuales. 


Praeterea.  Ea  quae  sunt  propinquiora  fini,  magis 
cadunt  sub  ordine  qui  est  ad  finem:  nam  eis  me- 
diantibus  etiam  alia  ordinantur  in  finem.  Actiones 
autem  substantiarum  intellectualium  propinquius 


dines  caeli  considerat,  nec  noslra  considerat;  et 
Ezech.  IX ",  Dereliquit  Dominiis  terram,  Dominus 
non  pidet;  et  Ihren.  iii^^,  Quis  est  iste  qui  dixit 
iit  fieret,  Domino  non  iubente  ? 


Videntur  autem  quaedam  in  Sacra  Doctrina 
secundum  praedictam  sententiam  sonare.  Dicitur 
enim  Eccli  xv'*:  Deus  ab  initio  constituit  hominem, 
et  reliquit  illum  in  manu  consilii  sui.  Et  infra  *  • 


Vers.  17,  iS. 


ordinantur  in  Deum  sicut  in  fmem,  quam  actiones  :!o  Pro;7052///  tibi  aquam  et  ignem:  ad  quod  volueris. 


porrige  manum  tuam.  Ante  hominem  vita  et  mors, 
bonum  et  malum:  quod  placuerit  ei,  dabitur  illi. 
Et  Deut.  XXX '5 :  Considera  quod  hodie  proposuerit 
in  conspectu  tuo  vitam  et  bonum,  et  e  contrario 


•  capp.  XXV,  aliarum  rerum,  sicut  supra*  ostensum  est.  Magis 
""'""■  igitur  cadunt  actiones  intellectualium  substantia- 

rum  sub  ordine  providentiae,  qua  Deus  omnia  in 
seipsum  ordinat,  quam  actiones  aliarum  rerum. 

^  Adhuc.    Gubernatio    providentiae    ex     amore  '■>  mortem  et  malinn.  -  Haec  autem   verba  ad  hoc 
divino  procedit,  quo  Deus  res  a  se  creatas  amat:     inducuntur  ut  hominem  esse  liberi  arbitrii  osten- 
in    hoc    enim   praecipue   consistit   amor,    quod     datur:   non  ut  eius  electiones   a   divina  provi- 
'iiRhet.,iy,2.  amans  amato  boniim  velit  *.    Quanto  ergo  Deus     dentia  subtrahantur. 

aliqua  magis  amat,  magis  sub    eius  providentia         Et   similiter   quod  Gregorius   Nyssenus   dicit, 

cadunt.  Hoc  autem  et  Sacra  Scriptura  docet  in -,o  in  libro  quem  de  Homine  fecit*,  Providetjtia  est  p^^- ^'^^^'J^ 

•  Ps.  cxLiv,  20.  Psalmo  *,  dicens,    Custodit  Dominus   omnes  dili-     eorum  quae  non  sunt  in  nobis,  non  autem  eorum  ^°"-  <W)-  -  .mi- 

gentes  se;  et  etiam  Philosophus  tradit,  in  X  Ethi-     quae  sunt  in  nobis;  et  Damascenus,  eum  sequens,  p^^f/"!!"^' 

•  cap.  vin,  13;  corum  *    dicens  quod  Deus  maxime  curat  de  his     dicit  in  secundo  libro*  quod  ea  quae  sunt  in  nobis  xi-.^p.  813).  ' 
qui  auigunt  mtellectum,  tanquam  de  suis  amicis.     Deus  praenosctt,  sed   non  praedetermtnat,  expo-  ".  =""<• 
Ex  quo  etiam  habetur  quod  maxime  substantias  5s  nenda  sunt  ut  intelligantur  ea  quae  sunt  in  nobis 
intellectuales   amet.    Sub   eius  igitur  providentia     divinae  providentiae  determinationi  non  esse  sub- 
cadunt  earum  voluntates  et  electiones.  iecta  quasi  ab  ea  necessitatetn  accipientia. 


6.  Th.  1.  13. 


1  intellectualium]  spiritualium  EGfr.  2  quod  hic  EGP;  post  etiam.  6  ordine  X;  ordinem.  9  in  constitutione]  institutione  EG. 
22  igitur]  enim  EG.  23  qua  ve/ quo  A;  qua  omnes.  29  magis]  tanto  magis  DP.  3l  custodit  hic  \  sotus ;  post  Tiominus  32  tradit 
hic  EGb;  post  Ethicorum.         36  amet  EG;  amat. 

2  actione]  ratione  D,  electione  Pc.  3  homini  EGfr;  hominis.  5  per  haec  A  solus;  per  hoc  X,  per  illa  EGbPc,  per  ista  ceteri, 
6  per  illa]  per  ista  EGfrPc.  8  solum]  etiam  BF,  etiam  solum  H.  9  sint)  sunt  DfcP.  11  blasphemantium]  blasfemantur  B,  blasfemant 
CFH,  blasphemantis  D,  blasphemanter  N,  blasfema  W.  12  considerat  A  solus,  sed  credo  praeter  intentionem  pro  perambulat,  quod  omnes. 
i3  Dominus  alt.  loco]  et  Dominus  YPc.  16  Sacra  Doctrina  Gb;  Sacra  Scriptura  E,  Doctrina  Sacra  ceteri.  20  Proposuit]  Posuit  NZ, 
Apposuit  cd,  Apposui  DSGfcP.  quod  EsGfrPc;  quodcumque.  23  proposuerit]  proposuerim  iPc.  24.  e  contrario  E;  e  converso. 
26  hominem...  ostendatur  A  solus;  homines...  ostendantur.         27  eius]  eorum  bPd;  cf.  var.  praeced.         36  providentiae  EG;  om. 

Commentaria  "Perrariensis 


'  Cf.  Comment. 
cap.Lxxxiv,  init, 

*  Num,  IV. 


PosTQUAM  ostendit  Sanctus  Thomas  quod  humanae  ele- 
ctiones  neque  corporibus  caelestibus  subduntur,  neque 
substantiis  intellectualibus  creatis,  sed  soli  Deo,  vult  ulte- 
rius  ostendere  illas  divinae  providentiae  subiectas  esse  *. 
Circa  hoc  autem  duo  facit:  primo,  ostendit  propositum  ; 
secundo,  removet  quasdam  instantias  *. 

I.  Quantum  ad  primum,  arguit  primo  sic.  Deus  est 
causa  electionis  et  voluntatis  nostrae.  Ergo  electiones  et 
voluntates  nostrae  eius  providentiae  subduntur.  -  Probatur 
consequentia.  Quia  omnia  quae  Deus  agit,  ex  ordine  pro- 
videntiae  suae  agit. 

Secundo.  Nisi  sic  esset,  sequeretur  quod  corporalia  a 
divina  providentia  subtraherentur ;  et  sic  totahter  nulla 
esset  providentia.  -  Probatur  sequela.  Quia  omnia  corpo- 
ralia  per  spirituaha  administrantur ;  et  spirituaha  agunt  in 
corporaha  per  voluntatem. 

Adverte  quod  Sanctus  Thomas  in  hac  ratione  propo- 
situm  suum  extendit,  probans   non   solum   humanas   ele- 


ctiones,  sed  etiam  aliarum  substantiarum  intellectualium 
voHtiones  divinae  providentiae  subdi.  Hoc  autem  facit 
quia  tam  substantiae  separatae  quam  animae  humanae,  in 
hoc  quod  intellectuales  substantiae  creatae  sunt,  inquantum 
huiusmodi,  unius  ordinis  sunt,  uniusque  conditionis. 

Fundamentum  autem  huius  rationis  est,  quia  quod  non 
habet  providentiam  de  administratore  aliquarum  rerum 
quoad  actum  quo  illas  administrat,  neque  etiam  de  ipsis 
rebus  administratis  providentiam  habet.  Ordo  enim  effectus 
consequitur  suae  causae  intentionem  et  actionem.  Ideo 
sequitur,  si  Deus  non  habet  providentiam  de  actibus  vo- 
luntatis,  quibus  creatura  spiritualis  corporalia  administrat 
ipsos  ordinando  ad  suos  fines,  quod  neque  corporalium 
providentiam  habebit. 

II.  Tertio.  Substantiae  intellectuales  sunt  nobiliores 
substantiis  corporalibus.  Ergo,  si  ista  quantum  ad  suas 
substantias  et  actiones  cadunt  sub  ordine  divinae  provi- 
dentiae,  multo    magis   et  illa.   -  Probatur   consequentia. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XC,  XCI. 


277 


Quia  quanto  aliqua  sunt  nobiliora  in  universo,  tanto  oportet 
Vid.  text.  et  quod  magis  participent  ordinem  *,  in  quo  bcnum  universi 
consistit.  Declaratur  auctoritate  PhiJosophi,  reprehendentis 
antiquos  philosophos,  II  Phys.,  text.  44,  quod  casum  et  for- 
tunam  in  superioribus,  non  autem  in  inferioribus  ponerent. 

Quarto.  Actiones  substantiarum  intellectuahum  propin- 
quius  ordinantur  in  Deum  sicut  in  finem,  quam  actiones 
aliarum  rerum,  ut  est  ostensum  superius.  Ergo  magis  ca- 
dunt  sub  ordine  providentiae,  qua  Deus  omnia  in  seipsum 
ordinat,  quam  actiones  aharuro  rerum.  -  Probatur  conse- 
quentia.  Quia  quae  sunt  propinquiora  fini,  magis  cadunt 
sub  ordine  qui  est  ad  finem :  cum  etiam  aha  eis  median- 
tibus  ordinentur  ad  finem. 

Ad  evidentiam  huius  ultimae  propositionis,  consideran- 
dum  est  quod,  sicut  est  ordo  in  causis  efficientibus,  ita 
et  in  causis  finalibus  ordo  invenitur.  Sicut  enim  in  causis 
efficientibus  id  quod  est  immediatum  primae  causae,  in 
comparatione  ad  ipsam  habet  rationem  moti,  in  compa- 
ratione  autem  ad  inferiora  habet  rationem  moventis,  et 
mediante  ipso  inferius  a  prima  causa  movetur;  ita  in 
causis  finahbus  quod  est  proximum  uUimo  fini,  in  com- 
paratione  ad  ultimum  finem  habet  rationem  ordinati  ad 
finem,  in  comparatione  autem  ad  remotiora  a  fine  habet 
rationem  finis,  et  mediante  ipso  alia  ordinantur  ad  finem 
ultimum.  Sicut,  quia  evacuatio  cholerae  propinquior  est 
sanitati  inducendae  quam  sumptio  medicinae,  ideo  cho- 
lerae  evacuatio,  quae  ordinatur  ad  sanitatem  sicut  ad  fi- 
nem,  est  finis  sumptionis  medicinae,  et  ipsa  sumptio  me- 
dicinae  ordinatur  mediante  illa  evacuatione  ad  sanitatem : 
sumit  enim  ahquis  medicinam  propter  sanitatem  conse- 
quendam,  inquantum  per  ipsam  putat  evacuandam  cho- 
leram.  Et  sic  patet  quod,  mediantibus  iis  quae  sunt  fini 
propinquiora,  alia  ad  finem   ordinantur. 

In  proposito  vero,  aliae  creaturae  ordinantur  ad  Deum 
sicut  ad  finem  mediantibus  substantiis  intellectualibus,  quia 
non  manifestant  divinam  bonitatem  nisi  inquantum  prius 
perfectiones  substantiarum  intelhgibilium  aliquo  modo 
manifestant,  in  quibus  maxime  divina  bonitas  manifestatur : 
superiora  enim  in  entibus  sunt  quodammodo  inferiorum 
exemplaria,  excedentia  tamen. 

III.  Quinto.  Quanto  magis  Deus  aliqua  amat,  tanto 
magis  sub  eius  providentia  cadunt.  Sed  Deus  substantias 
intellectuales  maxime  amat.  Ergo  etc.  -  Maior  probatur. 
Quia  gubematio  providentiae  ex  amore  divino  procedit, 
quo  Deus  res  a  se  creatas  amat :  cum  in  hoc    praecipue 


consistat  amor,  quod  amans  amato  bonum  velit.  Con- 
firmatur  auctoritate  Psalmi:  Dominus  custodit  etc.  -  Minor 
et  maior  simul  auctoritate  Aristotehs,  X  Ethic,  probatur. 

Sexto.  Si  solum  exteriores  proventus  cadunt  sub  pro- 
videntia,  et  non  humanae  electiones,  sequitur  quod  verius 
erit  res  humanas  esse  extra  providentiam  quam  quod 
providentiae  subsint.  Sed  hoc  ex  persona  blasphemantium 
inducitur  lob  xxn,  et  E\ech.  ix,  et  Thren.  iii.  Ergo  etc.  - 
Probatur  assumptum.  Quia  bona  interiora  hominis,  quae 
ex  voluntate  et  electione  dependent,  sunt  magis  propria 
hominis  quam  illa  quae  extra  ipsum  sunt.  Cuius  signum 
est,  quod  per  illa  homo  dicitur  esse  bonus,  non  autem 
per  ista. 

IV.  Quantum  ad  secundum,  removet  Sanctus  Thomas 
quasdam  instantias*.  Prima  est,  quia  Eccli.  xv,  et  Deut.  xxx, 
videtur  dici  quod  Deus  hominem  sibi  ipsi  relinquat. 

Sed  inquit  Sanctus  Thomas  quod  verba  illa  inducuntur, 
non  ut  hominum  electiones  a  divina  providentia  subtra- 
hantur,  sed  ut  hberi  esse  arbitrii    ostendantur. 

2.  Secunda  est,  quia  et  Gregorius  Nyssenus,  in  libro  de 
Homine,  et  Damascenus,  in  secundo  hbro,  videntur  dicere 
quod  ea  quae  sunt  in  nobis  divinae providentiae  non  subsint. 

Sed  respondet  quod  nihil  aliud  intendunt  quam  quod  ea 
quae  in  nobis  sunt,  a  divina  determinatione  *  necessitatem 
non  recipiunt. 

Ad  huius  evidentiam,  considerandum  est,  ex  iis  quae 
habentur  Verit.,  q.  v,  a.  5,  quod,  licet  omnia  creata  di- 
vinae  subdantur  providentiae,  diversimode  tamen  hoc  ccn- 
venit  substantiis  intellectuahbus  et  aliis.  Ceterae  enim 
creaturae  sic  cadunt  sub  divina  providentia  quod  sunt  pro- 
visae  tantum  et  ordinatae.  Substantiae  autem  intellectuales 
sic  sub  ipsa  cadunt  quod  non  solum  provisae  sunt  et 
ordinatae,  sed  etiam  sunt  providentes  et  ordinantes  et 
seipsas  et  alia.  Quia  vero  ipsae  non  sunt  providentiae  finis, 
sed  etiam  in  Deum  ordinantur  sicut  in  finem,  in  tantum 
sunt  ordinatae  in  quantum  rectitudinem  suae  providentiae 
ex  regula  divina  sortiuntur.  Et  quia  quod  non  est  sibi 
ipsi  regula,  sed  per  regulam  extrinsecam  in  suo  opere 
dirigi  habet,  potest  aliquando  in  operando  a  rectitudine 
deficere,  ideo  sic  cadunt  sub  divina  providentia  substantiae 
intellectuales  ut  in  opere  suae  providentiae  deficere  pos- 
sint  et  peccare:  et  per  consequens  in  suis  operibus  liber- 
tatem  habent.  Et  ideo  ex  hoc  quod  eorum  electiones  et 
volitiones  sub  divina  providentia  cadunt,  non  sequitur 
quod  ab  iila  necessitatem  sic  vel  sic  eligendi   habeant. 


•  Cf.  init.  Com- 
ment. 


•   Vid. 
var. 


— ^<Jt5i^IS%V~- 


CAPITULUM  NONAGESIMUM  PRIMUM 

A  67  r    a  27. 

QUOMODO  RES  HUMANAE  AD  SUPERIORES  CAUSAS  REDUCANTUR. 


ji  X    his    ergo   quae   supra    ostensa   sunt, 
colligere  possumus  quomodo  humana 
ad   superiores    causas    reducuntur,    et 
non  aguntur  fortuito. 
Nam   electiones  et  voluntatum   motus  imme- 
•ap.Lxxxvsqq.  diate  a  Deo  disponuntur  *.  Cognitio  vero  humana 
ad  intellectum  pertinens  a  Deo  mediantibus  an- 
gelis   ordinatur  *.  Ea   vero   quae   ad  corporalia 
pertinent,  sive  sint  interiora  sive  exteriora,  in  usum 
hominis  venientia,  a  Deo  mediantibus  angelis  et 
caelestibus  corporibus  dispensantur  *. 

Huius  autem  ratio  generaliter  una  est.  Nam 


Cap.  Lxxix. 


•   Cap.   Lxxviii 

LXXXII. 


oportet  omne  multiforme,  et  mutabile,  et  deficere 
potens,  reduci  sicut  in  principium  in  aliquod 
uniforme,  et  immobile,  et  deficere  non  valens. 
Omnia  autem  quae   in  nobis   sunt,  inveniuntur 

!  esse  multiplicia,  variabiHa,  et  defectibilia. 

Patet  enim  quod  electiones  nostrae  multipli- 
citatem  habent:  cum  in  diversis  et  a  diversis  di- 
versa  eligantur.  Mutabiles  etiam  sunt:  tum  propter 
animi  levitatem,  qui  non  est  firmatus  in  ultimo 

lofine;  tum  etiam  propter  mutationem  rerum  quae 
nos  extra  circums*tant.  Quod  autem  defectibiles 
sint,  hominum  peccata  testantur.  -  Divina  autem 


3  superiores]  superies  A  casu,  inferiores  aDN.         causas  hic  A  solus;  post  reducuntur. 
3  immobile]  immutabile  sGPc.        9  ultimo  hic  A  solus;  post  fine. 


5   voluntatum  motus  EG;  voluntates. 


278 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XCI. 


voluntas  uniformis  est,  quia  unum  volendo,  omnia  per  seipsas  *,    circa    quas   noa  potest  intellectus 

alia  vult;  etimmutabiliset  indeficiens;  ut  in  Primo  errare,  sicut  nec  sensus  circa  propria  sensibilia, 

•cap.xiii.Lxxv.  ostensum  est  *.  Oportet  ergo  omnium  voluntatum  Nos  autem  quidditates  rerum  ex  accidentibus  et 

et  electionum  motus  in  divinam  voiuntatem  re-  effectibus  coniectamus.  Oportet  ergo  quod  nostra 
duci.  Non  autem  in  aliquam  aliam  causam :  quia  s  intellectualis    cognitio    reguletur   per   angelorum 

solus  Deus  nostrarum  voluntatum  et  electionum  cognitionem. 

•cap.Lxxxvsqq.  causa  cst  *.  Rursus,  de  corporibus  humanis,  et  e.xterioribus 

Similiter  autem  intelligentia  nostra  multiplica-  quibus    homines   utuntur,    manifestum  est  quod 

tionem  habet:  quia  ex   multis   sensibiiibus  veri-  est  in   eis   multiplicitas   commixtionis  et  contra- 
tatem  intelligibilem  quasi  congregamus.  Est  etiam  ■orietatis;  et  quod  non  semper  eodem  modo  mo- 

mutabilis :  quia  ex  uno  in  aliud  discurrendo  pro-  ventur,    quia    motus    eorum    non    possunt    esse 
cedit,  ex  notis  ad  ignota  proveniens.  Est  etiam 
defectibilis,  propter  permixtionem   phantasiae  et 


Cap.  Lxxx. 


•  Lib.   II,    cap. 
xcvi  sqq. 


sensus:  ut  errores  hominum  ostendunt.  -  Ange- 
lorum  autem  cognitiones  sunt  uniformes:  quia 
ab  ipso  uno  veritatis  fonte,  scilicet  Deo,  accipiunt 
veritatis  cognitionem  *.  Est  etiam  immobilis:  quia 
non  discurrendo  ab  effectibus    in  causas,   aut  e 


continui;  et  quod  defectibiliasunt  per  alterationem 
et  corruptionem.  -  Corpora  autem  caelestia  sunt 
uniformia,  utpote  simplicia  et  absque  omni  con- 
trarietate  existentia.  .Vlotus  etiam  eorum  sunt 
uniformes,  continui,  et  semper  eodem  modo  se 
habentes.  Nec  in  eis  potest  esse  corruptio  aut 
alteratio.  Unde  necessarium  est  quod  corpora 
nostra,    et  alia  quae  in  usum  nostrum  veniunt, 


converso,  sed  simplici  intuitu  puram  veritatem  de 

rebus  intuentur  *.  Est  etiam   indefectibilis:  cum  =<>  per  motus  caelestium  corporum  regulentur. 

ipsas  rerum  naturas    seu    quidditates  intueantur 


Ibid. 


2  alia  vult...  ostensum  est.  pA  habebat:  alia  vult,  est  etiara  immutabilis  quia  nihil  vult  est  ultimo  fini  coniuncta  qui  est  etc;  expunguntur 
prius  nihil  vult  et  tunc  sequentia  (cA  pA);  m.irgo  liabet:  et  immutabilis  et  indeficiens  ut  in  Primo  ostensum  est;  patet  verba  est  etiam  immuta- 
bilis  quia  solo  casu  non  dcleta  fuisse;  ideo  ea  omittimus  cum  omnibus.  indeficiens  A  solus;  est  addunt.  in  Primo  hic  W;  post  osten- 
sum  est.  3  Oportet  ergo  EGYtPc;  Oportet  CH,  ergo  oportet  BDFNXZ,  ergo  necesse  est  W.  11  mutabilis]  immutabilis  aN.  18  in 
causas]  in  causis  aNYft.         21  inlueantur  EGfrPc;  intuentur. 

3  Nos]  non  cd.  4  coniectamus  A  solus;  coictamus  X,  coniecturamus  b,  cognoscimus  DY,  co^noscamus  ZP,  communicamus  ceteri. 
8  quod  est  in  eis  multiplicitas  EGiPc;  in  eis  e-ise  (esse  om  Z)multiplicitas  (multiplicitatem  W)  9  contrarietatis  et  EGbPc;  contrarietatis  eo 
Y,  contrarietatis  N,  contrarietatis  esse  et  ceteri.         14  et  absque  EGXi> ;  absque.         17  aut  EGb;  vel.         20  motus  EGb;  motum. 

Commentaria    ITerrariensis 


Ex  iis  quae  praedicta   sunt,  tria  infert  Sanctus  Thomas 
corollaria  *. 

cap.  Lxxxiv.inil.  r      n  •  ..  j     rr  ^         jr      1.    '± 

-  vide  cap.  xcii,         l-   Pnmum   est,    quoa  Humxna  nnn  agantur  fortinto, 

''<^'"*  quasi  scilicet  a  nullo  ordinata  et  intenta:  sed  slc  ad  su- 

periores  reducuntur  causas,  quod  electiones  et  voluntates 

immediate   a  Deo    disponuntur;  cognitio    intellectualis  a 

Deo  mediantibus  angelis  ordinatur ;  corporalia  vero,  sive 

interiora  sive  exteriora,  in  usum  hominis  venientia,  a  Deo 

mediantibus  angelis  et  caelestibus  corporibus  dispensantur. 

2.  Licet  autem  ista    cx   praeceJentibus  mmifesta   sint, 

omnia  tamen   unica   ratione   simul   probat.  Et   arguit  sic. 

Omne   multiforme,  mutabile,  et  deficere    potens,    oportet 

reduci  sicut  in  principium  in  aliquod  uniforme,  et  immu- 

*  Vii.  text.  et  tabile  *,  et  deficere  non  valens.  Sed  omnia  quae  in  nobis 

sunt,   inveniuntur   multipliciter,  variabilia,  et   defectibilia : 

illa  vero  alia  opposito  modo  se  habent.  Ergo  etc. 

Probatur  minor  quoad  omnes  partes.  Quoad  electiones 
nostras  quidem  probatur,  quia  in  diversis  ct  a  diversis 
diversa  eUguntur,  et  multipliciter  habentur :  cum  et  mu- 
tabiles  sint;  -  tum  propter  animi  levitatem,  qui  non  est 
firmatus  in  ultimo  fine;  tum  propter  mutationem  rerum 
quae  nos  circumstant  -  et,  ut  peccata  testantur,  sint  defe- 
ctibiles.  —  Divina  autem  voluntas,  quia  volcndo  unura 
omnia  vult,  uniformis  est,  et  est  immutabilis  et  indeficiens, 
ut  superius  est  ostensum. 

Quoad  intelligentiam  vero  nostram  probatur,  quia,  cum 
ex  multis  sensibiUbus  veritatem  intelligibilcm  quasi  con- 
gregemus,  ipsa  multiplicitatem  habct.  Et  cum  ex  uno  in 
aliud  discurrendo  procedamus,  est  mutabilis.  Propter  per- 
mixtioncm  quoque  phantasiae  et  sensus,  defectibilis  est: 
ut  errores  hominum  ostendunt.  -  E.contrario  vero  angelo- 
rum  cognitio,  cum  ab  uno  fonte  vcritatis,  scilicet  Deo, 
cognitionem  accipiant,  est  uniformis.  Cum  autem  non 
discurrant,  sed  puram  veritatem  simplici  intuitu  intueantur, 
est  immobilis.  Cum  vero  ipsas  rerum  quidditates  per  seipsas 
intueantur,  circa  quas  non  potest  intellectus  errare,  est 
indefectibilis. 


Quo  vero  ad  corporalia  humana  manifestatur,  quia  in 
ipsis  est  multiplicitas  commixtionis  et  contrarietatis ;  et 
non  semper  eodem  modo  moventur,  cum  motus  eorum 
non  possint  esse  continui ;  et  per  alterationem  et  cor- 
ruptionem  deficerc  possint.  -  E  contrario  autem  corpora 
caelestia  sunt  simplicia  et  absque  omni  contrarietate ;  et 
motus  eorum  sunt  continui  et  semper  eodem  modo  se 
li  \bcntes :  ncc  in  cis  potest  csse  corruptio  vel  alteratio, 
scilicet  corruptiva. 

3.  Adverte,  cum  dicitur  quod  ex  multis  sensibilibus 
veritatem  intelligibilem  quasi  congregamus,  quod  ly  quasi 
potest  accipi  similitudinarie,  rationc  ly  congregamus.  Non 
enim  proprie  congregamus  vcritatem  ex  sensibilibus:  cum 
ipsa  veritas  non  sit  in  sensibilibus  formalitcr,  sed  in  intel- 
lectu.  Dicimur  tamen  similitudinarie  congregare,  tanquam 
ibi  praeexistat  veritas,  quia,  licet  formaliter  veritas  in  ipsis 
non  cxistat,  praccxistit  tamen  in  ipsis  originaliter  ct  fun- 
damentalitcr.  -  Potest  etiam  accipi  tanquam  expressivum 
veritatis.  Quia  ita  cst,  quod  aggregatio  multarum  verita- 
tum  in  intellectu  nostro  ex  multis  sensibilibus  originatur 
et  causatur. 

II.  Circa  secundam  partem  corollarii,  cum  dicitur  co- 
gnitionem  nostram  intellectualem  a  Deo  mediantibus  an- 
gelis  ordinari,  advertendum  est  quod  non  sic  est  hoc 
intelligendum  quasi  cognitio  angclica  sit  causa  productiva 
intellectionis  nostrae,  tanquam  agens  immediate  in  intel- 
lectum,  quo  modo  Deus  cst  causa  humanac  electionis 
agendo  in  voluntatem  :  sed  ad  hunc  sensum  intelligitur, 
ut  haberi  potest  cx  doctrina  Sancti  Thomac  Prinia,  q. 
cxiir,  a.  I  ;  et  11  Sent.,  d.  xi  *,  quod,  cum  homines  per 
divinam  providentiam  ad  beatitudinem  supernaturalem  or- 
.dinentur;  suam  autem  providentiam  in  inferiora  Deus  per 
superiora  cxequatur:  homines,  qui  inferiores  sunt  ad  an- 
gelos,  ad  boni  sui  consecutioncm  per  angelos  movet.  Nam 
quia  multipliciter  homo  in  rebus  agendis  variari  et  dcficere 
potest,  ideo  data  est  a  Deo  hominibus  angelorum  custodia, 
pcr  quos  ad  bonum  regulentur  et  dirigantur  ac  instruantur. 


Qu.  I,  a.  t. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XCI,  XCII. 


279 


1 


Haec  autem  instructio,  ut  habetur  II  Sent.,  ubi  supra,  ad  |  Sanctus  Thomas  ostendere  quomodo  res  humanae  ad  su- 


ult. ;  et  de  Verit.,  q.  xi,  a.  3,  fit  secundum  quod  dispo- 
nunt  et  illustrant  phantasmata,  quibus  homo  utitur  in 
intelligendo,  ut  ex  illis  rectam  cognitionem  accipiat;  et 
suo  etiam  lumine  intellectuali  lumen  intellcctus  humani 
confortant,  ut  vigorosius  sit  ad  veritatem  percipiendam. 
Unde  cognitionem  humanam  ordinari  et  regulari  per 
cognitionem  angelicam,  est  ipsum  angelum  modis  dictis 
instruere  hominem,  et  docere  ipsum  de  iis  quae  ipse 
angelus  novit. 

2.  Sed  resultat  ex  iis  dubium.  Sicut  enim  per  angelos 
regulantur  homines  quoad  cognitionem,  ita  regulantur 
quoad  affectum,  ut  patet  locis  praeallegatis.  Ergo,  sicut 
reducitur  cognitio  humana  in  cognitionem  angelicam  tan- 
quam  in  sui  regulam,  ita  et  volitio  humana  reducenda 
est  in  volitionem  angelicam  sicut  in  regulam.  Ergo  male 
ista  duo  dividit  et  separat  Sanctus  Thomas,  cognitionem 
in  angelos  referens,  electionem  autem  in  Deum. 

Respondetur  quod  electio  dupliciter  regulari  potest : 
uno  modo,  tanquam  a  fine  et  forma;  aHo  modo,  tanquam 
ab  agente  et  efficiente.  Primo  modo,  regulatio  electionis 
pertinet  etiam  ad  angelos,  inquantum  instruunt  hominem 
Cap.  Lxxxvm.  circa  cognitionem  de  agendis:  dictum  est  enim  superius  * 
quod  bonum  cognitum  movet  voluntatem  per  modum 
finis  et  formae,  et  quod  substantiae  separatae  movent 
voluntatem  per  modum  persuadentis.  Non  autem  secundo 
modo  ad  ipsos  pertinet  regulare,  sed  hoc  modo  regulare 
electionem  est  solius  Dei,  qui  solus,  cum  voluntate  humana, 
est  causa  nostrarum  electionum.  Quia    ergo    hic    intendit 


periores  causas  ef&cientes  reducuntur;  et  regulare  electio- 
nem  per  modum  efficientis  est  solius  Dei;  regulare  vero 
intellectionem  etTective  est  etiam  angelorum,  inquantum 
effective  illuminant  intellectum  et  phantasmata,  quae  ef- 
fective  intellectum  ad  cognitionem  movent :  ideo  unum 
retulit  in  angelos  tanquam  in  invariabilem  regulam,  alterum 
vero  retulit  in  Deum. 

III.  Circa  illud  quod  dictum  est,  cognitionem  angelo- 
rum  esse  indefectibilem,  attendendum,  ex  doctrina  Sancti 
Thomae  Prima,  q.  Lvni,  a.  5 ;  et  in  Qu.  de  Malo,  q.  xvi, 
a.  6,  quod  hoc  intelligendum  est  de  cognitione  ipsorum 
circa  ea  quae  ab  ipsis  naturaliter  cognosci  possunt :  non 
autem  de  ipsorum  cognitione  ut  ad  supernaturalia  se 
extendit.  Circa  enim  huiusmodi  errare  possunt  et  deficere, 
eorum  natura  considerata :  licet  angeli  beati  circa  illa  etiam 
non  decipiantur  neque  errent;  quia,  cum  voluntas  eorum 
sit  regulata,  non  applicant  intellectum  ad  iudicandum  de 
iis  quae  eorum  facultatem  excedunt. 

2.  Circa  id  quod  dicitur,  cognitionem  angeli  esse  im- 
mobilem,  advertendum  quod  illud  non  sic  est  intelligendum 
quasi  in  cognitione  angeli  nulla  sit  successio:  cum  enim 
ostensum  sit  in  praecedentibus  *  quod  non  omnia   simul   •  Lib.  11,  cap.  ci. 
cognoscunt,  necesse  est  in  ipsis  successionem  esse,  secun- 
dum  quod  cognoscunt  diversa.  Sed  intelligitur  de  immo- 
bilitate  opposita  discursui  intellectus  nostri:    ut  enim  hic 
diciiur,  et  ostensum  est  superius  *,  non  discurrunt  a  notis   •  ibid.  cap.  xcvi 
ad  ignota,  sed  causam  et  effectum,  principium  et  conclu-   *''''■ 
sionem,  uno  actu  apprehendunt  et  intuentur. 


-^'S/i(a^I(L;®w~- 


CAPITULUM  NONAGESIMUM  SECUNDUM 

A    67r    b  36. 

QUOMODO  DICITUR  ALIQUIS  BENE  FORTUNATUS, 
ET  QUOMODO  ADIUVATUR  HOMO  EX  SUPERIORIBUS  CAUSIS. 


j.  X  his  autem  apparere  potest  quomodo 
aliquis  possit  dici  bene  Jortiinatus. 

Dicitur    enim    alicui    homini    bene 
secundum  fortunam  contingere,  qiiando 
-  Magna  Mora-  alipuod  bonum  accidU  sibi  praeter  intentioneiJi  * : 

Ua,  11,  VIII,  6.         .    ^  !•        •  !•  •  •  •         1 

sicut  cum  ahquis,  lodiens  ni  agro,  invenit  tne- 
saurum,  quem  non  quaerebat.  Contingit  autem 
aliquem  operantem  praeter  intentionem  operari 
propriam,  non  tamen  praeter  intentionem  alicuius 
superioris,  cui  ipse  subest:  sicut,  si  dominus . 
aliquis  praecipiat  alicui  servo  quod  vadat  ad 
aliquem  locum  quo  ipse  alium  servum  iam 
miserat,  illo  ignorante,  inventio  conservi  est 
praeter  intentionem  servi  missi,  non  autem  praeter 
intentionem  domini  mittentis;  et  ideo,  licet  per 
comparationem  ad  hunc  servum  sit  fortuitum 
et  casuale,  non  autem  per  comparationem  ad 
dominum,  sed  est  aliquid  ordinatum.  Cum  igitur 
homo  sit  ordinatus  secundum  corpus  sub  cor- 
poribus  caelestibus;  secundum  intellectum  vero 
sub   angelis;    secundum   voluntatem  autem  sub 


Deo :  potest  contingere  aliquid  praeter  intentio- 
nem  hominis  quod  tamen  est  secundum  ordinem 
caelestiumcorporum,veldispositionemangelorum, 
vel  etiam  Dei.  Quamvis  autem  Deus  solus  di- 
recte  ad  electionem  hominis  pperetur,  tamen 
actio  angeli  operatur  aliquid  ad  electionem  ho- 
minis  per  modum  persuasionis;  actio  vero  corporis 
caelestis  per  modum  disponentis,  inquantum 
corporales  impressiones  caelestium  corporum  in 

.  corpora  nostra  disponunt  ad  aliquas  electiones. 
Quando  igitur  aliquis  ex  impressione  superiorum 
causarum,  secundum  praedictum  modum,  incli- 
natur  ad  aliquas  electiones  sibi  utiles,  quarum 
tamen  utilitatem  propria  ratione  non  cognoscit; 
et  cum  hoc,  ex  lumine  intellectualium  substan- 
tiarum,  illuminatur  intellectus  eius  ad  eadem 
agenda;  et  ex  divina  operatione  inclinatur  vo- 
luntas  eius  ad  aliquid  eligendum  sibi  utile  cuius 
rationem  ignorat:  dicitur  esse  bene  fortiinatus;  et 

>  e  contrario  male  fortunatus.  quando  ex  superio- 
ribus  causis  ad  contraria  eius  electio  inclinatur; 


6  cum  EGiPc;  om,         7  autem  EGY6Pc;  enim  D,  om  ceteri.         8  praeter  om  CFX. 

7  persuasionis]  persuadentis  Pd.  g  impressiones  hic  EGb;  post  corporum.  10  ad  aliquas  EGWiPc;  aliquas.  11  superiorum 
causarum  soli  legimiis;  A  sic  habet:  ex  impressione  caelestium  corporum;  margo:  superiorum  causarum  secundum  modum  praedictum.  Ex 
sensu  evidens  est  auctorem  pro  verhis  caelestium  corporum,  quamvis  non  deleantur,  voluisse  substituere  quae  margo  habet.  Cum  A  legunt  cor- 
porura  coelestium  superiorum  causarum  codices  et  b;  Pc  intromittunt  et.  i3  quarura]  quorum  oZ.  17  agendaj  intelligenda  bPd.  incli- 
naturl  inclinante  inclinatyr  Pd.           volumns  eius  Gb;  voluntas  E,  eius  voluntas  ceteri. 


38o  SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XCIl. 

sicutde  quodam  dicitur /erem.  XXII '":  5c/7^e  wram     fieri,    si    tainen    quaereretur    quare.    responderet 
istumslerilem,  qui  in  diebus  suisnonprosperabitur.     se  nescire*.    Unde,   quando   perveniet  in   finem   -Ma^.Morai., 

Sed  in  hoc  est  attendenda  differentia.  Nam  im-  utilem,  quem  non  praeconsideravit,  erit  sibi  for-  "^'  "'"  '' 
pressiones  corporum  caelestium  in  corpora  nostra  tuitum.  Quandoque  vero  per  illuminationem 
causant  in  nobis  naturales  corporum  disposi-  ,  angeli  instruitur  et  quod  hoc  sit  bonum,  et  de 
tiones.  Et  ideo  ex  dispositione  relicta  ex  corpore  ratione  quare  est  bonum,  quae  pendet  ex  fine. 
caelesti  in  corpore  nostro  dicitur  aliquis  non  Et  sic,  quando  perveniet  ad  finem  quem  praecon- 
solum  bene  fortunatus  aut  male,  sed  etiam  bene  sideravit,  non  erit  fortuitum.  -  Sciendum  est 
naturatus  vel  male:  secundum  quem  modum  etiam  quod  vis  activa  spiritualis  naturae,  sicut 
'  Loe.  cit.,  n.  8.  Philosophus  dicit,  in  Magnis  Moralibus*,  quod  lo  est  altior  quam  corporalis,  ita  etiam  est  uni- 
bene  fortunatum  est  esse  bene  naturatum.  Non  versalior.  Unde  non  ad  omnia  ad  quae  se  ex- 
enim  potest  intelligi  quod  hoc  ex  natura  intel-  tendit  humana  electio,  se  extendit  dispositio 
lectus   diversa   procedat,  quod    unus    utilia  sibi     caelestis  corporis. 

eligit  et  alius  nociva,  praeter  rationem  propriam,  Rursumque,  virtus  humanae  animae,  vel  etiam 
cum  natura  intellectus  et  voluntatis  in  omnibus  i;  angeli,  est  particularis  in  comparatione  ad  virtutem 
hominibus  sit  una:  diversitas  enim  formalis  divinam,  quae  quidem  est  universalis  respectu 
induceret  diversitatem  secundum  speciem;  diver-  omnium  entium.  Sic  igitur  aliquod  bonum  acci- 
sitas  autem  materialis  inducit  diversitatem  se-  dere  potest  homini  et  praeter  propriam  inten- 
cundum  numerum.  Unde  secundum  quod  in-  tionem;  et  praeter  inclinationem  caelestium  cor- 
tellectus  hominis  illustratur  ad  aiiquid  agendum,  =o  porum;  et  praeter  angelorum  illuminadonem;  non 
vel  voluntas  a  Deo  instigatur,  non  dicitur  homo  autem  praeter  divinam  providentiam,  quae  est 
bene  natus,  sed  magis  custoditus,  vel  gubernatus.     gubernativa,  sicut  et  factiva,  entis  inquantum  est 

Rursus,  attendenda  est  circa  hoc  alia  diffe-  ens,  unde  oportet  quod  omnia  sub  se  contineat. 
rentia.  Nam  operatio  angeli,  et  corporis  caelestis,  Sic  ergo  aliquid  fortuitum  bonum  vel  malum 
est  solum  sicut  disponens  ad  electionem :  operatio  ^s  potest  contingere  homini  et  per  comparationem 
autem  Dei  est  sicut  j?e/y/c/e«5.  Cum  autem  dispo-  ad  ipsum;  et  per  comparationem  ad  caelesfia 
sitio  quae  est  ex  corporis  qualitate,  vel  intellectus  corpora;  et  per  comparationem  ad  angelos;  non 
persuasione,  necessitatem  ad  eligendum  non  in-  autem  per  comparationem  ad  Deum.  Nam  per 
ducat,  non  semper  homo  eligit  id  quod  angelus  comparationem  ad  ipsum,  non  solum  in  rebus 
custodiens  intendit,  neque  illud  ad  quod  corpus  ,0  humanis,  sed  nec  in  aliqua  re  potest  esse  aliquid 
caeleste  inclinat.  Semper  tamen  hoc  homo  eligit     casuale  et   improvisum. 

secundum  quod  Deus  operatur  in  eius  voluntate.  Quia  vero  fortuita  sunt  quae  sunt  praeter  inten- 
Unde  custodia  angelorum  interdum  cassatur,  se-  tionem;  bona  autem  moralia  praeter  intentionem 
cundum  illud  lerem.  li^:  Curavimus  Babylonem,  esse  non  possunt,  cum  in  electione  consistant: 
et  non  est  curata;  et  multo  magis  inciinatio  cae-  u  respectu  eorum  non  potest  dici  aliquis  bene  vel 
lestium  corporum;  divina  vero  providentia  sem-  male  fortunatus;  licet  respectu  eorum  possit  aliquis 
per  est  firma.  dici  bene  vel  male  natus,  quando  ex  naturali  dispo- 

Est  etiam  et  alia  differentia  consideranda.  sitione  corporis  est  aptus  ad  electiones  virtutum 
Nam  cum  corpus  caeleste  non  disponat  ad  elec-  vel  vitiorum.  -  Respectu  autem  exteriorum  bo- 
tionem  nisi  inquantum  imprimit  in  corpora  no-  40  norum,  quae  praeter  intentionem  homini  evenire 
stra,  ex  quibus  homo  incitatur  ad  eligendum  possunt,  potest  dici  homo  et  bene  natus,  et  bene 
per  modum  quo  passiones  inducunt  ad  elec-  fortunatus,  et  a  Deo  gubernatus,  et  ab  angelis 
tionem;    omnis    dispositio   ad    electionem   quae     custoditus. 

est  ex  corporibus  caelestibus,  est  per  modum  Consequitur  autem  homo  ex  superioribus 
alicuius  passionis;  sicut  cum  quis  inducitur  ad  4,  causis  et  aliud  auxilium,  quantum  ad  exitus 
aliquid  eligendum  per  odium  vel  amorem,  vel  suarum  actionum.  Cum  enim  homo  et  eligere 
iram,  vel  aliquid  huiusmodi.  -  Ab  angelo  vero  habeat,  et  prosequi  quae  eligit,  in  utroque  a  causis 
disponitur  aliquis  ad  eligendum  per  modum  in-  superioribus  adiuvatur  interdum,  vel  etiam  im- 
telligibilis  considerationis,  absque  passione.  Quod  peditur.  Secundum  electionem  quidem,  ut  dictum 
quidem  contingit  dupliciter.  Quandoque  enim  ,0  est,  inquantum  homo  vel  disponitur  ad  aliquid 
illuminatur  intellectus  hominis  ab  angelo  ad  eligendum  per  caelestia  corpora;  vel  quasi  illu- 
cognoscendum  solum  quod  aliquid  est  bonum  stratur  per  angelorum  custodiam;  vel  etiam  in- 
fieri,  non  autem  instruitur  de  ratione  propter  clinatur  per  operationem  divinam.  -  Secundum 
quam  est  bonum,  quae  sumitur  ex  fine.  Et  ideo  executionem  vero,  inquantum  homo  consequitur 
quandoque  homo  aestimat  quod  aliquid  sit  bonum  r.  ex  aliqua  superiori  causa  robur  et  efficaciam  ad 


J  qui]  virum  qui  Pc.         7  non  solum  EGYsWiPc;  om.  g  naturatus  E;  natura  G,  natus  ceteri.  velj  aut  DGWfrPc.  11  fortu- 

natum  EG;  esse  addunt,  naturatum  EpG;  natum.  12    hoc  EGi";  Pc  om,  14    eligit)  eligat  GPc.  rationem]  intentionem  EG6. 

i3    et  voluntatis]  vel  voluntatis  CDWYPc,  vel  volumas  BFHNZ*,  (cum  nec  intellectus)  nec  voluntas  EG.  i3    hoc]  haec  ZPc.  25    ele- 

ctionem  EGfr;  electiones.         32  secundum  quod  (secundum  scribitur  supra  quod)  A  solus;  quod.         34  1.1  P;  l  *,  1  ceteri. 

i  et]  etiam  Pc.  6    pendet  A  solus;  dependet.  7    perveniet  Ei>;  pervenit.  ic   etiam  est  DEGY;  est  etiam  b,  et  est  ceteri. 

14  Rursumque  CDEFWXsNP;  Rursum  BZ,  Rursusque  G,  Rursum  quia  HN,  Rursus  quia  Ycd.  3o    aliqua  re  EG;  qualibet   aliqua  alia  re 

aOb,  aliquaalia  re  WsN,  qua  alia  N,  qualibet  alia  re  YPc,  qualibet  re  alia  Z.  44  autem  homo  EGNYdP;  om  BH,  autem  ceteri.  47  quae 
eligit  DEYsGNfr;   qui   eligit  aNZ,  quod   eligit  GPc,  om  W.  48    vel  etiara  A  solus;  etiam  EG,  et  ceteri.  01    quasi]  quod  d,  om  P. 


I 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XCII.  281 

implendum  quod  elegit.  Quae  quidem  non  solum  debitorem,  quem  non  credebat  invenire.  In  primo 
a  Deo  et  ab  angelis  esse  potest,  sed  etiam  a  autem  eventu,  homo  adiuvalur  ad  hoc  quod 
corporibus  caelestibus,  inquantum  talis  efficacia  aliquid  sibi  bene  contingat,  secundum  hoc  solum 
in  corpore  sita  est.  Manifestum  est  enim  quod  quod  dirigitur  in  eligendo  illud  cui  coniunctum 
etiam  inanimata  corpora  quasdam  vires  et  effi-  s  est  per  accidens  aliquod  commodum  quod  pro- 
cacias  a  caelestibus  corporibus  consequuntur,  venit  praeter  intentionem.  In  secundo  autem 
etiam  praeter  eas  quae  ad  qualitates  activas  et  eventu,  oportet  quod  uterque  agens  dirigatur  ad 
passivas  elementorum  consequuntur,  quas  etiam  eligendum  actionem  vel  motum  unde  sibi  oc- 
non  est  dubium  caelestibus  corporibus  esse  sub-     currant. 

iectas:  sicut  quod  magnes  attrahat  ferrum,  habet  ■<>  Oportet  autem  et  aliud  considerare  circa  ea 
ex  virtute  caeiestis  corporis,  et  lapides  quidam  et  quae  praedicta  sunt.  Dictum  est  enim  quod  ad 
herbae  alias  occultas  virtutes.  Unde  nihil  prohibet  hoc  quod  homini  aliquid  bene  contingat  vel 
quod  etiam  aliquis  homo  habeat  ex  impressione  male  secundum  fortunam,  et  ex  Deo  est,  et  ex 
caelestis  corporis  aliquam  efficaciam  in  aliquibus  corpore  caelesti  esse  potest :  inquantum  homo  a 
corporalibusfaciendis,  quas  alius  non  habet:  puta  ■;  Deo  inclinatur  ad  eligendum  aliquid  cui  con- 
medicus  in  sanando,  et  agricola  in  plantando,  et  iunctum  est  aliquod  commodum  vel  incom- 
miles  in  pugnando.  modum    quod    eligens    non    praeconsiderat ;    et 

Hanc  autem  efficaciam  raulto  perfectius  Deus  inquantum  a  corpore  caelesti  ad  tale  aliquid 
hominibus  largitur  ad  sua  opera  efficaciter  exe-  eligendum  disponitur.  Hoc  autem  commodum 
quenda.  Quantum  ergo  ad  primum  auxilium,  ^o  vel  incommodum  quidem,  relatum  ad  electionem 
quod  est  in  eligendo,  dicitur  Deus  hominem  hominis,  est  fortuitum;  relatum  ad  Deum,  ra- 
dirigere.  Quantum  vero  ad  secundum  auxilium,  tionem  amittit  fortuiti;  non  autem  relatum  ad 
dicitur  hominem  confortare.  Et  haec  duo  auxilia  corpus  caeleste.  Quod  sic  patet.  Non  enim  aliquis 
'  Ps.  xxvi, ,.  tanguntur  siniul  in  Psalmis  *,  ubi  dicitur,  Do-  eventus  amittit  rationem  fortuiti  nisi  reducatur 
miniis  illiiminatio  mea  et  sahis  mea,  qiiem  timebo?  ^i  in.  causam  per  se.  Virtus  autem  caelestis  cor- 
quantum  ad  primum;  Dominiis  protector  jntae  poris  est  causa  agens,  non  per  modum  intel- 
meae,  a  qiio  trepidabo?  quantum  ad  secundum.     lectus    et   electionis,   sed   per   modum   naturae. 

Sed  inter  haec  duo  auxilia  est  differentia  duplex.  Naturae  autem  est  proprium  tendere  ad  unum. 
Prima  quidem,  quia  ex  auxilio  primo  adiuvatur  Si  ergo  aliquis  effectus  non  est  unus,  non  potest 
homo  tam  in  his  quae  virtuti  hominis  subduntur,  s»  per  se  esse  causa  eius  aliqua  virtus  naturalis. 
quam  etiam  in  aliis.  Sed  secundum  auxilium  ad  Cum  autem  aliqua  duo  sibi  per  accidens  con- 
illa  tantum  se  extendit  ad  quae  virtus  hominis  iunguntur,  non  sunt  vere  unum,  sed  solum  per 
valet.  Quod  enim  homo  fodiens  sepulcrum  in-  accidens.  Unde  huius  coniunctionis  nuUa  causa 
veniat  thesaurum,  ex  nulla  hominis  virtute  pro-  naturalis  per  se  causa  esse  potest.  Sit  ergo  quod 
cedit:  unde  respectu  talis  proventus,  adiuvari  ^!  iste  homo  ex  impressione  caelestis  corporis  in- 
potest  homo  in  hoc  quod  instigetur  ad  quaeren-  stigetur,  per  modum  passionis,  ut  dictum  est, 
dum  ubi  est  thesaurus;  non  autem  in  hoc  quod  ad  fodiendum  sepulcrum.  Sepulcrum  auteni,  et 
ei  aliqua  virtus  detur  ad  thesaurum  inveniendum.  locus  thesauri,  non  sunt  unum  nisi  per  accidens: 
In  hoc  autem  quod  medicus  sanet,  vel  miles  in  quia  non  habent  aliquem  ordinem  ad  invicem. 
pugna  vincat,  potest  adiuvari  et  in  hoc  quod  4°  Unde  virtus  caeiestis  corporis  non  potest  per  se 
eligat  convenientia  ad  finem,  et  in  hoc  quod  inclinare  ad  hoc  totum,  quod  iste  fodiat  sepul- 
ef&caciter  exequatur  per  virtutem  a  superiori  crum  et  locum  ubi  est  thesaurus.  Sed  aliquis  per 
causa  adeptam.  Unde  primum  auxilium  est  uni-  intellectum  agens  potest  esse  causa  inclinationis 
versalius.  -  Secunda  differentia  est,  quia  secun-  in  hoc  totum :  quia  intelligentis  est  multa  ordi- 
dum  auxilium  datur  ad  prosequendum  etficaciter  +s  nare  in  unum.  Patet  etiam  quod  etiam  homo 
ea  quae  intendit.  Unde,  cum  fortuita  sint  praeter  qui  sciret  thesaurum  esse  ibi,  posset  alium  igno- 
intentionem,  ex  tali  auxilio  non  potest  dici  homo,  rantem  mittere  ad  fodiendum  sepulcrum  in  loco 
proprie  loquendo,  .bene  fortunatus,  sicut  potest  eodem,  ut,  praeter  intentionem  suam,  inveniret 
dici  ex  primo,  ut  supra  ostensum   est.  thesaurum.  Sic  ergo  huiusmodi  fortuiti  eventus, 

Contingit  autem  homini  bene  vel  male  secun-  50  reducti  in  causam  divinam,  amittunt  rationem 
dum  fortunam,  quandoque  quidem  ipso  solo  fortuiti:  reducti  vero  in  causam  caelestem,  ne- 
agente,    sicut    cum    fodiens    in    terram     invenit     quaquam. 

thesaurum  quiescentem:  quandoque  autem  ac-  Per  eandem  etiam  rationem  apparet  quod 
tione  alterius  causae  concurrente,  sicut  cum  homo  non  potest  esse  bene  fortunatus  univer- 
aliquis  vadens  ad  forum  causa  emendi,  invenit  5s  saliter  ex   virtute  corporis   caelestis,  sed  solum 


I  elegit]  eligit  WXYPc.  7  etiam  A  solus;  et  EG,  et  etiam  ceteri.  10  attrahat  H;  attrahit.  14  caelestis  hic  b\  post  corporis. 
i5  corporalibusj  corporibus  CGHYbcd,  operibus  Y  se  corrigens  et  P,  om  Z.  17  in  pugnando  CEGNX6;  in  expugnando,  Z  insuper  addit 
et  scriptor  in  scribendo.  26  Dominus]  diciiur  D,  Deus  P.  38  deturj  dicitur  a.N,  causaiur  K,  datur  G.  Sg  sanet  P;  sanat.  40  et  in 
A  solus;  in.         46  intendit]  intendat  aNYZ.         5l   quidem  om  Pd.         35  emendi]  aliquid  addum  sGPc. 

II  praedicta  EG6;  dicta.  i3  ex  corpore  A  solusi  a  corpore.  19  disponiturj  sic  disponitur  Fc.  20  vel  incommodum 
om  EG.  quidem  relatum  sE;  quod  relatum  EG,  relatum  quidem  ceteri.  il  relatum  A  solus;  vero  addunt.  3o  esse  hic  A  solus, 
post  causa  eius.  34  Sit  W;  Sic  ceteri  praeter  P  quae  hic  legit  Si  ergo  isie  et  dein  40  om  Unde.  In  A  potest  legi  sic,  at  non  sine 
constructionis  detrimeiito  42  et  locum  GWZsENYPc;  in  loco  b,  et  locus  ceteri.  ^5  etiam  quod  etiam  A  solus;  enim  quod  etiam  EG, 
etiam  quod  ceteri,         46  esse  post  ibi  BPc. 

SUMMA  CoNTRA  GeNTII.ES  D.  ThOMAK  ToM.  II.  *" 


•   Cap.  V,  3;   s. 
Th.  1.  8. 


283 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XCIL 


quantum  ad  hoc  vel  illud.  Dico  autem  iiniver-  patet.  Non  est  ergo  possibile  quod  aliquis  habeat 
saliter,  ut  aliquis  homo  habeat  in  natura  sua,  in  natura  sua  eligere  semper  ea  ad  quae  etiam 
ex  impressione  caelestis  corporis,  ut  eligat  semper,  per  accidens  sequuntur  aliqua  commoda.  Sed 
vel  in  pluribus,  aliqua  quibus  sint  coniuncta  per  potest  esse  quod  ex  inclinatione  caelesti  incli- 
accidens  aliqua  commoda  vel  incommoda.  Na-  ;  netur  ad  eligendum  aliquid  cui  coniungitur  per 
tura  enim.non  ordinatur  nisi  ad  unum.  F]a  autem  accidens  aliquod  commodum;  et  ex  alia  incli-! 
secundum  quae  homini  accidit  bene  vel  male  natione  aliud;  et  ex  tertia  tertium ;  non  autem 
secundum  fortunam,  non  sunt  reducibilia  in  ita  quod  ex  una  inclinatione  ad  omnia.  Ex  una 
aliquid  unum,  sed  sunt  indeterminata  et  infinita :  autem  divina  dispositione  potest  homo  ad  omnia 
ut  Philosophus  docet  in  II  Phys.  *,  et  ad  sensum  ■»  dirigi. 


3  ex  impressione  X;  iropressionem.  4  vel  A  solus;  et.  8  sunt  om  oN.  g  aliquid]  aliquod  WPc.         10  docet  om  E,  dicit  XY, 
et  post  Phys.  GPc.  .' 

4  inclinetur  A  soliis;  inclinatur.         5  coniungitur  A  solus;  coniungatur.         8  inclinatione]  inclinatur  addunt  Pc. 

Commentaria    Ferrariensis 


*  Cf.  Comment. 
cap.  praec,  init. 


'  Num.  VII. 
'  Num.  vni. 


Num.  II. 
Num.  VI, 


'  Lib.  II,  cap.  IV 
sqq.;  s.Tli.  lect. 
7  sqq. 


'  Vid.  text.  etvar. 


'Vid.text.etvar. 


SECUNDL-M  corollarium  est*:  Aliquis  dicitur  beiiefortunatus 
ex  superioribus  causis,  scilicet  Deo,  angelis,  et  caelo : 
et  etiam  ex  causis  superioribus  dicitur  quis  injortunatus. 

Girca  hoc  autem  tria  facit  Sancliis  Thomas:  primo, 
ostendit  quomodo  homo  est  e.x  superioribus  causis  for- 
tunatus;  seciuido,  quomodo  quantum  ad  exitum  suarum 
actioniim  ex  superioribus  causis  iuvatur  *;  tertio,  removet 
quaedam  dubia  *. 

Circa  primum  tria  facit:  primo,  declarat  propositum ; 
secundo,  ostendit  dilferentiam  superiorum  causarum  in  hoc 
quod  est  efficere  hominem  fortunatum*;  tertio,  ostendit 
respectu  quorum  dicitur  quis  bene  aut  male  fortunatus  *. 

1.  l^rimo  ergo  ostenditur  hominem  ex  superioribus  causis 
fortunatum  esse.  Et  arguitur  sic.  Dicitur  alicui  homini  bene 
s.ecundum  fortunam  contingere  quando  aliquod  bonuni  ac- 
cidit  sibi  praeter  intentionem.  Sed  contingit  aHquod  bonum 
evenire  homini  praeter  intentionem  propriam,  secundum 
dispositionem  corporis  caelestis,  angeli,  et  Dei.  Erg'o  etc. 

Maiorem  non  probat  Sanctus  Thomas :  quia  ex  iis  quae 
in  II  Physicorum  *  dicuntur,  est  manifesta;  et  exemplo  in- 
ventionis  thesauri  declaratur.  -  Sed  ponit  minoris  proba- 
tionem  et  declarationem.  Quam  quidem  minorem  forma- 
liter  ipse  non  ponit,  sed  ex  suo  processu  dat  intelligere. 
Probat  autem  sic.  Contingit  aliqucm  operari  praeter  inten- 
tionem  propriam,  non  tamen  praeter  intentionem  alicuius 
superioris  cui  ipse  subest:  declaratur  exemplo  domini  mit- 
tentis  servum  ut  alium  conservum  inveniat,  quem  tamen 
ille  praeter  suam  intentionem  invenit.  Sed  homo  est  01- 
dinatus  secundum  corpus  sub  corporibus  caelestibus;  sc- 
cundum  intellectum,  sub  angeHs;  secundum  voluntatem, 
sub  Deo.  Ergo  etc. 

■  Secundo,  declarat  conclusionem  :  inquiens  quod,  cum 
Deus  directe  ad  electionem  operetur,  actio  vero  angeli 
operetur  per  modum  persuadentis,  et  actio  corporis  cae- 
lestis  per  modum  disponentis;  quando  aliquis  ex  impres- 
sione  corporum  caelestium  inclinatur  ad  aliquas  electiones 
sibi  utiles,  quarum  tamen  utilitatem  propria  ratione  non 
cognoscit;  et  cum  hoc,  ex  lumine  intellectualis  substan- 
tiae  iJluminatur  eius  inteliectus  ad  eadem  intelligenda  *;  et 
ex  divina  operatione  incHnatur  eius  voluntas  ad  aliquid 
utile  eHgendum  cuius  rationem  ignorat:  dicitur  esse  bene 
fortunatus;  e  contrario  vero  male  fortuuatus,  quando  ex 
superioribus  causis  ad  contraria  eius  electio  incHnatur;  sicut 
de  quodam  dicitur,  lerem.  xxn:  Scribe  viruni  islum  ste- 
rilem,  virum  *  qui  in  diebus  suis  non  prosperabitur,  etc. 

Sensus  est,  quod  dicitur  aHquis  bene  fortunatus  quando 
ad  ampliora  bona  ex  istarum  causarum  superiorum  dispo- 
sitione  pervenit  quam  excogitaverit :  dicitur  vero  male  for- 
tunatus  quando  ab  iis  quae  prudenter  disponit,  deficit,  et 
ad  inopinata  mala  devenit. 

2.  Circa  illam  propositionem,  Ex  lumine  intellectualis 
substantiae  intellectus  hominis  illuminatur,  attendendum 
quod  dupliciter  potest  intellectus  humanus  ab  intellectu 
angeHco  illuminari :  ut  habetur  ex  doctrina  Sancti  Thomae 


Prima,  q.  cxi,  a.  1  ;  et  Verit.,  q.  xi,  a.  3.  Primo  quidem, 
per  infusionem  luminis  spiritualis  habentis  esse  intentio- 
naie,  et  per  influxum  in  intellectu  humano:  eo  modo  quo 
virtus  artis  recipitur  in  instrumento.  Sic  enim  per  tale 
lumen,  quod  est  quaedam  simiHtudo  intentionalis  luminis 
angelici,  confortatur  inteUectus  humanus  ad  aliquid  intel- 
Hgendum  quod  non  intelligeret  et  non  consideraret  sine 
huiusmodi  lumine.  -  Alio  modo,  non  per  infusiOnem  ali- 
cuius  luminis  .in  intellectu,  sed  per  formationem  tantum 
aliquarum  specierum  in  imaginatione,  quae  ex  commo- 
tione  spirituum  in  quibus  species  sensatae  conservantur, 
formari  possunt.  Ex  huiusmodi  enim  formis,  sic  virtute 
angelica  in  imaginatione  formatis,  intellectus  aliquam  co- 
gnitionem  accipit,  et  aHquid  considerat  tanquam  bonum, 
quod  non  consideraret.  Et  quia  omne  quo  aHquid  mani- 
festatur,  lumen  est,  talis  species  potest  lumen  dici. 

Hoc  autem  non  sic  intelligo  quasi  sint  isti  duo  modi 
separati  omnino,  et  concurrere  non  possint,  immo  cum 
primo  concurrit  etiam  secundus:  sed  quia  potest  secundus 
fieri  sine  primo.  Ipsa  enim  sola  specierum  formatio  iri 
imaginatione,  ex  qua  aliquam  intellectus  notionem  accipit, 
iHuminatio  dici  potest. 

II.  Secundo,  ostenditur  quomodo  diversimode  dicitur 
homo  bene  fortunatus  aut  male  in  ordine  ad  huiusmodi 
causas  *.  Et  ponuntur  multae  differentiae. 

Prima  est,  quia  ex  dispositione  relicta  in  nostro  cor- 
pore  a  corpore  caelesti,  ex  qua  homo  ad  aliquas  electiones 
inclinatur,  dicitur  aliquis  non  solum  bene  aut  male  for- 
tunatus,  sed  etiam  benc  aut  male  natus :  ut  patet  ex  Phi- 
losopho  in  Magnis  Moralibus.  Ex  iiluminatione  vero  in- 
teUcctus  ad  aliquid  agendum,  vel  instigatione  voluntatiS 
a  Deo,  non  dicitur  homo  bene  aut  male  natus,  sed  magis 
custoditus,  vel  gubernatus.  Cuius  ratio  est,  quia  impres- 
siones  corporum  caelestium  in  corpora  nostra  causant  in 
nobis  naturalcs  corporum  dispositiones.  Quod  enim  unus, 
praeter  rationem  propriam,  eligat  utilia,  alius  vero  nociva, 
non  potest  provenire  ex  diversa  natura  intellectus,  cum 
illa  in  omnibus  sit  una:  nam  diversitas  formalis  induceret 
diversitatem  secundum  speciem,  diversitas  vero  materialis 
inducit  diversitatem  secundum  numerum. 

2.  Adverte  sensum  istius  differentiae  esse  quod  non 
dicitur  unus  bene  natus  et  alius  male  nisi  ex  diversitate 
quae  in  nativitate  hominibus  provenit:  ut  scilicet  il!e  di- 
catur  bene  natus,  qui  ex  sua  nativitate  habet  dispositionem 
in  natura  ad  ea  quae  sibi  utilia  sunt;  ille  vero  male  natus, 
qui  ex  sua  nativitate  habet  ut  ad  sibi  nociva  disponatur. 
Talis  autem  diversitas  in  hominibus  ex  nativitate  prove- 
niens,  non  potest  attendi  ex  dispositione  diversa  intelle- 
ctus  et  voluntatis  secundum  se:  cum  intellectus  et  voluntas 
essentiam  animae  immediate  consequantur,  et  in  ipsa  sola 
radicentur;  ipsa  autem  animae  essentia,  si  secundum  se 
consideretur,  non  habeat  diversitatem,  sed  sit  unius  rationis 
et  unius  dispositionis;  si  quam  autem  habeat  distinctionem 
et  diversitatem,  hoc  ex  diversitate  materiae  proveniat,  ex 


•  Cf.  init.  Com- 
ment.,Circa/ir»"- 
mum. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XCII. 


283 


I 


*    Cap.    Lxxii. 
(.xxin. 


Cap. 


qua  individuatur.  Sed  bene  attenditur  diversitas  in  homi- 
nibus  a  nativitate  secundum  diversam  corporis  disposi- 
tionem. 

Ideo,  cum  dicatur  aliquid  bene  evenire  aut  male  ho- 
minibus  ex  Deo  et  substantiis  separatis,  inquantum  in  in- 
tellectum  agunt  et  in  voluntatem,  non  dicitur  aiiquis  bene 
aut  male  natus  e.\  istis  causis :  eo  quod  ex  ipsis  non  pro- 
veniat  a  nativitate  diversitas  dispositionis  intellectus  et  vo- 
luntatis.  Dicitur  autem  gubernatus,  et  custoditiis,  inquantum 
diversi  diversimode,  secundum  intellectum  et  voluntatem, 
diriguntur  ad  suas  electiones  et  intelligentias.  Ex  corpo- 
ribus  vero  caelestibus  convenienter  dicitur  aliquis  bene 
aut  male  natus:  quia  ab  ipsis  proveniunt  a  nativitate  et 
conceptione  dispositiones  variae  corporales,  secundum  quas 
unus  ad  utilia  disponitur  eligenda,  et  alius  ad  nociva. 

III.  Secunda  differentia  est,  quia  homo  non  semper 
eligit  id  quod  angelus  custodiens  intendit;  neque  id  ad 
quod  caeleste  corpus  inclinat;  semper  autem  eHgit  id  quod 
Deus  in  eius  voluntate  operatur.  Unde  custodia  angelorum 
interdum  cassatur,  iuxta  iilud  lereni.  Lr,  Curavimus  Ba- 
bj-lonem,  et  non  est  curata;  et  multo  magis  caelestium  cor- 
porum  inclinatio  cassatur;  divina  vero  providentia  semper 
est  tirma.  Ratio  huius  diversitatis  est  quia  operatio  angeli 
et  corporis  caelestis  est  solum  sicut  ^(5/»07/en5;  dispositio 
autem  quae  est  ex  corporis  qualitate,  vel  intellectus  per- 
suasione,  non  inducit  necessitatem  ad  eligendum.  Sed  ope- 
ratio  Dei  est  sicut  perjiciens. 

Ista  differentia  ex  superius  dictis  satis  est  manifesta. 
lilud  solum  est  ad  memoriam  revocandum,  quod,  licet  ne- 
cessarium  sit  ex  suppositione  voluntatem  velle  id  ad  quod 
Deus  eam  movet,  absolute  tamen  contingenter  vult  et 
libere  *. 

IV.  Tertia  differentia  est  inter  corpus  caeleste  et  an- 
gelum.  Quia  videlicet  omnis  dispositio  ad  electionem  e.^ 
corporibus  caelestibus  est  per  modum  alicuius  passionis, 
scilicet  amoris  vel  odii,  vel  irae,  vel  huiusmodi:  eo  quod 
corpora  caelestia  non  disponant  ad  electionem  nisi  in- 
quantum  imprimunt  in  corpora  nostra,  ex  quibus  incitatur 
homo  ad  eligendum  per  modum  quo  passiones  inducunt 
ad  electionem.  Dispositio  vero  ad  eligendum  est  ab  an- 
gelo  per  modum  intelligibilis  considerationis,  absque  pas- 
sione:  aut  scilicet  cum  illuminatur  intellectus  ab  ipso  ad 
cognoscendum  solum  quod  aliquid  est  bonum  fieri,  non 
autem  instruitur  propter  quem  finem,  quo  casu,  cum  homo 
pervenerit  ad  finem  utilem  non  praeconsideratum,  erit  sibi 
forruitum ;  aut  cum  instruitur  et  quod  hoc  fieri  sit  bonum, 
et  propter  quem  finem,  quo  casu  non  est  fortuitum  quando 
pervenerit  ad  finem. 

2.  Adverte,  ex  superioribus  *,  quod  dupliciter  corpora 
caelestia,  in  corpora  nostra  agendo,  sunt  nobis  causa  ele- 
ctionis:  aut  scilicet  causando  aliquas  dispositiones  ex  quibus 
sumus  ad  aliquas  passiones  habiles,  sicut  cholerici  sunt 
proni  ad  iram;  aut  causando  aliquam  dispositionem  ex 
qua  aliquis  motus  passionis  insurgit,  sicut  ex  nimia  frigi- 
ditate  corpori  adveniente  insurgit  appetitus  ignis,  et  cx 
nimia  caliditate  appetitus  refugit  calida.  Quia  ergo  ex  cor- 
poribus  caelcstibus  non  instigatur  homo  ad  alic|uid  eli- 
gendum  nisi  altero  istorum  modorum,  ideo  bene  dicitur 
hic  quod  dispositio  ad  electionem  ex  corporibus  caelestibus 
est  per  modum  passionis :  inquantum  videlicet  non  inclinat 
ad  eligendum  nisi  aliquam  passionem  excitando,  ex  qua 
natus  est  appetitus  intellectivus  ad  aliquid  trahi  et  incli- 
nari.  Inclinatur  autem  appetitus  intellectivus  a  passione, 
ut  hahetur  T  Il^",  q.  ix,  a.  2;  et  q.  x,  a.  3,  ex  ea  parte 
qua  movetur  ab  obiecto,  inquantum  homo,  aliqualiter  dis- 
positus  per  passionem,  aliquid  iudicat  esse  conveniens  et 
bonum  quod  extra  passionem  existens  non  iudicaret.  Et 
ideo  per  hunc  etiam  modum  dispositio  corporalis  ex  cor- 
poribus  caelestibus  proveniens  ad  eJectionem  inclinat:  in- 
quantum  est  origo  et  fundamentum  ex  quo  provenit  illud 
iudicium  quo  aliquid  bonum  et  conveniens  iudicatur.  Et 
ideo  dicitur  per  modum  passionis  inclinare. 

V.  Quarta  differentia  est,  quia  aliquod  bonum  potest 
accidere  homini  non  solum  praeter  propriam  intentionem, 
sed  etiam  praeter  corporum  caelestium  inclinationem,   et 


praeter  illuminationem  angelorum:  non  autem  praeter  pro- 

videntiam    divinam.    Et    consequenter   aHquod    fortuitum 

bonum  vel  malum  potest  homini  contingere  per  compa- 

i  rationem  ad    ipsum    et  ad  illas    alias  causas,    non    autem 

'  per  comparationem  ad  Deum. 

Ratio  huius  diversitatis  est,  quia  vis  activa  spiritualis, 
sicut  est  altior  quam  corporalis,  ita  est  universalior.  Et 
,  propterea  non  ad  omnia  ad  quae  se  extendit  humana 
electio,  se  extendit  dispositio  caelestis  corporis.  Item  virtus 
humanae  animae,  vel  etiam  angeli,  est  particularis  in  com- 
paratione  ad  virtutem  divinam,  quae  est  universalis  respectu 
omnium  entium.  Et  per  consequens,  per  comparationem 
ad  ipsam,  in  nulla  re  potest  esse  aHquid  casuale  et  im- 
provisum. 

2.  Ad  evidentiam  huius  differentiae,  considerandum  est 
quod  aliter  loquendum  est  de  causa  particulari,  et  aliter 
de  causa  universali.  Quia  enim  causa  universalis  in  plura 
potest  quam  causa  particularis,  non  inconvenit  aliquid 
fieri  secundum  ordinem  causae  universalis  quod  non  fit 
secundum  ordinem  causae  particularis.  Et  per  consequeiis 
non  inconvenit  aiiquid  esse  pcr  se  intentum  a  causa  uni- 
versali  quod  sit  practer  intentionem  causae  particularis; 
et  idcirco  sit  casuale  in  comparatione  ad  causam  parti- 
cularem,  licet  non  sit  casuale  in  ordine  ad  causam  uni- 
!  versalem.  Causa  autem  particularis  non  potest  in  aliquid 
in  quod  non  possit  causa  universaiis:  cum  non  agat  nisi 
eius  virtute.  Ideo  non  potest  aHquid  esse  per  se  in  ordine 
ad  causam  particularem,  quod  tamen  sit  per  accidens  et 
fortuitum  in  ordine  ad  causam  universalem.  Immo,  si  sit 
causa  adeo  universalis  quod  omnes  causas  particulares 
contineat,  nihil  omnino  in  ordine  ad  ipsam  poterit  per 
accidens  sive  fortuito  evenire.  Quia  ergo  anima  rationalis 
universalior  est,  quo  scilicet  ad  intellectionem  et  volitio- 
nem,  quam  sit  virtus  caeli,  ideo  non  inconvenit  aHquid 
cvenire  per  se  per  comparationem  ad  ipsam,  quod  est  per 
accidens  et  fortuitum  in  ordine  ad  virtutem  caeli:  sicut 
cum  virtus  caeU  inciinat  ad  unum,  puta  ad  irarh  et  vin- 
dictam,  et  tamen  homo,  ex  voluntate  et  libero  arbitrio, 
eligit  mansuetus  esse  parcereque  inimico.  Quod  enim  iste 
mansuetus  sit  parcatque  inimico,  est  per  se  respectu  ho- 
minis,  sed  est  per  accidens  in  ordine  ad  virtutem  et  in- 
clinationem  siderum.  SimiHter,  cum  Deus  maximus  omnem 
causam  particularem,  tam  naturaliter  agentem  quam  libere, 
sub  se  contineat,  atque  unamquamque  appHcet  ad  ope- 
rationem,  ut  superius  *  est  ostensum;  constat  nihil  posse 
esse  per  accidens  et  fortuitum  in  comparatione  ad  ipsum, 
sed  omne  quod  in  rebus  evenit,  excepto  malo  culpae  in- 
quantum    huiusmodi,   est  ab  ipso   provisum  et  intentum. 

VI.  Tertio  ostenditur  respectu  quorum  dicitur  quis  bene 
aut  male  fortunatus  *.  Et  ponitur  auplex  conclusio. 

Prima  est :  Respectu  moralium  non  potest  quis  dici  bene 
vel  male  fortunatus,  sed  bene  aut  male  natus.  —  Probatur 
prima  pars.  Quia  bona  moralia  non  possunt  praeter  inten- 
tionem  esse.  -  Secunda  vero  pars  probatur,  quia  ex  cor- 
poris  dispositione  naturali  est  quis  aptus  ad  electionem 
virtutum  vel  vitiorum. 

Secunda  conclusio  est:  Respectu  bonorum  exteriorum 
potest  dici  Itomo  bene  natus ;  et  bene  fortunatus ;  et  a  Deo 
gubernatus;  et  ab  angelis  custoditus. 

2.  Adverte  quod  bona  moralia  dicuntur  actus  volun- 
tarii  et  sub  electione  cadentes:  nam  proprium  moralium 
actuum  est  quod  voluntarii  sint.  Ideo  bene  dicitur  quod 
moralia  non  possunt  praeter  intentionem  esse:  repugnat 
enim  quod  aliquid  volnntarie  fiat,  et  quod  praeter  inten- 
tionem  eveniat,  respectu  eiusdem. 

Adverte  etiam  quod  Deo  attribuitur  gubernatio  ho- 
minis,  angelis  vero  custodia.  Quia  ad  gubernationem  per- 
tinet  hominem  dirigere  in  finem.  Primum  autem  et  prin- 
cipale  inter  ea  quae  hominis  sunt,  per  quod  homo  ad 
finem  pervenit  per  opera  meritoria,  est  electio:  quia  nihil 
potest  habere  rationem  meriti  nisi  inquantum  sub  electione 
cadit.  Ideo,  quia  Deus  solus  est  causa  humanae  electionis 
interius  agendo,  sibi  gubernationem  hominis  Sanctus  Tho- 
mas  attribuit.  -  Ad  custodiam  autem  hominis  pertinet  in- 
structio  de  agendis.  Et  quia  per  illuminationes  angelorum 


Cap.  Lxvii. 


'  Ct.  init.  Com- 
ment.,  Circapri- 
mum. 


284 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XCII. 


*  Cf.  init.  Com- 
ment.,  Circa 
hoe. 


•  Vide  text.   et 


*  Cf.  parag.  4  in 
lioc  num. 


*  Cf.  Comment. 
cop.  Lxxiv^  n.  V, 
3- 


homines  de  huiusmodi  instruuntur,  idcirco  angelis  hominis 
custodia  attribuitur. 

VII.  Quantum  ad  secundum  principale,  ostenditur  quo- 
modo  quantiim  ad  exitum  suarum  operationum,  homo  a 
causis  superioribus  adiuvatur*.  Et  ponitur  duplex  au.xilium. 
Unum  est  secundum  quod  adiuvatur  homo,  vel  impeditur, 
a  superioribus  causis  quantum  ad  ipsam  electionem,  modis 
dictis.  -  Aliud  est  secundum  quod  consequitur  robur  et  effi- 
caciam  ad  exequendum  quod  elegit.  Quae  quidern  efficacia 
non  solum  a  Deo  et  angelis  esse  potest,  sed  etiam  a  corpo- 
ribus  caelestibus,  inquantum  in  corpore  sita  est:  ut  est  ef- 
ficacia  medici  in  sanando,  agricolae  in  plantando,  militis  in 
expugnando  *.  Declaratur  in  rebus  inanimatis,  quae  sor- 
tiuntur  efficaciam  praeter  eas  virtutes  quae  qualitates 
activas  et  passivas  elementorum  consequuntur :  sicut  quod 
magnes  attrahit  ferrum.  Sed  multo  perfectius  hanc  effi- 
caciam  ad  sua  opera  efficaciter  consequenda,  Deus  homi- 
nibus  elargitur. 

Quantum  ad  primum  auxilium,  scilicet  in  eligendo,  dici- 
tur  Deus  hominem  dirigere.  Quantum  vero  ad  secundum, 
dicitur  confortare.  Haec  au.xiha  tanguntur  simul  in  Psalmis, 
cum  dicitur,  Deus  illuminatio  etc. 

Adverte,  cum  dicitur  medicum  in  sanando  consequi 
efficaciam  a  superioribus  causis,  quod  hoc  intelligitur  de 
operatione  medici  qua  ipse  aliqua  opera  medicinalia  exe- 
quitur.  Quia  si  loqueremur  de  inclinatione  ad  eligendum 
medicinam  quae  sit  aegroto  conveniens,  hoc  ad  primum 
auxilium  pertineret,  quo  scilicet  quis  adiuvatur  ad  eli- 
gendum  utilia. 

2.  Inter  ista  auxilia,  inquit  Sanctus  Thomas,  duplex 
est  differentia  *.  Prima  est,  quia  ex  primo  auxiiio  adiuvalur 
homo  tam  in  iis  quae  virtuti  hominis  subduntur,  quam 
etiam  in  aliis :  sicut  iuvari  potest  homo  in  hoc  quod  in- 
stigetur  ad  quaerendum  ubi  est  thesaurus,  non  autem  in 
hoc  quod  detur  ei  virtus  ad  inveniendum  thesaurum ;  cum 
ex  nulla  hominis  virtute  procedat  quod  fodiens  sepulcrum 
inveniat  thesaurum.  Secundum  autem  auxilium  ad  illa  tan- 
tum  se  extendit  ad  quae  virtus  hominis  valet:  ut  quod 
medicus  sanet,  vel  miles  vincat  in  pugna,  potest  adiuvari 
non  solum  in  hoc  quod  eligat  convenientia  ad  finem,  sed 
etiam  ut  per  virtutem  a  superiori  causa  acceptam  effica- 
citer  exequatur.  Unde  primum  auxilium   est  universalius. 

3.  Circa  illam  propositionem,  Non  potest  iuvari  homo 
ut  ei  detur  virtus  ad  thesaurum  inveniendum,  dubium 
occurrit.  Quia  aliquis  sciens  ubi  positus  est  thesaurus, 
habet  virtutem  ipsum  thesaurum  inveniendi:  unde  ipsum 
quaerendo  ex  intentione  invenit.  Ergo  non  inconvenit 
quod  homini  ex  superioribus  causis  detur  virtus  ad  the- 
saurum  inveniendum. 

Respondetur  quod  per  virtutem  inveniendi  thesaurum 
duo  possumus  intelligere:  scilicet  aut  virtutem  per  modum 
virtutis  dirigentis  operationem,  sive  inventionem  thesauri; 
aut  virtutem  per  modum  virtutis  corporalis  exequentis. 
Primo  modo,  non  inconvenit  alicui  dari  virtutem  inve- 
niendi  thesaurum :  quia  non  inconvenit  alicui  revelari  et 
dari  cognitionem  thesauri,  per  quam  ad  eius  inventionem 
dirigatur.  -  Secundo  vero  modo,  non  potest  dari  talis 
virtus:  quia  virtus  executiva  quae  est  in  membris,  non 
terminatur  ad  ipsam  thesauri  inventionem  nisi  mediante 
aliqua  operatione  terminata  ad  aliquem  effectum  cui  in- 
ventio  thesauri  coniungitur,  sive  sit  ambulatio,  sive  ef- 
fossio  sepulcri,  sive  quodcumque  aliud  tale;  coniunctio 
autem  inventionis  thesauri  cum  termino  talis  operationis 
per  accidens  est.  Cuius  signum  est,  quod  non  semper,  aut 
pro  maiori  parte,  illi  coniungitur:  non  enim  semper,  aut 
in  maiori  parte,  fossioni  sepulcri,  aut  ambulationi  ad  talem 
locum,  talis  inventio  thesauri  est  coniuncta.  Ideo  nuUam 
habet  causam  naturajem  per  se,  ut  superius  *  est  ostcnsum. 
Et  propterea  virtus  quae  est  in  membris  ad  fossionem  se- 
pulcri,  aut  ad  aliquam  similem  actionem,  non  potest  dici 
virtus  inventiva  thesauri,  quasi  ex  sua  ratione  ad  talem 
effectum  ordinetur:  licet  aliquando  ab  ipsa  talis  effectus 
per  accidens  eveniat,  et  praeter  eius  intentionem  sive  in- 
clinationem.  De  tali  ergo  virtute  intendit  Sanctus  Thomas 
quod  non  potest  dari  homini,  non  autem  de  prima. 


Ad  rationem  in  oppositum  dicitur  quod  sciens  ubi  est 
thesaurus  reconditus  et  occultatus,  habet  virtutem  dire- 
ctivam  ad  inventionem  thesauri,  scilicet  cognitionem  qua 
dirigitur  ad  illam  operationem  per  quam  devenitur  ad  the- 
sauri  inventionem.  Non  autem  habet  virtutem  per  modum 
exequentis  ipsam,  quae  dicatur  virtus  thesauri  inventiva. 

4.  Secunda  differentia  est,  quia  ex  secundo  auxilio,  cum 
detur  homini  ad  prosequendum  efficaciter  ea  quae  liomo 
intendit,  non  potest  dici  proprie  loquendo,  homo  bene 
fortunatus.  Sed  bene  ex  primo:  aut  videlicet  ipso  solo 
agente,  ut  cum  adiuvatur  ad  hoc  solum  ut  eligat  illud  cui 
coniunctum  est  aliquod  commodum  quod  provenit  praeter 
intentionem,  ut  in  inventione  thesauri;  aut  actione  ajterius 
causae  concurrente,  secundum  videlicet  quod  duo  agentia 
diriguntur  ad  aliquam  actionem  vel  motum,  sicut  cum  va- 
dens  ad  forum  causa  aliquid  emendi,  invenit  debitorem 
praeter  intentionem. 

VIII.  Quantum  ad  tertium  *,  removet  Sanctus  Thomas  '  cf.  init.  Com- 
duo  dubia  quae  ex  dictis  oriri  possent  *.  Quia  enim  dictum    hoc.  ' 

est  ex  caelo  et  ex  Deo  inclinari  hominem  ad  electionem    "  '^'""'  ""'" 
alicuius  cui  coniungitur   aliquod   commodum  vel  incom- 
modum,    posset,    primo,    aliquis    quaerere:    Utrum    illud 
commodum  vel  incommodum  sit  fortuitum  in  ordine  ad 
istas  causas,  sicut  in    ordine    ad   hominis   intentionem  ? 

Respondet  autem  quod  illud  commodum  vel  incom- 
modum  quod,  relatum  ad  hominis  electionem,  est  fortui- 
tum,  relatum  ad  Deum,  amittit  rationem  fortuiti :  non 
autem  ad  corpus  caeleste  relatum.  Cuius  ratio  est,  quia 
effectus  fortuitus  non  est  unus:  et  ideo  non  potest  habere 
causam  per  se  aliquam  virtutem  naturalem,  cum  naturae 
sit  proprium  tendere  ad  unum.  Virtus  autem  caelestis  est 
causa  agens,  non  per  modum  intellectus,  sed  per  modum 
naturae.  Unde  virtus  caelestis,  licet  possit  per  modum  pas- 
sionis,  ut  dictum  est  *,  ad  fossionem  sepukri  instigare;  *Supr»,nuni.  iv^ 
non  tamen  potest  per  se  inclinare  ad  hoc  totum,  quod  "' 
iste  effodiat  sepulcrum  et  locum  ubi  est  thesaurus.  Agens 
autem  per  intellectum,  quia  intelligentis  est  multa  ordi- 
nare  in  unum,  potest  esse  causa  inclinationis  in  hoc  totum. 

Declaratur.  Quia  etiam  homo  qui  sciret  thesaurum  ibi 
esse,  posset  ignorantem  mittere  ad  fodiendum  sepulcrum 
in  loco  thesauri,  ut  illum  praeter  intentionem  suam  in- 
veniret. 

IX.  Circa  hoc  duplex  occurrit  dubium.  Primum  est, 
quia  Sanctus  Thomas,  in  VI  Metaphj-s.  *,  videtur  oppo- 
situm  dicere  eius  quod  hic  dicitur.  Nam  ibi  ait  quod 
multi  effectus  per  accidens  in  istis  inferioribus  inventi,  si 
in  causam  caelestem  referantur,  inveniuntur  non  esse  per 
accidens.  Hic  vero  dicitur  quod,  cum  aliqui  effectus  per 
accidens  coniunguntur,  talis  coniunctiouis  nulla  causa  na- 
turalis  per  se  causa  esse  potest:  et  per  conscquens  neque 
virtus  corporis  caelestis.  Constat  autem  haec  opposita  esse. 

Videtur  etiam  opponi  ei  quod  in  principio  capituli  di- 
ctum  est,  scilicet  quod  potest  contingere  aliquid  praeter 
intentionem  hominis,  quod  tamen  est  secundum  ordinem 
corporum  caelestium .  Quod  enim  est  secundum  corporum 
caelestium  ordinem,  non  est  fortuitum  per  comparationem 
ad  corpora  caelestia. 

2.  Secundum  dubium  est  *,  quia  quod  hic  dicitur  de 
agente  per  intellectum,  scilicet  c^uoA  potest  esse  causa  in- 
clinationis  in  hoc  totum,  scilicet  quod  iste  fodiat  sepul- 
crum  et  locttm  thesauri,  videtur  contradiccre  ei  quod  su- 
perius  *  dixit,  non  posse  adiuvari  hominem  in  hoc  quod 
detur  ei  virtus  ad  inveniendum  thesaurum. 

X.  Ad  evidentiam  primi  dubii,  considerandum  primo 
esl  quod,  cum  nullum  ens  per  accidens,  inquantum  per 
accidens  est,  habeat  causam  per  se ;  nullus  effectus  per 
accidens  in  comparatione  ad  unam  causam,  potest  esse 
per  se  in  ordine  ad  aliam  causam,  nisi  amittat  in  ordine 
ad  ipsam  rationem  entis  per  accidens.  Si  autem  illam  ra- 
tionem  amittat,  et  accipiat  rationem  entis  per  se,  potest 
ab  illa  causa  per  se  dependere. 

2.  Considerandum  secundo,  quod  aliter  loquendum  est 
de  effectibus  in  eventibus  humanis  provenientibus:  et  aliter 
de  effectibus  naturalibus.  Nam  effectus  qui  fortuito  ac- 
cidunt  hominibus,  non  solum  per  accidens  se  habent  ad 


*  Lect.  3,  «d 
text.  8;  Did.  lib. 
V,  III,  4. 


Vide  nun:.  xii. 


•  Vide  textnm. 
Sed  inler. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XCII. 


285 


•  Cf.  s.  Th.  V. 

Metafh.jloc.ch. 


•Cf.num.  IX,  Vi- 
detur. 


effectum  intentum  ab  homine,  faciuntque  cum  illo  unum 
per  accidens;  sed  etiam  per  accidens  se  habent  ad  effectum 
ad  quem  corpora  caelestia  inclinant.  Puta,  cum  hcmo  lo- 
diens  sepulcrum  praeter  suam  intentioncm  invtnit  thesau- 
rum,  ista  thesauri  inventio  per  accidcns  se  habet  ad  fos- 
sionem  sepulcri  intentam  ab  Ifomine  inquantum  huiusmodi, 
et  secundum  se  ad  illam  fossionem  ordincm  non  habet, 
tanquam  ipsam  per  se  concomitetur,  cum  videamus  pro 
minori  paite  illa  duo  coniungi.  Per  accidens  etirm  se 
habet  ad  illam  fossionem  sepulcri  inquantum  homo  ex 
inclinatione  caelesti  sepulcrum  fodit:  cum  raro  eveniat  ut 
qui  ex  inclinatione  caeiesti  sepulcrum  fodit,  inveniat  the- 
saurum.— In  effectibus  autem  naturalibus,  invenitur  quod 
aliquis  effectus  per  accidens  se  habet  ad  proprium  effectum 
alicuius  causae  inquantum  est  illius  effectus,  qui  tamen  ad 
illum  effectum  ut  a  causa  caelesti  provenit,  per  se  ordinem 
habet.  Sicut  floritio  unius  herbae  alia  herba  florente  *,  ad 
floritionem  alterius  herbae,  inquantum  a  virtute  iliius  herbae 
provenit,  secundum  se  ordinem  non  habet,  sed  per  ac- 
cidens  se  habet  ad  illam,  cum  virtus  unius  berbae  causali- 
tatem  nullam  habeat  super  floriiicnem  alterius:  quia  tamen 
potest  esse  ut  ab  una  virtute  caelesti  proveniat  utriusque 
herbae  floritio  eodem  tempore,  ideo  floritio  unius,  quae 
per  accidens  erat  in  comparatione  ad  floritionem  alterius 
ut  est  ipsius  herbae  proprius  effectus,  in  ccmparatione  ad 
ipsammet  floritionem  prout  a  virtute  caelesti  dependet, 
habet  ordinem  per  se,  eo  quod  sese  aut  semper  aut  pro 
maiori  parte  concomitentur,  tanquam  ab  una  et  eadem 
causa  provenientes. 

3.  Ex  iis  sequitur  quod,  cum  in  eventibus  humanis  id 
quod  est  unum  per  accidens,  comparatum  ad  corpus  cae- 
leste,  non  amittat  rationem  per  accidens  uniti  et  coniuncti 
cum  effectu  ab  homine  intento,  cum  virtus  caelestis  di- 
recte  non  ;igat  super  voluntatem  humanam,  quae  locum 
principalis  agentis  inter  causas  creatas  tenet  respectu  illius 
effectus  ad  quem  fortuitus  eventus  consequitur;  et  eventus 
fortuitus  raro  effectui  intento  coniungatur:  non  potest 
habere  unam  causam  caelestem  per  se  utriusque  effectus 
coniunctionem  intendenlem.  Sed  bene  aliquis  effectus 
naturalis  qui,  in  ordine  ad  aliquam  causam  particularem, 
est  unum  cum  alio  per  accidens,  potest,  in  ordine  ad 
causam  caelestem,  esse  unum  per  se  cum  illo.  Ideo  potest 
habere  unam  causam  per  se  naturalem,  quae  sit  una 
virtus  caelestis. 

XI.  Ad  dubium  ergo  dicitur  primo,  quod  ea  quae  dicit 
Sanctus  Thomas  in  VI  Metaphjs.,  non  contradicunt  iis 
quae  hic  dicuntur.  Quia  ibi  loquitur  in  efiectibus  natu- 
ralibus,  in  quibus  possunt  aliqui  eflectus  inveniri  qui,  licet 
non  haheant  ordinem  per  se  in  comparalione  ad  causas 
particulares,  possunt  tamen  habere  ordinem  per  se  in  com- 
paratione  ad  causam  caelestem.  Hic  autem  loquitur  in 
eventibus  humanis,  in  quibus  eftectus  non  habentes  or- 
dinem  inter  se,  non  possunt  habere  ordinem  per  se  etiam 
ad  causam   caelestcm  ordinati. 

Et  si  aliquando  videatur  Sanctus  Thomas  dicere  quod 
impossibile  est  aliquam  virtutem  caelestem  esse  causam 
eorum  quae  hic  agiinlur  per  accidens,  sive  a  casu  sive  a 
fortuna,  in  quo  et  eftectus  naturales  videtur  includere,  ut 
maxime  videtur  haberi  Prima,  q.  cxvi,  a.  i  :  -  dicitur  quod 
non  intendit  absolute  nullum  eorum  quae  hic  per  accidens 
fiunt,  posse  a  virtute  caelesti  per  se  procedere;  sed  quod, 
inquantum  per  accidens  est  et  casuale  secundum  esse  quod 
habct  extra  intellectum,  et  nullum  per  se  ordinem  habens, 
non  potest  reduci  in  causam  caelestem,  sed  bene  in  causam 
intelligentem  reduci  potest,  quae  in  illis  quae  nullum  per 
se  ordinem  habent  in  natura,  potest  ordinem  ponere  se- 
cundum  quod  per  intellectum  apprehenduntur.  Hunc  sen- 
sum  dat  ipse  intelligere  dum  Prima,  q.  cxv,  a.  6,  loquens 
de  concursu  per  accidens  causae  alicuius  impedientis  ac- 
tionem  alterius  causae,  inquit  quod  talis  concursus  non 
habet  causam  inquantum  est  per  accidens. 

2.  Dicitur  secundo,  quod  ea  quae  in  principio  capituli 
dicuntur,  non  contradicunt  iis  quae  hic  dicuntur  *.  Du- 
pliciter  enim  potest  intelligi  aliquid  esse  secundum  or- 
dinem  corporis  caelestis.   Uno   modo,    directe  et  per  se: 


quo  modo  scilicet  virtus  caelestis  aut  est  causa  illius  per 
se  immediate,  aut  est  causa  alicuius  quod  est  per  se  illius 
causa;  sicut  floritio  herbae  dicitur  esse  secundum  ordinem 
corporis  caelestis.  Alio  modo,  occasionaliter  tantum  et 
indirecte:  quando  videlicet  non  est  causa  per  se  illius, 
neque  mediata  neque  immediata,  sed  est  tantum  causa  ali- 
cuius  quod  est  illius  alterius  occasio,  propinqua  aut  remota. 
Cum  ergo  dicitur  in  principio  capituli  aliquid  posse 
contingere  praeter  intentionem  hominis  quod  est  secundum 
ordinem  caelestium  corporum,  intelligitur  de  ordine  caeli 
occasionaliter.  Dicitur  enim  caelum  ordinare  ad  aliquod 
commodum  vel  incommodum,  inquantum,  imprimendo 
in  corpus,  voluntatem  aliquo  modo  inclinat  ad  eiigendum 
aliquid  ex  quo  provenit  sibi  utilitas.  Quem  sensum  dat 
intelligere  etiam  hoc  loco,  dum  inquit  homini  contingere 
bene  aut  male  secundum  fortunam  ex  corpore  caelesti,  in- 
quantum  ab  ipso  disponitur  ad  eligendum  aliquid  cui  con- 
iunctum  est  aliquod  commodum  vel  incommodum.  Hoc 
autem  non  repugnat  ei  quod  dictum  est,  tale  commodum 
vel  incommodum  fortuitum  esse  ad  caelum  relatum.  -  Cum 
autem  probatur  quia  quod  est  secundum  ordinem  cor- 
porum  caelestium,  non  est  fortuitum  per  comparationem 
ad  ipsa:  -  dicitur  quod  illud  est  veium  de  eo  quod  est  se- 
cundum  ordinem  ipsorum  directe  et  per  se,  non  autem 
de  eo  quod  est  secundum  ordinem  ipsorum  occasicnaliter. 

XII.  Ad  secundum  dubium  *  respondetur  quod  dupli- 
citer  potest  intelligi  inclinaii  hcminem  ad  illud  tolum. 
Uno  modo,  accipiendo  virtutem  per  quam  habeat  ordinem 
ad  illius  totius  effectus  productionem.  Et  ad  hunc  sensum 
intelligitur  quod  dictum  est  superius,  non  posse  dari  ho- 
mini  virtutem  ad  inventicncm  thesauri :  quae  scilicet  sit 
virtus  executiva  in  membris  existens.  -  Alio  modo.  ex  eo 
quod  ad  totum  effectum  movetur  ex  intentione  alicuius 
causae  moventis,  licet  non  totus  effectus  sit  secundum 
propriam  ipsius  intentionem,  sed  tantum  aliqua  pars  eius. 
Et  sic  intelligitur  hoc  loco.  Constat  autem  haec  opposi- 
tionem  non  habere. 

XIII.  Secundum  quod  dubitari  posset  *,  est.  Quia  enim 
dictum  est  hcminem  csse  bcne  iortunatum  ex  caelo  et 
ex  Deo,  quaerere  aliquis  posset  an  hcmo  dicatur  ex  caelo 
universaliter  /ortunatus :  ita  scilicet  quod  in  sua  natura 
habeat  impressionem  caelestem  ad  eligendum  semper  vel 
in  pluribus  aliqua  quibus  commoda  coniungantur  per  ac- 
cidens  ? 

Respondet  Sanctus  Thcmas  quod  ex  una  virtute  cae- 
lesti  non  potest  quis  esse  universaliter  bene  fortunatus, 
sed  solum  quantum  ad  hoc  vel  ad  illud.  Quia  natura  non 
ordinatur  nisi  ad  unum.  Ea  autem  secundum  quae  accidit 
homini  bene  vel  male  secundum  fcrtunam,  non  sunt  re- 
ducibilia  in  aliquid  unum,  sed  sunt  tnfinita  et  indetermi- 
nata,  ut  II  Fhj^sicorum  dicitur,  et  ad  sensum  patet.  Sed  bene 
potest  esse  universaliter  fortunatus  ita  quod  ex  una  cae- 
lesti  inclinatione  inclinetur  ad  eligendum  aliquid  cui  per 
accidens  coniungatur  aliquod  commodum;  et  ex  alia  in- 
clinatione  aliud;  et  ex  tertia  tertium;  et  sic  de  aliis.  —  Ex 
una  vero  divina  dispositione  potest  homo  ad  omnia  dirigi: 
et  per  consequens,  esse  universaliter  bene  fortunatus. 

2.  Ad  evidentiam  huius  responsionis,  considerandum 
est  quod  differt  virtus  naturalis  corporum  caelestium  a 
virtute  divina  qua  Deus  aliqua  in  inferioribus  ordinat  et 
disponit.  Virtus  enim  caelestis,  cum  sit  naturalis,  non  po- 
test,  una  existens,  ad  multa  inclinare  quae  in  aliquod  unum 
per  se  non  uniantur:  quia  virtus  naturac  ad  unum  tendit. 
Virtus  autem  divina  qua  res  ordinat,  est  sua  conceptio, 
qua  universaliter  cuncta  disponit.  Et  quia  Deus  unico  con- 
ceptu  omnia  apprehendit  et  intuetur,  atque  distincta  et 
multa  in  unum  ordinat,  ideo  unica  dispositione  omnia 
providet  et  gubernat.  Propter  hoc  bene  dicitur  quod  per 
unicam  virtutem  caelestem  non  potest  homo  esse  univer- 
saliter  bene  fortunatus,  quasi  ex  unica  impressione  cae- 
lesti  inclinetur  semper  ad  eligendum  utilia;  sed  bene  ex 
una  divina  dispositione  et  ordinatione  potest  homo  esse 
ordinatus  ad  eligendum  semper,  aut  pro  maiori  parte,  ea 
quae  sibi  utilia  sunt;  et  sic  esse  universaliter  bene  for- 
tunatus,  dum  ad  omnes  suas  electiones,  aut  ad  maiorem 


'  Num.  iz,  3. 


•  Cf.  num.^  viii, 
init. 


286 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XCII,  XCIII. 


partem,  ipsam  praeter  eius  intentionem  aliqua  commoda 
consequuntur. 

XIV.  Ex  his  quae  dicta  sunt,  patet  non  esse   omnino 

removendum  quin  homo  possit  ex  caelo  bene  aut   male 

•  Dispp.  in  As-  fortunatus   dici,    ut    voluit  loannes    Picus  *,    vir   aiioquin 


trol. 
cap. 


liD.    IV. 


pra   Commem.   caoite    hoc  probat:  quia  vtdelicet   effectus   fortuitus  cur 

cap.Lxxxiv,  n.i.v.       J^       '    .  ^  j  ..      ..    _ 

eftectu  mtento  non  est  unum  per  se,  sed  tantum  per  acci 


Cf.su-   omnifariam  eruditissimus.  Nec  ratio  quam  assumit  ex  hoc 

im 
per  se,  secl  tantum  per  acci- 
dens;  effectus  autem  qui  est  unus  per  accidens,  non  potest 
•Supranum.  XII.  in  unam  causam  naturaletn  reduci.  Nam,  ut  exposuimus*, 
ex  hac  ratione  non  infertur  nisi  quod  aggregatum  ex  eftectU 
intento  et  fortuito  non  est  ab  aliqua  virtute  caelesti,  et  per 
consequens  quod  non  potest  sic  aliquis  dici  ex  caelo  for- 


tunatus  quasi  ad  illud  totum  ex  siderum  impressione  incli- 
netur:  quod  utique  concedimus,  et  est  de  mente  Sancti 
Thomae.  Sed  pei"  hanc  rationem  non  probatur  non  posse 
hominem  esse  occasionaliter  a  caelo  ct  siderum  posi- 
tione  fortunatum,  inquantum  ex  aliquo  siderum  afflatu  ad 
aliquas  eiectiones  occasionaliter  incHnatur,  ad  quae  aliqua 
sequuntur  commoda.  Immo  vult  Sanctus  Thomas  hominem 
hoc  pacto  posse  dici  ex  corporum  caelestium  impressione 
fortunatum.  Et  ad  hunc  sensum  intelligenda  sunt  verba 
Augustini,  V  de  Civ.  Dei  *,  inquientis  non  usqiiequaque 
absurde  dici  posse  ad  solas  corporum  differentias  afflatus 
qunsdam  i'alere  sidereos,  ex  quibus  videlicet  corporum 
ditferentiis  humanae  actiones  occasionari  possunt. 


Cap.  VI. 


--^vIt^ivteV^ 


CAPITULUM  NONAGESIMUM  TERTIUM 

.         A   68r    b   )6. 

DE  FATO:  AN  SIT,.  ET  QUID  SIT. 


X  his  autem  quae  praemissa  sunt,  ap- 
paret  quid  sit  de  fato  sentiendum. 

Videntes  enim  liomines  multa  in  hoc 
mundo  per  accidens  contingere,  si 
causae  particulares  considerentur,  posuerunt  qui- 
dam  quod  nec  etiam  ab  aliquibus  superioribus 
causis  ordinentur.  Et  his  videbatur  fatum  nihil 
esse  omnino. 

Quidam    vero    ea    in  aliquas   altiores  causas 

reducere  sunt  conati,    ex   quibus   cum  quadam 

dispositione  ordinate  procedant.  Et  hi  fatum  po- 

suerunt:  quasi  ea  quae  videntur  a  casu  contin- 

•  cf.  Aug.  de  eere,  sint  ab  aliquo  ejfala,  sive   praelocuta*,   et 

Ci".  Dei,\%.V,    ^  j-       ^  ^^  i 

IX.  praeordmata  ut  essent. 

Horum  ergo  quidam  omnia  quae  hic  accidunt 
a  casu  contingentia,  reducere  sunt  conati  sicut 
in  causas  in  caelestia  corpora,  etiam  electiones 
humanas,  vim  dispositionis  siderum,  cui  omnia 
cum  quadam  necessitate  subdi  ponebant,  fatum 
appellantes.  Quae  quidem  positio  impossibilis 
est,  et  a  fide  aliena,  ut  ex  superioribus  *  patet. 
Quidam  vero  in  dispositionem  divinae  provi- 
dentiae  omnia  reducere  voluerunt,  quaecumque 
in  his  inferioribus  a  casu  contingere  videntur. 
Unde  omnia  fato  agi  dixerunt,  ordinationem  quae 


*   Cap.    Lxxxi 
sqq. 


est  in  rebus  ex  divina  providentia  fatum  nomi- 
nantes.  Unde  Boetius  dicit*  (\\iodfatum  est  inhae- 
rens  rebus  jnobilibus  dispositio,  per  quam  provi- 
dentia  suis  quaeque  nectit  ordinibus.  In  qua  fati 
descriptione,  dispositio  pro  ordinatione  ponitur;  - 
in  rebus  autem  inhaerens  ponitur  ut  distinguatur 
fatum  a  providentia:  nam  ipsa  ordinatio  secun- 
dum  quod  in  mente  divina  est,  nondum  rebus 
impressa,  propidentia  est ;  secundum  vero  quod 

>  iam  e.st  explicata  in  rebus,  fatum  nominatur ;  - 
niobilibus  autem  dicit  ut  ostendat  quod  ordo 
providentiae  rebus  contingentiam  et  mobilitatem 
non   aufert,  ut  quidam  posuerunt. 

Secundum  hanc  ergo  acceptionem,negare  fatum 

:  est  providentiam  divinam  negare.Sed  quia  cum  in- 
fidelibus  nec  nomina  debemus  habere  communia, 
ne  ex  consortio  nominum  possit  sumi  erroris  oc- 
casio;  nomine  /a//  non  est  a  fidelibus  utendum, 
ne  videamur  illis  assentire  qui  male  de  fato  sense- 

'  runt,  omnia  necessitati  siderum  subiicientes.  Unde 
Augustinus  dicit,  in  V  de  Civitate  Dei*:  Si  quis 
voluntaiem  vel  polestatem  Dei  fati  noniine  appellat, 
sententiam  teneat,  linguam  corrigat.  Et  Gregorius, 
secundum  eundem   intellectum,   dicit*:   Absit  a 

;  fidelium  mentibus  ut  fatum  aliquid  esse  dicant. 


•  IV  de  Consol., 
prosa  VI. 


Cap.  I. 


•  Lib.  I  ia  E- 
vang.,  hom.  X, 
in  Epiph. 


6  ab  om  «DNWY.  9  ea  hic  Y;  post  in  aliquas.  10  cum]  tamen  cum  Pd.  j3  ab  aliquo  elTata  D;  ad  aliqua  fata  N,  ab  aliqua 

(causa  addunt  YZfrPc)  edata  ceteri.  praelocuta  YZPrf;    prolocuta.  l5    ergo]  autem    EGYfrPc.  16    contingentia]  contingere   Pc. 

18  vim  dispositionis]  in  dispositione  Gbcd  et  sine  in  P,  unde  positionis  D,  vim  poiius  b,         22  dispositionem  DK;  dispositione. 

4  nectit  NYsKGtPc;  om  G,  vertitur  E,  convertit  Z,  vertit  ceteri.  6   in  rebus  A  solus;  rebus.  12   rebus]  a  rebus  b?c.  18  no- 

mine  ZP;  nomen.         22  voluntatem  A  solus;  virtutem.  tati  hic  EGi>;  post  nomine.  24  dicit  om  B,  post  Gregorius  DHYPc. 


Oommentaria  Ferrariensis 


'  Cf.  Comment. 
cap.  xci,  init. 

*  Num.  II. 


Cap.  IX. 


TERTiuM  quod  infert  Sanctus  Thomas  ex  praedictis  est, 
quid  de  fato  sit  sentiendum  *.  Circa  hoc  autem  duo 
facit:  primo,  removet  falsas  opiniones  de  fato;  secundo, 
veram  opinionem  ponit  *. 

I.  Quantum  ad  primum,  tangit  duas  opiniones.  Prima 
est  eorum  qui  fatum  nihil  omnino  esse  dixerunt:  eo  quod 
ea  quae  per  accidens  eveniunt  a  causis  particularibus,  a 
nulla  superiori  causa  ordinari  putabant. 

Adverte  quod  hanc  opinionem  Augustinus,  in  V  de 
Civ.  Dei  *,  attribuit  Tullio,  qui,  ut  in  superioribus  est 
ostensum,  visus  est,  in  libris  de  Divinatione,  providentiam 
negare  et  fatum,  praesertim  circa  res  humanas. 


2.  Sccunda  est  illorum  qui  posuerunt  fatum  aliquid 
esse,  dicentes  ea  quae  videntur  a  casu  contingere,  esse  ab 
aliqua  altiori  causa  praeordinata  ut  essent;  et  ista  omnia, 
etiam  electiones  humanas,  conati  sunt  in  corpora  caelestia 
tanquam  in  causas  reducere ;  fatumque  appellabant  ipsam 
dispositionem  siderum,  cui  omnia  cum  quadam  necessitate 
subdi  ponebant. 

Sed  hanc  positionem  impossibilem  esse  ex  superioribus 
constat:  ubi  scilicet  ostensum  est  ea  quae  ad  intellectum  et 
voluntatem  pertinent,  non  subdi  directe  corporibus  caelesti- 
bus;  et  quod  non  omnia,  etiam  corporaiia,  a  corporibus 
caelestibus  de  necessitate  proveniunt;  item,  quod  ea  quae 


SLMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XCIII,  XCIV. 


287 


"  Cf.  init.  Com- 
ment. 


per  accidens  sunt  et  foituita,  non  possunt  in  unam  natu- 
ralem    causam  leduci,  quaiis  est  virtus  corporis  caelcstis. 

II.  Quantum  ad  secundum,  ponit  opinionem  vcrum  *. 
Et  ait  quod  hi  qui  ea  quae  hic  casu  eveniunt,  in  dispo- 
sitionem  divinae  providentiac  rcduxerunt,  dixcrunt  ordi- 
nationem  quae  est  in  rebus  ex  difina  provideutia  esse 
fatum.  Ostendit  autcm  hoc  per  definitioncm  Boetii  de  fato 
positam  IV  de  Consol.,  inquicnlis  quod  fatuin  est  inhae- 
rens  rebus  mobilibus  dispositio,  per  quam  providentia  suis 
quaeque  nectit  ordinibus.  Exponens  autcm  Sanctus  Thomas 
hanc  dcfinitionem,  ait  quod  dispositio  pro  ordinatione 
ponitur;  dicitur  rebus  inhaerens,  ut  distinguatur  a  provi- 
dentia,  quae  cst  ordinatio  in  mcnte  divina  exislens,  non- 
dum  rebus  impressa;  dicitur  etiam  mobilibus,  ut  ostendatur 
quod  ordo  providentiae  a  rebus  contingentiam  et  mobili- 
tatem  non  aufert,  ut  quidam  posuerunt.  Hoc  itaque  modo, 
inquit  Sanctus  Thomas,  negare  fatum  est  negare  divinam 
providentiam.  Veruntamen,  quia  cum  infidelibus  nec  no- 
mina  debemus  habere  communia,  nomen  fati  non  est  a 
fidelibus  in  usum  sumendum,  ne  videamur  illis  asscntire 
qui  omnia  nccessitati  siderum  subiccerunt. 

Confirmattir  auctoritate  Augustini,  V  Civitate ;  et  Gre- 
gorii,  in  homilia  Epiphaniae. 

III.  Circa  expositionem  definitionis  datae  a  Boetio  de 
fato,  considcrandura  primo  quod,  <:um  dispositio  duo 
significct,  sciHcct  qualitatem  quandam,  sccundum  quod 
habitus  et  dispositio  ponitur  prima  specics  qualitatis ;  et 
ordinem,  qui  est  relatio :  fatum  dicitur  dispositio  non  se- 
cundum  quod  nomen   dispositionis    significat    quahtatem, 

'  Loc.  cit,,  cap.   sed  secundum  quod  significat  ordinem ;  nam  Augustinus  * 
i</eD(V.,cap.  Lv   fatum  seriem  causarum  nominat,  idcst,  ordinem.  Propter 
(Lips.  1890).        jjQ^  jjj,jf  Sanctus  Thomas,  quod  in  hac  definitione  dispo- 
sitio  pro  ordinatione  ponitur. 

Considerandum  secundo,  quod  pcr  nrdinationem  divi- 
nam  in  rebus  explicatam  duo  possumus  intelligere :  scilicet 
aut  ordinem  etfectuum  divinae  providentiae  ad  ipsam  pro- 
videntiam,  sccundum  quod  in  rebus  effectum  est  id  quod 
divina  providentia  ordinavit;  aut  ordinem  causarum  secun- 
darum  ordinatarum  ad  ahquos  effectus  divinae  providen- 
tiae  producendos.  Cum  ergo  inquit  Sanctus  Thomas  or- 
dinationem  divinam  secundum  quod  est  rebus  impressa, 
esse  fatum,  intendit  ordinationem  impressam,  non  quidem 
ipsis  inferioribus  effectibus;  sed  causis  mediis,  quibus  or- 
dine  quodam  divinae  providentiae  dispositio  ad  inferiora 
descendit,  ut  patet  Prima,  q.  cxvi,  a.  2.  Nam  fatum  habet 
aliquo  modo  rationcm  causae  respectu  inferiorum  effe- 
ctuum,  ratione  scilicct  ipsarum  causarum  supcriorum  ordi- 
natarum;  licet  ad  divinam  providentiam  comparetur  ut 
eius  effectus.  Propter  quod,  ut  inquit  Sanctus  Thomas 
I  Sent.,  d.  XXXIX,  q.  11,  a.  1,  ad  5,  dicitur  fatum  quasi 
quoddam  effatum  divinae  ordinationis,  sicut  verbum  vocale 
est  quoddam  effatum  interioris  conceptus. 

Considerandum  tertio,  quod  fatum  ipsum,  sive  series 
et  ordo  causarum  mediarum  ad  productionem  inferiorum 
effectuum  provisorum,  secundum  seipsum  quidem  mobile 
est  et  variabile  ac  impedibile:  cum  corporales  effectus  in 
inferioribus  fiant  a  corporibus  caelestibus  variabiliter  et  con- 


tingenter,  et  multo  magis  electiones  humanac.  Propter  hoc 
inquit  Sanctus  Thomas  dixisse  Boetium  ipsum  mobilibus 
inhaerere :  ut  ostendcret  divinae  providentiae  ordinem, 
qui  ab  ipsa  per  causas  medias  ad  inferiora  pervenit,  non 
auferre  contingentiam  et  mobilitatem  a  rebus.  Secundum 
autem  quod  subest  divinae  providentiae,  immobilitatem 
et  necessitatem  sortitur,  ut  inquit  Sanctus  Thomas  Prima 
Parte,  qu.  allegata,  art.  3,  non  quidem  absolutam,  sed  ex 
suppositione,  et  secundum  modum  quo  divinac  providentiae 
subest,  scilicet  ut  contingenter  et  defectibiliter  causet; 
secundum  quod  in  superioribus  *  dictum  est  hanc  condi- 
tionalem  esse  veram:  Si  Deus  hoc  futurum  esse  praescivit, 
hoc  erit.  Sed  de  iis_satis  dictum  est  in  praecedentihus,  et 
in  capite  sequenti  dicetur. 

IV.  Attendendum  postremo,  quod  tres  modos  acce- 
ptionis  fati  tangit  hoc  loco  Sanctus  Thomas.  Unus  cst 
secundum  quod  ordinatio  effectuum  in  mente  divina  exi- 
stens,  quae  dicitur  providentia,  fatum  nuncupatur.  Sed 
hoc,  ut  dicitur  Prima  Parte,  ubi  supra  *,  causaliter  dicitur, 
non  essentialiter.  -  Alter  est  secundum  quod  ipsa  ordi- 
natio  secundarum  causarum  ad  producendos  effectus  pro- 
visos  dicitur  fatum.  -  Tertius  vcro  est  prout  fatum  dispo- 
sitio  siderum  dicitur,  cuncta  quadam  necessitate producens. 
Modus  autem  hic  duos  illos  modos  complectitur  quos 
loannes  Picus,  in  quarto  adversus  Astrologos  libro  *  ponit. 
Quorum  unus  est,  ut  fatum  dicatur  causarum  series  or- 
doque  nexu  necessario  cuncta  producens.  Alter  vero  est, 
ut  ipsa  siderum  constitutio  cum  quid  aut  nascitur  dut 
concipitur  aut  inchoatur,  fatum  nominatur.  Horum  enim 
modorura  secundum  sub  primo  contineri  constat,  veluti 
particulare  sub  universali  ct  pars  in  toto  continetur:  ess( 
enim  siderum  constitutionem  cum  aliquid  aut  nascitur 
aut  concipitur,  in  hoc  quod  est  esse  seriem  causarum  ne- 
cessario  cuncta  producentem,   manifesto   comprehenditur. 

Praeter  modos  dictos  alium  adducit  ipse  Picus  modum 
fati  *,  ex  sententia  Alexandri  ex  Aphrodiade  in  libro  de 
Fato  ad  Principes  Severum  et  Antonium  * :  ut  ipsa  sci- 
licet  natura,  quae  aliud  ab  electione  principium  est,  fatutn 
dicatur.  In  qua  significatione  dici  potest  quod  ignis  fato 
calefacit;  et  sol  illuminat;  et  cum  quis,  dissoluto  corporis 
temperamento,  moritur,  quod  fato  moritur.  Cum  vero  ex 
equo  praecipitatur,  vel  gladiis  occiditur,  non  moritur  fato  : 
in  quem  modum  de  Didone  Virgilius  dicit,  '  sed  quia  nec 
fato,  debita  nec  morte  peribat '  *. 

Sed  licet  quintuplex  huius  nominis  fatum  significatio 
sit,  usitata  tamen  apud  eos  qui  fati  nomine  utuntur,  ut 
praecipue  sunt  Stoici,  significatio  est:  Siderum  dispositio 
in  qua  quisque  natus  est  vel  conceptus,  cuncta  quae  ho- 
mini  eveniunt,  sive  per  se,  sive  per  accidens  et  fortuito, 
necessario  et  inevitabiliter  producens'.  Et  ideo,  licet  Ca- 
tholicus /afi  nomine  ipsam  divinam  providentiam  intclligat, 
aut  dispositionera  secundarum  causarum  ex  divina  provi- 
dentia  constitutam;  ne  tamen  ad  usitatam  significationem 
ipsum  nomen  fati  videatur  assumere,  etiam  ab  ipso  no- 
mine,  iuxta  Augustini  consilium  *,  debet  abstinere ;  atque, 
cum  de  humanis  eventibus  sermo  inciderit,  debet  potius 
dicere  cuncta  divina  providentia  regi  quam  fato. 


•  Cf.  lib.  I,  cap. 
Lxvii,  Comment. 
num.  X  sqq. 


"  Qu.  cxvi,  a.  2, 
ad  I. 


*  Cap.  IV. 


*  Loc.  cit. 

*  Cap.  III   (Ven. 
>549)- 


"^e««>,  IV,  696. 


'  Vide  lext.,  un. 


-'•^^fSi^iloiSi'^ 


CAPITULUM  NONAGESIMUM  QUARTUM 

A   68  V   a  6. 

DE  CERTITUDINE  DIVINAE  PROVIDENTIAE. 


iFFicuLTAS  autem  quaedam  ex  praemissis  Ostendit  enim  Philosophus,  in  W  Metaphys*, 
suboritur.  Si  enim  omnia  quae  hic  infe-  quod,  si  omnem  effectum  ponimus  habere  aliquam 
rius  aguntur,  etiam  contingentia,  pro-  causam  per  se;  et  iterum  quod,  qualibet  causa  per 
videntiae  divinae  subduntur,  oportet,  se  posita,  necessarium  sit  effectum  poni:  sequetur 
ut  videtur,  vel  providentiam  non  esse  certam;  s  quod  omnia  futura  ex  necessitate  eveniant.  Si 
vel  omnia  ex  necessitate  contingere.  enim  quilibet  effectus  habeat  causam  per  se,  quod- 


•S.Th.l.^:Did. 
lib.  V,  iii; 


288 


SUiMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XCIV. 


libet  futurum  erit  reducere  in  aliquam  causam  quidem  noii  est  possibile  ipsum  non  regnare, 
praesentem  vei  praeteritam.  Sicut,  si  quaeratur  ergo  impossibile  est  ipsum  non  regnare:  ergo 
de  aliquo  utrum  sit  occidendus  a  latronibus,  necessarium  est  eum  regnare.  Si  autem  possi- 
huius  etfectus  praecedit  causa  occursus  latronum;  bile  est  eum  non  regnare;  possibili  autem  posito, 
hunc  autem  ellectum  iterum  praecedit  alia  causa,  s  non  sequitur  aliquid  impossibile ;  sequitur  autem 
scilicet  quod  ipse  exivit  domum;  hunc  autem  divinam  providentiam  deficere;  non  est  igitur 
adhuc  alia,  quod  vult  quaerere  aquam;  quam  impossibile  divinam  providentiam  deficere.  Aut 
quidem  praecedit  causa,  scilicet  sitis;  et  haec  igitur  oportet,  si  omnia  sunt  provisa  a  Deo, 
causatur  ex  comestione  salsorum;  quod  iam  est  quod  divina  providentia  non  sit  certa;  aut  quod 
vel  fuit.  Si  ergo,  causa  posita,  necesse  est  effec-  lo  omnia  ex  necessitate  eveniant. 


tum  poni,  necesse  est,  si  comedit  salsa,  quod 
sitiat;  et  si  sitit,  quod  velit  quaerere  aquam;  et 
si  vult  quaerere  aquam,  quod  exeat  domum; 
et  si  exit  domum,  quod  occurrant  ei  latrones; 
et  si  occurrunt,  quod  occidatur.  Ergo,  de  primo  ■> 
ad  ultimum,  necesse  est  hunc  comedentem  salsa 
a  latronibus  occidi.  Concludit  ergo  Philosophus 
non  esse  verum  quod,  posita  causa,  necesse  sit 
effectum  poni:  quia  aliquae  causae  sunt  quae 
possunt  deficere.  Neque  iterum  verum  est  quod  ^ 
omnis  effectus  habeat  per  se  causam:  quia  quod 
est  per  accidens,  scilicet  istum  volentem  aquam 
quaerere  occurrere  latronibus,  non  habet  aliquam 
causam. 

Ex  hac  autem  ratione  apparet   quod  omnes »; 
effectus  qui  reducuntur  in  aliquam  causam  per 
se,  praesentem  vel  praeteritam,  qua  posita   ne^ 


Item.  Argumentatur  sic  Tullius,  in  Libro  de 
Divinatione  *.  Si  omnia  a  Deo  provisa  sunt,  certus  'Ub.n.cap.vir 

j  _ .  ■■         ,  sqq.  -  Cf.  eiusd. 

est  ordo    causarum.    Si    autem   hoc  verum  est,  de  Fato,  cap. 

~  .'N  1      •  •       r  "";  ct  Aug.,  «<e 

omnia  rato  aguntur.  Quod  si  omnia  rato  aguntur,  ov.  dw,  ift.  v, 
nihil  est  in  nostra  potestate,  nullum  est  volun- 
tatis  arbitrium.  Sequitur  igitur  quod  tollatur 
liberum  arbitrium,  si  divina  providentia  sit  certa. 
Et  eodem  modo  sequetur  quod  omnes  causae 
contingentes  tollantur. 

Praeterea.  Divina  providentia  causas  medias 
non  excludit,  ut  supra*  ostensum  est.  Inter  causas 
autem  sunt  aliquae  contingentes  et  deficere  va- 
lentes.  Deficere  igitur  potest  providentiae  effectus. 
Non  est  igitur  Dei  providentia  certa. 

Oportet  autem,  ad  horum  solutionem,  aliqua 
repetere  ex  his  quae  supra  posita  sunt :  ut  ma- 
nifestum    fiat  quod  nihil    divinam  providentiam 


Cap.  Lxxvii. 


cesse  sit  effectum  poni,  ex  necessitate  contingunt.     effugit;  et  quod  ordo  divinae  providentiae  om- 
Vel  ergo  oportet  dicere  quod  non  omnes  effectus     nino   immutari    non  potest;    nec   tamen  oportet 
divinae  providentiae  subdantur.  Et  sic  providentia  ^o  quod  ea  quae  ex  providentia  divina  proveniunt, 
cap.  Lxiv.       non    est    de   omnibus.  Quod  prius  *  fuit   osten-     ex  necessitate  cuncta  eveniant. 

sum.  -  Vel  non  est  necessarium  ut,  providentia  Primo  namque  considerandum  est  quod,  cum 
posita,  effectus  eius  ponatur.  Et  sic  providentia  Deus  sit  omnium  existentium  causa,  rebus 
non  est  certa.  -  Aut  est  necessarium  quod  omnia  omnibus  conferens  esse,  oportet  quod  suae  pro- 
ex  necessitate  contingant.  Providentia  enim  non ,!  videntiae  ordo  omnes  res  complectatur.  Quibus 
solum  est  in  praesenti  tempore  vel  praeterito,  enim  esse  largitus  est,  oportet  quod  et  conser- 
sed  aeterno :  quia  nihil  potest  esse  in  Deo  non  vationem  largiatur,  et  perfectionem  conferat  in 
aeternum.  ultimo  fine  *. 

Adhuc.  Si  divina  providentia  est  certa,  oportet  Gum  autem  in  quolibet  providente  duo  consi- 
hanc  conditionalem  esse  veram:  5/ Z)e«5  prowi// 40  derari  oporteat*,scilicet  ordinispraemeditationem, 
hoc,  hoc  erit.  Huius  autem  conditionalis  ante-  et  praemeditati  ordinis  institutionem  in  rebus 
cedens  est  necessarium:  quia  est  aeternum.  Ergo  quae  providentiae  subduntur,  quorum  primum 
consequens  est  necessarium:  oportet  enim  omnis  ad  cognoscitivam  virtutem  pertinet,  aliud  vero 
conditionalis  consequens  esse  necessarium  cuius  ad  operativam :  hoc  inter  utrumque  differt,  quod 
antecedens  est  necessarium ;  et  ideo  consequens  i;  in  praemeditando  ordinem,  tanto  est  providentia 
est  sicut  conclusio  antecedentis ;  quicquid  autem  perfectior,  quanto  magis  usque  ad  minima  ordo 
ex  necessario  sequitur,  oportet  esse  necessarium.  providentiae  potest  produci.  Quod  enim  nos 
Sequitur  igitur,  si  divina  providentia  est  certa,  omnium  particularium  ordinem  praemeditari  non 
quod  omnia  ex  necessitate  proveniant.  possumus  circa  ea  quae  sunt  disponenda  a  nobis, 

Amplius.  Sit  aliquid  esse  provisum  a  Deo,  jo  ex  defectu  nostrae  cognitionis  provenit,  quae 
puta  quod  talis  sit  regnaturus.  Aut  ergo  possi-  cuncta  singularia  complecti  non  potest,  tanto 
bile  est  accidere  quod  non  regnet:  aut  non.  Si     autem  in  providendo  unusquisque  solertior  ha- 


Cap.  Lxiv  si). 


Cap.  Lxxvii. 


1   aliquam...  294  a  26  sibi  Ad  deficiunt  in  C.  2   Sicut  si   A  solus;  Si  enim  D,  Si  W,  Ut  si  ceteri.  4  liuius  elTectus]  huiusmodi 

elTectum  Pc.         occursus)  scilicet  occursus  YPc.         5  iterum  EGb;  om.  7  alia  legimus  cum  Pc;  alius  A  casu,  et  ceteri.         quara   EGNi 

Pc;  quem.  8  scilicet  sitis]  scilicet  eCfectus  sitis  BH.  9  quod]  quae  Pc.  10  necesse  est]  necesse  A  casu,  et  a,  necesse  est  quod  YPc. 
11  comedit  E;  comedat.  14  si  exit  sE;  si  exierit  b,  si  exeat  ceteri,  seJ  EGN  om  et  si  exit  domum.  i5  si  occurrunt  A  solus;  si  occurrant. 
18  sit  EGW4;  est.  19  aliquae  causae  sunt  quae  possunt  A  solus;  aliqua  causa  est  quae  potest.  22    scilicet  XsNdPc;  si  EG,  ut  Z,  om 

ceteri.  G  pergit:  isti  volenti  aquam  occurrant  latrones;  E  om  quaerere.  2  5     Ex  liac  autem...   aliquara   causam   Itom  om  oDWYZpN;   sN 

abraditur,   non   tamen    complete.  autem   om   GPc.  omnes]   non  omnes  Pc.  26  qui  reducunturj  reducuntur  G,   reducantur  Pc. 

27  praesentem  vel  praeteritam  A  solus;  praeteritam  vel  praesentem.  2i  effectum  post  poni  P.  continguntj  contingere  sYAPc.  3o  pro- 
videntia  EGXi;  divina  providentia.  32  ut  A  solus;  quod.  34  Aut  est]  Aut  BHNY,  Aut  non  est  V,  Aut  non  Z.         37  non]  nisi  BGNY. 

41  hoc  erit]  ergo  erit  BHc<f.         5o  Sit  aliquid  esse  A  solus;  Si   aliquid  est.         32  quod  non  regnet  om  EG. 

5  aliquid  pG;  aliquod  8  sunt]  sint  ZbVc,         l5  nullum  estj  et  nullum  est  Y,  nullum  est  ergo  Pc.         18  sequetur  A  solus;  sequitur, 

22  valentes]  volentes  EGN,  potentes  P.  23  igiturj  enim  EGN.  3l   eveniant  EG;  proveniant.  37  conferat  hic  EGXt;  post   pertectio- 

nem.        44  utrumque]  utramque  BPc.         5i   complecti]  compleri  GE. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XCIV.  289 

betur,  quanto  plura  singularia  praemeditari  potest;  Unde  aliquis  defectus  est  praeter  intentionem  par- 
cuius  autem  provisio  in  solis  universalibus  con-  ticularis  agentis,  qui  est  secundum  intentionem 
sisteret,  parum  de  prudentia  participaret.  Simile  agentis  universalis.  Sicut  patet  quod  generatio 
autem  in  omnibus  operativis  artibus  considerari  feminae  est  praeter  intentionem  naturae  particu- 
potest.  Sed  in  hoc  quod  ordo  praemeditatus  s  laris,  idest,  huius  virtutis  quae  est  in  hoc  semine, 
rebus  imponitur,  tanto    est  dignior  et  perfectior     quae   ad   hoc  tendit   quod    perficiat   conceptum 

quanto  magis  potest:  est  autem  de  intentione  na- 
turae  universalis,  idest,  virtutis  universalis  agentis 
ad  generationem  inferiorum,  quod  femina  gene- 
■o  retur,  sine  qua  generatio  multorum  animalium 
compleri  non  posset.  Et  eodem  modo  corruptio. 


Cap.  xxTiii. 


Cap.  1.XV11. 


providentia  gubernantis,  quanto  est  universalior, 
et  per  plura  ministeria  suam  explicat  praemedi- 
tationem:  quia  et  ipsa  ministeriorum  dispositio 
magnam  partem  provisi  ordinis  habet.  -  Oportet 
autem  quod  divina  providentia  in  summo  per- 
fectionis  consistat:  quia  ipse  est  simpliciter  et 
universaliter  perfectus,  ut  in  primo  libro  *  osten- 
sum  est.  In  providendo  igitur  suae  sapientiae 
meditatione  sempiterna  omnia  ordinat  quantum- 
cumque  minima  videantur:  quaecumque  vero 
rerum  aliquid  operantur,  instrumentaliter  agunt 
ab  eo  mota  *,  et  ei  obtemperando  ministrant,  ad 
ordinem  providentiae,  ab  aeterno,  ut  ita  dicam, 
excogitatum,  explicandum  in  rebus.  -  Si 
omnia    quae    agere    possunt,   necesse    est 


et  deminutio,  et  omnis  defectus,  est  de  intentione 

naturae  universalis,  non  autem  naturae  particu- 

laris:  nam    quaelibet  res   fugit  defectum,  tendit 

!  vero  ad  perfectionem,  quantum  in  se  est.  Patet 

ergo  quod  de  intentione  agentis  particularis  est 

quod  effectus  suus  fiat  perfectus  quantumcumque 

potest  in  genere  suo:  de  intentione  autem  naturae 

universalis   est   quod   hic  effectus  fiat  perfectus 

autem  ^o  tali    perfectione,    puta    perfectione    masculi,    ille 

ut   in     autem  perfectione  feminae.  -  Inter  partes  autem 


agendo  ei  ministrent,  impossibile  est  quod  aliquod  totius  universi  prima  distinctio  apparet  secundum 
agens  divinae  providentiae  executionem  impediat  contingens  et  necessarium  * :  superiora  enim  in 
sibi  contrarium  agendo.  Neque  etiam  possibile  entibus  sunt  necessaria  et  incorruptibilia  et  im- 
est  divinam  providentiam  impediri  per  defectum  ^^s  mobilia;  a  qua  quidem  conditione  tanto  magis 
alicuius  agentis  vel  patientis:  cum  omnis  virtus  deficiunt,  quanto  in  inferiori  gradu  constituuntur; 
activa  vel  passiva  sit  in  rebus  secundum  divinam     ita  quod  infima  corrumpuntur  quidem  quantum 

•  cap.  Lxx.  dispositionem  causata  *.  Impossibile  est  etiam  ad  esse  suum,  moventur  vero  quantum  ad  suas 
quod  impediatur  divinae  providentiae  executio  dispositiones,  suos  etiam  effectus  non  de  necessi- 
per  providentis  mutationem:  cum  Deus  sit  omnino  jo  tate,  sed  contingenter  producunt.  Quodlibet  igitur 

•ub.i.cap.xii..  immutabilis.ut  supra*ostensum  est.  -  Relinquitur     agens  quod  est  pars  universi,  intendit  quantum 
ergo  quod  divina  provisio  omnino  cassari  non 
potest. 

Deinceps  autem  considerandum  est  quod  omne 
intendit  ad   bonum   et   melius  secundum » 


agens 

"  cap.  m.         quod  potest,    ut  supra*  ostensum    est.   Bonum 
autem  et  melius  non  eodem  modo  consideratur 

-  cap.  Lxxi.       in  toto  et  partibus  *.  In  toto  enim  bonum  est  in- 
tegritas,  quae  ex  partium  ordine  et  compositione 
relinquitur.    Unde  melius  est  toti  quod  sit  inter  40 
partes  eius  disparitas,  sine  qua  ordo  et  perfectio 


potest  in  suo  esse  et  naturali  dispositione  per- 
sistere,  et  suum  stabilire  effectum:  Deus  autem, 
qui  est  universi  gubernator.  intendit  quod  effe- 
ctuum  eius  hic  quidem  stabiliatur  per  modum 
necessitatis,  hic  autem  contingenter.  Et  secun- 
dum  hoc  diversas  eis  causas  adaptat,  his  quidem 
necessarias,  his  autem  contingentes.  Cadit  igitur 
sub  ordine  divinae  providentiae  non  solum  hunc 
effectum  esse,  sed  hunc  effectum  esse  contin- 
genter,   aliUm    autem    necessario.    Et    secundum 


totius  esse  non  potest,  quam  quod  omnes  partes  hoc,  quaedam  eorum  quae  di\inae  providentiae 
essent  aequales,  unaquaque  earum  perveniente  subduntur  sunt  necessaria,  quaedam  vero  contin- 
ad  gradum  nobilissimae  partis:  quaelibet  autem  gentia,  non  autem  omnia  necessaria.  -  Patet 
pars  inferioris  gradus,  in  se  considerata,  melior  4;  ergo  quod,  etsi  divina  providentia  est  per  se 
esset  si  esset  in  gradu  superioris  partis.  Sicut  causa  huius  effectus  futuri ;  et  est  in  praesenti  vel 
patet  in  corpore  humano:  dignior  enim  pars  esset  praeterito,  magis  autem  ab  aeterno:  non  sequitur, 
pes  si  oculi  pulcritudinem  et  virtutem  haberet;  ut  prima  ratio  procedebat,  quod  effectus  iste  sit 
corpus  autem  totum  esset  imperfectius,  si  ei  of-  de  necessitate  futurus;  est  enim  divina  provi- 
ficium  pedis  deesset.  Ad  aliud  igitur  tendit  in-  s"  dentia  per  se  causa  quod  hic  effectus  contingenter 
tentio  particularis  agentis,  et  universalis :  nam  proveniat.  Et  hoc  cassari  non  potest. 
particulare  agens  tendit  ad  bonum  partis  abso-  Ex  quo  etiam  patet  quod  haec  conditionalis 
lute,  et  facit  eam  quanto  meliorem  potest;  uni-     est  vera,  Si  Deus  providit  hoc  futiiriim,  hoc  erit: 


versale   autem 


tendit    ad    bonum    totius.     sicut  secunda  ratio  procedebat.  Sed  sic  erit  sicut 


3  prudentia]  providentia  BHWVZSFfr.  7  est /iic  A  so/us;  ^iosf  universalior.  l5  raeditatione  X;  praemeditatione.  21  omnia  om  EG. 
J4  possibile]  impossibile  aW.  27  vel  passiva  A  solus;  et  passiva.  3o  mutationem  Y:  immutationera.  35   secundum  quod  A  solus; 

quod.  37  coiisideratur  KG;  considerantur.  38  et  DFGWX;  et  in.  ^3  unaquaque  DFNW*;  unaquaeque.  44  quaelibet...  partis  hom 
om  EpG;  gradus  et  esset  in  gradu...   pes  si  om  b.  47    pars  esset   pes  (pars  supra  esset  scribitur  et  pes  casu  ut  peres  vel  pares,  lineola 

transeunte   hastam  p)]    esset   pars   hominis  G,  esset  pars,  corporis  pes  sG,  esset  pars  corporis  E,  pars  esset  pes  hominis  Pc.  49  officium 

hic  A  solus;  post  pedis.         54  autem  YPc;  om. 

6  perficiat  conceptum  X :  perficit  conceptura  P,  perficiatur  conceptus  ZsEGi.  perficiat  tempus  conceptus  Y,  perficiat  conceptus  ceteri. 
16  agentis  post  particularis  BFHNYPe.  3o  igitur  om  EG,  autem  NY.  3i  quantum  EGNX6;  inquantum.  37  eis  hic  EGb,  post  causas. 
40    sed  hunc  effectum  esse  hom  om  EGW.  40    etsi]  si  cum  pADENYZfr.  est  A  sotus :  sit.  46    et  est  in   praesenti  vel   praeterito 

A  solus;  et  (om  bPc)  est  etiam  praesentis  et  (et  om  aN)  praeteriti.  47  non  A  solus;  taraen  addunt.         48  iste  EGNi;  om.  5i  hocj 

hic  aWY,  sic  D.  potest]  possit  EGN.         54  Sed]  et  EGd. 

SUMMA    CONTltA    GkNTILKS    D.    ThoMAE    ToM.    II.  S^ 


Cap.  Lxxii. 


290  SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XCIV. 

Deus  providit  illud  esse  futurum.  Providit  autem  etiam  causae  et  modi  essendi,  sicut  ex  prae- 
illud  esse  futurum  contingenter.  Sequitur  ergo  missis  patet,  non  sequitur  quod,  si  omnia  divina 
infallibiliter  quod  erit  contingenter,  et  non  ne-  providentia  aguntur,  quod  nihil  sit  in  nobis. 
cessario.  Sic  enim  sunt  a  Deo  provisa  ut  per  nos  libere 

Patet  etiam  quod  Iioc  quod  ponitur  esse  s  fiant. 
provisum  a  Deo  ut  sit  futurum,  si  sit  de  genere  Neque  autem  defectibilitas  causarum  secun- 
contingentium,  poterit  non  esse  secundum  se  darum,  quibus  mediantibus  effectus  providentiae 
consideratum:  sic  enim  provisum  est  ut  sit  con-  producuntur,  certitudinem  divinae  providentiae 
tingens,  potens  non  esse.  Non  tamen  est  possibile  potest  auferre,  ut  quinta  ratio  procedebat:  cum 
quod  ordo  providentiae  deficiat  quin  contingenter  -o  ipse  Deus  in  omnibus  operetur,  et  pro  suae 
eveniat.  Et  sic  tertia  ratio  solvitur.  Unde  potest  arbitrio  voluntatis,  ut  supra*  ostensum  est.  Unde  iib^'|Pca".Txin! 
poni  quod  iste  non  sit  regnaturus  si  secundum  ad  eius  providentiam  pertinet  ut  causas  defecti- 
se  consideretur:  non  autem  si  consideretur  ut  biles  quandoque  sinat  deficere,  quandoque  eas 
provisum.  a  defectu  conservet. 

Illud  etiam  quod  Tuliius  obiicit,  secundum  >!  Ea  vero  quae  ad  necessitatem  provisorum  a 
praemissa  frivolum  apparet.  Cum  enim  divinae  Deo  possent  assumi  ex  certitudine  scientiae,  su- 
providentiae  non  solum  subdantur  effectus,  sed     pra  soluta  sunt,  cum  de  Dei  scientia  ageretur*.  'Jj-i^J^^qq;   "p* 


5  esse  bic  A  solus;  om  b,  post  provisum  ceteri.         12  poni]  esse  EG.         i5  etiam  EGNX;  autetn. 

1   sicut  A  solus;  ut.  2   divina  providentia  ENb;  Dei  providentla  GPc,  divinae  providentiae  ceteri.  5  Neque  autem]  Neque  etiam 

EGNYZPc,    licel  etiam  (defectibilitates)  b.  7  providentiae  A  solus;   divinae  providentiae.  8    divinae  A  solus;  om.  9  potest  legimus 

cum  GW;  possint  D,  possunt  A  ca.iu  et  ceteri.  10  sa&s  potius  quam  suo  A;  suo  omnes.  i3  sinat]  desinat  Pd.  14  a  defectu  E;  ad 
defectum  d,  absque  defectu  P,  ad  effectum  ceteri. 

Commentaria  Ferrariensis 


•  Cf.  Comment. 
cap.   Lxiv,   init. 


Num.  II. 
'  Num.  VIII. 


•  VIII  Phys.,  V, 
4 ;  s,  Th.  I.  9. 


PosTQUAM  ostendit  Sanctus  Thomas  omnia  divinae  provi- 
dentiae  subdi,  vult  de  ipsius  divinae  providentiae  quali- 
tate  determinare  *.  Circa  hoc  autem  duo  facit:  primo,  agit 
de  ipsius  certitudine;  secundo,  de  eius  ratione,  capite  xcvn. 

Circa  primum  duo  facit :  primo,  ostendit  quod  divina 
providentia  sit  certa;  secundo,  quod.eius  certitudo  utili- 
tatem  orationis  non  excludit,  capite  sequenti. 

Circa  primum  tria  facit :  primo,  ponit  ea  quae  videntur 
difficultatem  in  hac  re  facere;  secundo,  propositum  pro- 
bat*;  tertio,  ad  obiecta  respondet  **. 

I.  Quantum  ad  primum,  tangit  quinque  quae  videntur 
difficuhatem  afferre.  Primum  est,  quia  probat  Philosophus, 
VI  Metaphys.,  quod  si  ponamus  omnem  effectum  habere 
causam  per  se;  et  quod,  qualibet  causa  per  se  posita, 
necesse  est  effectum  poni:  sequitur  quod  omnia  futura  de 
necessitate  eveniant.  Ergo  oportet  dicere  aut  quod  non 
omnia  divinae  providentiae  subduntur,  cuius  oppositum 
ostensum  est  supra ;  aut  quod,  providentia  posita,  non  est 
necesse  eius  eftectum  poni,  et  per  consequens  quod  non 
est  certa;  aut  quod  omnia  de  necessitate  contingant,  cum 
providentia  sit  ab  aeterno. 

Secundum  est,  quia  tunc  haec  conditionalis  erit  vera: 
Si  Deus  hoc  providit,  hoc  erit.  Et  per  consequens,  sicut 
antecedens  est  necessarium,  cum  sit  aeternum,  ita  et  con- 
sequens  necessarium  erit:  oportet  enim  omnis  conditionalis 
consequens  esse  necessarium  cuius  antecedens  est  neces- 
sarium.  Et  sic  sequetur  quod  omnia  ex  necessitate  pro- 
veniant. 

Tertium  est.  Si  provisum  est  a  Deo  quod  ahquis  sit 
regnaturus,  aut  possibile  est  quod  non  regnet,  aut  non. 
Si  secundum;  ergo  impossibile  est  ipsum  non  regnare. 
Ergo  necesse  est  ipsum  regnare.  Si  primum :  Possibili  po- 
sito  in  esse,  nullum  sequitur  impossibile  *.  Sequitur  autem 
divinam  providentiam  deficere.  Ergo  hoc  non  est  impos- 
sibile.  Et  sic  oportet,  si  omnia  a  Deo  provisa  sunt,  aut 
quod  providentia  non  sit  certa;  aut  quod  omnia  de  ne- 
cessitate  eveniant. 

Quartum  est  quia,  ut  argumentatur  TuUius  in  libro  II 
de  Divinatione,  si  omnia  sunt  provisa,  omnia  aguntur 
fato;  et  nullum  erit  voluntatis  arbitrium ;  et,  eadem  ratione, 
omnes  causae  contingentes  tollentur. 

Quintum  est,  quia  providentia  causas  medias  contin- 
gentes  et  deficere  valentes  non  tolHt.  Ergo  providentiae 
effectus  deficere  potest.  Ergo  etc. 


II.  Quantum  ad  secundum  *,  duae  ponuntur  conclusio- 
nes  *.  Prima  est :  Divina  provisio  omnino  cassari  non 
potest. 

Probatur  duobus  suppositis,  quae  in  praecedentibus  sunt 
ostensa.  Unum  est,  quod  divinae  providentiae  ordo  omnes 
res  complectitur :  cum  sit  omnium  existentium  causa,  om- 
nibus  rebus  conferens  esse;  et  per  consequens  omnibus 
conservationem  largiens;  et  perfectionem  in  uhimo  fine 
conferens,  qui  scilicet  est  assimilari  Deo. 

Aherum  est  quod,  cum  tanto  perfectior  sit  providentia  in 
praemeditando  ordinem,  quanto  magis  usque  ad  minima 
ordo  providentiae  potest  perduci ;  in  hoc  vero  quod  ordo 
praemeditatus  rebus  imponitur,  sit  dignior  et  perfectior 
providentia  gubernantis  quanto  universahor  est,  et  per  plura 
ministeria  suam  explicat  praemeditationem,  quia  et  ipsa 
ministeriorum  dispositio  magnam  partem  provisi  ordinis 
habet:  oportet,  cum  divina  providentia  in  summo  per- 
fectionis  consistat,  ut  in  providendo  suae  sapientiae  prae- 
meditatione  sempiterna  omnia  ordinet,  quantumcumque 
minima  videantur;  quaecumque  vero  aliquid  operantur, 
instrumentaliter  agant  ab  eo  mota,  et  ei  obtemperando 
ministrent  ad  ordinem  providentiae,  ab  aeterno,  ut  ita 
dicatur,  excogitatum,  explicandum  in  rebus. 

Adverte  quod  addit  Sanctus  Thomas,  ut  ita  dicatur, 
ut  det  intelligere  quod  non  est  proprie  dictum  ordinem 
providentiae  divinae  esse  excogitatum,  cum  in  Deo  non 
sit  virtus  cogitativa:  sed  est  impropria  locutio,  nominando 
ipsum  actum  intellectus  cogitationem,  ex  aliqua  similitu- 
dine  cogitativae  ad  intellectum. 

2.  Istis  suppositis,  arguitur  sic.  Divinae  providentiae  exe- 
cutio  impediri  non  potest  eo  quod  aliquod  agens  impediat 
sibi  contrarium  agendo :  cum  omnia  quae  agere  possunt, 
necesse  sit  ut  ei  in  agendo  ministrent.  Neque  etiam  pro- 
pter  defectum  alicuius  agentis  aut  patientis:  cum  omnis 
virtus  activa  et  passiva  sit  in  rebus  secundum  divinam 
dispositionem  causata.  Neque  denique  per  ipsius  provi- 
dentiae  mutationem:  cum  Deus  sit  omnino  immutabiiis, 
ut  supra  est  ostensum.  Ergo  divina  provisio  omnino  cas- 
sari  non  potest, 

III.  Ad  huius  evidentiam,  considerandum  est  primo, 
quod  aliter  loquendum  est  de  divina  virtute :  et  ahter  de 
virtute  corporum  caelestium,  licet  utraque  sit  universalis. 
Divinae  enim  virtuti,  quia  omnibus  causis  dat  virtutem 
agendi,  et  omnes  causae  sunt  eius  instrumenta,  nihil  re- 


*  Videinit.  Com- 

ment. 

"  Vide  num.  vi. 


SUxMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XCIV. 


291 


sistere  potest  in  contrarium  ipsius  virtutis  agendo :  si  enim 
in  contrarium  ipsius  ageret,  iam  non  esset  eius  instru- 
mentum,  quia  non  ageret  ut  motum  a  Deo.  -  Similiter 
sibi  non  potest  deficere  virtus  activa  aut  passiva  quibus 
operetur  tanquam  causis  mediis,  si  Deus  velit  per  causas 
medias  operari :  cum  ipse  infinitate  suae  potentiae  omnibus 
causis  secundis  eam  quam  voluerit  possit  virtutem  tribuere. 

Virtuti  autem  caelesti  particulari  potest  aliqua  causa 
resistere  sibi  contrarium  agendo :  puta,  si  aliqua  stella 
inclinet  ad  imbrem,  potest  esse  aliqua  causa  illi  resistens 
ad  siccitatem  operando.  -  Universali  etiam  virtuti  caelestis 
corporis  resistere  potest  liberum  arbitrium,  quod,  ut  su- 
Cap.  Lxxxv.  perius  *  est  ostensum,  virtuti  caelesti  directe  non  subditur.  - 
Similiter  potest  deficere  virtuti  caelesti  causa  media  suf- 
ficiens:  puta,  si  inclinet  virtus  caelestis  ad  generationem 
masculi,  potest  isti  influxui  deficere  in  aliqua  generatione 
virtus  activa  hominis  generantis ;  quando  videlicet  virtus 
hominis  generantis,  qua  caelum  utitur,  fuerit  debilis  et 
impotens.  -  Potest  denique  virtuti  caelesti  deficere  con- 
veniens  dispositio  materiae,  quam  suae  actioni  praesup- 
ponit,  cum  sit  agens  corporeum  limitatae  virtutis. 

Ideo  ordo  virtutis  caelestis  ad  aliquem  effectum  mul- 
tiplicitcr  cassari  potcst  et  impediri.  Ordo  autem  divinae 
providentiae  cassari  non  potest.  Et  propterea  iste  ordo  est 
certus:  ille  vero  incertus  et  fallibilis. 

2.  Considerandum  secundo,  ex  doctrina  Sancti  Thomae 
Verit.,  q.  vi,  a.  3,  quod  alia  est  certitudo  cognitionis:  et 
alia  certititdo  ordinis.  Certitudo  enim  cognitionis  attenditur 
quantum  ad  hoc  quod  ita  existimatur  de  re  siciit  est.  Cer- 
titudo  vero  ordinis  attenditur  in  hoc  quod  causa  infalli- 
biliter  suum  effectum  producat.  Cum  ergo  dicitur  quod 
divina  providentia  est  certa,  inteiligitur  quod  efTectus  qui- 
libet  divinae  providentiae  infallibiliter  eveniet.  Et  hoc  si- 
gnificavit  Sanctus  Thomas  cum  dixit  quod  divina  provisio 
omnino  cassari  non  potest :  dicitur  enim  ordinatio  et  pro- 
\\s\o  aliqua  cassari  posse,  quando  impediri  potest  ne  quod 
ordinatum  est  eveniat. 

IV.  Sed  occurrit  dubium.  Videtur  enim  Sanctus  Thomas 
oppositum  eius  quod  hic  dicitur,  in  QQ.  Verit.,  q.  vi,  a.  1 ; 
et  I  Sent.,  d.  xl,  q.  i,  a.  2,  tenere.  Ibi  enim  tenet  quod 
praedestinatio  a  providentia  in  hoc  differt  quod  praedesti- 
ftatio  respicit  ordinem  salvandorum  in  beatitudinem,  et 
eventum  ordinis:  unde  non  est  nisi  eorum  qui  gloriam 
consequentur.  Providentia  vero  respicit  ordinem  in  finem 
tantum,  non  autem  eventum  ordinis,  quia  non  omnia  quae 
ad  finem  ordinantur,  finem  consequuntur :  omnes  enim 
homines  per  divinam  providentiam  ordinantur  ad  beatitu- 
dinem,  et  tamen  non  omnes  beatitudinem  consequuntur. 
Ex  iis  enim  videtur  velle  quod  ordo  divinae  providentiae 
non  est  certus  et  infallibilis:  immo,  quod  cassari   potest. 

V.  Respondetur,  et  dicitur  primo,  quod  aliter  loquen- 
dum  est  de  providentia  quantum  ad  communem  rationem 
providentiae,  et  aliter  quantum  ad  modum  aliquem  ipsius 
particularem :  sicut  aliter  loquendum  est  de  animali  quan- 
tum  ad  communem  rationem  animalis,  et  aliter  quantum 
ad  aliquam  eius  determinatam  speciem.  Si  loquamur  de 
pfovidentia  quantum  ad  communem  eius  rationem,  in- 
quantum  absolute  providentia  est,  sic  providentia  respicit 
ordinem  in  finem  tantum :  non  autem  eventum,  et  finis 
consecutionem.  Ideo  de  intellectu  eius  nihil  aliud  est  quam 
ratio  ordinis  uniuscuiusque  rei  in  suum  finem  particu- 
larem,  et  in  communem  finem  qui  est  divina  bonitas.  - 
Si  autem  loquamur  de  providentia  quantum  ad  aliquem 
particularem  eius  modum,  sic  non  inconvenit  quod  etiam 
eventum  et  consecutionem  finis  respiciat:  sicut  patet  in 
hoc  particulari  modo  providentiae  qui  dicitur  praedesti- 
natio ;  et  in  illo  modo  providentiae  quo  res  necessariae 
providentur ;  ac  etiam  in  illo  modo  quo  vult  aliquod  con- 
tingens  finem  suum  consequi. 

2.  Dicitur  secundo,  quod  est  universaliter  verum  or- 
dinem  divinae  providentiae  in  rebus  provisis  positum,  eo 
modo  quo  ad  divinam  providentiam  spectat,  certum  esse 
et  infallibilem,  ct  cassari  non  posse:  ut  hic  dicitur,  et 
etiam  habetur  Prima,  q.  xxii,  a.  2,  ad  1,  et  a.  4;  item 
q.  xxui,  a.  6;    item   q.   ctii,    a.   7.   Cum  enim  dupliciter 


aliqua  ordinentur  in  finem  a  divina  providentia:  uno  modo, 
quia  per  divinam  providentiam  determinatur  tantum  ut 
habeant  ea  quibus  ad  suum  finem  pervenire  possint;  alio 
modo,  quia  non  solum  per  ipsam  determinatur  ut  habeant 
ea  quibus  ad  finem  possint  pervenire,  sed  etiam  ut  ad 
ipsum  finem  perveniant,  -  utroque  modo  determinatio 
divinae  providentiae  est  certa  et  infallibilis.  Ea  enim  quae 
sic  ad  finem  ordinantur  ut  non  solum  habeanfea  quibus 
finem  assequi  possint,  sed  etiam  ut  ipsum  finem  assequantur, 
utrumque  infallibiliter  consequuntur.  Ea  vero  quae  solum 
primo  modo  ordinantur  ad  finem,  infallibiliter  consequun- 
tur  ea  quibus  suum  finem  assequi  possint. 

3.  Quod  ergo  hic  dicitur,  intelligitur  ad  hunc  sensum, 
quod  infallibiliter  evenit  id  quod  per  divinam  providentiam 
est  ordinatum,  eo  modo  quo  ordinatum  est  ct  provisum. 
In  QQ.  autem  de  Verit.,  et  in  I  Sent.,  loquitur  Sanctus 
Thomas  de  providentia  quantum  ad  id  quod  convenit  sibi 
secundum  communem  rationem  providentiae.  Et  intelli- 
gitur  quod  non  omnia  per  divinam  providentiam  ordinata 
ad  aliquem  finem,  consequuntur  finem  suum:  sed  bene 
omnes  ordinati  ad  beatitudinem  per  divinam  praedesti- 
nationem,  beatitudinem  consequuntur.  Quia  aliqua  primo 
modo  tantum  per  providentiam  divinam  ordinantur  ad 
finem:  et  sic  ordo  ille  ad  finem  est  fallibilis  per  compa- 
rationem  ad  causas  particulares;  non  autem  per  compa- 
rationem  ad  divinam  providentiam,  quae  non  ordinavit 
ut  illi  qui  finem  non  consequuntur,  consequerentur  finem, 
sed  hoc  tantum  ut  haberent  convenientiam  ad  assecutio- 
nem  finis.  Constat  autem  quod  non  contradicunt,  pro- 
videntiam  non  respicere  exitum  ordinis  ad  finem  respectu 
omnium  quae  per  divinam  providentiam  aliquo  modo 
ordinantur  ad  finem,  sed  respectu  aliquorum  respicere 
ordinem  in  finem  tantum,  non  autem  eventum  ordinis: 
et  tamen  ordinem  intentum,  eo  modo  quo  est  provisum, 
cassari  non  posse,  sed  esse  certum  et  infallibilem. 

4.  Si  autem  instetur,  quia  providentia  ad  voluntatem 
consequentem  pertinet ;  voluntas  autem  consequens  semper 
impletur;  et  sic  videtur  quod  providentia  eventum  ordinis 
in  omnibus  respiciat;  et  consequenter  quod  dicitur  de 
Verit.,  erit  falsum,  et  retractatum  in  Prima  Parte  et  hoc 
loco :  -  respondetur  quod,  cum  providentia  duo  includat, 
scilicet  volitionem  finis  aliquo  modo,  et  volitionem  ordinis 
rerum  ad  finem ;  respectu  ordinis  rerum  ad  finem,  pertinet 
ad  voluntatem  consequentem,  et  sic  semper  impletur  quod 
est  provisum,  quia  omne  quod  est  provisum  ut  habeat 
ordinem  ad  aliquem  finem,  illum  ordinem  consequitur; 
respectu  autem  finis,  pertinet  ad  voluntatem  antecedentem, 
quantum  ad  aliqua  provisa,  ut  vult  Sanctus  Thomas  Verit., 
et  I  Sent.,  per  providentiam  enim,  ut  ibi  dicitur,  omnes 
homines  ad  beatitudinem  ordinantur,'et  tamen  non  omnes 
beatitudinem  consequuntur;  licet  quantum  ad  aliqua,  etiam 
ad  voluntatem  consequentem  pertineat.  Unde  assumptum 
falsum  est  quantum  ad  providentiam  respectu  finis,  si 
universaliter  sumatur. 

VI.  Secunda  conclusio  est*:  Ex  certitudine  et  immo- 
bilitate  dirinae  providentiae  non  oportet  ut  omnia  quae 
ex  divina  providentia   eveniunt,    de   necessitale   eveniant. 

Ad  huius  autem  probationem,  supponit  Sanctus  Tho- 
mas  duo.  Primum  est  quod,  cum  omne  agens  tendat  ad 
bonum  et  melius  quod  potest;  et  bonum  ac  melius  non 
considerentur  eodem  modo  in  toto  et  partibus;  immo, 
melius  foret  parti  si  ad  gradum  superioris  partis  perve- 
niret,  melius  autem  toti  est  disparitas  inter  partes,  sine 
qua  ordo  et  perfectio  totius  esse  non  potest,  ut  in  cor- 
pore  humano  declaratur :  diiferentia  est  inter  agens  parti- 
culare  et  agens  universale,  quia  agens  particulare  tendit 
ad  bonum  partis  absolute,  et  facit  eam  quanto  meliorem 
potest  in  genere  suo;  universale  autem  agens  tendit  ad 
bonum  totius.  Unde  aliquis  defectus  est  praeter  intentionem 
particularis  agentis,  qui  est  secundum  intentionem  agentis 
universalis.  Declaratur  in  generatione  feminae,  et  in  cor- 
ruptione  et  deminutione,  quae  sunt  de  intentione  naturae 
universalis,  idest  virtutis  universalis  agentis;  non  autem 
de  intentione  naturae  particularis,  cum  quaelibet  res  fugiat 
defectum,  tendat  vero  ad  perfectionem,  quantum  in  se  est. 


*  Vide  num. 
iniL 


292 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XCIV. 


"  Ca 
Th 


ip.  I,  «0 
1.  2. 


"  Vide  init.  Com 
jnent.;c  num.  i. 


Secundiim  suppositum  est  quod  inter  paites  universi 
prima  distinctio  apparet  secundum  contingens  et  neces- 
sarium.  Superiora  enim  in  entibus  sunt  necessaria,  incor- 
ruptibilia  etimmobilia:  infima  vero  corrumpuntur  quantum 
ad  esse,  moventur  quantum  ad  suas  dispositiones,  et  suos 
effectus  contingenter  producunt. 

2.  Istis  suppositis,  vult  sic  arguere.  Quodlibet  agens 
quod  est  pars  universi,  intendit  quantum  potest  in  suo 
esse  et  dispositione  naturali  persistere,  et  suum  stabilire 
effectum.  Deus  autem,  qui  est  universi  gubernator,  intendit 
quod  eftectuum  eius  hic  quidem  stabiliatur  per  modum 
necessitatis,  hic  vero  contingenter;  et  secundum  hoc  di- 
versas  causas  eis  adaptat.  Ergo  cadit  sub  ordine  divinae 
providentiae  non  solum  hunc  eftectum  esse,  sed  hunc  esse 
contingenter,  alium  vero  necessario.  Ergo  quaedam  eorum 
quae  divinae  providentiae  subduntur  sunt  necessaria,  quae- 
dam  vero  contingentia,  et  non  omnia  necessaria.  Ergo 
etc.  -  Antecedens,  pro  utraque  sui  parte,  patet  ex  sup- 
positis.  -  Prima  vero  et  secunda  consequentia  ex  se  est 
manifesta. 

VII.  Circa  istam  propositionem,  Aliquis  defectus  est 
praeter  intentionem  particularis  agentis,  qui  est  secundum 
intentionem  universalis  agentis,  considerandum  primo, 
quod  intentio,  proprie  loquendo,  in  intellectualibus  tantum 
invenitur:  est  enim  actus  voluntatis  tendentis  in  finem.  Quia 
tamen  intentio  huiusmodi  est  inclinatio  quaedam  volun- 
tatis  consequens  apprehensionem  rei  per  modum  finis, 
transumptum  est  nomen  intentionis  ad  significandum  in- 
clinationem  formae  naturalis  in  aliquid.  Et  secundum  hoc, 
dicitur  aliquid  esse  secundum  intentionem  naturae  univer- 
salis,  quia  virtus  causae  universalis  ad  illud  inclinatur 
et  alia  ad  ipsum  movet:  aliquid  vero  dicitur  secundum 
intentionem  naturae  particularis,  quia  virtus  causae  par- 
ticularis  ad  illud  inclinationem  habet. 

Considerandum  secundo  quod,  quia  virtus  consequitur 
formam,  non  autem  materiam,  agit  enim  unumquodque 
secundum  quod  est  in  actu,  non  autem  secundum  quod 
est  in  potentia:  ideo  dicitur  proprie  aliquid  esse  de  in- 
tentione  naturae  quod  est  secundum  formae  inclinationem, 
non  autem  quod  rei  convenit  ratione  materiae;  licet  et 
id  quod  rei  convenit  ratione  materiae,  dicatur  sibi  natu- 
raliter  convenire.  Corruptio  ergo,  et  defectus  et  deminutio 
alicuius  rei,  non  sunt  de  intentione  ipsius  rei,  quia  non  est 
secundum  inclinationem  formae,  cum  formae  sit  dare  esse 
et  perficere :  sed  bene  in  aliquibus  ex  necessitate  materiae 
sequuntur,  Et  propter  hoc  illi  defectus  dicuntur  naturales: 
nam  et  materia  natura  est,  ut  patet  II  Physicorum  *. 
Bene  ergo  hic  dicitur  quod  corruptio  et  defectus  rei  est 
praeter  intentionem  naturae,  sive  agentis  particularis:  licet 
sit  de  intentione  agentis  universalis,  intendentis  multipli- 
cationem  individuorum  et  conservationem  generationis, 
quod  sine  aliquarum  rerum  corruptione  esse  non  potest. 

Considerandum  tertio.ex  doctrinaSanctiThomaelV^enf., 
d.  XXXVI,  q.  I,  a.  i,  ad  2,  quod  non  inconvenit  aliquid  esse 
praeter  primam  intentionem  naturae  particularis,  quod 
tamen  est  de  secunda  intentione  ipsius:  quando  scilicet 
inclinatio  virtutis  naturalis  primo  est  ad  unum,  secun- 
dario  autem,  si  illud  evenire  non  potest,  est  ad  alterum. 
Cum  ergo  hic  dicitur  feminae  generationem  esse  praeter 
intentionem  agentis  particularis,  intelligitur  de  prima  tantum 
intentione,  non  autem  de  secunda.  Nam  licet  virtus  quae 
est  in  semine,  prima  intentione  feratur  ad  generationem 
masculi,  tamen,  si  illud,  aut  ex  defectu  materiae,  aut  ex 
quavis  alia  causa,  evenire  non  potest,  fertur  secundario  ad 
generationem  feminae,  tanquam  ad  id  quod  primo  intento 
est  propinquum. 

VIII.  Quantum  ad  tertium  *,  respondetur  obiectionibus 
factis.  Ad  primam  quidem ,  negatur  ista  consequentia  : 
Divina  providentia  est  causa  huius  effectus  futuri.  Et  est 
non  solum  in  praesenti  et  praeterito  tempore,  sed  ab 
aeterno.  Ergo  talis  effectus  est  de  necessitate  futurus.  - 
Divina  enim  providentia  est  per  se  causa  quod  hic  effectus 
contingenter  eveniat.  Et  hoc  cassari  non  potest. 

Adverte  sensum  responsionis  huius  esse  quod  non  est 
verum,  posita  causa  per  se  alicuius   effectus,   qua   posita 


necesse  est  eftectum  poni,  oportere  effectum  evenire  ne- 
cessario  absolute :  sed  verum  est  oportere  effectum  evenire 
eo  modo  quo  sub  causa  continetur.  Si  enim  sit  causa  effectus 
quantum  ad  esse  suum  absolute,  non  autem  quantum  ad 
modum  necessitatis  aut  contingentiae:  utique  oportet  quod 
talis  effectus  de  necessitate  eveniat  absolute.  Et  ad  hunc 
sensum  procedit  ratio  Aristotelis.  -  Si  autem  sit  causa  ef- 
fectus  non  tantum  quantum  ad  esse,  sed  etiam  quantum 
ad  determinatum  modum  producendi,  scilicet  necessitatis 
aut  contingentiae:  oportet  effectum  necessario  evenire  cum 
illo  modo. 

Quia  ergo  sub  divina  providentia  continentur  res,  non 
secundum  esse  solum,  sed  etiam  secundum  modum  pro- 
ducendi,  inquantum  per  divinam  providentiam  determi- 
natum  est  quo  modo  res  quaelibet  evenire  debeat ;  et  non 
est  per  ipsam  determinatum  ut  omnia  de  necessitate  eve- 
niant,  sed  quod  quaedam  eveniant  necessario,  ut  motus 
caelorum,  quaedam  vero  contingenter,  ut  haec  inferiora: 
non  sequitur  omnia  necessario  evenire  absolute,  sed  infal- 
libiliter  aliqua  evenire  ex  necessitate,  aliqua  vero  contin- 
genter. 

2.  Ad  .lecundum  per  idem  respondetur.  Quod  scilicet 
illa  conditionalis  est  vera;  et  quod  illud  consequens  est 
necessarium,  scilicet,  hoc  erit;  sed  eo  modo  quo  est  pro- 
visum.  Si  enim  est  provisum  quod  contingenter  eveniat, 
infallibiliter  eveniet  contingenter. 

Ad  tertium  dicitur,  eodem  modo,  quod  possihile  est 
ipsum  non  regnare  si  secundum  se  consideretur,  idest,  si 
consideretur  suum  esse  absolute  in  ordine  ad  suam  causam 
proximam  :  quia  provisum  est  ut  contingenter  hoc  eveniat. 
Si  autem  consideretur  ut  est  provisum,  idest  quantum  ad 
modum  eveniendi  sibi  ex  divina  providentia  taxatum,  est 
impossibile  quod  contingenter  non  eveniat. 

Adverte  quod  Sanctus  Thomas  paucis  verbis  satisfacit 
rationi.  Quam  si  ad  omnes  propositiones  assumptas  ap- 
plicare  voluerimus,  dicendum  est:  -  Gum  quaeritur  utrum 
possibilc  sit  hunc  non  regnare,  aut  non :  dicitur  quod  pos- 
sibile  est  ipsum  non  regnare  absolute,  et  in  se  considera- 
tum,  in  ordine  scilicet  ad  causam  particularem ;  est  autem 
impossibile  ipsum  non  regnare  contingenter,  ut  est  pro- 
visum.  -  Cum  impugnatur  prima  pars  quia,  ^055/^///'  posito 
in  esse,  nullum  sequitur  impossibile ;  sequitur  autem  di- 
vinam  providentiam  deficere,  et  non  esse  certam:  -  ne- 
gatur  minor.  Quia  divinae  providentiae  non  subest  quod 
iste  sit  regnaturus  absolute  necessario,  sed  quod  sit  re- 
gnaturus  contingenter.  Unde  non  potest  poni  in  esse  quod 
'  iste  non  regnet  contingenter,  stante  ista  suppositione  quod 
sit  provisum  ut  contingenter  regnet:  licet,  secundum  se 
consideratus,  possit  non  regnare.  Si  autem  ponatur  in  esse 
quod  iste  non  regnet,  sequitur  non  esse  provisum  quod 
esset  regnaturus  absolute:  non  autem  sequitur  quod  pro- 
videntia  deficiat.  -  Cum  autem  impugnatur  secunda  pars:  - 
conceditur  quod  necessarium  est  ipsum  regnare  contin- 
genter,  non  autem  absolute.  -  Ex  quibus  patet  illam 
conditionalem,  quae  infert  scilicet,  si  omnia  sint  provisa 
a  Deo,  quod  aut  providentia  non  est  certa,  aut  omnia 
ex  necessitate  eveniant,  non  sequi  ex  praemissis,  si  intel- 
ligatur  omnia  de  necessitate  evenire  absolute.  Si  autem 
intelligatur  omnia  evenire  de  necessitate  eo  modo  quo 
provisa  sunt,  conceditur.  Nam  altera  pars  illius  conse- 
quentis  est  vera,  scilicet  secunda  pars. 

3.  Ad  quartum,  negatur  consequentia:  ut  patet  ex  prae- 
missis.  Cum  enim  providentiae  subdantur  non  solum  ef- 
fectus,  sed  etiam  causae  et  modi  essendi,  non  sequitur, 
si  omnia  providentiae  subduntur,  quod  nihil  sit  in  nobis, 
Aliqua  enim  sic  sunt  provisa  ut  per  nos  libere  fiant. 

Ad  quintum,  negatur  consequentia.  Quia,  cum  Deus  in 
omnibus  operetur  et  pro  suae  arbitrio  voluntatis,  ad  eius 
providentiam  pertinet  ut  causas  defectibiles  quandoque 
deficere  sinat,  quandoque  a  defectu    conservet. 

Sensus  istius  responsionis  est  quod  aliquando  Deus, 
producens  aliquem  eifectum  mediante  causa  defectibili,  non 
permittit  ipsam  deficere ;  et  consequenter  ille  effectus  in- 
fallibiliter  a  divina  providentia  evenit,  licet  mediante  causa 
contingenti  et  deficere  potenti.  Et  ideo  infallibilitas  et  cer- 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XCIV. 


293 


•  Pa«.    4 
(Tnron, 


92    sq. 
90C). 


titudo  divinae  providentiae  non  tollit  contingentiam  quae 
effectui  secundum  se  convenit,  in  ordine  ad  causam  pro- 
ximam. 

Ubi  attendendum,  ex  doctrina  Sancti  Thomae  Verit., 
q.  VI,  a.  3,  quod  dupliciter  invenimus  ordinem  respectu 
alicuius  effectus  esse  certum.  Uno  modo,  ex  eo  quod  una 
causa  particularis  suum  effectum,  ex  ordine  divinae  pro- 
videntiae,  infallibiliter  producit.  Alio  modo,  ex  eo  quod 
multae  causae,  quarum  quaelibet  potest  deficere,  ad  con- 
secutionem  unius  effectus  a  Deo  ordinantur  loco  eius  quae 
deficit,  vel  ne  deficiat:  sicut  videmus  perpetuitatem  speciei 
salvari  in  rebus  corruptibilibus,  non  per  unicum  indivi- 
duum,  sed  per  successionem  unius  ad  alterum,  divina  pro- 
videntia  sic  gubernante  ut  non  deficiant  omnia,  uno  de- 
ficiente.  Si  ergo  loquamur  de  effectibus  necessariis,  illa 
infallibiliter  eveniunt,  non  tantum  in  ordine  ad  divinam 
providentiam,  sed  etiam  in  ordine  ad  suas  causas  proximas. 
Si  autem  loquamur  de  eftectibus  contingentibus,  illi  infal- 
libiliter  eveniunt,  non  in  ordine  ad  proprias  causas,  sed 
in  ordine  ad  divinam  providentiam,  quae  tot  adminicula 
apponit  quod  illorum  propriae  causae  non  deficiunt.  Pro- 
pterea  inquit  Sanctus  Thomas  quod  ad  divinam  provi- 
dentiam  pertinet  ut  causas  defectibiles  quandoque  a  de- 
fectu  conservet. 

Ultimo  addit  Sanctus  Thomas:  supra,  ubi  de  scientia 
Dei  agebatur,  soluta  esse  ea  quae  ad  necessitatem  provi- 
sorum  possent  assumi  ex  certitudine  praescientiae. 

IX.  Ad  evidentiam  eorum  quae  hic  dicuntur,  conside- 
randum  est  quod  utique  difficillimum  est  certitudinem 
divinae  providentiae  cum  contingentia  causarum  et  liber- 
tate  arbitrii  concordare,  ut  de  certitudine  praedestinationis 
inquit  Sanctus  Thomas  Verit.,  q.  vi,  a.  3  :  propter  imbe- 
cillitatem,  inquam,  humani  ingenii  non  valentis  divina 
sua  virtute  penetrare.  Optimus  tamen  modus  evadendi 
difficultates  quae  circa  hoc  insurgunt,  est  modus  qui  hic 
tangitur:  scilicet  quod,  cum  divinae  providentiae  et  effectus 
et  causae  subsint  non  solum  secundum  esse  et  secundum 
operationem,  sed  etiam  secundum  modum  essendi  et  se- 
cundum  modum  operandi ;  non  oportet  omnia  naturalia 
aut  humana  absolute  evenire  ex  necessitate,  sed  evenire 
ex  necessitate  suppositionis  et  immutabilitatis,  eo  modo 
quo  provisa  sunt;  scilicet  contingenter  et  libere  ea  quae 
determinavit  Deus  ut  libere  et  contingenter  eveniant ;  ne- 
cessario  autem  quae  determinavit  necessario  evenire.  Per 
hoc  enim  fundamentum,  ut  patuit,  solvit  Sanctus  Thomas 
omnes  adductas  instantias :  et  per  ipsum  possunt  etiam 
aliae  instantiae  solvi. 

2.  Arguit  enim  Aureolus,  apud  Capreolum,  1  Sent., 
d.  XL,  a.  3  *.  Primo.  Omne  quod  infallibiliter  eveniet,  im- 
mutabiHter  eveniet:  quia  idem  importatur  per  utrumque. 
Sed  quod  est  provisum,  infallibiliter  eveniet.  Ergo  immu- 
tabiliter.  Ergo  sic  eveniet  effectus  divinae  providentiae 
quod  mutari  non  poterit. 

Secundo.  Manente  conditione  immutabili,  fatuum  est 
conari  ad  tollendum  illud  quod  est  immutabile  illa  con- 
ditione  manente.  Sed  manifestum  est  quod  divina  provi- 
dentia  immutabilis  permanet;  et,  stante  providentia,  id 
quod  est  provisum  non  potest  non  evenire.  Ergo  fatuum 
est  conari  aut  consiliari  de  eo  quod  provisum  est.  Cum 
ergo  omnia  sint  provisa,  sequitur  quod  omnis  conatus 
et  omne  consilium  sit  vanum. 

3.  Ad  primum  horum,  per  hoc  fundamentum,  dicitur 
quod  omne  provisum  infallibiliter  utique  et  immutabiliter 
eveniet  eo  modo  qiio  provisiim  est.  Non  tamen  omne 
huiusmodi  eveniet  infallibiliter  et  immutabiliter  absolute. 
Aliqua  enim  sic  provisa  sunt  ut  proveniant  a  causa  pro- 
xima  fallibili  et  mutabili. 

Ad  secundum  dicitur  quod  fatuum  est  conari  ad  tol- 
lendum  illud  quod  est  immutabile  manente  conditione 
immutabili,  eo  modo  quo  illud  est  immutabile  illa  con- 
ditione  manente.  Modo,  dicitur  quod,  manente  divina  pro- 
videntia  immutabili,  id  quod  est  provisum  est  immutabile 
eo  modo  quo  provisum  est,  non  autem  absolute.  Ideo 
fatuum  est  conari  ad  toUendum  quin  illud  contingenter 
eveniat  quod  provisum  est  ut  eveniat   contingenter ;    aut 


quin  necessario  eveniat  quod  est  provisum  ut  eveniat  ne- 
cessario.  Non  autem  fatuum  est  conari  ad  tollendum  illud 
absolute.  Ideo  non  est  vanus  omnis  conatus,  nec  est  vanum 
omne  consilium. 

4.  Non  autem  approbo  responsionem  illam  quae  dicit 
quod  Deus,  ex  sua  altiori  quam  cogitare  possimus  excel- 
lentia,  sic  rebus  eventibusque  providet  ut  esse  provisum  a 
Deo  sequatur  aliquid  altius  quam  evitabilitas  vel  inevita- 
bilitas  *.  Hoc  enim  nihil  dictu  est.  Nam  cum  evitabile  et   '  Caiet.  in  Pri- 
non  evitabile  contradictorie  opponantur,  sicut  posse   non   «i™ a.  ^'.'^n.' vni 
evenire  et  non  posse  non  evenire,  oportet  de  re  provisa  i''°'"'  '^**)- 
alterum  illorum  dici,  scilicet  aut   quod  evitabilis  sit,   aut 
quod  non  sit  evitabilis.  Et  sic  remanet  eadem  difiicultas: 
quia  videtur  sequi  incertitudo  divinae  providentiae,  si  po- 
natur  quod  sit   evitabilis ;   necessitas   autem   omnium,    si 
ponatur  quod  sit  inevitabilis.  Ideo  responsio  quae  sumitur 
ex  Sancto  Thoma  hoc  loco,  convenientior  est,  et  melius 
satisfacit. 

X.  Sed  contra  istam  responsionem  Sancti  Thomae  posset 
aliquis  sic  instare.  Accipio  aliquem  effectum  provisum  ut 
eveniat,  a  causa  tamen  contingenti.  Certum  est  quod  pro- 
videntia  duo  respicit :  scilicet  quod  ipse  effectus  eveniat, 
et  quod  eveniat  contingenter ;  puta,  Antichristus.  Quaero, 
quantum  ad  primum :  utrum  scilicet  Antichristus  fallibiliter 
eveniet,  ita  scilicet  quod  possit  non  evenire?  An  eveniet 
infallibiliter,  ita  scilicet  quod  non  possit  non  evenirePSi 
dicis  quod  fallibiliter :  ergo  providentia  non  est  certa.  Si 
dicis  quod  infallibiliter  :  ergo  necessario  secundum  se  eve- 
niet;  et  sic  sequitur  id  quod  dicis  esse  provisum  ut  con- 
tingenter  eveniat,  necessario  evenire  absolute. 

2.  Respondetur  quod  evenire  fallibiliter  ab  aliqua  causa 
dupliciter  potest  intelligi.  Uno  modo  quod,  posita  causa 
ad  agendum  disposita,  possit  non  evenire:  quod  proprie 
dicitur  evenire  fallibiliter,  nam  fallibiliter  evenire  dicitur 
in  ordine  ad  causam  positam  in  actu.  Et  hoc  modo,  pro- 
visum  ut  eveniat,  non  evenit  fallibiliter  a  divina  pi  ovidentia, 
sed  infallihiliter :  quia  divina  providentia  est  efficacissima,  et 
non  stant  simul  quod  aliquid  sit  provisum,  et  non  eveniat, 
modo  quo  est  provisum.  Non  tamen  propter  hoc  sequitur 
quod  necessario  ahsolute  eveniat:  sed  tantum  quod  eveniat 
necessario  ex  suppositione,  idest,  facta  hac  suppositione 
quod  provisum  sit  ut  eveniat;  et  eo  modo  quo  provisum 
est  ut  eveniat,  scilicet  contingenter.  Sicut  necessarium 
est  Sortem  moveri,  facta  hac  suppositione  quod  currat: 
et  tamen  absolute  contingenter  movetur,  sicut  et  contin- 
genter  currit.  Unde  sicut  valet,  Si  Sortes  currit,  Sortes 
movetur.  Sed  currit.  Ergo  movetur:  ita  valet,  Si  hoc  est 
provisum  iit  eveniat,  eveniet.  Sed  est  provisum  ut  eveniat. 
Ergo  eveniet.  Sed  sicut  non  valet,  Si  sortes  currit,  Sortes 
movetur.  Sed  Sortes  currit.  Ergo  njovetur  necessario  et 
infallibiliter :  ita  non  valet,  Si  hoc  est  provisum,  eveniet. 
Sed  est  provisum.  Ergo  eveniet  necessario  et  infallibiliter 
absolute. 

Alio  modo,  quod  ipsum  secundum  se  possit  non  esse 
et  non  produci:  quod  tamen  improprie  dicitur  fallibiliter 
evenire.  Et  hoc  modo,  omnia  provisa  fallibiliter  eveniunt: 
quia  sicut  Deus  ab  aeterno  determinavit  ut  ista  ventura 
essent,  ita  potuit  non  determinare,  sive  determinare  op- 
positum,  absolute  loquendo,  cum  ea  quae  Deus  producit, 
libere  producat;  et  sic  quod  est  nunc  provisum,  non  esset. 
Non  tamen  ex  hoc  sequitur  divinam  providentiam  esse 
incertam:  sed  quod  de  eo  cuius  est  providentia  ut  sit, 
potuit  non  esse  huiusmodi  providentia  absolute,  licet,  ipsa 
providentia  posita,  mutari  non   possit. 

3.  Si  autem  iterum  instetur:  lam  facta  est  ista  sup- 
positio,  quod  provisum  est  ut  Antichristus  eveniat.  Et  i.sta 
suppositio  mutari  non  potest.  Ergo  inevitabiliter  Anti- 
christus  eveniet:  -  dicitur  quod  inevitabiliter  Antichristus 
eveniet  eo  modo  quo  provisum  est,  scilicet  contingenter: 
quia  contingenter  evenire  inseparahiliter  coniunctum  est 
huic  quod  est,  Antichristum  evenire  secundum  quod  est 
provisum.  Nam  non  est  provisum  quod  Antichristus  eveniat 
nisi  cum  hac  conditione,  quod  eveniat  contingenter.  Et 
ideo  per  divinam  providentiam  sunt  illi  causae  contin- 
gentes  praeparatae,  ad  hoc  ut  contingenter  eveniat. 


294  SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XCIV,  XCV,  XCVI. 

XI.  Unum  postremo  dixerim :  quod,  cum  evidenti  ra-  j  sustinendo  ne  caderet  in  via,  sicque  eum  ad  aliquem  de- 
tione  ostendi  possit  divinam  providentiam  esse  certam;  I  stinatum  locum  absque  defectu  perduceret,  suis  tamen 
et  experientia  videamus  nos  liberi  arbitrii  esse,  cum  pro  |  pedibus  gradientem:  diceretur  utique  quod  iste  perduxit  ad 
nostro  arbitrio  multa  faciamus ;  obscurum  autem  sit  et  terminum  absque  defectu  eum  qui,  si  sibi  relictus  fuisset 
diificile  quomodo  certitudo  divinae  providentiae  cum  liber-  multoties  in  itinere  cecidisset ;  et  tamen,  hoc  non  obstante 
tate  arbitrii  nostri  stare  possit :  fatuum  est  negare  nos  liberi 
arbitrii  esse,  aut  divinam  providentiam  non  esse  certam, 
quorum  apertam  et  manifestam  notitiam  habemus,  propter 
obscuritatem  et  inevidentiam  eius  quod  nostrum  ingenium 
superat,  nostrisque  viribus  capere  non  possumus. 

Quomodo  autem  cum  certitudine  divinae  providentiae 
stet  libertas  arhitrii,  possumus  hoc  exemplo  declarare.  Si 
quis  debilem  viribus  et  volentem  aliquo  proficisci  iuvaret 


hic  suis  pedibus  ad  terminum  pervenit,  et,  quantum  est  ex 
se,  defectibihter,  cum  viribus  debilis  esset.  Simili  ratione, 
cum  per  divinam  providentiam  homo  ad  aUquem  finem  per- 
ducitur,  Deo  eius  voluntatem  movente  et  adiuvante,  atque 
universa  removente  impedimenta:  homo  quidem  Hbere  et 
propria  voluntate,  ac,  quantum  est  ex  ipso,  defectibiliter 
operatur;  adiutus  tamen  per  divinam  providentiam,  in- 
quantum  huiusmodi,  infallibiliter  ad  illum  finem  pervenit. 


--'v(Si^JS%V-^ 


CAPITULUM    NONAGESIMUM    OUINTUM 
ET  NONAGESIMUM  SEXTUM 

Cap.  xcv:  A  69  v    a  i5.  -  Cap.  xcvi:  A  69  v    b  20. 

QUOD  IMMOBILITAS  DIVINAE  PROVIDENTIAE 
UTILITATEM  ORATIONIS  NON  EXCLUDIT. 

jONsiDERARE  etiam  oportet  quod,  sicut  Item.  Quanto  aliqua  sunt  propinquiora  mo- 
providentiae  immobilitas  necessitatem  venti,  tanto  efficacius  impressionem  moventis 
rebus  provisis  non  imponit,  ita  etiam  assequuntur:  nam  et  quae  propinquiora  sunt 
nec  orationis  utilitatem  excludit.  Non  igni,  magis  ab  ipso  calefiunt.  Substantiae  autem 
enim  ad  hoc  oratio  ad  Deum  funditur  ut  aeterna  s  inteilectuales  propinquiores  sunt  Deo  quam  sub- 
providentiae  dispositio  immutetur,  hoc  enim  im-  stantiae  naturales  inanimatae.  Efficacior  est  igitur 
possibile  est:  sed  ut  aliquis  iilud  quod  desiderat,  impressio  divinae  motionis  in  substantiis  intellec- 
assequatur  a  Deo.  Piis  enim  desideriis  rationalis  tualibus  quam  in  substantiis  aliis  naturalibus. 
creaturae  conveniens  est  quod  Deus  assentiat,  non  Corpora  autem  naturalia  in  tantum  participant  de 
tanquam  desideria  nostra  moveant  immobilem  >o  motione  divina  quod  naturalem  boni  appetitum 
Deum :  sed  ex  sua  bonitate  procedit  ut  conve-  consequuntur  ex  eo,  et  etiam  appetitus  impletio- 
nienter  desiderata  perficiat.  Cum  enim  omnia  nem,  quod  quidem  fit  dum  proprios  fines  conse- 
cap.  iir.  naturaliter  bonum  desiderent,  ut  supra*  probatum  quuntur.  Multo  igitur  magis  intellectuales  substan- 
est;  ad  supereminentiam  autem  divinae  bonitatis  tiae  desideriorum  suorum,  quae  per  orationem 
pertinet  quod  esse,  et  bene  esse,  omnibus  ordine  ■!  Deo  otferuntur,  impletionem  consequuntur. 
quodam  distribuat:  consequens  est  ut,  secundum  Amplius.  De  ratione  amiciuae  est  quod  amans 
suambonitatem,  desideria  pia,  quae  perorationem  velit  impleri  desiderium  amati,  inquantum  vult 
explicantur,  adimpleat.  eius  bonum  et  perfectionem:  propter  quod  dicitur 

Adhuc.    Ad    moventem   pertinet    ut   id    quod     quod    amiconim    est  idem    velle*.  Ostensum  est  •.  saiiust.,  ca//- 
movetur,  perducat  ad  finem:  unde  et  per  ean- ^o  autem  supra*  quod  Deus  suam  creaturam  amat;  -'"ub?"!,  cap. 
dem  naturam  aliquid  movetur  ad  finem,  et  con-     et  tanto  magis  unamquamque  quanto  plus  de  eius 
sequitur  finem,  et  in   eo  quiescit.   Omne  autem     bonitate  participat,  quae  est  primum  et  principale 
desiderium  est   quidam  motus  ad  bonum.    Qui     amatum  ab  ipso*.    Vult  igitur  impleri  desideria  *  ibid.  cap. 
quidem  non  potest  rebus  inesse  nisi  a  Deo,  qui     rationalis  creaturae,  quae   perfectissime  divinam 
est  per  essentiam  suam  bonus,  et  fons  bonitafis:  =5  bonitatem  participat  inter  ceteras  creaturas.  Sua 
movens  enim  omne  movet  ad  aliquid  simile  sibi.     autem   voluntas    est  perfectiva  rerum:  est  enim 
Ad  Deum  igitur  pertinet,    secundum   suam  bo-     causa  rerum   per  suam  voluntatem,  ut  supra*  *  LSb.  11,  cap. 
nitatem,   quod  desideria  convenientia,  quae  per     ostensum  est.  Ad  bonitatem  igitur  divinam  per- 
orationes  explicantur,  ad  elfectum  convenientem     tinet  ut    impleat    desideria   rationalis  creaturae 
perducat.  30  sibi  per  orafionem  proposita. 


2  providentiae  A  solus;  providentis  W,  divinae  providentiae  ceteri.         4  excludit]  non  excludit  Gcd.         7  illud]  aliud  Pd.  i5  pertinet] 

pertineat  P.  omnibus  post  quodam  GNfr.  17  orationem]  ordinem  N;  ita  saepius  ille  et  G  et  uterque;  non  notabimus.  22   in  eoj 

ideo  in  eo  B,  in  eodem  Pe.         23  Qui]  Quod  GN.         24  rebus  inesse]  esse  in  rebus  GNi>.  s6  sibi.  \<i  finis  lacunae  in  C;  cf.  cap.  xciv. 

28  desideria  A  sotus;  nostra  addunt.         29  orationes  A  solus;  orationem. 

10  boni  liic  A  solus;  post  appetitum.         11   ex  eo,  et  etiam  A  solus;  ex  ea  et  etiam  EGNfrPc,  et  etiam  ex  ea  C,  ex  ea  etiam  ceteri.  imple- 

tionem  A  solus:  complexioni  C,  complexionem  Pc,  completionem  ceferi.  14  ormortem]  suim  addunt  BFHYPc.  i5  otferuntur  X;  olTerunt. 
19    amicorum  EXsGP;   amicitiae  GN,  amatorum   ceteri.  20    amat  Z;   amet.  21    eius  hic  A  solus;  om  BFHYPc,  post  bonitate  ceteri. 

26  perfectiva]  perfectissima  GN  et  addito  causa  Pc,  perfectio  Y. 


SUMxMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XCV,  XCVI.  295 

Praeterea.  Bonum  creaturae  derivatum  est  se-  Contingit  autem   quandoque  quod  aliquis  ex 

cundum  quandam  similitudinemabonitate  divina.  amicitia  denegat  quod    petitur  ab    amico,   quia 

Hoc  autem  maxime  commendabile  in  hominibus  cognoscit  hoc  ei    esse  nocivum,  vel  contrarium 

apparet,  ut  iuste  petentibus  assensum  non  dene-  ei  magis  expedire:  ut  medicus  infirmanti  quan- 
gent:  ex  hoc  enim  vocantur  liberales,  clementes,  s  doque  negat  quod   petit,  considerans  quod  non 

misericordes  et  pii.  Maxime  igitur  hoc  ad  divinam  expedit  ei  ad  salutem  corporis  consequendam. 

bonitatem  pertinet,  ut  pias  orationes  exaudiat.  Unde,  cum  ostensum   sit  quod  Deus   ex   amore 

•  Ps.  cxuv,  19.       Hinc  est  quod  dicitur  in  Psalmo*:    Volitntatem  quem  ad  creaturam  rationalem   habet,   eius  de- 

titnenthtm  se  Jaciet,  et  orationes  eorum  exaudiet,  sideria  impleat  sibi  per  orationem  proposita,  non 
et  salvos  faciet  eos.  Et  Matlh.  vii**,  Dominus  dicit:-oest  mirandum  si  quandoque  eorum  etiam  quos 
Omnis  qiii  petit  accipit,  et  qui  quaerit  invenit,  et  praecipue  diligit,  petitionem  non  implet,  ut  im- 
piilsanti  aperietur.  pleat   quod  petenti   magis    expedit   ad    salutem. 

+  cap.  xcvi.  -j-  Xon  est  autem  inconveniens  si  quandoque     Propter    quod    a    Paulo    stimulum    carnis    non 

etiam  petitiones  orantium  non  admittantur  a  Deo.     amovit,  quamvis  hoc  ter  peteret,  providens  hoc 

Ea  enim  ratione  ostensum  est  quod  Deus  de-  ■$  ei  esse  utile  ad  humilitatis  conservationem,  ut 
sideria  rationalis  creaturae  adimplet,  inquantum  habetur  II  Cor.  xii*'-^.  Unde  et  Matth.  xx",  qui- 
desiderat  bonum.  Quandoque  autem  contingit  busdam  Dominus  dicit:  Kescitis  quid  petatis.  Et 
quod  id  quod  petitur  non  est  verum  bonum,  sed  Rom.  viii'"  dicitur:  Nam  quid  oremus  sicut  oportet, 
apparens,  simpliciter  autem  malum.  Non  est  nescimus.  Et  propter  hoc  Augustinus  dicit,  in 
igitur  talis  oratio  Deo  exaudibilis.  Hinc  est  quod  «  Epistola  ad  Paulinum  et  Therasiam*  :  Bonus  Do-  •  Ep.  xxvi, ,  (p. 
dicitur  lac.  iv^:  Petitis  et  non  accipitis,  eo  quod  miniis,  qui  non  tribuit  saepe  quod  volumus,  ut  quod  '  ^' '"  " 
male  petatis.  mallemus  atlribuat. 

Similiter  autem  ex  hoc  quod  Deus  ad  desideran-  Patet  igitur  ex  praemissis  quod  aliquorum  quae 
dum  movet,  ostensum  est  conveniens  esse  quod  fiunt  a  Deo,  causa  sunt  orationes  et  pia  desideria. 
desideria  impleat.  Mobile  autem  ad  finem  motus  ^s  Ostensum  est  autemsupra^^^quod  divinaproviden-  •  cap.  lxxvh. 
non  perducitur  a  movente  nisi  motus  continuetur.  tia  causas  alias  non  excludit:  quin  potius  ordinat 
Si  igitur  motus  desiderii  per  orationis  instantiam  eas  ad  hoc  quod  ordo  quem  apud  se  statuit,  rebus 
>  non  continuetur,  non  est  inconveniens  si  oratio     imponatur;  et  sic  causae  secundae  non  repugnant 

effectum  debitum  non  sortiatur.  Hinc  est  quod     providentiae,  sed  magis  providentiae  exequuntur 
J  Dominus    dicit,    Lucae   xviii':    quoniam    opor/f/ 30  effectum.  Sic  igitur  orationes  apud  Deum  efficaces 

semper  orare,  et  non  dcj.cere.  Et  I  Thess.  v'^,  sunt,  nec  tamen  ordinem  immutabilem  divinae 
dicit  Apostolus:  Sine  intermissione  orate.  providentiae    solvunt:   quia  et   hoc  ipsum  quod 

Rursus.  Ostensum  est  quod  Deus  rationalis  tali  petenti  hoc  concedatur,  sub  ordine  divinae 
creaturae  decenter  desiderium  implet  inquantum  providentiae  cadit.  Simile  est  ergo  dicere  non 
ei  appropinquat.  Appropinquat  autem  ei  aliquis  ss  esse  orandum  ut  aliquid  consequamur  a  Deo 
per  contemplationem,  et  devotam  affectionem,  et  quia  ordo  suae  providentiae  est  immutabilis,  ac 
humilem  et  firmam  intentionem.  Illa  igitur  oratio  si  diceretur  quod  non  est  ambulandum  ut  per- 
quae  sic  Deo  non  appropinquat,  non  est  a  Deo     veniamus  ad  locum,  nec  comedendum  ut  nutria- 

•  p«.  ci,  18.       exaudibilis.  Unde  et  in  Psalmo  *  dicitur:  Respexit     mur:  quae  omnia  patent  esse  absurda. 

in  oratianem  humilium;  \ac.  \^ :  Postulet  aulem  in  ^o  Excluditur  ergo  ex  praemissis  duplex  error 
Jide,  nihil  haesitans.  circa  orationem.  Quidam  enim  dixerunt  nullum 

Item.    Ostensum    est   quod    ratione    amicitiae,     esse  orationis  fructum.  Quod'quidem    dicebant 
Deus   vota   piorum    exaudit.     Qui    igitur   a    Dei     tam  illi  qui  negabant  divinam  providentiam  om- 
amicitia  declinat,  non  est  dignum  ut  eius  oratio     nino,  sicut  Epicurei;  quam  illi  qui  res  humanas 
exaudiatur.  Hinc  est  quod  Ih-ov.  xxviir^  dicitur:  4s  divinae  providentiae    subtrahebant,   sicut    aliqui 
Qui  declinat  aurem  suam  ne  audiat  legem.  oratio     Peripateticorum  *;  necnon  et  illi  qui  omnia  quae  ^•^'^•."p- >'"''' 
eius  erit  execrabilis.  Et  Isaiae  V-:    Cttm  multipli-     providentiae   subsunt,   ex   necessitate  contingere  ment!  ibid.,  n. 
caveritis  orationes,    non   exaudiam:  manus  enim     arbitrabantur,  sicut  Stoici*.  Ex  his  enim  omnibus  •  cf.  cap. Lxxm, 
vestrae  sangitine  plenae  sitnt.  sequitur  quod  nullus  sit  orationis  fructus,  et  per 

Ex  hac  etiam  radice  procedit  quod  quandoque  so  consequens  quod  omnis  deitatis  cultus  fiat  in 
aliquis  Dei  amicus  non  auditur  quando  pro  his  vanum.  Qui  quidem  error  tangitur  i\/a/flc/z.  iii''^: 
rogat  qui  non  sunt  Dei  amici:  secundum  illud  Dm^/w,  inquit,  Vanus  est  qui  servit  Deo.  Et  quod 
lerem.  vii'":  Tu  ergo  noli  orare  pro  populo  hoc,  emolumentum  quia  custodivimus  praecepta  eius, 
nec  assumas  pro  eis  laudem  et  orationem,  et  non  et  quia  ambulavimus  tristes  coram  Dommo  exer- 
obsistas  mihi:  quia  non  exaudiam  te.  ss  cituum  ? 


10    et  Matth.  DYP;  Matth.  i3    Non  est  Jncipiebat  novum  capitulum   in  A  adiecto  titulo  Quod  Deus  non   omnes  orationes  exaudit; 

titulus  deletur.  DXV  iio»  dividunt  a  praecedenti,  ceteri  dividunt   titulosque   diversos  adscribunt,  qui  tamen  a  Tabulis  absunt.  14    etiam 

A  solus;  om,  18  petitur  EXPd;  petit.  :o  Deo]  a  Deo  NsEYPc.  35  ei  aiiquis  EGN6;  aliquis  ei  CX,  quis  ei  ceteri.  30  et  in  BEG; 
et  DX,  in  ceteri.  40  lac.  Y;  Et  lac.  48  orationes]  orationem  DPc.  5o  etiam  A  solus;  autem.  5i  auditur]  exauditur  YPc. 

55  te  om  EGN. 

5  negat]  dcnegat  b?c.  q  sibi  hic  A  solus;  post  orationem.  proposita]  propositam  CDEWYZfcPc.  17  Dominus  dicit]  dicitur  Pc. 

17  Et  Rom.  VIII  dicitur  Yb,  Rom.  vin,  EGNZ,  Rom.  viii  dicitur  ceteri.  23  aliquorum   A  solus;  eorum.         28  non  repugnant  hic  A  solus; 

post  providentiae.         3l   nec  A  solus;  non.         37  est  EGNt;  esset.         44  Epicurei]  Epicuri  A  et  omnes. 


"Greg.  Nyss  .de 
Homine,  Vl.de 


q.  cxvi,  a.  3. 


296  SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XCV,  XCVI. 

Quidam  vero  econtrariodivinam  dispositionem  quod  non  est  mirum  si  Aegyptii,  reducentes 
orationibus  vertibilem  esse  dicebant:  sicut  et  Ae-  rerum  humanarum  ordinem  in  corpora  caelestia, 
gyptii  dicebant  quod  fatum  orationibus  et  qui-  posuerunt  fatum  ex  stellis  proveniens  aliquibus 
busdam  imaginibus,  subfumigationibus,  sive  in-  orationibus  et  ritibus  posse  immutari:  nam  extra 
cantationibus,  vertebatur*.  5  caelestia  corpora,  et  supra  ea,  est  Deus,  qui  potest 

Ffl™"ffc^onuc  Et  adhunc  sensum  pertinere  videnturquaedam  impedire  caelestium  corporum  effectum  qui  in 
d^eliaf.Hom^c.  quac  iu  Scripturis  divinis  dicuntur,  secundum  id  istis  inferioribus  ex  illorum  impressione  secuturus 
74i)?-%?i!^k',  quod  prima  facie  apparet  ex  eis.  Dicitur  enim  erat.  -  Sed  extra  ordinem  complectentem  omnia, 
Isaiae  xxxviii''5,  quod  Isaias,  ex  mandato  Domini,  non  potest  poni  aliquid  per  quod  possit  ordo  ab 
dixit  Ezechiae  Regi,  Haec  dicit  Dominus:  Dispone  ■»  universali  causa  dependens  everti.  Propter  quod 
domiii  tuae,  quia  morieris  tu,  et  non  inves;  et  quod  Stoici,  qui  in  Deum  sicut  in  causam  universalem 
post  orationem  Ezechiae,  factum  est  verbum  Do-  omnium  ordinis  rerum  reductionem  conside- 
mini  ad  Isaiam  dicens,  Vade,  et  dic  Eiechiae:  rabant,  ponebant  quod  ordo  institutus  a  Deo 
Audivi  orationem  tuam.  Ecce,  ego  adiiciam  super  nulla  ratione  potest  immutari.  Sed  in  hoc  iterum 
dies  tuos  quindecim  annoi.  -  Et /erem.  xviii  ^'**  di- 's  a  consideratione  universalis  ordinis  recedebant, 
citur  ex  persona  Domini :  Repente  loquar  adversus  quod  ponebant  orationes  ad  nihil  utiles  esse, 
gentem  et  adpersus  regnum,  ut  eradicem  el  de-  tanquam  arbitrarentur  voluntates  hominum  et 
struam  et  disperdam  illud.  Si  poenitentiam  egerit  eorum  desideria,  ex  quibus  orationes  procedunt, 
gens  illa  a  malo  suo,  quoi  locutus  sum  adpersus  sub  illo  universali  ordine  non  comprehendi.  Cum 
eam,  agam,  et  ego  poenitentiam  super  malo  quoi  ^°  enim  dicunt  quod,  sive  orationes  fiant  sive  non, 
cogitavi  ut  facerem  ei.-Ki  loelis  \{^^'*:  Converti-  nihilominus  idem  effectus  sequitur  in  rebus  ex 
mini  ad  Dominum  Deum  vestrum,  quia  benignus  universali  ordine  rerum,  manifeste  ab  illo  uni- 
et  misericors  est.  Quis  scit  si  convertatur  et  igno-  versali  ordine  vota  orantium  sequestrant.  Si  enim 
scat  Deus?  haec  sub  illo  ordine  comprehendantur,  sicut  per 

Haec  autem,  si  secundum  suam  superficiem  ^s  alias  causas,  ita  et  per  haec,  ex  divina  ordinatione, 
intelligantur,  ad  inconveniens  ducunt.  Sequitur  aliqui  effectus  sequentur.  Idem  ergo  erit  ex- 
enim  primo,  quod  voluntas  Dei  sit  mutabilis.  cludere  orationis  effectum,  et  omnium  aliarum 
Item,  quod  aliquid  ex  tempore  Deo  adveniat.  Et  causarum.  Quod  si  aliis  causis  immobilitas  divini 
ulterius,  quod  aliqua  quae  temporaliter  in  crea-  ordinis  effectus  11011  subtrahit,  neque  orationum 
turis  sunt,  sint  causa  alicuius  existentis  in  Deo.  1°  efficaciam  tollit.  Valent  igitur  orationes,  non  quasi 
Quae  sunt  manifeste  impossibilia,  sicut  ex  supe-  ordinem  aeternae  dispositionis  immutantes,  sed 
Lib.  1,  cap.  rioribus  *  patet.  quasi  sub  tali  ordine  etiam  ipsae  existentes. 

Adversantur  etiam  auctoritatibus  Sacrae  Scrip-  Nihil  autem  prohibet  per  orationum  efficaciam 
turae,  quae  infallibilem  continent  veritatem  et  aliquem  particularem  ordinem  alicuius  inferioris 
expressam.  Dicitur  eiiim  Niim.  xxiii "-' :  Non  est  u  causae  mutari,  Deo  faciente,  qui  omnes  super- 
Deu:;  quasi  homo,  ut  mentiatur;  necutftlius  hominis,  greditur  causas,  unde  sub  nulla  necessitate  ordinis 
ut  miitelur.  Dixit  ergo,  et  non  faciet?  Locutus  est,  alicuius  causae  continetur,  sed,  e  converso,  omnis 
et  non  itnplebit?  Et  I  Reg.  xv^'':   Triumphator  in     necessitas  ordinis  inferioris  causae  continetur  sub  ♦ 

Israel  non  parcet,  et  poenitudine  non  Jlectetur:  ipso,  quasi  ab  eo  institutus.  Inquantum  ergo  per 
neque  enim  homo  est,  ut  agat  poenitentiam.  Et  4»  orationem  immutatur  aliquid  de  ordine  inferiorum 
Malach.  iii":  Ego  Dominus,  et  non  miitor.  causarum  instituto  a  Deo,  propter  orationes  pio- 

Si  quis  autem  diligenter  consideret  circa  prae-  rum,  diciturDeus  co/zwr//,  vel/7oe«/7ere;  non  quod 
dicta,  inveniet  quod  omnis  error  qui  iii  his  ac-  aeterna  eius  dispositio  mutetur,  sed  quia  mutatur 
cidit,  ex  hoc  provenit  quod  non  consideratur  aliquis  eius  effectus.  Unde  etOregorius  dicit*  quod  xvi'"^''''»''»^ 
differentia  inter  universalem  ordinem  et  parti-  4s  non  mulal  Deus  consilium  elsi  quandoque  mutet  sen-  '°i>  >'«"■  "«<>  (?. 
cularem.  Cum  enim  omnes  effectus  ordinem  ad  tentiam :  iion,  inquam,  illam  quae  exprimit  dispo- 
invicem  habeant  secundum  quod  in  una  causa  sitionem  aeternam ;  sed  illam  sententiam  quae 
conveniunt,  oportet  taiito  esse  communiorem  exprimit  ordinem  inferiorum  causarum,  secundum 
ordinem,  quanto  est  universalior  causa.  Unde  quem  Ezechias  erat  moriturus,  vel  gens  aliqua 
ab  universali  causa,  quae  Deus  est,  ordo  pro-  s»  pro  suis  peccatis  evertenda.  Talis  autem  sententiae 
veniens  necesse  est  quod  omnia  complectatur.  mutatio  dicitur  transumptiva  locutione  Dei  poeni- 
Nihil  igitur  prohibet  aliquem  particularem  ordi-  tentia,  inquantum  Deus  ad  similitudinem  poeni- 
nem  vel  per  orationem,  vel  per  aliquem  alium  tentis  se  habet,  cuius  est  mutare  quod  fecerat.  Per 
modum  immutari:  est  enim  extra  illum  ordinem  quem  modum  dicitur  etiam  metaphorice  irasci, 
aliquid   quod   possit  ipsum    immutare.    Propter  s>  inquantum  puniendo  facit  irascentis  effectum  *.       •cf.supraiib.i, 

2  orationibus  hic  A  solus;  post  vertibilem.  et  A  solus;  om.  4  subfumigationibus]  om  W.  suiTragationibus  Z,  sive  fumigationibus  b, 

sive  subfumigationibus  Pd.  11  quod]  quia  BFHY,  om  DPc.  l6  adversus  hoc  loco  EZ,  r.ltero  E,  tertio  GHNZi;  adversum.  23  con- 
vertatur]  convertamur  EG.  25    suam  EGNX6;  om.  29    quae  temporalitur  XbPc;  temporaliter  quae  «YW,  sint  tempora  quae  D,  quae 

corporaliter  EN  et  sine  quae  G.  33  etiam  Kb;  autem.  34  continent]  continetur  H,  (auctoritati...  Z)  continet  ZP.  38  in  Israel  in  spatio 
D,  spat,  X,  mirabilis  aWZ.         42  quis  om  a,  ante  consideret  Y.         52  aliquem  post  ordinem  GN.         35  ipsum  om  EGN. 

6  impedire  hic  EGNft;  post  corporum.  14  potest]  potuisset  CY,  possit  bPc,  posset  ceteri.  17  arbitrarentur  EGNYZ6;  arbitremur  D, 
arbitrentur  ceteri.  22  rerum  vs/ eorum  A ;  om  W,  eorum  ceteri.  26  sequentur  GNXi;  sequuntur.  35  mutari  Z;  immutari.  44  eius 
om  DPc.  45  etsi  A  solus;  sed  EGNxfr,  quamvis  ceteri.  mutet)  mutat  EGN.  46  inquam  E;  iuquantum  GN,  non  quidem  sGi,  in  aW, 
om  DYZ.  5o  pro  suis  peccatis  evertenda  A  solus;  pro  peccatis  suis  punienda.  sententiae  mutatio  A  solus;  sententiae  immutatio  codices 
et  b,  immutatio  sententiae(Dei  transumpta  locutione  dicitur  poenitentia)  Pc.         52  similitudinem  liic  A  solus;post  poenitentis.         54  etiam]  et  DPc. 


XIII  sqq. 


SUxMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XCV,  XCVI. 


297 


Commentakria   Ferrariensis 


*  Cap.  praec. ;  ct 
supra  cap.  lxxii. 


*  Cf.  Commcnt. 
cap.  praec,  init. 


•Videinfranum. 
1  bh. 


-  Qu.    IV 
qu*  I. 


Cf.  Serra.  V,  de 
Verbit  Oomini 
Mign.Serm.Lxi. 
(*.     L.     XXXVIII, 

-°?ll'   de   Fide 
■Orlh.,  cap.  xsiv. 


^ 


QuiA  ostensum  est  superius*  divinae  providentiae  immo- 
bilitatem  necessitatem  rebus  provisis  non  imponere, 
vult  Sanctus  Thomas  ostendere  quod  nec  etiam  utilitatem 
orationis  excludit  *. 

Circa  hoc  autem  duo  facit:  primo,  ostendit  propositum; 
secundo,  ostendit  quod  non  est  inconveniens  si  non  semper 
petitiones  orantium  admittuntur  a  Deo,  capite  sequenti  *. 

I.  Quantum  ad  primum,  praemisso  quod  non  ad  hoc 
oratio  funditur  ad  Deum  ut  aeterna  providentiae  dispositio 
immutetur,  sed  ut  quis  id  quod  desiderat  assequatur:  ar- 
gititur  primo  sic.  Ad  supereminentiam  divinae  bonitatis 
pertinet  ut  esse,  et  bene  esse,  omnibus  ordine  quodam 
distribuat.  Sed  omnia  naturaliter  bonum  desiderant.  Ergo 
conveniens  est  itt,  secitndum  suam  bonitatem,  desideria 
pia,  quae  per  orationem  explicanttir,  adimpleat. 

Adverte  quod  sensus  huius  rationis  est:  -  Quia  ad  di- 
vinam  bonitatem  pertinet  distribuere  esse,  et  bene  esse, 
omnibus  ordine  quodam,  idest,  dare  rei  unam  bonitatem 
mediante  alia,  et  uti  causis  mediis  ad  conferendum  boni- 
tatem  rebus  secundum  conditionem  suae  naturae;  ordo 
autem  naturalis  uniuscuiusque  rei  ad  bonum  est  mediante 
desiderio,  quia  naturaliter  quaelibet  res  tendit  ad  bonum 
suum  mediante  inclinatione,  quae  hic  vocatur  desideritim: 
conveniens  est  ut  Deus  det  creaturae  bonum  suum  me- 
diante  desiderio  boni,  sicut  et  mediantibus  aliis  causis 
aliquos  producit  effectus.  Hoc  autem  est  adimplere  crea- 
turae  desideriitm.  Ideo  conveniens  est  ut  desiderium  crea- 
turae  adimpleat.  —  Creatura  autem  rationalis  suum  deside- 
rium  per  orationem  explicat.  Ergo  conveniens  est  ut  Deus 
adimpleat  creaturae  rationalis  desideria  per  orationem  ex- 
plicata. 

II.  Circa  autem  ipsam  conclusionem,  advertendum,  ex 
doctrina  Sancti  Thomae  11"  IP",  q.  Lxxxin,  a.  i  ;  et  IV  Sent., 
d.  XV*,  quod  oratio,  ut  hic  loquimur  de  oratione,  et  de 
qua  theologi  multa  determinant,  nihil  aliud  significat 
quam  petitionem  quandam  qiiam  liomo  Deo  facit.  Lfnde 
Augustinus,  in  Libro  de  Verbis  Domini  *,  ait  qitod  oratio 
petitio  qiiaedam  est ;  et  Damascenus,  in  tertio  libro  *,  ait 
quod  oratto  est  petitio  decentium  a  Deo.  Sicut  autem  im- 
perare  proprie  est  actus  rationis,  quia  per  imperium  ap- 
plicantur  subditi  ab  imperante  ad  consecutionem  eius  quod 
desideratur,  in  quo  ordinatio  quaedam  disponentis  aliquid 
per  aliud  esse  faciendum  importatur;  ita  oratio  ad  rationem 
pertinet;  est  enim  actus  rationis  ordinantis  aliquo  modo 
ut  aliquid  per  alium  fiat  qui  inferior  non  est,  dum  illud 
per  ipsum  fieri  petit. 

Sed,  licet  oratio  sit  formaliter  actus  rationis,  praesup- 
ponit  tamen  desiderium,  tanquam  principium  a  quo  cau- 
satur:  est  enim  petitio  executionis  desiderii  a  Deo.  Ideo 
oratio  vocalis,  quac  immediate  significat  actum  rationis 
deprecantis,  mediate  significat  ipsum  desiderium  volun- 
tatis,  sicut  principium  et  originem  a  quo  procedit. 

Ex  iis  sequitur  quod  idem  est  dicere  Dettm  adimplere 
desideria  per  orationem  explicata,et  Deum  adimplere  oran- 
tium  preces.  Sed,  licet  idem  sint,  per  primum  tamen  magis 
natura  orationis  explicatur.  Propterea  Sanctus  Thomas,  ut 
magis  naturam  orationis  explicaret,  cum  proposuerit  per 
immobilitatem  providentiae  utilitatem  orationis  non  ex- 
cludi;  et  per  consequens  probandum  esset  Deum  aliquando 
mediantibus  orationibus  aliqua  bona  conferre;  concludit 
quod  conveniens  est  Deum  desideria  pia,  quae  per  ora- 
tionem  explicantur,  adimplere. 

Advertendum  etiam  quod  non  dicit  Sanctus  Thomas 
absolute  conveniens  esse  ut  Deus  desideria  impleat,  sed, 
itt  pia  adimpleat  desideria.  Non  enim  omnia  desideria  per 
orationem  explicata  merentur  exaudiri,  puta  si  quis  com- 
plementum  alicuius  peccati  peteret:  sed  illa  quae  sunt  de 
necessariis  et  utilibus  ad  salutem,  quae  pia  desideria  di- 
cuntur. 

III.  Secundo.  Omne  desiderium  est  quidam  motus  ad 
bonum.  Qui  non  potest  rebus  inesse  nisi  a  Deo.  Ergo  etc. 

.SuMMA  CoNTRA  Gkntii.ks  D.  Thomak  Tom.  II. 


Probatur  antecedens  quoad  secundam  partem :  quia 
Deus  est  per  essentiam  bonus,  et  fons  bonitatis.  Quoad 
primam  vero  partem:  quia  movens  omne  movet  ad  aliquid 
simile  sibi.  -  Consequentia  vero  probatur.  Quia  ad  mo- 
ventem  pertinet  ut  illud  quod  movetur,  perducat  ad  finem. 
Cuius  signum  est,  quod  per  eandem  naturam  aliquid  mo- 
vetur  ad  finem,  et  consequitur  finem,   et  in  eo   quiescit. 

Circa  istam  propositionem,  Motus  desiderii  ad  bonum 
non  potest  esse  in  rebus  nisi  a  Deo,  advertendum  quod 
per  hoc  non  intendit  Sanctus  Thomas  excludere  causas 
proximas  desiderii:  sed  hoc  tantum  vult  habere,  quod  iste 
motus  est  a  Deo  tanquam  a  prima  et  principali  causa, 
inquantum  talis  motus  ad  bonum  non  provenit  a  libero 
arbitrio  nisi  ut  movetur  a  Deo.  Si  enim  sit  desiderium 
naturae,  constat  quod  est  a  Deo :  cum  ipse  sit  omnis  na- 
turae  auctor.  Si  vero  sit  desiderium  voluntatis,  constat  ex 
praecedentibus  *  quod  ipse  solus  movet  voluntatem  et  ad 
operationem  applicat  interius  operando. 

IV.  Tertio.  Ef6cacior  est  impressio  divinae  motionis 
in  substantiis  intellectualibus  quam  in  substantiis  aliis  na- 
turalibus.  Sed  naturalia  per  motionem  divinam  naturalem 
appetitum  boni  consequuntur,  et  appetitus  completionem, 
assequendo  proprios  fines.  Ergo  multo  magis  intellectuales 
substantiae.  —  Probatur  maior.  Quia  quanto  aliqua  sunt 
propinquiora  moventi,  tanto  efficacius  impressionem  mo- 
ventis  consequuntur:  ut  patet  de  iis  quae  ab  igne  cale- 
fiunt.  Substantiae  autem  intellectuales  sunt  propinquiores 
Deo  quam  substantiae  naturales  inanimatae. 

Qtiarto.  Deus  creaturam  suam  amat,  et  magis  eam  quae 
plus  de  bonitate  eius  participat,  ut  ostensum  est  supra.  Ergo 
vult  desideria  creaturae  rationalis  impleri,quae  perfectissime 
divinam  bonitatem  participant.  Ergo  etc.  -  Probatur  prima 
consequentia.  Quia  de  ratione  amicitiae  est  quod  amans 
velit  impleri  desiderium  amati,  inquantum  vult  eius  bonum: 
unde  dicitur  quod  amicorum  est  idem  velle.  -  Secunda  vero 
probatur.  Quia  voluntas  Dei  est  perfectissima  causa :  cum 
ipse  per  suam  voluntatem  sit  causa  rerum. 

Quinto.  Est  maxime  commendabile  in  hominibus  ut 
iuste  petentibus  assensum  non  negent:  cum  per  hoc  vo- 
centur  liberales,  clementes,  misericordes  et  pii.  Ergo  etc.  - 
Probatur  consequentia.  Quia  bonum  creaturae  derivatum 
est  per  quandam  similitudinem  a  bonitate   divina. 

CoKFiRMATUu  auctoritate  Psalmi,  et  Matth.  vii. 

f  I  bis.  Quia  ex  rationibus  praecedentis  capitis  *  posset 
aliquis  existimare  quod  orationes  nostrae  semper  debeant 
a  Deo  exaudiri,  vuit  Sanctus  Thomas  falsam  hanc  existi- 
mationem  excludere. 

Circa  hoc  autem  tria  facit:  primo,  ostendit  quod  non  est 
inconveniens  si  orantiitm  petitiones  non  semper  admittttntur 
a  Deo;  secundo,  ex  praemissis  colligit  principale  intentum 
capituli  praecedentis  *;  tertio,  quosdam  errores  excludit  **. 

II  bis.  Primum  ostendit  per  supradictas  rationes  discur- 
rendo.  Primo.  Ex  prima  ratione  habetur  quod  Deus  adim- 
plet  desideria  creaturae  rationalis  inquantum  bonum  desi- 
derat.  Sed  non  semper  quod  petitur  est  verum  bonum, 
sed  apparens,  malum  vero  simpliciter.  Ergo  talis  oratio 
non  est  exaudibilis :  intellige,  ex  misericordia  Dei.  Quan- 
doque  enim  exattditur  ad  vindictam,  ut  inquit  Sanctus 
Thomas  II"  ir",  q.  lxxxiii,  a.  16,  dum  Deus  permittit  pec- 
catorem  amplius  ruere  in  peccata.  Unde  Augustinus  in- 
qitit  *  qttod  Deits  qitandoque  negat  propitius  quod  concedit 
iratus.  Ista  ratio  tangitur  lac.  iv. 

Secundo.  Ex  secunda  ratione  idem  habetur.  Quia  Deus 
ad  desiderandum  movet.  Sed  mobile  ad  finem  motus  non 
perducitur  a  movente  nisi  motus  continuetur.  Ergo,  si  de- 
siderii  motus  per  orationis  instantiam  non  continuetur,  non 
est  inconveniens  si  oratio  debitum  non  consequatur  ef- 
fectum.   Habetur  haec  ratio  ex   Luc.   xviii,    et  I  Thess.  v. 

Tertio.  Ex  tertia  ratione  habetur  idem.  Ostensum  est 
enim  quod  Deus  rationalis  creaturae  decenter  desiderium 

38 


Cap.  Lxxxviii. 


4-    Comment. 

Fetrar.  ad  cap. 

xcvu 

•  Cf.  initium 

Commenl.  huius 

cap.    xcv-xcvi, 

Circa  hoc. 


'  Num.  IV  bis. 
"  Niun.  V  bis. 


•   Trtct. 
in  loan. 


l 


298 


SIJMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XCV,  XCVI. 


*  Tract.  xLiv. 

*  Opus  imperje- 
clum,  hom.  xviii. 


*  Nic.  de  Lyra, 
ad  Luc.  XI,  5. 


•  S.  Th.  in  loco 
4>roximecitando. 


*  Vide  num.  I  bit, 

*  Cf.  initium 
Comraent.  huius 
cap.  xcv-xcvi. 


implet  inquantum  ei  appropinquat.  Sed  Deo  quis  appro- 
pinquat  per  contemplationcm,  et  dcvotam  affectionem,  et 
humilem  ac  firmam  intentionem.  Ergo,  ubi  ista  desunt, 
oratio  non  est  exaudibilis:  quantum  scilicet  est  e.x  merito 
orationis.  Ista  ratio  liabetur  cx  Psalm.,  et  lac.  i. 

Quarto,  Idem  ex  ratione  amicitiae  in  quarta  ratione  est 
ostensum.  Ergo  qui  a  Dei  amicitia  declinat,  non  est  dignus 
ut  eius  oratio  exaudiatur.  Habetur  iiaec  ratio  Prov.  .xxviii, 
et  Isaiae  1.  -  Ex  eadem  radice  procedit  cjuod  aliquis  Dei 
amicus  non  exauditur:  quando  scilicet  pro  iis  rogat  qui 
non  sunt  Dei  amici,  ut  hiabetur  lerem.  vii. 

Circa  istam  propositionem,  Qui  a  Dei  amicitia  de- 
clinat,  non  est  dignus  ut  eius  oratio  exaiidiatur,  atten- 
dendum  quod  non  ideo  hoc  dicitur  quasi  nullus  peccator 
exaudiatur  a  Deo:  quia  etiam  peccatores  quandoque  exau- 
diuntur,  ut  est  de  mente  Augustini,  super  loan.  *;  et  Chry- 
sostomi,  super  Mattli.  *.  Sed  quia,  licet  quandoque  exau- 
■diatur,  hoc  tamen  est  non  quasi  ex  iustitia,  sed  ex  pura 
misericordia.  Unde  non  dixit  Sanctus  Thomas  quod  illius 
oratio  non  est  exaudibilis,  sed  quod  non  est  dignus  exau- 
diri:  quasi  diceret  quod  non  meretur  cxaudiri,  licet  eum 
quandoque  ex  misericordia  Deus  exaudiat. 

Quinto.  Ex  eodem  fundamcnto  arguitur.  Quandoque 
aliquis  ex  amicitia  denegat  quod  petitur  ab  amico,  quia 
cognoscit  hoc  ei  esse  nocivum,  et  contrarium  ei  magis  expe- 
dire,  ut  patet  in  medico.  Ergo  et  Deus  quandoque  eorum 
quos  praecipue  dihgit,  petitionem  non  implet,  ut  impleat 
quod  petenti  magis  expedit  ad  salutem.  Unde  stimulum 
carnis  a  Paulo  non  amovit,  propter  humilitatis  conserva- 
tionem,  ut  habetur  II  Cor.  xii.  -  Confirmatur  auctoritate 
Matth.  XX ;  Rotn.  viii;  et  Augustini,  ad  Paulinum  et  The- 
rasiam. 

III  bis.  Ex  praemissis  rationibus  advertendum  est  quod 
quatuor  tanguntur  conditiones  orationis,  quibus  omnibus 
existentibus,  semper  exauditur;  et  quarum  ahqua  deficiente, 
non  semper  oratio  habet  efficaciam  impetrandi.  Quae  qui- 
dem  conditiones  tanguntur  in  glossa  Lucae  super  illam 
parabolam,  Quis  vestrum  habebit  amicum  etc.  *:  scilicct 
quod  pie,  perseveranter,  pro  se,  et  quod  ad  salutem  per- 
tinet,  petatur.  Nam  prima,  tertia  et  quarta  ratio  ostendit 
aliquam  orationem  non  exaudiri  propter  dcfectum  primae 
conditionis :  aut  videlicet  quia  non  petitur  bonum  utile 
ad  salutem,  sed  contrarium  salutis;  aut  quia  deficiunt 
aliae  conditiones  ex  parte  orantis  requisitae  inquantuni 
est  orans  *,  quae  in  tertia  ratione  exphcantur ;  aut  quia 
deficit  caritas,  quod  est  non  pie  orare ;  nam,  ut  inquit 
Sanctus  Thomas  IV  Sent.,  d.  xv,  q.  iv,  a.  7,  qu"  3,  ad 
ult.,  hoc  quod  dicitur  pie,  includit  omnes  circumstantias 
virtutis  quibus  ordinatur  actus  ex  parte  agentis.  —  Propter 
defectum  secundae,  ostendit  secunda  ratio  quandoque  ora- 
tionem  non  exaudiri :  quia  videlicct  non  pctitur  perseve- 
ranter.  --  Propter  defcctum  tcrtiae,  ostendit  quarta  ratio, 
in  secunda  sui  parte,  aliquem  non  cxaudiri:  quando  sci- 
licet  orat  non  pro  se,  sed  pro  alio.  -  Quinta  vero  ratio 
ostendit  aliquem  non  exaudiri  propter  deiectum  quartae 
conditionis:  quia  videlicet  non  petitur  utiie  ad  salutem, 
nec  tamen  petitur  quod  manifeste  saluti  est  contrarium.  - 
Ubi  vero  omnes  praedictae  conditiones  affucrint,  semper 
Deus  hominem  audit,  ut  inquit  Sanctus  Thomas  in  ar- 
ticulo  praeallcgato,  et  etiam  II"''  11",  q.  lxxxiii,  a.  l5,  ad  2: 
et  non  solum  iustum,  sed  ctiam  peccatorem. 

Si  autem  quaeratur  quomodo  oratio  peccatoris  huius- 
modi  conditiones  habere  possit,  cum  non  sit  in  caritate, 
et  consequenter  non  pie  oret:  -  dicitur  ex  doctrina  Sancti 
Thomae  Quarto  ubi  supra,  ad  1  ;  ct  IP  II"'"',  eadem  quaest.; 
a.  16,  ad  2,  quod  peccator  non  potest  pie  orare  quasi 
eius  oratio  habitu  pietatis  informetur  (quae  alio  nomine 
dicitur  religio)  :  potest  tamen  pie  orare  in  hoc  quod  petit 
aliquid  ad  pietatem  pertinens,  quando  scilicct  petit  aliquid 
quod  non  contrariatur  Deo  et  saluti,  sed  aliquid  quod  in 
honorem  Dei  et  utilitatem  propriae  salutis  pertinet;  sicut 
etiam  dicitur  aliquis  quandoque  iustum  velle  et  operari, 
licet  non  ex  habitu  iustitiae  operetur. 

IV  bis.  Quantum  ad  secundum  *,  confirmatur  conclusio 
praecedentis  articuli  *  ex  supra  dictis,  tali  ratione.  Eorum 


quae  fiunt  a  Deo  (scilicet  aliquorum)  causae  sunt  orationes 
et  desideria.  Ergo  orationes  apud  Dcum  efficaces  sunt.  Nec 
tamen  ordinem  immutabilem  divinac  providenliae  solvunt. 
Immo,  quod  tali  petenti  hoc  concedatur,  sub  tali  ordine 
cadit.  -  Probatur  consequentia.  Quia  divina  providentia 
causas  alias  non  excludit:  immo  ordinat  eas  ad  execu- 
tionem  statuti  ordinis  apud  se. 

Confirmatur.  Quia  dicere  propter  illam  immutabilitatem 
non  esse  orandum  ut  aliquid  consequamur  a  Deo,  est  si- 
mile  ac  si  diceretur  non  csse  ambulandum  ut  ad  locum 
perveniamus,  nec  esse  comedendum  ut  nutriamur.  Quae 
patet  esse   absurda. 

V  bis.  Quantum  ad  tertium,  excluduntur  duo  errores  *. 
Primus  est  eorum  qui  dicebant  nullum  esse  orationis  fructum. 
Qui  quidem  crror  erat  ct  negantium  omnino  divinam  provi- 
dentiam,ut  facicbantEpicurei;  et  subtrahentium  reshumanas 
divinae  providcntiac,  ut  quidam  Peripatetici  faciunt,  scilicet 
Avcrroes,  secundum  opinionem  Sancti  Thomae*;  et  po- 
nenlium  omnia  quac  divinae  providentiaesubsunt,  ex  ncces- 
sitate  contingere,  ut  Stoici  arbitrabantur.  Ex  iis  enim  om- 
nibus  sequebatur  etiam  quod  omnis  deitatis  cultus  in  vanum 
fieret.  Tangitur  hic  error  Malachiae  iii. 

yibis.  Secundus  error  est  dicentium  divinam  disposi- 
tionem  vertibilcm  orationibus  cssc.  Qui  error  fuit  Aegyptio- 
rum,  dicentium  fatum  orationibus,  et  imaginibus,  et  fumi- 
gationibus  verti. 

Huic  errori  favere  videntur  quaedam  auctoritates  Scriptu- 
rae  Sacrae:  Isaiae  xxxviii,  de  revocatione  mortis  Ezechiae; 
et  lerem.  xviii;  et  loel.  11. 

Sed  ad  ipsas  respondct  Sanctus  Thomas:  et  dicit  primo 
quod,  si  secundum  superficiem  intelligantur,  deducunt  ad 
hoc  quod  voluntas  Dei  sit  mutabilis;  quod  aliquid  (scilicet 
reale)  ex  tempore  Dco  adveniat;  et  quod  aliqua  quae  in 
creaturis  temporaliter  fiunt,  sint  causa  alicuius  existentis 
in  Deo.  Quae  sunt  manifeste  impossibilia;  et  auctoritati 
Sacrae  Scripturae  adversantur,  quae  infallibilcm  continet  * 
veritatem  et  expressam ;  scilicet  Num.  xxiii;  I  Reg.  xv; 
et  Malachiae  iii. 

Dicit  secundo,  quod  error  qui  in  iis  accidit,  ex  hoc 
provenit  quod  non  consideratur  differentia  inter  univer- 
salem  ordinem  et  particularem :  cum  tamen  tanto  com- 
munior  sit  ordo,  quanto  causa  fuerit  universalior.  Diffc- 
rentia  autem  est  intcr  istos  ordines,  quia  nihil  prohibet 
aliquem  particularem  ordinem  immutari  per  orationem, 
vel  per  aliquem  alium  modum,  cum  extra  illumordinem 
aliquid  sit  quod  potest  illum  immutare :  ordo  autem  ab 
univcrsali  causa,  quae  est  Dcus,  dependens,  mutari  non 
potest,  quia  extra  hunc  ordinem  non  potest  aliquid  poni 
per  quod  possit  everti.  Quia  ergo  Aegyptii  reducebant  rcrum 
humanarum  ordinem  in  corpora  caelestia,  dicebant  fatum, 
ex  stellis  provenicns,  posse  aliquibus  orationihus  et  ritibus 
immutari:  extra  enim  corpora  caelestia,  et  supra  ea,  Deus 
est,  qui  potcst  caelestium  corporum  impedire  effectum  se- 
cuturum.  Stoici  vero,  in  Deum  sicut  in  causam  omnium 
rerum  ordinem  referentes,  ponebant  ordinem  institutum  a 
Deo  nulla  ratione  posse  immutari:  sed  in  hoc  recedebant 
a  consideratione  universalis  ordinis,  quod  ponebant  ora- 
tiones  ad  nihil  utiles  esse,  tanquam  voluntates  hominum 
et  desideria  sub  illo  universali  ordine  non  comprehen- 
dantur.  Si  enim  comprehendantur  sub  illo  ordine,  sicut 
per  alias  causas,  ita  et  per  haec,  ex  divina  ordinatione, 
aliqui  elTectus  sequuntur.  Unde  idem  est  excludere  ora- 
tionum  effectus,  et  communium  aliarum  causarum. 

Dicit  tertio,  quod  non  valent  orationcs  quasi  ordinem 
divinae  dispositionis  immutantes:  sed  quasi  sub  tali  or- 
dine  existentes. 

Dicit  quarto,  quod  per  orationis  efficaciam  particularis 
ordo  inferioris  causae  immutari  potest,  Deo  faciente,  sub 
quo  necessitas  ordinis  inferioris  causae  continetur,  tanquam 
ab  eo  institutus. 

Dicit  quinto,  ad  praedictas  auctoritates,  quod  per  ora- 
tionem  piorum  dicitur  Deus  converti  vel  poenitere,  non 
quasi  aeterna  cius  dispositio  immutetur :  sed  quia  per 
ipsam  immutatur  aliquid  de  ordine  inferiorum  causarum 
istituto  ab  ipso.  Unde  Gregorius  ait  quod  non  ntutat  Deus 


■Videnum.i  (>/>.. 


•  Cf.  supra  cap. 
Lxxv,  fin.;  et 
Commeni.  ibid, 
n.  VIII. 


"   Vid, 
var. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XCV,  XCVI,  XCVII. 


299 


consilium,  quamvis  quandoque  mutet  sententiam:  non  eam 
scilicet  quae  exprimit  dispositionem  aeternam  ;  sed  quae 
ordinem  inferiorum  causarum  exprimit,  secundum  quam 
Ezechias  erat  moriturus,  et  gens  aliqua  pro  peccatis  pu- 
*Vi<l.text.etvar.   nienda  *. 

Dicit  sexto,  quod  haec  sententiae  mutatio  dicitur  tran- 
sumptivc  poenitentia,  inquantum  ad  similitudinem  poeni- 
tentis  se  habet:  sicut  et  metaphorice  dicitur  irasci. 

2.  Circa  positionem  Stoicorum,  adverte  quod  Sanctus 
Thomas  non  reprehendit  ipsam  in  hoc  quod  ponebat  or- 
dinem  divinae  providentiae  immutari  non  posse:  -  ut  enim 
patet  ex  dictis  *,  hoc  est  verissimum,  et  auctoritatibus  Sa- 
crae  Scripturae  comprobatum  -  sed  quantum  ad  hoc  eam 
reprehendit,  quod  ponebat  orationes  ad  nihil  utiles  esse. 


*Cf.  suprain  hoc 
num.,  Sed  ad 
ipsas. 


In  hoc  enim  manifeste  errabat:  quia  sicut  sub  ordine  di- 
vinae  providentiae  continentur  aliae  particulares  causae, 
inquantum  Deus  ordinavit  se  aliquos  effectus  eis  median- 
tibus  producturum ;  ita  et  orationes  sub  ordine  divinae 
providentiae  continentur,  sicut  causae  quibus  mediantibus 
Deus  aliqua  se  facturum  ordinavit.  Unde  Gregorius,  in 
libro  Dialogorum  *,  ait  quod  ea  quae  sancti  viri  orando 
efficiunt,  ita  praedestinata  sunt  ut  precibus  obtineantur. 
Ex  quibus  patet  quod  valent  orationes  ad  hoc  ut  ordo 
divinae  providentiae  circa  aliquos  particulares  effectus  exe- 
cutioni  mandetur. 

Ea  vero  quae  ad  immobiHtatem  divinae  voluntatis  per- 
tinent,  superius  in  primo  hbro  sunt  explanata  *.  Ideo  non   'Cap.Lxxn.sqq. 
oportet  circa  illa  immorari. 


Lib. 

VIII. 


I,    cap. 


-'v^3^l£<cJSv^ 


CAPITULUM  NONAGESIMUM  SEPTIMUM 

A   70  v    a  21. 

QUOMODO  DISPOSITIO  PROVIDENTIAE  HABEAT  RATIONEM. 


X  his  autem  quae  praemissa  sunt,  ma- 
nifeste  videri  potest  quod  ea  quae  sunt 
per  divinam  providentiam  dispensata, 
sequuntur  aliquam  rationem. 
Ostensum  enim  est  quod  Deus  per  suam  pro- 
videntiam  omnia  ordinat  in  divinam  bonitatem 

•  cap.  Lxiv.       sicut  in  finem  *  :  non  autem  hoc  modo  quod  suae 

bonitati  aliquid  per  ea  quae  fiunt  accrescat,  sed 
ut  similitudo    suae  bonitatis,    quantum  possibile 

♦  cnp,  xviii  sq.  est,  imprimatur   in    rebus  *.  Quia  vero  omnem  i 

creatam  substantiam  a  perfectione  divinae  boni- 
tatis  deficere  necesse  est,  ut  perfectius  divinae 
bonitatis  similitudo  rebus  communicaretur,  o- 
portuit  esse  diversitatem  in  rebus,  ut  quod  per- 
ifecte  ab  uno  aliquo  repraesentari  non  potest,  per  1 
diversa  diversimode  perfectiori  modo  repraesen- 
taretur:  nam  et  homo,  cum  mentis  conceptum 
uno  vocali  verbo  videt  sufficienter  exprimi  non 
posse,  verba  diversimode  multiplicat  ad  expri- 
mendam  per  diversa  suae  mentis  conceptionem. : 
Et  in  hoc  etiam  divinae  perfectionis  eminentia 
considerari  potest,  quod  perfecta  bonitas,  quae 
in  Deo  est  unite  et  simpliciter,  in  creaturis  esse 
non  potest  nisi  secundum  modum  diversum  et 
per  plura.  Res  autem  per  hoc  diversae  sunt,  ■■ 
quod  formas  habent  diversas,  a  quibus  speciem 
sortiuntur.  Sic  igitur  ex  fine  sumitur  ratio  diver- 
sitatis  formarum  in  rebus. 

Exdiversitate  autem  formarum  sumitur  ratio  or- 
dinis  rerum.  Cum  enim  forma  sit  secundum  quam  i 
res  habet  esse;  res  autem  quaelibet  secundum 
quod  habetesse,  accedatad  similitudinem  Dei,  qui 
est  ipsum  suum  esse  simplex :  necesse  est  quod 
forma  nihil  sit  aliud  quam  divina  similitudo  par- 
ticipata  in  rebus;  unde  convenienter  Aristoteles,  % 


S.   Th.    I.   3; 
Did.   lib.    Vfl, 


in  I  Phys.*,  de  forma  loquens,  dicit  quod  est  Th^f- '*' 3; 
dhnnuni  qiioddam  et  appetibile.  Similitudo  autem 
ad  unum  simplex  considerata  diversificari  non 
potest  nisi  secundum  quod  magis  vel  minus 
similitudo  est  propinqua  vel  remota.  Quanto 
autem  aliquid  propinquius  ad  divinam  similitu- 
dinem  accedit,  perfectius  est.  Unde  in  formis 
differentia  esse  non  potest  nisi  secundum  quod 
una  perfectior   existit   quam  alia:  propter  quod 

.  Aristoteles,  in  VIII  Metaphys.  *,  definitiones,  per 
quas  naturae  rerum  et  formae  significantur,  assi-  "" 
milat  numeris,  in  quibus  species  variantur  per 
additionem  vel  subtractionem  unitatis,  ut  ex  hoc 
deti^r  intelligi  quod  formarum  diversitas  diversum 
gradum  perfectionis  requirit.  Et  hoc  evidenter 
apparet  naturas  rerum  speculanti.  Inveniet  enim, 
si  quis  diligenter  consideret,  gradatim  rerum  di- 
versitatemcompleri:  nam  suprainanimatacorpora 
inveniet  plantas;etsuper  has  irrationalia  animalia; 

.  et  super  has  intellectuales  substantias;  et  in  singulis 
horum  inveniet  diversitatem  secundum  quod 
quaedam  sunt  aliis  perfectiora,  in  tantum  quod 
ea  quae  sunt  suprema  inferioris  generis,  videntur 
propinqua  superiori  generi,  et  e  converso,  sicut 
animalia  immobilia  sunt  similia  plantis;  unde  et 
Dionysius  dicit,  vii  cap.  de  Div.  Nom.*,  quod  *  s.  Th.  lect.  4. 
divina  sapientia  coniitngitjines  primoritm  principiis 
seciindonim.  Unde  patet  quod  rerum  diversitas 
exigit  quod  non  sint  omnia  aequalia,  sed  sit  ordo 

'  in  rebus  et  gradus. 

Ex  diversitate  autem  formarum,  secundum 
quas  rerum  species  diversificantur,  sequitur  et 
operationum  differentia.  Cum  enim  unumquod- 
que  agat  secundum  quod  est  actu,  quae  enim 
sunt    in   potentia,    secundum    quod    huiusmodi. 


¥ 


2  quod  DEGNft;  ut.  b  enim  liic  A;  post  est.  7  suae  bonitati  aliquid  D;  aliquid  suae  bonitati  aliquid  a,  aliquid  suae  bonitati  WYZ, 
aliquid  divinae  bonitati  EGNfrPc.  9    quantum  A  solus;  inquantum.  11    creatani)  creat  a,  creaturam  X;  d  legit:  creaturam  substantiam 

constat  a  perfectione  divinae  bonitatis  deficere,  necesse  est  ut  etc.  12    ut]  ad  hoc  ut  P.  l5    repraesentareiurj   repraesentarentur  oY. 

17    et  homo  EGNsYiPc;  om.  26    quod|  eo  quod  aDZbPd,  in  co  quod  Y.  3o    rcrum  A  solus;   in  rebus  EGN*Pc  et  ante  sumitur  D, 

om  ceteri.         32  accedat]  accedit  Gb,  attendit  N.         33  necesse  cst)  necesse  A  casu. 

4  vel  rainus  EGNft;  et  minus.  8  sccundum  DEGNXft;  per  hoc  P,  om  ceteri.  16  speculanti)  consideranti  EGfr,  consideratis  N.  Inve- 
niet)  Invenit  GN;  ita  et  ante  plantas.         19  has]  illa  V".         irrationalia  A  solus;  irrationabilia.         20  has)  hoc  D,  illa  Y. 


3oo  SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XCVIl. 

inveniuntur  actionis  expertia;  est  autem  unum-     concrescunt.  Ex  Sap.  \\\i'  dicitur  de  Dei  sapientia 
quodque    ens   actu   per   formam :   oportet    quod     quod  attingit   a  fine   itsque  ad  finem  /ortiter,  et 
operatio    rei    sequatur    formam    ipsius.    Oportet     disponit  omnia  suaviter.  Et  xi  eiusdem  dicitur*:  'Vers.  ji. 
ergo,  si  sint  diversae  formae,  quod  habeant  di-     Omnia   in    mensura,    niimero    et  pondere  dispo- 
versas  operationes.  '  suisti:  ut  per  mensuram  quantitatem,  sive  modum 

Quia  vero  per  propriam  actionem  res  quaelibet  aut  gradum  perfectionis  uniuscuiusque  rei  intel- 
ad  proprium  finem  pertingit,  necesse  est  et  ligamus;  per  numerum  vero  pluralitatem  et  di- 
proprios  fines  diversificari  in  rebus:  quamvis  sit  versitatem  specierum,  consequentem  ex  diversis 
finis  ultimus  omnibus  communis.  perfectionis   gradibus;    per  pondus  vero  inclina- 

Sequitur  etiam  ex  diversitate  formarum  diversa  ■"  tiones  diversas  ad  proprios  fines  et  operafiones, 
habitudo  materiae  ad  res.  Cum  enim  formae  et  agentia  et  patientia,  et  accidentia  quae  se- 
diversae  sint  secundum  quod  quaedam  sunt  aliis  quuntur  distinctionem  specierum. 
perfectiores,  sunt  inter  eas  aliquae  in  tantum  In  praedicto  autem  ordine,  secundum  quem 
perfectae  quod  sunt  per  se  subsistentes  et  per-  ratio  divinae  providentiae  attenditur,  primum 
fectae,  ad  nihil  indigentes  materiae  fulcimento.  's  esse  diximus  divinam  bonitatem,  quasi  ultimum 
Quaedam  vero  per  se  perfecte  subsistere  non  finem,  qui  est  primum  principium  in  agendis; 
possunt,  sed  materiam  pro  fundamento  requirunt :  dehinc  vero  rerum  numerositatem ;  ad  quam  con- 
ut  sic  illud  quod  subsistit  non  sit  forma  tantum,  stituendam  necesse  est  gradus  diversos  in  formis 
neque  materia  tantum,  quae  per  se  non  est  ens  et  materiis,  et  agentibus  et  patientibus,  et  actio- 
actu,  sed  compositum  ex  utroque.  "  nibus   et   accidentibus    esse.    Sicut    ergo    prima 

Non  autem  possent  materia  et  forma  ad  aliquid  ratio  divinae  providentiae  simpliciter  est  divina 
unum  constituendum  convenire  nisi  esset  aliqua  bonitas,  ita  prima  ratio  in  creaturis  est  earum 
proportio  inter  ea.  Si  autem  proportionata  oportet  numerositas,  ad  cuius  institutionem  et  conserva- 
ea  esse,  necesse  est  quod  diversis  formis  diver-  tionem  omnia  alia  ordinari  videntur.  Et  secun- 
sae  materiae  respondeant.  Unde  fit  ut  quaedam  ^s  dum  hoc  rationabiliter  videtur  esse  a  Boetio 
formae  requirant  materiam  simplicem,  quaedam  dictum,  in  principio  suae  Arithmeticae*,  ^»0(i  '  Lit.  i,  cap.  n. 
vero  materiam  compositam  ;  et  secundum  di-  omnia  quaecumque  a  primaem  rerinn  natura  con- 
versas  formas,  diversam  partium  compositionem  stituta  sunt,  ex  numeronim  videntur  ratione  esse 
oportet  esse,  congruentem  ad  speciem  formae  et  formata. 
ad  operationem  ipsius.  ,o      Est  autem  considerandum  quod  operativa  rafio 

Ex  diversa  autem  habitudine  ad  materiam  et  speculativa  partim  quidem  conveniunt,  partim 
sequitur  diversitas  agentium  et  pafientium.  Cum  vero  differunt.  Conveniunt  quidem  in  hoc  quod, 
enim  agat  unumquodque  ratione  formae,  patiatur  sicut  ratio  speculativa  incipit  ab  aliquo  principio 
vero  et  moveatur  ratione  materiae,  oportet  quod  et  per  media  devenit  ad  conclusionem  intentam, 
illa  quorum  formae  sunt  perfectiores  et  minus  ma-  3$  ita  ratio  operativa  incipit  ab  aliquo  primo  et  per 
teriales,  agant  in  illa  quae  sunt  magis  materialia,  aliqua  media  pervenit  ad  operationem  vel  ope- 
et  quorum  formae  sunt  imperfectiores.  ratum    quod    intenditur.    Principium    autem   in 

Ex  diversitate  autem  formarum  et  materiarum  speculativis  est  forma  et  quod  qiiid  est:  in  ope- 
et  agentium,  sequitur  diversitas  proprietatum  et  rativis  vero  finis,  quod  quandoque  quidem  est 
accidentium.  Cum  enim  substantia  sit  causa  acci-  40  forma,  quandoque  aliquid  aliud.  Principium  efiam 
dentis,  sicut  perfectum  imperfecti,  oportet  quod  in  speculativis  semper  oportet  esse  necessarium: 
ex  diversis  principiis  substantialibus  diversa  acci-  in  operativis  autem  quandoque  quidem  est  ne- 
dentia  propria  consequantur.  Rursus,  cum  ex  cessarium,  quandoque  autem  non ;  necessarium 
diversis  agentibus  sint  diversae  impressiones  in  enim  est  hominem  veJle  felicitatem  ut  finem, 
patientibus,  oportet  quod  secundum  diversa  4s  non  necessarium  autem  velle  domus  aedifica- 
agentia,  diversa  sint  accidentia  quae  ab  agentibus  tionem.  Similiter  in  demonstrativis  semper  po- 
imprimuntur.  steriora  ad  priora  de  necessitate  sequuntur:  non 

Patet  ergo  ex  dictis  quod,  cum  per  divinam  autem  in  operativis  semper,  sed  tunc  solum 
providentiam  rebus  creatis  diversa  accidentia,  quando  ad  finem  non  nisi  per  hanc  viam  per- 
et  actiones  et  passiones,  et  collocationes  distri- s»  veniri  potest ;  sicut  necessarium  est  volenti  aedi- 
buantur,  non  hoc  absque  ratione  accidit.  Hinc  ficare  domum  quod  quaerat  ligna,  sed  quod 
est  quod  Sacra  Scriptura  rerum  productionem  et  quaerat  ligna  abiegna,  hoc  ex  simplici  voluntate 
gubernationem  sapientiae  et  prudentiae  divinae  ipsius  dependet,  non  autem  ex  ratione  domus 
attribuit.    Dicitur    enim    Prov.    m'''"":    Dominus     aedificandae. 

sapientia  fundajnt  terram,stabilipit  caelosprudentia.  ss  Sic  igitur  quod  Deus  suam  bonitatem  amet, 
Sapientia   illius   eruperunt  abyssi,    et   nubes  rore     hoc    necessarium    est:    sed    hoc    non  necessario 

1   expertiaj  experitia  o,  ex  parva  E,  experientia  CG,  inexpertia  Z.  4  si)  quod  si  GNPc,  quod  (...  et  quod)  Y.  24  divensis  formis 

post  diversae  materiae  GNi.  25  fit  ut  quaedam  (fit  fit  ut  quaedam  ut  quaedam  A;  ut  quaedam  altero  loco  deletur)]  fit  quod  quaedam  EGN. 
3o  ad  operationem  Y;   per  operationem  BH,  esse  D,   operationem  ceteri.         55  sapientia  CDPc;  sua  addunt.  stabilivit  Pc;  et  stabilivit. 

4  numero]  et  numero  XYPc;  disposuisti]  Domine  addunt  Pc,  7  pluralitatem  et  diversitatem  EGNt,  diversitatem  et  pluralitatem 

(pulchritudinem  P).  8    consequentem]  consequente  A  casu.  11     agentia  A  solus\  ad  propria  agentia.  2  3    numerositas]  univer- 

sitas  GN.  institutionem  et  conservationem  A  solus;  constitutionem  et  conservationem  EGNfc  et  mutato  ordine  ceteri.  24  Et...  3oi  a  21 
divinae  om  H.  25  rationahiliter  hic  EGNi;  post  videtur  esse.  3l  partim  vero  A  solus;  et  partim.  35  primo]  principio  GNWPc. 

36  pervenit  A  solus;  devenit.  3q  quidem  A  solus;  om.  40  quandoque]  autem  addunt  EGN6.  52  abiegna  Zcd;  abigena  C,  abietina  Y 
et  ante  ligna  P,  abienda  ceteri.       '56  hoc]  ex  hoc  P. 


I 


SUMxMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XCVII.  3oi 

sequitur,  quod  per  creaturas  repraesentetur,  cum  tia  secundum  modum  necessitatis  provenire  *.  - 

sine  hoc  divina  bonitas  sit  perfecta.  Unde  quod  Quorum  utrumque  patet  esse  falsum   ex  dictis. 

creaturae   in   esse  producantur,   etsi  e.\   ratione  Sunt  autem  quaedam  verba  Scripturae  quae 

divinae  bonitatis  originem  habeat,  tamen  ex  sim-  videntur  simplici   voluntati  divinae  omnia  attri- 

plici  Dei  voluntate  dependet.  -  Supposito  autem  s  buere.  Quae  non  dicuntur  ad  hoc  ut  ratio  tol- 

quod  Deus  creaturis  suam  bonitatem  communi-  latur  a  providentiae  dispensatione,  sed  ut  omnium 

care,  secundum  quod  est  possibile,  velit  per  si-  primum  principium  Dei  voluntas  ostendatur,  sicut 

militudinis  modum:  ex  hoc  rationem  accipit  quod  iam  supra   dictum   est.   Sicut  est  illud  Psalmi  *, 

sint  creaturae  diversae.   Non  autem  ex  necessi-  Omnia  qiiaeciimque  voltiitDominiis,fecit;etIobxi*, 
tate    sequitur    quod    secundum    hanc    vel  illam  'o  Quis  ei  dicere  potest,  Cur  ita  facis?  et  Rom.  ix  '', 

perfectionis  mensuram,  aut  secundum  hunc  vei  Voluntati  enim  eius  quis  resistii?  Et  Augustinus 


illum  numerum  rerum.  -  Supposito  autem  ex 
divina  voluntate  quod  hunc  numerum  in  rebus 
statuere  velit,  et  hanc  unicuique  rei  perfectionis 
mensuram :  ex  hcc  rationem  accipit  quod  habeat 


Doctor   Per- 


voluntatem  sequuntur  absque    ratione.   Qui    est 
error  Loquentium  in  lege  Saracenorum,  ut  Rabbi : 
Moyses  dicit*:  secundum  quos  nulla  dififerentia 

ftex.,  Parie  III,  ■'  ,..  ,.••  ■     c  ■    ■  j 

cap.  XXV.  (Basii.  est  quod  ignis  caleiaciat  et  inrngidet,  nisi  quia 
Deus  ita  vult.  -  Excluditur  etiam  error  eorum 
qui  dicunt  causarum  ordinem  ex  divina  providen- 


*  Cf.  snpra  cap. 
Lxxu    eq. ;    cap. 


dicit,  III  de  Trin.  *:  Non  nisi  Dei  voluntas  causa 
est  prima  sanitatis  et  aegritudinis,  praemiorum 
atque  poenarum,  gratiarum  atque  retributionum. 
Sic  ergo,  cum  quaeritur  propter  quid  de  aliquo 
formam  talem  et  materiam  talem.  Et  similiter  in  naturali  effectu,  possumus  reddere  rationem  ex 
consequentibus  patet.  aliqua  proxima  causa :  dum  tamen,  sicut  in  primam 

Manifestum  igitur  fit  quod  providentia  secun-  causam,reducamus  omniainvoluntatem  divinam. 
dum  rationem  quandam  res  dispensat:  et  tamen  Sicut,  si  quaeratur,  Quare  lignum  est  calefactum 
haec  ratio  sumitur  ex  suppositione  \o\un\aX\s  ^o  ad  praesentiam  /^hw?  dicitur,  Quia  calefactio  est 
divinae.  naturalis  actio  ignis.  Hoc  autem:  quia  calor  est 

Sic  igitur  perpraemissa  duplex  error  excluditur.  proprium  accidens  eius.  Hoc  autem  consequitur 
Eorum  scilicet  qui  credunt  quod  omnia  simplicem     propriam   formam    eius.  Et   sic  inde,  quousque 


■  Ps.  Cxxxiv,  6. 

•  Vers.  ifl.  -Cf. 
cap.  IX,  12. 


Cap.  III,  IV. 


perveniatur  ad  divinam  voluntatem.  Unde,  si  quis 
respondet  quaerenti  quare  lignum  calefactum  est, 
Quia  Deus  voluit:  convenienter  quidem  respondet 
si  intendit  reducere  quaestionem  in  primam. 
causam;  inconvenienter  vero  si  intendit  omnes 
alias  excludere  causas. 


4  habeat  WY;  om  D,  habeant  ceteri.  b  dependetj  dependent  DEGNfc.  17  consequentibus  EGN ;  omnibuf.  18  providentiaj  divina 
providentia  bPd.         23  siinplicem  voluntatero]  siniplici  volunlate  GN.         24  sequunlur  A  solus;  sequantur. 

3  Scriplurie]  Sacrre  Scripturae  GiPf.  4  simplici  voluniati  divinae  omnia  A  solus ;  omnia  simplici  voluntati  (Dei  addii  P).  i  ut  ratio 
EGNXfcPc;  et  ideo  ut  D,  ut  ceteri.  8  Sicut  est  EGNt;  secundum  Y,  sicut  ceteri.  10  ei  fost  dicere  Prf.  l3  est  A  solus;  om. 

16  naturali  hic  EGNfr;  post  effectu.         :o  Quia]  qtiod  Pcd.         sb  calefacium  om  EGN,  calidum  isG. 

Commentaria  Ferrariensis 


¥ 


'  Cf.  Comment. 
cap.  xciv,  inil. 


Num. 
Num. 


Num.  IV. 


PosTQUAM  determinavit  Sanctus  Thomas  de  certitudine 
divinae  providentiae,  nunc  de  eius  rationabilitate  de- 
terminat  *. 

Circa  hoc  autem  tria  facit.  Primo,  ostendit  quod  ea 
quae  sunt  per  divitiam  provideutiam  ordinata,  hatent  ali- 
quam  rationem ;  secundo,  excludit  quosdam  errores,  ibi, 
Sic  igitur  per  praemissa* ;  tertio,  infert  unum  corollarium, 
cum  dicit,  Sic  ergo  cum  quaeritur  *. 

Circa  primum  duo  facit :  primo,  ostendit  propositum ; 
secundo,  ostendit  quod,  licet  sit  aliqua  ratio  divinae  pro- 
videntiae,  est  tamen  aliquid  in  creaturis  quod  ex  simpHci 
Dei  voluntate   dependet  *. 

1.  Quantum  ad  primum,  probat  propositum  tali  ratione. 
Ex  fine  sumitur  ratio  diversitatis  formarum;  ex  diversi- 
tate  formarum  sumitur  ratio  ordinis  reriim,  id  est  diversitas 
graduum  in  naturis  rerum ;  ex  diversitate  formarum  se- 
quitur  operationum  dilVerentia  ac  finium,  et  diversa  habi- 
tudo  materiae  ad  res;  ex  hac  diversa  materiae  habitudine 
sequitur  diversitas  agentium  et  patientium ;  ex  diversitate 
formarum  et  materiarum  et  agentium  sequitur  diversitas 
proprietatum  et  accidentium.  Ergo,  cum  per  divinam  pro- 
videntiam  diversa  accidentia,  et  actiones  et  passicnes,  ct 
coUocationes  (scilicet  secundum  superius  et  inferius)  distri- 
buuntur,  non  absque  ratione  accidit. 

2.  Prima  pars  antecedentis  probatur.  Deus  per  suam 
providentiam  omnia  ordinat  in  bonitatem  suam  sicut  in 
finem,  ut  similitudo  illius,  quantum  possibiie  est,  impri- 
matur  in  rebus.  Sed  non  potest  divina  jjonitas  ab  uno  aliquo 
perfecte  repraesentari:  cum  quaelibet  creatura  ab  eius  per- 
fectione  deiiciat.  Ergo,  ad  hoc  ut  perfectiori  modo  reprae- 
sentaretur,  oportuit   esse   diversitatem   in   rebus.   Sed   res 


sunt  diversae  eo  quod  diversas  formas  habent,  a  quibus 
speciem  sortiuntur.  Ergo  etc.  -  Probatur  prima  conse- 
quentia  per  siraile  in  explicatione  conceptus  mentaHs  per 
verbum  vocale.  Nam  cum  homo  videt  mentis  conceptum 
uno  vocali  verbo  suf&cienter  exprimi  non  posse,  verba  ad 
illum  exprimendum  multiplicat.  -  Gonfirmatur  quoque : 
quia  per  diversitatem  creaturarum  divinae  perfectionis  emi- 
nentia  considerari  potest. 

Secunda  vero  pars  antecedentis  probatur.  In  formis  dif- 
ferentia  esse  non  potest  nisi  per  hoc  quod  una  perfectior 
existit  quam  aHa.  Ergo  et  diversitas  rerum,  quae  est  per 
formam,  exigit  quod  in  ipsis  sit  ordo  et  gradus.  Ergo  etc. 

-  Probatur  assumptum.  Forma  nihil  aHud  est  quam  si- 
miUtudo  divina  participata  in  rebus:  ut  patet  ex  I  Physi- 
corum.  Et  quia  secundum  ipsam  res  habet  esse ;  per  hoc 
autem  quod  res  habet  esse,  ad  simiHtudinem  Dei  accedit; 
similitudo  ad  unum  simplex  considerata,  diversificari  non 
potest  nisi  secundum  quod  magis  et  minus  est  propinqua 
vel  remota;  quanto  ahquid  propinquius  ad  divinam  simi- 
Htudinem  accedit,  perfectius  est:  ergo  in  formis  differentia 
esse  non  potest  nisi  per  hoc  quod  una  est  perfectior  aHa. 

—  Confirmatur  auctoritate  Philosophi  in  VIII  Metaph.,  as- 
similantis  formas  et  naturas  rerum  numeris.  -  Ostenditur 
quoque  ex  ordine  inanimatorum,  plantarum,  irrationaHum, 
et  rationalium,  in  quibus  videmus  diversitatem  secundum 
quod  quaedam  sunt  aHis  perfectiora :  in  tantum  quod  ea 
quae  sunt  suprema  inferioris  generis,  videntur  propinqua 
superiori  generi,  et  e  converso;  ut  etiam  Dionysius,  vii  cap. 
de  Div.  Nom.,  ait.  -  Adverte  quod  loquitur  Sanctus  Thomas 
de   diversitate  quae  est  in  formis,  quae  dicitur  diversitas 

formalis,  quae  scilicet  sumitur  ex  diversa  ratione  formae. 


302 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XCVII. 


Talis  enim  diversitas  exigit  ordinem  inter  illas:  scilicet 
quod  una  sit  superior,  et  altcra  inferior. 

Tertia  pars  antecedentis  probatur  quoad  primam  partem, 
sic.  Operatio  rei  consequitur  formam  eius.  Ergo,  si  sint 
diversae  formae,  habent  diversas  operationes.  Probatur 
antecedens:  quia  unumquodque  agit  secundum  quod  est 
in  actu;  est  autem  in  actu  per  formam.  -  Quoad  secundam 
partem  probatur.  Quia  per  propriam  actionem  res  quaelibet 
ad  proprium  finem  pertingit.  -  Quoad  tertiam  vero  partem, 
probatur  sic.  Praeter  formas  per  se  subsistentes,  sunt 
quaedam  quae  per  se  subsistere  non  possunt,  sed  mate- 
riam  pro  fundamento  requirunt.  Ergo  oportet  inter  materias 
et  formas  esse  proportionem.  Ergo  necesse  est  quod  di- 
versis  formis  diversae  materiae  respondeant:  ut  scilicet 
quaedam  formae  requirant  materiam  simplicem,  quaedam 
vero  compositam;  et  secundum  diversas  formas,  oporteat 
esse  diversam  partium  compositionem.  Probatur  prima 
consequentia:  quia  non  possent  materia  et  forma  ad  ali- 
quid  unum  componendum  convenire  nisi  esset  aliqua  pro- 
portio  inter  illa.  ' 

Quarta  pars  antecedentis  probatur.  Unumquodque  agit 
ratione  formae,  patitur  vero  ratione  materiae.  Ergo  quorum 
formae  sunt  perfectiores  et  minus  materiales,  agunt  in  illa 
quorum  formae  sunt  imperfectiores,  et  magis  sunt  ma- 
terialia. 

Quinta  vero  pars  antecedentis  probatur,  quoad  primam 
quidem  et  secundam  partem,  quia,  cum  substantia  sit  causa 
accidentis,  sicut  perfectum  imperfecti,  oportet  quod  ex  di- 
versis  principiis  substantialibus  diversa  accidentia  propria 
consequantur.  -  Quoad  tertiam  vero  partem,  quia  ex  di- 
versis  agentibus  sunt  diversae  impressiones  in  patientibus. 

Confirmatur  conclusio  auctoritate  Scripturae,  rerum 
productionem  et  gubernationem  sapientiae  et  prudentiae 
attribuentis:  ut  Prov.  iii;  Sap.  viii  et  xi,  ubi  dicitur:  Omnia 
in  mensura  et  numero  et  pondere  constituisti. 

3.  Ex  praedictis  infertur  rationabiliter  esse  dictum  a 
Boetio,  in  primo  suae  Arithmeticas,  quod  quaecumque  a 
primaeva  rerum  natura  constituta  sunt,  ex  numerorum  vi- 
dentur  ratione  esse  formata.  In  praedicto  enim  divinae  pro- 
videntiae  ordine  positum  est  primam  rationem  simpliciter 
esse  divinam  bonitatem  :  primam  vero  rationem  in  crea- 
turis  esse  rerum  numerositatem,  ad  quam  constituendam 
necesse  est  gradus  diversos  in  formis,  et  materiis,  et  agen- 
tibus  et  patientibus,  et  actionibus,  et  accidentibus  esse. 

11.  Circa  istas  duas  propositiones,  Per  divinam  providen- 
tiam  omnia  ordinantur  in  bonitatem  divinae,  ut  similitudo 
eius,  quantum  possibile  est,  imprimatur  rebus ;  et,  Non 
potest  divina  bonitas  ab  uno  aliquo  perfecte  repraesentari, 
adverte  quod  dupliciter  illas  possumus  interpretari.  Primo, 
quod  per  ipsas  non  intendit  Sanctus  Tliomas  velle  Deum 
per  multitudinem  creaturarum  suam  bonitatem  absolute 
sumptam  manitestare  et  rebus  imprimere  quantum  pos- 
sibile  est,  ut  ly  tantum  et  quantum  importent  adaequa- 
tionem  absolute  inter  bonitatem  divinam  repraesentabilem 
a  creatura,  et  similitudinem  creaturarum  repraesentantem; 
neque  multitudinem  creaturarum  perfecte  secundum  aequa- 
litatem  repraesentare  divinam  bonitatem  absolute,  quam  una 
creatura  perfecte  repraesentare  non  potest;  sed  loquitur 
de  bonitate  divina  ut  manifestanda  secundum  determina- 
tionem  divinae  sapientiae;  sicut  enim  per  suam  sapientiam 
Deus  determinavit  suam  bonitatem  secundum  quandam 
similitudinem  communicare  et  manifestare,  ita  determina- 
vit  ipsam  secundum  aliquos  gradus  perfectionis  commu- 
nicare.  De  ista  ergo  similitudine  divinae  bonitatis  rebus 
imprimenda,  sic  per  eius  sapientiam  determinata,  loquendo, 
Deus  per  suam  providentiam  determinavit  ut,  quantum  pos- 
sibile  est,  imprimatur  rebus:  idest,  ut  rebus  imprimatur  per- 
fectiori  modo  quo  imprimi  potest,  et  tantum  quantum 
creaturae  patitur  natura.  Unde,  cum  creaturae  convenire 
non  possit  ut  omnes  gradus  bonitatis  divinae,  secundum 
determinationem  divinae  sapientiae  communicandi,  in  uno 
aliquo  manifestentur  et  imprimantur,  oportuit  diversitatem 
esse  in  rebus.  Similiter  una  creatura  non  potest  divinam 
bonitatem  repraesentare  perfecte,  idest  secundum  omnes 
gradus  secundum  quos  Deus   eam  manifestare  decrevit: 


sed  bene  -universitas  creaturarum  illam  repraesentat  per- 
fecte,  idest  secundum  omnes  illos  gradus;  licet  non  perfecte 
absolute,  quia  sunt  infiniti  alii  gradus  divinae  bonitatis  se- 
cundum  quos  manifestari  posset. 

2.  Sed  quia  Sanctus  Thomas  inferius  *  videtur  accipere 
tanquam  prius  in  divina  voluntate  hoc  quod  est  velle 
communicare  bonitatem  divinam  quantura  possibile  est, 
quam  hoc  quod  est  velle  eam  communicare  secundum 
istos  determinatos  gradus  perfectionis:  ideo  secundo  pos- 
sumus  interpretari  quod  ly  in  quantum  non  importat  adae- 
quationem  communicationis  bonitatis  divinae  ad  possibi- 
litatem  receptionis  creaturae  absolute,  ut  sit  sensus  quod 
Deus  vult  ut  similitudo  bonitatis  suae  imprimatur  rebus  se- 
cundum  omnem  gradum  qui  non  repugnat  creaturae:  -  sunt 
enim  multi  gradus  divinae  similitudinis  quos  non  repu- 
gnat  in  creaturis  esse,  et  tamen  Deus  non  determinavit 
illos  creaturis  communicare  -  sed  explicat  et  specificat 
genus  et  rationem  communicationis  et  impressionis.  Cum 
enim  forma  alicuius  tripliciter  possit  intelligi  alteri  commu- 
nicari,  scilicet  secundum  eandem  rationem  et  eundem  mo- 
dum  essendi;  secundum  eandem  rationem  tantum;  etsolum 
secundum  quandam  similitudinis  participationem:  sensus 
est  quod  per  divinam  providentiam  statuitur  ut  similitudo 
divinae  bonitatis  imprimatur  rebus,  non  quidem  secundum 
eandem  rationem;  neque  secundum  illum  modum  essendi 
quo  bonitas  divina  est  in  seipsa,  quae  scilicet  unite  et 
indivisibiliter  omncm  perfectionem  continet,  quia  iste  mo- 
dus  non  est  possibilis  creaturac;  sed  per  quandam  simi- 
litudinis  diffusionem;  per  illum  enim  modum  creaturae 
potest  divina  bonitas  communicari.  Iste  autem  modus  est 
ut  quod  unite  continetur  in  divina  bonitate,  in  creaturis 
multipliciter  recipiatur.  Et  per  hunc  etiam  modum  dicitur 
tota  universitas  creaturarum  perfectiori  modo  repraesen- 
tare  divinam  bonitatem  quam  una  sola  creatura.  Unde 
non  intendit  Sanctus  Thomas,  in  secunda  propositione, 
quod  in  uno  non  possit  perfecte  repraesentari  absolute, 
in  multis  autem  possit,  per  acceptionem  naturae  divinae 
secundum  eandem  rationem  qua  in  Deo  est:  sed  quod 
non  ita  perfecto  modo  in  uno  manifestari  potest  sicut 
in  multis,  secundum  acceptionem  aliqualis  similitudinis 
bonitatis  divinae. 

III.  Circa  illam  propositionem,  Ex  diversitate  forma- 
rum  et  materiarum  sequitur  diversitas  proprietatum  et 
accidentium,  advertendum  quod  ex  materia  secundum  se, 
inquantum  huiusmodi,  ut  a  forma  praescindit,  non  se- 
quuntur  aliquae  proprietates  aut  accidentia :  cum,  ut  sic, 
dicat  potentiam  passivam.  Sed  dicuntur  aliqua  huiusmodi 
consequi  materiam,  quia  consequuntur  formam  ut  est  in 
materia  taliter  disposita:  secundum  enim  diversitatem  ma- 
teriae  sequuntur  ex  forma  diversa  accidentia.  Et  etiam 
quia  ex  natura  composita  ex  forma  et  materia,  secundum 
diversam  conditionem  materiae,  scquuntur  diversa  acci- 
dentia.  Unde  quod  dicitur  hic,  ex  diversitate  formarum  et 
materiarum  sequi  diversa  accidentia,  intelligendum  est  de 
forma  et  materia  coniunctim,  non  divisim. 

2.  Circa  illam  interpretationem  quam  hic  ponit  Sanctus 
Thomas  mensurae,  numeri  etponderis  existentium  in  rebus, 
advertenduni  quod  aliter  exponit  ea  hoc  loco:  et  aliter 
Prima,  q.  v*;  et  Ver.,  q.  xxi  **.  Hic  enim  exponit  ea  se- 
cundum  quod  in  universitate  rerum  inveniuntur:  in  illis 
vero  locis  exponit  secundum  quod  inveniuntur  in  una- 
quaque  re  creata.  Secundum  tamen  eadem  consideratur  in 
rerum  universitate,  et  in  unaquaque  re:  ut  patet  conferenti 
ea  quae  hic  dicuntur,  ad  ea  quae  dicuntur  in  locis  praeal- 
legatis. 

3.  Circa  ipsam  conclusionem  *,  advertendum  quod  non 
ideo  ponitur  divinam  providentiam  habere  rationem,  quasi 
aliquid  sit  causa  ipsius  ex  parte  Dei  providentis :  sed  quia 
ex  parte  particularium  eftectuum  providentiae  potest  assi- 
gnari  aliqua  ratio  et  aliqua  causa,  cum  interrogatur,  Quare 
hoc  est?  Cum  enim  quaeritur,  Quare  est  diversitas  for- 
marum  in  rebus  creatis  ?  respondetur  finis  pro  causa :  sci- 
licet,  ut  manifestetur  divina  bonitas  in  rebus,  quae  per 
unum  manifestari  non  poterat.  Si  vero  quaeritur,  Quare 
in  perfectionibus  rerum  invenitur  ordo,  ita  qtiod  una  est 


'  In  hoc  cap.,  Sic 
igitur  quod. 


Art,  5. 
•  Art.  6. 


•Videinit.Com- 
ment.,Circa  hoc. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XCVIl. 


3o3 


*  Videinit.  Com- 
ment.,  Circapri- 
mum. 


vjaior  et  allera  minor?  redditur  pro  causa  proxima  ipse 
formarum  ordo:  quia  scilicet/or»Mijri<m  iina  est  altera  per- 
fectior,  alia  vero  imperjectior.  Et  sic  de  aliis.  Et  idcirco 
non  potest  dici  quod  Deus  absque  ratione  gubernet  crea- 
turas,  licet  ipse  actus  divini  intellectus  providentis  causam 
non  habeat. 

IV.  Secundo  ostendit  Sanctus  Thomas  quod  ratio  secun- 
dum  quam  divina  providentia  res  dispensat,  sumitur  ex  sup- 
positione  divinae  voluntatis  *.  Ad  huius  autem  manifesta- 
tionem,  praemittit  quod  operativa  ratio,  sive  argumentatio 
aut  inquisitio  operativa,  et  inquisitio  speculativa,  conve- 
niunt  quidem  in  hoc,  quod  incipiunt  ab  aliquo  principio, 
et  per  media  ad  aliquod  intentum  deveniunt:  sed  diffe- 
runt  primo,  quia  in  speculativis  principium  est  forma  et 
quod  quid  est ;  in  operativis  vero  est  finis,  qui  quandoque 
est  forma,  quandoque  aliquid  aiiud.  -  Secundo,  quia  in  spe- 
culativis  principium  oportet  semper  esse  necessarium  :  in 
operativis  autem  quandoque  est  necessarium,  ut  hominem 
velle  felicitatem ;  quandoque  vero  non,  ut  hominem  velle 
domus  aedificationem.  -  Tertio,  quia  in  speculativis  semper 
posteriora  ad  priora  de  necessitate  sequuntur :  non  autem 
in  operativis,  sed  tunc  tantum  quando  ad  finem  non  nisi 
per  hanc  viam  pervcniri  potest ;  sicut  ei  qui  vult  domum 
aedificare,  quamvis  velit  aedificare  domum  ex  sua  sim- 
plici  voluntate,  non  autem  ex  ratione  domus,  necessarium 
est  quod  quaerat  ligna. 

Isto  supposito,  probatur  intentum  sic.  Quod  creaturae 
producantur  in  esse,  quamvis  ex  ratione  divinae  bonitatis 
habeat  originem,  tamen  ex  simplici  Dei  voluntate  dependet: 
et  similiter  quod  suam  bonitatem  secundum  hanc  vel  illam 
perfectionis  mensuram  communicare  velit,  aut  secundum 
hunc  vel  illum  numerum  rerum.  Supposito  tamen  quod 
Deus  velit  bonitatem  suam,  secundum  quod  possibile  est, 
creaturis  communicare,  cx  hoc  ratioiiem  accipit  quod  crea- 
turae  sint  diversae.  Et  supposito  quod  Deus  hunc  numerum 
rerum,  et  hanc  unicuique  rei  perfectionis  mensuram  sta- 
tuere  velit,  ex  hoc  rationem  accipit  quod  habeat  formam 
talem  et  materiam  talem.  Ergo,  quamvis  providentia  divina 
secundum  quandam  rationem  rcs  dispenset,  sumitur  tamen 
haec  ratio  ex  suppositione  divinae  voluntatis. 

Probaturantecedens  quoadprimam  partem.  Quiaquanvis 
Deus  suam  bonitatem  necessario  amet,  non  tamen  necessario 
sequitur  quod  per  creaturas  repraesentetur:  cum  sine  hoc 
divina  bonitas  sit  perfecta.  Similiter,  quamvis  Deus  velit 
bonitatem,  secundum  quod  possibile  est,  communicare  crea- 
turis,  non  sequitur  tamen  necessario  quod  secundum  hanc 
aut  illam  perfectionis  mensuram  velit  communicare  :  cum 
videlicet  secundum  aliam  perfectionem  manifestari  et  com- 
municari  possit. 

2.  Circa  secundam  differentiam  inter  operativam  et  spe- 
culativam  rationem,  advertendum  quod  principium  in  ope- 
rativis  esse  necessarium,  accipitur  secundum  proportionem 
ad  principium  necessarium  in  speculativis.  Cum  enim  in- 
tellectus  respiciat  verum  tanquam  obiectum,  voluntas  vero 
bonum  et  appetibile,  principium  ex  quo  procedit  ratio  spe- 
culativa,  scilicet  scientifica,  quae  ad  veritatis  cognitionem 
tendit,  oportet  esse  necessarium  necessitate  veritatis:  ita 
scilicet  quod  necessariam  veritatem  contineat,  et  falsum 
esse  non  possit.  Principium  vero  rationis  practicae,  quod 


non  tendit  principaliter  ad  veritatis  cognitionem,  sed  ad 
operationem  alicuius  appetiti  et  amati,  quando  est  ne- 
cessarium,  intcliigitur  habere  necessitatem  appetibilitatis, 
ita  scilicet  quod  non  appeti  non  possit.  Hoc  modo  di- 
cimus  quod  beatitudo,  quae  est  finis  hominis,  est  princi- 
pium  necessarium  rationis  practicae,  quia  non  potest  ipsam 
voluntas  non  velle,  si  in  actum  exeat  circa  ipsam.  Simi- 
liter,  cum  in  divino  intellectu  et  divina  voluntate  aliquem 
ordinem  ponimus,  secundum  nostrum  modum  intelligendi, 
dicimus  bonitatem  divinam  essc  principium  necessarium : 
quia  Deus  ipsam  necessario  amat,  et  ex  ratione  suae  per- 
fectionis  habet  quod  ametur,  et  quod  non  possit  non  amari. 
Propter  quod  dixit  Sanctus  Thomas  quod  productio  crea- 
turae  habet  originem  ex  ratione  divinae  bonitatis  * :  secun- 
dum  quam  videlicet  convenit  sibi  quod  necessario  Deus  eam 
amet.  E  contrario  autem  dicitur  in  operativis  principium 
non  esse  necessarium,  quando  non  est  necessario  appetibile: 
sicut  et  in  speculativis  diceretur  principium  non  neces- 
sarium  si  non  contineret  veritatem  necessariam,  sed  posset 
esse  falsum.  Hoc  modo  dicimus  quod  domus  aedificanda 
non  estprincipium  necessarium  :  quia  non  necessario  homo 
vult  aedificare  domum,  eo  quod  non  conveniat  domui 
aedificandae  ex  propria  ratione  ut  ametur  et  desideretur, 
sed  ex  libera  hominis  voluntate  proveniat. 

3.  Circa  rationem,  advertendum  quod  hunc  ordinem 
ia  divina  voluntate  Sanctus  Thomas  ponit:  -  ex  parte  sci- 
licet  volitorum,  non  ex  parte  ipsius  voluntatis  -  quod, 
inquam,  primo  Deus  vult  bonitatem  suam ;  secundo,  vult 
eam  communicare;  tertio,  vult  diversitatem  creaturarum 
esse;  quarto,  vult  ipsam  secundum  istos  determinatos  per- 
fectionis  gradus  communicare  creaturis;  quinto,  vult  huic  rei 
darc  hanc  materiam  et  hanc  formam,  illi  vero  illam.  In 
hoc  ordine  autem  primum  est  necessario  volitum  absolute ; 
tertium  est  volitum  ex  suppositione  secundi;  ultimum  vero 
est  volitum  ex  suppositione  tertii;  sed  alia  intermedia  ex 
mera  libcra  voluntate  divina  procedunt;  sicut,  cum  diversis 
.viis  potest  quis  ad  aliqucm  locum  tendere,  quod  istam 
eligat,  ex  eius  libera  voluntatc  provenit. 

V.  Quantum  ad  secundum  principale,  ex  praedictis 
Sanctus  Thomas  duos  excludit  errores* :  scilicet  et  Lo- 
quentium  in  lege  Saracenorum,  ut  Rabbi  Moyses  ait,  di- 
centium  omnia  simplicem  Dei  voluntatem  absque  ratione 
sequi ;  et  aliorum  dicentium  causarum  ordinem  ex  divina 
providentia  per  modum  necessitatis  sequi.  Et  licet,  in- 
quit  Sanctus  Thomas,  quaedam  verba  Sacrae  Scripturae 
videantur  omnia  simplici  Dei  voluntati  attribuere,  ut  in 
Psalm.,  et  lob  xi,  et  Rom.  ix;  et  etiam  Augustinus,  111  de 
Trin.,  videtur  dicere:  tamen  non  dicuntur  ad  hoc  ut  ratio 
tollatur  a  providentiae  dispensatione,  sed  ut  omnium  pri- 
mum  principium  Dei ,  voluntas  ostenflatur. 

VI.  Quantum  ad  tertium  *,  infertur  corollarie  quod,  cum 
quaeritur  propter  quid  de  aliquo  effectu  naturali,  possu- 
mus  reddere  rationem  ex  aliqua  causa  proxima :  dum  tamen 
sicut  in  primam  causam,  reducamus  omnia  in  volunta- 
tem  divinam.  Declaratur  exemplariter:  cum  videlicet  quae- 
ritur,  Quare  lignum  est  calefactum  ad  praesentiam  ignis? 
Si  enim  respondeatur,  Quia  Deus  voluit:  convenienter  re- 
spondetur,  quia  reducatur  quaestio  in  causam  primam; 
inconvenienter  vero,  si  aliae  excludantur  causae. 


*  Parag.  Sic  igi- 
tur  quod. 


*  Vldeinit.  Com- 
ment.,  Circa 
hoc.^att 


'  Vide  init.  Com- 
ment.,  Circa 
lioc. 


-""wJGJ^IS^Sv^ 


3o4 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XCVIII. 


CAPITULUM  NONAGESIMUM  OCTAVUM 

A  71  V   a  3. 

QUOMODO  DEUS  POSSIT  FACERE 
PRAETER  ORDINEM  SUAE  PROVIDENTIAE,  ET  QUOMODO  NON. 


cap.  praec.  WesirpB^^t  ^  praemissis*  autem  accipi  potest  dupli- 
cis  ordinis  consideratio :  quorum  unus 
quidem  dependet  ex  prima  omnium 
causa,  unde  et  omnia  complectitur; 
alius  autem  particularis,  qui  ex  aliqua  causa  creata  ; 
dependet,  et  continet  illa  quae  causae  illi  sub- 
duntur.  Et  hic  quidem  multiplex  est,  secundum 
diversitatem  causarum  quae  inter  creaturas  in- 
veniuntur.  Unus  tamen  eorum  sub  altero  con- 
tinetur:  sicut  et  causarum  una  sub  altera  existit.  lo 
Unde  oportet  quod  omnes  particulares  ordines 
sub  illo  universali  ordine  contineantur,  et  ab  illo 
descendant  qui  invenitur  in  rebus  secundum 
quod  a  prima  causa  dependent.  Huius  exemplum 
in  politicis  considerari  potest.  Nam  omnes  do-  ■; 
mestici  unius  patrisfamilias  ordinem  quendam 
ad  invicem  habent  secundum  quod  ei  subdun- 
tur;  rursus,  tam  ipse  paterfamilias,  quam  omnes 
alii  qui  suut  suae  civitatis,  ordinem  quendam  ad 
invicem  habent,  et  ad  principem  civitatis ;  qui « 
iterum,  cum  omnibus  qui  sunt  in  regno  aliquo, 
ordinem  habent  ad  regem. 

Ordinem  autem  universalem,  secundum  quem 
omnia  ex  divina  providentia  ordinantur,  possu- 
mus  considerare  dupliciter:  scilicet  quantum  ad  ^; 
res  quae  subduntur  ordini;    et  quantum  ad  or- 
dinis  rationem,   quae   ex   principio   ordinis    de- 
cap.  xKiii  sqq.  peudet.  O.steusum  est  autem  in  Secundo*quod 
res  ipsae  quae  a  Deo  sub  ordine  ponuntur,  pro- 
veniunt  ab  ipso  non  sicut  ab  agente  per  neces-  .0 
sitatem  naturae,  vel  cuiuscunque  alterius,  sed  ex 
simplici  voluntate,  maxime  quantum  ad  primam 
rerum  institutionem.  Relinquitur  ergo  quod  praeter 
ea  quae  sub  ordine  divinae  providentiae  cadunt, 
Deus  aliqua   facere  potest:   non   enim   est   eius  ,> 
virtus  ad  has  res  obligata. 

Si  autem  consideremus  praedictum  ordinem 
quantum  ad  rationem  a  principio  dependentem, 
sic  praeter  ordinem  illum  Deus  facere  non  po- 
■  Gap.  praec.  test.  Ordo  enim  ille  procedit,  ut  ostensum  est*,  4» 
ex  scientia  et  voluntate  Dei  omnia  ordinante  in 
suam  bonitatem  sicut  in  finem.  Non  est  autem 
possibile  quod  Deus  aliquid  faciat  quod  non  sit 


•  Lib.    I,   cap. 
Lxxiv  sq. 

*  Ibid.  cap.  XIII. 


ab  eo  volitum:  cum  creaturae  ab  ipso  non  pro- 
deant  naturaliter,  sed  per  voiuntatem,  ut  osten- 
sum  est*.  Neque  etiam  est  possibile  ab  eo  aliquid  '  ^'''«  «"P" 
fieri  quod  eius  scientia  non  comprehendatur: 
cum  voluntas  esse  non  possit  nisi  de  aliquo  noto. 
Neque  iterum  est  possibile  quod  in  creaturis  ali- 
quid  faciat  quod  in  suam  bonitatem  non  sit  or- 
dinatum  sicut  in  finem:  cum  sua  bonitas  sit 
proprium  obiectum  voluntatis  ipsius  *.  Similiter 
autem,  cum  Deus  sit  omnino  immutabilis*,  im- 
possibile  est  quod  aliquid  velit  cum  prius  no- 
luerit;  aut  aliquid  de  novo  incipiat  scire,  vel  in 
suam  ordinet  bonitatem.  Nihil  igitur  Deus  facere 
potest  quin  sub  ordine  suae  providentiae  cadat: 
sicut  non  potest  aliquid  facere  quod  eius  ope- 
rationi  non  subdatur.  Potest  tamen  alia  facere 
quam  ea  quae  subduntur  eius  providentiae  vel 
operationi,  si  absolute  consideretur  eius  potestas : 
sed  nec  potest  facere  aliqua  quae  sub  ordine  pro- 
videntiae  ipsius  ab  aeterno  non  fuerint,  eo  quod 
mutabilis  esse  non  potest. 

Hanc  autem  distinctionem  quidam  non  con- 
siderantes,  in  diversos  errores  inciderunt.  Qui- 
dam  enim  immobilitatem  divini  ordinis  ad  res 
ipsas  quae  ordini  subduntur,  e.xtendere  conati 
sunt,  dicentes  quod  omnia  necesse  est  esse  sicut 
sunt:  in  tantum  quod  quidam  di.xerunt  quod 
Deus  non  potest  alia  facere  quam  quae  facit  *.  J/^^^j*""- 1'^ 
Contra  quod  est  quod  habetur  Maith.  xxvi  ^^ :  An  "p-  "• 
non  possum  rogare  Patrem  meiim,  et  exhibebit 
mihi  pliis  qiiam  duodecim  legiones  angelorum? 

Quidam  autem,  e  converso,  mutabilitatem  re- 
rum  quae  divinae  providentiae  subiiciuntur,  in 
mutabilitatem  divinae  providentiae  transtulerunt, 
de  eo  carnaliter  sapientes  quod  Deus,  ad  modum 
carnalis  hominis,  sit  in  sua  voluntate  mutabilis. 
Contra  quod  dicitur  Num.  xxiir^:  Non  est  Deus 
ut  homo,  ut  mentiatur:  nec  quasi  filius  hominis, 
ut  mutetur. 

Alii  vero  contingentia  divinae  providentiae  sub- 
traxerunt*.  Contra  quos  dicitur  Thren.  iii'?:  Qiiis 
est  iste  qui  dixit  ut  fieret  aliquid,  Domino  non  iu- 
bente ? 


'  Cf.  cap.  Lxxv. 
Comment.,  n,  8. 


5  autem  om  DP.  causa  om  GN.  o  Unus  sE;  Unum.  lo  et  EGNfcPc;  om.  l3  qui  invenitur  sE;  qui  inveniuntur  EGNPc, 

quae   inveniuntur  DZfr,  quae  inveniantur  aWY.  18  rursus]  et  rursus  b,  rursus  autem  P.  21    aliquo  A  solus  ;  aliquem.  35  enim 

EGNfr;  tamen  Z,  autem  ceteri.         36  lias  A  solus:  vel  illas  addmit.         3^  sic)  sicut  EHZP.         40  ostensum  A  solus;  dictum. 

1  prodeant  EGN;  proveniant  b,  procedant  ceteri.  5  possitj  posset  a\V.  7  sit  ordinatum]  sic  ordinet  EGN.  11  cum]  quod 

DWZ6PJ.         17  ea  om  DEGN.         ig  nec]  non  GNfr.         20  fuerint)  fuerunt  BGYZPc.  24  enim  P;  vero.  26  sicut  sunt  EGNWXiPc; 

sicut.  29  Contra  quod]  contra  GN.  Matth.  xxvi]  Matth.  et  Gregorius  GN.  An  non)  An  putas  quia  non  b?c.  35  sapientes  A  soius; 
sentientes.         38  ut  homo...quasi  filius  hominis]   quasi  horao...ut  filius  hominis  cd  et  sine  hominis  P.  40  contingentia]  continentia  aW, 

ex  continenlia  X,  contingentiam  ZP. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XCVIII. 


3o5 


Commentaria  Ferrariensis 


*     Capp.    LxiT- 

XOVII. 


•  providentiae  ? 
Sed  ct.  Comm. 
cap.  sq.,  init. 


Num.  II. 
Num.  IV. 


•  S.  Th.  I.    13; 
Did.lib.IV.xi.i. 

•  Al.  Quodl.  V, 
».  19. 


•Vide  iiiit.  Com- 
ment.,  Circa  Pri- 
mwn. 


PosTQUAM  de  divina  providentia  ostensum  est  quod  ad 
omnia  se  extendat  *,  vult  Sanctus  Thomas  ostendere 
quomodo  praeter  ipsam  Deus  agere  possit. 

Circa  hoc  autem  duo  facit:  primo,  ostendit  quod  Deiis 
aliquo  modo  potest  agere  praeter  ordinem  suae  sapientiae*, 
aliquo  vero  modo  non;  secundo,  ostendit  quod  potest 
agere  praeter  ordinem  rebus  inditum,  capite  sequenti. 

Circa  primum  tria  facit :  primo,  ponit  quasdam  distin- 
ctiones;  secundo,  ostendit  propositum*;  tertio,  quosdam 
errores  eliminat  *. 

1.  Quantum  ad  primum,  duas  tangit  distinctiones.  Prima 
est.  Duplex  est  ordo:  unus  universalis,  qui  dependet  ex 
prima  causa,  et  omnia  complectitur;  z\\\is  particiilaris,  qui 
scilicet  cx  aliqua  causa  creata  dependet,  et  continet  ea  quae 
illi  causae  subduntur.  Talis  autem  est  multiplex,  secundum 
causarum  diversitatem ;  et  unus  eorum  sub  altero  conti- 
netur,  sicut  una  causa  sub  alia;  et  omnes  sub  illo  uni- 
versali  ordine  continentur,  et  ab  illo  descendunt,  cum 
inveniantur  in  rebus  secundum  quod  a  prima  causa  de- 
pendent.  -  Declaratur  per  exemplum  in  politicis.  Omnes 
enim  domestici  unius  patrisfamilias  ordinem  quendam  ha- 
bent  secundum  quod  ei  subduntur. 

Advertendum  quod,  cum  omnes  eftectus  unius  causae 
ordinem  quendam  habeant  secundum  quod  ab  una  causa 
dependent,  ut  dixit  Sanctus  Thomas  superius,  cap.  xcvi, 
ubi,  inquam,  plures  effectus  ab  una  causa  procedunt;  se- 
cundum  quod  multiplices  sunt  causae,  ita  multiplices  sunt 
ordines  etfectuum  ab  illis  causis  dependentium.  Et  sicut 
aliqua  est  causa  universalis,  a  qua  omnia  secundum  suum 
esse  dependent,  aliqua  vero  particularis,  a  qua  determi- 
nati  effectus  proveniunt,  ita  duplex  est  ordo:  scilicet  uni- 
versalis,  qui  omnia  complectitur ;  et  particularis,  qui  ali- 
quos  tantum  complectitur  effectus.  Ordo  autem  qui  est 
inter  effectus  unius  causae,  si  comparetur  ad  principium 
ipsius  ordinis,  est  unus:  si  autem  comparetur  ad  ipsos 
effectus  sub  causa  contentos  et  ab  ipsa  ordine  quodam  pro- 
cedentes,  dum  unus  alium  praecedit,  alius  vero  sequitur, 
habet  multipiicitatem  secundum  eftectuum  ordinatorum 
multitudinem.  Est  etiam  unus  per  comparationem  ad  prin- 
cipalem  finem  iilius  causae:  inquantum  omnia  ad  unum 
finem,  qui  est  a  causa  intentus,  ordinantur.  Quia  ergo  San- 
ctus  Thomas  loquitur  de  ordine  rerum  per  comparationem 
ad  causam  et  principium  ordinis,  ideo  de  ordine  conten- 
torum  sub  una  causa  loquitur  tanquam  de  uno  ordine ;  et 
comparat  ipsum  ad  ordinem  contentorum  sub  alia  causa, 
tanquam  ad  aliquod  unum. 

2.  Secunda  distinctio  est,  quod  ordinem  universalem, 
secundum  quem  omnia  ex  divina  providentia  ordinantur, 
possumus  considerare  et  quantum  ad  res  quae  subduntur 
ordini;  et  quantum  ad  ordinis  rationem,  quae  ex  principio 
ordinis  dependet. 

Adverte  quod  per  rationem  ordinis  intelligit  Sanctus 
Thomas  speciem  et  naturam  ordinis,  quae  ex  principio 
ordinis  sumitur.  Cum  enim  prius  et  posterius  in  aliquo 
ordine  dicantur  per  comparationem  ad  principium  ordinis, 
ut  dicitur  V  Metaph.  *,  et  ponit  Sanctus  Thomas  Quoli- 
beto  V,  q.  X,  a.  1  *;  et  I  Sent.,  d.  xx,  a.  3 :  ex  ipso  prin- 
cipio  accipit  ordo  speciem ;  sicut  aliquis  est  ordo  secundum 
locum,  aliquis  est  ordo  secundum  tempus,  inquantum  unus 
accipitur  per  comparationem  ad  principium  loci,  alius  vero 
per  comparationem  ad  aliquod  principium  temporis.  Potest 
ergo  considerari  ordo  rebus  statutus  ex  divina  providentia, 
autex  parte  rerum  quibus  imponitur  et  determinatur  ordo; 
aut  ex  parte  sui  principii,  ex  quo  ipse  ordo  habet  ut  di- 
catur  ordo  divinae  providentiae,  et  divinae  voluntatis  et 
scientiae;  sicut  si  diceremus  ordinem  aliquorum  secundum 
locum  posse  considerari  aut  inquantum  est  ordo  talium 
rerum,  aut  inquantum  est  ordo  secundum  locum.  Et  iste 
est  sensus  huius  distinctionis. 

II.  Quantum  ad  secundum  *,  ponuntur  duae  conclu- 
siones.  Prima  est :    Deus  potest  aliqua  facere  praeter  ea 

SiiMMA  CoNTRA  Gentii.ks  D.  Thojiak  Tom.  [1. 


quae  sub  ordine  divinae  providentiae  cadunt,  nec  est  eius 
virtus  ad  has  vel  illas  res  obligata.  Probatur.  Res  pro- 
veniunt  a  Deo  non  per  necessitatem  naturae  vel  cuius- 
cumque  alterius,  ut  ostensum  est  in  secundo  libro,  sed 
ex  simplici  eius  voluntate,  maxime  quantum  ad  primam 
rerum  istitutionem.  Ergo  etc. 

Adverte  quod  addit  Sanctus  Thomas,  vel  cuiuscumque 
alterius,  ut  ostendat  quod  Deus  neque  per  necessitatem 
naturae  agit,  neque  per  necessitatem  voluntatis,  neque  per 
necessitatem  intellectus  aut  iustitiae:  quia,  quovis  istorum 
modorum  de  necessitate  ageret,  sequeretur  quod  non  posset 
Deus  aliqua  facere  praeter  ea  quae  sub  ordine  divinae  pro- 
videntiae  cadunt.  Unde  quidam  eorum  qui  hoc  asserebant, 
movebantur  quia  dicebant  Deum  agere  de  necessitate  na- 
turae,  et  per  consequens  eius  virtutem  esse  ad  certos 
effectus  limitatam ;  quidam  vero  quia  dicebant  Deum  agere 
de  necessitate  sapientiae  et  iustitiae  suae.  Propterea,  utroque 
fundamento  destructo  ex  praecedentibus,  relinquit  Sanctus 
Thomas  eorum  positionem  falsam  esse. 

Adverte  etiam  quod  addit,  ma.xime  quantum  ad  primam 
rerum  institutionem :  qlaia,  ut  in  Secundo  est  ostensum  *, 
licet  primi  effectus  divini  ex  simplici  voluntate  divina  de- 
pendeant,  posteriores  tamen  effectus  habent  aliquam  ne- 
cessitatem  ex  suppositione. 

2.  Secunda  conclusio  est:  Deus  non  potest  praeter 
dictum  ordinem  facere,  si  consideretur  quantum  ad  ra- 
tionem  a  principio  dependentem.  Probatur.  Ordo  ille  pro- 
cedit  ex  scientia  et  voluntate  Dei  omnia  ordinante  in  suam 
bonitatem  sicut  in  finem.  Sed  non  potest  Deus  praeter 
haec  facere.  Ergo  etc. 

Probatur  minor  discurrendo  per  singula.  Non  enim 
potest  esse  quod  fiat  aliquid  a  Deo  quod  non  sit  ab  eo 
volitum:  cum  res  ab  eo  per  voluntatem  procedant.  -  Neque 
quod  eius  scientia  non  comprehendatur:  cum  voluntas  non 
possit  esse  nisi  de  aliquo  noto.  -  Neque  quod  in  suam  bo- 
nitatem  non  sit  ordinatum  sicut  in  finem :  cum  bonitas 
sua  sit  proprium  obiectum  suae  voluntatis.  -  Similiter,  cum 
Deus  sit  omnino  immutabilis,  non  potest  esse  quod  aliquid 
velit  quod  prius  noluerit;  aut  quod  de  novo  aliquid  in- 
cipiat  scire,  vel  in  suam  ordinet  bonitatem. 

3.  Goncluditur  ergo,  utramque  conclusionem  compre- 
hendendo,  quod  nihil  potest  Deus  facere  quin  sub  ordine 
suae  providentiae  cadat,  sicut  non  potest  aliquid  facere 
quod  eius  operationi  non  subdatur:  licet  alia  possit  facere 
quam  ea  quae  eius  providentiae  et  operationi  subduntur, 
si  absolute  consideretur  eius  potestas.  Nec  etiam  potest 
facere  aliqua  quae  sub  ordine  providentiae  eius  ab  aeterno 
non  fuerint:  cum  sit  immutabilis. 

III.  Ad  evidentiam  istarum  conclusionum,  considerandum 
est  quod,  cum  quaeritur  utrum  Deus  possit  facere  praeter 
ordinem  suae  providentiae,  duplex  potest  esse  quaesitum. 
Primum  est,  ut  fiat  comparatio  potentiae  divinae  secundum 
se,  ad  providentiam  quam  Deus  habet  de  rebus,  in  ordine 
ad  obiecta  utriusque :  et  est  sensus,  Utrum  potentia  divina 
ad  alia  obiecta  se  e.vtendat  quam  ad  illa  quae  sub  divina 
providentia  cadunt?  Et  ad  hunc  sensum  posita  est  prima 
conclusio :  quod  sic.  Idem  enim  est  dicere,  Deus  potest  aliqua 
facere  praeter  ea  quae  sub  divina  providentia  cadunt :  et 
dicere,  Potentia  divina  ad  alia  obiecta  se  extendit  quam  sint , 
obiecta  quae  sub  divina  providentia  cadunt.  Quod  sane 
verum  est:  quia,  ut  dicitur  Prima,  q.  xxv,  a.  5  *,  ipsum  posse 
Dei  non  subiacet  praeordinationi  divinae,  cum  sit  naturale. 

Secundo  potest  esse  quaesitum  ut  fiat  comparatio  ipsius 
actualis  productionis  rerum  ad  praeordinationem  divinam 
ex  scientia  et  voluntate  dependentem  :  et  est  sensus,  Utrum 
possit  esse  in  actu  quod  operatio  divina  ad  aliquid  se 
e.xtendat  ad  quod  non  se  extendat  divina  praeordinatio. 
Et  ad  hunc  sensum  posita  est  secunda  conclusio.  Idem 
enim  est  dicere,  Praeter  ordinem  divinae  providentiae,  se- 
cundum  suam  rationem  a  principio  dependentem  consi- 
deratum,  Deus  non  potest  facere:  et  dicere,  Non  potest 

39 


Cap>  zxx. 


Ad  I. 


3o6 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XCVIII,  XCIX. 


esse  quod  Deus  aliquid  actualiter  faciat,  et  illud  non  sit 
praeordinatum.  Hoc  enim  venssimum  est:  quia,  ut  dicitur 
loco  praeallegato,  tpsum  facere  Dei  subiacet  divinae  prae- 
ordinationi,  licet  ipsum  posse  facere  illi  non  subiaceat. 

2.  Considerandum  secundo,  quod  ex  duobus  contingere 
posset  ut  aliquid  Deus  faceret  quod  non  est  praeordinalum, 
et  sic  ageret  praeter  ordinem  providentiae.  Aut  videlicet 
quia  illud  faceret  absque  cognitione  et  voiuntate,  quae 
sunt  principia  illius  praeordinationis :  sicut  dicitur  aliquid 
fieri  ab  homine  praeter  eius  cognitionem,  quando  illud 
quod  facit  non  cognoscit.  Aut  quia  sua  praeordinatio  mu- 
taretur,  ordinando  videlicet  aliquid  quod  prius  non  ordi- 
navit:  sicut  diceretur  hominem  posse  facere  praeter  co- 
gnitionem  quam  nunc  habet,  quia  potest  habere  novam 
ahquam  cognitionem,  et  secundum  illam  operari.  Utrumque 
ergo  istorum  removet  Sanctus  Thomas  a  Deo  in  sua  ra- 
tione.  Primum,  cum  ait  non  esse  possibile  ut  Deus  aH- 
quid  faciat  quod  non  sit  volitum,  et  scientia  sua  compre- 
hensum,  ac  in  divinam  bonitatem  ordinatum.  Secundum 
vero,  cum  ait  quod  impossibile  est  ut  Deus  ahquid  veHt 
quod  prius  noluerit;  aut  quod  de  novo  incipiat  scire,  vel 
in  suam  ordinet  bonitatem.  Patet  enim  omnia  ista  sensum 
compositum  includere,  scilicet  quod  aHquid  prius  non  sit 
in  divina  voluntate  et  scientia,  et  postea  sit  in  illis:  quod 
mutationem  in  Deo  ponit. 

3.  Advertendum  quoque,  circa  id  quod  addit  Sanctus 
Thomas,  si  absolute  consideretur  eius  potestas,  quod  dat 


inteUigere  vulgatam  iHam  distinctionem  de  potentia  Dei 
absoluta,  et  ordinaria  *.  Si  enim  potentia  Dei  absolute  con- 
sideretur,  nullo  scilicet  habito  respectu  ad  determinationem 
divinae  sapientiae,  potest  Deus  aHa  facere  praeter  ea  quae 
eius  providentiae  et  operationi  subduntur.  Si  autem  con- 
sideretur  ut  exequitur  imperium  sapientiae  et  voluntatis, 
quibus  determinavit  Deus  hos  effeclus  esse  producendos 
et  [non]  aHos,  quo  modo  considerata  nominatur  a  nobis 
potentia  ordinaria,  sic  non  potest  Deus  aha  facere  quam 
ea  quae  eius  providentiae  subiiciuntur. 

IV.  Quantum  ad  tertium  *,  tres  excluduntur  errores 
ex  inconsideratione  praedictae  distinctionis  provenientes. 
Primus  est  eorum  qui  dixerunt  omnia  necesse  esse  sicut 
sunt;  et  adhuc  amplius,  quod  Deus  non  potest  aHa  facere 
quam  quae  facit;  immobiHtatem  divini  ordinis  ad  res  ipsas 
quae  ordini  subduntur  extendentes.  Contra  quos  est  aucto- 
ritas  Matth.  xxvi,  An  non  putas  etc. 

Secundus  est  eorum  qui,  e  contrario,  rerum  mutabilitatem 
quae  subduntur  providentiae,  in  mutabiHtatem  divinae  pro- 
videntiae  transtulerunt,  ponentes  Deum,  ad  modum  ho- 
minis,  esse  in  sua  voluntate  mutabilem.  Contra  quos  est 
auctoritas  Num.  xxiir,  Non  est  Deus  etc. 

Tertius  est  eorum  qui  dixerunt  divinam  providentiam 
ad  contingentia  non  se  extendere.  Contra  quos  est  aucto- 
ritas   Thren.  iii,   Quis  est  iste  etc. 

Adverte  quod  primus  error  et  tertius  sunt  directe  contra 
primam  conclusionem  ;  secundus  vero  est  contra  secundam. 


•  Cf.  i'°°  P.,  loc. 
cit. 


•  Vide  init.  Com- 
ment.  Circa  pri- 
mum. 


-'Vilsi^lKeV^ 


CAPITULUM  NONAGESIMUM  NONUM 

A    71  V    b  8. 

QUOD  DEUS  POTEST  OPERARI   PRAETER  ORDINEM  REBUS  INDITUM, 
PRODUCENDO  EFFECTUS   ABSQUE  CAUSIS  PROXIMIS, 


*   Cap,   Lxxxiii; 
Lxxxvni. 


;  ESTAT  autem  ostendere  quod  praeter 
ordinem  ab  ipso  rebus  inditum  agere 
possit. 

Est  enim  ordo  divinitus  institutus  in 
rebus  ut  inferiora  per  superiora  moveantur  a  Deo, 
ut  supra*  dictum  est.  Potest  autem  Deus  praeter 
hunc  ordinem  facere:  ut  scilicet  ipse  effectum  ali- 
quem  in  inferioribus  operetur,  nihil  ad  hoc  agente 
superiori  agente.  In  hoc  enim  dilfert  agens  secun- 
duiTinecessitatemnaturae,ab  agente  secundum  vo- 
luntatem,  quod  ab  agente  secundum  necessitatem 
naturae  elTectus  non  potest  sequi  nisi  secundum 
modum  virtutis  activae :  unde  agens  quod  est 
maximae  virtutis,  non  potest  immediate  producere 
effectum  aliquem  parvum,  sed  producit  effectum 
suae  virtuti  proportionatum ;  in  quo  tamen  inve- 
.nitur  quandoque  minor  virtus  quam  in  causa, 
et  sic  per  multa  media  tandem  a  causa  suprema 
provenit  aliquis  parvus  effectus.  In  agente  autem 
per  voluntatem  non  est  sic.  Nam  agens  per  volun- 
tatem  statim  sine  medio  potest  producere  quem- 
cumque  effectum  qui  suam  non  excedat  virtuteiTi : 


artifex  enim  perfectissimuspotest  facere  opus  quale 
faciat  artifex  imperfectus.  Deus  autem  operatur 
per  voluntatem,  et  non  per  necessitatem  naturae, 
ut  supra*  ostensum  est.  Igitur  minores  effectus, 

;  qui  fiunt  per  causas  inferiores,  potest  facere  im- 
mediate  absque  propriis  causis. 

Adhuc.  Virtus  divina  comparatur  ad  omnes  vir- 
tutes  activas  sicut  virtus  universalis  ad  virtutes  par- 
ticulares.  sicut  per  supra*  dicta  patet.  Virtus  autem 

'"  activa  universalis  ad  particularem  effectum  produ- 
cendum  determinari  potest  dupliciter.  Uno  modo, 
per  causam  mediam  particularem:  sicut  virtus 
activa  caelestis  corporis  determinatur  ad  eftectum 
generationis  humanae  per  virtutem  particularem 

-!  quae  est  in  semine;  sicut  et  in  syllogismis  virtus 
propositionis  universalis  determinatur  ad  conclu- 
sionem  particularem  per  assumptionem  particu- 
larem.  Alio  modo,  per  intellectum,  qui  determi- 
natam  formam  apprehendit,  et  eam  in  effectuiTi 

20  producit.  Divinus  autem  intellectus  non  solum 
est  cognoscitivus  suae  essentiae,  quae  est  quasi 
universalis   virtus    activa;    neque    etiam    tantum 


*   Lib.    II,   cap. 
xMiii  sqq. 


Cap.  Lxvii. 


2  agere  A  solus:  Deus  agere.  4  in  rebus  A  soliis;  om.  7  facere  om  GN.  9  agente  om  GN,  operante  sGi".  11  quod 

EGNfc;  quia.         i5  parvum)  partium  GN.         17  quandoque  om  GN,  post  virtus  b.         18  tandem  A  solus;  tendens. 

6  propriis  A  solus;  secundis.  16  conclusionem  hic  A  solus;  post  particularem.  10  eam  post  in  elTectum  GNft.  22  etiam  tantuml 
iterum  EGN.  '  r        r  j  t 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  I.IB.  III.  CAP.  XCIX.  Soy 

universalium  et  primarum  causarum;  sed  omnium         Praeterea.  Secundum  naturae  ordinem,  virtutes 

-  Lib.  I.  cap.  L.  particularium,  sicut  per  supra*  dicta  patet.  Po-     activae  elementorum  sub  virtutibus  activis  cor- 

test  igitur  producere  immediate  omnem  effectum  porum  caelestium  ordinantur.  Proprium  autem 
quem  producit  quodcumque  particulare  agens.  effectum  virtutum  elementarium  interdum  virtus 
Amplius.  Cuni  accidentia  consequantur  prin-  5  caelestis  ef&cit  absque  actione  elementi:  sicut 
cipia  substantialia  rei,  oportet  quod  ille  qui  imme-  patet  cum  sol  calefacit  absque  ignis  actione.  Multo 
diate  substantiam  rei  producit,  possit  immediate  igitur  magis  et  divina  virtus,  absque  actione 
circa  ipsam  rem  operari  quaecumque  ad  substan-  causarum  creatarum,  potest  producere  proprios 
tiam  ipsius  consequuntur:  generans  enim,  quod  effectus  earum. 
dat   formam,   dat  omnes   proprietates   et   motus  •<>      Si  autem  quis  dicat  quod,  cum  ordinem  istum 

-  Lib.  II,  cap.  consequentes.  Ostensum  autem  est  supra'^  quod     rebus    Deus    indiderit,    non   potest    esse  absque 

Deus,  in  prima  rerum  institutione,  omnes  res  per  mutatione  ipsius  ut,  praeter  ordinem  ab  ipso 
creationem  immediate  in  esse  produxit.  Potest  statutum,  operetur  in  rebus  effectus  absque  pro- 
igitur  immediate  unamquamque  rem  movere  ad  priis  causis  producendo:  ex  ipsa  rerum  natura 
aliquem  elfectum  absque  mediis  causis.  ■!  repelli  potest.  Ordo  enim  inditus  rebus  a  Deo, 

Item.  Ordo  rerum  profluit  a  Deo  in  res  se-  secundum  id  est  quod  in  rebus  frequenter  acci- 
cundum  quod  est  praecogitatusinintellectu  ipsius:  dere  solet,  non  autem  ubique  secundum  id  quod 
sicut  vldemus  in  rebus  humanis  quod  princeps  est  semper:  multae  enim  naturalium  causarum 
civitatis  ordinem  apud  se  praemeditatum  civibus  effectus  suos  producunt  eodem  modo  ut  fre- 
imponit.  Intellectus  autem  divinus  non  est  deter- 30  quenter,  non  autem  ut  semper;  nam  quandoque, 
minatus  ad  hunc  ordinemex  necessitate,  ut  nullum  licet  ut  in  paucioribus,  aliter  accidit,  vel  propter 
alium  ordinem  intelligere  possit:  cum  et  nos  alium  defectum  virtutis  agentis,  vel  propter  materiae 
ordinem  per  intellectum  apprehendere  possumus;  indispositionem,  vel  propter  aliquod  fortius  agens; 
potest  enim  intelligi  a  nobis  quod  Deus  hominem  sicut  cum  natura  in  homine  generat  digitum 
absque  semine  ex  terra  formet.  Potest  igitur  Deus,  2;  sextum.  Non  autem  propter  hoc  deficit  aut 
praeter  inferiores  causas,  effectum  illis  causis  mutatur  providentiae  ordo:  nam  et  hoc  ipsum 
proprium  operari.  quod    naturalis    ordo,    institutus    secundum    ea 

Praeterea.  Licet  ordo  rebus  inditus  a  provi-  quae  sunt  frequenter,  quandoque  deficiat,  pro- 
dentia  divina  divinam  bonitatem  suo  modo  re-  videntiae  subest  divinae.  Si  ergo  per  aliquam 
praesentet,  non  tamen  ipsamrepraesentat  perfecte:  30  virtutem  creatam  fieri  potest  ut  ordo  naturalis 
cum  non  pertingat  bonitas  creaturae  ad  aequa-  mutetur  ab  eo  quod  est  frequenter  ad  id  quod 
litatem  bonitatis  divinae.  Quod  autem  non  re-  est  raro,  absque  mutatione  providentiae  divinae; 
praesentatur  perfecte  per  aliquod  exemplatum,  multo  magis  divina  virtus  quandoque  aliquid 
potest  iterum  praeter  hoc  alio  modo  repraesentari.  facere  potest,  sine  suae  providentiae  praeiudicio, 
Repraesentatio  autem  divinae  bonitatis  in  rebus  •■>  praeter   ordinem    naturalibus    inditum    rebus    a 

-  ca,..  XIX.        est  finis   productionis   rerum  a    Deo,  ut  supra*     Deo.    Hoc  enim  ipsum   ad   suae  virtufis   mani- 

ostensum  est.  Non  est  igitur  voluntas  divina  deter-  festationem  facit  interdum.  NuIIo  enim  modo 
minata  ad  hunc  ordinem  causarum  et  effectuum,  melius  manifestari  potest  quod  tota  natura  di- 
ut  non  possit  velle  effectum  aliquem  in  inferio-  vinae  subiecta  est  voluntati,  quam  ex  hoc  quod 
ribus  producere  immediate  absque  aliis  causis.  40  quandoque  ipse  praeter  naturae  ordinem  aliquid 
Adhuc.  Universa  creatura  magisestDeo  subdita  operatur:  ex  hoc  enim  apparet  quod  ordo  rerum 
quamcorpus  humanum  sit  subditum  animae  eius:  processit  ab  eo  non  per  neeessitatem  naturae, 
nam  anima  est  corpori  proportionata  ut  forma  sed  per  liberam  voluntatem. 
ipsius,  Deus  autem  omnem  proportionem  crea-  Nec  debet  haec  ratio  frivola  reputari,  quod  Deus 
turae  excedit.  Ex  hoc  autem  quod  anima  ima-  4s  aliquid  facit  in  natura  ad  hoc  quod  se  menfibus 
ginatur  aliquid  et  vehementer  afflcitur  ad  illud,  hominum  manifestet:  cum  supra*  ostensum  sit  •  Cap,  «n. 
sequitur  aliquando  immutatio  in  corpore  ad  sani-  quod  omnes  creaturae  corporales  ad  naturam 
tatem  vel  aegritudinem  absque  actione  princi-  intellectualem  ordinentur  quodammodo  sicut  in 
piorum  corporalium  quae  sunt  nata  in  corpore  finem;  ipsius  autem  intellectualis  naturae  finis  est 
aegritudinem  vel  sanitatem  causare.  Multo  igitur  s»  divina  cognitio,  ut  in  superioribus  *  est  ostensum.  *  cap.  xxv. 
magis  ex  voluntate  divina  potest  effectus  aliquis  Non  est  ergo  mirum  si,  ad  cognitionem  de  Deo 
sequi  in  creaturis  absque  causis  quae  natae  sunt,  intellectuali  naturae  praebendam,  fit  aliqua  immu- 
secundum  naturam,  illum  effectum  producere.         tatio  in  substantia  corporali. 


2  per  supra  dicta  post  patet  GN6.         9  ipsius]  elus  Pc.  quod]  qui  Gb.  1 1   autem  hic  E ;  om  G,  post  est  ceteri.  1 2  in  prima 

rerum]  in  prima  G,  in  ipsa  N.         i3  in  esse  hic  EGNb;  post  produxit.  14  movere]  producere  sive  movere  Pd.  16  a  Deo  EGNfr;  om. 

19  civibus  EGN;  cuilibet.  21   ex  A  solus;  de.  23   ex  terra  hic  A  solus;  om  EGN*,  ante  absque  ceteri.  formet]  format  GYN, 

formaret  EXsGJ.  29  divinam  hic  A  solus;  post  bonitatem  EGNYfr,  om  ceteri.  39  velle]  uKez  (idest  universalem)  GN.  53  illum] 

alium  GN. 

i3  statutum  A  solus;  institutum.  16  secundum  id  est  quod]  secundum  id  quod  CEG,  secundura  id  quod  est  DW6.  17  secundum] 
vel  secundum  Pc.  18    multae  (ex  multa)  A  solus;  multa.  25    autem  om  X,  tamen  Pc.  33    divina  virtus  DWYsEfcPc;  divinae 

providentiae  virtus   NsG  (pG   lac),  divinae   virtutis  ceteri.  34    suae   hic  A  solus;  post  providentiae.  40    naturae  hic  A  solus;  post 

ordinem.  42  ab  eo  A  solus;  a  Deo  et  EGN6  et  sine  et  ceteri.  43  se  D;  Deus  EGN,  Deus  (. ..  se  manifestat)  sGb;  Deus  suam  virtutem 
sE,  Deus  se  ceteri.        48  ordinentur  D;  ordinantur.         52  immutatio  in  substantia  A  solus;  mutatio  in  natura. 


3o8 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XCIX. 


Commentaria    Ferrarierjisis 


CUM  ostenderit  Sanctus  Thomas  quo  pacto  possit  Deus 
praeter  ordinem  suae  sapientiae  *  agere,  vult  ulterius 
fap.  praM^hm!   ostendere  quomodo  agere  possit  praeter  ordinem  ab  ipso 

•  Cf.  ibid. '         rebus  inditum  *.  Circa  hoc  autem  duo  facit:  primo,  pro- 

positum  ostendit;  secundo,  de  ipsis  rebus  a  Deo  praeter 
ordinem  naturae  factis  determinat,  capite  sequenti. 

Circa  primum   tria   facit:    primo,    propositum    probat; 

•  Num.  IX.  secundo,  removet  quoddam  dubium  * ;  tertio,  assignat  ra- 

•  Num.  X.  tionem  praetermissionis  huius  ordinis  a  Deo  *. 

1.  Quantum  ad  primum,  proponit  hanc  conclusionem : 
quod  praeter  ordinem  a  Deo  rebus  inditum,  qui  est  ut 
inferiora  per  superiora  moveantur,  potest  ipse  facere: 
effectum  scilicet  aliquem  in  inferioribus  agendo,  nihil  ad 
hoc  operante  superiori  agente,  qui  inquam  infra  Deum  sit. 

•  Vid.  num.  iii.       Et  arguit  primo  sic  *.  Deus  operatur  pcr  voluntatem, 

et  non  per  necessitatem  naturae.  Ergo  statim  sine  medio 
potest  producere  quemcumque  effectum  qui  suam  non 
excedat  virtutem.  Ergo  minores  effectus,  qui  fiunt  per 
causas  inferiores,  potest  facere  immediate,  absque  causis 
secundis. 

Consequentia  prima  probatur.  Tum  ex  differentia  inter 
agens  per  necessitatem  naturae,  et  agens  per  voluntatem  : 
quia  videlicet  agens  naturale  maximae  virtutis  non  potest 
immediate  producere  aliquem  effectum  parvum,  sed  bene 
agens  per  voluntatem.  Tum  exemplo  artificis:  perfectis- 
simus  enim  artifex  potest  facere  opus  quale  facit  artifex 
imperfectus.   -    Secunda    vero   relinquitur   pro    manifesta. 

2.  Circa  consequens  primae  consequentiae,  advertendum 
quod  ista  dictio  statim  proprie  quidem  significat  sine  in- 
termissione,  et  tetnpore  immediate  sequenti,  sive  parvo  in- 
teriecto  tempore:  sed  et  ab  hoc  etiam  derivatur  ad  signi- 
ficandum  idem  quod  immediate  immediatione  causalitatis 
et  efficientiae,  quasi  dicatur  aliquis  effectus  statim  produci 
ab  aliqua  causa  quia  inter  causam  et  talem  effectum  non 
cadit  duratio  alterius  producti  a  tali  causa,  aut  alia  causa 
operans.  Cum  ergo  dicitur  quod  agens  per  voluntatem 
statim  sine  medio  potest  producere  effectum  quemcumque 
qui  suam  non  excedat  virtutem,  non  accipitur  ly  statim 
in  propria  significatione,  quia  hic  non  intendit  Sanctus 
Thomas  de  immediatione  durationis  inter  causam  et  ef- 
fectum  tractare:  sed  accipitur  transumptive,  ut  idem  est 
quod  nullo  mediante  effectu,  nullaque  intercedente  alia 
causa.  Unde  ly  sine  medio  est  expositio  illius  termini  statim. 

3.  Circa  differentiam  hic  assignatam  inter  agens  per  ne- 
cessitatem  naturae  et  agens  per  voluntatem,  considerandum 
quod  agens  per  necessitatem  naturae  agit  per  formam  per 
quam  est  in  actu :  -  unde  hic  dicitur  quod  ab  ipso  non 
potest  sequi  effectus  nisi  secundum  modum  virtutis  activae, 
et  modo  illius  formae  -  agens  vero  per  voluntatem  agit  per 
formam  quam  concipit.  Idcirco  oportet  effectum  causae 
agentis  de  necessitate  naturae  proportionari  formae  per 
quam  agens  est  in  actu :  effectum  autem  agentis  per  vo- 
luntatem  proportionari  conceptioni  et  ordinationi  agentis. 
Ideo  bene  inquit  Sanctus  Thomas  quod  agens  naturale 
quod  est  maximae  virtutis,  non  potest  immediate,  hoc  est, 
nulla  alia  concurrente  inferiori  causa,  producere  parvum 
effectum,  sed  producit  effectum  suae  virtuti  proportio- 
natum:  agens  vero  per  voluntatem,  sicut  artifex  perfectis- 
simus,  potest  facere  effectum  immediate  qualem  ipsum 
facit  agens  imperfectum.  Potest  enim  perfectissimus  artifex 
opus  tale  concipere  quale  imperfectus  artifex  facit,  et  fa- 
cere  opus  ad  similitudinem  illius  formae  conceptae,  nullo 
interveniente  imperfecto  artifice.  Sed  agens  naturale  per- 
fectissimae  virtutis  necessario  agit  effectum  suae  formae 
naturali  similem:  et  per  consequens  non  potest  seipso  solo 
parvum,  et  eius    virtuti    improportionatum   opus  efiiccre. 

II.  Occurrit  autem  in  verbis  Sancti  Thomae  dubium. 
Inquit  enim  agens  maximae  virtutis  producere  immediate 
effectum  suae  virtuti  proportionatum :  et  tamen  addit  quod 
in  tali  effectu  invenitur  quandoque  minor  virtus  quam  in 
causa.  Videtur  enim  esse  contradictio  quod  effectus  sit 
virtuti  causae  proportionatus,  et  tamen  quod  in  ipso   sit 


minor  virtus  quam  in  causa:  nam  si  in  eo  est  minor  virtus 
quam  in  causa,  iam  non  est  virtuti  causae  proportionatus. 
Respondetur  quod  dupliciter  contingit  eftectum  esse 
proportionatum  causae.  Uno  modo,  per  aequalitatem  per- 
fectionis,  ut  patet  in  iis  quae  a  causa  univoca  producuntur: 
homo  enim  genitus  est  aequalis  perfectionis  essentialis  cum 
homine  generante.  Alio  modo,  per  adaequationem  cau- 
salitatis  et  dependentiae:  quia  videlicet  causalitas  causae 
non  potest  ad  aliquid  maius  se  extendere,  et  ipse  effectus 
est  nobiHssimum  quod  ab  ipsa  dependere  potest.  Effectum 
primo  modo  virtuti  causae  proportionatum,  oportet  esse 
aequalis  virtutis  ad  agendum  cum  sua  causa.  Videmus 
enim  quod  effectus  univocus  suae  causae,  cum  ad  per- 
fectum  venerit,  potest  omnem  eftectum  producere  quem 
sua  causa  poterat,  quantum  est  ex  conditione  formae :  licet 
aliquando  ex  indispositione  materiae  impediatur.  Et  tunc 
eftectum  esse  proportionatum  virtuti  causae,  et  ipsum  esse 
minoris  virtutis,  contradictionem  implicat.  -  Effectum  vero 
secundo  modo  proportionatum  virtuti  causae,  non  oportet 
esse  aequalis  virtutis  cum  sua  causa,  ut  patet  in  effectu 
causae  aequivocae :  nullus  enim  solis  eftectus  ab  ipso  im- 
mediate  productus  est  aequalis  virtutis  cum  sole;  conti- 
netur  enim  eftectus  in  sua  causa  aequivoca  secundum 
similitudinem  formae  excellentioris,  ut  in  plerisque  locis 
inquit  Sanctus  Thomas  *.  Et  ideo  effectum  huiusmodi  esse  '  Cf.  I»"  p.,  iv, 
proportionatum  hoc  modo  virtuti  causae,  et  ipsum  esse  ''  "''  *' 
rainoris  virtutis  quam  sit  causa,  nullam  implicat  contra- 
dictionem.  Hoc  secundo  modo  accipit  Sanctus  Thomas 
effectum  esse  proportionatum  virtuti  causae,  non  autem 
primo  modo.  Ideo  obiectio  non  sequitur. 

III.  Secundo  *.  Virtus  divina  comparatur  ad  omnes  vir-   •  vid.  num.  >v 
tutes  activas  sicut  virtus  universalis  ad  virtutes  particulares. 

Estque  Deus  agens  per  inteJIectum,  qui  est  cognoscitivus  non 
solum  primarum  et  universalium  causarum,  sed  omnium 
particularium.  Ergo  potest  immediate  producere  omnem 
effectum  quem    producit  quodcumque   particulare  agens. 

Probatur  consequentia.  Quia  causa  universalis  ad  par- 
ticularem  efteclum  producendum  determinari  potest  duplici 
modo :  scilicet  et  per  causam  particularem  mediani,  ut 
virtus  solis  ad  hominem  per  virtutem  qviae  est  in  semine, 
et  virtus  propositionis  universalis  per  assumptionem  par- 
ticularis  propositionis;  et  per  intellectum,  qui  determinatam 
formam  apprehendit,  et  eam  in  effectum  producit. 

2.  Ad  evidentiam  huius  rationis,  considerandum  quod 
ad  hoc  ut  una  causa  possit  in  effectum  alterius  causae, 
requiritur  et  quod  habeat  virtutem  quae  ad  illum  eftectum 
se  extendat;  et  quod  ad  illum  effectum  sit  determinata. 
Quodcumque  enim  istorum  deficeret,  non  posset  ille  ef- 
fectus  a  tali  causa  provenire.  Ut  ergo  ostenderet  Sanctus 
Thomas  quod  Deus  habet  virtutem  se  extendentem  ad 
omnes  particulares  eftectus,  assumpsit  quod  virtus  divina 
comparatur  ad  omnes  virtutes  activas  sicut  virtus  univer- 
salis  ad  virtutes  particulares:  virtus  enim  universalis  ad 
omnem  effectum  causae  particularis  se  extendit,  cum  causa 
particularis  agat  virtute  causae  universalis.  Ut  autem  osten- 
deret  quod  virtus  divina  universalis  ad  omnem  effectum 
particularem  determinari  potest  absque  concursu  alterius 
causae  particularis,  assumpsit  quod  intellectus  divinus  est 
cognoscitivus  non  solum  suae  essentiae,  quae  est  tanquam 
universalis  virtus  activa,  et  primarum  causarum,  sed  etiam 
omnium  particularium.  Determinatur  enim  causa  univer- 
salis  agens  per  intellectum  ad  particularem  effectum,  non 
solum  per  causam  particularem  mediam,  sed  etiam  quan- 
doque  per  solam  determinationem  intellectus,  absque  con- 
cursu  alicuius  alterius  causae  particularis. 

IV.  Sed  videtur  ratio  haec  non  valere.  Non  enim  videtur 
sequi :  Aedificator  habet  virtutem  ad  domum  producendam 
se  extendentem.  Et  non  solum  causas  universales  domus 
cognoscit,  sed  etiam  particulares,  et  particularia  instru- 
menta.  Ergo  potest  immediate  domum  producere.  Indiget 
enim  certis  et  determinatis  instrumentis,  sine  quibus  domum 
efiicere  non  potest.  -  Ergo  nec  etiam  valet:  Deus  habet  vir- 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XCIX. 


3o9 


•  Lib 
sqq.; 


"Vid, 


•Vid 


tutem  se  ad  omnem  particularem  effectum  extendentem. 
Et  cognoscit  omnium  particulares  causas.  Ergo  unum- 
quemque  effectum  potest  immediate  producere. 

Dicitur  quod  ratio  optime  conciudit  si  bene  intelligatur. 
Fit  enim  comparatio  virtutis  divinae  universalis  non  ad 
instrumenta  aJiqua  habentia  solum  rationem  instrumenti, 
quae  scilicet  non  per  propriam  lormam,  sed  tantum  ut  mota 
a  principali  agente  operantur;  sed  ad  causas  particulares 
per  proprias  lormas  sibi  similes  eftectus  producentes,  et 
causae  ipsi  universali  subordinatas.  Tunc  enim  ratio  sic 
procedit.  In  omnem  effectum  potest  divina  virtus  absque 
propria  illius  causa,  ad  quem  per  suum  intelleclum  de- 
terminari  potest.  Sed  ad  omnem  efiectum  cuiuscumque 
agentis  particularis  potest  determinari  per  suum  intellectum. 
Ergo  potest  in  omnem  effectum  absque  propria  causa  illius, 
in  quod  potest  quodcumque  agens  particulare.  -  Maiorem 
.  li.car.  VI  supponit  ex  praecedentibus  *,  ubi  ostensum  est  divinam 
cap.  xx.i.  voiuntatem  divinamque  scientiam  efScacissima  esse  per  se 
ad  agendum  quicquid  fuerit  divino  intellectu  conceptum 
tanquam  producendum. -Minorem  vero  probat,  quia  intel- 
lectus  divinus  intelligit  non  solum  causas  universales,  sed 
etiam  particulares;  et  per  consequens  potest  virtutem  di- 
vinam   determinare  ad  effectus  parlicularium  causarum. 

Ex  quo  patet  instantiam  contra  rationcm  adductam 
nullam  esse.  Tum  quia  non  fit  in  hac  ratione  comparatio 
virtutis  divinae  ad  particulares  causas  tanquam  ad  instru- 
menta  praecise,  ut  fit  in  instantia  adducta.  -  Tum  quia 
aedificatoris  scientia  et  voluntas  non  sunt  per  se  efficacia 
ad  domum  producendam,  sicut  divina  scientia  et  divina 
voluntas. 

V.  Tertio.  Deus  in  prima  rerum  institutione  omnes  res 
per  creationem  immediate    produxit  in   esse.  Ergo  potest 

text.etvar  immediate  unamquamque  rem  producere,  sive  movere  *  ad 
aliquem  eftectum,  absque  mediis  causis.  -  Probatur  conse- 
quentia.  Quia,  cum  accidentia  consequantur  principia  sub- 
stantialia  rei,  ille  qui  immediate  substantiam  rei  producit, 
potest  immediate  circa  ipsam  rem  operari  quaecumque 
ad  substantiam  eius  consequuntur,  ut  patet  de  generante. 
2.  Adverte  quod  visrationis  ccnsistit  in  hoc  quod, 
quamvis  inferiores  causae  habeant  essentialem  ordinem  ad 
superiores,  ut  sine  ipsis  in  suas  actiones  naturales  et  in 
naturales  eftectus  non  possint,  Deo  hunc  ipsum  ordinem 
statuente,  -  non  enim  ignis  caleiaceret  aut  generaret  alium 
ignem,  si  motus  caeli  cessaret  -  potest  tamen  Deus,  qui 
universa  immediate  creavit,  movere  unamquamque  rem 
ad  suam  operationem  naturalem,  consequentcm  rei  sub- 
stantiam,  absque  concursu  superioris  causae  agentis,  sicut, 
cessante  motu  caeli,  posset  movere  ignem  ad  calefactionem; 
quia,  cum  immediate  produxerit  rei  substantiam  secundum 
suam  speciem,  potest  etiam  ipsam  rem  movere  immediate 
ad  omnem  operationem  naturam  rei  consequentem;  sicut 
generans,  dans  formam,  dat  etiam  cmnes  proprietates  et 
motus  consequentes.  Similiter,  cum  immediate  omnia  per 
creationem  produxerit,  constat  quod  etiam  nunc  potest 
unumquemque  effectum  immediate  producere,  absque  me- 
diarum  scilicet  causarum  concursu.  Ex  quo  patet  quod 
agere  potest  praeter  ordinem  rebus  ab  ipso  inditum. 

VI.  Quarto.  Ordo  rerum  profluit  a  Deo  in  res  secundum 
quod  est  in  intellectu  ipsius  praemeditatus.  Declaratur  per 
similitudinem  in  rebus  humanis:    princeps    enim   civitatis 

text.etvar.  ordinem  apud  se  praemeditatum  cuilibet  *  imponit.  Sed 
intellectus  divinus  non  est  ad  hunc  ordinem  de  necessitate 
determinatus,  ut  nuljum  alium  intelligere  possit.  Ergo  po- 
test,  praeter  inferiores  causas,  eftectum  illis  causis  proprium 
operari.  -  Probatur  minor.  Quia  et  nos  possumus  alium 
ordinem  rerum  intelligere :  puta  quod  Deus  hominem  ex 
terra  absque  scmine  formet. 

Quinto.  Repraesentatio  divinae  bonitatis  in  rebus  est 
finis  productionis  rerum  a  Deo :  -  intellige  de  fine  ipsis 
rebus  intrinseco.  Sed  potest  divina  bonitas,  praeter  hunc 
ordinem  rerum,  alio  modo  repraesentari.  Ergo  voluntas 
divina  non  est  determinata  ad  hunc  ordinem  causarum  et 
effectuum,  quin  alium  velle  possit.  Ergo  etc.  -  Probatur 
minor:  quam  tamen  Sanctus  Thomas  implicite  dumtaxat 
ponit.  Quia  ordo  rebus  inditus  non  repraesentat  divinam 


bonitatem  perfecte.  Quod  autem  non  repraesentatur  per- 
fecte  per  aliquod  exemplatum,  potest  iterum  alio  modo 
repraesentari. 

Circa  consequens  illatum,  advertendum  quod  dupliciter 
potest-  intelligi  voluntatem  divinam  non  esse  ad  hunc  or- 
dinem  determinatam,  et  posse  alium  ordinem  velle.  Uno 
modo,  ut  intelligamus  divinam  voluntatem  posse  desinere 
velle  hunc  ordinem  rerum  quem  rebus  imposuit,  et  posse 
aliam  volitionem  alterius  ordinis  de  novo  habere.  Et  ad 
hunc  sensum  non  intelligitur.  Hoc  enim  esset  ponere 
mutiibilitatem  in  divina  voluntate.  -  Alio  modo,  ut  in- 
telligamus  divinam  voluntatem  non  habere  necessariam 
habitudinem  et  inclinationcm  ad  hunc  ordinem  rebus  im- 
positum,  quasi  non  potuerit  alium  ordinem  velle  ab  ae- 
terno,  sed  necessario  hunc  ordinem  voluerit.  Et  ad  hunc 
sensum  intelligitur:  et  est  verum.  Ostensum  est  enim  in 
superioribus  *  voluntatem  divinam  ad  nulJam  rem  creatam 
necessariam  habere  habitudinem :  cum  nulla  res  creata  sit 
talis  ut  sine  ipsa  divina  bonitas  esse  non  possit.  Unde  sicut 
dicimus  Deum  ab  aeterno  hunc  ordinem  rerum  voluisse, 
ita  dicimus  ipsum  potuisse  alium  ordinem  rerum  velle; 
et  quod  de  facto  alium  ordinenr  aliquando  in  aliquibus 
rebus  fore  praeter  ordinem  naturae,  ab  aeferno  voluit;  ut 
patet  in  iis  quae  Deus  quandoque  miraculose  operatur, 
quae  non  est  dicendum  non  esse  a  Deo  ab  aeterno  vo- 
lita  et  praeordinata,  cum  divina  voluntas  sit  immutabilis. 

VII.  Sexto.  Ex  hoc  quod  anima  aliquid  imaginatur  et 
vehementer  ad  illud  afiicilur,  sequitur  aliquando  immu- 
tatio  in  corpore  ad  sanitatem  vel  aegritudinem,  absque 
actione  principiorum  naturalium  quae  nata  sunt  sanitatem 
vel  aegritudinem  causare.  Ergo  multo  magis  ex  voluntate 
divina  potest  aliquis  effectus  in  creaturis  sequi  absque 
causis  eius  naturalibus.  -  Probatur  consequentia.  Quia 
universa  creatura  magis  est  Deo  subdita  quam  corpus  hu- 
manum  animae  eius:  cum  anima  sit  corpori  proportio- 
nata  ut  eius  forma,  Deus  auttm  omnem  proportionem 
creaturae  excedat,  et  per  consequens  maiorcm  virtutem 
habeat  et  ampliorem. 

Ad  evidentiam  antecedentis,  considerandum  est  quod 
illud  non  sic  est  intelligendum  quasi  imaginatio  animae 
per  se  immcdiate  causet  sanitatem  vel  aegritudinem  in  cor- 
pore,  hoc  enim  negat  Sanctus  Thomas  Tcrtia,  q.  xni,  a.  3, 
ad  3,  et  inferius  capite  cm:  sed  quia  ex  imaginatione  se- 
quuntur  aliquae  passiones  appetitus,  per  quas  aliquo  modo 
variatur  motus  cordis  et  spiriluum,  ex  quibus  reiractis  ad 
cor,  vel  ad  membra  diffusis,  quandoque  sequitur  alteratio  in 
corpore  ad  acgritudintm  vel  sanitalem,  praecipue  quando 
materia  est  disposita.  Quod  vero  inquit  Sanctus  Thomas, 
quod  ab  imaginatione  fit  talis  immutatio  absque  actione 
principiorum  naturalium  quae  nata  sunt  aegritudinem  vel 
sanitatem  causare,  intelligitur  quod  non  fit  mediantibus 
omnibus  principiis  quibus  solent  huiusmodi  alterationes 
naturali  ordine  provenire,  puta  mediante  putrefactione  ali- 
cuius  humoris,  aut  mediante  aliqua  cibi  indigestione  in 
stomacho;  sed  ex  sola  causatione  passionis  ab  ipsa  ima- 
ginatione  causatae,  ex  qua  passione,  variato  motu  cordis 
et  spirituum,  sequuntur  huiusmodi  alterationes. 

VIII.  Septimo.  Proprium  effectum  virtutum  elementa- 
rium  interdum  virtus  caelestis  ef&cit  absque  actione  ele- 
menti:  sicut  cum  sol  calefacit  absque  ignis  actione.  Ergo 
multo  magis  divina  virtus,  absque  actione  causarum  crea- 
tarum,  potest  earum  proprios  effectus  producere.  -  Patet 
consequentia.  Quia  naturae  ordine  virtutes  activae  elemen- 
torum  sub  virtutibus  corporum  caelestium  continentur: 
sicut  scilicet  omnes  aliae  virtutes  sub  divina  continentur 
virtute. 

Sed  videtur  in  hac  ratione  assumere  Sanctus  Thomas 
oppositum  eius  quod  in  prima  ratione  assumpsit  *.  Ibi 
enim  dixit  quod  ab  agente  per  necessitatem  naturae  non 
potest  sequi  effectus  nisi  secundum  modum  virtutis  activae, 
et  ideo  agens  maximae  virtutis  non  potest  immediate  pro- 
ducere  parvum  effectum:  ex  quo  sequitur  caelum,  quod 
est  agens  de  necessitate  naturae  et  est  maximae  virtutis, 
non  posse  immediate  producere  calorem  qui  est  ignis  ef- 
fectus,  cum  parvus  effectus  sit  in  comparatione  ad  virtutem 


•    Lib. 

LXXXI. 


I,    cap. 


Cf.  num.  I. 


3io 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  XCIX,  C. 


caelestem,  aut  effectum  cuiuscumque  alterius  inferioris. 
Huius  autem  oppositum  in  hac  ratione  dicit. 

Respondetur  quod  nulla  est  contradictio.  Non  enim 
contradicunt,  solem  non  producere  parvum  effectum,  sive 
effectum  elementi,  immediate  se  solo :  et,  ipsum  quan- 
doque  producere  effectum  elementarem,  puta  calorem, 
absque  elementi  actione.  Nam  licet  absque  ignis  actione 
sol  quandoque  calefaciat  aquam  aut  ferrum,  non  tamen 
hoc  se  solo  agit  immediate,  sed  per  multa  media  hic  parvus 
effectus  a  sole  provenit. 

Si  autem  instetur  quoniam  Sanctus  Thomas,  in  QQ. 
de  Malo,  q.  xvi,  a.  9  et  10,  inquit  debilem  effectum  ab 
agente  remoto  provenire,  et  dat  exemplum  de  sole  imme- 
diate  causante  generationem  imperfectorum  animalium:  - 
respondetur  quod  non  intendit  removere  omne  medium 
in  huiusmodi  causis  quae  naturaliter  operantur,  sed  tantum 
agens  univocum  cum  effectu.  Sensus  enim  est  quod  de- 
bilis  effectus  potest  provenire  ab  agente  remotiori,  nullo 
agente  univoco  ad  illius  productionem   concurrente. 

IX.  Quantum  ad  secundum,  removet  quoddam  dubium  *. 
Posset  enim  aliquis  contra  determinationem  factam  hac 
ratione  instare.  Deus  ordinem  istum  rebus  indidit.  Ergo 
non  potest  esse  absque  eius  mutatione  ut  praeter  hunc 
ordinem  operetur.  Sed  ipse  mutari  non  potest.  Ergo  etc. 

Respondet  Sanctus  Thomas  negando  consequentiam. 
•Vid.toxt.otvar.  Quia  ordo  rebus  inditus  non  est  ut  ubique  vel  semper*  idem 
eveniat:  sed  ut  frequenter,  et  in  paucioribus  aliter  accidat, 
vel  propter  defectum  virtutis,  vel  propter  materiae  indis- 
positionem,  vel  propter  aliquod  fortius  agens;  sicut  cum 
natura   generat    hominem    cum    sex   digitis    in   manu.    Et 


*  Cf.  init.  Coni' 
menti 


utrumque  sub  divina  providentia  cadit.  Unde  in  oppositum 
rationis,  arguitur  sic.  Per  aliquam  virtutem  creatam  fieri 
potest  ut  ordo  naturalis  mutetur  ab  eo  quod  est  frequenter, 
in  id  quod  est  raro,  absque  mutatione  providentiae.  Ergo 
multo  magis  divina  virtus  aliquid  facere  potest  sine  prae- 
iudicio  providentiae  suae,  praeter  ordinem  rebus  natura- 
libus  inditum. 

Ad  evidentiam  huius  responsionis,  considerandum  est 
quod,  sicut  Deus  ab  aeterno  ordinavit  ut  aliquae  causae 
pro  maiori  parte  suos  effectus  producerent,  ita  ordinavit 
ab  aeterno  ut  pro  minori  parte  deficerent.  Et  ideo  absque 
providentiae  praeiudicio  evenit  quod  quandoque  deficiant. 
Similiter,  sicut  ab  aeterno  Deus  per  suam  providentiam 
ordinavit  ut  talis  ordo  et  taHs  cursus  in  rebus  naturalibus 
esset,  ita  ab  aeterno  ordinavit  se  quandoque  facturum 
praeter  hunc  ordinem  rebus  inditum.  Et  ideo  absque  mu- 
tatione  suae  providentiae  est  quod  quandoque  pr^eter  hunc 
ordinem  institutum  operetur. 

X.  Quantum  ad  tertium,  ostendit  Sanctus  Thomas 
propter  quid  Deus  quandoque  praeter  naturae  ordinem 
agat  *.  Et  dicit  ipsum  hoc  interdum  facere  ad  suae  vir- 
tutis  manifestationem :  quia  nullo  modo  melius  manifestari 
potest  quod  tota  natura  divinae  subiecta  sit  voluntati,  quam 
per  hunc  modum,  per  quem  ostenditur  quod  libera  vo- 
luntate  operatus  est  Deus  rerum  ordinem. 

Nec  debet  frivola  haec  ratio  reputari.  Quia,  cum  omnes 
creaturae  corporales  ad  inteliectualem  ordinentur;  naturae 
autem  intellectualis  finis  sit  divina  cognitio:  non  est  mirum 
si,  ad  praebendum  rationali  creaturae  cognitionem  de  Deo, 
aliqua  mutatio  in  natura  corporali  fiat. 


*  Cf.  init.  Com- 
ment. 


^%<)®^I&:j3v^ 


CAPITULUM  CENTESIMUM 

A    yar    b  47. 

QUOD  EA  QUAE  DEUS  FACIT  PRAETER  NATURAE  ORDINEM 

NON  SUNT  CONTRA  NATURAM. 


ONSiDERANDUM  tameii  videtui"  quod,  licet 
Deus  interdum  praeter  ordinem  rebus 
inditum  aliquid  operetur,  nihil  tamen 
facit  contra  naturam. 
Cum  enim  Deus  sit  actus  purus,  omnia  vero 
alia  habeant  aliquid  de  potentiaadmixtum,  oportet 
quod  Deus  comparetur  ad  omnia  sicut  movens 
ad  motum,  et  activum  ad  id  quod  est  in  potentia. 
Quod  autem  est  in  potentia  secundum  ordinem 
naturalem  in  respectu  alicuius  agentis,  si  aliquid  ■ 
imprimatur  in  ipsum  ab  illo  agente,  non  est  conti-a 
naturam  simpliciter,  etsi  sit  aliquando  contrarium 
particulari  formae  quae  corrumpitur  per  huius- 
modi  actionem:  cum  enim  generatur  ignis  et  cor- 
rumpitur  aer  igne  agente,  est  generatio  et  corruptio 
naturalis.  Quicquidigitura  Deo  fit  in  rebus  creatis, 
non  est  contra  naturam,  etsi  videatur  esse  contra 
ordinem  proprium  alicuius  naturae. 
•Lib.i.cap.xui.  Adhuc.  Cum  Deus  sit  primum  agens,  ut  supra* 
ostensum  est,  omnia  quae  sunt  post  ipsum,  sunt 
quasi  quaedam  instrumenta  ipsius.  Ad  hoc  autem 
sunt  instrumenta  instituta  ut  deserviant  actioni 
principalis  agentis,  dum  moventur  ab  ipso :  unde 


talis  instrumenti  materia  et  forma  esse  debet  ut  sit 
competens  actioni  quam  intendit  principale  agens. 
Et  propter  hoc  non  est  contra  naturam  instrumenti 
ut  moveatur  a  principali  agente,  sed  est  ei  maxime 
conveniens.  Neque  igitur  est  contra  naturam  cum 
res  creatae  moventur  qualitercumque  a  Deo :  sic 
enim  institutae  sunt  ut  ei  deserviant. 

Praeterea.  In  agentibus  etiam  corporalibus  hoc 
videtur,  quod  motus  qui  sunt  in  inferioribus  cor- 

•  poribus  ex  impressione  superiorum,  non  sunt 
violenti  neque  contra  naturam,  quamvis  non  vi- 
deantur  convenientes  motui  naturali  quem  corpus 
inferius  habet  secundum  proprietatem  suae  for- 
mae:  non  enim  dicimus  quod  fluxus  et  refluxus 

:  maris  sit  motus  violentus,  cum  sit  ex  impressione 
caelestis  corporis,  licet  naturalis  motus  aquae  sit 
solum  ad  unam  partem,  scilicet  ad  medium.  Multo 
igitur  magis  quicquid  a  Deo  fit  in  qualibet  crea- 
tura,    non    potest   dici    violentum  neque   contra 

'  naturam. 

Item.  Prima  mensura  essentiae  et  naturae 
cuiuslibet  rei  est  Deus,  sicut  primum  ens,  quod 
est  omnibus  causa  essendi.  Cum  autem  per  men- 


5  omnia  vero  alia]  alia  vero  GN.  10  in  respectu]  respectu  ZP.  11  agente  EGNXfr;  om,  l3  huiusmodi  hic  A  solus;  post  actionem. 
22  sunt  post  instrumenta  GN. 

5  Nequej  Non  GNt.  6  qualitercumque /"OSf  a  Deo  b,  qualicumque  ibidem  GN.  9  inferioribus  A  solus;  istis  inferioribus.  1  8a  Deoj 
ab  eo  GN. 


•    Lib. 

XXIV. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  C. 


3ii 


suram  de  unaquaque  re  sumatur  iudicium,  oportet  rationem  artificii  si  artifex  aliter  aliquid  operetur 
hoc  dici  naturale  unicuique  rei  per  quod  con-  in  suo  artificio,  etiampostquameiprimam  formam 
formatur  suae  mensurae.  Hoc  igitur  erit  naturale  dedit.  Neque  ergo  est  contra  naturam  si  Deus  in 
unicuique  rei  quod  ei  a  Deo  inditum  est.  Ergo  rebus  naturalibus  aliquid  operetur  aliter  quam 
et  si  eidem  rei  a  Deo  aliquid  aliter  imprimatur,  s  consuetus  cursus  naturae  habet-. 
non  est  contra  naturam.  Hinc  est  quod  Augustinus  dicit*:  Deiis,  creator 

Amplius.    Omnes    creaturae    comparantur   ad     et  conditor  omnium  natiiranmi,   nihil  contra  na- 
Deum  sicut  artificiata  ad  artificem,  ut  e.\  prae-     tiirani  facit:  qiiia  id  est  naturale  cuique  rei  quod 
cap.  missis*  patet.  Unde  tota  natura  est  sicut  quoddam    Jacit   a   quo  est   omnis   modus,  numerus  et  ordo 
aitificiatum  divinae  artis.  Non  est  autem  contra  >o  naturae. 


'   Contra  Faus^ 
lum,  XXV],  III. 


4  ei  om  YZ,  post  est  N,  post  a  Deo  ceteri.  5  et  si . . .  aliquid]  et  si  aliquid ...  aliquid  casu  A;  delemus  aliquid  primo  loco,  ubi  adhuc 
Omnes.         8  ut  A  solus;  sicut. 

1     aliter  hic  EGfc;    om  Y,  post  aliquid  ceteri.  4    aliquid  operetur  aliter  A  solus;    aliter  operetur  aliquid.  7    naturarum  A  solus; 

creaturarum.  naturam  om  EGN. 

Commentaria  Ferrariensis 


*  Cf.   Comment. 
cap.  praec.,init. 


PosTQUAM  ostendit  Sanctus  Thomas  Deum  posse  praeter 
naturae  ordinem  operari,  vult  de  iis  quae  sic  praeter 
naturae  ordinem  a  l^eo  fiunt,  determinare  *. 

Circa  hoc  autem  duo  facit:  primo,  determinat  de  ipsis 
in  ordine  ad  naturam ;  secundo,  in  ordine  ad  rationem 
miraculi,  capite  sequenti. 

I.  Quantum  ad  primum,  ponitur  haec  conclusio :  Licet 
Deiis  interdum  praeter  ordinem  rebiis  inditiim  atiquid 
operetur,  niliit  tamen  facit  contra  naturam. 

Probatur  primo.  Deus  comparatur  ad  omnia  sicut  mo- 
vens  ad  motum,  et  sicut  activum  ad  id  quod  est  in  po- 
tentia.  Ergo  quicquid  in  rebus  creatis  a  Deo  fit,  non  est 
contra  naturam.  -  Probatur  antecedens.  Quia  Deus  est 
actus  purus,  omnia  vero  alia  habent  ahquid  de  potentia 
admi.xtum.  -  Consequentia  vero  probatur.  Quia  quod  est 
in  potentia  secundum  ordinem  naturalem  respectu  alicuius 
agentis,  si  aliquid  imprimatur  in  ipsum  ab  illo,  non  est 
contra  naturam  simphciter,  etsi  sit  ahquando  contrarium 
particulari  formae  quae  corrumpitur  per  actionem  huius- 
modi.  Declaratur  in  generatione  ignis,  corrupto  aere. 

2.  Circa  probationem  antecedentis,  advertendum  quod, 
cum  omne  agens  agat  inquantum  est  actu,  unumquodque 
tantum  agit  quantum  est  in  actu:  videmus  enim  quod 
ignis,  qui  est  ceteris  elementis  actuahor  et  formnhor,  est 
ipsis  etiam  magis  activus.  Similiter  unumquodque  patitur 
inquantum  est  in  potentia:  et  quanto  magis  aliquid  est 
in  potentia,  tanto  magis  est  passivum.  Ideo  quod  simph- 
citer  est  actus,  omnem  prorsus  potentiam  excludens  et 
omnem  actuahtatem  includcns,  comparatur  ad  unumquod- 
que  quod  ahquid  habet  potentiahtatis,  sicut  activum  ad 
passivum,  et  sicut  motivum  ad  mobile:  tanquam  videlicet 
in  se  contincns  actum  ad  quem  unumquodque  est  in 
potentia.  Propterea  optime  probavit  Sanctus  Thomas  Deum 
comparari  ad  omnia  sicut  motivum  ad  mobile,  et  sicut 
activum  ad  id  quod  est  in  potentia,  cx  eo  quod  ipse  est 
actus  purus,  nullo  scihcet  modo  per  ahquam  potentiam 
contractus  aut  hmitatus,  omnia  vero  alia  ahquid  habeant 
potentiahtatis  admixtum. 

3.  Circa  consequens  illatum,  considerandum  est  quod 
aliquid  fieri  contra  naturam  nihil  ahud  est  quam  ipsum 
fieri  contra  ordinem  et  inchnationem  ahcuius  naturae. 
Dicitur  ergo  aliquid  esse  simpliciter  et  universahter  contra 
naturam,  quando  est  contra  omnem  ordinem  et  inchna- 
tionem  cuiuscumque  naturae.  Dicitur  vero  esse  contra 
ahquam  naturam  particularem,  quando  est  contra  illius 
ordinem  et  inchnationem.  Quod  ergo  Deus  facit  in  rebus, 
potest  quidem  esse  contra  ahquam  naturam  particularem, 
inquantum  id  quod  fit  est  contra  ordinem  et  incJinatio- 
nem  propriae  formae  ahcuius  naturae:  non  autem  potest 
esse  contra  naturam  simpliciter  et  universahter,  cum  illud 
fiat  secundum  ordinem  et  dispositionem  naturae  univer- 
sahssimae,  quae  est  Deus,  a  quo  unumquodque  suum 
ordinem  proprium  habet  suamque  propriam  actionem.  Et 
ad  hunc  sensum  intelhgitur  conclusio  illata. 


4.  Ad  evidentiam  eius  quod  assumitur  ad  probationem 
consequentiae,  attendendum  est  quod  dicitur  ahquid  esse 
in  potentia  secundum  ordinem  naturalem  respectu  ah- 
cuius  agentis,  quando  ex  natura  sua  habet  ut  sit  susce- 
ptivum  alicuius  formae  a  tali  agente,  aut  ahcuius  motus. 
Et  ideo  si  ahqua  forma  aut  ahquis  motus  in  ipso  a  taii 
agente  recipiatur,  non  dicelur  iJlud  fieri  simphciter  contra 
naturam,  cum  sit  secundum  ordinem  naturalem  patientis 
ad  agens:  licet  possit  esse  contra  naturalem  inchnationem 
formae  ilhus.  Sicut,  in  exemplo  Sancti  Thomae,  cum  ex 
aere  ab  igne  per  ipsius  aeris  corruptionem  generatur  ignis, 
non  dicitur  huiusmodi  generatio,  neque  huiusmodi  cor- 
ruptio,  simphciter  contra  naturam  esse:  immo  est  naturalis, 
eo  quod,  secundum  naturalem  ordinem,  aer  natus  sit  ab  igne 
corrumpi,  et  natus  sit  ut  ex  ipso  per  actionem  ignis  possit 
ignis  generari.  Est  tamen  talis  corruptio  ahquo  modo  contra 
naturam,  inquantum  est  contra  inclinationem  formae  aeris: 
in  quo  sensu  dicitur  II  Caeli  *,  quod  corruptio,  et  senium, 
et  defectus  omnis  contra  naturam  est. 

II.  Secundo.  Omnia  quae  sunt  post  Deum,  sunt  quasi 
quaedam  instrumenta  ipsius.  Ergo  non  est  contra  naturam 
cum  res  creatae  moventur  quahtercumque  a  Deo.  -  An- 
tecedens  probatur.  Quia  Deus  est  primum  agens.  -  Con- 
sequentia  vero:  quia,  cum  instituta  sint  instrumenta  ut 
deserviant  actioni  principalis  agentis,  non  est  contra  na- 
turam  instrumenti  ut  moveatur  a  principah  agente. 

Ad  evidentiam  huius  rationis,  considerandum  est,  ex 
doctrina  Sancti  Thomae  Quarto,  d.  i,  q.  i,  a.  4  *;  et  d.  iv, 
q.  I,  a.  1,  et  in  pierisque  ahis  locis.*,  quod  de  ratione 
agentis  instrumentahs  est  esse  movens  molum;  et  omnis 
causa  quae  non  movet  nisi  mota,  habet  rationem  instru- 
menti.  Ideo,  cum  causa  secunda  non  moveat  nisi  mota 
a  prima,  consequens  est  quod  habeat  rationem  instrumenti 
respectu  primae.  Propterea  optime  probat  Sanctus  Thomas 
quod  omnia  quae  sunt  sub  Deo,  sunt  tanquam  ipsius  in- 
strumenta,  eo  quod  est  primum  agens. 

2.  Sed  videtur  ista  ratio  non  concludere.  Posset  enim 
aliquis  dicere:  Licet  omnis  causasecunda  sit  instrumentum 
causae  primae,  non  tamen  sequitur  quod  non  moveatur 
contra  naturam  quahtercumque  moveatur:  quia,  cum  di- 
versa  instrumenta  sint  diversis  eiTectibus  proportionata,  si 
quis  utatur  instrumento  ad  aliquid  cui  non  sit  propor- 
tionatum,  est  contra  naturam  tahs  instrumenti  quod  sic 
moveatur. 

Respondetur  quod  instrumentum,  inquantum  est  in- 
strumentum  ahcuius  principahs  agentis,  semper  proportio- 
natur  actioni  quam  ipsum  principale  agens  intendit:  unde 
hic  dicit  Sanctus  Thomas  quod  materia  et  forma  talis  esse 
debet  ut  sit  competens  actioni  principalis  agentis.  Unde 
si  aliquis  vellet  uti  instrumento  alicuius  artis  ad  aliquid  cui 
proportionatum  non  esset,  iam  non  esset  instrumentum 
respectu  illius  agentis,  utpote  ipsi  non  deserviens.  Omnia 
autem  sic  Deus  creavit  ut  sint  sibi  instrumenta,  et  deser- 
viant  actioni  quam  in  creaturas  exercere  determinavit,  sive 


*  Cap.  Ti, 

Th.  1.  9. 


•  Qu»  i. 

*  Cf.   de  Verit., 
q.  XXVII,  a.  4. 


3l2 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  C,  CI. 


frequenter  sive  raro  aliquid  in  ipsis  efficere  determinaverit. 
Et  ideo,  qualitercumque  a  Deo  moveantur  res  creatae,  non 
sunt  improportionatae  illi  motioni :  cum  ad  hoc  institutae 
a  Deo  sint  ut  ab  ipso  quandoque  taliter  moveantur,  et 
naturam  talem  sortitae  sint  a  Deo  ut  taliter  ab  ipso  mo- 
veri  possint.  Idcirc»  nihil  a  Deo  in  ipsis  fit  quod  sit  sim- 
pliciter  contra  naturam:  licet,  ut  dicebatur,  sit  quandoque 
contra  propriam  inchnationem  formae  alicuius. 

Unde  ad  argumentum  dlcitur  quod,  licet  res  diversae, 
quae  sunt  instrumenta-  divinae  virtutis,  sint  diversis  actio- 
nibus  et  motibus  propriis  secundum  inclinationem  propriae 
formae  proportionatae,  et  una  res  sit  improportionata  actioni 
alterius ;  inquantum  tamen  unaquaeque  est  instrumentum 
divinae  virtutis,  nulla  est  improportionata  actioni  et  mo- 
tioni  quam  Deus  in  ea  intendit  efficere. 

III.  Terlio.  Motus  qui  sunt  in  inferioribus  corporibus 
ex  impressione  superiorum,  non  sunt  violenti  neque  contra 
naturam:  ut  patet  in  fluxu  et  refluxu  maris.  Ergo  multo 
magis  quod  fit  a  Deo  in  quacumque  creatura,  non  potest 
dici  violentum  aut  contra  naturam. 

2.  Advertendum  hoc  loco  quod,  sicut  omnia  creata 
comparantur  ad  Deum  sicut  instrumenta,  ita  et  inferiora 
corpora  sunt  instrumenta  superiorum,  inquantum  non  mo- 
vent  neque  operantur  nisi  a  superioribus  mota.  Unde  hu- 
iusmodi  inferiora  corpora  dupliciter  considerari  possunt: 
uno  modo,  inquantum  sunt  talia  corpora,  habentia  talem 
formam  et  talem  naturalem  inclinationem;  alio  modo,  in- 
quantum  sunt  instrumenta  corporum  caelestium,  nata  ab 
ipsis  moveri  secundum  eorum  intentionem.  Quod  ergo  fit 
in  ipsis  a  corporibus  caelestibus,  est  naturale  ipsis  inquantum 
sunt  caelestium  corporum  instrumenta:  naturale  est  enim 
instrumento  ut  a  principali  agente  moveatur.  Potest  tamen 
esse  innaturale  inquantum  sunt  corpora  talia,  habentia  talem 
formam  et  talem  inclinationem,  quae  est  ad  oppositum. 
Sicut  dicimus  de  motu  fluxus  et  refluxus  maris:  hic  enim 
est  naturalis  aquae  maris  inquantum  est  instrumentum  a 
corpore  caelesti  motum ;  est  autem  sibi  contra  naturam 
inquantum  est  corpus  grave  naturaiiter  ad  medium  tendens. 

3.  Attendendum  etiam  quod  Sanctus  Thomas  fluxus 
et  refluxus  maris  nullam  aliam  causam  assignat  nisi  im- 
pressionem  corporis  caelestis,  quia  in  hac  parte  secutus 
est  opinionem  Albumasar,  II  libro  Mjtoris  Inlroductorii, 
et  Commentatoris  in  III  Caeli,  qui  nullam  aliam  praeter 
lianc  assignant  causam.  -  Alii  tamen  alias  causas  assi- 
gnant.    Nam    Adelandus    quidam,    ut    refert    Picus,    tertio 

*  Pag.  488  (Ba-  adversus  Astrologos  libro,  cap.  xv  *,  ex  opinione  Sarace- 
"  •  '557)-  norum,  dicit  huiusce  motus  causam  esse  quod,  cum  ipsa 

sibi  maris  brachia  obviare  atque  confluerc  impetu  con- 
cito  properent,  obiectu  montium,  aut  etiam  terrae  situ,  ab 
ipso  naturali  motu  deficientes,  ad  superius,  unde  moveri 

•  Apud  Picum  inciplunt,  referantur.  -  Alii  *  hunc  accessum  et  recessum 
ibid.  ' 


maris  in  vapores  et  ventos  exsuscitatos  in  aqua  referunt, 
quorum  motu  atque  impulsu  tumultuat  aqua  atque  cale- 
scit,  ac  idcirco  locum  quaerit  ampliorem  quo  se  diffundat, 
adiuvantibus  etiam  superioribus  ventis,  qui  aquae  summa 
ad  infernas  partes  propellentes,  interno  statui  obviant,  atque 
ab  ipsis  ad  superna  propelluntur,  quo  fit  ut  eructans  aqua 
abundet  tumescatque.  Ubi  autem  vis  illa  spirituum  disso- 
lutis  vaporibus  conflaccescit,  subsidunt  aquae  et,  in  an- 
gustiis  se  contrahentes,  ab  occupatis  locis  abscedunt. 

Advertendum  quoque  inter  eos  qui  hunc  maris  accessum 
recessumque  caelorum  impressionibus  tribuunr,  difteren- 
tiam  esse.  Sunt  enim  quilJus  placeat  augmentum  et  de- 
crementum  luminis  in  luna  esse  huiusce  rei  causam.  - 
Aliis  vero,  et  etiam  Divo  Thomae  in  Tractatu  de  Occultis 
Operibus  Naturae*;  et  Potentia,  q.  vi,  a.  1,  ad  17,  visum 
est  hoc  ipsum  esse  in  lunae  motum  referendum :  ut  sci- 
licet  ipsa  ascendente,  ascendat  et  aqua ;  descendat  autem, 
ipsa  descendente. 

4.  Circa  id  quod  inquit  Sanctus  Thomas,  motum  aquae 
naturalem  esse  solum  ad  unam  partem,  scilicet  ad  inedium, 
occurrit  dubium.  Videtur  enim  experientia  in  oppositum. 
Nam,  cum  etfoditur  terra  aquae  vicina,  videmus  ipsam 
aquam  ascendere,  et  consequenter  a  medio  recedere.  Quod 
quidem  videtur  naturale  esse  aquae :  sicut  et  grave  na- 
turaliter,  remoto  impediente,  descendit. 

Respondetur  quod  ascensus  illius  aquae  non  est  natu- 
ralis,  sed  ab  aliquo  propellente  ipsam  fit:  sive  sit  alia  aqua, 
sive  aliquid  aUud.  Cuius  signum  est  quod,  si  a  lateribus 
declivior  defodiatur  locus,  statim  in  illum  descendit. 

IV.  Quarto.  Id  est  naturale  unicuique  per  quod  con- 
formatur  suae  mensurae.  Sed  prima  mensura  cuiuscumque 
naturae  est  Deus.  Ergo  unicuique  rei  naturale  est  quod 
est  ei  a  Deo  inditum.  Ergo  etc.  -  Maior  probatur.  Quia 
de  unaquaque  re  per  suam  mensuram  sumitur  iudicium.  - 
Minor  vero:  quia  Deus  est  primum  ens,  quod  est  omnibus 
essendi  causa. 

Quinto.  Non  est  contra  rationem  artificii  si  artifex  aliter 
aliquid  operetur  in  suo  artificio,  etiam  postquam  ei  suam 
formam  dedit.  Ergo  neque  contra  naturam  est  si  aliquid 
Deus  aliter  in  rebus  naturalibus  operetur  quam  consuetus 
naturae  cursus  habeat.  -  Probatur  consequentia.  Quia 
omnes  creaturae  comparantur  ad  Deum  sicut  artificiata 
ad  artificem. 

Confirmatur  conclusio  auctoritate  Augustini,  XXVI  con- 
tra  Faustum. 

Advertendum  quod  istae  duae  ultimae  rationes  con- 
cludunt  ad  sensum  praecedentium :  scilicet  quod  non  est 
contra  naturam  simpliciter  et  universaliter  si  aliquid  Deus 
in  rebus  naturalibus  aliter  operetur  quam  consuetus  cursus 
naturae  habeat;  non  autem  quod  non  sit  contra  naturam 
alicuius  particularis  formae,  modo  prae-exposito  *. 


•Opusc.  x.\xiv 
(Rora.  1570). 


Num.  I. 


-^%<S5^1S%)(V^ 


CAPITULUM  CENTESIMUM  PRIMUM 


A    72  V   b  5. 

DE     MIRACULIS. 


'AEc  autem  quae  praeter  ordinem  com- 
muniter  in  rebus  statutum  quandoque 
divinitus  fiunt,  miracida  dici  solent: 
admiramur  enim  aliquid  cum,  effectum 
videntes,  causam  ignoramus.  Et  quia  causa  una 
et  eadem  a  quibusdam  interdum  est  cognita  et 
a  quibusdam  ignota,  inde  contingit  quod  viden- 


tium  simul  aliquem  effectum,  aliqui  mirantur  et 
aliquinonmirantur:  astrologus  enim  non  miratur 
videns  eclipsim  solis,  quia  cognoscit  causam; 
ignarus  autem  huius  scientiae  necesse  habet  ad- 
mirari,  causam  ignorans.  Sic  igitur  est  aliquid 
mirum  quoad  hunc,  non  autem  quoad  illum. 
Illud  ergo  simpliciter  mirum  est  quod  habet  causam 


2  in  rebus]  rebus  EGN.         3  fiunt]  fiant  EGN.         7  ignota  A  solus;  incognita. 

4  scientiae]  scies  (sciens)  A,  casu  profecto  pro  scT^,  quod  omnes.         6  quoad  illum  DEGWY;  quantum  ad  illum. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  111,  CAP.  CI. 


3i3 


» 


simpliciter  occultam :  et  hoc  sonat  nomen  mira- 
ciili,  quod  scilicet  sit  de  se  admiratione  plemim, 
non  quoad  hunc  vel  illuni  tantum.  Causa  autem 
simpliciter  occulta  omni  homini  est  Deus :  pro- 
-  cap.  xLvii.  batum  enim  est  supra*  quod  eius  essentiam  nullus  s 
homo  in  statu  huius  vitae  inteilectu  capere  potest. 
Illa  igitur  proprie  miracula  dicenda  sunt  quae 
divinitus  fiunt  praeter  ordinem  communiter  obser- 
vatum  in   rebus. 

Horum  autem  miraculorum  diversi  sunt  gradus  ■» 
et  ordines.  Nam  summum  gradum  inter  miracula 
tenent  in  quibus  aliquid  fit  a  Deo  quod  natura 
nunquam  facere  potest:  sicut  quod  duo  corpora 
sint  simul,  quod  sol  retrocedat  aut  stet,  quod 
mare  divisum  transeuntibus  iter  praebeat.  Et  inter  -s 
haec  etiam  ordo  attenditur.  Nam  quanto  maiora 
sunt  illa  quae  Deus  operatur,  et  quanto  magis 
sunt  remota  a  facultate  naturae,  tanto  miraculum 


maius  est:  sicut  maius  est  miraculum  quod  sol 
retrocedat  quam  quod  mare  dividatur. 

Secundum  autem  gradum  in  miraculis  tenent 
illa  in  quibus  Deus  aliquid  facit  quod  natura  facere 
potest,  sed  non  per  illum  ordinem.  Opus  enim 
naturae  est  quod  aliquod  animal  vivat,  videat  et 
ambulet:  sed  quod  post  moitem  vivat,  post  caeci- 
tatem  videat,  post  debilitatem  claudus  ambulet, 
hoc  natura  facere  non  potest,  sed  Deus  interdum 
miraculose  operatur.  Inter  haec  etiam  miracula 
gradus  attenditur,  secundum  quod  illud  quod  fit; 
magis  est  a  facuitate  naturae  remotum. 

Tertius  autem  gradus  miraculorum  est  cum 
Deus  facit  quod  consuetum  est  fieri  operatione 
naturae,  tamen  absque  principiis  naturae  operan- 
tibus:  sicut  cum  aliquis  a  febre  curabili  per  na- 
turam,  divina  virtute  curatur;  et  cum  pluit  sine 
operatione  principiorum  naturae. 


2  quod  A  solus;  ut.         3  vel  illum  BKGNi;  illura   D,  vcl  quoad  illum  Pc,  vel  nd  illum  ceteri,         5  enim  post  est  DWVZiPc.  eius 

om  EGN.         7  proprie  A  soltis;  simplicitcr.         8  observatum  A  solus;  servatum.         14  quod  sol  A  solus;  et  quod  sol. 

10  etiam]  autem  EN,  om  G.  11   secundum  quod  XZPc;  secundum.  fit  om  EGN;  cf.  var.  praeced.  i5  principiis  hic  A  solus; 

post  naturae.         17  divina  hic  GN;  post  virtute. 

Commentaria  Ferrarienais 


■•  Cf.   Commeni. 
cap.  praec,  init. 


*  Num.  II. 
■•VM.Iext.ctvar. 


Qu.  I. 


"  Cap.    II, 
Th.  1.  3. 


PosTauAM  determinavit  Sanctus  Thonias  de  iis  quae  a 
Deo  tiunt  praeter  solitum  cursum  naturae  in  ordine 
ad  naturam,  nunc  determinat  de  ipsis  quantum  ad  ratio- 
nem  miraculi*. 

Circa  hoc  autem  duo  facit :  primo,  de  ipsis  miraculis 
determinat ;  secundo,  ostendit  quibus  conveniat  miracula 
facere,  capite  sequenti. 

Circa  primum  duo  facit:  primo,  ostendit  quae  possint  dici 
miracula;  secundo,  ponit  miraculorum  gradus  et  ordines  *. 

1.  Quantum  ad  primum,  inquit  quod  illa  simpliciter* 
dicenda  suiit  miracula  quae  divinitus  fnint  praeter  ordinetn 
communiter  servatum  in  rebus.  -  Hoc  autem  declarat:  quia 
miraculum  dicitur  quasi  de  se  admiratione  plenum.  Illud 
autem  simpliciter  mirum  est,  quod  habet  causam  simpliciter 
occultam.  Causa  autem  simpHciter  occulta  Deus  est. 

Ad  evidentiam  secundae  propositionis,  notat  quod,  cum 
tunc  admiremur  aliquid  cum,  effectum  videntes,  causam 
ignoramus;  aliquid  quidem  est  mirum  quantum  ad  hunc 
hominem  tantum,  non  autem  simpliciter,  quando  alicui 
causa  apparentis  elfectus  est  ignota,  non  est  autem  ignota 
omnibus;  ut  patet  in  eo  qui,  videns  eclipsim  solis,  admi- 
ratur.  Aliquid  vero  cst  simpliciter  mirum  quando  causa 
alicuius  effectus  est  simpliciter  omnibus  occulta. 

2.  Ad  huius  evidentiam  considerandum  est,  ex  doctrina 
ipsius  Potentia,  q.  vr,  a.  2;  et  II  Sent.,  d.  xviii*,  3,  quod 
ad  rationem  miraculi  simpliciter  et  proprie  dicti  duo  re- 
quiruntur,  secundum  quod  duo  ad  admirationem  pertinent, 
ut  haberi  potest  ex  I  Metaphysicae* .  Unum  est  causa  se- 
cundum  se  nobis  occulta,  qualis  est  Deus:  ut  scilicet  illud 
quod  miraculum  est,  sit  a  solo  Deo  productum  aut  factum. 
Alterum  est,  ut  in  re  sit  unde  videatur  aliter  debere  eve- 
nire.  Sicut  resuscitatio  mortui  est  a  solo  Deo ;  et  corpus 
mortuum  in  se  habet  ut  perpetuo  careat  vita,  et  sic  habet 
in  se  unde  non  debeat  in  ipso  vita  causari;  et  idcirco 
miraculum  dicitur.  Ubi  altera  istarum  conditionum  defi- 
ciat,  non  est  proprie  miraculum.  Utraque  conditio  hoc  loco 
tangitur:  prima,  dum  dicitur  illa  simpliciter  dicenda  esse 
rmvacvXz.  quae  divinitus  Jiunt ;  secunda,  cum  dicitur />;-ae/e/- 
ordinem  communiter  servatum  in  rebus,  ex  hoc  enim 
quod  aliquid  praeter  talem  ordinem  fit,  constat  quod  in 
re  est  iinde  aliter  Jieri  debeat. 

3.  Propter  defectum  secundae  conditionis,  creatio  uni- 
versi  non  est  miraculosa :  quia  non  est  in  re  unde  aliter 
esse  debeat.  Immo  naturali  ordine  sic  esse  debet :  cum  so- 
lus   Deus   sit   totius    esse    auctor.  -   Similiter    animarum 


esse 

SUMMA    CoNTRA    GrNTILKS    D. 


Thomae  Tom.  II. 


creatio  non  est  miraculosa :  quia  non  potest  aliter  anima 
habere  esse ;  et  consuetus  ordo  productionis  est  ut,  homine 
materiam  disponente,  a  Deo  creetur  in  materia.  Si  tamen 
Deus  aliquam  animam  crearet  absque  opere  hominis  ma- 
teriam  disponentis,  talis  creatio  esset  miraculosa,  utpote 
praeter  consuetum  modum  eveniens.  -  Eadem  ratione, 
non  est  miraculosa  iustificatio  impii  quae  communiter  fit: 
quia  anima  rationalis,  cum  sit  ad  imaginem  Dei  facta; 
secundum  naturam  suam  capax  est  Dei  per  gratiam;  et 
a  solo  Deo  iustificatio  fieri  potest,  et  propterea  non  est 
praeter  ordinem  naturae  creatae.  Licet  enim  voluntas  impii 
tendat  in  malum,  et  sic  videatur  habere  ordinem  ad  op- 
positum  iustificationis,  secundum  iustitiae  exigentiam;  quia 
tamen  iustificatio  non  fit  praeter  ordinem  propriae  causae, 
quae  est  Deus,  cuius  solius  est  iustificare,  idcirco  non  est 
miraculosa ;  sicut  nec  calefactio  aquae  ab  igne  est  mira- 
culosa,  licet  sit  contra  inclinationem  formae  aquae.  Aliqua 
tamen  iustificatio  potcst  esse  miraculosa :  si  scilicet  fiat 
praeter  consuetum  cursum  iustificalionis,  sicut  fuit  iusti- 
ficatio  Pauli,  qui  statim  quandam'  perfectam  iustitiam 
accepit  *. 

Advertendum  tamen  quod  licet,  proprie  loquendo, 
creatio  et  iustificatio  non  sint  miracula,  quia  complctam 
rationem  miraculi  non  habent;  improprie  tamen  et  im- 
perfecte  dici  possunt  miracula,  quia  sunt  magna  opera, 
et  a  solo  Deo  fieri  possunt,  qui  est  causa  nobis  occulta. 
Et  ideo  quandoque  a  Doctoribus  inter  opera  miraculosa 
connumerantur.  Unde  Sanctus  Thomas  I"  IV,  q.  cxiii, 
a.  ult.,  inquit  quod,  si  in  operibus  miraculosis  conside- 
retur  quod  sola  virtute  divina  fieri  possunt,  quantum  ad 
hoc  creatio  et  iustificatio,  et  universaliter  omne  opus  quod 
a  solo  Deo  fieri  potest,  miraculosum  dici  possunt. 

II.  Quantum  ad  secundum,  enumerat  Sanctus  Thomas 
gradus  miraculorum  *.  Et  ponit  tres  gradus.  Supremus  est, 
quando  aliquid  fit  a  Deo  quod  natura  nunquam  facere 
potest:  ut  cum  duo  corpora  sunt  simul,  et  similia.  Et  in 
hoc  gradu  etiam  ordo  est:  quia  quanto  aliqua  maiora 
sunt  et  magis  a  facultate  naturae  remota,  tanto  maiora 
miracula  sunt.  -  Secundus  est,  quando  Deus  aliquid  facit 
quod  natura  facere  potest,  sed  non  per  illum  ordinem : 
sicut  cum  homo  post  mortem  redit  ad  vitam.  Et  in  hoc 
eliam  gradu  quod  est  magis  a  facultate  naturae  remotum, 
maius  miraculum  est.  -  Tertius  est,  quando  Deus  facit 
quod  consuctum  est  fieri  opcratione  naturae,  tamen  absque 
naturac  principiis  operantibus. 

40 


Act.  IX. 


•  Cf.  init.  Com- 
mcnt. 


3i4 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CI. 


Vide  num.  v. 


■  !•  P.,  cx,  3. 


"  Num.  I,  2. 


Ad  evidentiam  huius  distinctionis,  considerandum  est, 
ex  Prima  Parte,  q.  cv,  a  8,  quod  ad  supremum  gradum 
pertinent  illa  quae  sunt  omnino  supra  naturam  quantum 
ad  substantiam  facti:  ita  videlicet  quod  id  quod  fit  a  Deo, 
nullo  modo  potest  a  natura  fieri.  -  Ad  secundum  gradum 
pertinent  illa  quae  a  natura  quidem  fieri  possunt,  sed  non 
in  hoc:  sicut  vita  a  natura  quidem  fieri  potest,  sed  non 
in  corpore  animalis  mortui.  Unde  quod  hic  ait  San- 
ctus  Thomas,  quod  non  possunt  a  natura  fieri  per  illum 
ordinem,  intelligitur  non  de  ordine  actualis  productionis 
formae,  sed  de  ordine  et  sequela  formae  productac  ad  con- 
ditionem  subiecti :  exemplificavit  enim  Sanctus  Thomas 
de  ambulationc  claudi  post  debiUtatem,  de  vita  alicuius 
post  mortem,  et  de  visione  post  caecitatem.  -  Ad  tertium 
gradum  pertinent  illa  quae  excedunt  facultatem  naturae, 
quantum  ad  ipsum  ordinem  faciendi  et  modum  operandi: 
puta  quia  fiunt  statim,  et  non  secundum  consuetum  cursum 
et  ordinem  naturae;  sicut  cum  quis  statim  a  febre  curatur, 
et  cum  aer  statim,  absque  naturalibus  causis,  condensatur 
in  pluvias. 

2.  Circa  magnitudinem  miraculorum,  considerandum  est 
quod  non  est  idern  dicere  aliquid  esse  maius  opus  Dei 
altero  eius  opere,  et  illud  esse  maius  miraculum.  Potest 
enim  esse  maius  opus  Dei,  et  tamen  erit  minus  miracu- 
lum.  Nam  dicitur  maius  opus  Dei  quod  est  nobilius  et 
excellentius,  et  magis  divinam  virtutem  manifestat:  dicitur 
autem  maius  miraculum  quod  magis  rationem  miraculi 
participat,  quae  consistit  in  hoc  quod  aliquid  a  Deo  fiat, 
et  quod  in  re  sit  aliquid  ex  quo  videatur  quod  alitcr  fieri 
debeat.  Non  inconvenit  autem  quod  aliquid  sit  excellen- 
tius  altero,  et  magis  divinam  virtutem  manifestet,  et  tamen 
minus  habeat  de  ratione  miraculi :  ut  puta,  quia  non  est 
in  natura  creata  unde  debeat  aliter  evenire,  cum  ad  illud 
nullum  ordinem  habeat  natura  activa  creata,  sed  ipsum  sit 
supra  ordinem  omnium  producibilium  a  natura.  Sic  dicimus 
creationem  universi,  et  iustificationem  impii,  esse  maiora 
opera  divina  quam  sit  sanatio  subita  alicuius  a  febre, 
licet  ista  sanatio  sit  maius  miraculum,  utpote  magis  de 
ratione  miraculi  habens.  Propter  hoc  inquit  Sanctus  Tho- 
mas  P  II",  articulo  praeallegato,  ad  1,  quod  qiiaedam  mi- 
raculosa  opera,  licet  sint  minora  quam  iustijlcatio  impii 
quantum  ad  bonum  quodjit,  plus  tamen  habent  de  ratione 
miracuU:  intellige,  quia  habent  quicquid  ad  rationem  mi- 
raculi  pertinet;  iustificatio  autem  hoc  tantum  habet  de 
ratione  miraculi  quod  a  Deo  fit,  qui  est  causa  secundum 
se  nobis  occulta. 

III.  Circa  dicta  autem  duplex  occurrit  dubium.  Pri- 
mum  est,  quia  dictum  est  quod  primum  gradum  inter  mi- 
racula  tenent  quae,  quantum  ad  substantiam  facti,  natura 
nunquam  facere  potest.  Huic  enim  videtur  contradicere 
id  quod  dicitur  Prima  Parte,  quaestione  supra  ajlegata, 
art.  7,  ad  1,  ubi  dicitur  quod  creatio  et  iustijicatio  non 
dicuntur  proprie  miracula,  quia  non  sunt  nata  Jieri  per 
alias  causas.  Ex  hoc  enim  sequitur  quod  ea  facta  a  Deo 
quae  natura  facere  non  potest,  non  solum  non  sunt  su- 
prema  miracula,  sed  nec  proprie  sunt  miracula.  Quod  est 
oppositum  eius  quod  hic  dictum  est. 

Secundum  dubium  est*,  quia  inter  suprema  miracula 
enumerat  Sanctus  Thomas  quod  mare  divisum  transeun- 
tibus  iter  praebeat.  Hoc  enim  non  videtur  verum:  immo 
nec  videtur  miraculum.  Quia  posset  fieri  virtute  angeli, 
quae  est  virtus  in  natura  creata:  nam  secundum  doctrinam 
ipsius,  materia  corporalis  obedit  angelis  quantum  ad  mo- 
tum  localem*:  constat  autem  quod  talis  divisio  maris 
potest  per  motum  localem  aquae  fieri.  Ergo  etc. 

IV.  Ad  primum  horum  dupliciter  responderi  potest. 
Primo,  ex  doctrina  Sancti  Thomae  de  Potentia  Dei  et 
II  Sent.,  locis  allegatis*,  quod  dictum  in  Prima  Parte  intelli- 
gitur  quando  nec  etiam  est  in  re  unde  aliter  esse  debeat. 
Quia  enim  tunc  solum  miramur  de  aliquo  quando  vide- 
tur  nobis  quod  aliter  esse  debeat,  illa  quae  nullo  modo, 
quantum  ad  substantiam  facti,  a  natura  fieri  possunt,  nec 
est  in  ipsis  unde  oppositum  esse  debeat,  proprie  miracula 
dici  non  possunt :  quia  in  seipsis  non  habent  admirationis 
causam.  Et  hoc  modo  creatio  et  iustificatio  impii,  proprie 


qu" 


_Qu. 


loquendo,  miracula  non  sunt:  quia  non  sunt  nata  fieri  ab 
alia  causa  quam  a  Deo,  et  non  habet  in  se  res  unde  sic 
non  debeat  csse.  Non  est  ergo  contradictio.  Quia  hic  po- 
nuntur  in  supremo  gradu  miraculorum  ea  quae  nullo 
modo  natura  facere  potest,  et  in  re  est  unde  aliter  debeat 
evenire:  de  iis  autem  non  loquitur  Sanctus  Thomas  in 
loco  praeallegato  Primae  Partis,  sed  tantum  de  iis  quae 
a  natura  fieri  non  possunt,  nec  etiam  est  in  re  unde  op- 
positum  esse  debeat. 

2.Secundo  potestresponderi,  ex  doctrina  Sancti  Thomae 
IV  Sent.,  d.  xvii,  a.  5*;  et  P  II",  articulo  praeallegato, 
quod  dictum  Primae  Partis  intelligitur  quando  in  recipiente 
est  naturalis  ordo  ad  recipiendum  talem  effectum  a  solo 
Deo,  et  a  nullo  alio.  Hoc  enim  significant  illa  verba,  non 
sunt  nata  fieri  per  alias  causas,  quasi  diceretur:  Ideo 
creatio  et  iustificatio  non  sunt  miracula,  quia  susceptiva 
creationis  passivae  et  iustificationis,  secundum  naturae  ordi- 
nem,  sunt  huiusmodi  elTectus  susceptiva  a  solo  Deo,  non 
autem  a  quacumque  causa  creata.  Talia  enim  non  fiunt,  ut 
sic,  praeter  ordinem  naturae:  cum  fiant  ut  eorum  natu- 
ralis  ordo  exigit.  Et  ideo  proprie  miracula  non  sunt.  llla 
enim  quae  sunt  miracula,  non  habent  in  recipiente  ordi- 
nem  naturalem  ad  illum  eifectum  a  solo  Deo  immediate 
recipiendum;  sive,  non  sunt  ex  se  nata  illum  efifectum  a 
solo  Deo  immediate  recipere;  et  ideo,  cum  fiunt,  non 
fiunt  secundum  ordinem  suae  naturae,  sed  praeter  eorum 
naturalem  ordinem. 

Ex  hoc  patet  nullam  esse  in  dictis  Sancti  Thomae  con- 
tradictionem.  Nam  cum  hic  ponuntur  inter  suprema  mi- 
racula  ea  quae  a  natura  nullo  modo  fieri  possunt,  intel- 
ligitur  de  illis  effectibus  ad  quos  suscipiendos  a  solo  Deo 
immediate  non  est  consuetus  ordo  naturae.  Cum  vero  di- 
citur  in  Prima  Parte  illa  non  esse  miracula  quae  non  sunt 
nata  fieri  per  alias  causas,  intelligitur  de  iis  et  quae  per 
alias  causas  fieri  non  possunt,  et  quorum  susceptiva  ha- 
bent  naturalem  ordinem  et  aptitudincm  ad  hoc  ut  illos 
effectus  immediate  a  solo  Deo  recipiant. 

3.  Sed  tunc  remanet  dubium  :  quomodo,  inquam,  in 
anima  recipiente  gratiam  per  iustificationem,  sit  ordo  na- 
turalis  ad  gratiam ;  cum  sit  donum  Dei  supernaturale,  sicut 
et  gloria. 

Dicitur  quod  dupliciter  potest  ordo  alicuius  susceptivi 
ad  aliquam  formam  dici  naturalis.  Uno  modo,  quia  con- 
sequitur  naturam  susceptivi  per  comparationem  ad  aliquod 
agens  creatum,  quod  hoc  loco  vocatur  agens  naturale. 
Et  sic  non  intelligitur  ordinem  animae  ad  gratiam  esse 
naturalem.  -  Alio  modo,  quia  natura  susceptivi  est  capax 
illius  formae;  et  ad  hoc  est  instituta  a  Deo  et  ordinata 
ut  ab  ipso  solo  talem  formam  suscipiat,  et  non  ab  alio; 
nec  talis  natura  in  se  habet  aliquid  illi  formae  repugnans. 
Talis  enim  potentia  potest  dici  obedientialis  aliquo  modo, 
inquantum  est  ad  formam  a  solo  Deo  suscipiendam : 
potest  etiam  dici  aliquo  modo  naturalis,  inquantum  na- 
tura  subiecti  est  a  Deo  ad  illam  formam  secundum  insti- 
tutionem  divinam  ordinata,  et  facta  est  illius  formae 
secundum  se  capax.  Et  hoc  modo  in  anima  est  ordo 
naturalis  ad  gratiam.  Hominem  enim  Deus  a  principio 
instituit  ut  esset  secundum  animam  gratiae  et  beatitu- 
dinis  capax,  eamque,  nisi  sibi  ipsi  impedimento  esset, 
nancisceretur  a  Deo.  Ad  hunc  sensum  intelligitur  dictum 
Augustini,  in  libro  de  Praed.  Sanct.  *,  quod  posse  habere  '  Cap.  v, 
fidem,  sicut  et  caritatem,  naturae  est  hominum.  Talis 
autem  ordo  naturalis  non  invenitur  in  operibus  miracu- 
losis  quae  a  solo  Deo  fiunt.  Non  enim  sol  est  secundum 
naturam  suam  a  Deo  ordinatus  ad  retrocessionem,  sed 
magis  ut  continue  procedat:  licet  praeter  hunc  ordinem 
consuetum,  tempore  losue,  fecerit  eum  Deus  retrocedere  *. 
Similiter  est  in  aliis. 

V.  Ad  secundum  dubium  *  posset,  primo,  dici  quod 
talis  divisio  maris  Rubri  qualis  fuit  tempore  Pharaonis*, 
non  potest  fieri  virtute  aliqua  creata.  -  Et  cum  probatur 
quia  materia  corporalis  obedit  angelis  quantum  ad  motum 
localcm  :  -  diceretur  quod  illud  habet  veritatem  ubi  non 
immutatur  ordo  naturae  a  Deo  institutus.  Unde  inquit 
Sanctus  Thomas  de  Malo,  q.  xvi,  a.  9,  ad  2,  quod  dae- 


"  los.  X.  12  sqq.  - 
Cf.    IV    Reg., 

XX,    11. 

•  Num.  m. 
■  Exod.  XIV,  21 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CI,  CII. 


3i5 


tnones  non  possiint  humani  corporis  lineamenta  in  be- 
stialia  veraciter  commutare,  quia  hoc  est  praeter  ordinem 
a  Deo  naturae  inditum.  Et  art.  i  o,  ad  ult.,  ait  quod  dae- 
mones,  licet  possint  movere  aliquam  partem  terrae,  non 
tamen  possent  movere  totam  terram :  quia  non  est  propor- 
tionatum  naturae  eorum  ut  mutent  ordineni  elementorum 
mundi.  In  ista  aulem  maris  Rubri  divisione  mutaretur 
aliquo  modo  ordo  naturae  institutus  a  Deo  :  instituit  enim 
Deus  mare  continuum,  et  instabile  ac  fluidum,  sicut  et 
totam  terram  immutabilem  fecit.  Et  sic  accipitur  ipsum 
mare,  propter  magnam  aquarum  copiam,  tanquam  totum 
elementum   aquae:    ut,    sicut  non  posset   virtus    angelica 


totam  terram  scindere  in  partes,  ita  non  possit  ipsum  mare 
illo  modo  dividere. 

Secundo  responderi  potest  quod  Sanctus  Thomas  exem- 
plum  illud  ponit  secundum  mentem  illorum  philosophorum 
qui  posucrunt  quod  substantiae  separatae  movent  tantum 
corpora  caelestia  immediate,  non  autem  possunt  haec  in- 
feriora  nisi  mediante  motu  caeli  movere :  quam  opinionem 
tenere  videtur  Aristoteles  *.  Nam  voluit  Sanctus  Thomas 
exemplificare  non  tantum  secundum  fidei  veritatem,  sed 
etiam  secundum  philosophorum  opinionem,  dans  exem- 
plum  in  iis  quae  etiam  philosophi  a  virtute  creata  fieri 
non  posse  concederent. 


•  Cf.  1»""  P., 
cx,  art.  3. 


-'^^yllSi^VyCSw^ 


CAPITULUM  CENTESIMUM  SECUNDUM 

A    73  r    a  5. 

QUOD  SOLUS  DEUS  FACIT  MIRACULA. 


X  praemissis  autem  ostendi  potest  quod 
miracula  facere  solus  Deus  potest. 

Quod  enim  est  sub  ordine  totaliter 
constitutum,  non  potest  supra  ordinem 
illum  operari.  Omnis  autem  creatura  constituta 
est  sub  ordine  quem  Deus  in  rebus  statuit.  NuUa 
ergo  creatura  potest  supra  hunc  ordinem  opera- 
ri.  Quod  est  miracula  facere. 

Item.   Quando   aliqua   virtus   finita  proprium 
effectum   operatur  ad   quem  determinatur,  non  ■ 
est   miraculum :   licet   possit   esse   mirum    alicui 
qui  illam  virtutem  non  comprehendit;  sicut  mirum 
videtur  ignaris  quod  magnes  trahit  ferrum,  vel 

/««m^o/i^^vwe  l^od  aliquis  parvus  piscis  sit  retinens  navem*. 

xxxif '  Mi  i''s'  Ornriis  autem  creaturae  potentia  est  limitata  ad  ' 

•897).  aliquem  determinatum  effectum,  vel  ad  aliquos. 

Quicquid  igitur  virtute  cuiuscumque  creaturae 
fiat,  non  potest  dici  miraculum  proprium,  etsi 
sit  mirum  virtutem  illius  creiaturae  non  compre- 
hendenti.  Quod  autem  fit  virtute  divina,  quae,  ■ 
cum  sit  infinita,  de  se  incomprehensibilis  est,  vere 
miraculum  est. 

Amplius.    Omnis    creatura   in  sua  actione  re- 
quirit    subiectum   aliquod   in  quod    agat:   solius 

xv^xxi"'  "'''  enim  Dei  est  ex  nihilo  aliquid  facere,  ut  supra*  ■ 
ostensum  est.  Nihil  autem  quod  requirit  in  sua 
actione  subiectum,  potest  agere  nisi  illa  ad  quae 
subiectum  illud  est  in  potentia :  hoc  enim  agens 
in  subiectum  aliquod  operatur,  ut  educat  illud 
de  potentia  in  actum.  Nulla  igitur  creatura,  sicut 
nec  creare  potest,  ita  nec  agere  in  aliqua  re  nisi 
quod  est  in  potentia  illius  rei.  Fiunt  autem  multa 
miracula  divinitus  dum  in  re  aliqua  fit  divina 
virtute  quod  non  est  in  potentia  illius  rei :  sicut 
quod  mortuus  reviviscat,  quod  sol  retrocedat, 
quod  duo  corpora  sint  simul.  Haec  igitur  mi- 
racula  nulla  virtute  creata  fieri  possunt. 


Adhuc.  Subiectum  in  quod  agitur,  ordinem 
habet  et  ad  agens  quod  reducit  ipsum  de  po- 
tentia  in  actum,  et  ad  actum  in  quem  reducitur. 
Sicut  ergo  subiectum  aliquod  est  in  potentia  ad 
aliquem  determinatum  actum,  et  non  ad  quem- 
libet,  ita  non  potest  reduci  de  potentia  in  actum 
determinatum  nisi  per  agens  aliquod  determi- 
natum:  requiritur  enim  agens  diversimode  ad 
reducendum  in  diversum  actum ;  nam,  cum  aer 
sit  potentia  ignis  et  aqua,  alio  agente  fit  actu 
ignis,  et  actu  aqua.  Similiter  etiam  patet  quod 
materia  corporalis  in  actum  aliquem  perfectum 
non  reducitur  a  sola  virtute  universali  agente, 
sed  oportet  esse  aliquod  agens  proprium,  per 
quod  determinetur  impressio  universalis  virtutis 
ad  determinatum  effectum;  in  actum  autem  minus 
perfectum  potest  reduci  materia  corporalis  sola 
virtute  universali,  absque  particulari  agente:  ani- 
malia  enim  perfecta  non  generantur  ex  sola  vir- 

'tute  caelesti,  sed  requiritur  determinatum  semen; 
ad  generationem  vero  quorundam  imperfectorum 
animalium  sola  virtus  caelesfis  sufficit,  sine  se- 
mine.  Effectus  igitur  qui  in  his  inferioribus  fiunt, 
si  sint  nati  fieri  a  causis  superioribus  universa- 
libus  sine  operatione  causarum  particularium 
inferiorum,  non  est  miraculum  si  sic  fiant:  sicut 
non  est  miraculum  quod  animalia  ex  putrefa- 
ctione  sine  semine  nascantur.  Si  autem  non  sunt 
nati  fieri  per  solas  causas  superiores,  requiruntur 

'  ad  eorum  complementum  causae  inferiores  parti- 
culares.  Cum  autem  aliquis  effectus  producitur 
ab  aliqua  causa  superiori  mediantibus  propriis 
principiis,  non  est  miraculum.  NuIIo  igitur  modo 
virtute  superiorum  creaturarum  aliqua  miracula 

:  fieri  possunt. 

Amplius.  Eiusdem  rationis  esse  videtur  quod 
aliquid  operetur  ex   subiecto;  et  quod  operetur 


• 


2    miracula  facere  solus  Deus  potest  A  solus;  solus  Deus  potest  facere  miracula  (miracula  facere  D).  4   supra]  praeter  pA  et  omnes. 

5  constituta  hic  A  so!us;  post  est.  6  Deus  in  rebus]  Deus  rebus  ENfc,  de  rebus  G.  11  possit  GNfc;  posset.  i3  vel  quod]  vel  GN. 

l6  determinatum  post  elfectum  GN.  vel  ad]  vel  GN.  17  igitur  EXVfr;  ergo  GPc,  enim  D,  om  ceteri.  18  proprium  A  solus;  proprie. 
19  virtutera  illius  creaturae  A  solus,  creaturae  virtutem  illius.         25  enimj  autem  GbPc.  28  illud  om  pGPc.  3i   nec  agere  GWXZ;  et 

nec  agere  aENY  et  addito  potest  Pc,  nec  et  agere  D,  etiam  nec  agere  b.         35  quod...quod  A  solus;  altero  loco  ei  quod  Z,  utroque  ceteri. 

12  actum  hic  EGNfr;  post  aliquem.  17  reduci  om  Pd,  19  non  EGNWft;  non  solum.  20  requiritur  A  solus;  ad  hoc  requiritur. 

24  superioribus  universalibus  E ;  universalibus  superioribus  DGN&Pc,  superioribus  et  univcrsalibus  ceteri.         28  nascantur]  causantur  E,  creanftir  GN, 


3i6 


SUMMA  CONrRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  Cll. 


id  ad  quod  est  m  potentia  subiectum;  et  quod 
ordinate  operetur  per  determinata  media.  Nam 
subiectum  non  fit  in  potentia  propinqua  ad  ulti- 
mum  nisi  cum  fuerit  actu  in  media :  sicut  cibus 
non  est  statim  potentia  caro,  sed  cum  fuerit 
conversus  in  sanguinem.  Omnis  autem  creatura 
necesse  habet  subiecto  ad  hoc  quod  aliquid  faciat: 
nec  potest  facere  nisi  ad  quod  subiectum  est  in 
potentia,  ut  ostensum  est.  Ergo  non  potest  facere 
aliquid  nisi  subiectum  reducat  in  actum  per  de- 
terminata  media.  Miracula  igitur,  quae  sunt  ex 
hoc  quod  aliquis  effectus  producitur  non  illo 
ordine  quo  naturaliter  fieri  potest,  virtute  crea- 
turae  fieri  non  possunt. 

Adhuc.  Inter  species  motus  ordo  quidam  na- 

turalis  attenditur:  nam  primus  motuum  est  motus 

localis,    unde    et  causa  aliorum  existit;   primiim 

enim   in   quolibet  genere  caiisa   invenihir  eorimi 

'  vide  cap.  guae  iu  illo  senere  consequuntur*.  Omnis  autem 

Primum.  enectus    qui    m  his  mfenoribus  producitur,  per 


aiiquam  generationem  vel  alterationem  necesse 
est  ut  producatur.  Oportet  igitur  quod  per  aliquid 
localiter  motum  hoc  proveniat,  si  fiat  ab  aliquo 
agente  incorporali,  quod  proprie  localiter  moveri 

s  non  possit.  Effectus  autem  qui  fiunt  a  substantiis 
incorporeis  per  corporea  instrumenta,  non  sunt 
miraculosi:  corpora  enim  non  operantur  nisi 
naturaliter.  Non  igitur  substantiae  creatae  in- 
corporeae  possunt  aliqua  miracula  facere  propria 

■i>  virtute.  Et  multo  minus  substantiae  corporeae, 
quarum  omnis  actio  naturalis  est. 

Solius  igitur  Dei  est  miracula  facere.  Ipse  enim 
est  superior  ordine  quo  universa  continentur, 
sicut   a  cuius   providentia   totus   hic   ordo   fluit. 

i;  Eius  etiam  virtus,  cum  sit  omnino  infinita,  non 
determinatur  ad  aliquem  specialem  effectum; 
neque  ad  hoc  quod  effectus  ipsius  producatur 
aliquo  determinato  modo  vel  ordine. 

Hinc  est  quod  in  Psalmo*  dicitur  de  Deo:  Qui  '  p^-  "«">  4-- 

-°facit  mirabilia  magna  solus. 


4  media]  medio  ZP.  5  potentia]  iti  potentia  EGNPc.  7  subiecto]  subiectum  Yfr,  ut!  subiecto  Pc.  10  reducai]  reducatur  EGN. 

2    aliquid]  aliquem  GN.  8    creatae  incorporeae  NsG;   creatae   in   corpore  EG,  creatae  corporeae  D  et  inverso  ordtne  W,  incorporeae 

creatae  ceteri.         i5  etiam  EGNfcPc;  igitur,         17  ipsius  A  solus;  illius.  . 

Commentaria  Ferrariensis 


PosTQUAM  ostendit  Sanctiis  Thomas  qiiae  sint  illa  opera 
quae    miracula    sunt,    vult    ulterius    quibus    conveniat 
'  Cf.  Comment.    miracula  facere  manifestare  *. 

cap.  praec,  ini .  Circa  hoc  autem  duo  facit:  primo,  ostendit  quod  solus 
Deus  miracula  facerc  potest;  secundo,  quod  aliae  sub- 
stantiae  spirituales  ahqua  mira  operantur,  quae  vera  mi- 
racula  non  sunt,  capite   sequenti. 

I.  Quia  autem  haec  propositio,  Solus  Deu.s  potest  mi- 

racula  facere,  duas  habct  exponentes,  scilicct,  Deus  potest 

miracula  facere,  et,  Nullus  alius  a  Deo  lioc  potest,  utram- 

que  in  hoc  capite  probat  Sanctus  Thomas.  Et  primo,  se- 

"  Num.  XV.  cundam ;  secundo,  primam  *. 

Arguit  igitur  primo  sic.  Omnis  creatura  est  constituta 
sub  ordine  quem  Deus  in  rebus  statuit.  Ergo  nulla  crea- 
tura  potest  supra  hunc  ordinem  operari :  quod  est  miracula 
facere.  -  Probatur  consequentia.  Quia  quod  est  sub  ordine 
totaliter  constitutum,  non  potest  praeter  ilkim  ordinem 
operari. 

Ad  evidentiam  huius  rationis,    considerandum    est,    ex 
doctrina  Sancti  Thomae  Prima,  q.  cx,  a.  4,  quod  ad  ra-  \ 
tionem  miraculi  non  sufficit  quod  aliquid  sit  praeter  or-  \ 
dinem  et  inclinationem  aliciiius particularis  virtutis  creatae, 
sed  requiritur   quod  sit  praeter   ordinem    totius   virtutis 
creatae:  idest,  quod   nulla    virtus    creata   illum    effectum,  i 
cum  omnibus  eius  conditionibus,  possit  cfficerc.   Constat  : 
autem  quod  particularis  virtus  creata  non  potest  operari  1 
praeter  ordinem  totius  naturae  creatae :  cum  operetur  se-  \ 
cundum  ordinem  et  inchnationem  suam,   qui    ordo   con-  '• 
tinetur  sub   universali    ordine    universitati    creaturarum    a 
Deo  imposito,  sicut  pars  continetur  in  suo  toto.  Et  ideo 
nulla  virtus  creata  potest  miracula  facere.    Et    secundum 
hoc  procedit  haec  ratio. 

Unde  et  illa  propositio  quam  assumit  Sanctus  Thomas, 
sciHcet,  Quod  est  sub  ordine  totaliter  constitutum,  non 
potest  praeter  illum  ordinem  operari,  intelligitur  ad  hunc 
sensum,  quod,  si  aliquid  secundum  omnem  suam  virtutem 
sub  aliquo  totali  ordine  tanquam  pars  illius  ordinis  con- 
tineatur,  illud  non  potest  praeter  illum  totalem  ordinem 
opcrari.  Oppositum  enim  implicat  contradictionem.  Si 
enim  aliquid  sua  virtutc  operetur  praeter  aliquem  totalem 
ordinem,  sequitur  ut  secundum  suam  virtutem  cxtra  totum 
illum  ordinem  sit:  cum  operetur  id  ad  quod  nulla  virtus 
in  ilio    ordine    contenta   se    potest    extendere.   Et   sic,    si 


ponatur  aliquid  in  aUquo  toto  ordine  contentum  praeter 
totum  illum  ordinem  opcrari,  ponitur  idem  secundum  suam 
virtutem  in  aiiquo  ordine  esse,  et  non  esse  in  iilo  ordine. 

II.  Secundo.  Omnis  creaturae  potentia  est  limitata  ad 
aliquem  determinatum  effectum,  vel  ad  aliquos.  Ergo  quic- 
quid  virtute  cuiuscumque  creaturae  fiat,  non  potest  proprie 
miraculum  dici:  sed  bene  quod  fit  divina  virtute,  quae 
infinita  est,  et  idcirco  incomprehensibihs.  -  Probatur  con- 
sequentia.  Quia  quando  aliqua  virtus  finita  proprium 
elfectum  operatur  ad  quem  est  determinata,  non  est 
miraculum. 

Ad  huius  evidentiam  considerandum  est,  ex  doctrina 
Sancti  Thomae  loco  praeallegato,  ad  2 ;  et  q.  cxiv,  a.  4 ; 
item  II  Sent.,  d.  xviii,  q.  1 ,  a  3 ;  et  IV  Sent.,  d.  xvii,  q. 
i,  a  5*,  quod  aliquid  miraculum  potest  dupliciter  dici:  *  Qu"  1. 
uno  modo,  quoad  nos  tantum;  alio  modo,  simpliciter. 
Quoad  nos  dicitur  miracuUim,  cum  aliquid  fit  praeter  or- 
dinem  naturae  creatae  nobis  notae,  per  virtutem  creatam 
nobis  ignotam,  licet  in  se  cognoscibilis  et  comprehensibilis 
sit  ab  intellectu  creato.  Simpliciter  autem  miraculum  di- 
citur  quod  fit  praeter  ordinem  totius  naturae  creatae,  per 
virtutem  secundum  se  a  quocumque  intellectu  creato  in- 
comprehensibilem.  Quia  ergo  quaecumque  virtus  finita, 
qualis  est  omnis  virtus  creata,  est  ab  ahquo  intellectu  creato 
comprehensibilis,  et  pcr  consequens  non  est  causa  sim- 
pliciter  occulta;  virtus  autem  infinita  est  incomprehensi- 
bilis,  et  per  consequens  omnino  occulta:  ideo  optime 
inquit  Sanctus  Thomas  iila  quae  fiunt  a  virtute  finita,  non 
esse  simpliciter  miracula,  sed  posse  esse  mira  illi  qui  huius- 
modi  virtutem  ignorat,  et  per  consequens  miracula  quoad 
illum,  sicut  mirum  est  apud  ignorantem  virtutem  magnetis 
quod  per  ipsam  attrahatur  ferrum,  et  ignoranti  virtutem 
piscis  cuiusdam  mirum  videtur  quod  navem  detineat;  iila 
vero  quac  a  virtute  fiunt  infinita,  qualis  est  divina  virtus, 
vere  et  simphciter  miracula  esse,  -  intellige,  si  adsint  et 
aliae  conditiones  in  praecedenti  capite  expositae. 

III.  Tertio.  Nulla  creatura  potest  agere  in  aiiqua  re 
nisi  quod  est  in  potentia  illius  rei.  Ergo  sunt  multa  mi- 
racula  quae  nulla  virtute  creata  fieri  possunt.  -  Probatur 
antecedens.  Quia,  cum  solius  Dei  sit  creare,  omnis  crea- 
tura  in  sua  actione  requirit  subiectum.  Nihil  autem  tale 
potest  agere  nisi  illa  ad  quae  subiectum  est  in  potentia: 
cum  non  operetur  nisi  ut  subiectum  educat  de   potentia 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CII. 


3i7 


'   S.  Th.    1.  14; 
Did.  IV,  XII,  2. 


*  f  ol.  3  V  b  (Ven. 
•497)- 


*  Comment.  cap. 
pracc,  num  1V.3. 


•Fol.33vb(Ven. 
1497)- 


in  actum.  -  Conseqiientia  vero  probatur.  Quia  fiunt  multa 
miracula  divinitus  dum  in  re  aliqua  fit  divina  virtute  quod 
non  est  in  potentia  illius  rei:  sicut  quod  mortuus  revi- 
viscat,  quod  sol  retrocedat,  quod  duo  corpora  sint  simul. 

Adverte  quod  in  ista  ratione  per  potentimn  xubiecti 
inteliigitur  potentia  naturalis  simpliciter,  quo  modo  dicitur 
subiectum  esse  in  potentia  ad  formam  de  eius  potentia 
per  agens  naturale  educibilem.  Non  autem  intelligitur  po- 
lentia  obedientalis,  secundum  quam  dicitur  aliquid  in  po- 
tentia  ad  quodcumque  Deus  in  ipsum  efficere  voluerit: 
quia  sic  omnia  miracula,  in  quacumque  re  facta,  sunt  in 
potentia  illius  rei. 

Adverte  etiam  quod  ista  ratio  non  probat  universaliter 
nulla  miracula  virtute  creata  fieri  posse,  sed  quaedam.  Nam 
etiam  Deus  quandoque  miraculose  operatur  in  re  id  ad 
quod  est  in  potentia  naturali,  licet  alio  modo  illud  efficiat: 
sicut  cum  aliquem  9  febre  statim  ad  sanitatem  reducit.  Et 
ideo  ex  hoc  quod  virtus  creata  non  agit  in  re  nisi  id  ad 
quod  est  in  potentia  naturali,  non  poterat  concludi  univer- 
saliter  nulla  miracula  per  virtutem  creatam  fieri  posse. 

IV.  Qiiarto :  et  est  confirmatio  praecedentis  rationis. 
EiTectus  secundum  quos  subiectum  reducitur  de  potentia 
in  actum,  aut  nati  sunt  ficri  per  solas  causas  superiores, 
aut  non.  Sed  nullo  illorum  modorum  est  miraculum.  Ergo 
nullo  modo  virtute  superiorum  causarum  aliqua  miracula 
fieri  possunt. 

Maior  probatur.  Quia,  cum  subiectum  in  quod  agens 
agit,  habeat  ordinem  et  ad  agens  per  quod  reducitur  ad 
actum,  et  ad  actum  in  quem  reducitur,  sicut  est  in  po- 
tentia  ad  determinatum  actum,  ita  ad  determinatum  agens. 
Ostenditur  hoc  ex  eo  quod  agens  diversimode  requiritur 
ad  reducendum  in  diversum  actum:  idque  exemplis  de- 
claratur. 

Minor  vero  probatur,  quantum  ad  primam  partem,  exem- 
plariter.  Non  enim  est  miraculum  cum  animalia  ex  pu- 
trefactione  sine  semine  generantur.  -  Quoad  secundam 
vero  partem :  quia  ad  complementum  efifectuum  qui  non 
sunt  nati  fieri  per  solas  causas  superiores,  requiruntur 
causae  inferiores  particulares.  Cum  autem  effectus  produ- 
citur  a  causa  superiori  mediantibus  propriis  principiis,  non 
est  miraculum. 

2.  Circa  probationem  maioris,  advertendum  quod  San- 
ctus  Thomas  ordinem  subiecti  ad  formam  et  ad  agens 
sumit  ex  definitione  potentiae  passivae  posita  V  Metaph.  *. 
Definitur  enim  quod  est  principium  transmutandi  ab  alio 
inquantum  aliud.  Ex  hoc  autem  habetur  quod  subiectum 
de  cuius  potentia  aliquis  actus  educitur,  dicit  ordinem  non 
solum  ad  actum  in  quem  per  transmutationem  educi  potest, 
sed  etiam  ad  agens  a  quo  habet  transmutari  et  in  actum 
reduci.  Ex  hoc  autem  ulterius  sequitur  quod,  cum  natu- 
ralitas  potentiae  sit  modus  ipsius;  et  potentia  passiva  in 
sua  ratione  dicat  ordinem  ad  actum  et  ad  agens:  quod 
dicetur  potentia  naturalis  illa  sola  quae  respicit  actum  qui 
non  est  supra  ordinem  naturalium  actuum,  et  habet  pro 
proprio  activo  aliquod  agens  quod  in  ordine  agentium 
naturalium  contineatur.  Sicut  enim  potentia  passiva  in 
communi  sumpta  habet  definiri  per  actum  et  per  agens, 
ita  potentia  passiva  naturalis  habet  definiri  per  actum  na- 
turalem  et  per  agens  naturale:  quemadmodum  et  violenta 
potentia  dicitur  quae  est  susceptiva  actus  violenti,  idest 
sibi  repugnantis,  ab  agente  in  ipsam  per  violentiam. 

Ex  quo  patet  error  Scoti  in  I  Sent.,  q.  i  Prologi  *, 
tenentis  quod  finis  noster,  qui  est  visio  divinae  essentiae, 
sit  naturahs  animae  nostrae,  sed  supernaturaliter  acquisi- 
bilis.  Patet  enim  hoc  esse  falsum.  Quia  nulla  virtute  creata 
potest  anima  in  actum  illius  finis  educi.  Et  per  conse- 
quens  anima  ad  illum  non  habet  naturalem  potentiam 
simpliciter,  sed  tantum  obedientalem:  licet  in  illa  aliquid 
naturalitatis  sit,  ut  dictum  est  in  praecedentibus  *,  inquan- 
tum  natura  eius  constituta  est  capax  illius  beatitudinis, 
et  est  ad  illam  a  prima  sua  institutione  a  Deo  ordinata. 

Potest  autem  opinio  Scoti  sustineri  si  per  talem  po- 
tentiam  naturalem  intelligatur  nuda  capacitas  potentiae, 
et  non-repugnantia  ad  talem  actum  :  ut  videtur  velle  in 
Quolibetalibus,  quaestione  xiv  *. 


3.  Advertendum  quoque  quod  ista  ratio  procedit  ex 
eodem  fundamento  ex  quo  praecedens  processit,  scilicet 
ex  hoc  quod  nulla  creatura  potest  in  aliquo  efficere  nisi 
quod  est  in  potenlia  subiecti.  Huic  enim  fundamento  si 
adiungatur  quod  superius  *  dictum  est,  scilicct  quod  mi-  ■  Num.  i. 
raculum  est  praeter  ordinem  totius  creaturae,  optime  pro- 
cedit  ratio.  Si  enim  a  creatura  id  solum  fieri  potest  quod 
de  subiecti  potentia  educitur;  quod  autem  de  potentia 
subiecti  educitur,  aut  natum  est  educi  in  actum  ab  uni- 
versalibus  causis  tantum,  aut  ab  illis  mediantibus  causis 
propriis:  necessc  est  ut  omne  quod  fit  a  creatura,  altero 
iliorum  modorum  fiat.  Sed  quod  fit  eo  modo  et  eo  ordine 
quo  natum  est  fieri,  non  est  miraculum:  cum  sit  secun- 
dum  naturae  ordinem,  non  praeter  ordinem  naturae.  Nihil 
igitur  quod  fit  a  superioribus  creaturis,  est  miraculum. 

V.  Quinto,  ex  eodem  fundamento  arguitur.  Omnis  crea- 

tura   necesse  habet   uti    subiecto  *    ad    hoc    quod   aliquid    •  Cf.  text.  et  v«r. 
faciat.  Nec  potest  facere  nisi  ad  quod    subiectum    est   in 
potentia.  Ergo  non  potest  aliquid   facere   nisi    subiectum 
reducat  in  actum  per  determinata  media.  Ergo  etc. 

Probatur  prima  consequentia.  Quia  eiusdem  rationis 
videtur  esse  quod  aliquid  operetur  ex  subiecto;  et  quod 
operetur  id  ad  quod  subiectum  est  in  potentia:  et  ordinate 
per  determinata  media,  quia  subiectum  non  fit  in  potentia 
propinqua  ad  ultimum  nisi  cum  fuerit  actu  in  medio  *.  •  Cf.  text.  etvar. 
Declaratur  in  cibo  in  carnem  transmutando.  -  Secunda  vero 
probatur.  Quia  miracula  sunt  ex  eo  quod  aliquis  eftectus 
producitur  non  illo  ordine  quo  naturaliter  fieri  potest. 

2.  Circa  primae  consequentiae  probationem,  conside- 
randum  est  quod  subiectum  quod  est  in  potentia  ad  plures 
actus,  illos  non  confuse,  sed  ordine  quodam  respicit,  ut 
in  secundo  libro  *  est  ostensum.  Oportet  enim  ipsum  prius  '  Cap.  lxxxh. 
actuari  per  actum  priorem  via  generationis,  et  postmodum 
per  actum  posteriorem :  quia  actus  prior  est  potentialis 
respectu  actus  posterioris,  et  per  ipsum  disponitur  subie- 
ctum  ad  susceptionem  actus  posterioris,  ut  patet  in  ge- 
neratione  carnis  ex  cibo,  quem  oportet  prius  in  sanguinem 
converti  quam  in  carnem;  et  in  generatione  hominis  ex 
sanguine  menstruo,  in  qua  oportet  prius  transmutari  ma- 
teriam  ad  vegetativum  et  sensitivum  quam  ad  intellectivum. 
Quia  ergo  virtus  quae  necessario  in  sua  actione  requirit 
subiectum,  non  facit  nisi  id  ad  quod  subiectum  est  in 
potentia,  et  eo  modo  quo  est  in  potentia,  necesse  est  ut 
ipsum  subiectum  reducat  in  actum  secundum  ordinem 
actuum  ad  quos  est  in  potentia.  Et  ideo  non  potest  ipsum 
in  ultimum  actum  reducere  nisi  prius  ad  priores  actus 
reducat.  Quod  est  ordinate  per  determinata  media  operari. 
Et  hoc  est  fundamentum  illius  consequentiae. 

VI.  Sexto.  Motus  localis  est  causa  omnium  aliorum 
motuum.  Ergo  effectus  qui  in  istis  inferioribus  fit  ab  agente 
incorporali,  qui  proprie  localiter  moveri  non  potest,  oportet 
ut  per  aliquid  localiter  motum  proveniat.  Ergo  substantiae 
incorporeae  creatae  virtute  propria  miracula  facere  non  pos- 
sunt.  Ergo  multo  minus  substantiae  corporeae.  Ergo  etc. 

Probatur  antecedens.  Quia  motus  localis  est  primus 
motuum.  Primum  autem  in  quolibet  genere  est  causa  se- 
quentium.  -  Prima  vero  consequentia  probatur.  Quia  ef- 
fectus  qui  in  inferioribus  producuntur,  scilicet  ab  agente 
creato,  necesse  est  ut  per  aliquam  generationem  vel  alte- 
rationem  producantur.  -  Secunda  probatur.  Quia  effectus 
qui  fiunt  a  substantiis  incorporeis  per  corporea  instrumenta, 
non  sunt  miraculosi:  cum  corpora  non  operentur  nisi 
naturaliter  *.  -  Tertia  vero:  quia  omnis  actio  substantiae  '  vid.  num.  xiv. 
corporeae  est  naturalis,  -  scilicet,  aperte  et  manifeste,  lo- 
quendo  de  propria  actione. 

Adverte,  cum  inquit  Sanctus  Thomas  agens  incorporeum 
non  posse  proprie  localiter  moveri,  quod  idcirco  addidit 
proprie,  quia,  sicut  substantiae  incorporeae  improprie  sunt 
in  loco,  -  sunt  cnim  in  loco  quia  in  loco  operantur,  non 
autem  quia  circumscribantur  loco  -  ita  et  improprie  pos- 
sunt  dici  localiter  moveri :  quia  videlicet  successive  sua 
virtute  diversa  loca  contingunt;  non  autem  quia  diversa 
loca  occupent  succcssive  per  continentiam  a  loco. 

VII.  Licet  de  motu  angeli  incidenter  occurrerit  mentio, 
quia  tamen  materia  haec  in  doctrina  Sancti  Thomae  dif- 


3i8 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  IIJ,  CAP.  CII. 


•  Al.    Quol. 
qa.  III,  art.  \ 


ficillima  est,  non  erit  ab  re  si  paucula  quaedam  explicavero. 
Tria  enim  in  Prima  Parte,  quaestione  Lin,  dicuntur,  quae 
difficultatem  afferre  videntur. 

Primum  est  quod,  praeter  motum  localem  angeli  discon- 
tinuum,  potest  etiam  esse  aliquis  motus  ipsius  continuus : 
quia  videlicet  potest  siiccessive  dimittere  locum  divisibilem 
in  quo  prius  operabatur,  successive  ac  per  partes  alium 

•  Art.  I.  locum    occupando  *. 

Secundum  est,  quod  talis  motus  fit  in  tempore  continuo 

•  Art.  3.  quod  a  tempore  mensurante  mottis  caeli  distinguitur  *. 

Tertium  est,  quod  nullus  motus  angeli,  neque  inquam 

•  ibid.  continuus  neque  discretus,  potest  in  instanti  esse  *. 

2.  Circa  enim  primum  dictum  dubium  occurrit.  Ipse 
enim  Divus  Thomas,  in  primo  articulo  illius  quaestionis, 
motum  localem  angeli  describcns,  inquit  quod  necesse 
est  ut  motus  localis  angeli  nihil  aliud  sit  quam  diversi 
contactus  diversorum  locorum  successive,  et  non  simul. 
Ex  hoc  enim  arguitur  sic.  Motus  localis  angeli  nihil  aliud 
est  quam  diversi  contactus  diversorum  locorum  successive. 
Sed  diversi  contactus  angelici  sibi  succedentes  secundum 
diversas  operationes  fiunt.  Ergo  motus  localis  angeli  di- 
versas  eius  operationes  circa  locum  requirit.  Sed  diversae 
operationes  angeli  non  sunt  continuae:  cum  unaquaeque 
suo  instanti  mensuretur.  Ergo  motus  angeli  continuus  esse 
non  potest. 

Confirmatur.  Quia  ipsemet  Divus  Thomas,  hac  motus 
ratione,  I  Sent.,  d.  xxxvir,  q.  iv,  a.  1,  angeli  motum  tenet 
non  esse  continuum. 
•Vid.num.ix.xi.  3.  Circa  secundum,  dubium  occurrit  primo*,  quia  Quo- 
II.  libeto,  III,  a.  5  *,  ostcnditur  quod,  quia  omnes  motus  con- 
tinui  conveniunt  in  uno  genere  inquantum  sunt  mensura- 
biles,  ideo  possunt  habere  unam  mensuram  communem. 
Et  idcirco  omnium  motuum  continuorum  potest  esse  unum 
tempus  commune.  Si  ergo  ponatur  motus  aliquis  angeli 
esse  continuus,  non  inconvenit  quod  eodem  tempore  con- 
tinuo  cum  aliis  motibus  mensuretur. 

Secundo.  Cum  dicitur  motus  angeli  esse  continuus,  aut 
nomine  motus  intelliguntur  ipsae  operationes  immanentes 
in  angelo,  quibus  effectus  exterior  imperatur  et  produ- 
citur;  aut  effectus  per  tales  operationes  in  loco  producti; 
aut  aliae  operationes  transeuntes.  Non  primum.  Quia 
operatio  quaelibet  immanens  in  angelo  tota  simul  pro- 
ducitur;  et  instanti  temporis  discreti  tanquam  in  mensura 
adaequata  mensuratur;  sicque  plures  eiusmodi  operationes 
non  possunt  continuo  tempore  mensurari.  -  Si  secundum: 
sic  non  inconvenit  operationes  angelicas  tempore  mensu- 
rante  motum  caelestem  mensurari.  Effectum  enim  angelicae 
operationis  tali  tempore  mensurari  non  inconvenit,  sicut 
neque  effectum  divinum.  -  Si  tertium:  cum  actio  transiens 
sit  idem  quod  suus  terminus,  actio  qua  angelus  movet 
caelum,  erit  idem  quod  ipse  motus  caeli;  et  sic,  cum 
motus  caeli  tempore  mensuretur,  et  ipsa  actio  angeli  men- 
surabitur  tempore  communi;  et  sic  motus  angeli  erit  in 
tempore   communi. 

•  vid.  num.  xii.        4.  Circa  tertium  etiam  dubitatur  *.  Nam    illa   mutatio 

per  quam  terminus  a  quo  totus  simul  abiicitur,  et  ter- 
minus  ad  quem  totus  simul  acquiritur,  est  instantanea 
mutatio.  Patet  enim  hoc  in  generatione  substantiali,  et 
in  iliuminatione,  quae  instantaneae  mutationes    dicuntur. 

•  Vid.  num.  xui.        Patet  etiam  ratione  *.  Nam  quod  movetur  in  tempore, 
oportet  ut  partim  sit  in  termino  a  quo  et  partim  in  ter- 

Tii.  mino  ad  quem,  ut  habetur  VI  Phjrsicorum  *.  Hoc  autem 
non  invenitur  ubi  totus  unus  terminus  simul  abiicitur, 
et  alius  totus  simul  acquiritur.  Ergo  etc.  -  Sed  in  motu 
discreto  angeli  unus  totus  locus  simul  deseritur,  et  alius 
totus  simul  occupatur.  Ergo  motus  discretus  angeli  est 
in  instanti :  licet  motus  eius  continuus  sit  in  tempore, 
sicut  et  motus  corporum. 

VIII.  Ad  evidentiam  primi  dubii,  considerandum  primo 
quod,  cum  angelus  non  dejiniatur  ad  locum  per  opera- 
tionem  secundum  quod  ab  eius  egreditur  essentia,  sed 
secundum  quod  terminatur  ad  operatum  in  loco,  ut  inquit 
Sanctus  Thomas  I  Sent.,  d.  xxxvii,  q.  iv,  a.  2  ;  ad  viden- 
dum  quomodo  angelus  de  loco  ad  locum  continue  aut 
discrete  moveatur,  ad  ipsas  operationes  respiciendum  est 


*  Cap.  IV ;  8. 
1.5- 


secundum  quod  ad  operatum  circa  diversa  loca  operatur. 
Et  quia  in  Prima  Parte,  q.  liii,  proportionaliter  ad  motum 
localem  corporis  de  motu  continuo  angeli  loquitur,  ex  motu 
corporis  oportet  in  cognitionem  motus  angelici  devenire. 

2.  Considerandum  secundo  quod,  cum  motus  localis 
corporis,  secundum  quod  successivus  est,  ad  divisionem 
magnitudinis  dividatur,  et  secundum  magnitudinis  conti- 
nuationem  continuitatem  habeat;  sicut  magnitudo  est  una 
quidem  continuitate,  sed  tamen  plures  habet  partes,  qua- 
rum  una  non  est  alia;  ita  motus  corporis  super  magni- 
tudine  est  quidem  unus  continuitate,  sed  tamen  plures 
habet  partes,  quarum  quaelibet  est  motus,  diversis  partibus 
magnitudinis  correspondentes.  Unde  potest  dici  quod  in 
transitu  corporis  super  unam  magnitudinem  est  unus  totalis 
motus,  sed  plures  motus  partiales,  ex  quibus  ipse  totalis 
motus  integratur:  sicut  et  magnitudo  totalis  ex  pluribus 
partibus,  quarum  quaelibet  est  magnitudo,  constituitur. 
Sic  ergo,  proportionaliter  de  motu  locali  angeli  loquendo, 
cum  angelus  motu  continuo  movetur  priorem  locum  suc- 
cessive  deserendo,  et  posteriorem  successive  secundum 
ordinem  partium  occupando,  oportet  ut  ibi  sit  unus  con- 
tactus,  unaque  operatio  totalis  secundum  continuitatem, 
sicut  et  ipsa  loca  in  quibus  continue  movetur,  continui- 
tatem  habent:  sed  tamen  iste  contactus,  istaque  operatio, 
plures  habet  partes,  secundum  quod  pluribus  partibus 
magnitudinis  applicatur  per  aliquod  operatum  in  ipsis.  Et 
ideo  potest  dici  quod  in  tali  motu  continuo  est  unicus 
quidem  contactus  totalis,  sed  multi  partiales. 

Utrum  autem,  secundum  quod  operatio  egreditur  ab 
essentia,  in  tali  motu  continuo  sint  multi  contactus  par- 
tiales?  -  Dicendum  videtur  quod,  si  solo  imperio  et  actu 
voluntatis  angelus  in  corpora  operetur,  ita  quod  executio 
ab  imperio  non  distinguatur  realiter,  non  est  possibile  ut 
sit  pluralitas  aliqua  in  ipso  contactu.  Non  enim  potest  ibi 
esse  unum  velle  continuitatem  habens  ex  pluribus  partibus 
sibi  succedentibus  integratum:  cum  omnis  operatio  im- 
manens  angeli  sit  tota  simul  et  indivisibiiis.  Non  etiam 
possunt  esse  plura  imperia,  pluribus  locis  quac  in  motu 
continuo  pertranseuntur  ab  angelo  correspondentia :  quia, 
cum  loca  pertransita  ab  angelo  in  tali  motu  sint  infinita, 
sicut  et  in  motu  corporis,  oporteret  dicere  quod  in  fine 
motus  angelus  infinitos  actus  volendi  elicuisset.  Quod  ma- 
nifeste  est  impossibile  :  in/initum  enim  pertransiri  non  po- 
test  *.  -  Si  autem  in  corpora  angelus  per  aliquam  opera- 
tionem  vere  et  formaliter  transeuntem  operetur,  dicendum 
est  quod  eodem  modo  in  tali  contactu  ut  egreditur  ab 
essentia,  est  unitas  totalis  et  pluralitas  partialis,  sicut  et 
in  ipso  ut  terminatur  ad  operatum  in  loco.  Nam,  cum 
talis  contactus  et  operatio  sit  idem  quod  operatum,  sicut 
et  in  actionibus  corporalibus  motus  et  actio  est  idem  quod 
terminus  motus;  sicut  ipsum  operatum  successionem  et 
divisibilitatem  habet,  ita  et  ipsa  actio  successive  et  par- 
tibiliter  ab  ipso  angelo  operante  progreditur. 

3.  Ex  istis  facile  patet  ad  dubium  responsio.  Dicitur 
enim  quod  in  motu  etiam  continuo  angeli  sunt  plures 
contactus  aliquo  modo,  secundum  quod  ad  operatum  ter- 
minantur:  nam  est  ibi  unus  contactus  totalis,  sunt  vero 
plures  partiales  contactus.  Et  hoc  sutficit  ad  intentionem 
Sancti  Thomae. 

Cum  autem  instatur,  quia  diversae  operationes  angeli 
non  continuantur:  -  dicitur  quod  hoc  verum  est  de  opera- 
tionibus  immanentibus  ut  egrediuntur  ab  essentia  angeli. 
Verum  est  etiam  de  operationibus  transeuntibus  totalibus. 
Sed  falsum  est  de  operationibus  partialibus.  Potest  enim, 
ut  dictum  est,  una  operatio  angeli,  ut  ad  operatum  ter- 
minatur,  successionem  habere  et  partibilitatem;  et  sic  ex 
pluribus  partibus  integrari,  quarum  quaelibet  potest  dici 
partialis  operatio,  secundum  quod  per  ipsam  pars  magni- 
tudinis  pertransitae  attingitur. 

4.  Ad  confirmationem  respondetur  quod,  si  dicta  Sancti 
Thomae  in  I  Sent.,  voluerimus  tanquam  non  retractata 
per  dicta  in  Prima  Parte  sustentare,  dupliciter  possumus 
utrumque  dictum  concordare.  Primo,  quod  in  I  Sent.  lo- 
quitur  de  motu  angeli  quo  plura  loca  pluribus  operatio- 
nibus  totalibus  et  omnino  distinctis  attingit:  in  Prima  vero 


•  I  Poster,,  XXII, 
2  ;  s.  Tli.  I.  33. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CII. 


Sig 


'  Nnm.  vii,  3. 


•S.Th.I.a:Dii 
IX,  I,  13. 


Parte  loquitur  universaliter  de  motu  quo  plura  loca  plu- 
ribus  quomodocumque  attingit  operationibus,  sive  inquam 
sint  totales  et  omnino  distinctae,  sive  sint  pariiales. 

Secundo,  quod  in  I  Sent.  loquitur  de  natura  motus  ange- 
lici  quantum  est  ex  parte  angeli :  nam,  cum  ipse  sit  e.xtra 
magnitudinem,  non  convenit  sibi  continuitas  in  suo  motu 
ex  parte  substantiae  suae.  In  Prima  vero  Parte  loquitur  de 
natura  motus  angelici  tam  ex  parte  angeli,  quam  ex  parte 
magnitudinis  in  qua  operatur,  et  super  quam  dicitur  loca- 
liter  moveri.  Et  ideo  posuit  aliquem  motum  eius  posse  esse 
discretum,  aliquem  vero  posse  esse  continuum :  ex  eo  quod 
potest  et  unum  locum  totum  simul  dimittere;  et  potest 
locum  in  quo  prius  erat,  secundum  partes  successive  de- 
serere,  et  alium  eodem  modo  successive  occupare. 

IX.  Quantum  ad  secundum  dubium  *,  attendendum  est 
primo,  ex  doctrina  Aristotelis  X  Metaphys.,  textu  4  et 
deinceps  *,  quod  mensura  propria  alicuius  debet  esse  co- 
gnata,  sive  eiusdem  naturae  cum  mensurato,  non  solum 
secundum  convenientiam  in  natura  communi  et  generica, 
sed  etiam  secundum  convenientiam  in  natura  speciali, 
quantum  ad  id  secundum  quod  aliquid  mensurabile  est: 
oportet  enim  lineam  linea  mensurari,  superficiem  super- 
ficie,  pondus  pondere,  et  sic  de  aliis.  Et  ideo  sicut  aliqua 
in  natura  conveniunt  aut  distinguuntur  inquantum  men- 
surabilia  sunt,  sic  possunt  aut  non  possunt  una  mensura 
mensurari.  Quae  enim  in  una  ratione  particulari  sive  spe- 
cifica  conveniunt  inquantum  mensurabilia  sunt,  una  spe- 
cifica  mensura  mensurari  possunt;  quae  autem  una  ratione 
generica  participant  sed  non  una  specifica,  una  mensura 
generica  possunt  mensurari,  non  autem  una  secundum 
speciem ;  quae  vero  in  una  ratione  tantum  analoga  con- 
veniunt,  possunt  una  mensura  analoga  mensurari,  non 
autem  una  generica  et  univoca.  -  Loquimur  autem  de 
mensura  per  se  et  propria:  non  autem  de  mensura  per 
accidens,  aut  excedente. 

2.  Considerandum  secundo  quod,  cum  motus  sit  al- 
terius  rationis  quam  tempus  etiam  in  ratione  quanti,  non 
convenit  motui  mensurabili  secundum  se  totum  ut  primo 
mensuretur  tempore,  sed  oportet  ut  motu  alio  mensuretur, 
primo  scilicet  et  simplicissimo  in  genere  motuum.  Me- 
diante  autem  ipso  primo  motu,  potest  mensurari  tempore : 
ex  eo  quod  tempus  est  numerus  primi  motus.  Et  ideo, 
si  sint  aliqui  motus  qui  ad  primum  motum  ordinem  et 
dependentiam  habeant  tanquam  ad  exemplar  suum,  et 
tanquam  ad  perfectissimum  et  simplicissimum  sui  generis, 
tempore  numerante  primum  motum  mensurari  possunt. 
Si  autem  sint  aliqui  motus  qui  talem  ordinem  ad  primum 
motum  non  habeant,  tempore  illum  motum  mensurante 
non  habent  mensurari. 

S.Quia  ergo  motus  localis  angeli  non  est  eiusdem  rationis 
cum  motu  corporis  cuiuscumque,  sed  aequivoce  dicuntur 
moveri  localiter  angelus  et  corpus:  ideo  motus  localis 
angeli  a  motu  caeli  non  dependet  neque  mensuratur,  et  con- 
sequenter  neque  mensurari  habet  tempore  qui  est  numerus 
motus  caeli.  Et  haec  est  ratio  propter  quam  tenet  Sanctus 
Thomas  tempus  mensurans  motum  angelicum  non  esse 
idem  cum  tempore  motum  caeli  et  alios  motus  corpo- 
rales  mensurante. 

Attendendum  tamen  quod  dupliciter  potest  angelus 
dici  locaHter  moveri:  uno  modo,  per  se;  alio  modo,  per 
accidens.  Per  se  dicitur  continuo  motu  moveri  quando 
sua  operatione  successive  diversa  loca  immediate  contingit, 
unum  per  partem  post  partem  relin'quendo,  et  alium  eo- 
dem  modo  occupando.  Per  accidens  vero,  quando  unum 
corpus  motu  continuo  movet,  per  cuius  motum  succes- 
sive  ad  diversa  loca  praesentiam  habet,  ex  eo  quod  cor- 
pus  ab  ipso  motum  successive  diversa  occupat  loca:  sicut 
cum  movet  corpus  ab  eo  assumptum,  aut  lapidem  unum, 
de  loco  ad  locum.  Quod  ergo  dictum  est  angeli  motum 
non  mensurari  communi  tempore,  intelligendum  est  de 
motu  eius  per  se,  non  autem  de  motu  per  accidens.  In 
motu  enim  per  accidens  semper  est  in  eodem  loco  per 
se,  licet  per  accidens  moveatur:  sicut  ille  qui  sedet  in 
navi  et  ad  motum  navis  movetur,  est  in  eodem  loco  per 
se,  sed  per  accidens  movetur  ad  motum  navis. 


X.  Sed  circa  dicta  dubium  occurrit.  Nam,  licet  alia  sit 
ratio  motus  localis  angeli,  et  alia  ratio  motus  localis  cor- 
porum,  conveniunt  tamen  uterque  motus  in  eadem  ratione 
continuitatis:  nam  uterque  a  continuitate  magnitudinis 
continuitatem  habet.  Cum  ergo  habeat  motus  mcnsurari 
tempore  caeli  motum  mensurante  ratione  continuitatis  suae, 
videtur  quod  uterque  eodem  tempore  mensuretur,  non 
obstante  quod  dicantur  aequivoce  motus  locales.  Et  sic 
ratio  Sancti  Thomae  non  videtur  concludere. 

2.  Respondetur :  et  dicitur  primo  quod,  licet  ab  aliquo 
eodem  isti  motus  continuitatem  habeant,  scilicet  a  ma- 
gnitudine,  non  est  tamen  eadem  ratio  continuitatis  in  eis. 
Nam  continuitas  motus  localis  corporum  est  continuitas 
aut  locorum  successive  circumscribentium  ipsum  corpus 
motum ;  aut  diversorum  ubi,  quae  in  corpore  moto  suc- 
cessive  recipiuntur;  et  ulterius  eius  continuitas  non  solum 
provenit  ex  continuitate  magnitudinis  super  quam  fit  motus, 
sed  etiam  ex  continuitate  corporis  quod  movetur.  Con- 
tinuitas  autem  motus  angeli  est  continuitas  diversorum 
contactuum  partialium,  quibus  angelus  diversa  loca  con- 
tingit;  et  eius  continuitas  ex  continuitate  sola  magnitu- 
dinis  super  quam  fit  motus  provenit,  non  autem  ex  aliqua 
continuitate  eius  quod  movetur. 

Dicitur  secundo,  quod  ex  communi  ratione  continui- 
tatis  non  habent  aliqua  ut  una  mensura  specifica  mensu- 
rentur,  alioquin  et  longitudo,  et  superficies,  et  motus,  et 
pondera  una  mensura  mensurari  deberent :  sed  ex  parti- 
culari  continuitatis  ratione.  Et  ideo,  licet  una  quaedam 
sit  communis  ratio  continuitatis  in  omnibus  motibus  tam 
angelicis  quam  corporalibus,  quia  tamen  alia  et  alia  ratio 
particularis  continuitatis  est  in  ipsis,  ideo  alia  et  alia  propria 
mensura  mensurantur:  licet  illae  propriae  mensurae  in 
communi  ratione  temporis  continui  conveniant. 

3.  Utrum  autem  motus  continuus  angeli  sit  in  genere 
quantitatis?  -  Videtur  dicendum  quod,  si  ipsa  operatio 
angeli  nihil  aliud  sit  quam  eius  imperium,  ut  videtur  velle 
Sanctus  Thomas  Quolib.  VI,  a.  2  *;  et  Malo,  q.  xvi,  a.  1,  ad 
14;  et  Spiritualibus,  a.  6,  ad  8,  ipse  motus  angeli,  quantum 
est  ex  parte  operationis,  non  est  de  genere  quantitatis, 
cum  sit  actio  immanens:  sed  ex  parte  effectus  producti, 
non  inconvenit  ut  sit  in  praedicamento  quantitatis  per 
accidens,  sicut  et  alii  motus.  -  Si  autem  operatio  ipsa 
sit  operatio  vere  transiens,  quae  est  idem  realiter  cum 
termino  operationis,  sic  non  videtur  inconveniens  quod 
et  ipsa  in  genere  quantitatis  sit  per  accidens:  tanquam 
scilicet  a  magnitudine  continuitatem  habens,  et  similiter 
tempus,  quod  talem  operationem  continuam  mensurat. 

Quamvis  posset  etiam  fortassis  dici  quod,  licet  ipsa  ope- 
ratio,  ut  accidens  quoddam  rei  quantae,  sit  quanta  per 
accidens  quantitate  de  genere  quantitatis ;  ut  tamen  ope- 
ratio  ct  motus  continuus  angeli,  non  est  in  genere  quan- 
titatis,  sed  est  continua  continuitate  transcendente.  Sicut 
enim  successio  operationum  immanentium  in  angelo,  quae 
motum  eius  discretum  constituunt,  non  ponitur  in  genere 
quantitatis ;  nec  tempus  motus  mensurans  huiusmodi  mo- 
tum  est  in  genere  quantitatis,  sed  est  numerus  transcen- 
dens:  ita  motus  continuus  angeli  non  est  in  genere  quan- 
titatis,  sed  transcendens,  et  tempus  ipsum  mensurans  est 
tempus  transcendens.  Quantitas  enim  quae  est  praedica- 
mentum,  non  nisi  in  rebus  materialibus  invenitur.  -  Sed 
haec  sint  probabiliter  dicta. 

XI.  Ad  argumenta  autem  superius  *  adducta  respon- 
detur.  Ad  primum  quidem  dicitur  primo,  quod  fortassis 
Sanctus  Thomas  ibi  tenuit  nullum  motum  angeli  esse  con- 
tinuum;  et  propter  hoc  dixit  omnes  motus  continuos  uno 
tempore  mensurari.  Sed  in  Prima  Parte  tenuit  aliquem 
motum  angeli  esse  continuum.  Ideo,  sequendo  determi- 
nationem  eius  in  Prima  Parte,  non  est  tenendum  quod 
alibi  dixit.  Quae  enim  dicit  in  Summa,  sunt  tenenda. 

Dicitur  secundo,  sustinendo  dicta  in  praefato  Quoli- 
beto,  quod  ibi  loquitur  de  motibus  continuis  qui  univoce 
dicuntur  motus:  non  autem  de  iis  qui  dicuntur  motus 
aequivoce,  cuiusmodi  sunt  motus  angeli  etmotus  corporum. 

Dicitur  tertio  quod,  sicut  isti  motus  aliquo  modo  pro- 
portionaliter  analogice  dicuntur  motus,  ita   tempcre    uno 


•  A1.   Qttol. 
qu.  II,  a.  2. 


II, 


Num.  VII,  3. 


32d 


SUMxMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CII. 


Th.  I 


unitate  analogiae  et  proportionis  mensurantur.  Omnes  enim 
mensurantur  tempore  continuo:  licet  alia  ratio  sit  huius 
temporis,  et  alia  ratio  illius. 

2.  Ad  secundum  dicitur  primo,  quod  nomine  motus 
ano-elici  intelligimus  non  ipsam  operationem  immanentem 
inquantum  immanens  est:  sed  aut  efl^ctum  ad  quem  ipsa 
operatio  immanens  terminatur,  inquantum  dictam  terminat 
actionem;  aut  aliquam  actionem  angeli  vere  transeuntem 
et  continuitatem  habentem. 

Cum  instatur  contra  primum,  quia  non  inconvenit  etfe- 
ctum  talem  communi  tempore  mensurari:  -  dicitur  quod, 
licet  non  sit  inconveniens  aliquem  effectum  operationis 
angelicae  tempore  communi  mensurari,  inconvenit  tamen 
effectum  de  quo  loquimur,  ut  terminat  successive  opera- 
tionem  angeli,  et  ut  est  motus  quo  per  se  dicitur  angelus 
moveri,  tali  mensurari  tempore:  cum,  ut  sic,  sit  alterius 
rationis  a  motu  caeli. 

Cum  vero  instatur  contra  secundum,  quia,  cum  ipsa 
actio  transiens  sit  idem  cum  termino  actionis,  actio  qua 
angelus  motu  continuo  movet  caelum,  mensurabitur  tem- 
pore  communi,  sicut  et  ipse  motus  caeli:  -  dicitur  quod 
ratio  supponit  falsum,  scilicet  quod,  dum  angelus  movet 
caelum,  dicatur  ipse  per  illum  motum  continue  per  se 
moveri.  Hoc  enim  falsum  est.  Nam,  si  ponatur  angelus 
immediate  suam  virtutera  applicare  toti  caelo,  constat  quod 
angelus  per  illum  motum  non  mutat  locum,  neque  se~ 
cundum  se  totum  neque  secundum  partem,  cum  ipsum 
caelum  secundum  se  totum  non  mutat  locum:  et  conse- 
quenter  per  talem  motum  angelus  localiter  non  movetur. 
-  Si  autem  -  quod  verius  videtur,  et  conformius  doctrinae 

Cap.  X,  7;  s.  Aristotelis  VIII  Physicorum*  -  angelus  movet  caelum  ap- 
plicando  virtutem  suam  partibus  sibi  succedentibus  in 
oriente,  tunc  motus  ille  angeli  non  est  continuus,  sed  discre- 
tus.  Non  enim  sic  tangit  successive  quod  priorem  partem 
successive  deserat,  et  successive  aliam  partem  attingat:  sed 
uni  parti  alicuius  quantitatis  applicat  suam  virtutem,  et, 
illam  simul  totam  deserendo,  alteri  parti  toti  eiusdem  quan- 
titatis,  aut  etiam  maiori  vel  minori,  simul  applicatur,  se- 
cundum  quod  multae  partes  ad  orientem  perveniunt.  Et 
sic,  licet  caelum  continue  moveatur,  ipse  tamen  angelus, 
movendo  caelum,  non  continuo  motu,  sed  discreto  mo- 
vetur.  -  Si  vero  poneretur  angelus  af&xus  determinatae 
parti  orbis,  et  rotari  cum  illa  parte  ad  motum  orbis,  tunc 
illo  quidem  motu  per  accidens  moveretur.  Et  sic  non  esset 
inconveniens  dicere,  iu.\'ta  praedicta,  quod  in  tempore 
coramuni  moveretur.  Sed  nos  de  motu  eius  per  se,  non 
autem  de  motu  per  accidens  loquimur. 

Num.  VII.  4.  XII.  Ad  evidentiam  tertii  dubii  *,  considerandum  primo 

quod,  cum  motus  sit  transitus  quidam  de  termino  a  quo 
ad  terminum  ad  quem;  transitus  autem  iste  nihil  aliud 
dicat  quam  recessura  ab  uno  termino  et  accessum  ad 
alium:  nihil  aliud  est  mutationem  aliquam  in  instanti  aut 
in  tempore  esse,  quam  ipsum  recessum  ab  uno  termino 
et  accessum  ad  alium  mensurari  tempore,  aut  instanti. 
Unde,  cum  quaeritur,  Numquid  motus  localis  angeli  sit 
in  instanti?  nihil  aliud  quaeritur  quam,  an  transitus  an- 
geli  de  loco  ad  locum,  sive,  an  recessus  eius  ab  uno  loco 
et  accessus  ad  alium  locum,  in  instanti  fiat. 

2.  Considerandum  secundo,  conformiter  ad  doctrinam 
Sancti  Thomae  IV  Sent.,  d.  xi,  q.  i,  3°,  qu"  2,  ad  3,  quod 
quando  in  aliqua  transmutatione  datur  ultimum  esse  ter- 
mini  a  quo,  quia  scilicet  datur  aliquod  instans  in  quo 
mobile  est  in  ipso  ita  quod  immediate  post  illud  instans 
in  ipso  non  erit;  et  etiam  datur  primum  esse  termini  ad 
quem,  quia  scilicet  datur  aliquod  instans  in  quo  verum 
est  dicere  mobile  nunc  est  in  isto  termino  et  immediate 
ante  hoc  non  erat:  tunc  illa  duo  instantia  ad  ipsam  mu- 
tationem,  sive  ad  illum  transitum  de  termino  ad  termi- 
num,  pertinent,  unum  scilicet  sicut  principium  durationis 
eius,  alterum  vero  sicut  finis.  Cum  enim  aliquid  de  albo 
per  medios  colores  transit  in  nigrum,  instans  in  quo  ultimo 
fuit  sub  albedine,  est  talis  alterationis  principium,  instans 
vero  in  quo  primo  est  sub  nigro,  est  eius  finis:  neque 
enim  aliud  habet  principium,  neque  alium  finem  intrin- 
secum  suae  durationis.  Unde  duo  habet  utrumque  instans : 


primum  enim  est  finis  quietis  praecedentis,  et  initium  motus 
sequentis;  secundum  vero  est  finis  motus  praecedentis,  et 
principium  sequentis  quietis.  -  Quando  autem  non  datur 
ultimum  esse  termini  a  quo,  quia  videlicet  non  datur  ul- 
timum  instans  in  quo  mobile  est  sub  ipso,  transitus  de 
uno  termino  in  alium  terminum  non  includit  duo  instantia, 
scd  unum  tantum,  in  quo  videlicet  mobiie  primo  est  sub 
termino  ad  quem  et  primo  non  est  sub  termino  a  quo: 
in  toto  enim  tempore  praecedenti  fuit  in  termino  a  quo, 
et  in  illo  instanti  primo  non  est  in  eo.  Unde  illius  trans- 
mutationis,  si  pcr  se  solam  sumatur,  ut  scilicet  ab  omni 
alio  motu  distinguitur,  idem  instans  est  principium  et  finis. 
Et  propter  hoc  tales  mutationes  dicuntur  instantaneae : 
quia  videlicet  in  eodem  instanti  incipiunt  et  terminantur. 
Patet  hoc  in  generatione  ignis  e.K  aerc,  quae  ponitur  ter- 
minus  alterationis  ad  formac  substantialis  introductionem 
ordinatae.  Nam  quia  in  toto  aliquo  tempore  materia  est 
sub  forma  aeris,  et  non  datur  ultimum  instans  in  quo  sub 
ipsa  fuerit;  in  ultimo  autem  instanti  illius  temporis  est 
sub  forma  ignis:  ideo,  seclusa  praecedenti  alteratione  sum- 
ptus,  transitus  materiae  dc  forma  aeris  ad  formam  ignis 
unum  duntaxat  instans  includit,  in  quo  est  principium  et 
finis  ipsius  transitus.  Et  propter  hoc  generatio  substan- 
tialis  ignis  dicitur  mutatio  instantanea. 

Ex  hoc  apparet  necesse  esse  id  quod  saepenumero  dicit 
Sanctus  Thomas,  ut  videlicet  huiusmodi  mutationes  instan- 
taneae  alicuius  motus  sint  termini.  Nam  si  in  tempore  prae- 
cedente  instantaneam  introductionem  formae  substantialis 
in  materia,  quievisset  materia  sub  forma  praecedenti,  non 
posset  in  ultimo  instanti  illius  temporis  primo  abiici  prae- 
cedens  forma  et  sequens  primo  introduci,  ut  in  eodem 
instanti  esset  principium  et  finis  mutationis.  Quia  quod 
quiescit  in  aliquo  toto  tempore,  in  eadem  dispositione  est 
in  ultimo  instanti  illius  teraporis  in  qua  fuit  in  toto  tem- 
pore  praecedenti.  Unde  oportet  quod  aut  in  eodem  instanti 
materia  sit  sub  utraquc  forma,  quod  est  omnino  impos- 
sibile:  aut  quod  mobilc  non  quicverit  sub  termino  a  quo  in 
tempore  praecedcnte  ipsum  instans,  scd  motum  sit  ab  ipso 
per  maiorem  appropinquationem  ad  terminum  ad  quem.  Et 
sic  oportet  quod  illa  subita  introductio  termini  ad  quem,  et 
desitio  termini  a  quo,  aliqucm  motum  consequatur. 

3.  Considerandum  tertio,  quod  angelus,  dum  localiter 
movetur  motu  discontinuo,  pluribus  scilicet  contactibus 
plura  loca  successive  secundum  se  tota  contingendo;  quia 
unusquisque  istorum  contactuum  est  instantaneus,  utpote 
uno  instanti  temporis  discreti  mensuratus :  oportet  dicerc 
quod  in  tali  motu  detur  ultimum  instans  in  quo  fuit  in 
loco  a  quo  recedit,  et  detur  etiam  primum  instans  in  quo 
est  in  termino  ad  qucm  accedit;  quae  enim  durant  dum- 
taxat  per  instans,  habent  et  priraum  esse  suum  et  suum 
ultimum  essc.  Hoc  autem  habet  proprium  raotus  angeli 
discontinuus,  quia  mensuratur  tempore  discreto,  in  quo 
unum  instans  alteri  instanti  immediatc  succedit,  ut  tcr- 
minus  a  quo  non  solum  habeat  ultimum  instans  sui  esse, 
sed  etiam  habcat  primum  instans  sui  non  csse:  in  instanti 
enim  in  quo  primo  est  terminus  ad  quem,  terminus  a 
quo  primo  non  est.  Quod  in  iis  quae  per  instans  tantum 
temporis  discreti  durant,  non  invenitur:  licet  enim  habeant 
ultimum  instans  sui  esse,  non  taraen  habent  primum  in- 
stans  sui  non  esse.  Ideo,  ut  ex  praecedentibus  constat, 
motus  discretus  angeli  non  unum  tantum  instans  includit, 
sed  duo,  in  quorum  uno  est  ultimo  in  loco  a  quo  recedit, 
in  alio  vero  est  in  loco  ad  quem  accedit.  Non  enim  an- 
gelum  localiter  moveri  est  ipsum  unum  locum  occupare, 
hoc  cnim  sibi  convenit  etiam  in  primo  instanti  quo  pri- 
mum  contingit  locura :  sed  est  recedere  ab  uno  loco  et  ad 
alium  locum  accedere,  sive  unum  locum  deserere  et  alium 
occupare;  hoc  autem  duo  includit  instantia  in  motu  angcli. 

^.  Ex  iis  sequitur  quod  male  Caprcolus  concedit  Gre- 
aorio,  in  II  Sent.,  d.  vr,  q.  1  *,  angelum  in  eodcm  prae-  "  i"  resp.  ad  1 
cise  instanti  recedere  a  terramo  a  quo,  in  quo  est  m  ron.  1902). 
termino  ad  qucm.  Si  enim  rccessus  a  termino  a  quo  acci- 
piatur  ut  accessum  ad  terrainura  ad  quera  concomitatur, 
constat  quod  iste  recessus  non  est  in  uno  dumtaxat  in- 
stanti,  sed  in  duobus  instantibus,  in  quorum  uno  dicitur 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CII. 


321 


I 


*  Apud  Caprcol. 
iloc.  cil.',  p.  393. 


'IV  Phys.,  XI,  5: 
s.  Th.l.  17. 


*  Qu.  IV,  art.  3. 
*•  Quol.  IX,  a.  9; 
Quol.  XI,  a.  4. 
-  !•  1'.,  Liii,  3. 


Num.  VII,  4. 


reccdere  pcr  positionem  de  praesenti  et  negationcm  de 
futuro,  in  alio  vero  dicitur  recessisse  per  negationcm  de 
praesenti  et  positioncm  dc  practerito.  Et  sic  talis  reccssus 
est  in  tcmpore:  sicut  et  in  motu  continuo  recessus  a  ter- 
mino  a  quo,  coniunctus  accessui  ad  terminum  ad  qucm 
per  totum  motum,  non  mcnsuratur  aliquo  instanti,  scd 
temporc  mensurante  motum.  -  Sed  si  nomine  recessus 
velimus  accipere  tantum  primum  non-esse  tcrmini  a  quo, 
utique  verum  esset  quod  in  instanti  in  quo  est  in  termino 
ad  quem,  recedit:  sed  hoc  cst  improprie  dictum;  non  enim 
dicitur  recedere  angelus  a  termino  a  quo  in  instanti  in 
quo  primo  est  in  termino  ad  qucm,  sed  dicitur  tunc  re- 
cessisse.  -  Quod  si  pcr  recessum  a  tcrmino  a  quo  intel- 
ligatur  instantanea  derelictio  tcrmini  a  quo,  magis  diccn- 
dum  est  quod  recedit  in  instanti  in  quo  est  in  ipso  termino 
a  quo,  quam  in  instanti  in  quo  est  in  tcrmino  ad  quem. 
Nam  ubi  datur  ultimum  essc  termini  a  quo,  recessus  a 
termino  est  per  positionem  dc  praescnti,  non  per  nega- 
tionem:  ut  in  omnibus  motibus  continuis  apparct.  Cum 
enim  corpus  aliquod  movetur  a  loco  ad  locum,  verum 
est  dicere  quod  in  primo  instanti  sui  motus  recedit  a  loco 
in  quo  crat  sccundum  se  totum;  quia  verum  est  dicere, 
«  Hoc  corpus  in  lioc  instanti  sccundum  sc  totum  cst  in 
hoc  loco.  Et  immcdiate  post  hoc,  non  erit  in  ipso  secun- 
dum  se  totum.  Ergo  nunc  rccedit  ab  hoc  loco  ».  Non 
autcm  dicitur  recedere  in  aliquo  instanti  in  quo  primo 
non  sit:  cum  illud  non  invcniatur.  Similiter  idem  invenitur 
in  motu  alterationis  et  aliis  motibus. 

Cum  autcm  suum  propositum  probat  Grcgorius  *  quia, 
qitando  aliquid  simul  deserit  aliquod  totum,  simul  deserit 
ipsum  et  deseruit:  -  dicitur  quod  illud  vcrum  est  quando 
illud  quod  deseritur,  habet  primum  sui  non-esse,  scd  non 
ultimum  csse,  sicut  cum  matcria  simul  deserit  unam  for- 
mam  substantialem  et  simul  aliam  totam  accipit:  tunc 
enim  dicitur  desererc  quando  primo  non  est  in  illo.  Non 
est  autem  verum  ubi  res  quae  dcseritur,  habet  ultimum 
sui  esse  et  primum  sui  non  esse:  quia  tunc  dicitur  primo 
deseri  quando  ultimo  est,  non  autcm  quando  primo  non  est. 

5.  Considerandum  postremo  quod,  cuin  instans  dicat 
aliquod  indivisibile  temporis,  ubi  plura  instantia  sibi  suc- 
cedentia  inveniuntur,  ibi  necesse  est  tempus  invcniri :  quia 
ibi  est  numerus  prioris  et  posterioris  in  motu,  in  quo 
ralio  temporis  consistit  *.  SeU  hoc  aliter  invenitur  in  tem- 
pore  continuo,  ct  aliter  in  tempore  discreto.  Nam  ubi  sunt 
plura  instantia  temporis  continui,  ibi  necesse  est  esse  tem- 
pus,  non  quidem  ex  ipsis  instantibus  tanquam  e.x  partibus 
constitutum,  sed  intra  ipsa  instantia  tanquam  intra  ter- 
minos  suos  contentum:  omne  enim  tempus  finitum  intra 
duo  instantia  continetur,  sicut  et  omnis  motus  continuus 
intra  duo  mutata  esse,  sivc  intra  duo  indivisibilia  motus. 
Ubi  autem  sunt  plura  instantia  temporis  discreti,  ibi  ne- 
cesse  cst  esse  tempus,  non  quidem  intra  ipsa  instantia 
contentum,  sed  ex  ipsis  instantibus  tanquam  cx  suis  par- 
tibus  constitutum :  sicut  enim  motus  discontinuus  angeli 
e.\  indivisibilibus  constat,  ita  et  tempus  quo  mcnsuratur. 

XIII.  Ex  istis  sequitur  quod  Divus  Thomas,  ex  consi- 
deratione  eorum  quae  in  mutationibus  corporalibus  in- 
veniuntur,  ingeniosc,  tam  in  Prima  Parte,  q.  Lni,  quam 
in  I  Sent.,  d.  xxxvu*,  et  Quolib.  XI  et  IX**,  conclusit  mo- 
tum  angeli  non  esse  in  instanti,  sed  in  tempore.  Ubi  enim, 
\nc\u\i*, plura  sunt  instantia  sibi  succedentia,  ibi  necessario 
est  tempus,  cum  ibi  sit  numeratio  prioris  et  posterioris 
in  motu.  Sed  in  motu  angeli  sunt  multa  instantia  sibi 
succedentia.  Igitur  motus  angcli  est  in  tempore.  -  Pro- 
batur  minor  ex  superius  dictis.  Quia  videlicet,  ubi  datur 
ultimum  esse  termini  a  quo  et  primum  esse  termini  ad 
qucm,  ibi  oportet  essc  plura  instantia  ad  tempus  mensu- 
rans  illum  motum  pertinentia,  ut  est  ostensum. 

Ad  rationem  autem  in  oppositum  adductam  *  respon- 
detur  quod,  si  motus  localis  angeli  dicatur  unius  loci 
occupatio  quomodocumquc,  utique  conceditur  quod  in 
jnstanti  potest  esse.  Nam  etiam  si  angelus  nullibi  fuisset, 
et  inciperet  operari  in  aliquo  loco,  diceretur  locum  oc- 
cuparc  in  instanti  quo  sua  operatio  mensuraretur.  Et  sic 
conceditur  maior,  et  totum  argumentum.  Sed  ista  est  im- 

SuMMA  CoNxnA  Gkntilks  D.  Thomae  Tom.  II. 


propria  acceptio  motus  localis,  nec  sic  accipimus  motum 
localem  angeli. 

Si  autem  motus  localis  angeli  dicatur  transitus  eius  de 
loco  ad  locum,  sive  recessus  ab  uno  loco  et  accessus  ad 
alium  locum,  quae  est  propria  acceptio  motus  localis, 
negatur  maior  assumpta.  Quod  enim  terminus  a  quo  totus 
simul  deseratur  et  terminus  ad  quem  totus  simul  acqui- 
ratur,  non  suf&cit  ad  hoc  ut  motus  sit  instantaneus:  sed 
praeter  hoc  requiritur  quod  non  detur  ultimum  esse  ter- 
mini  a  quo,  sicut  in  generatione  substantiali  et  in  illu- 
minatione  non  datur.  Si  enim  mobile  in  uno  instanti 
deserat  totum  locum  per  positionem  de  praesenti  et  ne- 
gationem  de  futuro,  in  alio  vero  instanti  totum  alium 
locum  simul  acquirat,  hoc  arguit  motum  esse  disconti- 
nuum.,  non  autem  arguit  ipsum  esse  in  instanti :  ut  patet 
ex  praedictis. 

Ad  probationem  dicitur  quod  esse  parlim  in  termino 
a  quo  et  partim  in  termino  ad  quem,  requiritur  ad  motum 
continuum,  non  autem  ad  motum  discretum,  sicut  nunc 
loquimur  de  motu  angeli.  Nam  de  motu  eius  continuo 
non  est  dubium  quin  sit  in  tempore. 

XIV.  Circa  rationem  qua  probatur  effectus  factos  a 
substantiis  incorporeis  per  corporea  instrumenta  non  esse 
miraculosos,  quia  videlicet  corpora  non  operantur  nisi  na- 
turaliter  *,  dubium  occurrit.  Aut  enim  ly  naturaliter  ac- 
cipitur  ut  distinguitur  contra  supernaturaliter,  ut  idem 
sit  naturaliter  operari  quod  operari  secundum  ordinem 
naturac  crcatae :  aut  ut  disringuitur  contra  voluntarium, 
ut  sit  idem  naturaliter  operari  quod  operari  ex  necessitate 
naturae,  non  autem  libere  et  ex  electione.  Quocumque 
modo  intelligatur,  posset  aliquis  dicere  illam  rationem  suf- 
ficientem  non  esse.  Nam  si  primo  modo  accipiatur,  di- 
cetur  quod,  licet  corpora  non  operentur  nisi  naturaliter 
inquantum  virtute  propria  operantur,  possunt  tamen,  in- 
quantum  sunt  instrumcnta  agentis  incorporei,  supernatu- 
raliter,  ct  per  consequens  miraculose  operari.  -  Si  autem 
secundo  modo  intelligatur,  dicetur  quod,  licet  corpora 
non  operentur  nisi  naturaliter,  nihil  tamen  prohibet  quin 
possint  esse  instrumentum  agentis  incorporei  ad  miracula 
facienda.  Nam  et  Deus  per  corpora  aliquando  miraculose 
operatur  tanquam  per  instrumenta:  sicut  cum  ad  tactum 
ossium  Elisei  cadaver  revixit,  ut  habetur  IV  Regum,  xni 
capite  *. 

2.  Respondetur  quod  hic  accipitur  naturaliter  ut  di- 
stinguitur  contra  supernaturaliter,  et  praeter  naturae  or- 
dinem.  Dicuntur  enim  agentia  corporea  naturaliter  tantum 
operari,  quia  operantur  secundum  ordinem  et  inclinatio- 
nem  naturae,  et  nihil  praeter  naturae  ordinem  operantur. 

Sed  considerandum,  ex  doctrina  Sancti  Thomae  Potentia, 
q.  VI,  a.  3,  quod  ea  quae  fiunt  mediantibus  actionibus 
naturalibus,  miracula  proprie  non  sunt:  quia  ea  dumtaxat 
vcre  miracula  sunt  quae  absque  naturalibus  actionibus  a 
causa  supernaturali  fiunt.  Unde  licct  aliqui  mirabiles  ef- 
fectus  fiant  a  substantiis  separatis  mediantibus  virtutibus 
corporeis  naturalibus,  in  quos  virtus  corporea  secundum 
se  non  potest,  sicut  in  operibus  artis  aliquos  effectus  mi-« 
rabiles  fieri  videmus  per  aliqua  instrumenta  quos  ipsa 
instrumenta  per  se  facere  non  possunt:  illi  tamen  effectus 
miracula  non  sunt,  eo  quod  mediante  actione  virtutis 
naturalis  fiant. 

Considerandum  ulterius  quod  dupliciter  potest  intelligi 
corpus  esse  instrumentum  agentis  incorporei:  uno  modo, 
per  actionem  propriae  virtutis  cooperando  ad  eius  effe- 
ctum;  alio  modo,  deferendo  tantum  virtutem  agentis  in- 
corporei,  et  eam  praesentando  materiae  in  qua  fit  effectus. 
Primo  modo,  corpus  habet  proprie  rationem  instrumenti, 
non  autem  secundo  modo  ^licet  et  sic  possit  aliquo  modo 
instrumentum  dici) :  quoniam,  ut  dicitur  I"  P.,  q.  xi.v,  a.  5, 
causa  instrumentalis  non  participat  actionem  causae  prin- 
cipalis  nisi  inquantum  per  aliquid  sibi  proprium  disposi- 
tive  operatur  ad  eff^ectum  principalis  agentis. 

3.  Cum  ergo  dicitur  quod  corpora  possunt  praeter  or- 
dinem  naturae  operari  inquantum  sunt  instrumenta  agentis 
incorporei:  negatur,  loquendo  de  agente  incorporeo  creato. 
Huius  enim  agentis  incorporei  corpus  non  potestesse  instru- 

4» 


Num,  »1. 


Vers.  31. 


022 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP 


CII,  CIII. 


Ad.  1. 


mentum  ad  agendum  aliquem  effectum  in  istis  inlerio- 
ribus  nisi  primo  modo  tantum.  Quia,  ut  tenet  Sanctus 
Thomas  in  capite  sequenti,  et  in  plerisque  aliis  locis,  sub- 
stantiae  separatae  non  possunt  transmutare  materiam  cor- 
poralem  ad  formam  nisi  mediantibus  nctionibus  natura- 
libus:  quando  autem  aliquid  fit  ab  agente  incorporeo 
mediante  naturali  actione  agentis  corporei,.  illud  non  est 
praeter  ordinem  naturae,  etiam  si  per  sola  agentia  corporea 
fieri  non  possit.  Habet  enim  naturae  ordo  ut  aliquid  fiat 
per  actionem  corpoream  inquantum  ipsa  utitur  agens 
incorporeum,  quod  sine  agente  incorporeo  fieri  non  pos- 
set:  sicut  per  instrumentum,  inquantum  agit  in  virtute 
principalis  agentis,  potest  aliquid  fieri  ultra  virtutem  in- 
strumenti  absolute  consideratam;  fit  enim  lectus  virtute 
artis  per  serram,  qui  sola  virtute  serrac  non  fieret. 

4.  Cum  dicitur  secundo,  quod  Deus  aliquando  miracu- 
lose  operatur  per  corpora:  -  hoc  utique  conceditur:  quia 
Deus  quandoque  utitur  corpore  tanquam  deferente  suum 
imperium  ad  res,  ut  de  Poteiitia,  quaest.  allegata,  a.  4;  et 
IP  W,  q.  cLxxvui,  a.  1  *,  haberi  potest,  quo  solo  imperio 
miraculosc  operatur.  Non  autem  utitur  corpore  tanquam 


co-agente  per  propriae  virtutis  actionem  ad  opus  miracu- 
losum.  Et  si  Deus  ahquid  in  rebus  efficeret  mediante  natu- 
rae  actionc,  illud  non  esset  miraculum:  sicut  si  per  appo- 
sitionem  medicamenti  naturahs  altquem  sanaret.  Non  sic 
autem  est  de  agente  incorporeo  creato,  ut  dictum  est. 

Ex  his  patet  optime  probari  ea  quae  fiunt  a  substantiis 
incorporeis  per  corporea  instrumenta,  non  esse  miracula, 
hac  ratione,  quia  corpora  non  operamur  nisi  naturahter. 
Ut  enim  ostensum  est,  ea  quae  fiunt  mediantibus  actio- 
nibus  naturahbus,  non  sunt  praeter  ordinem  naturae :  quia 
ordo  naturae  sic  habet  ut  ista  tah  modo  fiant. 

XV.  Secundo  loco  probat  Sanctus  Thomas  aheram 
exponentem,  scihcet:  Deus  miracula  facere  potest*. 

Probat  autem  per  oppositas  conditioncs  factas  in  su- 
perioribus  rationibus.  Quia  videhcet  ipse  est  superior  or- 
dine  universi,  utpote  a  cuius  providentia  totus  hic  ordo 
fiuit:  cuius  oppositum  dicebatur  de  creatura  in  prima  ra- 
tione.  Et  quia  virtus  eius,  utpote  infinita,  non  est  de- 
tcrminata  ad  ahquem  specialem  eifeclum,  aut  ad  aliquera 
determinatum  modum  vel  ordinem  producendi:  cuius  op- 
positum  in   aiiis  rationibus  de  virtute  creata  dicebatur. 


'Cf.  num.  1,  init. 


-'^«flSVN?!'!:^^"»— 


CAPITULUM  CENTESIMUM  TERTIUM 

A    73  v    a  23. 

QUOD  SUBSTANTIAE  SPIRITUALES  ALIQUA  MIRABILIA  OPERANTUR, 
QUAE  TAMEN  NON  SUNT  VERE  MIRACULA. 


lUiT  autem  positio  Avicennae  quod  sub- 

stantiis   separatis   multo   magis  obedit 

materia  ad  productionem  alicuius  ef- 

fectus,    quam    contrariis   agentibus    in 

materia.  Unde   ponit   quod   ad  appreiiensionem 

praedictarum    substantiarum   sequitur    interdum 

effectus  aliquis  in  istis  inferioribus,  vel  pluviarum, 

vel  sanitatis   alicuius  infirmi,  absque  aliquo   cor- 

poreo  agente  medio. 

Cuius  quidem  signum  ab  animanostraaccepit*, 
^'ivffoi;  !o^v  1^^^  ^^™^  fuerit  fortis   in   sua  imaginatione,  ad 


*  DeA!tima,s\\e 
Sextus.  Natura- 
lium 


:ap.  IV,  10 
Ven.  150: 


**)•  solam  apprehensionem  immutatur  corpus:  sicut 
cum  quis  ambulans  super  trabem  in  alto  positam, 
cadit  de  facili,  quia  imaginatur  casum  e.x  timore ; 
non  autem  caderet  si  esset  trabs  illa  posita  super 
terram,  unde  casum  timere  non  posset.  Manife- 
stum  est  etiam  quod  ad  solam  apprehensioiiem 
•animae  calescit  corpus,  sicut  accidit  in  concu- 
piscentibus  vel  iratis;  aut  etiam  infrigidatur,  sicut 
accidit  in  timentibus.  Quandoque  etiam  immuta- 
tur  ex  forti  apprehensione  ad  aliquam  aegritudi- 
nem,  puta  febrem,  vel  etiam  lepram.  Et  per  hunc 
modum  dicit  quod,  si  anima  sit  pura.  non  subiecta 
corporalibus  passionibus,  et  fortis  in  sua  appre- 
hensione,  obedit  appi-ehensioni  eius  non  solum 
corpus  proprium,  sed  etiam  corpora  exteriora: 
adeo  quod  ad  eius  apprehensionem  sanetur  aliquis 
infirmus,  vel  aliquid  huiusmodi  aliud  accidat.  Et 


*  A  V  i  c.  MetO' 
phys.,  Tract.IX, 
cap.  V,  f.  105. 


hoc  ponit  esse  causam  fascinationis :  quia  scilicet 
anima  alicuius  vehementer  affecta  in  malivo- 
lentia,  habet  impressionem  nocumenti  in  aliquem, 
maxime  puerum,  qui  propter  corporis  teneritu- 
dinem  est  facile  susceptivus  impressionum.  Unde 
vult  quod  raulto  amplius  ad  apprehensionem 
substantiarum  separatarum,  quas  ponit  animas 
vel  motores  orbiuin,  sequantur  aliqui  effectus  in 
isfis  inferioribus  absque  actione  alicuius  corpo- 
'  ralis  agentis, 

Haec  autem  positio  satis  consona  est  aliis  suis 
positionibus  *.  Ponit  enim  quod  omnes  formae 
substantiales  effiuunt  in  haec  inferiora  a  sub- 
stantia  separata;  et  quod  corporalia  agentia  non 
sunt  nisi  disponentia  materiam  ad  suscipiendam 
impressionem  agentis  separati.  Quod  quidem  non 
est  verum  secundum  AristoteJis  doctrinam,  qui 
probat    in   VII   Meiaphrs.*,   quod    formae   quae  •s.Th.i.7:Did 

^  •  4.-  ^    ^         £  ■  -j    lib-  VI,  VIII,  5. 

sunt  in  materia,  non  sunt  a  lormis  separatis,  sed 
a  formis  quae  sunt  in  materia:  sic  enim  invenitur 
similitudo  inter  faciens  et  factum. 

Exemplum  etiam  quod  sumitur  de  impressione 
animae  in  corpus,  non  multum  adiuvat  eius  in- 
tentionem.  Non  enim  ex  apprehensione  sequitur 
aliqua  immutatio  corporis  nisi  apprehensioni  ad- 
iuncta  fuerit  affectio  aliqua,  ut  gaudii  vel  fimoris, 
aut  concupiscentiae,  aut  alterius  passionis.  Huius- 
modi  autem  passiones  accidunt  cum  aliquo  de- 


5    materia  A  solus;  natura.  11    fortis  EGNiPc;  om.  12    immutatur]  immutat  WsGt.  l5   trabs  DNWXYt;  trab"   E,  trabis  G, 

trabes  cefsri.  17  est  eliam  DNYZfc;  etiam  est  oE,  est  C,  est  autem  GPc.  23    sit  post  pura  GN.  23   obedit  A  solus;  quod  obedit. 

28  huiusmodi  aliud  E;  liuiusmodi  Gb,  aliud  huiusmodi  ceteri. 

1    fascinationis]  alicuius  facinoris  GN,  alicuius  fascinationis  sG6.         scilicet  EGN;  sic  sH,  om  YPc,  si  ceteri.  5  facile]  maxime  EGNt. 

11   aliis  om  EGNb.  i3  effluunt  A  solus;  effluant.  i5  nisi  om  GNfr.  18  VII  Z,  VIII.         22  etiam]  autem  GNb.  27  aut  pr.  loco 

EGN&,  vel  ceteri;  alt.  loco  vel  BFZ. 


SUMMA  CON  TRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CIII. 


323 


*Cf.  cap.  pracc. 
Adhuc.  Intcr. 


■*  Oe  Insomniis, 
cap.  II, ■  s.  Th. 
jit:  Somnih,  I.  3. 


■*  Cf.  siipra  cap. 
ixxx,  Assignat. 
•  I!  Dial.,  cap. 
xxxr. 


terminato  motu  cordis,  ex  quo  consequiturulterius 
immutatio  totius  corporis,  vel  secundum  motum 
localem,  vel  secundum  alterationem  aliquam. 
Unde  adhuc  remanet  quod  apprehensiosubstan- 
tiae  spiritualis  non  alterat  corpus  nisi  mediante 
motu  locali*. 

Quod  autem  de  fascinatione  inducit,  non  ob 
hoc  accidit  quod  apprehensio  unius  immediate 
immutet  corpus  alterius:  sed  quia,  mediante  motu 
cordis,  immutat  corpus  coniunctum;  cuius  immu- 
tatio  pervenit  ad  oculum,  a  quo  infici  potest  aliquid 
extrinsecum,  praecipue  si  sit  facile  immutabile; 
sicut  etiam  oculus  menstruatae  inficit  speculum*. 

Substantia  igitur  spiritualis  creata  propria  vir- 
tute  nuUam  formam  inducere  potest  in  materiam 
corporalem,  quasi  materia  ad  hoc  sibi  obediente 
ut  exeat  in  actum  alicuius  tormae,  nisi  per  motum 
localem  alicuius  corporis.  Est  enim  hoc  in  virtute 
substantiae  spiritualis  creatae,  ut  corpus  obediat 
sibi  ad  motum  localem.  Movendo  autem  localiter 
aliquod  corpus,  adhibet  aliqua  naturaliter  activa 
ad  effectus  aliquos  producendos:  sicut  etiam  ars 
fabrilis  adhibet  ignem  ad  moUificationem  ferri. 
Hoc  autem  non  est  miraculosum,  proprie  loquen- 
do.  Unde  relinquitur  quod  substantiae  spirituales 
creatae  non  faciant  miracula  propria  virtute. 

Dico  autem  propria  tnrtiite:  quia  nihil  prohibet 
huiusmodi  substantias,  inquantum  agunt  in  virtute 
divina,  miracula  facere.  Quod  etiam  ex  hoc  vi- 
detur,  quod  unus  ordo  angelorum  specialiter  de- 
putatur,  ut  Gregorius  dicit,  ad  miracula  facienda*. 
Qui  etiam  dicit*  quod   quidam  sancti    miraciila 


interdtim  faciimt  ex  potestate,  non  solum  ex  inter- 
cessione. 

Considerandum  tamen  est  quod,  ciim  res  ali- 
quas  naturales  vel  angeli  vel  daemones  adhibent 

>  ad  aliquos  determinatos  effectus,  utuntur  eis  quasi 
instrumentis  quibusdam,  sicut  et  medicus  utitur 
ut  instrumentis  aiiquibus  herbis  ad  sanandurti. 
Ex  instrumento  autem  procedit  non  solum  suae 
virtuti   correspondens    effectus,    sed   etiam   ultra 

.0  propriam  virtutem,  inquantum  agit  in  virtute 
principalis  agentis:  serra  enim,  aut  securis,  non 
posset  facere  lectum  nisi  inquantum  agunt  ut 
motae  ab  arte  ad  talem  effectum;  nec  calor  natu- 
ralis  posset  carnem  generare  nisi  virtute  animae 

■  ;  vegetabiiis,  quae  utitur  ipso  quasi  quodam  instru- 
mento.  Conveniens  est  igitur  quod  ex  ipsis  rebus 
naturalibus  proveniant  aliqui  altiores  effectus  ex 
hoc  quod  spirituales  substantiae  eis  utuntur  quasi 
instrumentis  quibusdam. 

Sic  ergo,  licet  tales  effectus  simpliciter  miracula 
dici  non  possint,  quia  ex  naturalibus  causis  pro- 
veniunt,  mirabiles  tamen  nobis  redduntur  dupli- 
citer.  Uno  modo,  ex  hoc  quod  per  spirituales 
substantias  taies  causae  modo  nobis  inconsueto 

=;  ad  effectus  proprios  apponuntur:  unde  et  inge- 
niosorum  artificum  opera  mira  redduntur  cum 
ab  aliis  non  percipitur  qualiter  operantur.  -  Alio 
modo,  ex  hoc  quod  causae  naturales  appositae 
ad  effectus  aliquos  producendos,  aliquid  virtutis 

50  sortiuntur  ex  hoc  quod  sunt  instrumenta  spiri- 
tualium  substantiarum.  Et  hoc  magis  accedit  ad 
rationem  miraculi. 


1   consequitur  A  solus;  sequitur.           4  substantiae  A  sotus;  om.           iq  obediat]  obviat  a,  obiit  X.  21    adhibet  {ex  adhibere  potest; 

mutatio  ductibus  calami  fit  tenuibus  sed  indubiis);  adhibere  potest   omnes.  22    sicut...    b  1    intercessione  om  H.  26   faciant]   faciunt 

GNZiPc.  28  substantias]  addunt  falsas  C,  spiritualcs  YPc,  separatas  Z.  in  virtute  CEGXZ;  virtute.  32  miracula  hic  B;  om  E,  post 
interdum  ceteri  et  secundo  scriptor  B. 

6  sicut  et  A  solus;  sicut.          9  correspondens]  corrumpens  a,  corporeus  Z.           11   aut  A  solus;  et.  12  posset]  possent  FZ,  possunt 

GNYfrPc.  i3  ad  talem  elTectum  nec  EZ;  et  ad  talem  eOectum  nec  (ne  d,  om  P).  22  nobis  liic  N;  om  G,  post  redduntur  ceteri. 
2  3  unde  et]  unde  etiam  b,  unde  ¥d. 

Commentaria  Ferrariensis 


*  Cf.  Comraent, 
cap.  praec,  init. 


*  Nura.  IV. 
••  Num.  V. 


•   Vid. 
var. 


CUM  ostensum  sit  solum  Deum  posse  miracula  facere, 
vult  Sanctus  Thomas  ostendere  quod,  licet  substantiae 
separatae  non  possint  aliquid  quod  vere  miraculum  sit 
efficere,  possunt  tamen  aliquos  efFectus  mirabiies  nobis  fa- 
cere*. 

Circa  hoc  autem  duo  facit:  primo,  ostendit  propositum; 
sccundo,  de  mirabilibus  quae  per  artem  magicam  fiunt, 
determinat,  capite  sequenti. 

Circa  primum  tria  facit :  primo,  removet  quandam  Avi- 
cennac  opinionem,  per  quam  posset  ad  ultimam  raiionem 
superioris  capitis  responderi ;  secundo,  rationem  supra  po- 
sitam  declarat  et  confirmat  *;  tertio,  propositum  dcclarat**. 

I.  Quantum  ad  primum,  ait  quod  Avicenna,  ponens 
multo  magis  obedire  materiam  substantiis  separatis  quam 
contrariis  agentibus  in  natura  *,  posuit  ad  earum  appre- 
hensionem  aliquos  effectus  in  istis  inferioribus,  vel  pluvia- 
rum  vel  sanationis,  interdum  sequi,  absque  aliquo  corporeo 
agente  medio. 

Hoc  autem  a  signo  sic  ostendit.  Ad  apprehensionem  ani- 
mae  nostrae,  cum  fuerit  fortis  in  sua  imaginatione,  im- 
mutatur  corpus  aut  ad  motum  localem,  cadendo  scilicet 
ex  alta  trabe  ;  aut  ad  calorem,  ut  in  concupiscentibus  vel 
iratis ;  aut  ad  frigiditatem,  ut  in  timentibus;  aut  ad  febrem 
quandoque  aut  ad  lepram.  Et  non  solum  corpus  proprium 
obedit  apprehensioni  animae  nostrae,  sed  etiam,  si  anima 
fuerit  pura,  non  subiecta  corporalibus  passionibus,  et  fortis 


fuerit  in  sua  apprehensione,  corpora  e.xteriora  illi  obediunt, 
ut  per  fascinationem  ostenditur.  Ergo  multo  magis  ad  ap- 
prehensionem  substantiarum  separatarum,  quae  sunt  nnimae 
vel  motores  orbium,  sequuntur  aliqui  effectus  in  istis 
inferioribus  absque  actione  alicuius  corporalis  agentis. 

Consonat  autem,  inquit  Sanctus  Thomas,  haec  positio 
aliis  Avicennae  positionibus :  videlicet  huic,  quod  omnes 
formae  substantiales  in  haec  inferiora  a  substantia  sepa- 
rata  effluant;  et  huic,  quod  agentia  corporalia  materiam 
solum  ad  suscipiendam  impressionem  agentis  separati  dis- 
ponunt. 

Advertendum,  ut  ostendit  Sanctus  Thomas  Potentia,  q. 
VI,  a.  3,  quod  haec  Avicennae  positio,  scilicet  quod  absque 
agente  corporeo  substantiae  separatae  formas  quandoque 
imprimere  possint,  ex  illa  positione  qua  tenet  formas  a 
suljstantia  separata  in  materiam  effluere,  agentia  vero  cor- 
poralia  materiam  tantum  disponere,  hac  deductione  se- 
quitur.  Materia  obedit  substantiae  separatae  ad  receptio- 
nem  formae  siibstantialis.  Ergo  non  erit  inconveniens  si 
etiam  obediat  ad  recipiendum  dispositiones  ad  formam : 
ciim  hoc  minoris  virtittis  sit.  Ergo,  praeter  ordinem  corpo- 
raliiim  agentium,  aliquas  formas  solo  imperio  imprimere 
potest. 

II.  Gontra  autem  hanc  opinionem  arguitSanctusThomas, 

I  inquiens  illam  opinionem  ex  qua  haec  originatur,  non  esse 

veram,  secundum  doctrinam  Aristotelis,  qui  VII  Metaphy- 


324 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  EIB.  III,  CAP.  CIII. 


*  S.  Th.  lib.  VII, 
I.  7:  VIII,  1.  3.- 
Didot  VI,  VIII, 
5;  VII,  cap.  111. 


Art.  3, 


'  A\.de  SomniiSy 

s.Th.l.3.-Didot 

de  Insomniis, 

cap.  II. 

'  Cf.  init.  Com- 

mcnt. 


*  Cap.  citalo  in 
textu. 


sicae  probat  formas  quae  sunt  in  materia,  non  esse  a  formis 
separatis,  sed  a  formis  e.xistentibus  in  materia :  sic  enim 
invenitur  similitudo  intcr  faciens  et  factum. 

Ad  signum  autem  assumptum  c.x  anima  nostra,  inquit 
falsum  esse  quod  e\  sola  apprehensionc  animae  aliqua 
corporis  immutatio  fiat.  Immo  hoc  non  fit  nisi  mediante 
motu  locali :  cum  non  sequatur  ex  apprehensione  corporis 
immutatio  nisi  apprehcnsioni  fuerit  adiuncta  affectio  aliqua; 
huiusmodi  autcm  affectiones  et  pa.ssiones  cum  aliquo  dc- 
terminato  motu  cordis  accidunt,  ex  quo  sequitur  ulterius 
totius  corporis  immutatio. 

Ad  id  quod  inducit  de  fascinatione,  respondet  hoc  non 
esse  quia  apprehensio  unius  immediate  immutet  corpus 
alterius :  sed  quia,  mediante  motu  cordis,  immutat  corpus 
coniunctum,  cuius  immutatio  ad  oculum  pervenit,  a  quo 
infici  potest  aliquod  cxtrinsecum,  praecipue  si  sit  facile 
immutaliile;  sicut  oculus  menstruatae  inficit  speculum. 

III.  Circa  impugnationem  opinionis  Avicennae  ab  Ari- 
stotele  sumptam,  VII  ct  VIII  Metaphysicae*,  contra  Pla- 
tonis  ideas  arguente,  et  hic  a  Divo  Thoma  breviter  tactam, 
advertendum  est  quod  sic  arguit  Aristoteles  ibidem.  Quod 
fit,  simile  est  facienti.  Sed  id  quod  proprie  fit,  non  est 
forma  vel  materia,  sed  compositum.  Ergo  agens  quod  facit 
res  naturales  per  generationem  existere,  non  est  forma  a 
materia  separata,  sed  compositum  ex  materia  et  forma. 
Maior  probatur:  quia  omne  agens  agit  sibi  simile.  Minor 
vero :  quia  eius  est  fieri  cuius  est  esse;  compositum  autem 
est  quod   proprie  est,  forma  vero  est  id  quo  aliquid  est. 

In  hac  autem  ratione  attendendum  primo,  circa  maio- 
rem  propositionem  ct  eius  probationem,  quod  ibi  est  sermo 
de  faciente  immediato  reducente  formam  de  potentia  in 
actum. 

.\ttendenduiTi  secundo,  quod  illa  similitudo  inter  faciens 
et  factum  quod  est  compositum,  intelligitur  ad  hunc  sen- 
sum,  iuxta  doctrinam  Sancti  Thomae  Prima,  q.  cx,  a  2  ;  et 
q.  cxviT,  a.  3,  quod  agens  ipsum  vel  est  compositum,  sicttt 
ignis  generans  ignem  ;  vel  ipsiim  totum  compositum,  quan- 
tum  ad  formam  et  materiam,  virtute  continet,  quod  est 
proprium  Dei.  Unde  quod  dicitur  materiam  non  obedire 
substantiae  separatae  ad  susceptionem  formae  ita  quod 
immediatc  possit  formam  in  materiam  inducere,  intelligitur, 
ut  dicitur  de  Potcntia,  loco  praealiegato,  de  substantia  se- 
parata  creata,  citius  virttis  et  essentia  est  ad  detennina- 
ttim  geniis  limitata :  non  autem  de  substantia  increata, 
cuiiis  virtus  est  infinita. 

2.  Circa  id  quod  de  fascinatione  dicitur,  advertendum, 
ex  doctrina  Sancti  Thomae  ubi  supra,  q.  cxvii*,  quod  ex 
vehementi  commotione  animae  ad  malitiam,  quae  fit  cum 
aliquo  inordinato  motu  cordis,  ut  maxime  in  vetulabus 
contingit,  immutantur  spirittts  vitales,  praesertim  in  ociilis, 
ad  quos  subtiliores  spiritus  pervenittnt.  Oculi  atttem,  ta- 
lium  spirituum  exhalatione,  aereni  injiciunt  continuum 
usque  ad  determinatum  spatium.  Et  sic  per  aspectum 
inficitur  aliquod  corpus,  praesertim  tenerum  et  facile  im- 
pressionis  sttsceptivum,  quale  est  corpus  pueri.  Et  hoc 
modo  etiam  specttla,  si  fuerint  nova  et  munda,  ex  aspectu 
mulieris  patientis  menstrtta  quandam  contrahunt  imptiri- 
tatem,  ttt  dicitur  in  libro  de  Somno  et  Vigilia*. 

IV.  Secundo,  rationem  praedictam  praecedentis  capitis 
declarat  et  confirmat*:  inquiens  quod  in  virtute  substan- 
tiae  spiritualis  est  ut  corpus  sibi  obediat  quantum  ad  mo- 
tum  localem,  per  quem  adhibere  potest  aliqua  naturaliter 
activa  ad  effectus  aliquos  producendos,  sicut  ars  fabrilis 
ignem  ad  mollificationem  ferri  adhibet:  -  supple,  et  nullo 
alio  modo  potest  materiam  immutare.  Hoc  autem  proprie 
miraculosum  non  est.  Ergo  substantiae  spirituales  creatae 
miracula  propria  virtute  facere  non  possunt :  licet  hoc 
possint  ut  in  virtute  divina  agunt;  ut  patet  ex  Gregorio 
ponente  unum  ordincm  angelorum  miraculis  faciendis  de- 
putatum  esse;  et  aliquos  sanctos  ex  potestatc  faccre  mi- 
racula,  non  solum  ex  interccssione. 

2.  Ad  evidentiam  huius  ultimo  dicti,  considerandum  est 
quod  duos  modos  tangit  Sanctus  Thomas,  de  mente  Gre- 
gorii  in  secundo  libro  Dialogorum*,  quibus  miracula  sancti 
efficiunt.    Unus  est  per  intercessionem :  dum    sciiicet    sua 


oratione  expressa  impctrant  a  Deo  miracula  fieri.  Alius  est 
per  potestatem  illis  a  Deo  concessam ;  sicut  lora  quibus 
rusticus  ligatus  tenebatur,  ad  Sancti  Benedicti  aspectum 
extemplo  sunt  soluta,  ut  Beatus  Gregorius  narrat*. 

Dupliciter  autem  exponit  Sanctus  Thomas  sanctos  mi- 
racula  facere  ex  potestate.  Nam  de  Potentia  Dei*,  exponit 
hoc  esse  per  quandam  virtutem  aliquibus  sanctis  super- 
naturaliter  infusam,  non  qiiae  in  ipsis  sit  per  modttm  ha- 
bitits  aitt  formae  pennanentis,  quia  sic  miracula  facerent 
qttandocumque  vellent:  sed  qttae  est  per  modttm  formae 
intentionalis,  qitae  non  remanet  nisi  ad  praesentiam  agentis, 
sicut  liimen  in  aere,  et  mottts  in  insirumento. 

Secunda  vero  Secundae,  q.  clxxviii,  a.  1 ,  ad  1 ,  ponit 
hoc  esse  inquantum,  non  praccedente  manifesta  oratione, 
ad  nutttm  horninis  Deus  miraculose  operatur :  siciit  ciim 
Petrus  Ananiam  et  Sapphiram  mentientes  increpando  morti 
tradidit*.  Sccundum  enim  hanc  interpretationem,  videtur 
dicendum  sanctos  aliquando  miracula  facere  ex  potestate : 
non  proprie  quidem  quasi  in  scipsis  habeant  aliquam  vir- 
tutem  faciendi  miracula ;  sed  secundum  similitudinem,  in- 
quantum  ad  eorum  nutum  Deus  quandoque  miraculum 
facit  absque  manifesta  oratione  ipsorum  qua  miraculosum 
opus  exposcant;  sicut  ad  nutum  regis  fiunt  ea  quae  vult 
fieri,  propter  potestatem  in  ipso  existentem.  -  Potest  ta- 
mcn  ista  secunda  Sancti  Thomae  intcrpretatio  ad  primum 
sensum  ctiam  accipi:  ut  dicatur  Deus  ad  nutum  alicuius 
sancti  miraculose  operari,  inquantum,  ipso  manifeste  non 
rognnte,  Deus  illi  virtutem  facicndi  miraculum  per  mo- 
dum  intentionalis  formae  infundit. 

3.  Quare  autem  substantiis  separatis  conveniat  corpora 
possc  localiter  movere,  licet  non  possint  ea  ad  formam 
transmutare,  ostendit  Sanctus  Thomas  Prima,  q.  cx,  a.  3; 
et  Potentia  Dei,  ubi  supra  *;  et  de  Malo,  q.  xvi,  a.  10,  hac 
ratione,  quia  motus  localis  est  primus  motuum,  et  ideo  sibi 
convenit  ut  alii  motus  a  substantia  spirituali  ipso  mediante 
proveniant. 

V.  Tertio,  ostendit  a  substantiis  separatis  aliquos  effe- 
ctus  nobis  mirabiles  provcnire  *.  Hoc  autem  duobus  sup- 
positis  ostendit.  Primum  est  quod,  cum  angeli  vel  daemones 
res  naturales  ad  aliquos  determinatos  effectus  adhibent,  eis 
quasi  quibusdam  instrumcntis  utuntur.  -  Secundum,  quod 
ex  hoc  deducitur,  est  quod  conveniens  est  ut  ex  rebus 
naturalibus  ali^jui  altiores  effectus  proveniant  inquantum 
eis  tanquam  instrumentis  spirituales  utuntur  substantiae : 
quia  ex  instrumento  procedit  effectus  non  solum  suae 
virtuti  correspondens,  sed  etiam  ultra  propriam  virtutem, 
inquantum  agit  in  virtute  principalis  agentis ;  ut  patet  in 
serra,  et  in  securi,  et  calore  naturali. 

Istis  suppositis,  inquit  Sanctus  Thomas  huiusmodi  cffe- 
ctus,  qui  inquam  a  substantiis  spiritualibus  adhibitis  causis 
naturalibus  fiunt,  reddi  nobis  mirabiles  dupliciter.  Uno 
modo,  inquantum  a  substantiis  spiritualibus  naturales  causae 
modo  nobis  inconsueto  ad  proprios  effectus  apponuntur: 
quo  modo  artificiosorum  artificum  opera  miramur.  -  Atio 
modo,  ex  eo  quod  naturales  causae,  ad  effectus  aliquos 
producendos  appositae,  aliquid  sortiuntur  virtutis  ex  hoc 
quod  spiritualium  suhstantiarum  sunt  istrumenta.  Et  hoc 
magis  ad  miraculi  rationem  accedit. 

2.  Advertendum  quod  primus  modus  quo  substantiae 
spirituales  aliquos  effectus  operantur  qui  nobis  mirabiles 
sunt,  est  quando  operantur  effectus  corporalium  causarum 
tantum.  Quos  miramur  aut  quia  adhibent  propria  activa 
modo  nobis  occulto :  sicut,  si  videremus  secari  lignum  et 
serram  occultc  appositam  non  videremus,  miraremur.  Aut 
quia  aliquas  causas  adhibent  quarum  nos  virtutem  igno- 
ramus :  sicut  si,  adhibito  magnete,  miraremur  quod  ferrum 
attraheretur,  virtutem  magnetis  ignorantes.  Aut  quia  cele- 
rius  adhibent  causas  naturales  quam  nos  adhibere  pos- 
simus.  Aut  quia  eas  adhibent  illis  horis  in  quibus  virtus 
caelestis,  quam  certius  hominibus  cognoscunt,  ad  cffcctus 
intentos  magis  coopcralur. 

Ad  secundum  autem  modum  pertinent  effcctus  qui  vir- 
tute  corporea  per  sc  produci  non  possunt,  sed  tantum  ut 
ipsa  tanquam  instrumento  virtus  utitur  incorporea.  Haec 
autem  ad  rationem  miraculi  magis  dicuntur  accedere,  quia 


Ibid. 


Qu.  VI,  a.  4. 


Act.  V. 


Qu.  VI,  art.  3. 


■  Cf.  init.  Com- 
ment. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CIII,  CIV. 


325 


tales  effectus  sunt  magis  supra  natiiram  virtutis  creatae 
nobis  cognitae,  quae  est  virtus  corporea.  Quanto  enim 
magis  aliquid  est  supra  facultatem  naturae  nobis  cognitae,  |  ut  superius  *  patuit 


tanto  magis  de  ratione  miraculi  participat :  cum  de  ratione 
miraculi  sit  quod  sit  supra  facultatem  naturae  aliquo  modo, 


-'viS^I(vi«V^ 


C»p.  ci. 


CAPITULUM  CENTESIMUM  QUARTUM 

A   74  r   a  3 1 . 

QUOD  OPERA  MAGORUM  NON  SUNT  SOLUM   EX  IMPRESSIONE 

CAELESTIUM  CORPORUM. 


Civ.,  X,  cap.  XI 
versus  fio. 


'  <Jap.  Lxxxiv. 


UERUNT  autem    quidam    dicentes  quod 

huiusmodi  opera  nobis  mirabilia  quae 

per  artes  magicas    fiunt,    non    ab  ali- 

quibus   spiritualibus  substantiis    fiunt, 

cf.^.\ug..  de  sed  ex  virtute  caelestium  corporum  *.  Cuius  si- 

gnum  videtur  quod  ab  exercentibus  huiusmodi 

opera  stellarum  certus  situs  consideratur.  Adhi- 

bentur  etiam  quaedam  herbarum  et  aliarum  cor- 

poralium  rerum  auxilia,  quasi  ad  praeparandam 

inferiorem  materiam  ad  suscipiendam  influentiam 

virtutis  caelestis. 

Hoc  autem  expresse  apparentibus  adversatur. 
Cum  enim  non  sit  possibile  ex  aliquibus  corpo- 
reis  principiis  intellectum  causari,  ut  supra*  pro- 
batum  est,  impossibile  est  quod  effectus  qui  sunt 
proprii  intellectualis  naturae,  ex  virtute  caelestis 
corporis  causentur.  In  huiusmodi  autem  opera- 
tionibus  magorum  apparent  quaedam  quae  sunt 
propria  rationalis  naturae  opera:  redduntur  enim 
responsa  de  furtis  sublatis,  et  de  aliis  huiusmodi, 
quod  non  posset  fieri  nisi  per  intellectum.  Non 
est  igitur  verum  omnes  huiusmodi  effectus  ex 
sola  virtute  caelestium  corporum  causari. 

Praeterea.  Ipsa  loquela  proprius  actus  est  ra- 
tionalis  naturae.  Apparent  autem  aliqui  collo- 
quentes  hominibus  in  praedictis  operationibus, 
et  ratiocinantes  de  diversis.  Non  est  igitur  pos- 
sibile  quod  huiusmodi  fiant  sola  virtutecaelestium 
corporum. 

Si  quis  autem  dicat  quod  huiusmodi  apparen- 
tiae  non  sunt  secundum  sensum  exteriorem,  sed 
secundum  imaginationem  tantum  :  -  hoc  quidem, 
primo,  non  videtur  verum.  Non  enim  alicui  ap- 
parent  formae  imaginatae  quasi  res  verae,  nisi  fiat 
alienatio  ab  exterioribus  sensibus:  quia  non  potest 
esse  quod  similitudinibus  intendatur  tanquam 
rebus,nisi  ligato  naturali  iudicatorio  sensus.  Huius- 
modi  autem  collocutiones  et  apparitiones  fiunt  ad 
homines  qui  utuntur  libere  sensibus  exterioribus. 
Non  est  igitur  possibile  quod  huiusmodi  visa  vel 
audita  sint  secundum  imaginationem  tantum. 

Deinde,  ex  quibuscumque  formis  imaginatis 
non  potest  alicui  provenire  intellectualis  cognitio 
uhra  facultatem  naturalem  vel  acquisitam  sui  in- 


tellectus:  quod  etiam  in  somnis  patet,  in  quibus, 
etsi  sit  aliqua  praesignatio  futurorum,  non  tamen 
quicumque  videns  somnia,  eorum  significata  in- 
telligit.    Per    huiusmodi    autem   visa   vel   audita 

s  quae  apparent  in  operibus  magorum,  plerumque 
advenit  alicui  intellectualis  cognitio  aliquorum 
quae  sui  intellectus  facultatem  excedunt:  sicut 
revelatio  occultorum  thesaurorum,  manifestatio 
futurorum,    et    quandoque    etiam    de   aliquibus 

>o  documentis  scientiae  alicuius  vera  respondentur. 
Oportet  ergo  quod  vel  illi  apparentes  et  collo- 
quentes  non  videantur  secundum  imaginafionem 
tantum :  vel  saltem  quod  hoc  fiat  virtute  alicuius 
intellectus  superioris,  quod  homo  per  huiusmodi 

'!  imaginationes  in  cognitionem  talium  adducatur;  et 

non  fiat  hoc  virtute  solum  caelestium  corporum. 

Adhuc.  Quod  virtute  caelestium  corporum  fit, 

est  effectus  naturalis:  nam  formae  naturales  sunt 

quae  in  inferioribus  causantur  ex  virtute  caeles- 

^o  tium  corporum.  Quod  igitur  nulli  rei  potest  esse 
naturale,  non  potest  fieri  virtute  caelestium  cor- 
porum.  Quaedam  autem  talia  fieri  dicuntur  per 
operationes  praedictas:  sicut  quod  ad  'praesen- 
tiam  alicuius  quaecumque  sera  ei  pandatur,  quod 

^;  aliquis  invisibilis  reddatur,  et  muha  huiusmodi 
narrantur.  Non  est  igitur  possibile  hoc  fieri  vir- 
tute  caelesfium  corporum. 

Amplius.  Cuicumque  virtute    caelestium    cor- 
porum  confertur  quod    posterius    est,   confertur 

'°  et  ei  quod  prius  est.  Moveri  autem  ex  se  con- 
sequitur  ad  habere  animam:  animatorum  enim 
proprium  est  quod  moveant  seipsa.  Impossibile 
est  igitur  fieri  virtute  caelestium  corporum  quod 
aliquod  inanimatum  per  se  moveatur.  Fieri  au- 

ii  tem  hoc  per  magicas  artes  dicitur,  quod  aliqua 
statua  per  se  moveatur,  aut  vocem  emittat*.  Non 
est  ergo  possibile  quod  effectus  magicarum  ar- 
tium  fiat  virtute  caelesti. 

Si  autem  dicatur  quod  statua  illa  sortitur  ali- 

to  quod  principium  vitae  virtute  caelesfium  corpo- 
rum.  hoc  est  impossibile.  Principium  enim  vitae 
in  omnibus  viventibus  est  forma  substantialis : 
invere  enim  est  esse  vii>entibus,  ut  Philosophus 
dicit,   in   II   de  Anima*.   Impossibile   est    autem 


•  Cf.  infra,   Per 
haec  autem. 


Th, 


Cap.  IV,  4;  s. 


.ap, 


4  Rubstantiis  post  fiunt  aWZPc.  8  corporalium  rerum]  rerum  GN,  specierum  b.  12    apparentibus  adversatur  A  solus;  apparet  G, 

apparent  falsa  sGb,  adversatur  apparentibus  ceteri  ]3  corporeis  post  principiis  GNfr.  19  naturae  om  N,  creaturae  Gb''.  22  est  hic 

Efr;  post  igitur  (lac.  GN).         ex  sola]  sola  Pc.         36  intendatur  tGNX;  attendatur.         37  iudicatorio)  iudiciario  C,  iudicio  GPc. 

1  etiam  A  solus;  et  bPd,  om  ceteri.  2  praesignatio]  praefiguratio  EGNYZi».  8  manifestatio]  rcvelatio  EGN.  10  aricuius]  nlicuius 
aliquibus  Pc.  respondenturj  respondetur  YP.  12    videanlur   pBsYZ;   videatur   C,   videant   ceteri.  16    virtute   hic  E;  post  solum. 

3o  et  ei]  ei  GN,  etiam  ei  b.         ex  se]  per  se  FGsZPc. 


326 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CIV. 


•  III  Phyt.,  viii, 
i;  s.  Th.  I.  13. 


'l\Phys.,  II,  11; 

s.  Th.  I.  4- 


quod  aliquid  recipiat  aliquam  formam  substan- 
tialem  de  novo  nisi  amittat  formam  quam  prius 
habuit:  generatio  enim  itniiis  est  corritptio  alte- 
ritis*.  In  fabricatione  autem  alicuius  statuae  non 
abiicitur  aliqua  fbrma  substantialis,  sed  fit  trans- 
mutatio  solum  secundum  figuram,  quae  est  ac- 
cidens:  manet  enim    forma   cupri,    vel   alicuius 


Item.  Effectum  naturalem  virtute  caelestium 
corporum  productum  contingit  inveniri  absque 
artis  operatione :  etsi  enim  aliquo  artificio  aliquis 
operetur  ad  generationem  ranarum,  vel  aliquo- 
rum  huiusmodi,  contingit  tamen  generari  ranas 
absque  omni  artificio.  Si  ergo  virtute  caelestium 
corporum    huiusmodi    statuae,    quae  per  artem 


huiusmodi.  Non  est  igitur  possibile  quod  huius-  nigromanticam  fiunt,  sortiantur  principium  vitae, 
modi  statuae  sortiantur  efliquod  principium  vitae.  erit  invenire  generationem  talium  absque  huius- 
Adhuc.  Si  aliquid  per  principium  vitae  mo- '°  modi  arte.  Hoc  autem  non  in^enitur.  Manifestum 
veatur,  necesse  est  quod  habeat  sensum :  movens  est  igitur  quod  huiusmodi  statuae  non  habent 
enim  est  sensits  vel  intellectits.  Intellectus  autem  principmm  vitae,  neque  moventur  virtute  cae- 
in   generalibus   et    corruptibilibus   non    est    sine     lestis  corporis. 

sensu.  Sensus  autem  non  potest  esse  ubi  non  Per  haec  autem  excluditur  positio  Hermetis, 
est  tactus :  nec  tactus  sine  organo  medie  tem-  ■;  qui  sic  di.xit,  ut  Augustinus  refert,  VIII  de  Civitate 
perato.  Talis  autem  temperies  non  invenitur  in     Dei*:  Deits  sicitt  effector  est  deoritm  caelestium,  ita 


lapide  vel  cera  vel  metallo,  ex  quo  fit  statua. 
Non  est  igitur  possibile  quod  huiusmodi  statuae 
moveantur  per  principium  vitae. 

Amplius.  Vivenfia  perfecta  non  solum  gene- 
rantur  virtute  caelesti,  sed  etiam  ex  semine :  homo 
enim  generat  hominem  et  sol*.  Quae  vero  ex  sola 
virtute  caelesti  sine  semine  generantur,  sunt  ani- 
malia  generata  ex  putrefactione,  quae  inter  alia 
ignobiliora  sunt.  Si  igitur  per  virtutem  caelestem 
solam  hiiiusmodi  statuae  sortiuntur  principium 
vitae,  per  quod  moveant  seipsa,  oportet  ea  esse 
ignobilissima  inter  animalia.  Quod  tamen  esset 
falsum,  si  per  principium  vitae  intrinsecum  ope- 


homo  Jictor  est  deonim  qiii  in  templis  sitnt,  hit- 
mana  proximitate  contenti:  statitas  dico  animatas, 
sensit  et  spirilii  plenas,  tantaque  facientes  et  talia; 

°  statuas  futurorum  praescias;  easdem  de  somniis 
et  multis  aliis  rebus  praedicentes ;  imbecillilates 
hominibus  facientes,  eosque  curantes;  tristitiam 
laetitiamque  dantes  pro  meritis. 

Haec  etiam  positio  auctoritate  divina  destrui- 

1;  tur.  Dicitur  enim  in  Psalmo*:  Simulacra  gentium 
argentum  et  auritm,  opera  manuum  homimim. 
Os  habent  et  non  loquentur:  neque  enim  est  spi- 
ritus  in  ore  ipsorum. 

Non  videtur  autem  omnino   negandum   quin 


rarentur:  nam  in  earum  actibus  apparent  nobiles  10  in  praedicfis  ex  virtute  caelestium  corporum  ali- 
operationes,  cum  respondeant  de  occultis.  Non  quid  virtutis  esse  possit :  ad  illos  tamen  solos 
est  igitur  possibile  quod  operentur  vel  movean-  effectus  quos  virtute  caelestium  corporum  aliqua 
tur  per  principium  vitae.  inferiora  corpora  producere  possunt*. 


Cap.  XXIII. 


"  Ps. 

sqq. 


Cxxxiv,  13 


'  Cf.  Aug.  de 
Civ. ,\,vi;tti\i- 
pra  cap.  lxxxiv, 
lin. 


5  abiicitur  b;  adiicitur.  8  est  om  Y,  post  possibile  cd,  post  igitur  P.  lo  Adhiic...  vitae  sive  totum  argumentum  om  H.  u  ne- 
cesse  est]  necesse  A  casu,  et  E.  20  generantur]  generant  «DsGfc.  21  virtute  caelesti  Asolus;  in  (ex  Pc)  virtute  caelesti  HGNWYfrPc,  in 
(ex  F)  virtule  aDZ. 

8  nigromanlicam]  nigroraantiam  F,  necromanticam  Pd.         14  Per  haec  A  solus;  Per  hoc.  i5   sic  dixit  ut]   dixit  ut  DZ.  sic  dixit  a,  sic 

dixit  sicut  FG.  16  ita]  sic  Pd.         20  somniis  GYPc ;  somnis.         21   imbecillitates  EGN;   et  imbecillitates.  -22  eosque  CDWPc;  eosdem 

GHN,  easdem  BEFXZ6.         24  etiam]  autem  CDGYZPc,  enim  F.         27  enim  CEGNPc;  om.         32  quos]  quo  a.  qui  Y. 

Commentaria   Ferrariensis 


'  Cf.  Comme.it. 
cap.  praec,  init. 


'  Vid. 


PosTauAM  ostendit  Sanctus  Thomas  quod  spirituales  sub- 
stantiae  quosdara  eftectus  producere  possunt  qui  nobis 
mirabiles  sunt,  quia  maxime  in  magorum  operibus  mira- 
biles  effectus  apparent,  vult  de  ipsorum  causa    tractare*. 

Circa  hoc  autem  duo  facit:  primo,  ostendit  quod  huius- 
modi  effectus  non  proveniunt  ex  sola  virtute  caelestium 
corporum;  secundo,  quod  ab  aliqua  substantia  spirituali 
proveniunt,  capite  sequenti. 

I.  Quantum  ad  primum,  di.xerunt  quidam  huiusmodi 
opera  non  ab  aliquibus  substantiis  spiritualibus  fieri,  sed 
ex  virtute  caelestium  corporum.  Cuius  signum  videtur  quod 
stellarum  situs  ad  iiuiusmodi  opera  observatur,  et  adhi- 
bentur  quaedam  herbarum  et  aliarum  rerum  corporalium 
auxilia.  Sed  contra  ipsos  arguit  Sanctus  Thomas  ex  iis 
quae  in  operibus  magorum  apparent. 

Primo.  In  operationibus  magorum  apparent  quaedam 
quae  sunt  propria  rationalis  naturae  opera:  sicut  quod  red- 
duntur  responsa  de  furtis  sublatis,  et  aliis  huiusmodi.  Ergo 
non  omnes  magorum  effectus  sola  virtute  caelestium  cor- 
porum  causari  possunt.  -  Probatur  consequentia.  Quia 
impossibile  est  quod  eftectus  qui  sunt  proprii  intellectualis 
naturae,  ex  virtute  caelestis  corporis  causentur. 

Secundo*;  et  est  confirmatio  praecedentis  rationis.  Ap- 
parent  aliqui  colloquentes  hominibus  in  liuiusmodi  opera- 
tionibus,  et  coUoquentes  de  diversis.  Ergo  etc.  -  Probatur 


consequerrtia.  Quia  loquela  proprius  est  actus  rationalis 
naturae. 

2.  Si  quis  autem  dicat  huiusmodi  apparentias  non  se- 
cundum  exteriorem  sensum,  sed  secundum  imaginalionem 
tantum  fieri :  -  contra  arguitur.  Tum  quia  huiusmodi  ap- 
paritiones  fiunt  ad  homines  qui  utuntur  libere  scnsibus. 
Non  apparent  autem  alicui  formae  imaginatae  quasi  res 
verae  nisi  fiat  alienatio  a  sensibus  exterioribus:  cum  non 
possit  similitudinibus  attendi  *  tanquam  rebus,  nisi  ligato 
iudicio  *  sensuum. 

Tum  quia  plerumque  per  huiusmodi  visa  advenit  alicui 
intellectualis  cognitio  aliquorum  quae  sui  intcllectus  facul- 
tatem  excedunt:  ut  est  revelatio  occultorum  thesaurorum, 
manifestatio  futurorum,  et  responsio  veritatis  de  documentis 
alicuius  scientiae.  Ex  formis  autem  imaginatis  non  potest 
alicui  provenire  intellectualis  cognitio  ultra  facultatem 
naturalem  vel  acquisitam  sui  intellectus.  Quod  ex  somniis 
ostenditur,  in  quibus,  etsi  aliqua  sit  praesignatio  futu- 
rorum,  non  tamen  quicumque  videt  somnia,  eorum  signi- 
ficata  intelligit. 

II.  Ad  evidentiam  utriusque  rationis,  considerandum 
primo,  quod  ea  dicuntur  propria  opera  rationalis  naturae 
quae  a  sola  intellectuali  natura  provenire  possunt :  sicut 
propria  opera  animalis  dicuntur  quae  ab  animali  solo  pro- 
veniunt  et  a  nuUo  alio,  sicut  sentire   est  proprium   ani- 


■Vid.text.etvar. 
■  Vid.  ibid. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CIV. 


527 


malis  opus,  quia  sola  animalia  sentiunt.  Constat  autem 
quod  respondere  de  furtis  sublatis,  et  colloqui  hominibus 
atque  cum  eis  de  diversis  ratiocinari,  solum  naturae  liabenti 
intellectum  convenit,  quae  per  voces  suos  conceptus  homini 
manifestat.  Ideo  huiusmodi  opera  vocat  Sanctus  Thomas 
propria  naturae  intellectualis  opera. 

2.  Advertendum  secundo,  cum  inquit  ex  formis  ima- 
ginatis  non  posse  provenire  alicui  intellectualem  cogni- 
tionem  ultra  facultatem  naturalem  vel  acquisitam,  quod 
facultas  intellectus  humarii  est  duplex,  ut  hic  tangitur : 
una  scilicet  naturalis;  altera  acquisita.  Gum  enim,  ut  di- 
citur  Prima  Parte,  q.  Lxxxiir,  a.  2,  ad  2,facultas  quandoque 
nominet  potestatem  expeditam  ad  operandum,  secundum 
quod  intellectus  habet  potestatem  expeditam  ad  cogno- 
scendum,  sic  dicitur  ad  cognitionem  habere  facultatem. 
Dupliciter  autem  intellectus  habet  potestatem  aliquid  expe- 
dite  cognoscendi.  Aut  scilicet  ex  soHs  principiis  natura- 
libus,  cuiusmodi  sunt  intellectus  possibilis,  intellectus  agens, 
habitus  primorum  principiorum,  et  interiorum  sensuum 
dispositio  :  et  haec  dicitur  naturalis  facultas  hominis  ad 
intellectionem.  Aut  non  ex  soHs  naturahbus  principiis,  sed 
ex  ahquo  habitu  acquisito,  sicut  intellectus  geometrae  ha- 
bet  potestatem  expedite  cognoscendi  geometricaha  ex  eo 
quod  habitum  habet  geometriae :  et  talis  facultas  dicitur 
facultas  acquisita.  Ad  hoc  autem  ut  intellectus  hominis, 
sive  secundum  naturalem  sive  secundum  acquisitam  facui- 
tatem,  in  ahquam  cognitionem  feratur,  requiruntur  quidem 
phantasmata,  quae  hic  dicuntur  formae  imaginatae,  sed 
tamen  ex  sola  formatione  phantasmatum  non  potest  in- 
tellectus  in  aHquam  intellectionem  quae  naturalem  aut 
acquisitam  facultatem  intellectus  excedat :  quia  ipsa  phan- 
tasmata  non  concurrunt  ad  intellectionem  nisi  aut  sicut 
instrumenta  intellectus,  quibus  mediantibus  imprimuntur 
species  in  intellectu  possibiH  ab  intcllectu  agente;  aut  sicut 
obiecta  in  quibus  homo  naturam  intelHgit  per  speciem 
inteHigibilem  existentem  in  inteHectu  repraesentatam.  Pro- 
pterea  infert  Sanctus  Thomas  oportere  ut  ilH  apparentes 
vel  colloquentes  non  videantur  secundum  imaginationem 
tantum :  vel,  si  taHs  visio  sit  secundum  imaginationem, 
quod  fiat  virtute  ahcuius  inteHectus  superioris  adducentis 
hominem  per  tales  imaginationes  in  cognitionem  taHum 
quae  sunt  supra  intellectus    aHcuius   hominis    facultatem. 

3.  Advertendum  autem  quod  non  loquitur  Sanctus  Tho- 
mas  de  facultate  tantum  intellectus  ad  intelHgendum  abso- 
iute  et  in  communi :  sed  etiam  de  facultate  huius  aut  ilHus 
hominis,  secundum  quod  unus  homo  est  naturaliter  inge- 
niosior  aiio  aut  eruditior,  Sic  enim  contingit  quod  est  supra 
facultatem  intellectus  unius  hominis,  non  esse  supra  facul- 
tatem  intellectus  aiterius:  sicut  cognoscere  ordinem  motus 
corporum  caelestium  est  supra  facultatem  rustici  et  idiotae, 
non  autem  supra  facultatem  astrologi.  Quando  ergo  aliquid 
ostenditur  alicui  per  opera  magorum  quod  capacitatem 
sui  intellectus  excedit,  licet  forte  alterius  capacitatem  non 
excedat,  oportet  ut  in  eam  cognitionem,  si  fiat  per  immu- 
tationem  phantasiae  et  imaginationis,  virtute  alicuius  su- 
perioris  inteHectus  perducatur,  et  sola  virtus  caelestis  cum 
formis  imaginatis  non  sufficit.  Fit  autem  huiusmodi  co- 
gnitio  supra  alicuius  hominis  facultafem,  secundum  doc- 

■  in  corp.  et ad  3.  trinam  Sancti  Thomae  II  Sent.,  d.  vii,  q.  11,  a.  2*,  in- 
quantum  aut  phantasmata  praeexistentia  in  imaginatione 
ipsius  hominis  iUustrantur  lumine  superioris-intellectus,  et 
componuntur  aut  dividuntur,  ut  ex  ipsis  sic  iHustratis  ab 
intellectu  aliquae  intentiones  eliciantur,  ex  quibus  in  intel- 
lectu  possibili  resultat  aliquorum  cognitio  ad  quam  eli- 
ciendam  illustratio  intellectus  agentis  non  sufficeret :  atit 
novae  species  in  imaginatione  formantur,  secundum  ali- 
quam  transmutationem  organi  corporalis  et  spirituum,  ab 
aHquo  intelligcnte  ipsa  phantasmata  ad  aHquorum  cogni- 
tionem  ordinante. 

III.  Circa  id  quod  inquit  Sanctus  Thomas,  in  somnis  fieri 
aliquam  praesignationem  futurorum,  et  tamen  non  omnem 
videntem  somnia  eorum  signijicata  intelUgere,  adverten- 
dum,  secundum  eius  doctrinam  in  II  Sent.,  loco  praealle- 
gato,  ad  6;  et  IP  IP^  q.  xcv,  a.  6,  quod  in  somnis  potest 
esse  praesignatio  futurorum  quatuor  modis.  Primo,  quando 


ab  eadem  causa  naturali  intrinseca  provenit  somnium,  et 
futurus  eventus:  sicut,  cum  ex  pituitae  dominio  somniat 
quis  se  dulcia  comedere,  significatur  aut  futurus  morbus, 
aut  futura  salus;  utriusque  enim  ipsum  pituitae  dominium 
quandoque  causa  est.  -  Secundo,  quando  ex  virtute  corporis 
caelestis  relinquuntur  in  corpore  et  imaginatione  aHquae 
impressiones  et  aliqiii  motus,  quae  sunt  signa  motuum  • 
caelestium  in  corporibus  inferioribus;  et  ex  ipsis  motibus 
figurantur  in  imaginatione  imagines  et  similitudines  illorum 
effectuum  ad  quos  disponunt  motus  caelestes ;  sicut  et 
quaedam  sunt  animalia  quae  suis  motibus  futuram  tem- 
pestatem  praenuntiant.  -  Tertio,  quando  a  Deo,  ministerio 
angeloriam,  aliqua  in  somnis  revelantur  hominibus:  ut  patet 
in  his  quae  prophetis  quandoque  sunt  revelata.  -  Quarto, 
quando  operatione  daemonum  aliqua  dormientibus  ap- 
parent  ex  quibus  quandoque  ipsis  aliqua  futura,  ab  ipsis 
daemonibus  cognita,  revelantur. 

Quia  ergo  contingit  saepenumero  aliqua  in  somnis  ap- 
parere  quae  aliquorum  futurorum  sunt  signa,  et  tamen 
somnians  non  intelligit  quid  per  illa  somnia  significetur, 
sicut  accidit  Pharaoni*:  ideo  inquit  Sanctus  Thomas  in  '  Gen.  xm. 
somnis  quandoque  futura  praesignari,  et  tamen  somnian- 
tem  non  intelligere  quae  significantur. 

IV.  Tertio  *  drguitur.  Per  operationes  praedictas  fiunt  '  Vid.  num.  1. 
aliqua  quae  nulli  rei  naturalia  esse  possunt:  sicut  quod 
ad  praesentiam  alicuius  quaeHbet  sera  ei  pandatur,  quod 
aliquis  invisibilis  reddatur,  et  huiusmodi.  Ergo  per  has  ope- 
rationes  fiunt  quae  virtute  corporum  caelestium  fieri  non 
possuht.  -  Probatur  consequentia.  Quod  fit  virtute  caele- 
stium  corporum,  est  effectus  naturalis.  Ergo  quod  nuHi 
rei  naturale  esse  potest,  non  potest  fieri  virtute  caelestium 
corporum.  Ergo  etc.  Probatur  antecedens :  quia  formae 
naturales  sunt  quae  in  inferioribus  causantur  ex  virtute 
corporum  caelestium. 

Ad  evidentiam  huius  rationis,  considerandum  est  quod 
eam  inducit  Sanctus  Thomas  ad  ostendendum  quod  ima- 
gines  quae  per  magos  constituuntur  ad  hos  elTectus,  ut 
scilicet  eas  supra  se  deferens  reddatur  invisibilis,  aut  ad 
eius  praesentiam  quaelibet  sera  ei  pandatur,  non  faciunt 
hos  effectus  ex  aliqua  virtute  sibi  a  corporibus  caelestibus 
indita  et  impressa,  ut  ipsi  magi  dicunt.  Et  fundamentum 
rationis  est,  quia  formae  quae  a  corporibus  caelestibus  in 
haec  inferiora  producuntur,  non  sunt  formae  artificiales, 
cum  haec  ab  arte  fiant:  sed  sunt  formae  naturalos  de  po- 
tentia  materiac  eductae;  solae  enim  huiusmodi  formae  in 
virtute  corporum  caelestium  continentur.  Ideo,  si  quae 
actiones  proveniant  ab  huiusmodi  imaginibus  quae  non 
proveniant  ab  aliqua  forma  naturali,  non  provenient  ex 
illis  virtute  corporum  caelestium.  Constat  autem  quod  red- 
dere  hominem  invisibilem,  et  huiusmodi,  non  consequitur 
aliquam  formam  naturalem  rei'.  Ideo  non  possunt  illae 
actiones  in  virtutem  corporis  caelestis  referri.  Unde  illa 
propositio  quam  assumit  Sanctus  Thomas,  scilicet,  Quod 
Jit  virtute  corporum  caelestium,  est  effectus  naturalis,  sic 
intelligitur  quod  virtute  caelestis  corporis  non  fit  aliquid 
a  corporibus  inferioribus  nisi  quod  formam  naturalem  ali- 
cuius  rei  consequitur :  cum  corpora  per  formas  operentur  ; 
a  corpore  autem  caelesti  sola  forma  quae  alicui  rei  est 
naturalis  proveniat,  non  autem  forma  artificialis. 

2.  Utrum  autem  sit  aliquod   naturale   quod   hominem 
reddat  invisibilem,  ut  de  heliotropia  dicitur,  si  herba  sui 
nominis  inungatur,  quemadmodum  refert  Albertus.secundo 
libro  Mineralium*  :  -  videtur  dicendum  quod  non,  secun-   •Tract.  ii.^cap, 
dum  Sanctum  Thomam.  Nam  et  de  ipso  lapide  dicit  AI-   )'§qo).^  ' 

bertus  quod  oportet  ut  sit  sacratus,  et  quibusdam  cha- 
racteribus  mixtus,  quod  est  signum  illam  virtutem  sibi  a 
natura  non  inesse. 

Si  autem  esse  hoc  alicui  rei  naturale  inveniretur :  -  di- 
cendum  esset  quod  non  utuntur  magi  ea  re  cui  naturaliter 
convenit,  ad  huiusmodi  effectum,  sed  imaginibus  a  se  factis 
et  consecratis:  tanquam  huiusmodi  virtus  imaginibus  non 
ratione  formae  naturalis  materiae  ex  qua  fiunt  conveniat, 
sed  ratione  consecrntionis  et  characterum.  -  Quod  autem 
inquit  Sanctus  Thomas,  nulli  rei  naturale  posse  esse  ut 
per  ipsam  homo  invisibilis  reddatur,  tunc  exponendum  erit 


328 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CIV. 


•  Cf.  Aug..  loc. 
cit..  in  texiu,  A:r 
haec  autem. 


'  Lib.  II,  cap. 

LVIII. 

*  Vid.  init.  liuius 
parag.  vi. 


*  II   de   Anima, 
11,4;  s.  Th.  1.3. 


quod  non  intelligitur  simpliciter  nulli  rei  hoc  naturaliter 
convenire  posse,  sed  nulli  rei  qua  tnagi  utuntur  in  con- 
stitutione  suarutn  iinaginutti,  hoc  esse  naturaie.  Et  hoc 
supponitur  ex  doctrina  ipsorum  de  imaginibus,  qua  do- 
cent  imagines  debere  fieri  ex  auro,  argento,  cera,  et  huius- 
modi,  quae  constat  hanc  virtutem  a  natura  non  habere:  et 
nunquam  hehotropiam  lapidem  nominant,  nisi  forte  aequi- 
vocando  de  nomine  heliotropiae,  ut  decipiant. 

V.  Quarto.  Fieri  non  potest  virtute  caelestium  corpo- 
rum  quod  aliquod  inanimatum  per  se  moveatur.  Sed  hoc 
dicitur  fieri  per  magicas  artes.  Ergo  etc.  -  Probatur  maior. 
Quia  moveri  per  se  consequitur  ad  habere  animam.  Cui- 
cumque  autem  virtute  caelestium  corporum  contertur  quod 
posterius  est,  confertur  et  quod  prius  est. 

VI.  Si  dicatur  quod  statua  illa  magica  sortitur  aUquod 
principium  vitae  virtute  corporum  caelestium  :  -  contra  hoc 
arguitur  primo.  In  fabricatione  alicuius  statuae  non  abiicitur 
aliqua  forma  substantialis:  quia  manet  forma  cupri,  vel  ali- 
cuius  huiusmodi.  Ergo  statua  huiusmodi  non  sortitur  ali- 
quam  formam  substantialem.  Ergo  neque  aliquod  principiuni 
vitae.  -  Probatur  prima  consequentia.  Quia  impossibile  est 
quod  aliquid  de  novo  formam  substantialem  recipiat  nisi 
priorem  formam  abiiciat:  cum  generatio  unius  sit  alterius 
corruptio.  -  Secunda  vero:  quia  principium  vitae  in  omni- 
bus  viventibus  est  forma  substantialis;  cum  vivere  viventibus 
sit  esse,  ut  dicitur  II  de  Anima. 

Ad  hanc  rationem  posset  dici,  secundum  Hermetis  sen- 
tentiam,  cuius  est  praedicta  responsio  *,  quod  non  oportet 
semper  ad  generationem  formae  substantialis  priorem  for- 
mam  corrumpi:  sed  tunc  tantum  quando  tahs  forma  sit 
per  extractionem  de  materia.  Forma  autem  huiusmodi 
statuae  non  fit  per  eductionem  de  materia,  sed  per  in- 
ductionem  eius  in  materia.  Ideo  ratio  non   sequitur. 

Sed  haec  responsio  nulla  est.  Tum  quia,  cum  caelum 
sit  agens  naturale,  non  potest  formam  substantialem  in- 
ducere  in  materiam  quae  de  potentia  materiae  non  edu- 
catur.  -  Tum  quia  plures  formae  substantialcs  non  possunt 
esse  in  eodem:  ut  superius  *  est  ostensum,  et  in  pluribus 
locis  Sanctus  Thomas  ostendit. 

2.  Secundo  contra  principalem  responsionem  *  arguitur. 
In  huiusmodi  statuis  per  se  motis  non  est  sensus  tactus. 
Ergo  neque  omnino  sensus.  Ergo  neque  principium  vitae. 
-  Probatur  anteccdens.  Quia  tactus  non  invenitur  sine 
organo  medie  temperato.  Talis  autem  temperies  non  in- 
venitur  in  lapide,  cera  aut  metallo,  ex  quo  fit  statua.  —  Pro- 
batur  prima  consequentia.  Quia  sensus  non  potest  esse 
ubi  non  est  tactus.  -  Secunda  vero :  quia  mouens,  in  his 
scilicet  quae  locahter  ex  se  moventur,  est  sensus  vel  in- 
tellectus.  Intellectas  autem  in  generabilibus  et  corrupti- 
bilibus  non  est  sine  sensu. 

Diceretur  forte  ad  hanc  rationem,  secundum  Hermetis 
sententiam,  quod  huiusmodi  statuae  non  habent  sensum 
univocum  cum  sensibus  animalium  generabilium,  scd  alte- 
rius  rationis. 

Sed  hoc  est  voluntarie  dictura,  et  absque  ratione.  Quia, 
com  huiusmodi  statuae  sint  res  corruptibiles,  necesse  est 
in  ipsis  ponere  principium  motus,  si  ex  se  moveantur, 
tale  quale  ponit  Aristoteles  in  omnibus  corruptibiUbus 
quae  seipsa  movent,  scilicet  sensum  *.  Et  si  sensus  eiusdem 
rationis  ponitur  in  hominibus  et  imperfectissimis  anima- 
libus,  multo  magis  eiusdem  rationis  erit  sensus  in  huiusmodi 
statuis,  si  animatae  sunt  et  habent  sensum,  cum  ipsis  in- 
fimis  animahbus,  puta  ostreis  et  conchvlibus,  quibus  secun- 
dum  materiae  mixtionem  videntur  esse  propinquae. 

3.  Tertio.  Si  huiusmodi  statuae  per  solam  virtutem  caele- 
stem  sortiuntur  principium  vitae,  per  quod  moveant  seipsa, 
oportet  ea  esse  ignobilissima  inter  animalia.  Hoc  autem 
est  falsum,  si  per  principium  vitae  intrinsecum  operentur. 
Ergo  ctc.  —  Probatur  consequentia.  Quia  viventia  quae 
ex  sola  virtute  caelesti  generantur,  sunt  ignobiliora  intcr 
aHa  animalia:  ut  patet  in  genitis  ex  putrefactione.  -  Fal- 
sitas  autem  consequentis  probatur.  Quia  in  earum  actibus 
apparent  nobiles  operationes:  cum  respondeant  de  occultis. 

4.  Quarto.  Si  virtute  corporum  caelestium  sortiuntur 
principium  vitae  per  artem  necromanticam,  erit   invenire 


talium  generationem  absque  huiusmodi  arte.  Hoc  autem 
non  invenitur.  Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia.  Quia 
effectum  naturalem  virtute  caelestium  corporum  productum 
contingit  inveniri  absque  artis  operatione :  sicut,  quamvis 
aliquo  artificio  quis  ad  generationem  ranarum  operetur, 
contingit  tamen  ranas  absque  omni  artificio  generari. 

Pisu  Hoc  ExcLUDiruR  posltio  Hermetis,  ab  Augustino  re- 
citata  octavo  libro  de  Civitate  Dei.  -  Quae  etiam  auctoritate 
divina  in  Psalmis  destruitur. 

Notat  ultimo  Sanctus  Thomas  non  csse  omnino  ne- 
gandum  quin  in  praedictis  ex  virtute  corporum  caelestium 
aliquid  virtutis  esse  possit,  ad  illos  solos  effectus  quos 
virtute  corporum  caelestium  aliqua  inferiora  corpora  pro- 
ducere  possunt. 

VII.  Sed  circa  hoc  ultimum  dictum  dubium  occurrit. 
Quia  Sanctus  Thomas  11"  IT^,  q.  xcvi,  a.  2  *,  videtur  velle 
huiusmodi  imaginibus  nullam  posse  inesse  virtutem  ex 
corporibus  caelestibus,  praeter  eam  quae  materiae  naturali 
ex  qua  fiunt  convenit. 

In  tractatu  etiam  de  Occultis  Operibus  Naturae*,  tenet 
non  esse  possibile  ut  aliquod  iniividuutn  alicuius  speciei 
aliquam  virtutem  permanentem  transcendentem  virtutem 
elementorum  obtineat  praeter  alia  individua  eiusdem  spe- 
ciei,  ex  hnc  quod  est  sub  determinato  situ  corporum  caele- 
stium  generatum. 

Haec  autem  contradicere  videntur  iis  quae  hic  dicuntur. 

VIII.  Ad  huius  evidentiam,  considerandum  est  quod,  cum 
in  rebus  artificiatis  duo  sint,  scihcet  materia  naturalis  ex 
qua  fiunt,  et  forma  artificiati,  quae  est  accidens,  dupliciter 
imagines  huiusmodi  necromanticas,  aut  etiam  astrologicas, 
considerare  possumus:  aut  sciHcet  quantum  ad  materiam, 
puta  auri  vel  argenti,  ex  qua  constituuntur;  aut  quantum 
ad  formam  artificialem,  quam  sortiuntur  per  artem.  Si 
considerentur  quantum  ad  formam  aut  figuram  artificialem, 
sic  nullam  virtutem  ex  corporum  caelestium  impressione 
sortiuntur,  ut  dicitur  in  IP  IP",  loco  praeallegato,  et  Quo- 
lib.  XII,  a  14*:  cum  forma  arti/icialis  nihil  aliud  sit  quam 
compositio,  ordo  etfigura,  ut  dicitur  I  Phj-sic.  *,  quae  nul- 
lius  actionis  aut  passionis  principium  esse  possunt.  -  Si 
autem  considerentur  quantum  ad  materiam  ex  qua  con- 
stituuntur,  sic  virtutem  aHquam  ad  agendum  habere  pos- 
$unt.  Nec  inconvenit  aHquam  virtutem  habere  imaginem 
ex  hoc  quod  sub  tali  siderum  positione,  per  aliquam 
transmutationem  et  alterationem  materiae  suae,  certo  quo- 
dam  et  determinato  modo  facta  est,  quam  non  habet  aliud 
individuum  eiusdem  speciei.  Licet  enim  omnem  virtutem 
formam  specificam  consequentem  quam  unum  individuum 
unius  speciei,  puta  auri,  habet,  omne  aliud  individuum 
eiusdem  speciei  habeat:  non  inconvenit  tamen  unum  in- 
dividuum,  ex  hoc  quod  sub  certa  constellatione  alteratur 
et  transmutatur  per  liquefactionem  aut  per  quamcumque 
aliam  alterationem,  aliquam  virtutem  ex  corporum  caele- 
stium  impressione  sortiri  quam  glia  individua  eiusdem  spe- 
ciei,  quae  sub  tali  constellationc  non  sunt  illo  modo  et 
ordine  alterata  et  transmutata,  non  habent.  Aurum  enira 
per  fusionem  et  liquefactionem  sub  aliqua  siderum  posi- 
tione  in  certam  figuram  redactum,  aliquid  virtutis  habet 
ad  aliquos  effectus  quam  aliud  aurum  non  habet:  non 
quidem  quod  talis  virtus  ipsi  insit  figurae,  puta  Leonis  aut 
Scorpionis  aut  cuiuscumque  alterius  caelestis  signi,  materiae 
naturali  impressae;  sed  inest  ipsi  auro  aut  cerae,  aut  alteri 
materiae  ex  qua  fit  imago,  ob  alterationem  et  transmu- 
tationem  sui  factam  suh  tali  siderum  dispositione,  con- 
currente  igne  et  aliis  agentibus  particularibus  certo  modo 
et  ordine  per  artem  ipsi  materiae  applicatis.  Unde  et,  si 
aliud  aurum  simili  modo,  sub  eadem  siderum  positione, 
per  igncm  alteraretur,  etiam  si  figuram  illam  non  haberet, 
eandem  virtutem  nancisceretur. 

2.  Inscribuntur  autem  huiusmodi  figurae  auro  aut  aeri 
aut  cerae  per  magos  aut  astrologos  ex  pacto  expresse  vel 
tacite  cum  daemonibus  inito,  ad  hominum  deccptionem: 
ut  est  de  mente  Augustini,  X  de  Civitate  Dei  *.  Nam  cum 
sciant  daemones  materiae  sic  sub  tali  constellatione  alte- 
ratae  ac  transmutatae  virtutem  ex  corporum  caelestium 
impressione  inesse  posse,  in  hanc  vanam  et  superstitiosam 


Ad.  2. 


•OpuscXXXIV 
(Rom.  1570). 


■Al.  Quodl.XII. 
q.  IX,  a.  13. 
•  Cap.  V,  6;   s. 
Th.  I.  10. 


Cap.  XI. 


SUxMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CIV. 


329 


opinionem  homines   induxerunt,  ut  figuram   Leonis,  aut 
alterius  planetae,  in  materiam  illam  imprimerent,  quasi  in 
ipsa  figura,  quae  similis  est  caelesti  figurae,  eiusmodi  virtus  j 
insit,  et   aliquid   numinis  sit  in    stellis.    Induxerunt   etiam 
homines  ad  credendum  tales  imagines  ex  figura  impressa  i 
•  habere  virtutem  ex  corpore  caelesti  ad  aliquos  effectus  ad   ' 
quos  nulio  modo  corpora  inanimata,  etiam  virtute  corpo- 
rum   caelestium,   se   extendere   possunt,   ut   ostensum    est 
-  Num.  IV.  supra*:    cum  tamen  ipsi  daemones  sint  qui  eiusmodi  ef- 

fectus  operantur. 

Signum  autem  quod  ex  aliquo  pacto  cum  daemonibus 
fiant  praedictae  imagines,  est  quod  litterac  quaedam,  aut 
characteres  quidam,  ipsis  imprimuntur,  sine  quibus  dicunt 
huiusmodi  imagines  efficaciam  non  habere;  aut  aliquas  ob- 
servationes  servant  quae  nihil  ex  se  ad  aliquem  effectum 
valent,  sicut  quod  statua  fodiatur  in  terra  inverso  capite, 
et  similia.  Manifestum  est  enim,  ut  dicitur  in  sequenti 
capite,  quod  litterae  et  characteres  nullam  habent  eilfica- 
ciam  ad  agendum,  sed  sunt  tantum  signa  ad  aliquera  in- 
tellectum,  cui  aut  expresse  suppHcatur  aut  tacite. 

Potest  etiam  dici  quod,  cum  imagines  huiusmodi  fiunt 
ab  iis  qui  magi  non  sunt,  sed  astrologi;  et  nihil  aUud 
observatur  in  constitutione  huiusmodi  imaginum  nisi  ut  sub 
certa  fiant  consteliatione :  imprimitur  caelestis  figura,  non 
quasi  ipsa  figura  virtutem  habeat  caelestem,  sed  ad  signi- 
ficandum  quod  virtus  aliqua  inest  illi  materiae  causata  ab 
illo  sidere  cuius  figura  imagini   est  impressa. 

3.  Quod  ergo  hoc  loco  dicitur,  huiusmodi  imaginibus 
ex  virtute  caelestium  corporum  aliquid  virtutis  inesse  posse, 
intelligitur  non  ratione  figurae  et  formae  artificialis,  sed 
ratione  materiae  naturalis  alteratae  ex  qua  huiusmodi  ima- 
gines  fiunt.  -  In  Secunda  Secundae  autem,  ubi  negat  | 
Sanctus  Thomas  ipsis  aliquid  virtutis  inesse  posse,  loquitur 
de  ipsis  ratione  figurae  et  formae  artificialis.  Et  sic  nulla 
est  contradictio. 

Quod  vero  secundo  loco  adducitur  ex  Tractatu  de 
Occultis  Operibus  Naturae,  non  obstat  proposito.  Quia 
ibi,  ut  ex  processu  apparet,  loquitur  Sanctus  Thomas  de 
virtute  substantialem  formam  consequente.  Hic  autem  sermo 
est  de  virtute  noviter  alicui  materiae  naturali  per  altera- 
tionem  certo  et  deterininato  ordine  factam  communicata 
et  impressa. 

IX.  Advertendum  autem  quod  huiusmodi  imagines  ha- 
bere  virtutem  ad  illos  solos  effectus  quos  virlute  corporum 
caelestium  aliqua  corpora  inferiora  producere possunt,  du- 
pliciter  possumus  intelligere.  Primo,  quod  possunt  habere 
aliquid  virtutis  quae  aliquibus  aliis  corporibus  est  naturalis, 
et  non  aliam:  puta  quod,  sicut  magnes  ex  ratione  propriae 
formae,  virtute  caeli  co-agente,  ferrum  ad  se  trahere  potest, 
ita  alicui  imagini,  aut  necromanticae  aut  astrologicae,  ex 
impressione  corporis  caelestis  dari  potest  ut  ferrum  ad  se 
trahat.  Et  sic  de  aliis  virtutibus  quae  corporibus  mixtis 
virtute  caeli  naturaliter  conveniunt.  -  Secundo,  quod  non 
solum  possunt  habere  virtutem  quae  alicui  corpori  mixto 
secundum  suam  spcciem  est  naturalis,  sed  etiam  possunt 
habere  aliquam  virtutem  ex  caeli  impressione  quae  nulli 
corpori  mixto  naturaliter  convenit,  sed  tamen  haec  virtus 
ad  illos  tantum  effectus  se  potest  extendere  qui  per  corpora 
inferiora  virtute   caeli  fieri    possunt,  non  autem  ad  alios. 

Videtur  autem  mihi  primum  sensum  esse  ad  mentem 
Sancti   Thomae,    non   autem    secundum.    Tum   ex    modo 
•  vij.  tcxt..   loquendi.  -  Tum  quia  superius  in  una  ratione  *  dixit,  quod 
tute.  nulli  rei  est  naturale,  non  posse  fieri  virtute  caelestium 

corporum.  Videtur  enim  velle  quod  virtus  corporea  quae 
alicui  corpori  est  naturalis,  possit  virtute  caeli  illis  imagi- 
nibus  communicari  ad  similes  effectus,  licet  materiae  ex 
qua  fit  imago,  talis  virtus  ex  ratione  propriae  speciei  non 
conveniat:  sicut  figurae  cerac  potest  virtute  caeli  com- 
municari  ut  sanguinis  fluxum    reprimat,  quod    naturaliter 


convenit  sapphiro.  Unde  et  de  Potentia,  q.  6,  art.  1  o,  in- 
quit  quod  ad  aliqua  quae  magicis  artibus  fieri  videntur, 
scilicet  ad  quasdam  corporum  transmutationes,  naturalium 
corporum  superiorum  et  inferiorum  vires  suf/icere  pos- 
sunt.  Huius  autem  rei  causam  esse  puto,  quia  in  virtute 
solis  continentur  omnes  formae,  tam  substantiales  quam 
accidentales,  quae  in  corporibus  inferioribus  inveniuntur. 
Et  ideo,  sicuti  ferro,  virtute  formae  ignis  agentis  in  ipsum, 
communicatur  virtus  calefactiva,  ita  et,  virtute  caeli,  in  qua 
forma  ignis  continetur,  potest  causari  aliqua  forma  acci- 
dentahs  in  aUquo  qua  poterit  calefacere,  licet  illa  virtus 
sibi  naturalis  non  sit. 

2.  Sed  tunc  dubium  remanet.  Quia  virtutes  et  actiones 
talium  imaginum  sunt  diuturnae.  Virtutes  autem  et  actiones 
quae  non  sunt  alicui  naturales,  non  sunt  diuturnae:  ut 
patet  in  aqua  calefacta,  quae  calefacit,  scd  non  diu  remanet 
calefacta,  ut  possit  calefacere. 

Respondetur  quod,  licet  virtutes  quae  sunt  alicui  praeter 
naturam,  si  ab  agentibus  particularibus  quibus  tales  virtutes 
naturaliterconveniunt,  in  ipso  causentur,  non  sint  diuturriae; 
si  tamen  ab  agente  universali,  cuiusmodi  est  caelum,  im- 
primantur,  possunt  esse  diuturnae.  Quae  eninj  in  inferio- 
ribus  virtute  superiorum  fiunt,  non  sunt  simpliciter  praeter 
naturam,  licet  aliquando  sint  praeter  hanc  naturam  par- 
ticularem  talis  speciei,  utpote  eius  formam  specificam  non 
consequentia,  ut  superius  *  patuit.  Et  ideo  diutuma  esse  '  Cap.  c. 
possunt.  Et  per  consequens  per  huiusmodi  virtutes,  in- 
quantum  in  ipsis  virtus  caelestis  salvatur,  ad  aliquos  effectus 
praedictae  imagines  efficaciam  habent. 

Potest  etiam  dici  quod  virtus  caelestis  quae  in  istis  ima- 
ginibus  continetur,  non  est  perpetuo  in  hac  imaginis  ma- 
teria,  sed  tantum  durat  quantum  influxus  illius  caelestis 
dispositionis  ex  quo  causata  est,  durat:  sicut  virtus  cale- 
factiva  in  aqua  tantum  durat  quantum  durat  in  ipsa  virtus 
ignis  calefacientis. 

X.  Ex  his  sequitur  quod,  si  virtute  naturali  aliquorum 
corporum  fieri  potest  ut  aliquis  ad  amorem,  odium,  con- 
cupiscentiam,  vel  aliquid  huiusmodi,  ex  corporali  quapiam 
transmutatione  concitetur,  aut  etiam  in  amentiam  cadat; 
quod  non  est  inconveniens  dicere  per  praedictas  imagines 
simile  virtute  caeli  fieri  posse.  Et  eadem  ratione,  si  potest 
homo  virtute  naturaH  aliquorum  corporum  ab  huiusmodi 
passionibus  pcr  corporis  transmutationem  liberari,  non  in- 
convenit  dicere  idem  per  huiusmodi  imagines  virtute  caeli 
posse  fieri. 

In  hoc  tamen  advertendum  est  quod,  cum  corpus  non 
agat  nisi  per  contactum  eius  in  quod  immediate  agit,  fa- 
tuum  est  dicere  quod  ex  virtute  imaginis  ad  ignem  positae 
possit  mulier  aliqua  in  alia  domo  existens  desiccari  et  tor- 
queri.  Oportet  enim,  si  qua  virtus'ad  aliquam  corporis 
transmutationem  virtute  caeli  imagini  adest,  ut  ipsa  imago 
contactu  quodam,  sive  mediato  sive  immediato,  corpus 
alterandum  tangat:  non  enim  magnes  attrahit  ad  se  fer- 
rum  nisi  sit  in  tanta  propinquitate  quod  ipsum  ferrum  aut 
per  se  imraediate  tangat,  aut  per  aerem  in  quo  eius  virtus 
recipiatur. 

Haec  autem  dixerim  de  imaginibus,  salvo  semper  me- 
liori  iudicio,  cui  me  et  in  hoc  et  in  aliis  libenter  submitto. 

Attendendumautem  quodhoc  ultimumdictum*  apposuit   •  Num.  vi, 4 Cd., 
Sanctus   Thomas  pro  solutione  rationis  qua  a  signo    op- 
posita  opinio  arguebat*.  Cum  enim  arguebatur  opera  ma-   •  vid.   capimii 
gorum  virtute  corporum  caelestium  fieri,  hoc  videlicet  signo,   '"""""• 
quod  a  magis  stellarum  certus  situs  consideratur,  et  cor- 
poralium  rerum  adhibentur  aM.x-z7za:respondetur  quod  hoc 
ideo    fit   quia    ad    aliquos   magorum    effectus    et    corpora 
caelestia  et  alia  corpora  operantur.  Praeter  hos  tamen  ef- 
fectus,  alia  opera  per  magos  fiunt  ad  quae  virtus  corporea 
non  se  extendit,  ut  in  rationibus  patuit.  Et  ideo  oportet 
ea  in  aliquem  intellectum  referre. 


--'-v)S53l&'<3V^ 


SUHMA    CONTRA    GkNTII.KS    D.    ThOMAE    ToM.    II. 


33o 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  111,  CAP.  CV. 


CAPITULUM  CENTESIMUM  OUINTUM 

A    75  r    a  g. 

UNDE   MAGORUM    OPERATIONES    EFFICACIAM   HABEANT. 


Cap.  Lxxxiv. 


•  nvestigandum  autem  reliquitur  unde  artes 
magicae  efficaciam  habeant.  Quod  qui- 
dem  iacile  perpendi  potest  si  modus 
operationis  earum  attendatur. 

In  suis  enim  operationibus  utuntur  vocibus 
quibusdam  significativis  ad  determinatos  effectus 
producendos.  Vox  autem,  inquantum  est  signifi- 
cativa,  non  habet  virtutem  nisi  ex  aliquo  intellectu: 
vel  ex  intellectu  proferentis;  vel  ex  intellectu  eius 
ad  quem  profertur.  Ex  proferentis  quidem  intel- 
lectu,  sicut  si  aliquis  intellectus  sit  tantae  virtutis 
quod  sua  conceptione  res  possit  causare,  quam 
quidem  conceptionem  vocis  officio  producendis 
effectibus  quodammodo  praesentat.  Ex  intellectu 
autem  eius  ad  quem  sermo  dirigitur,  sicut  cum 
per  significationem  vocis  in  intellcctu  receptam, 
audiens  inducitur  ad  aliquid  faciendum.  Non 
autem  potest  dici  quod  voces  illae  significativae  a 
magis  prolatae  efficaciam  habeant  ex  intellectu 
proferentis.  Cum  enim  virtus  essentiam  conse- 
quatur,  virtutis  diversitas  essentialium  principio- 
rum  diversitatem  ostendit.  Intellectus  autem  com- 
muniter  hominum  huius  dispositionis  invenitur 
quod  eius  cognitio  ex  rebus  causatur,  magis  quam 
sua  conceptione  res  causare  possit.  Si  igitur  sint 
aliqui  homines  qui  verbis  conceptionem  sui  intel- 
lectus  exprimentibus  res  possint  transmutare  pro- 
pria  virtute,  erunt  alterius  speciei,  et  dicentur 
aequivoce  homines. 

Amplius.  Virtus  faciendi  non  acquiritur  per 
disciplinam,  sed  solum  cognitio  aliquid  faciendi. 
Per  disciplinam  autem  aliqui  acquirunt  quod 
huiusmodi  operationes  magicas  efftciant.  Non 
igitur  est  in  eis  ad  huiusmodi  effectus  produ- 
cendos  virtus  aiiqua,  sed  cognitio  sola. 

Si  quis  autem  dicat  quod  huiusmodi  homines 
sua  nativitate,  ex  virtute  steliarum,  sortiuntur  prae 
ceteris  virtutem  praedictam,  ita  quod,  quantum- 
cumque  alii  instruantur,  qui  hoc  ex  nativitate 
non  habent,  efficaces  in  huiusmodi  operibus  esse 
non  possunt:  -  primo  quidem  dicendum  est  quod 
corpora  caelestia  super  inteilectum  imprimere  non 
possunt,  ut  supra*  ostensum  est.  Non  igitur  ex 
virtute  stellarum  sortiri  potest  intellectus  alicuius 
hanc  virtutem  quod  repraesentatio  suae  con- 
ceptionis  per  vocem  sit  alicuius   effectiva. 


Si  autem  dicatur  quod  etiam  imaginafio  aiiquid 
in  prolafione  vocum  significativarum  operatur, 
super  quam  possunt  corpora  caelestia  imprimere, 
cum  eius  operatio  sit  per  organum  corporaIe:-hoc 

s  non  potest  esse  quantum  ad  omnes  effectus  qui 
per  huiusmodi   artes   fiunt.  Ostensum  est   enim 
quod  non  possunt  omnes  huiusmodi  effectus  vir- 
tute  stellarum  produci  *.  Ergo  neque  ex  virtute  "  cap.  pra«. 
stellarum  aliquis  sortiri  potest  hanc  virtutem  ut 

■o  eosdem  eff"ectus  producat. 

Relinquitur  igitur  quod  effectus  huiusmodi 
compleantur  per  aliquem  intellectum  ad  quem 
sermo  proferentis  huiusmodi  voces  dirigitur. 
Huius  autem  signum  est:  nam  huiusmodi  signi- 

's  ficativae  voces  quibus  magi  utuntur,  im>ocaiiones 
sunt,  supplicationes,  adiitrationes,  aut  etiam  imperia, 
quasi  ad  alterum  colloquentis. 

Item.  In  observationiblis  huius  artis  utuntur 
quibusdam  characteribus  et  figuris  determinatis. 

=■5  Figura  autem  nullius  actionis  principium  est  ne- 
que  passionis:  alias,  mathematica  corpora  essent 
activa  et  passiva.  Non  ergo  potest  per  figuras 
determinatas  disponi  materia  ad  aliquem  eftec- 
tum  naturalem  suscipiendum.  Non  ergo  utuntur 

-s  magi  figuris  aliquibus  quasi  disposifionibus.  Relin- 
quitur  ergo  quod  utantur  eis  solum  quasi  signis: 
non  enim  est  aliquid  tertium  dare.  Signis  autem 
non  utimur  nisi  ad  alios  intelligentes.  Habent 
igitur  magicae  artes  efficaciam  ab  alio  intelligente, 

50  ad  quem  sermo  magi  dirigitur. 

Si  quis  autem  dicat  quod  figurae  aliquae  ap- 
propriantur  aliquibus  caelestium  corporum ;  et 
ita  corpora  inferiora  determinantur  per  aliquas 
figuras  ad  aliquorum  caelestium  corporum    im- 

55  pressiones  suscipiendas :  -  videtur  non  ratio- 
nabiliter  dici.  Non  enim  ordinatur  aliquod  pa- 
fiens  ad  suscipiendam  impressionem  agenfis  nisi 
per  hoc  quod  est  in  potentia.  Illa  ergo  tantum 
determinant  ipsum   ad   specialem   impressionem 

40  suscipiendum,  per  quae  in  potentia  fit  quodam- 
modo.  Per  figuras  autem  non  disponitur  ma- 
teria  ut  sit  in  potenfia  ad  aliquam  formam : 
quia  figura  abstrahit,  secundum  suam  rationem, 
ab   omni    materia    et  forma   sensibili,   cum    sit 

45  quoddam  mathemaficum.  Non  ergo  per  figuras 
vel     characteres    determinatur    aliquod     corpus 


2  habeant]  liabent  KPJ.  5  enim)  autem  GN.  12  possitj  EGN;  posset.  16  per  significationem]  significationem  aD,  signilicatione 

CZ,  (per  G)  perfectionem  EG;  scriptor  \V  addit  per  stipra   tnarpnem.  in  intellectuj   in  intellectum  FGHNXPc,  et  intellectu  C.  ad  intel- 

lectum  (recepta)  D.  19  habeant  GNY6;  habent.  '.^4.  igitur  hic  EGN;  post  est.  3y  sua  nativitate]  sua  necessitate  EG,  a  sua  nativitate  P. 
44  potest...  hanc]   potest  quotl...  hnbent  GN. 

1   etiam  EGNPc;  om.  4  eius]  huius  d,  huiusmodi  P.  6  enimj  autem  GN.  7  huiusmodi  EGN;  ont.  0  aliquis]  ars   EGN6, 

artis  X.         11   elTectus  liic  A  solus;  post  huiusmodi.         26    utantur  b;  utuntur.  27  non]  neque  EGN,  tertium  A  soltis;  determinatum. 

29  alio  X;  aliquo  KGN,  illo  ceteri.  37  suscipiendam  impressionem  A  solus;  suscipiendas  impressiones.  40  suscipiendum  A  solus;  susci- 
piendam.         46  vel]  per  BH,  et  CDFWYPc. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB  111,  CAP.  CV. 


33i 


ad    suscipiendam    aliquam    influentiam   caelestis     producendos,  non    habent   efficaciam    ab  aliquo 


corporis. 

Praeterea.  Figurae  aliquae  appropriantur  cor- 
poribus  caelestibus  ut  effectus  ipsorum :  nam  fi- 
gurae  inferiorum  corporum  causantur  a  corpo- 
ribus    caelestibus.    Praedictae   autem   artes    non 


agente   per   naturam,  sed  ab  aliqua  intellectuali 
substantia  per  intellectum  agente. 

Hoc  etiam  demonstrat  et  ipsum  nomen  quod 
talibus  figuris  imponunt,  characteres  eos  dicentes. 
Character  enim  signum  est.  In  quo  datur  intel- 


utuntur  characteribus  aut  figuris  quasi  effectibus     ligi  quod  figuris  huiusmodi  non  utuntur  nisi  ut 
caelestium  corporum,  sed  sunt  effectus  hominis     signis  exhibitis  alicui  intellectuali  naturae. 
operantis  per  artem.  Appropriatio  igitur  figura-         Quia  vero  figurae  in  artificialibus  sunt  quasi 
rum  ad  aliqua  caelestia  corpora  nihil  ad  propo- '"  formae    specificae,    potest    aliquis    dicere    quod 
situm  facere  videtur.  nihil  prohibet  quin  constitutionem  figurae,  quae 

Item.  Per  figuras  non  disponitur  aliquaiiter  dat  speciem  imagini,  consequatur  aliqua  virtus 
materia  naturalis  ad  formam,  ut  ostensum  est.  e.\  influenfia  caelesfi,  non  secundum  quod  figura 
Corpora  igitur  in  quibus  sunt  impressae  huius-  est,  sed  secundum  quod  causat  speciem  artifi- 
modi  figurae,  sunt  eiusdem  habilitatis  ad  reci-  's  ciati,  qaod  adipiscitur  virtutem  ex  stellis.  Sed 
piendam  influentiam  caelestem  cum  aliis  corpo-  de  litteris  quibus  inscribitur  aliquid  in  imagine, 
ribus  eiusdem  speciei.  Quod  autem  aliquid  agat  et  aliis  characteribus,  nihii  aliud  potest  dici  quam 
in  unum  eorum  quae  sunt  aequaliter  disposita,  quod  signa  sunt.  Unde  non  habent  ordinem  nisi 
propter  aliquid  sibi  appropriatum  ibi  inventum,  ad  aliquem  intellectum.  -  Quod  etiam  ostenditur 
et  non  in  aliud,  non  est  operantis  per  necessitatem  ^oper  sacrificia,  prostrationes,  et  alia  huiusmodi 
naturae,  sed  per  electionem.  Patet  ergo  quod  quibus  utuntur,  quae  non  possunt  esse  nisi  signa 
huiusmodi  artes  figuris  utentes  ad  effectus  aliquos     reverentiae  exhibitae  alicui  intellectuali  naturae. 


4    ipsorum  \VZ;  ipsarum.  5    corporum  EGN;  om.  12    aliqualiter  om  Z,  aliqua  Vd. 

redpiendum  b. 

3  agente  DWtPt;;  agentem.         6  intelligi  om  EGN.         17  et  NXsE;  in  EG>,  vel  ceteri. 


i5    recipiendam]  suscipiendum  pF, 


Commentaria   Ferrariensis 


cap.  praac,  init. 


conclusionem :    Artes   magicae   ab 


PosTQUAM  ostendit  Sanctus  Thomas  quod  magorum  opera 
corporum    caelestium   virtute  fieri   non  possunt,    vult 
Cf.  Comraent.   deinceps  vestigare  unde  magicae  artes  efiiicaciam  habeant  * 

1.  Et    ponit    hanc 
aliqua  intellectuali  natura  habent  ejficaciam. 

Circa  hoc  autem  duo  facit:  primo,  ostendit  quod  ab 
inteliectuaU  substantia  efficaciam  habent;  secundo,  ostendit 
quod  taHs  substantia  intellectualis  non  est  bona,  capitc 
sequenti. 

2.  Quantum  ad  primum,  probat  propositum  praemit- 
tendo  duo.  Primum  est.  Magi  in  suis  operationibus  utuntur 
quibusdam  vocibus  significativis  ad  determinatos  etTectus 
producendos. 

Secundum  est,  quod  vox,  inquantum  significativa,  non 
habet  virtutem  nisi  aut  ex  intellectu  proferenlis,  si  aliquis 
intellectus  sit  tantae  virtutis  quod  sua  conceptione  res 
causare  possit,  quam  vocis  officio  producendis  effectibus 
quodammodo  praesentat;  aut  ex  intellectu  eius  ad  quem 
sermo  dirigitur,  cum  per  significationem  vocis  in  intel- 
lectum  *  receptam,  ad  aUquid  faciendum   inducitur. 

3.  Tunc  sic  arguit*.  Aut  voces  illae  significativae  a 
magis  prolatae  efficaciam  habent  ex  intellectu  proferentis: 
aut  ex  intellectu  eius  ad  quem  sermo  proferentis  huius- 
modi  voces  dirigitur.  Non  primum.  Ergo  secundum. 

Probatur  minor  dupHciter.  Primo  quia,  si  sint  aliqui 
homines  qui  verbis  conceptionem  sui  intellectus  expri- 
mentibus  res  propria  virtute  transmutare  possint,  erunt 
aherius  speciei  ab  aliis  hominibus,  et  aequivoce  dicentur 
homines:  cum  enim  virtus  essentiam  consequatur,  virtutis 
diversitas  essentialium  principiorum  diversitatem  ostendit. 
Intellectus  autem  communiter  hominum  huius  dispositionis 
invenitur,  quod  eius  cognitio  ex  rebus  causatur,  magis 
quam  sua  conceptione  res  causare  possit. 

Secundo,  quia  per  disciplinam  aliqui  acquirunt  quod 
huiusmodi  operationes  magicas  efficiant.  Virtus  autem  fa- 
ciendi  non  acquiritur  per  disciplinam,  sed  solum  faciendi 
cognitio. 

4.  Nec  potest  dici  quod  huiusmodi  homines  ex  sua 
nativitate  *,  virtute  stellarum,  prae  ceteris  hanc  virtutem 
sortiantur,  ita  quod,  quantumcumque  alii  instruantur  qui 
hoc  ex  nativitate  non  habent,  efficaces  in  huiusmodi  ope- 


*    Vid.    text.    el 

var. 

"  ViJ.  num.  111. 


*    Vid.    tcxt 
var. 


ribus  esse  non    possunt :   quia   ostensum   est    supra  quod 
corpora  caelestia  super  intellectum  imprimere  non  possunt. 

Si  dicatur  quod  etiam  imaginatio  aliquid  in  prolatione 
vocum  significativarum  operatur,  super  quam  possunt  cor- 
pora  caelestia :  -  hoc  non  potest  esse  quantum  ad  effectus 
qui  per  huiusmodi  artes  fiunt,  cum  ostensum  sit  supra 
non  omnes  huiusmodi  ettectus  virtute  stellarum  produci 
posse. 

Confirmatur  haec  ratio.  Qiiia  voces  significativae  quibus 
magi  utuntur,  invocationes  sunt,  supplicationes,  adiura- 
tiones,  aut  etiam  imperia,  quasi  ad  allerum  colloquentis. 

II.  Circa  id  quod  dicitur,  vocem,  inqiiantum  signijica- 
tivam,  non  habere  virtutem,  advertendum  quod  ideo  ad- 
didit  Sanctus  Thomas  inquantum  signijicativam,  quia  non 
inconveniret  vocem,  inquantum  est^  cum  motu  aeris  inte- 
rioris  et  exterioris  sonum  deferentis,  aliquid  virtutis  habere. 
Sed  inquantum  significativa,  virtutem  non  habet:  quia  si- 
gnificatio,  ex  parte  vocis,  nihil  aliud  est  quam  habitudo 
rationis  signi  ad  signatum ;  constat  autem  huiusmodi  ha- 
biludinem  virtutem  activam  non  habere. 

Girca  aliud  dictum:  quoniam  scilicet,  si  homines  aliqui 
verbis  res  propria  pirtute  transmutare  possent,  es.tent  cum 
aliis  homines  aequivoce,  considerandum  est  quod  idcirco 
addidit  Sanctus  Thomas  propria  virtute,  quia  non  incon- 
venit  hominem  suis  verbis  aliquid  posse  transmutare  vir- 
tute  alterius:  sicut  sacerdos  virtute  divina  verbis  conse- 
crationis  panem  in  corpus  Christi  convertit. 

2.  Circa  id  quod  dicitur,  virtutem  faciendi  non  acquiri 
per  disciplinam,  dubium  occurrit.  Ars  enim,  et  quaelibet 
scientia  practica,  est  forma  activa.  Forma  autem  activa 
rationem  virtutis  habet.  Sed  haec  per  disciplinam  acqui- 
runtur.  Ergo  falsum  est  virtutem  faciendi  per  disciplinam 
non  acqiiiri. 

Respondetur  quod  duplicitcr  accipi  potest  nomen  vir- 
tutis.  Uno  modo,  ut  significat  ipsam  potentiam  activam 
qua  agens  agit:  sicut  calorem  dicimus  ignis  esse  virtutem. 
Alio  modo,  pro  eo  quod  superadditur  potentiae,  tanquam 
eius  complementum,  per  modum  formae  permanentis:  quo 
modo  habitus  appetitus  dicuntur  virtutes  morales,  et  ha- 
bitus  intellectus  virtutes  intellectuales.  Virtus  ergo  hoc 
loco  non  uccipitur  secundo  modo,  secundum  quem  modum 


332 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CV. 


*    Vid. 
var. 


Cf.  num.  VII 


•  Lib.  II,  iract. 
III,  cap.  III. 


ars  et  scientia  practica  potest  virtus  rn.incupari,  sed  primo 
modo :  nam,  ut  inquit  Sanctus  Thomas  inferius,  libro  IV, 
cap.  LX.\vii,  per  habitum  non  datur  nobis  aliquod  posse, 
sed  ut  bene  aliquid  vel  male  agamus.  Et  ad  hunc  sensum 
falsum  est  quod  omnis  forma  quae  aliquo  modo  est  ope- 
rativa,  sit  virtus. 

III.  Secundo  principaliter  arguitur.  Magi  in  observatio- 
nibus  huius  artis  utuntur  quibusdam  characteribus  et  figuris 
determinatis.  Et  non  tanquam  quibusdam  dispositionibus 
materiae  ad  aliqucm  naturalem  eftectum.  Ergo  solum  quasi 
signis.  Ergo  habent  magicae  artes  cflicaciam  ab  iilo  in- 
telligente  ad  quem  sermo  dirigitur. 

.  Probatur  secunda  pars  anteccdentis.  Quia  figura  nullius 
actionis  aut  passionis  est  principium  :  alias  mathematica 
corpora  essent  activa  et  passiva.  -  Consequentia  vero  prima 
et  probatur.  Quia  non  est  aliud  determinatum  *  dare.  -  Se- 
cunda  vero  probatur :  quia  signis  non  utimur  nisi  ad  alios 
intelligentes. 

2.  Si  quis  diceret  quod,  quia  aliquae  figurae  appropriantur 
aliquibus  caelestium  corporum,  ideo  inferiora  corpora  de- 
terminantur  per  aliquas  figuras  ad  aHquorum  corporum 
caelestium  impressiones  suscipiendas,  tanquam  scilicet  si- 
miles  habentia  figuras,  et  ilHs  appropriatas :  -  hoc  non 
videtur  rationabiliter  dici.  Primo,  quia  pcr  figuras  non  dis- 
ponitur  materia  ut  sit  in  potentia  ad  aHquam  formam : 
cum  figura,  secundum  suam  rationem,  tanquam  quoddam 
mathematicum,  abstrahat  ab  omni  materia  et  forma  sen- 
sibiH;  illa  vero  tantum  determinent  patiens  ad  specialem 
impressionem  suscipiendam,  per  quae  in  potentia  fit  quo- 
dammodo;  cum  non  ordinetur  patiens  ad  suscipicndas  im- 
pressiones  agentis  nisi  per  hoc  quod  est  in  potentia. 

Secundo,  quia  aliquae  figurae  appropriantur  corporibus 
caelestibus  ut  effectus  ipsarum:  cum  in  istis  inferioribus  ab 
ipsis  causentur.  Praedictae  autem  artes  non  utuntur  cha- 
racteribus  et  signis  quasi  effectibus  caelestium  corporum, 
sed  sunt  effectus  hominis  operantis  per  artem.  Et  sic 
appropriatio  figurarum  nihil  ad  propositum  facere  videtur. 

Tertio,  quia  corpora  in  quibus  sunt  impressae  huius- 
modi  iigurae,  sunt  eiusdem  habilitatis  ad  recipiendam  in- 
fluentiam  caelestem  cum  aHis  corporibus  eiusdem  speciei : 
cum  per  figuram  non  disponatur  aliqua  materia  naturalis 
ad  formam.  Quod  autem  aliquid  agat  in  unum  eorum 
quae  sunt  aequaliti;r  disposita  propter  aliquid  sibi  appro- 
priatum  ibi  inventum,  et  non  in  aliud,  non  est  operantis 
per  necessitatem  naturae,  sed  per  electionem. 

Confirmatur  propositum  ex  ipso  nomine  talibus  figuris 
imposito:  durn  sciUcet  eas  characteres  dicunt.  Nam,  cum 
character  signum  sit,  -  idest,  quod  graece  dicitur  cliaracter, 
latine  signum  dicatur  -  datur  intcUigi  quod  illis  non  utuntur 
nisi  ut  signis  ahcui  naturae  intellectuali  exhibitis. 

3.  Posset  autem  aliquis  ad  praedicta  dicere  quod  con- 
stitutionem  figurae,  quae  dat  speciem  imagini,  consequatur, 
ex  aHqua  influentia  caelesti,  aliqua  virtus,  non  secundum 
quod  figura  est,  sed  secundum  quod  causat  speciem  arti- 
ficiati,  quod  adipiscitur  virtutem   ex   steliis  *. 

Sed  tamen  de  litteris  inscriptis,  vel  aHis  characteribus, 
non  potest  dici  nisi  quod  signa  sint. 

Confirmatur  per  sacrificia  et  prostrationes  quibus  utun- 
tur,  quae  non  possunt  esse  nisi  signa  reverentiae  alicui 
intellectuali  naturae  exhibitae. 

IV.  Circa  fundamentum  priiicipale  huius  rationis,  sci- 
Hcet,  Figura  nullius  actionis  principium  est,  neque  pas- 
sionis,  dubium  occurrit  ex  dupHci  capite. 

Primo,  quia  figura  videtur  adiuvare  ad  motum,  aut 
etiam  ipsum  impedire.  Nam  corpora  lata  tardius  descen- 
dunt,  acuta  autem  velocius. 

Secundo,  quia  anima  non  causatur  in  materia  nisi  or- 
ganizata,  determinatam  figuram  habente.  Hoc  autem  non 
esset  nisi  figura  esset  materiae  dispositio.  Ergo  etc. 

2.  Circa  etiam  fundamenti  probationem :  quia  videlicet 
corpora  mathematica  non  sunt  activa  et  passi}'a ;  et  quia 
mathematica  abstrahunt  a  materia  etforma  sensibili,  du- 
bitatur.  Posset  enim  aHquis  dicere,  ad  intentionem  Alberti 
in  secundo  libro  Mineralium  *,  et  antiquorum  magorum, 
quod,  Hcet  mathematica  secundum  rationem  abstrahant  a 


materia  et  forma  sensibili,  non  abstrahunt  tamen  ab  istis 
secundum  esse.  Et  ideo,  licet,  ut  in  abstractione  mathe- 
matica  considerantur,  non  sint  principia  actionis  aut  pas- 
sionis;  secundum  tamen  quod  sunt  in  materia  sensibiH 
secundum  suum  esse,  sunt  et  actionis  et  passionis  prin- 
cipia;  sic  enim  sunt  quodammodo  naturalia. 

Item,  quantitas  mathematicum  quiddam  est.  Et  tamen, 
ut  dicitur  Tertia,  q.  lxxvii,  a.  2,  ipsa  est  prima  dispositio 
materiae.  Ergo  non  repugnat  mathemalicis  esse  materiae 
dispositionem. 

V.  Ad  huius  evidentiam,  considerandum  est  quod  figura 
proprie  accepta,  de  qua  est  hic  sermo,  nihil  aliud  est,  ut 
habetur  ex  Sancto  Thoma  Tertio,  d.  xvi,  q.  ii,  a.  i,  ad  i, 
quam  qualitas  ex  terminatione  quantitatis  resultans.  Et 
ideo,  sicut  quantitas  est  mathematicum  quiddam,  ita  et 
figura.  Mathematica  autem  abstrahunt  a  materia  sensibili 
secundum  suam  rationem,  Hcet  sint  in  tali  materia  se- 
cundum  esse.  Et  ideo  secundum  rationem  abstrahunt  ab 
actione  et  passione,  quae  non  fiunt  nisi  ratione  materiae 
aut  formae  sensibilis  :  omne  enim  agens  corporeum  agit 
in  alterum  per  aHquam  sensibilem  formam  et  materialem  ; 
et  omne  quod  patitur,  per  sensibilem  materiam  patitur,  cui 
convenit  alterari.  Figura  ergo,  veluti  quoddam  mathema- 
ticum  existens,  cum  a  forma  et  materia  sensibiH  secundum 
suam  rationem  abstrahat,  non  potest  esse  id  quo  agens 
agit  tanquam  principio  activo:  neque  potest  esse  id  quo 
patiens  patitur  et  alteratur  tanquam  principio  passivo,  per 
quod  sciHcet  subiectum  sit  aHcuius  formae  receptivum. 
Et  sic  dicitur  quod  neque  actionis  neque  passionis  prin- 
cipium  essc  potest. 

■1.  Cum  autem  contra  arguitur  primo,  quia  videtur  figura 
adiuvare  ad  motum,  aut  etiam  ipsum  impedire:  -  dicitur 
quod  hoc  non  est  quia  ipsa'  figura  sit  principium  quo 
movens  movet,  aut  motum  movetur:  sed  quia  secundum 
diversitatem  figurarum  fit  diversa  appHcatio  moventis  ad 
motum;  secundum  autem  diversam  appHcationem  moventis 
et  moti,  virtus  moventis  magis  aut  minus  penetrat  id  quod 
movetur,  et  sic  velociorem  aut  tardiorem  motum  causat. 
Unde  IV  Caeli,  text.  44  et  45  *,  ponit  Aristoteles,  et  Com-  •  oidot  cap.  vi, 
mentator,  corpcra  gravia  acutae figurae  esse  divisiva  con-  3  *q<l- 
tinuorum  cito,  non  autem  corpora  lata. 

Cum  arguitur  secundo,  quod  anima  non  introducitur 
nisi  in  materia  organizata  et  debite  figurata:  -  dicitur 
quod  hoc  non  est  quia  figura  sit  dispositio  materiae  per 
quam  sit  animae  susceptiva:  sed  quia  anima  talem  mate- 
riae  dispositionem  requirit,  ad  quam  talis  figura  conse- 
quitur.  Nam  diversas  formas  materiales  diversae  figurae 
consequuntur:  propter  quod  figura  est  maximum  indicium 
speciei  in  aliquo  per  se  uno. 

3.  Cum  etiam  ratio  Sancti  Thomae  impuf^natur  quia, 
licet  mathematica  abstrahant  a  materia  sensibili  secundum 
rationem,  non  tamen  abstrahunt  secundum  esse:  -  dicitur 
quod  ad  hoc  ut  aliquid  sit  principium  quo  agens  mate- 
riaie  agat  naturalem  etTectum,  aut  quo  patiens  patiatur, 
non  sufficit  ut  habeat  esse  in  materia  sensibiH,  sed  etiam 
requiritur  ut  in  sua  ratione  materiam  sensibilem  includat. 
Cum  enim  id  quod  agit,  sit  ipsum  compositum  ex  ma- 
teria  et  forma,  et  sit  aHquod  sensibile;  necesse  est  ut 
principium  quo  naturaliter  agit,  ad  materiam  sensibilem 
secundum  se  ordinem  et  dependentiam  habeat.  Similiter 
oportet  ut  dispositio  materiae  naturalis  ad  suscipiendam 
aHquam  formam,  ad  ipsam  materiam  secundum  suam  na- 
turam  habeat  ordinem  et  dependentiam,  sicut  et  forma 
ad  quam  disponit,  ordinem  et  dependentiam  ad  materiam 
habet.  Quod  autem  ordinem  et  dependentiam  secundum 
propriam  naturam  habet  ad  materiam,  sine  materia  intelligi 
aut  definiri  non  potest.  Idcirco  necesse  est  ut  principium 
agendi  aut  patiendi  naturaliter  in  sua  rationc  materiam 
inckidat,  sitque  de  genere  naturalium,  non  autem  de  ge- 
nere  mathematicorum. 

Cum  ultimo  loco  inducitur  auctoritas  Sancti  Thomae 
dicentis  quod  quantitas  est  prima  dispositio  materiae:  - 
dicitur  quod  dispositio  materiae  dupliciter  accipi  potest: 
uno  modo,  pro  eo  quo  materia  praeparatur  ad  alicuius 
formae  susceptionem,  et  fit  ad  eam  in  potentia;  alio  modo. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CV. 


333 


pro  omni  accidente  materiae  inhaerente.  Quantitas  ergo 
est  prima  materiae  dispositio  secundo  modo:  inquantum 
est  primum  accidens  inhacrens  materiae,  et  omnia  alia 
accidentia  ad  materiam  mediante  quantitate  referuntur, 
ut  dicitur  loco  praeallegato.  Non  est  autem  dispositio 
primo  modo:  nisi  forte  dicatur  dispositio  sine  qua  non. 
Ideo  quod  adducitur  non  est  contra  propositum. 

VI.  Circa  id  quod  videtur  velle  SanctusThomas.yzg-wrrti, 
scilicet  quae  sunt  in  huiusmodi  imaginibus,  non  esse  ef- 
Text..  Piae  fectum  corporum  caelestiutn  *,  duhitixtuT.  Quin  huiusmodi 
rea.  Figurae.  |^gy^j,g  pg,.  niotum  fiunt.  Omne  autem  quod  fit  per  mo- 
tum,  a  corporc  caelesti  dependere  videtur.  Ergo  etc. 
•  Ad  huius  evidentiam,  considerandum  est  quod  aliter 
loquendum  est  de  figuris  naturalibus  rerum  corporalium: 
et  aliter  de  figuris  quae  per  artem  fiunt.  Cum  enim  caelum 
sit  agens  naturalc,  et  sit  causa  omnis  formae  naturalis, 
oportet  figuras  naturaliter  ad  formas  aliquas  substantiales 
consequentes,  in  caelum  sicut  in  causam  universalem  om- 
nium  infcriorum  corporalium  referri.  Figurae  autem  per 
artem  introductae  non  consequuntur  formam  naturalem 
substantiae,  sed  fiunt  ad  simiUtudinem  conceptionis  quae 
est  in  mente  artificis,  et  secundum  ipsius  artificis  arbitrium. 
Ideo  virtus  corporis  caelestis,  quae  se  ad  formas  dumtaxat 
naturales  cxtendit,  non  se  extendit  ad  huiusmodi  artificiales 
figuras. 

Ad  id  ergo  quod  in  oppositum  arguitur,  potest  primo 
dici  quod,  licet  huiusmodi  figurae  per  motum  fiant,  non 
tamen  fiunt  per  motum  naturalem,  sed  per  motum  vo- 
luntarium  ab  artifice  provenientem.  Soli  autem  motus  na- 
turales  a  primo  motu  dependent,  non  autem  voluntarii: 
ut  est  de  mente  Sancti  Thomae  in  Qu.  xvi  de  Malo, 
a.   lo,  ad  5. 

Posset  secundo  dici  quod  caelum  est  causa  omnis  ef- 
fectus  provenientis  ex  motu,  si  ipsum  motum  naturaliter 
consequatur:  non  autcm  si  consequatur  motum  solum  ex 
intellectus  et  voluntatis  dispositione,  ut  figura  artificialis 
motum  consequitur. 

2.  Nec  valet  quod  dicunt  antiqui  magi,  referente  Al- 
bcrto,  loco  praeallegato.  Dicunt  enim  quod  omnia  artifi- 
cialia,  inquantum  huiusmodi,  a  virtutibus  caelestibus  pro- 
veniunt:  quia  natura,  quae  a  virtute  caelesti  moretur, 
est  principium  artis,  dum  voluntas,  nisi  retiitatur,  trahitur 
a  natura.  Ut  in  pueris  apparet,  qui  praeostendunt  in  se 
habilitates  ad  unam  artem  vel  aliam:  in  qua  si  exerci- 
tentur,  perfecti  Jiunt;  si  autem  reluctentur  et  alias  exer- 
ceant,  nunquam,  propter  naturae  ad  illam  artem  ineptiam, 
perfectionem  consequuntur. 

Ad  hoc  enim  dicitur  primo  quod,  si  ista  ratio  aliquid 
probat,  hoc  tantum  probat,  quod  figurae  ad  quas  faciendas 
aliqui  a  natura  inclinantur,  aliquo  modo  a  corporibus  cae- 
lestibus  procedunt.  Sed  hoc  proposito  non  obstat.  Quia 
figurae  magorum  non  tantum  fiunt  ab  habentibus  natu- 
ralem  inclinationem  ad  eas  faciendas,  sed  etiam  ab  iis 
qui  naturalem  hanc  inclinationem  non  habent.  Unde  per 
hanc  rationem  non  potest  universaliter  concludi  quod 
figurae  huiusmodi  virtute  caelesti  fiant. 


Dicitur  secundo.  Admisso  quod  omnes  facientes  prae- 
dictas  imagines  ad  illam  artem  naturalem  haberent  incli- 
nationem,  non  sequitur  ea  quae  per  artes  rnagicas  fiunt, 
virtute  caelesti  fieri.  Inclinantur  enim  aliqui  ad  aliquam 
artem  a  natura  inquantum  ex  corporis  et  virium  interiorum 
dispositione  sunt  ad  acquisitionem  illius  artis  idonei :  sed 
postquam  acquisierint  artem,  non  operantur  per  ipsam  ut 
ipsa  a  corpore  caelesti  movetur,  sed  ut  ea  pro  suo  arbi- 
trio  magus  utitur,  et  prout  in  mente  sua  disponit.  Unde 
noa  est  necesse  quod  figura  per  artem  producta  sit  vir- 
tutis  caelestis  eftectus.  Non  enim  effectus  inferioris  causae 
refertur  in  superiorem  nisi  illum  inferior  causa  producat 
ut  a  superiori  movetur. 

VII.  Circa  introductionem  ultimae  responsionis  quae 
per  magos  dari  posset*,  dubitatur.  Quia  Sanctus  Thomas, 
II^  IP",  q.  xcvi  *,  tenet  quod  arlificialia  nullam  virtutem 
sortiuntur  ex  corporibus  caelestibus.  Huic  autem  videtur 
repugnare  quod  constitutionem  figurae  consequatur  aliqua 
virtus  secundum  quod  causat  speciem  artificiati. 

Sed  advertendum  quod  dupliciter  possumus  hanc  re- 
sponsionem  interpretari.  Primo  quidem,  tanquam  Sanctus 
Thomas  eam  veluti  veram  de  figura  acceptet,  non  autem 
de  litteris  et  characteribus.  Sed  tunc  intelligenda  est  confor- 
miter  ad  superius  dicta  in  praecedenti  capite  *:  non  quidem 
quod  figuratum,  inquantum  artificiale  est,  ajiquam  virtutem 
sortiatur  ex  stellis,  cum  oppositum  huius  dictum  sit  de 
mente  ipsius  Sancti  Thomae  II'  \V;  sed  quod  ipsum  arti- 
ficiatum,  ratione  transmutationis  et  alterationis  factae  circa 
materiam  in  constitutione  figurae  sub  certa  constellatione, 
aliquam  virtutem  sortiri  potest  ex  stellis.  Et  hac  ratione 
potest  dici  aliquo  modo  quod  constitutionem  figurae,  in- 
quantum  figura  est  forma  artificiati  quae  illius  speciem 
constituit,  aliqua  virtus  consequitur:  non  ratione  scilicet 
figurae  inquantum  huiusmodi,  sed  ratione  subiccti  alterati 
et  constituti  per  ipsam  in  specie  artificiati.  Unde  non  inquit 
Sanctus  Thomas  absolute  quod  constitutionem  figurae  con- 
sequitur  virtus  ex  influentia  caeli :  sed  addidit,  secundum 
quod  causat  speciem  artificiati,  quod  adipiscitur  virtutem 
e.v  stellis;  quasi  dicat:-IIIam  constitutionem  et  fabrica- 
tionem  figurae  non  consequitur  virtus  caelestis  ut  est  figurae 
constitutio :  sed  ut  est  cum  alteratione  et  transmutatione 
materiae  naturalis  a  corpore  caelesti,  quae  in  specie  arti- 
ficiati  per  talem  figuram  constituitur. 

Secundo  possumus  interpretari  praedictae  responsionis 
introductionem,  quod  videlicet  non  acceptet  ipsam  Sanctus 
Thomas  tanquam  veram,  sed  admittat  tanquam  magorum 
quandam  fugam  quantum  ad  figuram,  ostendatque,  quan- 
tum  ad  litteras  et  characteres,  hanc  eos  fugam  capere  non 
posse.  Vult  enim  dicere:  -  Licet  aliquo  modo  possint 
supra  dictas  rationes  magi  eff"ugere  dicendo  quod  figuram, 
inquantum  figura  est,  nulla  virtus  ex  corpore  caelesti  con- 
sequitur,  ipsam  tamen,  inquantum  speciem  artificiati  causat, 
aliqua  virtus  consequi  potest:  tamen  non  possunt  prae- 
dictas  rationes  effugere  quantum  ad  litteras  quas  imagi- 
nibus  inscribunt,  et  quantum  ad  characteres.  Constat  enim 
ista  artificiatis  imaginibus  speciem  non  dare. 


•  Text..  Quia  ve- 
ro.-  Num.  111,3. 

•  Art.  2,  ad  2. 


Comm.  n.  vii. 


--«Si^^llj^isV^ 


334  SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CVI. 

CAPITULUM    CENTESIMUM    SEXTUM 

A  75  V    b8. 

QUOD  SUBSTANTIA  INTELLECTUALIS 

QUAE  PRAESTAT  EFFICACIAM  MAGICIS  OPERIBUS, 

NON    EST   BONA    SECUNDUM   VIRTUTEM. 

ST  autem  ulterius  inquirendum  quae  nihii  irrationabile  et  sibi  diversum  apparet.  Nort 
sit  haec  intellectualis  natura,  cuius  vir-  igitur  huiusmodi  artes  utuntur  patrocinio  intel- 
tute  tales  operationes  fiunt.  lectus  bene  dispositi  secundum  virtutem. 

Et  primo  quidem  apparet  quod  non  Praeterea.  Non  est  bene  dispositus  secundum 
sit  bona  et  laudabilis.  Praestare  enim  patrocinium  s  intellectum  qui  per  aliqua  scelera  commissa  pro- 
aliquibus  quae  sunt  contraria  virtuti,  non  est  vocatur  ad  auxilium  alicui  ferendum.  Hoc  autem 
alicuius  intellectus  bene  dispositi.  Hoc  autem  fit  fit  in  istis  artibus:  nam  aliqui  in  executione  earum 
in  huiusmodi  artibus :  fiunt  enim  plerumque  ad  leguntur  innocentes  pueros  occidisse.  Non  igitur 
adulteria,  furta,  homicidia,  et  alia  huiusmodi  ma-  sunt  boni  intellectus  quorum  auxilio  ista  fiunt. 
leficia  procuranda;  unde  utentes  his  artibus  ma-  ■»  Item.  Bonum  proprium  intellectus  est  veritas. 
le/ici  vocantur.  Non  est  ergo  bene  disposita  Cum  igitur  boni  sit  bonum  adducere,  cuiuslibet 
secundum  virtutem  intellectualis  natura  cuius  intellectus  bene  dispositi  esse  videtur  alios  perdu- 
auxilio  huiusmodi  artes  innituntur.  cere  ad  veritatem.  In  operationibus  autem  ma- 

Item.  Non  est  intellectus  bene  dispositi  secun-  gorum  pleraque  fiunt  quibus  ludificentur  homines 
dum  virtutem  familiarem  esse,  et  patrocinium  's  et  decipiantur.  Intellectus  igitur  cuius  auxiiio  utun- 
exhibere  sceleratis,  et  non  quibuslibet  opfimis  tur,  non  est  bene  dispositus  secundum  morem. 
viris.  Huiusmodi  autem  artibus  utuntur  plerum-  Adhuc.  Intellectus  bene  dispositus  veritate  al- 
que  homines  scelerati.  Non  igitur  intellectualis  licitur,  in  qua  delectatur,  non  autem  mendaciis. 
natura  cuius  auxilio  hae  artes  efficaciam  habent,  Magi  autem  in  suis  invocationibus  utuntur  qui- 
est  bene  disposita  secundum  virtutem.  -» busdam  mendaciis,  quibus  alliciant  eos  quorum 

Adhuc.  Intellectus  bene  disposifi  est  reducere  auxilio  utuntur:  comminantur  enim  quaedam  im- 
homincs  in  ea  quae  sunt  hominum  propria  bona,  possibilia,  sicut  quod,  nisi  ille  qui  invocatur  opem 
quae  sunt  bona  rationis.  Abducere  igitur  ab  istis,  ierat,  invocans  caelum  comminuet,  aut  sidera 
pertrahendo  ad  aliqua  minima  bona,  est  intel-  deponet;  ut  narrat  Porphyrius  in  Epistola  ad 
lectus  indecenter  disposifi.  Per  huiusmodi  autem  =!  ^72e^o;?/e7n*.  Illae  igitur  intellectuales  substantiae  •ApudAug..  x 

,..,.,.  .,,..,'-  .  „       tie Cii>.  Dei,  cap. 

artes    non    adipiscuntur   hommes    aliquem    pro-     quibus  admvantibus  operationes  maeorum  pern-  xi.  -  vide  ipsam 

-  .        ,         K  .        .  ^  .         .    ^  \  .  j  \  ..  .    ^  ^ ,  Epistolam  pnia- 

lectum  m  bonis  rationis,  quae  sunt  scientiae  et     cmntur,  non  videntur  bene  dispositae  secundum  tixam  libro  jam- 

,     .  •,  ,  •         .,  bUM.de  Myst., 

virtutes:   sed  m  quibusdam  mmimis,  sicut  in  m-     mtellectum.  oxon.  1678. 

ventione  furtorum  et  deprehensione  latronum,  et  Amplius.  Non  videtur  esse  habentis  intellectum 
his  similibus.  Non  igitur  substantiae  intellectivae  5°  bene  dispositum  ut,  si  sit  superior,  imperanti  sibi 
quarum  auxilio  hae  artes  utuntur,  sunt  bene  subdatur  sicut  inferior:  aut,  si  sit  inferior,  ut  sibi 
dispositae  secundum  virtutem.  ab  eo  quasi   superiori  supplicari   patiatur.  Magi 

Amplius.  In  operationibus  praedictarum  artium  autem  invocant  eos  quorum  auxilio  utuntur  sup- 
illusio  quaedam  videtur,  et  irrationabilitas :  re-  pliciter,  quasi  superiores:  cum  autem  advenerint, 
quirunt  enim  huiusmodi  artes  hominem  re  ve-  "•;  imperant  eis  quasi  inferioribus.  Nullo  igitur  modo 
nerea  nqn  attrectatum,  cum  tamen  plerumque  videntur  bene  dispositi  secundum  intellectum. 
adhibeantur  ad  illicitos  concubitus  conciliandos.  Per  haec  autem  excluditur  gentilium  error, 
In   operatione   autem   intellectus   bene   dispositi     qui  huiusmodi  operationes  diis  attribuebant. 


5  enim]  autem  aWZ.         8  in]  et  d,  ex  P.  plerumque  EGNPc;  plurima  oDYfr,  pkirimum  X,  plura  ZsG,  multa  \V.         ad  adulteria  sW 

a  scriptore;  adulteria.  9  et  alia...  procuranda]  et  ad  alia...  procuranda  Y,  et  alia...  procurantur  GsEiPc;  cf.  var.  pracccd,  ]6  et  non] 
non  NP.  18  Non...  est  bene  A  so/us;  non  est...  bene.  23  quae  A  so/us;  quidem  arfrfuiif.  Abducere]  Adducere  GN.  29  et  A  so/us; 
et  in.         35  re  venerea  non  attrectatura]  rem  veneream  E,  re  venerea  GN.         38  operatione]  operationibus  EGN. 

1  irrationabile]  irrationale  BEHWXP.  7  earum  (ex  harum)  A  solus;  harum.  13  operationibus  G;  operibus.  14  pleraque  A  solus; 
plerumque.         17  allicitur]  elicitur  GN.         19  Magi...  mendaciis  hom  om  EGN.  i5  Anebontem  EFGNc;  anebriotem  HWZPrf,  enebriotem 

C,  nebriotem  D,  anabroitem  Y,  anebiotem  b.  27  videntur]  esse  addunt  Pc.  36  videntur  A  solus;  esse  adduut.  37  Per  haec  Xsolus; 
Per  hoc.         gentilium  ;;osf  error  EYfcPc,  error  eorum  D. 

Oommentaria   Forrariensi-s 


T  riso  quod  opera  magorum  a  substantia  intellectuali  effi- 

»    caciam   habent,  vult  consequenter  ostendere  Sanctus 

•  Of.  Comment.   Thomas  quod  talis  substantia  non  est  bona  nec  laudabilis  *. 

c.p.  praec,  init.        i    Qrca  hoc  autem  duo   facit.   Primo,   ostendit   quod 

huiusmodi  substantia  non  est  bona  et  laudabilis ;  secundo, 

de  eius  malitia  inquirit,  capite  sequenti. 


Quantum  ad  primum,  arguit  primo  sic.  Ex  magicis 
artibus  praestatur  patrocinium  aHquibus  quae  sunt  contraria 
virtuti,  furtis  scilicet,  adulteriis,  et  huiusmodi  maleficiis : 
unde  et  iis  utentes  artibus  maleftci  vocantur.  Ergo  intel- 
lectualis  natura  non  est  bene  disposita  secundum  virtutem, 
cuius  auxiho    magicae   artes   utuntur,  -  Probatur    conse- 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CVI,  CVII. 


335 


•    Tbeophrastus 
!'Eracc!sus? 


quentia.  Quia  praestare  patrocinium  aliquibus    quae  sunt 
contraria  virtuti,  non  est  alicuius  intellectus  bene  dispositi. 

II.  Sccundo.  Huiusmocli  artibus  utuntur  plerumque  ho- 
mines  scelerati.  Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia.  Quia 
non  est  intellectus  bene  ciispositi  secundum  virtutem  fa- 
miliarem  esse  et  patrocinium  exhibere  sceleratis,  et  non 
quibuslibet  optimis   viris. 

Si  diceretur,  de  mente  Theophrasti  *,  ad  praediclas  ra- 
tiones,  quod  substantia  intellectuahs  pracstans  efficaciam 
magicis  operibus  non  est  per  sc  mala,  sed  tantum  per 
accidens,  inquantum  a  mngis  trahitur  ad  usum  malorum : 
sicut  et  virtus  alicuius  herbae  bona  est,  tamen  efficitur 
mala  alicui  inquantum  perversi  medici  cis  male  utuntur;  - 
patet  hoc  nihil  esse.  Quia  substantia  intellectualis  huiusmodi 
voluntarie  ad  opera  magorum  concurrit,  et  non  trahitur 
ab  ipsis  ad  malum  usum,  quemadmodum  inanimata.  Et 
ideo,  si  ad  opera  mala  concurrat,  hoc  non  est  nisi  ex  cius 
mala  dispositione. 

III.  Tertio.  Per  huiusmodi  artes  non  adipiscuntur  ho- 
mines  aliquem  profectum  in  bonis  rationis,  quae  sunt 
scientiae  et  virtutes,  sed  in  quibusdam  minimis,  ut  est  in- 
ventio  furtorum,  ct  latronum  deprehensio,  et  huiusmodi. 
Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia.  Quia,  cum  intellectus 
bene  dispositi  sit  reducere  homines  in  bona  rationis,  quae 
sunt  hominum  propria  bona,  abducere  ab  istis,  pertrahendo 
ad  aliqua  minima  bona,  est  intelleclus  indecenter  dispositi. 

Advertendum  quod,  licet  per  magicas  artes  aliquando 
accipiantur  aliqua  documenta  scientiarum,  pro  maiori  ta- 
men  parte  exercentur  ad  aliqua  minima.  Ideo,  cum  inquit 
Sanctus  Thomas  quod  per  huiusmodi  artes  non  adipi- 
scuntur  homines  profectum  in  bonis  rationis,  intelligitur 
pro  maiori  parte. 

Vel  inteliigendum  est  de  profectu  in  bonis  rationis 
quoad  iudicium  de  agendis,  et  quoad  operationes  virtu- 
tum:  non  autem  quoad  cognitioncm  speculativam  tantum. 
Videmus  enim  homines  qui  huiusmodi  artibus  utuntur, 
per  eas  non  proficere  in  actibus  virtutum,  quae  sunt  ra- 
tionis  bona,  sed  magis  ad  vitia  trahi,  et  a  vero  rationis 
iudicio  abhorrere. 

IV.  Quarto.  In  operationibus  praedictarum  artium  il- 
lusio  quaedam  videtur,  et  irrationabilitas.  Requirunt  enim 
hominem  re  venerea  non  attrectatum  :  cum  tamen  quan- 
doque  adhibeantur  ad  illicitos  concubitus  conciliandos. 
Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia.  Quia  in  operatione 
intellectus  bene  dispositi  nihil  irrationabile  et  sibi  diver- 
sum  apparet. 


Quinto.  Aliqui  in  executione  harum  artium  leguntur 
innocentes  pueros  occidisse.  Ergo  etc.  -  Probatur  conse- 
quentia.  Quia  non  est  bene  dispositus  secundum  intelle- 
ctum  qui  per  aliqua  scelera  commissa  provocatur  ad  auxi- 
lium  alicui  ferendum. 

Advertendum  quod  intellectus  nomine  in  praemissis 
rationibus  non  accipit  Sanctus  Thomas  potentiam  intel- 
lectivam  praecise  sumptam,  sed  haturam  intellectualem. 
Quae  dicitur  bene  disposita  secundum  virtutem  et  secun- 
dum  morem,  quando  secundum  regulas  rationis  et  intel- 
lectus  in  suas  operationes  dirigitur :  male  autem,  quando 
non  secundum  huiusmodi  regulas  operatur.  Quia  ergo 
verum  iudicium  intellectus  habet  ut  non  feratur  auxilium 
iis  qui  ad  aliquod  suum  commodum  assequendum  gravia 
committunt  scelera;  immo,  ut  repellantur  et  impediantur: 
ideo  non  est  illa  substantia  intellectualis  bene  disposita 
quae  huiusmodi  hominibus  auxilium  praebet. 

V.  Sexto.  In  operibus  magorum  fiunt  aliqua  quibus 
ludificentur  homines  et  decipiantur.  Ergo  etc.  -  Probatur 
consequentia.  Quia,  cum  bonum  proprium  intellectus  sit 
veritas;  et  boni  sit  bonum  adducere:  intellectus  bene  dis- 
positi  videtur  esse  alios  perducere  ad  veritatem. 

Septimo.  Magi  in  suis  invocationibus  utuntur  quibusdam 
mendaciis,  quibus  alliciant  eos  quorum  auxilio  utuntur: 
ut  quod,  nisi  invocatus  opem  ferat,  invocans  caelum  com- 
minuet,  aut  sidera  deponet,  ut  Porphyrius,  in  Epistola  ad 
Anebriotem  *,  narrat.  Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia. 
Quia  intellectus  bene  dispositus  veritate  allicitur,  in  qua 
delectatur,  non  autem  mendaciis. 

Octavo.  Magi  invocant  eas  substantias  suppliciter,  quasi 
superiores :  cum  autem  advenerint,  imperant  eis  quasi 
inferioribus.  Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia.  Quia  non 
videtur  esse  habentis  intellectum  bene  dispositum  ut,  si  sit 
superior,  imperanti  sibi  subdatur  sicut  inferior:  aut,  si  sit 
inferior,  ut  sibi  ab  eo  quasi  superiori  supplicari  patiatur. 

Advertendum  quod  licet,  Matth.  m,  ponat  Glossa*  unum 
gradum  humilitatis,  in  quo  est  omnis  iustitia,  subesse,  sci- 
iicet  minori;  non  est  tamen  humilitatis  gradus  subesse  in- 
feriori  arroganti  sibi  imperium  supra  superiorem,  et  illi 
obedire.  Immo,  esset  contra  rationem;  et  contra  ordinem 
institutum  a  Deo,qui  inferiorapersuperioragubernat*.  Ideo 
bene  hic  dicitur  quod  non  est  intellectus  bcne  dispositi, 
si  sit  superior,  ut   subdatur  imperanti  sibi   sicut   inferior. 

Ultimo  inquit  Sanctus  Thomas  quod  per  hoc  error 
gentilium  excluditur,  huiusmodi  operationes  diis  attribuen- 
tium. 


•  Cf.  text.  et  *ar. 


*   Marginal.,   ad 
cap.  V,  15. 


*  Supra    cap. 

LXXVIII. 


-^-vfa^J&^jsv^ 


CAPITULUM  CENTESIMUM  SEPTIMUM 

A   76    a  19. 

QUOD  SUBSTANTIA  INTELLECTUALIS 

CUIUS    AUXILIO    MAGICAE    ARTES    UTUNTUR, 

NON  EST  MALA  SECUNDUM  SUAM  NATURAM. 


■.ON  est  autem  possibile  quod  sit  naturalis 
malitia  in  substantiis  intelligentibus  qua- 
rum  au.xilio  magicae  artes  operantur. 
In  illud  enim  in  quod  aliquid  tendit 
secundum  suam  naturam,  non  tendit  per  accidens, 
sed  per  se:  sicut  grave  deorsum.  Sed  si  huiusmodi 
intellectuales  substantiae  sint  secundum  suam  na- 


turam  malae,  naturaliter  in  malum  tendent.  Non 
igitur  per  accidens,  sed  per  se  tendent  ad  malum. 
Hoc  autem  est  impossibile:  ostensum  est  enim 
supra*  quod  omnia  per  se  tendunt  ad  bonum, 
s  et  nihil  tendit  ad  malum  nisi  per  accidens.  Non 
igitur  huiusmodi  intellectuales  substantiae  sunt 
secundum  suam  naturam  malae. 


'  Cap.  III  sqq. 


2  intelligentibus  E.X ;  intelleaualibus.           quarum  GWPc;  quorum.          7   intellectuales  hic  A  solus;  post  suhstnntiae.  sint  DEGNXfr; 

om  aZ,  sunt  W,  essent  aute  malae  YPc.                                                                                                        ,         .        ,              ,  -,  1 

1   tendent]  tenderent  EFYPc,  tenaunt  Zfr.             Non  igitur...  ad  malum  om  EGN.             2  tendcnt  A  solus;  tendunt.  3  ostensum  est] 

ostensum  casu  A. 


336  SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CVII. 

Adhuc.  Quicquid  est  in  rebus,  oportet  quod  vel     naturaliter   dici   malum.  Tale  autem   est   omnis 

causa  vel  causatum  sit :  alioquin  ad  alia  ordinem     intellectus :  nam  eius  bonum  est  in  propria  opera- 

non   haberet.   Aut   igitur  huiusmodi   substantiae     tione,  quae  est  universalium,  et  eorum  quae  sunt 

sunt  causae  tantum,  aul  etiam  causata.  Si  autem     simpliciter.  Non  est  igitur  possibile  quod  aliquis 

causae:  malum  autem  non  potest  esse  causa  ali-  s  intellectus  sit  secundum  suam  naturam  malus, 

•cap.  XIV.        cuius  nisi  per  accidens,  ut  supra*  ostensum  est;     non  solum  simpliciter,  sed  nec  secundum  quid. 

omne  autem  quod  est  per  accidens,  t)portet  reduci         Item.  In  unoquoque  habente  intellectum,  natu- 

•nPArf.,vi,,o;  ad  id  quod  est  per  se*:  oportet  quod  in  eis  sit     rali  ordine  intellectus  movet  appetitum :  proprium 

s.  Th.  1.  lo.       ajjquitl  prius  quam  eorum  malitia,  per  quod  sint     enim  obiectum  voluntatis  est  bonum  intellectum. 

causae.    Primum  autem  in  unoquoque  est   eius  lo  Bonum  autem  voluntatis  est  in  eo  quod  sequitur 

natura   et  essentia.  Non  igitur  secundum   suam     intellectum:  sicut  in  nobis  bonum  est  quod  est 

naturam  sunt  malae  huiusmodi  substantiae.  secundum  rationem,  quod  autem  est  praeter  hoc, 

Idem  etiam  sequitur  si  sunt  causata.  Nam  nul-     malum  est.  Naturali  igitur  ordine  substantia  intel- 

lum  agens  agit  nisi  intendens  ad  bonum.  Malum     lectualis  vult  bonum.   Impossibile  est  igitur  quod 

ergo  non  potest  esse  effectus  alicuius  causae  nisi  ■>  illae  substantiae  intellectuales  quarum  auxilio  ma- 

per  accidens.  Quod  autem  causatur  per  accidens     gicae  artes  utuntur,  sint  naturaliter  malae. 

tantum,  non  potest  esse  secundum  naturam :  cum         Praeterea.  Cum  voluntas  tendat  in  bonum  intel- 

omnis  natura  determinatum  modum  habeat  quo     lectum  naturaliter,  sicut  in  proprium  obiectum  et 

procedit  in  esse.  Non  est  igitur  possibile    quod     finem,  impossibile  est  quod  aliqua  intellectualis 

huiusmodi  substantiae  sint  malae  secundum  suam  =o  substantia  malam  secundum  naturam  habeat  vo- 

naturam.  luntatem,   nisi   intellectus   eius    naturaliter    erret 

Amplius.   Unumquodque    entium   habet   pro-     circa  iudicium  boni.  NuUus  autem  intellectus  talis 

prium  esse  secundum  modum  suae  naturae.  Esse     potest  esse:  falsa  enim  iudicia  in   operationibus 

autem,  inquantum  huiusmodi,  est  bonum :  cuius     intellectus  sunt  sicut  monstra  in  rebus  naturalibus, 

•  IX  m,  VII,  4:  signum  est  quod  oinnia  esse  appelunt*.  Si  igitur  3;  quae  non  sunt  secundum  naturam,  sed  praeter 
"'7^11'.  *■     '■  huiusmodi  substantiae  secundum  suam  naturam     naturam;  nam  bonum  intellectus,  et  eius  finis  na- 

essent  malae,  nullum  esse  haberent.  turalis  est  cognitio  veritatis.  Impossibile  est  igitur 

•ub.n,cap.xv.       Item.  Ostensum  est  supra*  quod  nihil  potest     quod  aliquis  intellectus  sit  qui  naturaliter  in  iu- 

esse  quin  a  primo   ente   esse   habeat;  et   quod     dicio  veri  decipiatur.  Neque  igitur  possibile  est 

•  Lib.  I.  cap.  xLi.  primum  ens  est  summum  bonum*.  Cum  autem  ;o  quod  sit  aliqua  substantia  intellectualis  habens  na- 

omne  agens,  inquantum  huiusmodi,  agat  sibi  si-     turaliter  malam  voluntatem. 

•  I  de  Gen.  ei  mile*,  oportct  quod  ea  quae  a  primo  ente  sunt,         Adhuc.    Nulla   potentia  cognoscitiva   deficit  a 
Th.  i'.'i9.'   '  ■  bona  sint.  Praedictae  igitur  substantiae,  secundum     cognitione   sui  obiecti  nisi  propter  aliquem   de- 

quod  sunt  et  naturam  aliquam  habent,  non  pos-  fectum  aut  corruptionem  suam,  cum  secundum 
sunt  esse   malae.  ,;  propriam  rationem  ad  cognitionem  talis  obiecti 

Adhuc.  Impossibile  est  aliquid  esse  quod  sit  ordinetur:  sicut  visus  non  deficit  a  cognitione 
universaliter  privatum  participatione  boni:  cum  coloris  nisi  aliqua  corruptione  circa  ipsum  exi- 
enim  idem  sit  appetibile  et  bonum,  si  aliquid  stente.  Omnis  autem  defectus  et  corruptio  est 
esset  omnino  e.vpers  boni,  nihil  haberet  in  se  praeter  naturam:  quia  natura  intendit  esse  et  per- 
appetibile;  unicuique  autem  est  appetibile  suum  ^.^  fectionem  rei.  Impossibile  est  igitur  quod  sit  aliqua 
esse.  Oportet  igitur  quod,  si  aliquid  secundum  virtus  cognoscitiva  quae  naturaliter  deficiat  a  recto 
suam  naturam  dicatur  malum,  quod  hoc  non  sit  iudicio  sui  obiecti.  Proprium  autem  obiectum  in- 
quasi  simpliciter  malum,  sed  quia  est  malum  huic,  tellectus  est  verum.  Impossibile  est  igitur  quod 
vel  quantum  ad  hoc:  sicut  venenum  non  est  sit  aliquis  intellectus  naturaliter  circa  cognitionem 
simpliciter  malum,  sed  huic,  cui  est  nocivum ;  -ts  veri  oberrans.  Neque  igitur  voluntas  aliqua  natu- 
unde  quod  est  uni  venenum,  est  alteri  cibus.  Hoc  raliter  potest  a  bono  deficere. 
autem  contingit  ex  eo  quod  bonum  particulare  Hoc  etiam  auctoritate  Scripturae  firmatur.  Di- 
quod  est  proprium  huius,  est  contrarium  bono  citur  enim  I  Tim.,  iv^:  Omnis  crealiira  Dei  bona. 
particulari  quod  est  proprium  alterius :  sicut  calor,  Et  Gen.  i^':  Vidit  Deiis  citncta  qiiae  feceral,  et 
qui  est  bonum  ignis,  est  contrarium  frigori,  quod  so  erant  valde  bona. 

est  bonum  aquae,  et  destruit  ipsum.  lUud  igitur  Per  haec  autem  excluditur  error  Manichaeorum 
quod  secundum  suam  naturam  ordinatur  in  bo-  ponentium  huiusmodi  substantias  intellectuales, 
num  non  particulare,  sed  simpliciter,  impossibile  quas  daemones  consueto  nomine  dicimus  vel  dia- 
est  quod  neque  secundum  hunc  modum  possit     bolos,  esse  naturaliter  malas  *.  *r«."*iLv*  "'" 


1    quod  vel  causa  vel  A  soliis;  vel  causa  vel  quod  E,  quod  causa  vel  ceteri.  3  haberet  DWZ6;  hnberent.  4  Si  autem  causae]  Si 

autem  causa  GZ,  Si  causae  tantum  P.  8  oportet  A  solus;  igitur  addunt.  9  aliquid  prius  EGY,  aliud  primum  Pcrf,  aliud  prius  P,  aliquid 
primum  ccteri.  i3    si  sunt  BCKHWXfr;  si  sint.  14    intendens]  tendens  Nfc.  18    modum  om  EGN.  2Q    esse /"os?  habeat  GN. 

36  Adhuc  A  solus;  Amplius.  Sg  esset]  esse  A  casu.  41  igitur  om  GN.  42  makim  om  GN.  46  uni  A  solus;  alicui  D,  alii  ceteri. 
48  est  om  a,  post  contrarium  YfrPc.         5o  bonum  A  solus;  proprium.         contrarium  Z;  contrarius.         64  neque  om  P. 

1  omnis  post  intellectus  GN.  6  nec  om  N,  nec  etiam  Pc.  l5  quarum  W6Pc;  quorum.  21   intellectus  eius  naturaliter  A  solus; 

naturaliter  iniellectus.  23  secundum  naturam  ENXsGfr;  secundum  suam  naturam.  47  Hoc  etiam  auctoritate  Scripturae  firmatur  A  solus; 
Huic  autem  (etiam  bj  attestatur  Sacra  Scriptura  EGNfc,  Hoc  etiam  (autem  CZ,  autem  etiara  D)  auctoritate  Sacrae  (Sacrae  om  X)  Scripturae 
confirmatur  ceteri.         40  Et  DEGNsZfr;  Unde  et  W,  om  Z,  Unde  ceteri.         5l   Per  haec  A  solus;  Per  hoc. 


'  Apud    Aug. 
Vide  cap.  praec 
versus 


Xf 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CVII.  SSy 


Excluditur  etiam  opinio  quam  Porphyrius  nar- 
rat,  in  Epistola  ad  Anebontem*,  dicens  qiiosdam 
opinari  esse  quoddam  spiritiium  genus,  cui  exaudire 
magos  sit  proprium,  natura  fallax,  omnijorme, 
simulans  deos  et  daemones  et  animas  de/uncto- 
rum.  Et  hoc  est  quod  ejficiat  haec  omnia  quae 
videntur  esse  vel  bona  vel  prava.  Celerum  circa 
ea  quae  j>ere  sunt  bona,  nihil  opitulari:  immo  vero 


ista  nec  nosse.  Sed  et  mala  conciliare  et  insimulare, 
atque  impedire  nonnunquam  virtutis  sedulos  secta- 
tores,  et  plenum  esse  temeritatis  et  fastus,  gaudere 
nidoribus,  adulationibus  capi.  Haec  quidem  Por- 
phyrii  verba  malitiam  daemonum,  quorum  auxilio 
artes  magicae  utuntur,  satis  aperte  declarant.  In 
hoc  autem  solo  reprehensibilia  sunt,  quod  hanc 
malitiam  naturaliter  eis  dicit  inesse. 


2  Anebontem  BFHNWc;  nebontem  CEG,  nebriotem  D,  anebriontem  X,  anabroitem  Y,  enebriontem  Z,  anebiotem  b,  anebriotem  Prf. 
4  natura  fallax)  non  fallax  aWZc,  infallax  X.         7  Ceterum  EGNY;  cetera  X,  contraque  W,  ceteraque  ceteri. 

1   conciliare  EGNX;  consiliare.         2  nonnunquam  A  solus;  om  EGN,  et  invidere  D6P,  et  i nvidsri  ceieri.  3   fastus  scribimus  cum  DP; 

faustus  A  et  ceteri.         4  nidoribus  A  solus;  odoribus. 


Commentaria  FerrariensLs 


I 


"  Cf.  Comment. 
«ap.  praec.  init. 


*   L«t.    10; 
cap.  IV,  4. 


ad 


PosTQUAM  ostendit  Sanctus  Thomas  quod  substantia  in- 
tellectualis    cuius    auxilio    magicae    artes    utuntur,    est 
mala,  nunc  quomodo  mala  sit,  vult  explicare  *. 

Circa  hoc  autem  duo  facit :  primo,  ostendit  quod  non 
est  mala  secundum  suam  naturam;  secundo,  ostendit  quod 
est  voluntarie  mala,  capitibus  sequentibus. 

I.  Quantum  ad  primum,  ponit  hanc  conclusionem :  Non 
est  possibile  quod  sit  naturalis  inalitia  in  substantiis  in- 
tellectualibus  quarum  auxilio  magicae  artes  utuntur. 

Pro  cuius  declaratione,  notaTidum  est,  ex  doctrina  Sancti 
Thomae  in  Qu.  de  Malo,  q.  xvr,  a.  2,  quod,  cum  dupli- 
citer  possit  intelligi  malitiam  alicui  esse  naturalem,  scilicet 
quia  vel  malum  est  eius  natura,  aut  aliquid  naturae,  aut 
aliquid  naturam  eius  consequens;  vel  quia  est  eis  naturalis 
inclinatio  ad  malum:  ad  utrumque  sensum  intelligitur  haec 
conclusio.  Et  ideo  aliquae  rationes  probant  quod  tales 
substantiae  non  habent  naturalem  inclinationem  admalum; 
aliquae  vero  probant  quod  non  sunt  in  seipsis  malae,  tan- 
quam  malitia  sit  ipsorum  natura. 

II.  Argiiit  itaque  primo  sie.  Si  naturaiiter  huiusmodi 
substantiae  in  malum  tendunt,  per  se  tendunt  ad  malum. 
Hoc  est  impossibile.  Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia. 
Quia  quod  tendit  in  aliquid  secundum  suam  naturam,  in 
illud  tendit  per  se,  non  per  accidens:  sicut  grave  deorsum. 
-  Falsitas  vero  consequentis  probatur.  Quia  omnia  per  se 
tendunt  ad  bonum,  ad  malum  vero  nihil  tendit  nisi  per 
accidens. 

Ad  evidentiam  consequentiae,  attendendum  est,  ex  do- 
ctrina  Sancti  Thomae  I  Poster.,  cap.  de  per  se  *,  quod 
ista  dictio  per  se  importat  in  subiecto  habitudinem  causae 
respectu  eius  quod  sibi  dicitur  convenire  per  se,  ita  quod, 
quando  subiectum,  vel  aliquid  eius,  est  causa  eius  quod 
sibi  attribuitur,  tunc  dicitur  illud  sibi  convenire  per  se. 
Ex  hoc  autem  constat  quod,  si  aliquid  alicui  conveniat 
secundum  propriam  naturam,  ita  quod  natura  sit  ratio  quod 
illud  sibi  conveniat,  oportet  illud  sibi  per  se,  non  autem 
per  accidens  convenire.  Et  sic  optime  sequitur,  si  sub- 
stantia  intellectualis  mala  est  secundum  naturam,  ita  quod 
inclinari  ad  malum  inquantum  malum  sibi  ratione  propriae 
naturae  conveniat,  quod  per  se  tendat  ad  malum,  non  autem 
per  accidens. 

III.  Secundo.  Aut  huiusmodi  substantiae  sunt  causae, 
aut  causata:  alioquin  ad  alia  ordinem  non  haberent.  Si 
causae,  tunc  sic.  Malum  non  est  causa  alicuius  nisi  per 
accidens.  Sed  quod  est  per  accidens,  oportet  reduci  ad 
per  se.  Ergo  oportet  in  eis  esse  aliud  prius  quam  eorum 
malitia,  per  quod  sint  causae.  Primum  autem  in  unoquoque 
est  eius  natura  et  essentia.  Ergo  etc. 

Si  sunt  causata,  tunc  sic.  Malum  non  potest  esse  ef- 
fectus  alicuius  causac  nisi  per  accidens :  cum  omne  agens 
agendo  bonum  intendat.  Sed  quod  causatur  per  accidens 
tantum,  non  potest  esse  secundum  naturam:  cum  omnis 
natura  determinatum  modum  habeat  quo  procedit  in  esse. 
Ergo  etc. 

SUMMA    CoNTRA    GeNT1I.ES    1),    ThOMAK    ToM.    II. 


2.  Circa  primam  partem  huius  rationis  dubium  occurrit. 
Quia  licet  omne  per  accidens  reducatur  in  id  quod  est  per  se, 
non  oportet  tamen  ut  illud  quod  cst  per  se  coniungatur  ei 
quod  est  per  accidens  in  eodem.  Nam  quod  est  causa 
inventionis  thesauri  per  accidens,  non  est  necesse  ut  sit 
per  se  illius  causa:  sed  bene  reducitur  in  aliquam  supe- 
riorem  causam,  quae  est  eius  causa  per  se.  Et  sic  non  est 
necesse,  si  substantia  intellectualis  sit  alicuius  causa  per 
accidens,  quod  in  ipsa  sit  aliquid  per  quod  sit  causa  per  se. 

Respondetur  quod,  licet  respectu  unius  et  eiusdem  ef- 
fectus  non  oporteat  idcm  esse  causam  per  se  et  per  ac- 
cidens,  oportet  tamen  ut  quod  est  causa  per  accidens 
coniungatur  ei  quod  est  causa  per  se,  vel  sit  idem  cum 
ipso,  aut  respectu  unius  aut  respectu  diversorum.  Album 
enim,  quod  est  causa  per  accidens  domus,  coniungitur  do- 
mificatori,  qui  est  causa  per  se  domus;  et  fodiens  sepul- 
crum,  qui  est  causa  per  accidens  inventionis  thesauri,  est 
causa  per  se  sepukri.  Et  ideo,  si  aliqua  substantia  aliquid 
habeat  in  se,  puta  malitiam,  ex  quo  habeat  ut  sit  tantum 
causa  per  accidens  et  nuUo  modo  per  se;  necesse  est  ut 
sit  aliquid  etiam  in  ipsa  per  quod  possit  esse  per  se  causa 
aut  eiusdem  aut  alterius  effectus.  Unde  non  intulit  San- 
ctus  Thomas  quod  oportet  in  eis  esse  aliquid  prius  quam 
eorum  malitia  per  quod  sint  causae  mali,  sed  absolute, 
per  quod  sint  causae.  Obiectio  autem  procedit  de  causa 
per  se  et  per  accidens  respectu  unius  et  eiusdem  effectus 
dumtaxat. 

Vel  potest  brevius  dici  quod  non  cst  mens  Sancti  Thomae, 
ut  obiectio  supponit,  quod  est  causa  per  accidens  alicuius 
effectus,  esse  etiam  illius  causam  per  se  per  aliquam  naturam 
in  ipso  existentem:  sed  quod,  si  aliquid  sit  causa  per  acci- 
dens  alicuius  per  aliquid  in  ipso  existens,  necesse  est  aliquid 
aliud  in  ipso  esse  per  quod  conveniat  sibi  esse  causam 
per  se  ;  quia  causa  per  accidens,  accidentalitate  se  tenente 
ex  parte  causae,  dicitur  quae   coniungitur  causae  per  se. 

IV.  Tertio.  Si  huiusmodi  substantiae  essent  malae  se- 
cundum  suam  naturam,   nuUum  esse  haberent.  Ergo  etc. 

-  Probatur  consequentia.  Quia  unumquodque  entium  habet 
esse  secundum  modum  suae  naturae.  Esse  autem,  inquan- 
tum  huiusmodi,  est  bonum:  unde  omnia  ipsum  appetunt. 

-  Adverte  quod  ista  consequentia  probatur  a  destructione 
consequcntis.  Valet  enim:  -  Habent  aliquod  esse.  Ergo 
sunt  bonae  secundum  naturam:  quia  esse  est  quoddam 
bonum,  et  convenit  rei  secundum  modum  suae  naturae. 

Quarto.  Ea  quae  a  primo  ente  sunt,  bona  sunt:  quia 
omne  agens  agit  sibi  simile;  primum  autem  ens  est  sum- 
mum  bonum.  Sed  nihil  potest  esse  quin  a  primo  ente 
habeat  esse.  Ergo  etc. 

Quinto  *.  Aut  talis  substantia  esset  simpliciter  mala  : 
aut  mala  huic,  et  quantum  ad  hoc;  sicut  venenum  est 
malum  huic,  cui  est  nocivum,  cum  tamcn  alteri  sit  cibus. 
Non  simpliciter.  Quia  impossibile  est  aliquid  esse  quod 
sit  universaliter  privatum  participatione  boni.  Cum  enim 
idem  sit  appetibile  et  bonum,  tale  nihil  haberet  in  se  ap- 

43 


Vid.  num.  viii. 


338 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CVII: 


petibile.  Constat  autem  quod  unicuique  appetibile  est  suum 
esse.  -  Non  etiam  huic.  Quia,  cum  hoc  contingat  ex  eo 
quod  bonum  particulare  quod  est  proprium  huius,  con- 
trarium  est  bono  particulari  quod  est  bonum  alterius,  sicut 
calor  ignis  contrariatur  frigori  aquae;  quod  secundum  suam 
naturam  ordinatur  in  bonum,  non  particulare,  sed  simpH- 
citer,  impossibile  est  ut  eliam  secunduni  hunc  modum, 
possit  dici  naturaliter  malum.  Tale  autem  est  omnis  in- 
tellectus:  bonum  enim  eius  est  in  propria  operatione,  quae 
est  universalium,  et  eorum  quae  sunt  simpliciter. 

V.  Ad  evidentiam  huius  rationis,  considcrandum  est 
primo  quod,  cum  simpliciter  duo  habeat  significata,  signi- 

•iiro/iic.,  XI,  4.  ficat  enim  idem  quod  absolute  et  absque  addiliutie* ;  et 
idem  quod  universalitcr :  hoc  loco  accipitur  in  secunda 
significatione,  cum  dicitur  qubd  nihil  est  simpliciter  ma- 
lum.  Sensus  enim  cst  quod  nihil  existens  in  natura  est 
universaliter  et  omni  ex  parte  malum.  Unde  ad  hoc  insi- 
nuandum  inquit  Sanctus  Thomas  quod  impossibile  est 
aliquid  esse  quod  sit  universaliter  prwatum  participatione 
boni.  -  Similiter  sensus  est  de  intellectu.quod  non  fertur 
in  aliquod  particulare  bonum,  sed  in  bonum  simpliciter, 
idest,  universaliter  sumptum.  Unde  quod  inquit,  et  eorum 
quae  sunt  simpUciter,  est  expositio  eius  quod  dixerat,  pro- 
priam  operationem  intellectus  esse  universalium. 

2.  Considerandum  secundo,  ex  doctrina  Sancti  Thomae 
Prima,  q.  Lxnr,  a.  4,  quod  bonum  universale  a  bono  par- 
ticulari  differt,  quia  bono  universali  nullum  malum  con- 
iunctum  esse  potest.  Cum  enim  malum  dicatur  ex  pri- 
vatione  alicuius  perfectionis,  dicere  bono  universali  esse 
coniunctum  aliquod  malum,  est  dicere  quod  bonum  uni- 
versale  aliqua  perfi.ctionc  careat,  et  sic  non  erit  bonum 
universale:  sive  accipiatur  bonum  universale  secundum 
perfectionem,  sive  secundum  praedicationem.  Bono  autem 
particulari  potest  aliquod  malum  coniunctum  esse:  quia 
non  inconvenit  aliquam  rem  particularem  unam  habere 
perfectionem  et  alia  perfectione  carere,  sicut  igni  coniun- 
gitur  hoc  malum  quod  est  esse  consumptivum  aliorum. 
Ex  quo  sequitur  quod,  cum  omnis  natura  in  bonum  aliquo 
modo  tendat,  illud  quod  in  bonum  universale  secundum 
naturam  tendit,  nullo  modo,  nec  per  se  inquam  nec  per 
accidens,  in  malum  tendit  secundum  naturam:  cum  bono 
universali  nuUum  malum  sit  coniunctum.  Quod  vero  se- 
cundum  naturam  tendit  in  aliijuod  particulare  bonum, 
potest  naturaliter  tendere  in  aliquod  malum  :  per  accidens 
tamen,  inquantum  videlicet  bono  ad  quod  ordinatur,  ali- 
quod  malum  coniungitur.  Unde,  cum  natura  intellectualis 
non  in  bonum  particulare,  sed  in  bonum  universale  ten- 
dat,  quod  est  obiectum  suae  operationis,  sequitur  quod 
nullo  modo  naturaliter  tendat  in  malum.  Ex  quo  relin- 
quitur,  ut  infert  Sanctus  Thomas,  quod  non  est  possibile 
ut  aliquis  intellectus  secundum  suam  naturam  sit  malus: 
non  solum  simpliciter,  tanquam  videlicet  tendens  in  uni- 
versaliter  malum,  cum  nullum  existens  sit  universaliter  ma- 
lum  ;  sed  nec  etiam  secundum  quid,  tanquam  videlicet 
tendens  in  aliquod  bonum  cui  coniungatur  malum  alterius, 
cum  tendat  in  bonum  universale,  cui  nullum  malum  con- 
iungi  potest";  universale  enim  est  obiectum  intellectus  et 
voluntatis. 

VI.  Sed  occurrit  duplex  dubium.  Primum  est,  quia 
posset  aliquis  dicere  quod,  licet  bono  universali  secundum 
perfectionem,  quale  est  bonum  divinum,  nullum  malum 
coniunctum  esse  possit;  bono  tamen  universali  secundum 
praedicationem  non  inconvenit  aliquod  malum  coniunctum 
esse,  quia  huiusmodi  universale  bonum  habet  esse  in  bono 
particulari,  cui  aliquod  malum  coniungi  potest.  Intellectus 
autem  et  voluntas  ordinantur  in  bonum  universale  secun- 
dum  praedicationem  tanquam  in  obiectum,  non  autem  in 
bonum  universale  secundum  perfectionem.  Unde  ex  Sancto 
Thoma  Prima  Parte,  loco  allegato,  habetur  quod  ordi- 
natur  in  aliquod  bonum  secundum  communem  rationem 
boni.  Ideo  non  sequitur,  si  natura  intclJectualis  ordinatur 
in  bonum  universale  secundum  naturam,  quod  non  ordi- 
netur  naturaliter  ad  aliquod  malum,  saltem  per  accidens. 

Secundum  dubium  est,  quia  dicitur  aliquod  bonum  esse 
malum  aliquo   modo  etiam   inquantum  est  malum  alicui, 


ut  patet  hoc  loco.  Sed  Deus  est  malus  damnatis,  inquan- 
tum  eos  punit.  Ergo  Deus  est  aliquo  modo  malus.  Sed 
aliquid  naturaliter  inclinatur  in  Deum  :  scilicet  substantia'  in- 
tellectualis,  quae  diligit  ipsum  naturaliter,  ut  ostendit  San- 
ctus  Thomas  Prima,  q.  lx,  a.  5.  Et  tamen  natura  intellectualis 
ordinatur  in  bonum  universaliter.  Ergo  falsum  est  quod 
hic  dicitur:  illud  scilicet  quod  secundum  suam  naturam 
ordinatur  in  bonum  non  particulare,  sed  simpliciter,  non 
posse  dici  malum  etiam  secundum  quid,  inquantum  sci- 
licet  est  malum  alicui. 

Vn.  Ad  primum  horum  dicitur  quod,  licet  bono  uni- 
versali  ut  particularizato  in  bono  hoc,  aliquod  malum  adiungi 
possit;  ipsi  tamen  absolute,  et  secundum  praecisam  ratio- 
nem  universalis  boni  accepto,  nuUuan  malum  adiungitur. 
Quia  sicut  ratio  universalis  boni  secundum  sc  abstrahit 
ab  omni  particulari  bono,  ita  ab  omni  malo  abstrahit  quod 
bonum  particulare  concomitatur :  universali  enim  nihil, 
inquantum  huiusmodi,  sibi  contrarium  adiungi  potest;  sicut 
animali  rationali  non  potest  irrationale  coniungi.  Intel- 
lectus  autem  et  voluntas  feruntur  secundum  naturam  for- 
maliter  in  ipsum  bonum  secundum  universalem  boni 
rationem,  non  secundum  aliquam  particularem  rationem. 
Nam  intellectus  apprehendit  bonum  simpliciter  et  absolute  : 
et  voluntas  similiter  appetit  bonum  simpliciter  et  absolute, 
appetendo  naturaliter  bonum  ut  sic,  non  autem  hoc  aut 
illud  bonum,  nisi  materialiter,  inquantum  videlicet  in  ipso 
salvatur  ratio  boni. 

2.  Ad  secundum  dubium  dicitur  primo,  quod  loquitur 
Sanctus  Thomas  de  eo  quod  est  malum  alicui  ex  per- 
fectione  suae  naturae :  quia  videlicet  eius  naturam  con- 
comitatur  esse  alteri  nocivum.  Quod  enim  ordinatur  natu- 
raliter  in  bonum  cui  taliter  coniungitur  malum,  naturaliter 
inclinatur  in  illud  malum  per  accidens,  sive  in  malum 
secundum  quid.  Et  si  aliquid  ordinatur  in  bonum  cui  non 
conveniat  lioc  modo  ratio  mali,  non  dicitur  naturaliter 
inclinari  in  malum  etiam  secundum  quid.  Modo,  dicitur 
quod  esse  nocivum  damnatis  non  concomitatur  naturam 
divinam  tanquam  eius  sequens  perfectionem,  sed  Deo  con- 
venit  ex  libera  eius  voluntate.  Ideo  ratio  non  sequitur. 

Dicitur  secundo,  quod  loquitur  Sanctus  Thomas  de 
inclinatione  rei  in  bonum  tanquam  in  per  se  et  proprium 
obiectum.  Quia  scilicet,  si  ratio  aliqua  mali  concomitatur 
tale  bonum,  dicitur  res  naturaliter  inclinari  in  malum  se- 
cundum  quid:  si  autem  nulla  ratio  mali  illi  bono  iungatur, 
non  dicitur  etiam  secundum  quid  inclinari  naturaliter  in 
malum.  Modo,  licet  natura  intellectualis  naturaliter  incli- 
netur  in  Deum,  non  tamen  inclinatur  in  ipsum  sicut  in 
per  se  et  proprium  obiectum,  sed  in  universalem  rationem 
boni.  Ideo  ratio  non  sequitur. 

VIII.  Sexto*.  Naturali  ordine  substantia  intellectualis  vult 
bonum.  Ergo  etc.  -  Probatur  antecedens.  Quia  in  habente 
intellectum,  bonum  voluntatis  est  in  eo  quod  sequitur  in- 
tellectum:  sicut  in  nobis  bonum  est  quod  est  secundum 
rationem;  quod  autem  est  praeter  hoc,  malum  est.  Natu- 
rali  autem  ordine  intellectus  movet  appetitum. 

Quomodo  voluntas  naturaliter  et  ex  necessitate  feratur 
in  bonum,  ostensum  est  in  praecedentibus  *.  Similiter  quo-  •Cap.Lxii,Cora' 
modo  intellectus  moveat  voluntatem  *. 

Septimo.  NuIIus  intellectus  naturaliter  errat  circa  iudi- 
cium  boni.  Ergo  etc.  -  Probatur  antecedens.  Quia,  cum 
bonum  inteilectus,  et  eius  finis  naturalis,  sit  cognitio  ve- 
ritatis,  falsa  iudicia  in  operationibus  intellectus  sunt  sicut 
monstra  in  rebus  naturalibus,  quae  non  sunt  secundum 
naturam,  sed  praeter  naturam.  -  Consequentia  vero  pro- 
batur.  Quia,  cum  voluntas  tendat  naturaliter  in  bonum 
intellectum  sicut  in  proprium  obiectum  et  finem,  impos- 
sibile  est  quod  nliqua  substantia  intellectualis  naturaliter 
malam  habeat  voluntatem,  nisi  naturaliter  erret  circa  iudi- 
cium  boni. 

Confirmatur  praedicta  ratio.  Intellcctus  circa  cogni- 
tionem  veri  naturaliter  oberrare  non  potest.  Ergo  neque 
voluntas  naturaliter  a  bono  deficere  potest.  -  Probatur 
antecedens.  Quia,  cum  potentia  cognoscitiva  secundum 
suam  rationem  ordinetur  ad  cognitionem  sui  obiecti,  nulla 
deficit  ab  eius  cognitione  nisi  propter  aliquem  defectum 


Vid.  num.  iv. 


meni. 

•  Cap.  XXVI,  cum 

Comment.  num. 

XVIII. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CVII,  CVIII.  SSg 


aut  corruptionenii  Declaratur  in  visu.  Omnis  autem  cor- 
ruptio  et  defectus  est  praeter  naturam  (scilicet  particula- 
rem) :  cum  natura  intendat  esse  et  pertectionem  rei. 


Excluditur  per  hoc  Manichaeorum  error;  et  opinio  quam 
Porphyrius  in  Epistola  ad  Anebriotem  narrat.  Quae  qui- 
dem  maHtiam  daemonum  quorum  auxilio    artes  magicae 


CoxFiRMATUR  coNCLUsio  auctoritatc  Apostoli,  I  77;«.,  iv;   i  utuntur,  apcrte  declarat,  sed  in  hoc  reprehensibilis  est,  quod 
et  Gen.  i.  I  hanc  malitiam  eis  naturaliter  incsse  dicit. 


CAPITULUM  CENTESIMUM  OCTAVUM 

A    76  V    b2i. 

RATIONES  QUIBUS  PROBARI  VIDETUR  QUOD   IN  DAEMONIBUS 

NON  POSSIT  ESSE  PECCATUM. 

^f^^&^  autem  in  daemonibus  non  est  natu-     sapore  vel  de  specie  rei,  in  hoc  deceptio  accidit. 

*  <^^f  <:*■•         ^i^^w  ^"^'^^  malitia;  ostensum  autem  est*  eos     Proprium   autem   obiectum  intellectus  est  quid- 

»^^'^  esse  malos:  necessario  relinquitur  quod     ditas  rei.  In  cognitione  igitur  intellectus  deceptio 

i^^S^   sint  voluntate  mali.  Oportet  igitur  in-     accidere  non  potest,  si  puras  rerum  quidditates 

quirere  quomodo  hoc  possibile  sit.  s  apprehcndat,  sed   omnis  deceptio  intellectus  ac- 

Videtur   enim   omnino    hoc  impossibile   esse.     cidere  videtur  e.\  hoc  quod  apprehendit  formas 

•cap.  ic.         Ostensum  est  enim  in  Secundo  *  nullam  substan-     rerum    permixtas    phantasmatibus,    ut   in    nobis 

tiam  intellectualem  esse  corpori  naturaliter  unitam     accidit.  Talis  autem  modus  cognoscendi  non  est 

nisi  animam  humanam:  vel,  secundum  quosdam,     in  substantiis  intellectualibus  corpori  non  unitis: 

•  cf.  ibu.  cap.  animas  corporum  caelestium  *,  -  de  quibus  in- 10  quia  phantasmata  non  possunt  esse  absque  cor- 

conveniens  est  aestimare  quod  sint  malae,  cum  pore.  Non  est  igitur  possibile  quod  in  substantiis 
motus  caelestium  corporum  sit  ordinatissimus,  et  separatis  accidat  error  in  cognitione.  Ergo  neque 
totius  ordinis  naturalis  quodammodo  principium.     peccatum  voluntatis. 

Omnis  autem  alia  cognoscitiva  potentia  praeter  Item.  In  nobis  falsitas  accidit  in  operatione 
inteilectum  utitur  organis  corporalibus  animatis.  ■;  intellectus  componentis  et  dividentis,  e.\  hoc  quod 
Non  est  ergo  possibile  quod  in  huiusmodi  sub-  non  absolute  rei  quidditatem  apprehendit,  sed  rei 
stantiis  sit  aliqua  virtus  cognoscitiva  nisi  intel-  apprehensae  aliquid  componit.  In  operatione 
lectus.  Quicquid  igitur  cognoscunt,  intelligunt.  In  autem  intellectus  qua  apprehendit  qiiod  qiiid  cst, 
eo  autem  quod  quis  intelligit,  non  errat:  ex  de-  non  accidit  falsum  nisi  per  accidens,  secundum 
fectu  enim  intelligendi  provenit  omnis  error.  Non  -°  quod  in  hac  etiam  operatione  permiscetur  aliquid 
potest  igitur  esse  aliquis  error  in  cognitione  sub-  de  operationeintellectuscomponentisetdividentis. 
stantiarum  talium.  Nullum  autem  voluntatis  pec-  Quod  quidem  contingit  inquantum  intellectus 
catum  potest  esse  absque  errore :  quia  voluntas  noster  non  statim,  sed  cum  quodam  inquisitionis 
semper  tendit  in  bonum  apprehensum;  unde,  ordine  ad  cognoscendam  quidditatem  alicuius 
nisi  in  apprehensione  boni  erretur,  non  potest  =;  rei  pertingit:  sicut  cum  primo  apprehendimus 
esse  in  voluntate  peccatum.  Videtur  igitur  quod  animal,  et  dividentes  per  oppositas  differentias, 
in  huiusmodi  substantiis  non  possit  esse  volun-  altera  relicta,  unam  generi  apponimus,  quousque 
tatis  peccatum.  perveniamus   ad    definitionem    .speciei.    In    quo 

Adhuc.  in  nobis  peccatum  voluntatis  accidit  quidem  processu  potest  falsitas  accidere,  si  acci- 
circa  ea  de  quibus  in  universali  scientiam  veram  ;o  piatur  ut  differentia  generis  quod  non  est  generis 
habemus,  per  hoc  quod  in  particulari  impeditur  differentia.  Sic  autem  procedere  ad  cognoscen- 
iudicium  rationis  ex  aliqua  passione  rationem  dum  de  aliquo  quid  est,  est  intellectus  ratiocinando 
ligante.  Hae  autem  passiones  in  daemonibus  esse  discurrentis  de  uno  ad  aliud.  Quod  non  competit 
non  possunt:  quia  hae  passiones  sunt  partis  sen-  substantiis  intellectualibus  separatis,  ut  supra*  'Lib.n.cap.ci. 
sitivae,quaenulIamhabetoperationemsineorgano  3)  ostensum  est.  Non  videtur  igitur  quod  possit 
corporali.  Si  igitur  huiusmodi  substantiae  sepa-  aliquis  error  accidere  in  cognitione  huiusmodi 
ratae  habent  rectam  scientiam  in  universali,  im-  substantiarum.  Unde  nec  in  voluntate  earum  pec- 
possibile  est  quod  per  defectum  cognitionis  in  catum  accidere  potest. 
particulari  voluntas  in  malum  tendat.  Praeterea.  Cura  nullius  rei  appetitus  tendat  nisi 

Amplius.  NuIIa  virtus  cognoscitiva  circa  pro-  40  in  proprium  bonum,  impossibiie  videtur  id  cuius 
prium  obiectum  decipitur,  sed  solum  circa  ex-  est  singulariter  unum  solum  bonum,  quod  in  suo 
traneum:  visus  enim  non  decipitur  in  iudicio  appetitu  erret.  Et  propter  hoc,  etsi  peccatum 
colorum;  sed,  dum  homo  per  visum  iudicat  de     accidat    in    rebus    naturalibus   propter  defectum 


1    in  om  G.V.  1    autem  est  A  solus;  et  supra  GN,  est  autcm  supra  ceteri.  7  Ostensum  e.st]  Ostensum  A  casu.  in  Secundo] 

iam  HGN.         8  intellectualem  DWZ;  naturalem.         3i   in  particulari  post  impeditur  GN&. 

18  qua  DYZftPrf;  quo.  23  cum  quodam  EGNi;  quodam.  24  alicuius  rei  VV;  rei  alicuius  rei  G,  rei  alicuius  ceteri.  3o  quod 

A  soltis;  id  quoJ.         32  quid  est  EG.N';  quod  qujd  est.         3g  tendat  vet  potius  tsndit  A;  lendat  omnes.         42  erret  DWYsGfrP;  erral. 


340 


SUMMA  CONTRA  GENl  ILES,  LIB.  III,  CAP.  CVIII,  CIX. 


•II£/A<'c.,vi,  15; 

6.  Th.  1.  7. 


contingentem  in  executione  appetitus,  nunquam 
peccatum  accidit  in  appetitu  naturali :  semper 
enim  lapis  tendit  deorsum,  sive  perveniat  sive 
impediatur.  In  nobis  autem  peccatum  accidit  in 
appetendo,  quia,  cum  sit  natura  nostra  compo- 
sita  ex  spirituali  et  corporali,  sunt  in  nobis  plura 
bona:  aliud  enim  est  bonum  nostrum  secundum 
intellectum,  et  aliud  secundum  sensum,  vel  etiam 
secundum  corpus.  Horumautemdiversorum  quae 
sunt  hominis  bona,  ordo  quidam  est,  secundum 
quod  id  quod  est  minus  principale,  ad  princi- 
palius  referendum  est.  Unde  peccatum  voluntatis 
in  nobis  accidit  cum,  tali  ordine  non  servato, 
appctimus  id  quod  est  nobis  bonum  secundum 
quid,  contra  id  quod  est  bonum  simpliciter.  Talis 
autem  compositio  et  diversitas  bonorum  non  cst 
in  substantiis  separatis:  quinimmo  omne  eorum 
bonum  est  secundum  intellectum.  Non  est  igitur 
in  eis  possibile  quod  sit  peccatum  voluntatis, 
ut  videtur. 

Adhuc.  In  nobis  peccatum  voluntatis  accidit  ex 
superabundantia  vel  defectu,  in  quorum  medio 
virtus  consistit  *.  Unde  in  his  in  quibus  non 
est  accipere  superabundantiam  et  defectum,  sed 
solum  medium,non  contingit  voluntatem  peccare: 


nuilus  enim  peccare  potest  in  appetendo  iustitiam, 
nam  ipsa  iustitia  medium  quoddam  est.  Substan- 
tiae  autem  intellectuales  separatae  non  possunt 
appetere  nisi  bona  intellectualia :  ridiculum  enim 
est  dicere  quod  bona  corporalia  appetant  qui  se- 
cundum  suam  naturam  incorporei  sunt,  aut  bona 
sensibilia  quibus  non  est  sensus.  In  bonis  autem 
intellectualibus  non  est  accipere  superabundan- 
tiam;  nam  secundum  se  media  sunt  superabun- 

■  dantiae  et  defectus;  sictat  verum  medium  est  inter 
duos  errores,  quorum  unus  est  secundum  plus, 
alter  secundum  minus;  unde  et  sensibilia  et  cor- 
poralia  bona  in  medio  sunt  prout  secundum 
rationem  sunt.  Non  videtur  igitur  quod  substan- 
tiae  intellectuales  separatae  secundum  voluntatem 
peccare  possint. 

Amplius.  Magis  a  defectibus  remota  videtur 
substantia  incorporea  quam  corporalis.  In  sub- 
stantiis  autem  corporeis  quae  sunt  a  contrarietate 

i  remotae,  nuUus  defectus  accidere  potest:  scilicet 
in  corporibus  caelestibus.  Multo  igitur  minus  in 
substantiis  separatis,  et  a  contrarietate  remotis,  et 
a  materia,  et  a  motu,  ex  quibus  videtur  defectus 
aliquis  posse  contingere,  aliquod  peccatum  con- 
tingere   potest. 


1   nunquam]  tamen  addiint  f'd.  5  sit  post  nostra  DGNfc.  9   secundum  corpus]  corpus  EGNfr.  11   ad  P;  et  DN,  et  ad  citeri. 

l5  bonum  A  solus;  nobis  bonum.         17  eorum  vel  earum  A;  earum  Z,  eorum  ceteri. 

1    enim]  autera  GNfr.  2   medium  quoddam]  quoddara  bonum  G,  quoddani   N..        5  qui ...  incorporei]  quae  (qui  N.)...  incorporea  GNb. 

10  est  om  aWZcrf,  ante  medium  YP.  i3  prout  EGNXi";  sicut  aOWZcd,  om  Y ;  P  habet:  bona  per  hoc  in  medio  sunt  quod;  D\V  om  sunt 
altero  loco.         2  3  defectus  om  EGN. 

Commentaria   Ferrariensis 


cap.  praec,  init. 


*  Cap.  cx. 


PosTauAM  ostendit  Sanctus  'J"hom;is  quod  substantia  in- 
tellectualis  non  est  secundum  naturam  mala,  vult  con- 
Cf.  Comraent.  sequenter  ostcndere  quod  voluntarie  mala  sit  *. 

Circa  hoc  autem  tria  facit:  primo,  ponit  rationes  ad 
oppositum;  secundo,  determinat  veritatem,  capite  sequenti; 
tertio,  obiectionibus  respondet  *. 

Quantum  ad  primum,  arguitur  primo  qitatuor  ratio- 
nibus,  ex  hoc  quod  nullum  peccatum  voluntatis  potest 
esse  absque  errore.  In  intellectu  autem  substantiae  sepa- 
ratae  non  potuit  eiTor  peccatum  praecedere. 

Quinta  ratio  est,  quia  omne  bonum  substantiarum  se- 
paratarum  est  in  intellectu.  Impossibile  autem  videtur  ut  id 
cuius  est  unum  solum  bonum,  et  in  quo  non  est  diver- 


sorum  bonorum  compositio,  in  suo  appetitu  erret.  Propter 

'  quod  videmus   quod  nunquam  in  appetitu  naturali   acci- 

dit  peccatum.  In  nobis  autem  accidit    peccatum,  quia  in 

nobis  sunt  plura  bona :  scilicet  bonum  secundum  intelle- 

'  ctum,  et  bonum  secundum  sensum. 

Sexta  est,  quia  substantiae  separatae  non  possunt  appe- 

tere  nisi    bona  spiritualia,  in  quibus  non    est    superabun- 

i  dantia  neque  defectus.  In  quibus  autem  haec  non    sunt, 

I  sed  solum  medium,  non  contingit  voluntatem  peccare. 

1       Septima    est,  quia  in  substantiis  corporalibus  a  contra- 

rietate  remotis,   sciHcet   in    corporibus   caelestibus,   nullus 

defectus  accidere  potest.  Ergo  et   muito  minus    in  sub- 

;  stantiis  separatis. 


—^««SsSlSSSSSv^ 


CAPITULUM  CENTESIMUM  NONUM 

Fragm.  ex  A  77  r    b  26  -  77  v    a  5. 

QUOD  IN  DAEMONIBUS  POSSIT   ESSE  PECCATUM,  ET  QUALITER. 


uoD  autem  in  daemonibus  sit  peccatum 
voluntatis,  manifestum  est  ex  aucto- 
ritate  Sacrae  Scripturae.  Dicitur  enim 
I  loan.  III**,  quod  diabohts  ab  initio 
peccat.  Et  loan.  viii''*,  de  diabolo  dicitur  quod 
est  mendax,  et  pater  mendacii.  et  quod  homicida 


erat  ab  initin.  Et  Sap.  ii-"*^  dicitur    quod   imndia 
diaboli  mors  introivit  in  orbem  terrariim. 

Si  quis  autem  sequi  vellet  Platonicorum  po- 
sitiones*,  facilis  esset  via  ad  solvendum  praedicta. 
Dicunt   enim    daemones   esse    animalia    corpore  x.»  sqq.  -  Apiii. 

,      ,  . ,   .  ^   .  de  deo  Socratis, 

aerea:   et   sic,   cum  habeant  sibi  corpora  unita,  p.  147  »q- ilur'!. 

'  ^  '    Bat.  182J). 


de  Civ. 


VUR.,    V 

'.  Dei,  Ci 


ap. 


4  l  loan.  EGNYPc;  I  Ro.         6  mendacii  EY;  eius  NZ,  eius  scilicet  mendacii  b,  est  mendacii  ceferi. 

1  Sap.  n  b;  Sap.  i.         2  introivit  GNPc;  intravit.         6  aerea  om  GN.         corpora]  corpore  aY ;  scriptor  C  se  corrigit. 


I 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CIX.  341 

potest  in  eis  etiam  esse  pars  sensitiva.  Unde  et  lenti  ad  volendum  et  amandum  sui  ipsius  per- 
passiones,  quae  nobis  sunt  causa  peccati,  eis  attri-  fectionem,  ita  quod  contrarium  huius  velle  non 
buunt,  scilicet  iram,  odium,  et  alia  huiusmodi:  possit;  non  tamen  sic  est  ei  inditum  naturaliter 
propter  quod  dicit  Apuleius  quod  sunt  animo  ut  ita  ordinet  suam  perfectionem  in  alium  finem 
passiva.  s  quod  ab  eo  deficere  non  possit:  cum  finis  su- 

Praeter  hoc  etiam  quod  uniti  corporibus  esse  perior  non  sit  suae  naturae  proprius,  sed  supe- 
perhibentur,  secundum  positiones  Platonis,  forte  rioris  naturae.  Relinquitur  igitur  suo  arbitrio  quod 
posset  in  eis  aliud  genus  cognitionis  poni  quam  propriam  perfectionem  in  superiorem  ordinet 
intellectus.  Nam  secundum  Platonem,  etiam  anima  finem.  In  hoc  enim  dilferunt  voluntatem  habentia 
•cf.snpraiib.ii,  scnsitiva  incorruptibilis  est*.  Unde  oportet  quod -o  ab  his  quae  voluntate  carent,  quod  habentia  vo- 
cap  Lxjcxii.  i^abgai;  operationem  cui  non  communicet  corpus.  luntatem  ordinant  se  et  sua  in  finem,  unde  et 
Et  sic  nihil  prohibet  operationem  sensitivae  ani-  liberi  arbitrii  esse  dicuntur:  quae  autem  voluntate 
mae  inveniri  in  substantia  aliqua  intellectuali,  carent,  non  ordinant  se  in  finem,  sed  ordinantur 
quamvis  corpori  non  unita:  et  per  consequens  a  superiori  agente,  quasi  ab  alio  acta  in  finem, 
passiones.  Et  sic  manet  in  eis  eadem  radix  pec- 1;  non  autem  a  seipsis. 

candi  quae  est  in  nobis.  Potuit  igitur  in  voluntate  substantiae  separatae 

Sed  utrumque  praemissorum  est  impossibile.     esse  peccatum  ex  hoc  quod  proprium  bonum  et 

Quod    enim   non   sint   aliquae    aliae  substantiae     perfectionem  in  ultimum   finem    non    ordinavit, 

intellectuales  unitae  corporibus  praeter   animas     sed  inhaesit  proprio  bono  ut  fini.   Et   quia   ex 

•Lib.ii.cap.xc.  humanas,  ostensum  est  supra*. -Quod  autem  ope- jo  fine  necesse  est  quod  regulae  actionis  sumantur, 

rationes  sensitivae  animae  non  possint  esse  sine     consequens  est  ut  ex  seipsa,  in  qua  finem  con- 

corpore,  hinc  apparet  quod,  corrupto  aliquo  or-     stituit,  alia  regulari  disponeret,  et  ut  eius  voluntas 

gano  sentiendi,  corrumpitur  operatio  una  sensus:     ab  alio  superiori    non    regularetur.    Hoc   autem 

sicut,  corrupto  oculo,  visio  deficit.  Propter  quod     soli  Deo  debetur.  Et  secundum  hoc  intelligendum 

et,  corrupto  organo  tactus,  sine  quo  non  ^oX&sX  ^^  e.?>t  (\\iod  appetiit  Dei  aequalitatem* :  non  (\\ndem  • /»a<af  xiv,  14. 

•wdeAnima.u,  esse  aniiTial  *,  oportet  quod  animal  moriatur.         ut  bonum  suum  esset  divino  bono  aequale ;  hoc 

±  expl'icit       Ad  evidentiamigiturpraemissae-J-dubitationis*,     enim  in  intellectu  cadere    non    poterat;    et   hoc 

•cap.'praec.      consideraudum  cst  quod,  sicut  est  ordo  in  causis     appetendo  appeteret  se  non  esse,  cum  distinctio 

agentibus,    ita  etiam  in  causis  finalibus :  ut  sci-     specierum  secundum  diversos  gradus  rerum  pro- 

licet  secundarius  finis  a  principali  dependeat,  sicut  5°  veniat,  ut  ex  supra*  dictis  apparet.  -  Velle  autem  jcap.  xcvnjub. 

secundarium  agens  a  principali  dependet.  Accidit     alios  regulare,  et  voluntatem   suam   a   superiori 

autem  peccatum  in  causis  agentibus  quando  se-     non  regulari,  est  velle  praeesse,  et  quodammodo 

cundarium  agens  exit  ab  ordine  principalis  agentis :     non  subiici,  quod  est  peccatum  superbiae.  Unde 

sicut,  cum  tibia  deficit  propter  suam  curvitatem     convenienter    dicitur    quod    primum    peccatum 

ab  executione  motus  quem  virtus  appetitiva  im-  -.s  daemonis  fuit  superbia.  -  Sed  quia  ex  uno  errore 

perabat,  sequitur  claudicatio.  Sic  igitur  et  in  causis     circa  principium  varius  et  multiplex  error  conse- 

finalibus,  cum  finis  secundarius  non  continetur     quitur,  ex   prima   inordinatione   voluntatis   quae 

sub  ordine  principalis  finis,  est  peccatum  volun-     fuit  in  daemone,  consecutum  est  multiplex  pec- 

tatis,  cuius  obiectum  est  bonum  et  finis.  catum  in  voluntate  ipsius:  et  odii  ad  Deum,  ut 

Quaelibet  autem  voluntas  naturaliter  vult  illud  »o  resistentem  suae  superbiae,  et  punientem  iustis- 

quod  est  proprium  volentis  bonum,  scilicet  ipsum     sime    suam    culpam;   et   invidiae  ad   hominem ; 

esse  perfectum,  nec  potest  contrarium  huius  velle.     et  multa  alia  huiusmodi., 

In  illo  igitur  volente  nuUum  potest  voluntatis  Considerandum  est  etiam  quod,  cum  proprium 
peccatum  accidere  cuius  proprium  bonum  est  alicuius  bonum  habet  ordinem  ad  plura  superiora, 
ultimus  finis,  quod  non  continetur  sub  alterius  4;  liberum  est  volenti  ut  ab  ordine  alicuius  supe- 
finis  ordine,  sed  sub  eius  ordine  omnes  alii  fines  riorum  recedat  et  alterius  ordinem  non  derelin- 
continentur.  Huiusmodi  autem  volens  est  Deus,  quat,  sive  sit  superior  sive  inferior:  sicut  miles, 
cuius  esse  est  summa  bonitas,  quae  est  uUimus  qui  ordinatur  sub  rege  et  sub  duce  exercitus, 
finis.  In  Deo  igitur  peccatum  voluntatis  esse  non  potest  voluntatem  suam  ordinare  in  bonum  ducis 
potest.  50  et  non  regis,  aut  e  converso.  Sed  si  dux  ab  ordine 

In  quocumque  autem  alio  volente,  cuius  pro-  regis  recedat,  bona  erit  voluntas  militis  recedentis 
prium  bonum  necesse  est  sub  ordine  alterius  a  voluntate  ducis  et  dirigentis  voluntatem  suam 
boni  contineri,  potest  peccatum  accidere  volun-  in  regem,  mala  autem  voluntas  militis  sequentis 
tatis,  si  in  sua  natura  consideratur.  Licet  enim  voluntatem  ducis  contra  voluntatem  regis :  ordo 
naturalis  inclinatio  voluntatis  insit  unicuique  vo-  s>  enim  inferioris  principii  dependet  ab  ordine  su- 


1  ctiam  hic  A  soUis;  post  esse.  3  odium]  et  odium  CFXYZfcPc.  6  Praeter]  Propter  Pc.  esse  perhibentur  A  solus;  perhibent  N, 
ponuntur  \V,  perhibentur  ceteri.  7  positiones  A  solus;  positionem.  25  ct  corrupto]  corrupto  eius  B,  corrupto  bPc.  27   igitur  EGN6; 

autem.   Cetera  huius  capituli  A    habuit    supra  fasciculum  auxiliarium    deperditum.  42    nec   Ita   EGNZfc;  non   enim   WPc,   non   ceteri. 

44  proprium  om  Vd;  bonum  om  D.         34  eniin]  autem    GNt. 

4    in  alium]  malum  BC,  in  illum  DsB ;  HZ  ut  vidctur  incoeperant  scribere   malum.   sed   inter  scribendum   se  corrigunt.  3    possit] 

posset  oY.  20  quod]  ut  Pc.  21  consequens]  necessc  Pc.  22  regulari  //a  EGN;  regulariter  Cffer/.  27  enim]  autem  GN,  quidem  i.  in 
intellectu]  eius  arfrfi/  P.  37  ex]  ut  cx  EGN,  ideo  ex  sEP</.  38  consecutum //a  EGNfrPc;  constitutum  ce/er/.  ig  et  odii  ad  Deum /ifii  GNX; 
om  D,  et  odii  apud  Deum  E,  et  odii  ipsius  aWYZ,  et  odii  ipsius  Dci  (ut  resistentis...  punientis)  b,  et  odii  ipsius  ad  Deum  Pc.  41  invidiae  Ita  P  ; 
invidia  Z,  invidiam  ceteri  e.vcepto  W  qui  pro  et  invidiae  ad  hominem  /fg-it  abhorreat.         47  inferior]  sit  inferior  Pc.         52  et  Ita  ZP;  om  ceteri. 


342 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CIX. 


perioris.  Substantiae  autem  separatae  non  solum  Hoc  autem  differt  inter  hominem  et  substantiam 

ordinantur  sub  Deo,  sed  una  etiam  earum  ordi-  separatam,  quod  in  uno  homine  sunt  plures  appe- 

natur  sub  alia,  a  prima   usque    ad   ultimam,  ut  titivae  virtutes,  quarum  una  sub  altera  ordinatur. 

■cap.  xcv.        iji  Secundo*  ostensum  est.  Et  quia  in  quolibet  Quod  quidem  in  substantiis  separatis   non  con- 

volente  sub  Deo  potest  esse  peccatum  voluntatis,  s  tingit:  una  tamen  earum  est  sub  altera.  Peccatum 

si  in  sua  natura  consideretur,  possibile  fuit  quod  autem  in  voluntate  contingit  qualitercunque  appe- 

aliqua  de  superioribus,  aut  etiam  suprema  inter  titus  inferior  deflectatur.  Sicut  igitur  peccatum  in 

omnes,  peccaret  secundum  voluntatem.  Et    hoc  substantiis  separatis  esset  vel  per  hoc  quod  de- 

quidem  satis  probabile  est :  non  enim  in  suo  bono  flecteretur  ab  ordine  divino,  vel   per  hoc  quod 

quievisset  sicut  in  fine  nisi  suum  bonum  valde  '°  aliqua  earum  inferior  deflecteretur  ab  ordine  ali- 

perfectum  esset.  Potuit  igitur  fieri  quod  de  infe-  cuius  superioris  sub  ordine  divino  manentis;  ita 

rioribus  aliquae,  per  propriam  voluntatem,  bonum  in  homine  uno  contingit  peccatum  dupliciter.  Uno 

suum  ordinarent  in  ipsam,  recedentes  a  divino  modo,  per   hoc   quod  voluntas  humana  bonum 

ordine,    quae  similiter  peccaverunt:   aliae   vero,  proprium  non  ordinat  in  Deum :  quod  quidem 

servantes  in  motu  suae  voluntafis  divinum  ordi-  's  peccatum    est   commune    et   sibi   et    substantiae 

nem,    ab   ordine    peccantis,    quamvis   superioris  separatae.  Alio  modo,  per  hoc  quod  bonum  in- 

secundum  naturae  ordinem,  recte  recederent.  -  ferioris  appetitus    non    regulatur   secundum    su- 

Quomodo  vero  in  bonitate  vel  malitia  immobi-  periorem:    puta    quando    delectabilia   carnis,  in 

liter  utrorumque  voluntas  perseverat,  ostendetur  quae  concupiscibilis  tendit,  voiumus  non  secun- 

'Cap.  xciisq.    in    Quarto * :  Hoc  enim  pertinet   ad  poenas  vel  ^^^  dum   ordinem    rationis.  Huiusmodi  autem    pec- 

praemia  bonorum  vel  malorum.  catum  non  contingit  in  substantiis  separatis  esse. 


2  sed  una  etiam]  sed  una  aWYZ,  sed  etiam  una  D.  12  aliquae  per]  aliquam  NpKG.  19  persevernt]  perseveret  DWY.  ostehdetur] 
ut  ostendetur  aY. 

7    deBectatur]  defectatur  pBFH  (B  se  ipse  corrigit),  deferatur  CsH.  8    defiecteretur]  deflecterentur  Z.  9    divino...  ab  ordine  hom 

om  aWYZ  (DPc);  restituimus  ex  EXft,  qui  tamen  verba  aliqua  earum  inferior  ante  primum  deflecteretur  ponunt,  ubi  pro  inferior  legendum 
esset  superior.  DPc  legunt:  (esset)  vel  per  hoc  quod  aiiqua  earum  inferior  deflecteretur  ab  ordine  alicuius  superioris,  idest  om  liom  deflecte- 
retur...  vei  per  hoc  quod  e  lectione  nostra,  aut  divino...  ab  ordine  e  lectione  K,  G  om  Sicut  igitur...  10  dcflecteretur.  14  Deum]  divinum  GN. 
l5  et  sibi  Ita  EGNb;  sibi  ceteri.         19  secundum  ordinem]  ordinem  EG,  ordine  N. 


Oomrnentaria  Ferrariensis 


josiTis  obiectionibus  quibus  arguebatur    in  daemonibus 
peccatum  esse  non  posse,  vult  Sanctus  Thomas  veri- 


:ap.  pra' 
•  Deest  solita  di- 
visio  Commenti. 


I.  Prima  est.  In  daenionibus  est  peccatiim    voliintatis : 


Cf.  Commeiii.  tatem  determinare  *.  Et  ponit  quatuor  conclusiones  **. 

cap.  praec,  iiiit.  t¥-.-  .      r       j  ■,  .  .  >..• 

ita  di- 

Quae    lamun  idest,  secunduiu  actum  voluntatis. 

suppoiiiturinfra,         Primo,  probatur  auctoritate  I  loannis  iii;  loannis  viii; 

num.  xixe!  XKiii.  _       .         ."^ 

"Cf.  nn.ix.xiii,  et  Saptenttae  11. 

''^"''  Secundo,  probatur  ratione.  Et  primo,  concluditur  falsa 


'  Num.  11. 


Platonicorum  positio  ;  secundo,  ponitur  vera  ratio*.  Positio 
Platonicorum  est  quod  daemones  sunt  animalia  aerea,  ha- 
bentia  partem  sensitivam  et  passiones,  quae  sunt  nobis 
causa  peccati,  sciiicet  iram,  odium  et  similia.  Unde  Apu- 
leius  inquit  quod  sunt  animo  passiva. 

Posset  etiam  fortasse,  secundum  positionem  Platonis, 
poni  in  substantia  intellectuali  aliqua,  quamvis  non  unita 
corpori,  cognitio  sensitiva,  et  per  consequens  passiones. 
Cum  enim  anima  sensitiva,  secundum  ipsum,  sit  incor- 
ruptibilis,  oportet  quod  habeat  operationem  cui  non  com- 
municet  corpus:  et  sic  maneat  in  eis  eadem  ratio  peccandi 
quae  est   in   nobis,  scilicct  passio. 

Sed  utrumque  istorum  est  impossibile,  inquit  Sanctus 
Thomas.  Primum  quidem,  quia  ostensum  est  supra  non 
esse  alias  substantias  intellectuales  unitas  corporibus  praeter 
animas. 

Secundum  vero,  scilicet  quod  operationes  animae  sen- 
sitivae  possint  esse  sine  corpore,  hinc  falsum  esse  constat 
quod,  corrupto  aliquo  organo  sentiendi,  corrumpitur  ope- 
ratio  sensus:  ut  patet  in  visu  et  tactu. 

II.  Pro  vera  ratione,  notat  primo  Sanctus  Thomas  quod, 
sicut  in  causis  agentibus  sccundarium  agens  a  principali 
dependet,  ita  et  in  causis  finalibus  secundarius  finis  a  prin- 
cipali  dependentiam  habet:  et  quod,  sicut  peccatum  in 
causis  agentibus  accidit  quando  secundarium  agens  exit 
ab  ordine  principalis  agentis,  ut  patet  in  claudicatione,  ita 
peccatum  voluntatis,  cuius  obiectum  est  bonum  et  Jinis, 
est  cum  finis  secundarius  non  continetur  sub  ordine  prin- 
cipalis  finis. 


Notat  secundo,  quod  quaelibet  voiuntas  naturaliter  vult 
illud  quod  est  proprium  volentis  bonum,  scilicet  ipsum 
esse  perfectum :  et  non  potest  contrarium  huius  velle.  Ideo 
in  illo  volente  cuius  proprium  bonum  est  ultimus  finis 
non  contentus  sub  alio  fine,  sed  sub  cuius  ordine  omnes 
alii  fines  continentur,  nullum  peccatum  voluntatis  accidere 
potest.  Huiusmodi  autem  volens  est  solus  Deus,  cuius  esse 
est  summa  bonitas,  quae  est  ultimus  finis.  In  quocunque 
autem  alio  volente,  cuius  proprium  bonum  necesse  est 
sub  ordine  alterius  boni  contineri,  potest  peccatum  volun- 
tatis  accidere,  si  in  sua  natura  consideretur :  quia,  licet 
naturalis  inclinatio  voluntatis  insit  unicuique  volenti  ad 
volendum  et  amandum  sui  ipsius  perfectionem,  non  est 
tamen  ei  naturaliter  inditum  ut  ita  ordinet  suam  perfectio- 
nem  in  alium  finem  quod  ab  eo  deficere  non  possit, 
cum  finis  superior  non  sit  suae  naturae  proprius,  sed  su- 
perioris  naturae  ;  sed  hoc  suo  arbitrio  relinquitur.  Quod 
sane  patet  ex  diiferentia  inter  voluntatem  habentia,  et  ea 
quae  voluntate  carent,   quae  non  sunt  liberi  arbitrii. 

Ex  his  infert  Sanctus  Thomas  quod  in  voluntate  sub- 
stantiae  separatae  peccatum  esse  potuit  ex  hoc  quod  pro- 
prium  bonum,  propriamque  perfectionem,  in  ultimum  finem 
non  ordinavit,  sed  inhaesit  proprio  bono  ut  fini. 

III.  Ad  evidentiam  eorum  quae  hic  dicuntur,  adverten- 
dum  primo  quod,  sicut  alia  est  causalitas  agentis,  et  alia 
causalitas  finis,  ita  alia  est  dependentia  unius  causae  agentis 
ab  alia,  et  alia  dependentia  causae  finalis  ab  alio  fine. 
Causalitas  enim  causae  agentis  consistit  in  hoc  quod  est 
efficere :  causalitas  vero  causae  finalis  consistit  in  hoc  quod 
est  appeti,  tanquam  id  cuius  gratia  alia  appetuntur  et 
Jiunt  ab  agente.  Ideo  causam  agentem  secundariam  depen- 
dere  a  causa  principali,  nihil  aliud  est  quam  ipsam  eflicere 
co-efiiciente  et  movente  ipsam  principali  agente :  ipsam 
vero  deficere  ab  ordine  principalis  agentis,  nihil  aliud  est 
quam  ipsam  efficere  aliquid  non  secundum  quod  princi- 
palis  agentis  motus  et  influentia  in  ipsam  exigit,  sed  se- 
cundum  proprii  defectus   conditionem.    Similiter  crgo   in 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CIX. 


343 


causis  tinalibus  nihil  aliud  est  secundarium  finem  a  prin- 
cipali  fine  dependere,  quam  ipsum  appeti  propter  appetitum 
principalis  finis,  sicut  medicina  appetitur  propter  appetitum 
sanitatis:  et  finem  secundarium  non  contineri  sub  ordine 
principalis  finis,  est  ipsum  appeti  non  propter  appetitum 
et  amorem  principalis  finis,  sed  propter  se  tantum.  Ideo, 
sicut  peccatum  in  agentibus  naturalibus  contingit  quando 
secundarium  agens  producit  effectum  et  non  secundum 
influentiam  et  causalitatem  principalis  agentis,  ut  cum  pro- 
ducuntur  monstra  :  ita  in  voluntariis  peccatum  accidit  cum 
secundarius  finis  appetitur  non  propter  appetitum  princi- 
palis  finis,  sed  propter  seipsum ;  quia  tunc  actus  voluntatis 
fertur  in  aliquem  secundarium  finem,  non  secundum  quod 
exigit  causalitas  principalis  finis,  quae  est  ut  propter  ipsius 
amorem  et  appetitum  omnis  alius  finis  secundarius  appe- 
tatur,  sed  tantum  secundum  ipsius  secundarii  finis  con- 
ditionem. 

2.  Advertendum  secundo,  ex  doctrina  Sancti  Thomae 
in  QQ.  Verit.,  q.  xxii,  a  7,  quod  sicut  non  accidit  pecca- 
tum  in  natura  quando  aliquid  producitur  secundum  ordi- 
nem  et  incHnationem  naturae,  ita  etiam  in  voluntariis  non 
accidit  peccatum  quando  voluntas  vult  id  ad  quod  incli- 
natur  naturaliter,  et  cuius  oppositum  velle  non  potest 
inquantum  huiusmodi.  Sed  quia  contingit  ei  quod  voluntas 
naturaliter  appetit,  coniunctum  esse  aliquid  aHud  quod  non 
est  naturaHter  voHtum,  sed  libere;  ideo  in  appetitu  ilHus 
naturaliter  voHti  potest  esse  peccatum,  non  quidem  ratione 
sui  absolute,  sed  ratione  adiuncti.  respectu  cuius  voluntas 
Hbera  est.  Quia  ergo  unicuique  volenti  est  naturalis  in- 
cHnatio  voluntatis  ad  proprium  bonum  et  sui  ipsius  na- 
turalem  perfectionem ;  ad  ordinem  autem  proprii  boni  in 
ultimum  finem  non  est  naturalis  incHnatio  voluntatis,  ita 
quod  ab  appetitu  sui  boni  secundum  talem  ordinem  de- 
ticere  non  possit:  ideo  non  est  peccatum  in  appetitu  pro- 
priae  perfectionis  inquantum  huiusmodi,  in  his  quorum 
proprium  bonum  sub  bono  proprio  alterius  continetur 
tanquam  secundarius  finis  sub  principaH ;  sed  est  pecca- 
tum  si  propria  perfectio  appetatur  non  propter  amorem 
alterius  boni,  sub  quo  continetur  sua  perfectio,  et  sub  quo 
ordine  appeti  debet,  pro  illa  sciUcet  mensura  in  qua  ad 
hoc  tenetur.  Ideo  optime  infert  Sanctus  Thomas  quod  in 
substantia  intellectuaH  isto  modo  peccatum  esse  potuit, 
quod  proprium  bonum  non  ordinaverit  in  ultimum  finem, 
sed  illi  inhaeserit  ut  fini :  idest,  quod  suam  naturalem  per- 
fectionem  amaverit  non  propter  amorem  uhimi  finis,  qui 
est  Deus,  sed  propter  seipsam  tantum,  in  ea  videHcet  ulti- 
mate  complacendo;  cum  tamen  deberet  aHquod  ulterius 
bonum  ultimate  amare,  et  ad  ipsum  naturale  suum  bonum 
ordinare  tanquam  ad  finem. 

3.  .^ttendendum  tamen  quod,  cum  Deus  dupliciter  con- 
siderari  possit,  sciUcet  ut  est  principium  naturae,  et  ut  est 
obiectum  supernaturaHs  beatitudinis;  peccatum  angeH  non 
fuit  eo  quod  non  ordinaverit  bonum  suum  in  Deum  ut 
est  naturaHs  boni  principium,  quia  naturale  est  angelo 
suum  bonum  iHo  modo  propter  Deum  amare:  sed  fuit 
eo  quod  suum  bonum  non  ordinavit  in  Deum  ut  est  obie- 
ctum  supernaturalis  beatitudinis,  suam  scilicet  perfectionem 
amando  ultimate,  nullo  modo  supernaturaH  beatitudine,  ad 
quam  Deus  ipsum  ordinaverat,  considerata.  Unde  in  Prima 

Qu.  Lxiii,  a.  3.  Parte  *  inquit  Sanctus  Thomas  quod  peccavit  quia  appe- 
tiit  utjhiem  ultimum  beatitudinis  id  ad  qiind  virtute  suae 
naturae  poterat  pervenire,  avertens  suum  appetitum  abea- 
titudifie  supernaturali,  quae  est  ex  gratia  Dei. 

4.  Advertendum  etiam,  cum  inquit  Sanctus  Thomas  in 
secundariis  volentibus  peccatum  esse  posse  si  iii  sua  na- 
tura  considerentur,  quod  ideo  addidit,  si  in  sua  natura 
considerentur,  quia  non  inconvenit  substantiam  inteUe- 
ctualem  fieri  impeccabilem  per  gratiam:  sicut  Beati  omnes 
in  tali  statu  sunt  in  quo  peccare  non  possunt,  non  qui- 
dem  ex  conditione  naturae,  sed  ex  gratiae  dono. 

5.  Considerandum  ulterius,  ex  doctrina  Sancti  Thomae 
Q"-  '•              Quarto,  d.  xxvi  *,  a.    1,  quod  naturale  aHquid  esse   homini 

dupHciter  intelHgi  potcst :  uno  modo,  quia  ex  principiis 
naturae  de  necessitate  causatur ;  alio  modo,  quia  ad  illud 
natura  inclinat,  sed  mediante  libero   arbitrio   completur. 


Quia  ergo  non  voluit  omnino  negare  Sanctus  Thomas 
naturale  esse  volenti  creato  ordinare  suam  perfectionem 
in  alium  finem,  -  est  enim  sibi  naturale  aliquo  modo,  in- 
quantum  ex  ratione  ad  hoc  inclinatur  supposita  revela- 
tione  divina  de  supernaturali  fine  ;  -  sed  tantum  quod  hoc 
non  est  sibi  naturale  primo  modo :  ideo  non  absolute 
dixit  non  csse  sibi  inditum  naturaliter  ut  ordinet  suam 
perfectionem  in  alium  finem,  sed  addidit,  ita  quod  ab  eo 
deficere  non  possit,  quasi  diceret:  Illud  quidem  est  sibi 
aHquo  modo  naturale,  inquantum  ex  ratione  ad  ipsum 
incHnationem  aliquam  habet :  non  tamen  est  sibi  naturale 
tanquam  ex  principiis  naturae  dicitur  necessitate  causatum. 

IV.  Circa  id  quod  dicitur,  in  voluntate  substantiae  se- 
paratae  peccatum  esse  potuisse  ex  hoc  quod  proprium  bo- 
num  in  ultimum  finem  non  ordinavit,  sed  inhaesit  proprio 
bono  ut  fini,  advertendum  est  quod  duplex  Theologorum 
positio  fuit  de  peccato  daemonis.  Quidam  enim  dixerunt 
quod  peccatum  eius  in  hoc  fuit  quod  appetiit  ut  finem 
ultimum  id  ad  quod  virtute  suae  naturae  poterat  perve- 
nire:  idest,  proprium  bonum,  et  propriam  perfectionem 
sibi  naturaHter  convenientem,  tanquam  ultimum  finem  et 
tanquam  suam  finalem  beatitudinem  amavit,  et  in  ipsa  dele- 
ctatus  est,  non  curans  de  supernaturaH  beatitudine  per  gra- 
tiam  habenda,  quae  in  visione  Dei  per  essentiam  consistit. 

AHi  vero  dixerunt  eum  in  hoc  peccasse  quod  illam 
beatitudinem  quae  datur  ex  gratia,  appetiit  quidem  ut  ulti- 
mum  finem,  sed  voluit  ipsam  habere  non  ex  divino  auxilio; 
sed  per  virtutem  suae  naturae.  IntelHge,  non  quidem  po- 
sitive,  quasi  hoc  totum  fuerit  voHtum  ab  eo,  scilicet  bea- 
titudo  quae  datur  ex  gratia  et  ipse  modus  habendi,  scilicet 
per  propriam  virtutem:  sed  negative,  inquantum  scilicet 
voluit  talem  beatitudinem  et  nihil  consideravit  de  gratia 
et  auxiHo  divino,  cum  tamen,  eam  appetendo,  deberet  tan- 
quam  ex  divina  habendam  gratia  appetere.  Huius  opinionis 
videtur  esse  Anselmus,  cum  inquit  *  quod  iUud  appetiit 
ad  quod  pervenisset  si  stetisset. 

Licet  autem  Sanctus  Thomas  hanc  secundam  opinio- 
nem  videatur  sequi  in  II  Sent.,  d.  v,  q.  1,  a.  2;  et  in 
QQ.  de  Malo,  q.  xvi,  a.  3;  tamen  hic,  et  in  Prima  Parte, 
q.  Lxiir,  a.  3,  videtur  magis  primae  opinioni  adhaerere.  In 
hoc  enim  videtur  angelus  simiHtudinem  Dei  appetiisse,  ut 
sicut  Deus  seipso  et  suo  naturaH  bono  est  beatus,  ipseque 
sibi  finis  ultimus  est,  ita  et  ipse  angelus,  ex  modo  appe- 
tendi,  voluit  sibi  ipsi  esse  ultimus  finis,  et  suo  naturaH 
bono  esse  beatus,  tanquam  sua  naturaHs  perfectio  sum- 
mum  bonum  esset,  ad  nullum  aliud  perfectius  bonum  ordi- 
natum. 

2.  In  idem  tamen  istae  duae  positiones  aliquo  modo, 
ut  inquit  Sanctus  Thomas  Prima  Parte,  loco  praeallegato, 
redeunt:  secundum  utramqite  enim  positionem,  appetiit 
ftnalem  beatitudinem  per  suain  virtiitem  habere.  Si  enim 
propriam  et  naturalem  perfectionem,  quac  est  eius  natu- 
ralis  cognitio,  aut  quaecumque  eius  naturalis  perfectio  ex 
naturae  principiis  proveniens,  tanquam  summum  bonum 
et  finalem  beatitudincm  amavit :  constat  quod  finalem  bea- 
titudinem  voluit  per  propriam  virtutem  habere;  quia  na- 
turaUs  perfectio,  ex  principiis  naturae  proveniens,  ex  propria 
virtute  procedit.  Si  etiam  beatitudinem  quae  aliis  datur 
ex  gratia,  voluit  et  appetiit  habere  non  ab  alio:  constat 
quod  impHcite  et  interpretative  voluit  a  seipso,  et  pcr 
propriam  virtutem,  finalem  beatitudinem  assequi. 

V.  Sed  circa  praedicta  dubium  occurrit.  Si  enim,  ut 
hic  dicitur,  angelo  non  est  naturaliter  inditum  ut  suam 
perfectionem  ordinet  ad  alium  finem,  sed  hoc  suo  arbitrio 
relinquitur,  potestque  ab  hoc  ordine  deficere :  sequitur 
quod  angelus  in  primo  instanti  peccare  potuerit.  Hoc 
autem  pro  falso  et  inconvenienti  Sanctus  Thomas  ubique 
habet*.  Ergo  et  dictum  iUud  verum  esse  non  potest. 

Quod  autem  istud  sequatur,  ostenditur  sic.  Angelo  in 
primo  instanti  non  erat  naturaliter  inditum  ut  suam  per- 
fectionem  in  alium  finem  ordinaret,  sed  poterat  a  tali 
ordinatione  deficere.  Ergo  potcrat  se  diligere,  et  non  pro- 
pter  Deum.  Sed  omnis  actus  electivus  in  habcntc  gratiam, 
secundum  doctrinam  Sancti  Thomae  *,  est  meritorius  aut 
demeritorius.  Ergo  ilie  actus  fuisset  aut  meritum  aut  pec- 


■  De  casu  diabo- 
li,  cap.  VI. 


■    Vid. 

LXIII,  5. 


1»"°  P., 


•  Cf.  de  Slalo, 
q.  II.  a.  3,  ad  7: 
l*"»  P.,  q.  Lxiii, 
a.  6. 


344 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CIX. 


li'oet. 


catum.  Sed  non  fuisset  meritum :  cum  nullus  actus  sit 
meritorius  nisi  in  Deum  actu  aut  virtute  tendat.  Ergo 
fuisset  peccatum.  Et  ita  in  primo  instanti  peccasset. 

2.  Ad  huius  evidentiam,  considerandum  est  quod,  cum 
gratia  naturam  secundum  modum  ipsius  naturac  inclinet, 
-  omnis  enim  forma  incUnat  suum  subiectum  secundum 
modum  ipsius  subiecti,  ut  est  de  mente  Sancti  Thomae 
Prima,  q.  lxu,  a.  3,  ad  2  -  oportet  secundum  modum  na- 
turalitatis  aut  libertatis  naturae  angelicae  ad  ea  quae  ad 
ordinem  naturae  pertinent,  esse  ipsius  inclinationem  ad 
Deum,  ad  quem  gratia  caritasque  inclinant.  Secundum 
autem  mcntem  Sancti  Thomae  Prima,  q.  i.xiii,  a.  5  et  6, 
angelus  absolute  quidem  potest  in  bonum  et  malum:  in 
primo  tamen  instanti  sui  esse,  naturaliter  el  determinate 
movetur  in  bonum,  ita  quod  in  malum  moveri  non  po- 
test.  Similiter  ergo  gratia,  in  qua  angeli  sunt  creati,  absolute 
quidem  cum  libertate  quadam  naturam  angelicam  incli- 
nabat  in  Deum  sicut  in  ultimum  finem,  ita  quod  poterat 
angelus  et  diligere  se  propter  Deum,  et  se  non  propter 
Deum  diligere:  in  primo  tamen  instanti  determinate  et 
necessario  in  dilectionem  Dei  inclinabat,  ita  quod  non  po- 
terat  actum  dilectionis  circa  se  elicere  quin  se  propter 
Deum  diUgeret. 

3.  Ad  dubium  ergo,  negatur  conscquentia.  -  Ad  pro- 
bationem  autem  dicitur  quod  ex  falso  fundamento  procedit, 
quod  scilicet  angelus  in  primo  instanti  esset  liber  ad  di- 
ligendum  se  propter  Deum,  et  ad  diligendum  se  non  pro- 
pter  Deum.  Ad  auctoritatem  enim  Sancti  Thomae  dicitur 
quod  in  arbitrio  angeli  esse  ut  se  diligat  in  ordine  ad 
Deum,  et  sine  tali  ordine,  dupliciter  potest  intelligi:  sci- 
licet  absolute;  sive,  aliquando,  et  pro  omni  durationis  men- 
sura.  Primo  modo  verum  est:  et  ad  illum  sensum  loqui- 
tur  Sanctus  Thomas.  Nam  opposito  modo  inclinabatur 
voluntas  angeli  ad  suum  bonum  naturale:  et  ad  hunc 
ordinem  in  Deum.  In  naturale  enira  bonum  naturaliter 
inclinabatur  ita  quod  eius  oppositum  velle  nullo  tempore 
poterat :  in  hunc  autem  ordinem,  absolute  loquendo,  libere 
per  gratiam  inclinabatur,  ita  quod  quandoque  poterat  di- 
ligere  bonum  suum  sine  ordine  ad  Deum.  Et  ita  de  facto 
in  secundo  instanti  evenit  quod  aliqui  se  sine  tali  ordine 
dilexerunt.  -  Secundo  vero  modo  falsum  est :  neque  ad 
illum  sensum  loquitur  Sanctus  Thomas.  Non  enim  in  primo 
instanti  suae  creationis  angelus  liber  ejat  ut  in  ipso  posset 
diligere  se  propter  Deum,  et  non  propter  Deum :  sed  ad 
hoc  ex  gratia  determinatus  erat  ut,  diligendo  se,  diligeret 
propter  Deum,  non  poteratque  se  et  non  propter  Deum 
diligere. 

VI.  Circa  primum   modum    peccati    angelorum,  quem 

Cf.  nutn.  IV,  sequitur  hoc  loco  Sanctus  Thomas  *,  dubium  non  dissi- 
mulandum  occurrit.  Si  enim  peccaverunt  angeli  quia  con- 
versi  sunt  in  proprium  bonum  tanquam  in  ultimum  finem, 
aut  hoc  fuit  pcr  actum  amoris  naturalis:  aut  per  actum 
amoris  electivi.  Non  quidem  primum :  quia,  ut  habetur 
Prima,  q.  lx,  a.  i,  ad  3,  dilectio  naturalis  semper  est  recta. 
—  Non  etiam  secundum.  Quia  inquit  Sanctus  Thomas  su- 

Parag.  Quae-  perius  in  hoc  capite*,  quod  inest  unicuique  naturalis  in- 
clinatio  voluntatis  ad  volendum  et  amandum  sui  ipsius 
perfectionem,  ita  quod  contrarium  huius  velle  non  potest. 
Ergo  non  apparet  quomodo  circa  naturale  bonum  potue- 
runt  angeli  peccare. 

2.  Respondebitur  forte,  de  mente  Sancti  Thomae  in 
hoc  capite,  quod,  licet  voluntas  naturaliter  feratur  in  pro- 
prium  bonum  volentis  absolute  sumptum,  in  ipsum  tamen 
sub  ratione  ultimi  finis  fertur  libere  et  elective:  quia  vi- 
delicet  in  potestate  volentis  est  ordinare  bonum  naturale 
volentis  in  ulteriorem  finem ;  aut  non  ordinare,  sed  sistere 
in  ipso  tanquam  in  ultimo  fine. 

3.  Sed  licet  ita  oporteat  secundum  mentem  Divi  Thomae 
respondere,  non  videtur  tamen  haec  responsio,  sequendo 
eius  principia,  dubio  satisfacere.  Si  enim  ratio  ultimi  finis 
fuisset  volita  in  bono  naturali  ita  quod  voluntas  amasset 
proprium  et  naturale  bonum  volentis,  et  in  ipso  amasset 
hanc  conditionem  quae  est  ultimum  finem  esse :  responsio 
utique  sufftcienter  dubium  evacuaret.  Sed  quia  tenet  San- 
ctus  Thomas  angelos  non  peccasse  per  electionem  mali. 


Licet. 


■  In  hoccapitulo, 
Poliiil. 


sed  tantum  per  amorem  boni  indebito  modo  ex  parte  ele- 
ctionis,  volendo  scilicet  proprium  bonum  et  non  ordinando 
illud  in  ulteriorem  finem  in  qucm  debeat  ordinare  ;  cau- 
samque  huius  deordinationis  inconsiderationem  talis  ordinis 
fuisse  tenet,  ut  patet  capitc  sequenti:  ideo  non  videtur 
per  illam  responsionem  dubium  tolli. 

Arguitur  enim  sic.  In  instanti  in  quo  pcccaverunt  angeli 
per  conversionem  ad  proprium  bonum,  aut  peccaverunt 
per  actum  conversionis  mere  naturulis  in  proprium  bonum 
absque  ordine  ad  ulteriorem  finem ;  aut  per  actum  aliquo 
modo  electivum  ;  aut  per  carentiam  actus  electivi  quem 
debebant  habere.  Non  primum:  quia  in  actu  mere  natu- 
rali  non  potest  esse  peccatum.  -  Non  secundum.  Quia 
circa  bonum  naturale  non  potest  esse  actus  voluntatis 
electivus  nisi  illud  voluntati  proponatur  cum  aliqua  con- 
ditione  non  naturali :  cum  bonum  naturaje  velit  natura- 
liter,  et  contrarium  eius  velle  non  possit,  ut  dictum  est. 
In  instanti  autem  in  quo  angelus  peccavit,  non  fuit  pro- 
positum  voluntati  bonum  naturale  cum  hac  conditione 
non  naturali,  scilicet  cum  ordine  ad  ulteriorem  finem  :  cum 
peccaverit  ex  inconsideratione  talis  ordinis.  Ergo  non  fuit 
actus  electivus  circa  proprium  bonum  non  inquantum 
ordinabatur  ad  ulleriorem  finem.  -  Non  etiam  tertium. 
Quia  tunc  primum  peccatum  angeli  fuisset  peccatum  omis- 
sionis,  non  autem  peccatum  superbiae,  ut  tenet  Sanctus 
Thomas  *. 

VII.  Ad  evidentiam  huius  difficultatis,  considerandum 
est  quod  dupliciter  volitio  potest  dici  electiva.  Uno  modo, 
quantum  ad  exercitium  actus :  quia  videficet  est  in  po- 
testate  voluntatis  elicere  illam  vel  non  elicere.  Alio  modo, 
quantum  ad  specificationem  actus:  quia  scilicet,  si  voluntas 
egrediatur  ad  operationem  circa  aliquod  obiectum,  potest 
illud  acceptare  vel  respuere. 

Dicitur  ergo  primo,  quod  mota  difficultas  fundatur  su- 
per  falso  fundamento:  scilicet  quod  voluntas  sic  natura- 
liter  feratur  in  bonum  naturale  volentis  quod  non  sit  libera 
quantum  ad  exercitium  actus,  sed  ille  actus  semper  ex 
necessitate  concomitetur  naturam.  Hoc  enim  falsum  est. 
Nam,  licet  voluntas  sic  naturaliter  feratur  in  bonum  na- 
turale  quod  eius  oppositum  velle  non  possit,  ut  hoc  loco 
inquit  Sanctus  Thomas,  est  tamen  in  eius  potestate  elicere 
actum  volendi  circa  ipsum  vel  non  elicere,  et  continuare 
talem  actum  vel  ab  ipso  cessare. 

Dicitur  secundo,  quod  responsio  data  *  bona  est,  et  ad  •Num.  praec.a. 
mentem  Sancti  Thomae.  Licet  enim  voluntas  angeli,  si 
habeat  operationem  circa  eius  bonum  naturale,  non  possit 
illud  non  amare;  potest  tamen  amare  illud  cura  ordine 
ad  aliud  bonum,  et  sine  tali  ordine.  Unde  talis  actus  quo 
peccavit  angelus,  et  fuit  naturalis,  inquantum  ferebatur  in 
bonum  naturale :  et  fuit  electivus,  inquantum  ferri  poterat 
in  illud  cum  ordine  ad  ulteriorem  finem,  et  sine  tali  ordine. 
Gum  autem  dicitur  quod  dilectio  naturalis  semper  est 
recta  *,  intelligendum  est  hoc  de  ea  quae  mere  naturalis  •  ibid.  init. 
est,  non  autem  de  ilia  quae  est  partim  naturalis  et  partira 
Iibera:talis  enim  ea  parte  qua  est  naturalis,  semper  est 
recta;  sed  ea  parte  qua  est  Hbera,  potest  esse  recta,  et 
non  recta. 

2.  Ad  rationem  autem  contra  hanc  responsionem  *,  di-  •  ibid.  3. 
citur  quod  peccavit  per  actum  conversionis  in  proprium 
bonum  non  quidem  mere  naturalis,  nec  mere  electivae: 
sed  partim  naturalis  et  partim  electivae  quantum  ad  spe- 
cificationem  actus ;  mere  autem  electivae  quantum  ad  eius 
exercitium. 

Gum  autem  contra  hoc  arguitur,  quia  non  potest  esse 
actus  electivus  circa  bonum  naturale  nisi  illud  propo- 
natur  voluntali  cum  aliqua  conditione  non  naturali :  - 
dicitur  primo  quod  hoc  cst  falsum.  Sufficit  enim  quod 
actus  sit  in  potestate  voluntatis  quoad  exercitium,  et  quod, 
quando  elicitur,  tcneatur  intellectus  considerare  de  aliqua 
conditione  non  naturali,  et  voluntas  eligens  teneatur  cura 
illa  conditione  eligere.  Unde,  cum  angelus  in  secundo 
instanti  sui  essc,  teneretur  de  ordine  sui  boni  naturalis  ad 
bonura  supernaturale  considerare,  si  actura  conversionis 
in  seipsura  volebat  elicere ;  sicque  teneretur  se  in  ordine 
ad  Deura  ut  est  obiectum  beatitudinis  supernaturalis,  di- 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  111,  CAP.  CIX. 


345 


ligere:  quia  actum  suae  dilectionis  libere  absquc  tali  ordine 
elicuit,  peccavit.  -  Nec  tamen  sequitur  quod  primum  eius 
peccatum  fuerit  omissio,  nisi  concomitanter :  eo  scilicet 
modo  quo  in  omni  peccato  est  alicuius  circumstantiae 
omissio. 

3.  Sed  circa  hanc  responsionem  occurrit  dubium.  Tenct 
enim  Sanctus  Tliomas  quod  angelus  semper  seipsum  aclu 
intelligit :  ut  patet  Vcrit.,  q.  viii,  a.  6,  ad  7.  Sed  volitio  se- 
quitur  cognitionem.  Ergo  et  semper  seipsum  diligit.  Ergo 
actus  quo  diligit  se,  nunquam  est  liber,  sed  semper  con- 
comitatur  naturam,  et  est  secundum  naturae  inclinationem: 
sicut  neque   cognitio  qua  seipsum   cognoscit. 

Respondetur  quod  intelligitur  dictum  Sancti  Tliomae  de 
cognitione  speculativa,  non  autem  de  cognitione  practica, 
qua  iudicat  se  esse  amandum  et  diligendum  pro  tunc. 
Hanc  autem  cognitionem  sequitur  voluntas,  non  autem 
speculativam.  Ideo  non  est  contra  responsionem.  Unde 
quod  dicitur  in  QQ.  de  Malo,  q.  xvi,  a.  2,  ad  6,  quod 
voluntas  angeii  semper  vult,  siiut  eius  intellectus  semper 
inteiligit,  non  est  intelligcndum  circa  imum  determinatum 
obiectum,  sed  absolute:  quia  scilicet,  sicut  angelus  sempcr 
aliquid  considerat,  scilicet  modo.unum,  modo  aliud  con- 
siderando,  ita  semper  aliquid  vult,  modo  scilicet  volendo 
unum,  modo  aliud. 

Vill.  Si  quis  autem  vellet  tenere  quod  actus  dilectionis 
quo  angelus  diligit  se,  sit  actus  naturalis  tam  quoad  exer- 
citium  actus  quara  quoad  eius  specificationem:  haberet 
primo  dicere  quod  in  nullo  instanti  angelus  qui  peccavit, 
habuit  actum  peccati  explicite  et  pure  electivum,  sed  sem- 
per  in  sycj  actu  naturali  perseveravit;  cum  semper  eodem 
modo  sibi  suum  bonum  naturale  fuerit  praesentatum. 

Haberet  secundo  dicere  quod  in  secundo  instanti,  in  quo 
boni  conversi  sunt  ad  Deum,  suus  actus  fuit  intcrpretative 
electivus:  inquantum  poterat  se  diligere  cum  ordine  ad 
Deum  sicut  et  boni,  et  hoc  tenebatur  facere ;  quod  cuni 
non  fecerit,  per  electionem  interpietativam  peccavit. 

Haberet  tertio  dicere  quod  secundum  instans,  in  quo 
peccavit,  non  fuit  aliquod  instans  suo  actui  intrinsecum, 
mensurans  ipsum  actum  peccati:  sed  fuit  instans  cxtrin- 
secum,  mensurans  scilicet  bonorum  angelorum  electionem, 
in  quo  et  ipse  debebat  in  Deum  converti.  -  Nisi  forte 
diceretur  quod,  licet  non  habuerit  novum  actum  dilectionis 
suorura  naturaliura  in  aliquo  novo  instanti  illi  actui  in- 
trinseco,  habuit  tamen  novum  actum  imperii  (eo  modo 
quo  voluntati  convenit  imperare),  quo  actu  voluntas  im- 
peravit  intellectui  ut  intense  et  exacte  bona  naturalia  con- 


•497)- 


•  Cap.  II,  7;   s. 
Th.  I.  5. 


■  Num. 
clarat. 


IX,  De- 


diceremus  quod  iste  appeterct  Summum  Pontificatum,  non 
quidem   explicite,  sed  implicite,  et  consecutive  ex  modo 
appetendi,  quia  instituere  episcopos  non  per  alterius  aucto-* 
ritatem   ad  Summum  Pontificem  spectat. 

X.  Sed  contra  praedicta  arguit  Scotus,  II  Seiit.,  d.  vi, 

q.  I*,  Primo  enim  arguit  quod  angelus  potuit  appetere  ]^^°I- '♦°  '^°" 
aequalitatem  Dei  absolutam ,  et  non  tantum  secundum 
quandam  similitudinem.  Primo,  quia potiiit  se  amare  amore 
amiciticie,  et  potiiit  sibi  concupiscere  omne  bonitm  concu- 
piscibile :  cum  voluntas  secundum  utrumque  actum  habeat 
totum  ens  pro  obiecto ;  aequalitas  auteni  Dei  sit  quoddam 
bonum  concupiscibile  secundum  se. 

Tum,  quia  impossibilitas  non  obstat:  cum  voluntas possit 
esse  impnssibilium,  iit  dicitur  Ul  Ethic^' ;  et  damnati  ha- 
beant  odio  Deum;  et  peccans  possit  velle  Deum  non  esse, 
et  velle  illam  eminentiam  Dei  esse  in  aliquo. 

Tertio,  quia  voluntas,  secundum  Augustiniim,  in  Li- 
bro  Octoginta  trium  Quaest.,  xxx,  potest  uti  fruendis,  et 
frui  utendis. 

2.  Secundo,  ad  rationes  Sancti  Tliomae*  rfespondet.  Ad 
primam  quidem  dicit  primo,  quod  sufficit  sola  simplex  ap- 
prehensio  ad  hoc  quod  appetitus  appetat  illud  apprehensum 
alteri :  sicut  intellectus  apprehendens  albediuem  et  appre- 
hendens  corvum,  potest  velle  albedinem  corvo.  -  Dicit  se- 
cundo,  quod  intellectus  simplex  potest  apprehendere  aequa- 
litatem  Dei  sine  errore.  —  Ex  his  duobus  sequitur  falsum 
esse  quod  assumit  Sanctus  Thomas,  scilicet  quod  in  intel- 
lectu  substantiae  separatae  non  potest  cadere  quod  bonum 
suum  sit  aequale  bono  divino. 

Ad  secundum  dicit  primo,  quod  voluntas  potest  velle 
conseqitenter  se  non  esse.  Sicut  peccans  mortaliter  vult 
aliquid  in  quo  non  vult  se  subesse  Deo  ;  et  in  hoc  ex 
consequenti  viilt  se  non  esse;quia  non  potest  esse  nisi 
subsit  Deo.  Dicit  secundo,  quod  non  oportet  iit  velit 
consequens  si  viilt  antecedens,  quando  consequens  non  est 
per  se  de  intellectu  antecedentis.  Nunc  autem  conseqttens, 
scilicet  angelum  non  esse,  non  est  de  intellectu  antece- 
dentis,  scilicet  eius  quod  est  ipsum  fieri  aequalem  Deo. 
Ideo  ratio  non  sequitur. 

XI.  Pro  horum  solutione,  considerandum  est  primo, 
quod  appetitus  non  fertur  in  aliquid  nisi  inquantum  illud 
existimatur  prosequendum  aut  fugiendum,  et  conveniens 
aut  disconveniens  appetenti,  aut  alteri  quo  appetens  tan- 
quam  seipso  utitur :  cum  obiectum  appetitus  sit  bonum; 
bonum  autem  habeat  rationem  perfectivi.  Ideo,  quantum- 
cumque  aliquid  secundum  suam  naturam  bonum  sit,  nisi 


sideraret;  ex  qua  intensa  consideratione  secuta  est  intensa  I  existimetur  conveniens  appetenti,  nunquam  appetetur.  Non 


*  Cf.  init.   Com 
ment. 


dilectio  naturalium;  ex  qua  deinde  secuta  est  inconside- 
ratio  ordinis  ad  Deum,  quae  fuit  causa  peccati,  ut  videtur 
velle  Sanctus  Thomas  in  capite  sequenti.  Et  sic  dicitur 
peccasse  in  secundo  instanti,  mensurante  scilicet  illud  im- 
perium  voluntatis:  quia  in  illo  tenebatur,  cum  suorum 
naturitlium  dilectione,  etiam  diligere  Deura  ut  obiectum 
beatitudinis'  supernaturalis. 

IX..  Secunda  conclusio  est*:  Substantia  intellectualis 
peccavit  appetendo  aequalitatem  Dei.  Probatur  hac  ratione. 
Vid.  text.  et  Substantia  intellectualis  voluit  ut  ex  seipsa  alia  regulariter* 
disponeret,  et  ut  eius  voluntas  ab  alio  superiori  non  re- 
gularetur.  Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia.  Quia  illud 
soli  Deo  debetur.  -  Antecedens  vero  probatur.  Quia  ex 
fine  necesse  est  ut  regulae  actionis  suraantur.  In  seipsa 
autem  finem  constituit. 

Declarat  autem  Sanctus  Thomas  quod  hoc  non  sic 
intelligitur  quasi  appetierit  ut  bonum  suum  esset  divino 
b.ono  aequale.  Tum  quia  hoc  in  intellectu  eius  cadere  non 
poterat.  Tum  quia  appeteret  se  non  esse:  cum  distinctio 
specierum  secundura  diversos  gradus  rerura  proveniat. 
Sed  intelligitur  raodo  tacto  in  ratione. 

2.  -Ad  evidentiam  rationis,  considerandura  est  quod  non 
sic  est  intelligendum  antecedens  quasi  explicite,  et  tan- 
quara  rera  appetitara,  voluerit  angelus  orania  alia  regula- 
riter  disponere,  et  voluntatem  sunm  a  superiori  non  rcgu- 
lari:  sed  iraplicite  et  interpretative,  ex  modo  appetendi, 
illud  voluit.  Sicut,  si  quis  appeteret  se  posse  episcopos 
instituere  nihil  de  auctoritate  Sumrai  Pontificis  cogitans, 

SUMMA  CONTRA  GkNTII  ES  D.  ThOMAK  ToM.  II. 


existimatur  autem  aliquid  conveniens  alicui  nisi  existimetur 
esse  eius  perfectivum.  Perfectio  autem  aliquod  subiectum 
perficit  inquantum  illi  dat  esse.  Propterea  ad  hoc  ut  aliqua 
perfectio  appetatur,  necesse  est  ut  existiraetur  ut  potens  sibi 
uniri  aliquo  modo  secundum  esse.  Ex  quo  sequitur  ut  quod 
quis  existimat  impossibile  inesse  sibi,  non  possit  ab  eo  ap- 
peti  et  desiderari.  Et  sic,  si  aequalitas  ad  Deiim  existimatur 
ab  angelo  tanquam  impossibilis  sibi  inesse,  non  potest  ab 
ipso  appeti  et  desiderari.  -  Nunc  autem  ita  est  quod, 
cum  angelus,  antequam  peccaret,  naturalera  cognitionera 
haberet  integram  et  non  corruptam,  neque  videlicet  per 
passionem,  cum  in  ipso  non  sit  passio,  neque  per  pec- 
catum  ;  non  poterat  in  ipso  esse  falsa  existimatio  circa  natu- 
raliter  cognita,  ut  impossibile  tanquam  possibile  existimaret. 
Et  per  consequens,  cum  naturaliter  cognosceret  quod  esse 
suum  essct  ab  aliquo  superiori  participatum,  utpote  suam 
naturam  perfecte  cognoscens;  non  poterat  tanquam  pos- 
sibile  existimare  quod  suum  esse  ipsi  esse  subsistenti  et 
a  nullo  superiori  participato,  quale  est  esse  divinum,  aequa- 
retur.  Idcirco  huiusraodi  aequalitatem  absolutam  appetere 
non  potuit.  Et  hoc  est  fundanientum  primae  rationis. 

Nec  valet  distinctio  Scoti,  loco  praeallegato,  scilicet 
quod  quaedam  est  volitio  efficax,  et  quaedam  est  volitio 
complacentiae :  et  quod,  licet  volitio  efficax  non  sit  rei 
impnssibilis,  volitio  tamen  complacentiae  potest  esse  im- 
possibilis,  et  in  ea  consistit  meritum  et  demeritum.  —  Constat 
enim  falsissimum  esse  quod  aliqua  volitio  quae  est  cum 
pleno  consensu  *,  possit  esse  rei  absolute  et  per  se  impos- 

44 


•  Vid.  loc.  cit.  cx 
Scoto. 


34G 


SLMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  111,  CAP.  CIX. 


*  Art.  3 

num.  IV,  Ucet. 


Num.  X. 


Art.  3. 


*  Ibid.,  n.  17. 


sibilis,  quam  scilicet  essc  omnino  repugnat,  cuiusmodi  est 
creaturam  aequari  Creatori :  licet  aliqua  voJitio  possit  esse 
eius  quod  est  impossibile  per  accidens  et  ut  nunc.  Nullus 
enim,  ut  eius  utar  e.xemplo,  pleno  consensu  desiderat  sa- 
nitatem  quam  putat  se  assequi  non  posse  pro  nunc,  nisi 
quia  se  esse  sanum  tanquam  aliquod  absolute  possibile 
existimat;  et  putat  sibi  sanitatem  convenicntcm  esse,  et 
naturae  humanae  proportionatam;  et  vellet  eam  sibi  pro 
nunc  esse  possibilem. 

2.  Considerandum  secundo,  quod  cum,  ul  hic  dicitur, 
diversitas  specierum  secundum  diversos  gradus  rerum  pro- 
veniat,  non  potest  aiiquid  ad  gradum  superioris  naturae 
pervcnire  nisi  speciem  mutet,  in  aliamque  speciem  transmu- 
tetur,  et  desinat  esse  talis  speciei :  sicut  aer  non  potest  ad 
gradum  naturae  ignis  pervenire  nisi  in  specicm  ignis  trans- 
mutetur,  et  desinat  esse  aer.  Ideo  non  potest  angelus 
ascendere  ad  divinae  naturae  gradum  nisi  proprium  amittat 
esse.  Et  quia  naturale  desiderium  inest  unicuique  ad  con- 
servationem  proprii  esse,  ac  unumquodque  naturaliler  re- 
fugit  non  esse;  et  angelus  nalurajiter  cognoscit  quod, 
ascendendo  ad  aequalitatem  Dei,  posito  quod  esset  pos- 
sibile,  ipse  esse  desineret:  ideo  non  potest  esse  quod  di- 
vinam  aequahtatem  absolutam  appetat. 

3.  Quod  si  instetur  quia,  licet  unumquodque  naturaliter 
appetat  esse,  tamen  per  accidens  et  concomitanter  aliquis, 
ut  miseriam  fugiat,  appetit  non  esse,  sicut  accidit  in  his 
qui  se  ex  desperatione  occidunt;  et  quod  similiter  angelus 
appetit  se  non  esse  per  accidens  et  secundario,  appeiendo 
sciiicet  divinam  aequalitatem,  quam  sine  sui  desitione  as- 
sequi  non  potest:  -  respondetur  primo,  ex  doctrina  Sancti 

vid.  Thomae  in  quaestione  aliegata  de  Malo  *,  in  resp.  ad  5  in 
oppositum,  quod  aliter  loquendum  est  de  appetitu  remo- 
tionis  alicuius  mali :  et  aliter  de  appetitu  consecutionis 
aiicuius  boni.  Ciun  enim  aliqiiis  vult  a  se  aliguid  remo- 
veri,  utitur  se  tanquam  termino  a  quo.  Et  quia  terminum 
a  quo  non  est  necesse  in  motu  salvari,  ideo  potest  aliqiiis 
secundario  se  appetere  uon  esse,  dum  appeltt  carere  mi- 
seriis.  Cum  autem  aliquis  vult  aliquod  botium  sibi,  utitur 
se  tanquam  termino  ad  quem.  Et  quia  huiusmodi  termi- 
num  necesse  est  salvari  in  motu,  idto  non  potest  sibi 
appetere  aliquod  bonum  quod  videat  sine  sui  destructione 
haberi  non  posse.  Constat  autem  quod  angelus,  appetendo 
divinam  bonitatem,  appeteret  sibi  aliquod  bonum.  Ideo  non 
est  simile  de  ipso,  et  de  eo  qui  a  miseria  appetit  liberari. 

Respondetur  secimdo,  quod  iion  esse  per  accidens  etiam 
non  appetitur  nisi  quia  appetitur  remotio  alicuius  mali. 
In  appetitu  autem  aequalitatis  divinae,  patet  quod  nulla 
appetitur  remotio  mali,  sed  appetitur  sibi  bonum.  Ideo 
consequentia  nulla  est. 

XII.  Ad  rationes  Scoti  in  oppositum  *  respondetur.  Ad 
primam  quidem,  negatur  quod  angelus  possit  sibi  concu- 
piscere  omne  bonum.  Non  enim  potest  sibi  concupiscere 
bonum  quod  absque  sui  destructione  consequi  non  posset. 

Cum  dicitur  quod  actus  concupiscentiae  et  amicitiae 
habent  omne  ens  pro  obiecto,  negatur.  Non  enim  ad  ina- 
nimata  est  amicitia.  Nec  potest,  ut  dictum  est,  quispiam, 
recta  ratione  manente,  ex  parte  obiecti  appetiti  sibi  appe- 
tere  bonum  sui  corruptivum. 

2.  Ad  secundum  dicitur  quod  etiam  impossibilitas  rei 
appetitae  huic  appetitui  angeli  obstat. 

Nec  valet  quod  dicitur  III  Ethic,  voluntatem  esse  im- 
possibilium.  Quia,  ut  dicitur  QQ.  de  Malo,  loco  praeallc- 
gato  *,  ad  9,  illa  est  quaedam  voluntas  incompleta,  qua 
aliquis  illud  quod  existimatur  impossibile,  vellet  si  pos- 
sibile  esset :  non  autem  est  voluntas  deliberationem  se- 
quens  et  completum  iudicium,  quo  iudicatur  aliquid  esse 
volendum,  in  qua  meritum  et  demeritum  consistit.  Unde 
ibidem  Philosophus  inquit  quod  electio  non  est  impossi- 
bilium,  sed  voluntas.  Est  enim  electio  appetitus  praecon- 
siliati*;  et,  ut  ibidem  inquit  Commentator,  est  eorum  quae 
in  nobis  sunt,  idest,  quae  nostro  opere  assequi  possumus. 
Si  quis  autem  aliter  electionis  nomen  accipit,  ad  Aristotelis 
mentem  non  loquitur. 

Non  etiam  obstat  quod  damnati  habent  odio  Deum,  et 
vellent  ipsum  non  esse;  et  similiter  peccator.  Hoc   enim 


per  accidens  est,  inquantum  apprehendunt  ipsum  sub  ra- 
tione  inferentis  poenam,  a  qua  vellcnt  liberari.  Hoc  autcm 
provenit  ex  perturbatione  cogniiionis  in  ipsis,  quae  per- 
turbatio  in  angelis  ante  peccatum  esse  non  potuit.  -  Prae- 
terea,  hic  loquimur  de  appetitu  per  se,  non  autem  de 
appetitu  per  accidens:  quia  dicentes  angelum  peccanlcm 
appetiisse  aequalitatem  divinam  absolutam,  dicebant  ipsum 
talem  aequalitatem  appetiisse  per  se. 

Non  est  etiam  verum  quod  peccator  possit  appetere 
alteri  creaturae  aequalitatem  divinam,  nisi  hoc  sibi  pos- 
sibile  appareat.  Quae  falsa  existimatio  in  angelo  ante  pec- 
catum  non   potuit  inveniri. 

3.  Ad  tertium  dicitur  primo,  quod  illud  dictum  intel- 
ligitur  de  voluntate  sequente  perversum  iudicium  rationis. 
Quod,  ut  diximus,  in  angelo  ante  peccatum  esse  non  potuit. 

Dicitur  secundo  quod,  si  intelligatur  esse  de  voluntate 
universaliter,  hoc  habet  veritatem  quantum  ad  modum  appe- 
tendi  tantum,  non  aulem  quantum  ad  rem  appetitam,  in  eo 
in  quo  non  cst  perturbatio  cognitionis.  Et  sic  conceditur 
quod  voluntas  angeli  fruebatur  peccando  utendis:  inquan- 
tum,  non  ordinando  proprium  bonum  ad  bonum  divinum, 
implicite  suum  bonum  tpnquam  summum  bonum  amabat 
et  tanquam  ultimum  finem,  quod  est  frui  utendis.  Ex  hoc 
autem  non  sequitur  quod  appetierit  tanquam  rem  per  se 
appetitam,  absolutam  aequalitatem  divinam. 

4.  Non  valent  praeterea  responsiones  Scoti  ad  rationes 
Sancti  Thomae  *.  Nam  prima  quidem  responsio  duo  falsa 
dicit.  Lnum  est  quod  sufficit  simplex  apprehensio  ad  hoc 
ut  appetat  illud  apprehensum  altcri.  Constat  enim  ex  su- 
perioribus  *  hoc  falsum  esse:  quia  appetitus  sequitur  illam 
cognitionem  qua  iudicatur  aliquid  conveniens  aut  non 
conveniens  appetenti,  aut  alteri  cui  aliquid  appetitur.  Unde 
Philosophus,  Tertio  de  Anima,  text.  46  *,  probat  quod 
intellectus  speculativus  non  movet,  quia  nihil  speculatur 
agibile,  neque  quicquam  dicit  de  fugibili  et  prosequibili. 
Secundo  etiam  de  Anima,  text.  1  54  *,  ostendit  quod  phan- 
tasia  non  movet,  secundum  quod  Sanctus  Thomas  exponit, 
quia  secundum  ipsam  nos  habemus  tanquam  in  pictura 
considerantes  difficilia  et  confdentia.  Non  enim  voluntas 
potest  velle  albedinem  corvo  nisi  iudicet  intellectus  quod 
bonum  et  conveniens  est  corvum  esse  album,  et  per  con- 
sequens  quod  illud  possibile  est  esse:  loquendo  de  perfecta 
et  completa  voluntate. 

Alterum  est  quod  intellectus  simplex  potest  apprehen- 
dere  aequalitatem  Dei  absque  errore.  Constat  enim  hoc 
falsum  esse,  loquendo  de  apprehensione  quam  sequitur 
appetitus,  de  qua  est  sermo  in  proposito:  non  autem  de 
cognitionc  qua  apprehenditur  absolute  quid  est  aequalitas 
Dei.  Nam,  cum  aequalitas  sit  relatio  quaedam  duorum 
ad  invicem,  non  potest  apprehendi  aequalitas  divina  tan- 
quam  appctenda,  nisi  apprehendatur  tanquam  aliquid  me- 
dium  inter  divlnam  perfectionem  et  perfectionem  alterius, 
ut  scilicet  apprehendatur  aliquid  esse  aequalc  Deo  tan- 
quam  bonum  et  conveniens.  Hoc  autem  non  fit  simplici 
apprenensione,  sed  compositione  intellectus.  Quod  fieri 
non  potest  absque  errore,  si  apprehendatur  talis  aequalitas 
inter  Deum  et  creaturam. 

5.  Sccunda  etiam  responsio  nulla  est.  Nam,  ut  ex  su- 
perioribus  *  patet,  non  potest  voluntas  velle  ex  consequenti 
se  non  esse,  quantum  ad  rem  appetitam,  nisi  sit  error  aut 
ignorantia  ex  parte  intellectus.  Quod  diximus  non  posse 
esse  in  angelo  ante  peccatum  :  cum  naturallter  cognoscat 
se  assequi  divinam  aequalitatem  non  posse  absque  sui  de- 
structione. 

XIII.  Tertia  conclusio  est  *:  Convenienter  dicitur  quod 
primum  peccatum  daemonis  fuit  superbia. 

Probatur.  Quia  velle  alios  regulare,  et  voluntatem  suam 
a  superiori  non  regulari,  est  velle  praeesse  et  quodammodo 
non  subiici.  Quod  est  peccatum  superbiae. 

XIV.  Circa  hanc  conclusionem,  et  eius  probationem, 
dubium  occurrit.  Nam  praeesse  et  non  subiici  aut  accipitur 
tanquam  res  volita:  aut  tanquam  concomitans  volitionem. 
Si  accipiatur  primo  modo,  tunc  velle  praeesse  et  non  subiici 
ad  superbiam  quidem  pertinet  inquantum  est  speciale  pec- 
catum :  sed  hoc  non  fuit  in  primo   peccato   angeli,  cum 


Num.  X,  s. 


Num.  XI. 


*  Cap.  IX, 
Th.  1.  14. 


•Al.lib.HI.cap. 
111,4;  sTli.  {.4, 


Num.  XI. 


■  Cf.  init.  Com- 
ment. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CIX. 


347 


Num.  IV. 


I 


Art.  i, 
'  An.  2. 


'  Aug.,  XI\',  di! 
Civ.   Dei,   cap. 

Xlll. 


'  Num.  IV. 


Cf.  ibi,  Licet. 


dicat  Sanctus  Thomas,  Prima,  q.  Lxiir,  a.  1,  ad  4,  et  dc- 
claratum  est  superius  *,  quod  peccatum  angeli  non  fuit  in 
hoc  quod  elegerit  aliquod  malum,  sed  tantum  e.v  parte 
electionis  inordinatae. 

Si  vero  secundo  modo  accipiatur,  tunc  velle  praeesse  et 
non  subiici  non  constituunt  specialem  rationem  peccati  su- 
perbiae,  sed  est  conditio  sequens  omne  peccatum.  Et  sic 
non  sequitur  quod  primum  peccatum  angeli  fuerit  su- 
perbia  secundum  speciem  suam,  ut  conclusio   ponit. 

XV.  Ad  huius  evidentiam,  considerandum  est,  ex  do- 
ctrina  Sancti  Thomae  IP  IP",  q.  clxii  *;  et  in  QQ  de  Malo, 
q.  VIII  *,  quod  proprium  obiectum  superbiae  est  bonum 
magnum  et  excellens,  aliquo  modo  improportionatum 
appetenti,  et  propriam  eius  mensuram  excedens:  unde  de- 
finitur  superbia  quod  est  inordinatus  appetitus  excellentiae, 
sive,  perversae  celsitudinis  appetitus  *.  Contingit  autem  in 
huiusmodi  appctitu  excellentiae  multipHciter  mensuram 
excedere.  Ideo  multae  sunt  superbiae  species:  quae  tamen 
omnes  in  hoc  conveniunt,  quod  regula  rationis  et  divina 
ordinatio  contemnitur.  Unde  non  subdi  regulae  et  ordina- 
tioni  divinae  est  etiectus  superbiae,  si  consideretur  in  aliquo 
actu  extra  voluntatem,  et  omne  peccatum  concomitatur: 
omnis  enim  peccans,  inquantum  huiusmodi,  divinum  prae- 
ceptum  et  divinam  regulam  transgreditur,  et  sic  non  subditur 
divinae  regulae.  Si  autem  consideretur  ut  est  in  aftectu 
et  actu  voiendi,  inquantum  scilicet  quis  vult  non  subdi 
divinae  regulae,  sic  est  superbia. 

Sed  advertendum  quod  hoc  dupUciter  potest  contingere. 
Uno  modo,  ut  illud  se  teneat  explicite  ex  parte  rei  vo- 
litae:  quia  scilicet  vel  est  res  principaliter  volita,  vel  est 
eius  modus  expresse  volitus;  inquantum  aiiquis  aut  vult 
primo  hanc  existentiam  quae  est  nulli  subiici;  aut  vult 
ahquod  bonum,  et  vuU  illud  habere  non  secundum  men- 
suram  a  superiore  traditam,  sed  secundum  quod  sibi  bonum 
iudicat ;  ita  quod  et  ipsum  bonum  est  primo  volitum,  non 
subiectio  autem  in  illo  habendo  est  secundario  volita,  tan- 
quam  eius  conditio  et  modus.  -  Alio  modo,  ut  illud  se 
teneat  ex  parte  modi  appetendi  tantum,  et  non  ex  parte 
rei  vohtae  exphcite:  inquantum  scihcet  ahquis  vult  et 
amat  ahquod  bonum  creatum  in  quo  nulla  est  repugnantia 
secundum  se  ad  rationem,  sed  in  eo  sibi  compiacet  et 
delectatur  non  secundum  ordinem  divinae  regulae.  Talis 
enim,  ex  modo  appetendi,  vult  non  subiici  Deo :  licet  non 
ex  parte  rei  expresse  volitae.  In  quo,  cum  nullum  aiiud 
peccatum  interveniat,  oportet  ihud  peccatum  superbiae 
esse  ad  quam  superioris  contemptus  pertinet. 

2.  Peccatum  ergo  superbiae  daemonis  fuit  velle  praeesse 
et  non  subiici  secundo  modo,  non  autem  primo  modo, 
ut  ex  superioribus*  patet.  Secundum  enim  modum  quem 
hic  sequitur  Sanctus  Thomas,  eius  superbia  in  hoc  fuit 
quod  proprio  bono  inhaesit  non  ordinando  illud  ad  ahud 
bonum,  sicut  debebat  ordinare  secundum  divinam  regulam, 
qua  tenetur  quis  ipsum  Deum,  ut  obiectum  supernaturalis 
beatitudinis,  super  omnia  amare,  et  ad  ipsum  ordinare  omne 
aliud  bonum.  In  qua  quidem  transgressione  patet  ipsum 
non  voluisse  subiici,  quia  superiorem,  ex  modo  appetendi, 
non  cognovit ;  fuisseque  inordinatum  amorem  propriae 
excellentiae,  quod  ad  superbiam  pertinet. 

Secundum  vero  alium  modum,  quem  ahbi  *  sequitur 
Sanctus  Thomas,  eius  superbia  in  hoc  fuit  quod  beatitu- 
dinem  supernaturalem,  quae  in  clara  Dei  visione  consistit, 
desideravit  non  desiderando  ipsam  ex  divina  gratia  assequi, 
cum  tamen  deberet  ipsam  tanquam  ex  gratia  Dei  haben- 
dam  desiderare.  In  quo  etiam  constat  ipsum,  ex  modo 
appetendi,  voluisse  non  subiici  Deo  quantum  ad  beatitu- 
dinis  assecutionem  ex  gratia :  ubi  est  inordinatus  appetitus 
boni  spiritualis  et  excellentiae. 

3.  Advertendum  autem  non  dixisse  Sanctum  Thomam 
simpliciter  quod  velle  alios  regulare,  et  ab  aiio  volunta- 
tem  eius  non  regulari,  sit  veile  praeesse  et  non  subiici, 
sed  addidisse  quodammodo.  Quia  videlicet  non  appetiit 
angelus  nullo  modo  subiici  Deo  :  hoc  enim  appetere  non 
potuit,  ut  dicitur  in  Prima  Parte  et  aliis  locis  praeallegatis, 
nam  apjjetiisset  se  non  esse,  cum  nulla  creatura  esse  possit 
nisi  per  hoc  quod  sub  Deo  esse   participat.  Appetiit   ta- 


men    secundum  aliquem  modum  ahis    praeesse    creaturis, 

et  non  subiici  Deo:  quantum  scihcet  ad    hoc    quod    alia 

reguiaret,  et  eius  voluntas  in  volendo  a  nullo  alio    regu- 

:  laretur.  Suae  enim  naturae   dignitatem  considerans,  et  in 

ea  sesc    oblectans,  ex  modo  appetendi,  voluit  a  se  boni- 

tatem  et  beatitudinem  in  alios  derivari,   esseque  regulam 

et  legem  agendorum  ab  aliis. 

j        XVI.  Istis  suppositis,  ad  dubium  *  dicitur  quod  neutro 

I  illorum    modorum,  proprie  loquendo,  aceipitur  velle  non 

I  subiici,  ut  ex  dictis  patet :  sed  accipitur  tanquam  inclusum 

,  in  modo  appetendi,  et  tanquam  interpretative  volitum,  ex 

!  eo  quod  in  libertate  angeli  erat  velle  spirituale  bonum  cum 

attentione  ad  divinam  regulam,  et  sine  attentione  ad  iilam. 

Velle  autem  non  subiici  divinae  regulae  etiam  hoc  modo 

ad  superbiam  pertinet.  Nam  differt  superbia  ab  aliis  pec- 

catis,   ut  dicitur  IP  IP'^,  q.  clxii,  a.  6  et  7,  quia  in  aliis 

peccatis  aversio  a  Deo  est  consequens:  ad  superbiam  autem, 

cuius  actus  est  Dei  contemptus,  per  se  pertinet. 

I        Hoc  autem  non  sic  intelligendum  est   quasi    in    omni 

■  superbiae  actu  non  subiici  divinae  regulae  sit  res  explicite 

I  volita:  sed  quia  de  ratione  superbiae  est,  ut  ab  aliis  pec- 

catis  distinguitur.  divinae  regulae  nolje  subiici,  aut  inquam 

ex  parte  rei    explicite   appetitae,  aut  ex  modo  appetendi. 

Cum  enim  actus  superbiae  sit  actus  appetitus  in  magnum 

et  excellens  bonum  tendentis,  non  potest  esse  in  ipso  actu 

superbiae  alia  ratio  peccati  nisi  quia  tale  bonum  appetitur 

non  secundum  mensuram  et  regulam  divinam.  Et  ita  ex 

eo  quod  est  non  subiici  divinae  regulae,  secundum  quod 

est  in  affectu,  tanquam  scilicet  aut  expresse  aut  interpre- 

tative  volitum,  propria  superbiae  ratio  constituitur.  In  aliis 

autem  peccatis  non  est  aversio  quantum  ad  affectum  se- 

cundum  se:  non  enim  qui  vult  furari,  habet  in  aftectu  suo 

hoc  quod  est  non  subiici  Deo    tanquam  formale    consti- 

tutivum  suae  rationis,  sed  hoc   quod  est   accipere    aliena 

invito  domino.  Sed  talis   aversio  ex    parte   effectus  omne 

peccatum  concomitatur:  nam  quodcumque  peccatum  quis 

committat,  avertitur  a  Deo,  dum  divinum  praeceptum  di- 

vinamque  rcgulam  transgreditur. 

2.  Advertendum  autem  quod  aliter  loquendum  est  de 
hoc  quod  est  velle  non  subiici  divinae  regulae,  secundum 
quod  se  tenet  ex  parte  rei  volitae:  et  aliter  secundum  quod 
se  tenet  ex  parte  modi  volendi  tantum.  Secundum  enim 
quod  se  tenet  ex  parte  rei  volitae,  necesse  est  quod  sub 
actuali  consideratione  cadat.  Cum  enim  voluntas  non  fe- 
ratur  in  incognitum,  si  quis  vult  rem  aliquam  et  aliquam 
eius  conditionem  per  se,  necesse  est  ut  et  rem  et  modum 
volitum  cognoscat.  -  Secundum  autem  quod  ex  parte  modi 
volendi  se  tenet,  non  est  necesse  ut  sub  actuali  conside- 
ratione  cadat.  Sufiicit  enim  ut  quis  tencatur  de  regula 
superioris  et  eius  subiectione  pro'  tunc  considerare,  et 
non  consideret.  Et  hoc  modo  evenit  daemoni.  Conside- 
rans  enim  proprium  bonum,  perfectionem  scilicet  suae 
naturae  et  cognitionis  naturalis,  et  illud  libero  actu,  modo 
supra*  exposito,  amans,  tenebatur  de  ordinc  ipsius  ad  Deum 
tanquam  ad  summum  bonum  et  ultimum  finem  conside- 
rare,  suumque  bonum  ordinare  in  illum.  Quod  quia  non 
fecit,  per  superbiam  peccavit:  est  enim  ibi  contemptus 
divinae  regulae  interpretativus.  -  Similiter,  si  beatitudinem 
supernaturalem  appetiit,  tenebatur  de  divina  gratia  consi- 
derare,  et  eam  tanquam  ex  divina  gratia  habendam  appe- 
tere.  Quod  quia  non  fecit,  superbiendo  peccavit. 

XVII.  Ex  his  patet  vanam  esse  opinionem  Scoti,  II  Sent., 
d.  vt,  q.  ult.  *,  tenentis  quod  peccatum  daemonis  non  fuit 
superbia  proprie  dicta,  sed  magis  ad  luxuriam  reducitur: 
quia  fuit  immoderata  complacentia  sui,  quae,  propter  de- 
lectationem  quam  importat,  ad  lu.vuriam  pertinet. 

Constat  enim  ex  dictis  *  quod  proprie  superbia  fuerit : 
cum  fuerit  immoderatus  appetitus  excetlentiae.  Nec  obstat 
quod  fuerit  immoderata  complacentia  sui,  et  habeat  de- 
lectationem  adiunctam.  Quia  delectatio  immoderata  appe- 
titui  propriae  excellentiae  coniuncta,  et  sui  complacentia, 
non  habet  rationem  superbiae  tollere.  Sicut  enim  magnum 
et  excellcns  bonum  accipitur  tanquam  conveniens,  et  ex  hoc 
habet  rationem  delectabilis;  ita  in  appetitu  ipsius  prima 
deordinatio  et  deformitas  est  quod  tale  bonum  excellens 


Num.  XIV. 


Num.  VII. 


Kol.  42. 


Num.  XV. 


348 


SUMMA  CON IRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CIX. 


•  Cf.  init.  Coni- 
meiit. 


•  Ou  i>a-  3.  '"'2. 
"  Qu.  II,  a.   1, 

qu>  5. 


*  Ct.  nolam  in 
itig.adinit.Com- 
ment. 


*  II  de  Fide  Or- 
thod.,  cap.  IV. 


■  Hom.  xxiiv  in 
Evang.,  n.  7.  - 
Cf.  XXXII.  JWo- 
raL,  cap.  xxiii. 

*  Vid. num.  xxn. 


inordinate  appetitur;  et  secundario  est  immoderata  compla- 
centia  sui  tanquam  delectabilis.  -  Et  praeterea,  ad  luxuriam 
proprie  dictam  non  pertinet  omnis  delectatio,  sed  inordi- 
nata  delectatio  circa  sensibilia  tactus,  qualia  sunt  venerea. 

XVIH.  Quarta  conclusio  *  est:  Ex prima  inurdinatione 
voluntatis  quae  fitit  in  daemone,  consecutum  est  multiplex 
peccatum  in  voluntate  ipsius:  scilicet  odii  ad  Deitm,  ut  re- 
sistentem  suae  superbiae,  et  punientem  iustissime  suam 
culpam;  et  invidiae  ad  hominem;  et  alia  huiusmodi,  sci- 
licet  quae  ex  superbia  et  invidia  oriuntur. 

Declaratur.  Quia  ex  uno  errore  circa  principium,  va- 
rius  et  multiplex  error  consequitur. 

Advertendum,  ex  doctrina  Sancti  Thomae  in  plerisque 
locis,  praesertim  IV  Sent.,  d.  xLviii  *  et  i.**;  et  IP  \\", 
q.  XXXIV,  a.  i,  quod  Deus  secundum  se,  cum  sit  ipsa  bo- 
nitas,  haberi  odio  non  potest:  sed  secundum  elTectus  qui 
inordinatae  voiuntati  contrariantur,  potest  haberi  odio.  Ideo, 
explicans  odium  daemonum  ad  Deum,  addidit,  ut  resisten- 
tem  suae  superbiae,  et  punientem  iustissime  suam  culpam. 

XIX.  QuAsruM  AD  sEcuNDuji*,  ponitur  modus  et  ordo 
peccandi  et  non  peccandi  angelorum.  Et  praeponuntur 
duae  conclusiones. 

Prima  est :  Possibile  fuit  qitod  aliqua  de  superioribus 
substantiis,  aut  etiam  suprema,  peccaret.  Probatur.  Quia 
in  quolibet  volente  sub  Deo,  voluntatis  peccatum  esse  po- 
test,  si  in  sua  natura  consideretur. 

Secunda  est:  Valde  probabile  est  quod  suprema  inter 
omnes  peccaverit.  Probatur.  Quia  non  quievisset  in  suo 
bono  sicut  in  fine  nisi  suum  bonum  valde  pcrfectum  esset. 

Ex  his  infert  Sanctus  Thomas  potuisse  fieri  quod 
de  inferioribus  aliquae  propria  voluntate  bonuin  suum 
ordinarcnt  in  supremam,  recedentes  a  divino  ordine,  quae 
similiter  peccaverunt:  aiiae  vero,  servantes  in  motu  suae 
voluntatis  divinum  ordinem,  ab  ordine  superioris  peccantis 
recte  recederent. 

Declaratur.  Quia  substantiae  inteiiectuales  uon  solum 
ordinantur  sub  Deo,  sed  cliam  una  earum,  a  prima  usque 
ad  ultimam,  ordinatur  sub  altera.  Cum  autem  proprium 
bonum  alicuius  habet  ordinem  ad  plura  superiora,  liberum 
est  volenti  ab  cuiusvis  iilorum  ordine  recedere,  et  non 
recedere :  ut  patet  in  milite,  qui  sub  rei,'e  et  sub  duce 
exercitus  ordinatur,  et  bona  est  voluntas  militis  dnigentis 
voluntatem  suam  in  regem  et  a  voluntate  ducis  recedens, 
si  dux  ab  ordine  regis  recedat;  e  contrario  autem  est  mala, 
si  voluntatem  ducis  cOntra  voluntatem  regis  sequatur. 
.  Addit  autem  Sanctus  Thomas  quod  quomodo  in  bo- 
nitate  et  malitia  utriusque  voluntas  perseveret,  ostendetur 
in  quarto  Libro. 

2.  Circa  secundam  conciusionem  attendendum,  ex  do- 
ctrina  Sancti  Thomae  Prima,  q.  lxiii,  a  7;  et  II  Sent., 
d.  VI,  a.  1,  quod  duplex  opinio  theologorum  de  angelo 
peccante  fuit.  Damascenus  enim*,  Platonicorum  opinionem 
secutus,  tenet  quod  maior  angelorum  peccantium  fuit  ter- 
restri  ordini  praehitus.  Gregorius  vero,  in  Homilia  de 
Centum  Ovibus*,  tenet  quod  sitperior  fuit  inter  omnes.  Ideo 
Sanctus  Thomas  non  loquitur  assertive  in  hac  re,  sed  opi- 
nionem  Gregorii  probabilcm  putat,  ratione  assignata. 

XX.  Sed  contra  istam  rationem  instari  posset*.  Quia  aut 
inferiores  substantiae  quieverunt  etiam  ipsae  in  bono  suo 
sicut  in  fine:  aut  bonum  suum  ordinaverunt  ad  supremam 
sicut  ad  finem.  Si  detur  primum,  constat  quod  bonum 
suum  non  est  ita  perfectum  sicut  bonum  supremae.  Et 
tamen  quieverunt  in  ipso  sicut  in  fine.  Ergo  excessus  bo- 
nitatis  supremae  substantiae  supra  bonitatem  aliarum  non 
est  sufficiens  ratio  quare  in  seipsa  sicut  in  fine  quiesceret. 
Et  per  consequens  ratio  conclusionis  est  nulla. 

Si  detur  secundum,  sequitur  quod  non  similiter  peccato 
superbiae  peccaverunt  inferiores  substanliae  ex  inordinato 
appetitu  propriae  excellentiae  sicut  supremus:  in  hoc  enim 
nuUam  excellentiam  appetivissent,  utpote  supponentes  se 
interiori,  et  a  superiori,  scilicet  a  Deo,  recedentes.  Hoc 
autem  est  contra  Sanctum  Thomam,  tenentem  quod  omnes 
peccato  superbiae  peccaverunt.  Ergo  etc. 

XXI.  Ad  evidentiam  huius  dubii,  considerandum  est, 
ex  doctrina  Sancti   Thomae    locis    praeallegatis,  quod  in- 


feriores  angeli  peccantes  in  aliquo  cum  suprema  peccante 
convenerunt ;  et  in  aliquo  ab  ipsa  fuerunt  difterentes.  Con- 
venerunt  enim  primo,  in  hoc  quod  suam  uhimam  beati- 
tudinem  virtute  propriae  naturae  consequi  voluerunt,  non 
autem  ex  divina  gratia:  sicut  voiuit  et  suprema. 

Convenerunt  secundo  quod,  sicut  suprema  voluit  ut 
omnes  inferiores  beatitudinem  quam  ipsa  propria  virtute 
volcbat  assequi,  per  eius  gratiam  oblinerent ;  ita  etiam  in- 
feriores  volebant  in  alios  inferiores  ipsam  beatitudinem 
transfundere. 

Convenerunt  tertio  quod,  sicut  suprema  non  sic  volebat 
virtute  naturae  beatitudinem  assequi,  et  in  alios  transfun- 
dere,  quasi  prima  simpliciter  causa  et  a  Deo  nullam 
depcndentiam  habens,  sed  tanquam  sub  Deo  in  naturam 
operante  existens,  et  ab  ipso  naturalcm  virtutem  habens, 
non  indigens  tamen  ad  beatitudinis  assecutionem  divina 
gratia  supra  naturae  virtutem ;  ita  et  in  inferioribus   fuit. 

Diff"erunt  autem  primo,  quia  peccatum  primi  angeli, 
ordine  naturae  et  causalitatis,  pcccatum  aliorum  praecessit: 
inquantum,  suam  affectionem  inferioribus  manifestans,  fuit 
illis  exemplum  ct  occasio  pcccati. 

Dilferunt  secundo,  quia  suprema,  cum  ordine  naturae 
et  perfcctionis  immediate  sub  Deo  esset,  et  omnibus  aliis 
emineret,  voluit  quidem  sine  gratia  divina  beatitudinem 
consequi,  sed  tamen  voluit  sub  Deo  esse  tanquam  sub 
superiore  virtutem  sibi  naturalcm  dante,  qua  beatus  esset; 
inferiores  autem  non  solum  sub  Deo,  sed  etiam  sub  ipsa 
superioi-i  substantia  peccante  esse  voluerunt,  tanquam  sub 
prima  quae  sua  naturali  virlute  beata  esset,  et  cuius  bea- 
titudo  esset  beatitudinis  aliorum  exemplar,  sicut  et  natura 
eorum  erat  illius  natura  inferior.  Et  ideo  elegerunt  subesse 
ipsi  supremae  substantiae,  in  hoc  quod  ipsum  haberent 
principem  ad  assequendam  bcatitudinem  absque  divina 
gratia,  virtute  dumtaxat  naturae. 

2.  Advertendum  autem  quod,  sicut  suprema  substantia 
non  appeliit  beatitudinem  assequi  virtute  naturae  tanquam 
modus  talis  assecutionis  essct  expresse  volitus;  neque  ap- 
petiit  explicite  aliis  -praeesse  et  beatitudinem  in  alios  trans- 
fundere;  sed  tantum  ex  modo  appetendi  et  implicite*:  ita 
infedores  non  elegerunt  expresse  subesse  supremae  et 
eam  habere  principem  ad  assequendam  bcalitudinem  vir- 
tute  naturae  et  non  ex  gratia  divina,  sed  tantum  ex  modo 
appetendi.  Ex  eo  enim  quod  exemplo  supremae  substan- 
tiae,  tanquam  ipsis  superioris  secundum  naturam,  motae 
sunt  ad  hanc  volitionem  sic  dcformatam,  et  eam  sunt  imi- 
tatae;  sequitur  quod  ipsam  supremam  substantiam  tanquam 
principem  in  peccando  habere  voluerunt,  et  consequenter 
illi  voluerunt  subesse :  sicut,  si  miles,  videns  ducem  suum 
furari,  exemplo  eius  ad  furandum  moveretur,  ipsum  tan- 
quam  superiorem  suum  imitari  volens,  diceretur  quod 
vellet  ducem  suum  principem  esse  non  solum  in  militia, 
sed  etiam  in   furto. 

3.  Sed  occurrit  unum  dubium.  Si  infcriores  angeli  ap- 
petierunt  beatitudinem  non  ex  gratia  divina,  sed  virtute' 
dumtaxat  naturae  assequi,  sicut  et  supremus,  sequitur  quod 
divinam  aequalitatem  appetiverunt:  nam  angelum  in  hoc 
divinam  aequalitatem  appetisse  Sanctus  Thomas  ostendit  *, 
quod  voluit  per  virtutem  propriae  naturae  beatitudinem 
ultimam  habere.  Huius  autem  oppositum  videtur  dicere 
Sanctus  Thomas  II  Sent.,  d.  vi,  a.  1,  ubi  ait  quod  non  est 
probabile  CreatOris  aequalitaiem  aliquo  modo  illum  spi- 
ritum  appetisse  qui  etiam  alteri  creaturae  subiectus  erat. 

Respondetur  quod  utique  omnes  divinam  aequalitatem 
secundum  similitudinem  aliquo  modo  appetiverunt,  et  in 
hoc  eorum  fuit  superbia.  Quod  autem  dicitur  II  Sent., 
dupliciter  possumus  interpretari,sequendo  illam  opinionem 
quod  beatitudinem  supernaturalem  inordinate  appetierint, 
quam  opinionem  tenet  Sanctus  Thomas  ibidem  in  II  Sent.*. 
Primo,  quod  intelligitur  inferiorem  spiritum  non  appetiisse 
ex  se  ct  primo  divinam  aequalitatcm  ex  consideratione 
propriae  pulcritudinis  et  dignitatis,  sed  tantum  a  nobilis- 
sima  creatura  occasionein  illam  appetendi  accepisse.  Prima 
autem  substantia  intellectualis  ex  se  primo  talem  aequa- 
litatem  appetiit :  dum,  suae  naturae  dignitatem  conside- 
rans,  beatitudinem  illam  quae  in  visione  Dei  per  essentiam 


'  Cf.  nuoi.  XV. 


Cf.  num.  iv> 


•   Cf. 
Uce:. 


SUMMA  CONTRA  GENl  ILES,  LIB.  III,  CAP.  CIX,  CX. 


349 


» 


consistit,  suae  naturae  convenientem,  ut  erat,  existimavit, 
eamque  obtinere  voluit  nihil  de  divina  considernns  gratia. 

Secundo  potest  intelligi  quod  illam  divinam  aequali- 
talem  non  appetiit  quam  dicitur  primum  angelum  appe- 
tiisse,  ut  scilicet  toti  multitudini  angelorum  praeesset,  et  in 
omnes  beatitudinem  transfunderet.  Ex  consideratione  enim 
propriae  naturae,  cum  non  esset  omnibus  naturae  ordine 
superior,  non  videbatur  ex  modo  appetendi  hoc  appetere, 
sed  tantum  quod  eam  in  inferiores  aliquo  modo  trans- 
funderet. 
Num.  XX.  XXH.  Istis  praemissis,  ad  dubium  principale*  primo  dici 

potest  quod  inferiores  peccantes  quieverunt  in  proprio  bono 
sicut  in  fine  ultimo,  quemadmodum  et  suprema  quae  pec- 
cavit.  Nec  propter  hoc  tollitur  ratio  hic  posita.  Quia  non 
intendit  ex  hoc  quod  absolute  prima  substantia  peccans 
in  suo  bono  quievit,  arguere  Sanctus  Thomas  ipsam  aliis 
digniorem  fuisse,  ut  obiectio  supponit:  sed  ex  hoc  quod 
primo,  et  nullius  alterius  exemplo  et  occasione  mota,  in 
suo  bono  quievit  tanquam  in  ultimo  fine.  Unde  et  quod 
hic  videtur  dicere  Sanctus  Thomas,  quod  inferiores  ordi- 
naverunt  bonum  suum  in  primam  substantiam  peccantem, 
non  est  intelligendum  tanquam  ad  uhimum  finem :  sed 
tanquam  in  exemplum  et  occasionem  peccandi,  inquan- 
tum  peccando  non  sunt  secutae  divinam  regulam,  sed 
appetierunt  sibi  beatitudinem  conformiter  ad  appetitum 
primae  substantiae  peccantis.  amantes  scihcet  proprium 
honum  tanquam  ultimum  finem,  quemadmodum  et  su- 
prema  quae  peccavit,  non  autem  ordinantes  bonum  suum 
in  beatitudinem  ex  gratia  obtinendam,  ut  lege  divina  ordi- 
natum  erat. 

2.  Potest  secundo  dici  quod  supremus  angelus  peccavit 
eo  quod  non  ordinavit  proprium  bonum  et  propriam  per- 
fectionem  in  Deum  tanquam  in  obiectum  supernaturalis 
beatitudinis,  sed  in  proprio  bono  tanquam  in  fine  ultimo 
quievit:  inferiores  vero  peccaverunt  eodem  modo,  scilicet 
quia  non  ordinaverunt  proprium  bonum  in  supernaturalem 
beatitudinem,  et  in  Deum  ut  est  supernaturalis  beatitu- 
dinis  obiectum ;  non  tamen  quieverunt  in  proprio  bono 
tanquam  in  fine  ultimo,  sed  ordinaverunt  honum  suum 
in  superiorem  angelum  peccantem  tanquam  in  finem.Sicut 
enim  est  mala  voluntas  militis  non  ordinata  in  bonum 
regis  sicut  in  finem,  sed  in  bonum  ducis  exercitus  contra 
voluntatem  regis,  puta  si  quaerat  ducem  exercitus  divitem 
suis  operibus  facere  in  praeiudicium  victoriae,  quam  rex 
intendat:  ita  peccatum  in  inferioribus  angelis  fuit  quod 
bonum  suum  amaverunt  propter  bonum  primi  angeli  pec- 
cantis,  scilicet  inquantum  est  aliquo  modo  exemplatum  ab 
ipso  angelo  seipsum  tanquam  ultimum  finem  amante;  et 
ipsum  primum  angelum  amaverunt  propter  se,  non  autem 
propter  Deum,  eius  pulcritudinem  et  excellentiam  con- 
templantes,  sicut  et  ipse  seipsum  tanquam  ultimum  finem 
amavit;  cum  tamen  ipsum  deberent  propter  Deum  tanquam 
propter  ultimum  finem  amare.  Et  hoc  videntur  velle  verba 
Sancti  Thomae  cum  inquit  quod  potiiit  fieri  qiiod  de  in- 


ferioribus  aliquae  per  propriam  voluntatem  bontim  suum 
ordinarent  in  ipsum,  recedentes  a  divino  ordine. 

Cum  autem  contra  hoc  instatur,  quia  tunc  non  pec- 
cassent  peccato  superbiae:  -  negatur.  Dicitur  enim  quod 
hanc  excellentiam  inordinate  appetierunt,  ut  beatitudinem 
ultimam  virtute  suae  naturae  consequerentur,  non  indige- 
rentque  divina  gratia  ad  eam  adipiscendam,  quam  excellen- 
tiam  sub  divino  ordine  existentes  non  consequerentur.  Dum 
enim  proprium  bonum  in  primam  substantiam  ultimate, 
tanquam  in  ultimum  finem,  referunt,  quiesccndo  scilicet 
in  illius  amore,  et  nullum  ulterius  bonum  supernaturalc 
desiderantes;  sequitur  quod  beatitudinem  ultimam  virtute 
naturae  assequi  volunt,  cum  in  amorem  et  cognitionem 
illius  primae  substantiae  peccantis  naturali  virtute  ferantur. 

XXIII.  Ql-antu.m  au  tertiu.m  *,  facit  Sanctus  Thomas  com- 
parationem  substantiae  separatae  ad  hominem  in  peccando. 
Conveniunt  enim,  inquit,  in  hoc  quod  tam  in  homine  quam 
in  substantia  separata  contingit  peccatum  ex  hoc  quod  vo- 
luntas  proprium  bonum  non  ordinat  in  Deum.  Differunt 
autem  quia,  cum  in  uno  homine  sint  plures  appetitivae 
virtutes,  quarum  una  sub  altera  ordinatur,  non  autem  in 
substantia  una  separata;  et  peccatum  in  voluntate  contingat 
qualitercumque  appetitus  inferior  deflectatur:  contingit  esse 
peccatum  in  homine  eliam  per  hoc  qiiod  honum  infe- 
rioris  appetitus  non  regulatur  secundum  superiorem  ap- 
petitum.  Hoc  autem  modo  peccatum  in  substantiis  separatis 
esse  non  potest. 

Advertendum,  ex  doctrina  Sancti  Thomae  in  QQ.  de 
Malo,  q.  XVI,  a.  2,  quod,  cum  appetitus  nihil  aliud  sit 
quam  inclinatio  quaedam  in  appetibile ;  et  inclinatio  con- 
sequatur  aliquam  formam :  sicut  appetitus  naturalis  con- 
sequitur  formam  naturalem,  ita  appetitus  sensitivus  aut 
intellectualis  sequitur  formam  apprehensam.  Ideo,  ubi  est 
apprehensio  tam  sensitiva  quam  intellectiva,  sicut  est  in 
homine,  est  etiam  appetitus  tam  sensitivus  quam  intelle- 
ctivus:  ubi  autem  est  tantum  apprehensio  intellectiva,  sicut 
est  in  substantiis  separatis,  ibi  est  tantum  appetitus  intel- 
lectivus.  Et  quia  non  potest  malum  accidere  in  appetitu 
ex  hoc  quod  discordet  ab  apprehensione,  quam  sequitur, 
sed  e.x  hoc  quod  discordat  ab  aliqua  superiori  regula; 
cum  apprehensio  sensitiva  habeat  pro  regula  rationem,  et 
cognitio  rationis  habeat  pro  regula  divinam  sapientiam, 
contingit  in  hominis  appetitu  esse  peccatum,  et  quia  sen- 
sitiva  apprehensio,  quam  sequitur  appetitus,  tion  regulatur 
ratione,  et  quia  ratio  humana  non  regulatur  divina  lege 
et  sapientia.  In  substantiis  autem  separatis  peccatum  esse 
potest  per  hoc  dumtaxat  quia  ihtellectualis  eorum  cognitio 
divina  sapientia  et  lege  non  regulatur.  Ordo  ergo  qui  hic 
ponitur  inter  potentias  appetitivas,  ipsis  convenit  ratione 
apprehensionum  quas  consequuntuf :  quia,  cum  regulare 
pertineat  ad  cognitionem,  non  habeat  superior  appetitus 
movere  inferiorem  per  modum  regulantis  et  dirigentis, 
nisi  quia  cognitio  superioris  ordinis  eam  quae  est  ordinis 
inferioris  habet  dirigere. 


•  Cf.  notam  in 
mg.adinii.  Com- 
ment. 


-^-wliaalf^^iv^ 


CAPITULUM  CENTESIMUM  DECIMUM 

A  77  V    b  32. 

SOLUTIO  PRAEMISSARUM  RATIONUM. 


cap.  cviii.        Wi^Pf  '^  ^^S^  l"-^^^  obiecta  sunt  *,  non  difftcile     considerando  bonum  superius,  ad  quod  proprium 

est  solvere.  bonum  referendum  erat.  Cuius  quidem  inconsi- 

Non  enim-cogimur  dicerequod  error     derationis  ratio  esse  potuit  voluntas  in  proprium 

fuerit  in  intellectu  substantiae  separatae     bonum  intense  conversa:  est  enim  liberum  vo- 

iudicando  bonum  quod  bonum  non  sit :  sed  non  s  luntati  in  hoc  vel  illud  converti. 


4  fuerit]  fuit  GPc.         5  bo- 


1   qu^-.e  ohiecta  sunt  {ante  quae  expungUur  hiis;  cf.  p.-\)  BGNb;  obiecta  E,  haec  quae  obiecta  sunt  ceteri. 
num  pr.  loco  A  solus;  aliquid  bonum.  . 

I  inconsiderationis]  considerationis  DpEFGfcPc.  3  esse  hic  CEGNft;  post  potuit.  5  vel  illud  A  solus;  vel  in  aliud  (illud  Prf)  inagis 

vel  minus  XPd,   om  celeri. 


35o 


SUMMA  GONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CX. 

hoc  in  substantiis  separatis  peccatum  esse    non 


•  Cf.  Comment. 
cap.  cviii,  init, 
'  Cf.  num.  III. 


Patet  etiam  quod  non  appetiit  aliqiiod  bonum 
nisi  unum,  quod  est  sibi  proprium :  sed  in  hoc 
fuit  peccatum,  quod  praetermisit  superius  bonum, 
in  quod  debuit  ordinari.  Sicut  enim  in  nobis  pec- 
catum  est  e.\  hoc  quod  bona  inferiora,  scilicet  s 
corporis,  appetimus  absque  ordine  rationis,  ita  in 
diabolo  peccatum  fuit  e.\  hoc  quod  proprium 
bonum  non  retulit  ad  divinum  bonum. 

Patet  etiam  quod  medium  virtutis  praetermisit, 
inquantum  se  superioris  ordini  non  subdidit,  et  ^° 
sic  sibi  plus  dedit  quam  debuit,  Deo  autem  minus 
quam  ei  deberetur,  cui  omnia  debent  esse  subiecta 
ut  primae  regulae  ordinanti.  Manifestum  igitur 
est  quod  in  peccato  illo  non  est  praetermissum 
medium  per  superabundantiam  passionis,  sed  ■; 
solum  per  inaequalitatem  iustitiae,  quae  est  circa 
operationes.  In  substantiis  enim  separatis  opera- 
tiones  esse  possunt,  passiones  vero  nequaquam. 

Non  etiam  oportet,  si  in  superioribus  corpo- 
ribus  nullus  potest  esse  defectus,  quod  propter  ^ 


possit.  Corpora  enim,  et  omnia  quae  ratione 
carent,  aguntur  tantum,  non  autem  agunt  seipsa : 
non  enim  sui  actus  dominium  habent.  Unde  non 
possunt  exire  a  regula  prima  ipsa  agentis  et  mo- 
ventis,  nisi  per  hoc  quod  rectitudinem  primae 
regulae  sufficienter  suscipere  non  possunt.  Quod 
quidem  contingit  e.\  indispositione  materiae.  Et 
propter  hoc  superiora  corpora,  in  quibus  indis- 
positio  materiae  locum  non  habet,  nunquam  a 
rectitudine  primae  regulae  deficere  possunt.  Sub- 
stantiae  vero  rationales,  sive  intellectuales,  non 
tantum  aguntur,  sed  etiam  agunt  se  ad  proprios 
actus.  Quod  quidem  tanto  magis  invenitur  in  eis 
quanto  perfectior  est  ipsarum  natura :  quorum 
enim  natura  perfectior  est,  est  et  perfectior  virtus 
in  agendo.  Unde  naturae  pertectio  non  impedit 
quin  peccatum  in  eis  accidei"e  possit  modo  prae- 
dicto:  e\  hoc  scilicet  quod  seipsis  inhaerent,  or- 
dinem  superioris  agentis  non  attendentes. 


6  appetimus]  appetuntur  GN.  7  peccatum  post  fuit  GNb.  ex  lioc]  in  hoc  Pc.  9  praeter.-nisit]  etiam  praetermisit  Pc.  10  supe- 
rioris  ordini  E;  superioris  ordinis  N;  superiori  ordini  ceteri.  11   sibi  hic  A  solus;  post  dedit.  12   ei  om  GNZft.  i3   igitur  hic  EN; 

post  est.         19  Non  A  soliis;  Sed  nec  Z,  Nec    ceteri.         si  EGN;  quod  P,  quod  si  ceteri. 

3  non  autera  EGNXft;  et  non.         3  prima  post  ipsa  b,  primi  Pd.         7  suscipere  A  solus;   recipere.  g  indispositio  DXbPd;  dispositio. 

l5  ipsarum  DPc;  earum  Y,  eorum  CGNZ,  ipsorum  ceteri  etforte  ipse  A.  i(i  enim]  vero  GN.  virtus  A  solus;  eorum  virtus.  17  naturae 
perfectio  non  FsCPc;  nec  perfectio  non  CH,  perfectio  non    D,  nec  perfectio  ceteri.         18  modo  post  praedicto  GN. 

Oomment»ria  Ferrariensis 


AD  rationes  superius  adductas,  quibus    arguebatur  sub- 
stantiam    spirituaiem    peccare    non    posse,    respondet 
Sanctus  '1'iiomas  *. 

1.  Ad  primas  quidein  quatuor  *,  quae  procedebant  ex 
hoc  quod  nulium  peccatum  voluntatis  potest  esse  absque 
errore,  in  intellectu  autem  substantiarum  separatarum  non 
potuit  error  peccatum  praecedere :  respondet  quod  non 
cogimur  dicere  errorem  fuisse  in  inteliectu  substantiae 
separatae  iudicando  aliquod  bonum  quod  non  sit  bonum; 
sed  tantum  non  considerando  bonum  superius,  ad  quod 
proprium  bonum  referendum  erat;  cuius  inconsiderationis 
ratio  esse  potuit  voluntas  libere  in  proprium  bonum  in- 
tense  conversa. 

2.  Ad  evidentiam  liuius  responsionis,  considerandum 
primo,  quod  non  potest  esse  peccatum  in  voluntate  nisi 
sit  aliquo  modo  defectus  in  ratione :  quia  voluntas  non 
exit  in  actum  nisi  mediante  apprehensione  intellectus.  Sed 
iste  defectus  potest  contingere  dupliciter:  uno  modo,  per 
falsum  iudicium  intellectus,  puta  dum  iudicat  aliquod 
bonum  esse  quod  non  est  bonum ;  alio  modo,  per  hoc 
quod  intellectus  non  considerat  id  quod  tenetur  consi- 
derare  dum  voluntas  ad  electionem  exit.  Quia  ergo  sub- 
stantia  separata,  volens  et  desiderans  finalem  beatitudinem, 
quae  in  visione  Dei  consistit,  debebat  desiderare  ex  gratia 
divina  se  illam  obtenturam;  et  amans  bonum  proprium, 
debebat  illud  in  Deum  ultimate  referre:  ideo,  dum  ap- 
petiit  beatitudinem  non  considerando  de  gratia-  divina  qua 
illam  obtineret,  et  dum  proprium  bonum  amavit  non  con- 
siderando  de  ordine  ipsius  ad  divinum  bonum,  fuit  de- 
fectus  in  ipsius  inteliectu,  qui  inconsideratio  dicitur.  Pro- 
pter  hoc  inquit  Sanctus  Thomas  quod  non  fuit  error  in 
intellectu  substantiae  separatae  iudicando  bonum  id  quod 
non  erat  bonum,  sed  non  considerando  bonum  superius. 

3.  Considerandum  secundo,  ex  doctrina  Sancti  Thomae 
in  QQ.  de  Malo,  q.  i,  a.  3,  quod  in  oninibus  quorum 
unuin  oportet  esse  alterius  mensuram,  malum  quidem  est 
non  regulari  et  non  mensurari  sua  regula.  Veruntamen 
non  attendere  actu  ad  regulam  et  mensuram,  secundum 
se  malum  non  est:  quia  non  potest  anima,  nec  tenetur 
semper  actu  ad  regulam  attendere.  Sed  malum  est  in  hoc 


quod  quis,  non  attendens  ad  regulam  operis,  ad  opiis 
procedit:  sicut  artife.x  non  peccat  ex  eo  quod  uon  semper 
tenet  mensuram,  sed  e.x  hoc  quod,  non  tenens  mensuram, 
procedit  ad  incidendum.  Simili  modo,  non  fuit  peccatum 
in  angelo  secundum  se  eo  quod  de  divina  regula  non 
consideraverit :  sed  ex  eo  quod,  ad  divinam  regulam  non 
attendens,  ad  electionem  aut  naturalis  aut  supernaturalis 
boni  processit.  Ideo  quod  inquit  Sanctus  Thomas,  fuisse 
errorem  in  intellectu  substantiae  separatae  in  non  consi- 
derando  superius  bonum,  non  sic  intelligendum  est  quasi 
ipsa  inconsideratio  fuerit  primum  peccatum :  sed  quia  pec- 
cavit  appetendo  bonum  non  attendens  ad  divinam  regu- 
lam,  secundum  quam  ipsa  appetitio  erat  regulanda. 

4.  Considerandum  tertio  quod,  licet  in  eHgendo  teneatur 
substantia  intellectuahs  uti  regula  divina  tanquam  propriae 
electionis  mensura,  non  tamen  requiritur  quod  semper 
actu  ad  regulam  attendat  dum  ad  electionem  procedit, 
sed  sufficit  ut  virtute  utatur  divina  regula,  ut  dicitur  Virtuti- 
bus,  q.  n,  a.  1 1  *  :  dum  scilicet  aliquando  ordinat  omnia  sua   •  ai.  Quaestio 

rs  .  ij  ..■■....■  ■    ..  •..      iinica    de   Cari- 

m  Deum,  et  postmodum  contrana  intentio  non  mtervenit;   ute,  a.  u.adj. 

virtus  enim  primi  propositi  in  omnibus  sequentibus  manet. 

Sed  licet  hoc  in  posterioribus  actibus  verum  sit,  inquantum 

scilicet  virtus  primi  actus  salvatur  in  ipsis,  in  primo  tamen 

actu  voluntatis  electivo  hoc  salvari  non  potest:  cum  ipsum 

nullus  ahus  electivus  actus  praecedat,  cuius  virtus  in  ipso 

salvetur.  Ideo  oportet  ut  ipsa  substantia  volens,  in  primo 

actu  suo  pure  et  mere  electivo,  ad  divinam  regulam  actu 

attendat.  Quod  si  non  facit,  peccat.  Ratio  ergo  quare  in 

primo  actu  pure  ac  mere  electivo  substantia  intellectualis 

peccavit,  est  quia  habuit  electionem  non  considerando  de 

divina  regula,  ad  quam  eligendo  tenebatur  actu  attendere. 

Et  sic    ponitur  inconsiderationem    fuisse  peccati    angelici 

qualitatem  et  conditionem. 

5.  Considerandum  ultimo,  quod  huius  quod  est  non 
uti  regula,  non-  oportet  aliam  quidim  causam  primam  et 
radicalem  quaerere  praeter  voluntatis  libertatem,  ut  dicitur 
loco  praeallegato  *:  sed  tamen  aliquam  causam  proximam,  •  oe  Ma!o,  q  1, 
a  libertate  voluntatis  provenientem,  possumus  assignare.  '•  3^ 
Quia  enim  intellectus  creatus  non  potest  plura  simul  in- 
telligere  inquantum  huiusmodi,  dum   ad  considerationem 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CX. 


35 1 


"  CJ.  i«x!.  et  var. 


l 


'  Cf.  cap.  praec. 
u.  IV,  Alii  vtro. 


unius  intense  convertitur,  necesse  est  ut  a  consideratione 
alterius  retrahatur.  Et  eodem  modo  dicendum  est  de  vo- 
luntate  :  quod  scilicet,  dum  in  amorem  unius  intense  con- 
vertitur,  non  potest  aliud  diversum,  ut  sic,  amare.  Et  ita 
possumus  dicere  quod  libertas  voluntatis  qua  quis  vult 
unum  intense  considerare,  est  prima  causa  inconsidera- 
tionis  alterius;  proxima  autem  causa  est  intensa  unius 
consideratio.  Propter  hoc,  volens  Sanctus  Thomas  utram- 
que  causam  inconsiderationis  divinae  regulae  substantiae 
separatae  assignare,  inquit  et  quod  ratio  illius  inconside- 
rationis  potuit  esse  voluntas  in  proprium  bonum  intense 
co/jve/'sa(subintellige:  et  intensa  consideratio  proprii  boni); 
et  quod  liberum  est  voluntati  in  hoc  vel  in  illud  magis 
aut  minus  *  converti. 

II.  Sed  tunc  occurrit  dubium.  Si  enim  ratio  illius  in- 
considerationis  fuit  voluntas  in  proprium  bonum  intense 
conversa,  quia  voluntas  et  intellectus  non  possunt  simul 
in  diversa  ferri:  sequitur  quod  illa  opinio  quae  ponit 
angelum  peccasse  eo  quod  supernaturalem  beatitudinem 
appetierit  et  non  ex  gratia  divina  *,  teneri  non  possit.  Vo- 
luntas  enim  angeli  in  proprium  bonum  intense  conversa 
non  potuit  simul  ferri  in  supernaturale  bonum.  Et  sic  non 
peccavit  bonum  supernaturale  appetendo.  -  Aut,  si  simul 
potuit  in  illud  ferri,  eadem  ratione  potuit  simul  velle  illud 
bonum  ex  gratia,  et  simul  de  ipsa  divina  gratia  potuit 
intellectus  considerare.  Et  sic  intensa  conversio  voluntatis 
in  proprium  bonum  non  fuit  ratio  illius  inconsiderationis: 
cum  talis  consideratio  posset  cum  illa  intensa  conversione 
in  proprium  bonum  stare. 

2.  Respondetur,  et  dicitur  primo,  quod  Sanctus  Tho- 
mas  hoc  loco  respondet  conformiter  ad  positionem  quam 
sequitur:  quac,  inquam,  ponit  angelum  peccasse  eo  quod 
proprium  bonum  non  ordinaverit  in  ultimum  finem,  sed 

Cf.  ibid.,t/«/.  illi  ut  fini  inhaeserit  *.  Secundum  hanc  enim  dicitur  quod 
ratio  quare  uon  consideravit  de  superiori  bono,  ad  quod 
proprium  bonum  ordinandum  erat,  potuit  esse  intensa 
consideratio  et  intensa  dilectio  naturalium  bonorum.  Et 
advertendum  quod  non  dicitur  ita  absolute  fuisse,  sed 
ita  potuisse  esse:  quia  per  certitudinem  et  evidentiam  ea 
quae  ad  angelorum  peccatum  attinent,  attingere  non  pos- 
sumus.  Ex  quo  patct  quod  non  oportet  responsioncm  hic 
datam  alteri  opinioni  applicare. 

3.  Dicitur  sccundo,  quod  etiam  alteri  opinioni  potest 
haec  responsio  convenienter  adaptari.  Intellectus  enim  et 
voluntas,  licet  in  diversa  ferri  non  possint  inquantum  sunt 
divcrsa,  possunt  tamen  in  divcrsa  ferri  inquantum  sunt 
aliquo  modo  unum:  sicut  voluntas  simul  vult  id  quod 
est  ad  finem  inquantum  huiusmodi,  et  ipsum  finem.  Et 
sic  simul  voluntas,  bonum  proprium  angeli  intense  amando, 
potuit  simul  sibi  supernaturale  honum  appetere  tanquam 
ultimam  proprii  boni   perfectionem. 

Cum  autem  instatur  quod,  eadem  ratione,  potuit  simul 
supernaturale  bonum  appetere  ex  divina  gratia :  -  dicitur 
quod  utique  potuit  simul  angelus,  appetendo  sibi  super- 
naturale  bonum,  appetere  illud  ex  divina  gratia,  sicut  boni 
angeli  fecerunt;  sed  potuit  etiam  fieri  ut  tantus  esset  amor 
beatitudinis  et  sui,  quo  sibi  supernaturalem  beatitudinem 
appetiit,  ut  ad  divinam  gratiam  non  attenderet,  et  sic  illa 
non  apprehendercntur  per  modum  unius.  Constat  enim 
quempiam  aliquando  tanto  ardore  aliquid  optare  quod 
de  modo  adipiscendi  considerare  negligit.  Et  idcirco  dixit 
Sanctus  Thomas  ita  potuisse  fieri,  non  autem  absolute 
ita  fuisse. 

III.  Ad  quintam  obiectionem  respondet  quod  utique 
non  appetiit  substantia  separata  nisi  unum  bonum,  quod 
est  sibi  proprium :  sed  peccavit  eo  quod  praetermiserit 
superius  bonum,  in  quod  debuit  ordinari. 

Ex  hac  responsione  patet  illam  propositionem*,  Id  cuius 
est  unum  solum  bonum,  et  in  quo  non  est  diversorum 
bonorum  compositio,  in  suo  appetitu  errare  non  potest, 
falsam  esse.  Etsi  enim  fortassis  peccare  non  possit,  ut 
dicitur  in  QQ.  de  Malo,  q.  xvi,  a.  2,  ad  9,  appetendo 
allquod  malum  sibi  quasi  bonum,  quia  propter  simplici- 
tatem  naturae,  non  est  in  ipso  dare  quod  sit  aliquid  sibi 
bonum  secundum  unam  partem  quod  non  sit  sibi  bonum 


'  Cf.  cap.  cviii. 
Praeterea.  Cum 
mdlius. 


'  Cf.  cap.  cviii, 
Adhuc.  in  nobis. 


Cap.  praec. 


secundum  aliam,    potest   tamen    peccarc  appetendo    pro- 
prium  bonum  non  secundum  regulam  superioris. 

IV.  Ad  se.\-tam  obiectionem  respondet  quod  substantia 
separata  peccando  praetcrmisit  medium  virtutis  inquantum 

se  superiori  *  ordini  non  subdidit.  Sibi    enim    plus    dedit   •  Cf.  text.  et  var, 
quam  debuit,  Deo  autem  minus. 

Dicit  secundo,  quod  in  tali  peccato  non  est  praetermis- 
sum  medium  propter  superabundantiampassionis,  scdsolum 
per  inaequalitatem  iustitiae,  quae  est  circa  operationes. 

2.  Ex  hac  responsione  patet  falsum  esse  quod  in  rebus 
spiritualibus  non  sit  superabundantia  et  defeclus  in  ordine 
ad  suam  regulam  *.  Potest  enim  in  ipsis  esse  supcrabun- 
dantia  et  defectus  inquanlum  potest  quis  transgredi  re- 
gulam  et  mensuram  sccundum  quam  appeti  debent,  se- 
cundum  magis  et  minus. 

Advertendum  autem  quod  duplex  est  virtutum  moralium 
materia,  scilicet  passio  et  operatio,  circa  quae  virtus  me- 
dium  ponit.  Medium  rationis  circa  passiones  consistit  in 
hoc  ut  quis  secundum  quod  recta  ratio  dictat,  sese  habeat 
circa  passiones.  Medium  vero  circa  operationes,  generaliter 
loquendo,  consislit  in  hoc  ut  quis  in  dando  et  accipiendo 
servet  aequalitatem.  Contingit  ergo  peccando  transgredi 
medium  aut  circa  passiones,  dum  scilicet  interioribus  pas- 
sionibus  non  secundum  commensurationem  ad  regulam 
rationis  quis  af&citur;  aut  circa  actiones,  dum  scilicet  ali- 
quis  aequahtatem  in  dando  et  accipiendo  non  servat,  sed 
sibi  plus  accipit  quam  debeat,  alteri  vero  minus  dat  quam 
conveniat.  Quia  itaque  passiones  non  sunt  in  substantiis 
separatis,  sed  bene  operationes,  idcirco  inquit  Sanctus  Tho- 
mas  ab  ipsis  non  esse  praetermissum  medium  per  super- 
abundantiam  passionis,  sed  per  inaequalitatem  iustitiae, 
quae  est  circa  operationes. 

3.  Sed  tunc  occurrit  dubium.  Videtur  enim,  secundum 
hanc  responsionem,  quod  primum  peccatum  angeli  non 
fuerit  superbia,  sed  iniustitia.  Cuius  oppositum  ostensum 
est  supra  *. 

Respondetur  quod  iniustitia  dupliciter  accipi  potest. 
Uno  modo,  ut  importat  inaequalitatem  in  actionibus  exte^ 
rioribus  quae  sunt  unius  hominis  ad  alterum  hominem. 
Et  sic  est  vitium  speciale :  et  non  fuit  in  substantia 
separata  peccante.  -  -•Mio  modo,  prout  importat  inaequa- 
litatem  quandam  inter  Deum  et  hominem  contra  regu- 
lam  divinae  sapientiae  operantem.  Et  sic  concomitatur 
omne  peccatum,  et  fuit  in  angelo  peccante.  Cum  autem 
infertur,  Ergo  primum  peccatum  angeli  non  fuit  superbia: 
negatur  consequentia,  ad  sensum  dictorum.  Dicitur  enim 
quod  primum  peccatum  spcciale  fuit  superbia,  habuit 
tamen  generales  conditiones  quae  omne  peccatum  con- 
comitantur.  , 

V.  Ad  septimam  obiectionem  respondet  non  esse  ean- 
dem  rationem  de  substantia  separata,  et  de  corporibus 
caelestibus.  Corpora  enim  caelestia,  sicut  et  omnia  quae 
ratione  carent,  aguntur  tantum  et  non  seipsa  agunt.  Et 
ultra  hoc,  in  ipsis  materiae  indispositio  locum  non  habet. 
Ideo  nunquam  a  rectitudine  primae  regulae  deficere  pos- 
sunt:  licet  alia  corpora,  ex  indispositione  materiae,  ali- 
quando  rectitudinem  primae  regulae  sufticienter  recipere  * 
non  possint.  Substantiae  autem  intellectuales  non  aguntur 
tantum,  sed  etiam  seipsa  ad  proprios  actus  agunt:  et  tanto 
magis  quanto  perfectior  est  eorum  natura.  Ideo  naturae 
perfectio  non  impedit  quin  in  ipsis  peccatum  accidere 
possit  ex  hoc  quod  sibi  ipsis  inhaerent,  ordinem  superioris 
agentis  non  attendentes. 

2.  Advertendum,  quod  per  primam  regulam  possumus 
intelligere  eam  quae  est  simpliciter  prima  respectu  om- 
nium,  quae  est  divinae  sapientiae  dispositio  et  ordinatio. 
Possumus  etiam  primam  accipere  proportionaliter  ad  re- 
gulata  :  ut  prima  regula  corporum  caelestium  sit  substantia 
movens;  prima  vero  regula  substantiae  separatae  sit  divina 
sapientia ;  et  prima  regula  corporum  inferiorum  sint  cor- 
pora  caelestia. 

Si  secundo  modo  accipiatur:  sic,  cum  ex  superioribus  * 
constet  ex  indispositione  materiae  saepe  numero  evenire 
ut  efTectus  in  istis  inferioribus  non  sequatur  secundum 
ordinem  corporis  caelestis,  manifestum  est  quod  corpora 


'  Cf.  text.  e!  var. 


Cap.  Lxxxvi. 


352 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CX. 


inferiora  quandoque  non  sufficienter  suscipiunt  rectitu- 
dinem  primae  regulae. 

Sed  si  primo  raodo  accipiaraus,  dubium  reraanet  quod 
corpora,  propter  indispositionem  materiae,  possint  a  recti- 
tudine  primae  regulae  deficere:  cum  divinae  sapientiae 
omnis  materiae  dispositio  sit  subiecta. 

Sed  diccndum  quod  regulae  divinae  sapientiae  nihil 
aliud  sunt  quam  ordinationes  et  dispositiones  rerum,  quibus 
a  divina  sapientia  res  in  suas  actiones  et  in  suos  fines 
ordinantur :  quae  quidem  regulae  pertinent  ad  voluntatem 

•  Cap.  xciv.        divinam  antecedentem.   Ut  autem  ex  superioribus  *  patet, 

non  inconvenit  voluntatem  divinam  antecedentem  quan- 
doque  non  impleri.  Et  ideo,  licet  omnis  materiae  dispositio 
divinae  sapientiae  subsit,  non  inconvenit  tamen  aliquam 
virtutem  corpoream  esse  a  divina  sapientia  ordinatam  ad 
productionem  alicuius  effectus,  et  tamen  effectum  illum, 
propter  materiae  indispositionem,  non  sequi:  sicut  virtus 
humani  seminis  ordinata  est  ad  productionem  hominis  cum 
duabus  manibus,  et  tamen  nascitur  homo  quandoque  cum 
una  tantum  manu.  • 

VI.  CiRCA  PRAEDicTA,  quia  ostensum  est  angelum  potuisse 
peccare  et  de  facto  peccasse,  dubium  est  in  doctrina  Sancti 
Thomae  quot  morae  ponendae  sint  in  angelis  peccantibus. 
Aliqui  enim  Thomistarum  ponunt  duas  tantum:  sciHcet 
primum  instans,  in  quo  omnes  angeli  fuerunt  boni,  et  beati- 
tudinem  meruerunt;  secundum  vero,  in  quo  mali  pecca- 
verunt  et  fuerunt  miseri,  boni  vero  fuerunt  beatificati. 

Alii  vero  ponunt  tria  instantia:  et  dicunt  quod  in  primo, 
omnes  habuerunt  actum  mere  naturalem;  in  secundo,  mali 
1  demeruerunt  et  boni  meruerunt;  in  tertio,    boni    fuerunt 

beati,  mali  vero  miseri. 

2.  Licet  autem  utraque  opinio  sustentari  aliquo  modo 
possit,  prima  tamen  videtur  expresse  esse  de  mente  Sancti 
Thomae  Prima,  q.  lxiii,  a.  5,  ad  4;  et  a.  6,  in  corp.  et 
ad  4.  Sed  in  hac  opinionc  dubium  primo  facit,  quomodo 
in  doctrina  Sancti  Thomae  possit  sustineri  quod  in  primo 
instanti  omnes  habuerint  actum  liberum,  quod  requiritur 

•  Art.  4.  ad  actum  meritorium.  Tum  quia  in   QQ.   Mali,  q.  xvi  *, 

ad  4,  14,  i5  et  22,  videtur  velie  primum  actum  ange- 
lorum  fuisse  naturalem.  -  Tum  quia  Prima,  ubi  supra,  vi, 
ad  3,  inquit  quod  iii  prinio  instanti  habuerunt  motum 
naturalem  in  bonum.  —  Tum  quia  ibidem,  ad  4,  ait  quod 
primum  instans  respondet  operationi  angelicae  qua  se  in 
seipsam  convertit  per  vespertinam  cognitionem. 

Secundo  dubium  facit  quomodo  in  secundo  instanti 
potuerunt  peccari,  si  in  primo  meruerunt:  cum  teneat 
Sanctus  Thomas  Prima  Parte,  ubi  supra,  ad  3,  et  in  aliis 
locis,  quod  angeli   habent    liberum    arbitrium    inflexibile 

•  Cap.  xcii  sqq.  post  electionem.  -  Sed  ad  hoc  dicetur  in  quarto  libro  *,  ubi 

agetur  de  immutabilitate  voluntatis  humanae  post  mortem. 

VII.  Ad  primum  ergo  dubium  respondens  Capreolus, 
•Art.  III,  5  5  p  in  Secundo,  d.  tv  *,  ad  hanc  opinionem  declinans  quod 
358(Taroni()03).   pi.inius  actus  angelorum  fuerit  naturalis,  dupliciter  verba 

Sancti  Thomae  interpretatur  ubi  inquit,  in  Prima  Parte, 
omnes  habuisse  actum  meritorium  in  primo  instanti.  Primo, 
quod  meruerunt,  non  elicietido  actum  meritorium,  sed 
quia,  per  gratiam  quam  habebant,  digni  erant  beatitudine. 
-  Secundo,  quod  habuerunt  actum  meritorium  qui  fuit 
dilectio  electiva,  non  Dei,  sed  ipsorummet,  gratia  infor- 
mata,  et  debitis  circumstantiis  vestita. 

Sed  nulla  istarum  expositionum  videtur  mihi  esse  ad 
mentem  Sancti  Tliomae.  Non  quidem  prima.  Quia  ipse 
in  Prima,  ubi  supra,  a.  6,  expresse  ostendit  se  loqui  de 
merito  qui  est  actus  liberi  arbitrii  gratia  informatus.  -  Non 
etiam  secunda.  Quia  ad  actum  meritorium  non  sufticit 
quod  sit  actus  electivus  habentis  gratiam,  sed  requiritur 
quod  eliciatur  secundum  inclinationem  gratiae  et  caritatis, 
quae  sunt  principium  merendi.  Ista  autem  inclinant  ad 
diligendum  Deum  propter  se,  et  alia  propter  Deum  ut 
obiectum  supernaturalis  beatitudinis:  ut  ostendit  Sanctus 

•  Dist.  xxvii.  q.   Thomas  III  Sent.  *,  et  IP  IP"  **,  et  in  plerisque  aliis  locis. 
••Qu.  xxiii  sqq.   Ergo  non  potest  esse  aliquis    actus    meritorius    nisi,    vir- 

tuahter  saltem  et  non  tantum  habitualiter,    includat  dile- 

•  Nutn.  I,  4.        ctionem  Dei.  Dictum  est  autem  superius*,  quod   primus 

actus  non  potest  virtualiter  includere  dilectionem   huius- 


modi:  cum  ipsum  nullus  actus  clectivus,  aut   etiam    na- 
turalis,  praecedat. 

Propterea  videtur  tenendum,  de  mente  Sancti  Thomae, 
quod  omnes  meruerunt  in  primo  instanti  per  actum  liberi 
arbitrii  qui  fuit  dilectio  electiva  Dei,  vel  proprii  boni  in 
ordine  ad  Deum,  ut  est  principium  supernaturalis  beati- 
tudinis. 

VIII.  Ad  primum  autem  in  oppositum  *  responderi  po-  '  Num.  vi.  2. 
test  quod  Sanctus  Thomas  aliam  viam  secutus  est  in  QQ. 
de  Malo,  et  aliam  in  Prima  Parte,  eo  quod  utraque  saivari 
possit.  Nam  in  QQ.  Mali,  tenuit  illam  viam  quae  ponit 
angelum  peccasse  quia  indebito  modo,  idest  non  ex  gratia, 
appetiit  beatitudinem  supernaturaiem,  quae  in  visione  Dei 
consistit.  In  Prima  vero  l^arte  tenuit  opinionem  quae  ponit 
quod  peccatum  angeli  fuit  in  hoc  quod  ad  seipsum  inor- 
dinate  conversus  est,  absque  ordine  scilicet  ad  Deum  et 
ad  regulam  divinac  voluntatis,  ut  est  superius  *  declaratum.  'Cap.  praec,  n. 
Unde,  sicut  in  istis  locis  secutus  est  diversas  vias  circa 
obiectum  volitum  ab  angelo  peccante,  ita  non  est  incon- 
veniens  dicere  quod  etiam  quantum  ad  primum  actum 
angelorum  diversas  opiniones  sit  secutus:  tenens  scilicet 
in  Prima  Parte  quod  omnes  in  primo  instanti  habuerunt 
actum  liberi  arbitrii  et  meritorium;  in  QQ.  autem  de  Malo, 
tenens  quod  primus  eorum  actus  fuerit   naturalis. 

Ad  secundum  dicitur  primo  quod,  licet  actus  primus 
fuerit  electivus,  non  tamen  fuit  pure  electivus,  sed  habuit 
aliquid  naturalitatis  *.  Fuit  enim  liber  quantum  ad  exer-  *  Cf.  cap.  prajc, 
citium  actus;  et  quantum  ad  specificationem  ad  hanc  vel  "'""•^"' 
illam  obiecti  conditionem ;  sed  fuit  naturalis  quantum  ad 
determinationem  ad  bonum.  Erat  enim  angelus  in  primo 
instanti  ita  determinatus  ad  bonum  quod  non  poterat  male 
velle,  licet  posset  diligere  se  cum  ordine  ad  Deum  ut  est 
auctor  beatitudinis  supernaturalis,  et  sine  tali  ordine.  In 
quo  tamen  non  peccasset  si  se  dilexisset  sine  tali  ordine: 
quia  non  tencbatur  ad  hoc  in  primo  instanti.  Motus  est 
autera  in  seipsum  cum  tali  ordine,  divino  adiutus  bene- 
ficio.  Intendit  ergo  Sanctus  Thoraas  loco  allegato  quod 
naturalem  motum  habuit  ad  bonum  in  coramuni,  et  ad 
suum  bonum  naturale,  nec  poterat  suara  perfectionem 
non  yelle,  supposito  quod  circa  ipsam  actum  eliceret,  non 
enira  poterat  male  velle:  non  autem  quod  habuerit  actum 
mere  naturalem. 

Ad  tertiura  dicitur  quod,  licet  primura  instans  respon- 
derit  operationi  qua  angelus  in  seipsum  conversus  est 
cognitione  vespertina,  non  tamen  sequitur  quod  talis  ope- 
ratio  fuerit  mere  naturalis:  quia  etiam  cognitio  qua  quis 
cognoscit  r,e  esse  amandura  in  ordine  ad  Deura,  et  quae 
refertur  ad  laudera  Dei,  est  cognitio  vcspertina  quando 
est  per  medium  creatum.  Cognitio  vero  illa  est  raatutina 
quae  refertur  in  laudera  Dei,  sed  est  per  medium  increatum  : 
ut  declarat  Sanctus  Thoraas  Verit.,  q.  viii,  a.  penult.  et  ult. 

2.  Advertendum  tamen  quod  aliter  convenit  angelo 
mereri  in  primo  instanti,  et  aliter  in  secundo  :  ut  est  de 
mente  Sancti  Thoraae  Quolib.  IX,  a.  8;  et  Prima,  lxiii, 
a.  5,  ad  4;  et  a.  6,  ad  3.  Nam  meritura  quod  in  prirao 
instanti  fuit,  potuit  mortificari,  et  irapediri  ne  ad  beati- 
tudinem  perduceret:  non  autem  meritum  quod  fuit  in 
secundo  instanti  in  bonis.  Cuius  ratio  est  quia,  cum  in 
prirao  instanti  non  fuerit  plcna  libertas  extensive,  eo  quod 
non  posset  in  illo  angelus  male  velle ;  sed  in  secundo 
instanti  fuerit  omnimoda  libertas,  ad  raalura  videlicet  et 
bonura :  oportet  viara  angelorum  constare  ex  duobus  in- 
slantibus,  in  quorum  ultimo  tenebatur  actualiter  se  referre 
in  Deum  tan.]uam  in  ultimum  finera,  utpote  in  illo  ple- 
num  habens  liberi  arbitrii  usum.  Unde  raeritura  in  prirao 
instanti  non  erat  meritum  ultimate,  sed  sicut  in  via  tan- 
tum,  et  impedibiliter:  meritum  autem  in  secundo  instanti 
erat  meritum  sicut  in  termino  viae  et  ultimate,  quod  im- 
pediri  non  poterat  quin  ad  beatitudinera  perduceret,  utpote 
ultima  existens  dispositio  ad  beatitudinera.  Unde  et  quod 
inquit  Sanctus  Thoraas  Priraa,  q.  lxii,  a.  4*;  et  lxiii  **,  ' 'ij  "'*™  "'• 
quod  raeritum  in  angelis  praecessit  praemium  duratione,  "Art.s.  ad^. 
intelligitur  de  merito  quod  fuit  in  prirao  instanti,  quod 
scilicet  erat  raeritura  ut  in  via  tantum,  et  sicut  dispositio 
remota  ad  beatitudinem :  non  autem  de  merito  quod  fuit 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CX. 


353 


-:% 


u.  ciciit,  art. -, 
u.xxviit.n  g. 


•F0I.37v.-Vid. 
iafra  num.  xv. 


*  I  P.,  q.  mii. 


in  secundo  instanti,  quod,  inquam,  fuit  meritum  ut  in 
termino  viae  et  ut  ultima  dispositio  ad  beatitudinem.  lllud 
enim  est  meritura  e.x  gratia  imperfecta,  istud  autem  est 
meritum  e.x  gratia  consumniata:  sicut  et  in  Christo,  qui 
erat  simul  viator  et  comprehensor,  gratia  perfecta  erat 
principium  promerendi.  Sicut  enim  in  eodem  instanti  est 
contritio  in  eo  qui  iustificatur,  et  gratiae  infusio,  secundum 
doctrinam  Sancti  Thomae  l"!!'"'*;  et  in  QQ.  de  Verit.  **; 
et  in  rebus  naturalibus  in  eodem  instanti  est  ultima  dis- 
positio  ad  formam,  et  formae  introductio:  ita  in  eodem 
instanti  est  meritum  ultimum  ct  beatitudo  in  angelis. 

3.  Ex  iis  patet  rationem  Scoti,  dist.  quinta  Secundi  Sent.  *, 
qua  contra  Sanctum  Thomam  probat  non  potuisse  esse  in 
secundo  instanti  meritum  ct  praemium  bonorum  angelorum, 
eo  quod  Sanctus  Thomas  dicat  meritum  praecedere  prae- 
mium  duratione,  nullam  esse.Quia  loquiturSanctusThomas 
de  merito  ut  in  via,  non  autem  de  merito  ut  in  termino  viae, 
secundum  quod  ipsemet  c.xponit  Qiiolib.  IX,  a.  8. 

Patet  etiam  eam  rationem*  nuUam  esse  qua  probat,  si 
omnes  angeli  in  primo  instanti  meruerunt,  nullos  potuisse 
ponere  obicem  in  secundo  instanti:  quia  videlicet  tunc 
omncs  meruerunt  usque  ad  nunc  praemiationis,  merentes 
aittem  usqite  ad  nunc  praeiniationis,  in  illo  sunt  praemiati. 

-  Dicitur  enim  quod  mali  non  meruerunt  usque  ad  nunc 
praemiationis  inclusive,  immo  in  illo  demeruerunt.  Nec  est 
verum  quod  in  nunc  praemii  sint  omnino  extra  viam.  Immo 
nunc  in  quo  primo  praemium  erant  accepturi,  erat  illis 
terminus  viae  intrinsecus,  in  quo  ultimate  poterant  mereri 
aut  dcmereri,  et  simul  accipere  poenam  aut  praemium. 

4.  Advertendum  autcm  quod,  licet  Christus  per  eandem 
gratiam  et  esset  beatus  et  mereretur,  sicut  angeli  in  secundo 
instanti,  hoc  tamen  non  fuit  eodem  modo.  Nam  angeli  in  se- 
cundo  instanti  meruerunt  sibi  essentialem  beatitudinem:  non 
autem  Ghristus,  sed  sibi  animae  impassibilitatem  et  gloriam 
corporis,  nobis  autem  beatitudinem  meruit  essentialem. 

IX.  Haec  dicta  sint  sequendo  aliorum  opinionem,  diccn- 
tium  angelos  bonos  in  secundo  instanti  et  meruisse  et  acce- 
pisse  beatitudinem.  Diligcntius  tamen  considerando,  non 
videtur  mihi  de  raenteSancti  Thomae  esse  quod  aliqui  angeli 
in  secundo  instanti  meruerint.  Primo,  quia  in  Prima  Parte, 
q.  LXK,  a.  4  et  5,  tenet  non  posse  angelurp  simul  habere  frui- 
tionem,  et  suam  fruitionera  mereri:  cum  unum  sit  gratiae 
imperfectae,  alterum  vero  gratiae  perfectae  et  consitmmatae. 

—  Et  ctiam  quia,  ut  dicitur  Verit.,  q.  ult.,  a.  6,  ad  statum 
merendi  requiritur  ut  desit  sibi  id  quod  quis  mereri  dicitur. 

Secundo,  quia  ipse  ibidem  *,  a.  5,  tenet  quod  angeli  per 
unicum  actum  meritorlum  ad  beatitudinem  peri'enerunt. 
Quaestione  vero  Lxnr,  a.  5  et  6,  tenet  quod  omnes  in  prirao 
instanti  raeruerunt.  E>c  iis  enim  duobus  exprcsse  sequitur 
quod  in  secundo  instanti  non  meruerunt:  nam  si  in  se- 
cundo  meruerunt,  cum  etiam  meruerint  in  prirao,  sequitur 


est  quod  in  ipsis  unura  duntaxat  fuisse  meritum  voluit: 
et  iliud  quidem  in  primo  ipsorum  instanti. 

2.  Propter  quod,  scquendo  determinationem  eius  in 
Prima  Parte,  salvo  sempcr  meliori  iudicio,  dicendum  est 
primo,  quod  in  processu  angelorura,  sive  ad  beatitudinem 
sive  ad  miseriam,  duo  fuerunt  instantia.  In  quorum  primo, 
absolute  loquendo,  nullo  raodo  demereri  et  peccare  po- 
tuerunt,  sed  bene  potuerunt  non  raereri  negative,  et  me- 
reri :  et  de  facto  omnes  mcruerunt.  In  secundo  vero,  po- 
tuerunt  absolute  et  raereri  etdemereri:  et  de  facto  aliqui 
demeruerunt  et  facti  sunt  miseri,  alii  vero  facti  quidem 
sunt  bcati,  sed  non  meruerunt.  Quod  enim  potuerint 
mereri,  et  non  mereri  negative,  idest,  nuUum  habere  me- 
ritum,  patet  quia  in  primo  instanti  meruerunt  per  actum 
libcri  arbitrii,  ut  dicitur  ibidem,  a.  6.  Ergo  potuerunt  non 
elicere  illura  actum  raeritorium:  alioquin  ille  actus  non 
fuisset  liber,  libertas  enim  ad  opposita  se  habet.  Ergo 
potuerunt  carere  raerito.  -  Quod  vero  in  eodem  primo 
instanti  non  potuerint  peccare  et  demereri,  probat  Sanctus 
Thomas  qu.  praeallegata,  a.  5 ;  et  de  Malo,  q.  .\vi,  a.  4, 
ponens  quod  in  primo  instanti  erant  deterrainati  ad  bo- 
num.  -  Quod  autem  in  secundo  instanti,  absolute  lo- 
quendo,  potuerint  mereri,  manifeste  ex  hoc  constat  quod, 
cum  aliquando  mcreri  potuerint,  eoquod  essent  ad  bea- 
titudinem  ordinati  et  essent  creati  in  gratia,  si  non  me- 
ruissent  in  primo  instanti,  sicut  possibile  fuit  eos  non 
raereri,  in  secundo  instanti  raeruissent. 

Dicendum  est  secundo  quod,  hac  suppositione  facta  quod 
in  primo  instanti  oranes  meruerunt,  omnes  quidem  peccare 
et  demereri  potucruntin  secundo  instanti,  sed  in  ipso  nuUus 
mereri  potuit.  Ratio  primi  est:  quia  non  repugnat  quod 
angelus  in  termino  viae  per  peccatum  gratia  privetur,  et 
siraul  sit  confirmatus  in  malo.  Ratio  vero  secundi  est:  quia 
repugnat  meritura  et  praemium  in  eode.m  instanti  esse:  cum, 
ut  dictum  est  paulo  ante  *,  raeritum  a  gratia  imperfecta 
proveniat,  praemium  vero  a  gratia  consummata. 

X.  Sed  contra  istam  determinationera  insurgunt  quae- 
dam  dubia.  Priraum  est.  Si,  posito  quod  angelus  in  prirao 
instanti  raeruerit,  in  secundo  instanti  non  potuit  mereri, 
sequitur  quod  in  nullo  instanti  angelus  habuerit  libertatem 
ad  bonura  et  malum:  et  per  consequens  nunquam  ha- 
buerit  plenam  libertatem.  Hoc  autem  est  inconveniens. 
Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia.  Nam  in  primo  instanti, 
secundum  hanc  opinionem,  potuit  tantum  in  bonura :  in 
secundo  vero,  tantum  in  malum.  Sed  non  dantur  plura 
instantia  duobus  in  via  angelorum.  Ergo  in  nuUo  instanti 
fuerunt  liberi  ad  bonum  et  malum. 

Secundum  dubium  est  *.  Si  in  secundo  instanti  boni  fue- 
runt  beati,  et  in  illo  non  meruerunt;  raali  vero  demeruerunt: 
sequitur  quod  via  bonorum  et  malbrura  angelorum  non 
fuerit    aequalis.   Nara    in    secundo    instanti    boni    fuerunt 


beatitudinem    pcrvenerunt. 

Si  dicatur  quod  loquilur  Sanctus  Thomas  in  illis  locis 
de  merito  ut  in  via  tantum,  non  autem  de  merito  ut  in 
termino  viae:  -  hoc  non  videtur  secundum  raentera  ipsius 
esse.  Nara  qu.  lxiii,  a.  5  et  6,  vult  quod,  cum  daemones 
raeruerint  in  prirao  instanti,  fuissent  in  secundo  instanti 
beati  nisi  posuissent  obstaculum  peccando.  Ergo  sola  ab- 
sentia  irapedimenti  sufiiciebat,  secundum  ipsum,  ad  hoc 
ut  beatitudincra  acciperent:  non  autem  aliud  meritum  re- 
quirebatur.  -  Praeterea,  cum  diligentissime  in  Prima  Parte 
de  beatificatione  et  damnatione  angelorum  determinaverit, 
si  eius  intentionis  luisset  duplex  extitisse  meritum  in  an- 
geliS;  unum  ut  iii  via  simpliciter,  alium  vero  ul  in  termino 
viae,  essct  profecto  reprehendendus  quod  de  ista  meritorum 
diversitate  nullara  prorsus  fecerit  raentionera.  Cum  enim 
deterrainaverit  angelura  per  unura  actum  meritorium  ad 
beatitudinem  pervenire,  debuisset  sane  declarare  de  quo 
raerito  illud  esset  intelligendum.  Nam  et  in  I^  11"',  q.  cxii, 
a.  2,  loquens  de  praeparatione  ad  gratiam,  cum  viderit 
quod  duplcx  erat  ad  gratiam  praeparatio,  una  scilicet  quae 
simul  est  cum  gratia,  alia  quae  gratiara  praecedit,  de  utraque 
in  responsione  ad  primum  fecit  mentionera.  Cum  ergo  de 
uno  tantum  merito  angelorum  mentionem  fecerit,  dicendum 

SUMMA    CONTRA    ClENTII  ES    D.    TbOMAK    ToM.   II. 


*  Initio  huius  pa- 
rag.  IX. 


Vid.  num.  xit. 


quod  non  per  unura  actum  raeritorium,  sed  per  duos  ad      omnino  extra  viam,  cura  in  ipso  nullum  habuerint  meritum, 

sed  tantum  praemium :  et  sic  via  eorum  fuit  tantura  per 
priraura  instans.  Mali  vero  adhuc  fuerunt  in  via,  quia  deme- 
ruerunt :  et  ita  eorura  via  per  duo  instantia  duravit. 

Tertiura  dubium  est*.  Sicut  se  habet  operatio  meritoria 
ad  beatitudinera,  ita  operatio  deraeritoria  ad  miseriam  te 
damnationem:  per  meritura  enim  devenitur  ad  beatitudi- 
nem,  per  dcmeritura  vero  ad  damnationem.  Scd,  ut  di- 
citur  II  Sent.,  d.  xi  *,  a.  1 ,  quandocumque  aliquis  ponitur  in 
ultima  perfectione,  quae  est  beatitudo,  operatio  eius  non 
est  meritoria.  Ergo,  quando  aliquis  ppnitur  in  ultima  im- 
perfeclione,  quae  est  daranatio,  nulla  eius  operatio  est 
deraeritoria.  Ergo  raale  ponitur  quod  in  eodem  instanti 
secundo  angelus  peccavit  et  fuit  damnatus. 

Confirraatur.  Quia  II  Sent.,  d.  vii,  q.  i,  a.  2,  dicitur 
quod  angeli  confirmantur  in  bono  vel  malo  postconyer- 
sionem  et  aversionem. 

Quartura  dubiura  est*,  quia  SanctusThomas,  Quolib.lX, 
a.  8 ;  et  II  Sent.,  d.  v  *,  a.  ult.,  tenet  in  eodera  instanti 
angelos  raeruisse  ut  in  termino  viae,.  et  fuisse  beatos. 

XI.  Ad  primum  dubium  dicitur  quod  angelum  habuisse 
libertatem  ad  bonura  et  raalura  in  secundo  instanti,  posito 
quod  in  prirao  raeruerit,  dupliciter  intelligi  potest:  uno 
modo,  de  libertatc  ad  bonum  meritorium,  et  malura  quod 


'  Vid.  num.  xiii. 


Qu.  II. 


'  Vid.  num.  xiv. 
Qu.  II. 


354 


SUMMA  CONl-RA  GPJNTILES,  LIB.  IIJ,  CAP.  CX. 


Num.  X. 


est  peccatLim;  alio  modo,  de  libertate  ab  bonum  absolute, 
quodcumque  sit  illud,  et  ad  peccatum.  Si  primo  modo  acci- 
piatur,  negatur  falsitas  consequentis.  Dicitur  enim  primo, 
quod  non  derogat  liberae  naturae  secundum  se  quod,  ex 
aiiquo  sibi  voluntarie  addito,  tollatur  in  aliquo  instanti 
usus  et  e.xercitium  libertatis  sibi  absolute  convenientis. 
Sicut  enini  non  derogat  absolute  libertati  Sortis  qua  potest 
sedere  et  non  sedere,  quod,  posita  voluntaria  sessione  eius 
in  aliquo  tempore,  pro  iilo  non  Inabeat  libertatem  sedendi 
et  non  sedendi  quantum  ad  exercitium,  quia  quando  scdet, 
pro  tunc  non  potest  non  sedere:  ita  non  derogat  absolute 
libertati  angeli,  qua  absolute  potest  mereri  et  demcreri, 
quod  ex  actu  meritorio  ab  ipso  libere  et  voluntarie  in 
primo  instanti  elicito,  tollatur  exercitium  talis  libertatis  in 
secundo  instanti,  inquantum,  posito  merito  in  primo  in- 
stanti,  sequitur  in  secundo  instanti  beatitudo,  nisi  impe- 
dimentum  aliquod  peccando  opponatur. 

Dicitur  secundo  quod,  licet,  facta  illa  suppositione,  in 
nullo  instanti  angelus  possit  uti  libertate  ad  bonum  et 
malum,  in  secundo  tamen  instanti  est  ipsa  libertas  in  actu 
primo  et  signato:  quia  est  potentia  qua  poterat  absolute 
bene  et  male  velle,  nisi  in  primo  instanti  meruisset;  sicut 
in  tempore  quo  aliquis  sedet,  manet  potentia  lihera  qua 
posset  sedere  et  non  sedere  si  non  sederet  in   actu. 

Dicitur  tertio  quod,  licet  in  nullo  instanti  angelus  tunc 
liabeat  libertatem  ad  bonum  meritorium  et  malum,  in  toto 
tamen  tempore  ex  primo  et  secundo  instanti  constituto, 
hanc  habet  libertatem  :  inquantum  in  primo  instanti  potest 
mereri,  in  secundo  vero  potest  demereri. 

2.  Si  autem  intelligatur  secundo  modo,  de  bono  scilicet 
in  communi  et  absolute,  sive,  inquam,  sit  meritorium  sive 
non  meritorium,  negatur  consequentia.  Ex  eo  enim  quod 
ponitur  in  secundo  instanti  non  potuisse  mereri,  non  tol- 
litur  libertas  ad  bonum  et  malum  simpliciter,  sed  tantum 
ad  bonum  meritorium.  Nam  in  secundo  instanti,  Hcet 
angelus  non  posset  mereri,  poterat  tamen  converti  ad 
Deum  conversione  beatifica,  quod  est  quoddam  bonum ; 
et  averti  ab  eo,  quod  est  malum. 

XII.  Ad  secundum  dubium*,  negatur  consequentia.  Nam 
licet  bonus  angelus  non  meruerit  in  secundo  instanti,  malus 
vero  demeruerit;  non  tollitur  tamen  quin  eodem  modo 
secundum  instans  pertineret  ad  viam  bonorum,  sicut  ad 
viam  malorum.  Dicitur  enim  quod  via  omnium  angelorum 
ex  duobus  constabat  instantibus:  inquantum  omnes  in 
primo  potuerunt  mereri;  in  secundo  vero,  omnes  potue- 
runt  mereri  et  demereri,  absolute  loquendo ;  aut  saltem 
demereri,  supposito  quod  in  primo  instanti  meruerint. 

2.  Cum  probatur,  quia  boni  omnino  fuerunt  extra  viam : 
-  dicitur  primo,  quod  non  magis  fuerunt  extra  viam  quam 
mali.  Sicut  enim  maU  fuerunt  in  via,  non  siciit  distantes  a 

in  termino,  sed  sicut  existentes  in  termino  viae*,  ipsum  enim 
secundum  instans  erat  terminus  viae  ipsorum;  ita  et  boni. 
Dicitur  secundo,  quod  ad  hoc  quod  aliquis  angelus  in 
aliquo  instanti  sit  in  via  sicut  in  termino  viae,  non  re- 
quiritur  quod  in  ipso  mereatur  actu  aut  demereatur,  sed 
sufficit  quod  in  ipso  absolute  potuerit  et  mereri  et  de- 
mereri,  aut  saltem   demereri. 

3.  Sed  non  videtur  haec  rcsponsio  difficultatem  toUere. 
Si  enim  secundum  instans  pertinebat  ad  viam  angelorum, 
sequitur  quod  angelus  in  secundo  instanti  esset  viator.  Et, 
per  te,  erat  etiam  comprehensor:  cum  in  illo  esset  beatus. 
Ergo  simul  erat  viator   et  comprehensor.  Hoc  autem  est 

XV,  inconveniens:  cum  hoc  soli  Christo  conveniat  *.  Ergo  etc. 

Respondetur:  et  dicitur  primo,  quod  viator  proprie  di- 
citur  qui  est  in  via  sicut  distans  a  termino  viae,  non  autem 
qui  est  in  via  ut  in  termino  viae  existens:  hoc  enim  vi- 
Quoiib.iX,art.  detur  velle  Sanctus  Thomas  QuoHbeto  allegato  *,  ad  2. 
Et  ideo,  quia  angelus  bonus  in  secundo  instanti  non  erat 
in  via  sicut  distans  a  termino,  sed  sicut  existens  in  ter- 
mino  viae,  in  quo  beatitudinem  accepit,  ideo  proprie  non 
erat  viator,  sed  comprehensor  tantum. 

Dicitur  secundo  quod,  si  accipiatur  viator  pro  eo  qui 
quomodocunque  est  in  via,  sive  sit  ibi  ut  distans  a  termino 


*    Vid.  infra 
hac  parag. 


•  Ct.  III P.,  q. 
art.  lo,  ad  3, 


viae,  sive  ut  in  termino  viae  existens,  in  quo,  absolute 
loquendo,  poterat  mereri  et  non  mereri;  non  est  incon- 
veniens  dicere  quod  in  secundo  instanti  erat  simul  viator 
et  comprehensor. 

Cum  autem  dicitur  hoc  esse  proprium  Christo:  -  respon- 
detur  quod  non  est  verum  nisi  accipiendo  viatorem  pro  eo 
quod  est  in  via  ut  distans  a  termino  viae.  Christus  enim 
erat  viator  inquantum  distabat  ab  impassibihtate  animae  et 
a  gloria  corporis,  quam  suis  operibus  merebatur:  et  erat 
comprehensor  inquantum  simul  divina  essentia  fruebatur. 

XIII.  Ad  tertium  dubium  *,  negatur  simihtudo  in  propo- 
sito.  Licet  enim  in  hoc  conveniat  meritum  et  demeritum 
quod  meritum  disponit  ad  gloriam,  sicut  demeritum  ad 
miseriam;  tamen  in  hoc  differunt,  quod  meritum,  iuxta 
praedicta  *,  aliquid  beatitudini  repugnans  includit,  scilicet 
gratiam  imperfectam;  demeritum  autem  nihil  includit  quod 
ad  damnalionem  habeat  repugnantiam. 

Ad  confirmationem  potest  primo  dici  quod  illud  dictum 
Sancti  Thomae  intelHgitur  supponendo  quod  in  primo 
instanti  nOn  mcruerint.  Videtur  enim  in  secundo  Senteti- 
tiarum  sequi  illam  opinionem  quod  angelus  peccaverit 
appetendo  sibi  indebite  supernaturalem  beatitudinem :  se- 
cundum  quam  opinionem,  ut  superius  *  dictum  est,  ponitur 
quod  in  primo  instanti  non  meruerunt,  sed  habuerunt  actum 
circa  naturalia  dumtaxat. 

Potest  et  secundo  dici  quod  non  intendit  Sanctus  Thomas 
ponere  aUquod  instans  post  instans  aversionis  in  quo  confir- 
mentur  in  malo.  Sed  sensus  est  quod  in  ipso  actu  aversionis 
stabiliuntur  in  malo,  sicut  et  in  ipso  actu  conversionis,  quae 
fuit  in  secundo  instanti,  fuerunt  in  bono  confirmati. 

XIV.  Ad  quartum  dubium  *  dicilur  quod  in  locis  alle- 
gatis,  ut  expresse  ex  ipsis  verbis  apparet,  non  loquitur 
Sanctus  Thomas  secundum  suam  opinionem,  sed  secundum 
opinionem  eorum  qui  dixerunt  angelos  post  primum  in- 
stans  simul  accepisse  gratiam  et  gloriam,  quam  opinionem 
in  II  Sent.  *  dicit  tunc  fuisse  communiorem.  Unde,  cum 
multi  modi  accipiendi  beatitudinem  assignarentur  ab  iis 
qui  illam  opinionem  sequebantur,  habendo  scilicet  eam 
cum  merito,  aut  absque  merito ;  ostendit  ipse  ilium  mo- 
dum  probabiliorem  esse  qui  ponit  angelum  simul  meruisse 
et  fuisse  beatum,  ponitque  modum  quo  ad  dubia  insur- 
gentia,  salvando  illam  opinionem,  responderi  posset.  Sed 
sicut  eorum  opinionem  non  tenet,  neque  ibi  neque  in 
Prima  Parte  *,  sed  illam  opinionem  probabiliorem  putat 
quae  ponit  angelos  in  gratia  fuisse  creatos,  et  prius  me- 
ruisse,  deinde  fuisse  beatos:  ita  nec  illas  responsiones  ac- 
ceptat,  immo  oppositum  earum  expresse  in  Prima  Parte 
ponit.  Quocirca  velle  determinationem  eius  in  Prima  Parte, 
contra  verborum  sensum,  ad  intellectum  eorum  quae  in 
iUis  locis  inducit,  giossare,  est  eius  opinionem  ad  aliorum 
opinionem,  quam  non  approbat,  velle  trahere. 

2.  Attendendum  autem  quod  ista  instantia  quae  ponimus 
ad  viam  angelorum  pertinere,  non  sunt  accipienda  ad  mo- 
dum  instantium  temporis  continui,  quae  raptim  transeunt : 
sed  sunt  instantia  temporis  discreti,  quae,  ut  alias  *  dictum 
est,  alicui  parti  tcmporis  continui  coexistere  possunt. 

XV.  Secundum  istam  viam  patet  rationes  Scoti  contra 
Sanctum  Thomam  *  nullas  esse.  Nam  in  una  supponit 
nos  dicere  angelum  in  secundo  instanti  meruisse.  Hoc 
autem  non  dicimus. 

Cum  autem  in  alia  assumit  quod  merentes  iisque  ad 
nunc  praemiationis  in  ipso  nunc  praemium  accipiunt,  con- 
stat  hoc  falsum  esse,  si  universaliter  in  omni  natura  in- 
telligatur.  Tale  enim  nunc  non  est  nunc  praemiationis 
in  angelis  nisi  sub  hac  conditione,  si  nullum  apponatur 
in  ipso  impedimentum. 

Nec  est  simile  de  instanti  mortis  hominis,  et  de  instanti 
praemiationis  angelorum.  Nam  homo  in  instanti  mortis 
non  habet  esse,  sed  habet  suum  primum  non-esse:  non 
enim  datur  ultimum  esse  rei  permanentis.  Ideo  in  ipso 
instanti  operari  non  potest.  Angelus  autem  in  nunc  prae- 
miationis  habet  esse.  Ideo  sibi  non  repugnat  et  opera- 
tionem  aliquam  in  ipso  habere,  et  demeritum. 


Num.  X. 


Num.  IX,  init. 


'  Num.  VI. 


Nura.  X. 


Disl.  IV,  a.  3. 


Qu.  LXll,  3. 


*  Cf.  Comment. 
cap.  cii,  num. 
VII  sqq. 

"  Num.  VIII,  3. 


-^vfS^Si&reV^ 


SUMMA  GONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  GAP.  GXI. 


355 


CAPITULUM  CENTESIMUM  UNDECIMUM 

A  ySr    a  24. 

QUOD    SPECIALI    QUADAM    RATIONE    CREATURAE    RATIONALES 
DIVINAE  PROVIDENTIAE  SUBDUNTUR. 


'  A  cap.  Lxiv.      ^T^^^sinf  X  his  quidem  quae  supra  *  determinata 

sunt,  manifestum  est  quod  divina  pro- 
videntia  ad  omnia  se  extendit.  Oportet 
tamen  aliquam  rationem  providentiae 
specialem  observari  circa  intellectuales  et  ratio- 
nales  naturas,  prae  aliis  creaturis.  Praecellunt 
enim  alias  creaturas  et  in  perfectione  naturae,  et 
in  dignitate  finis.  In  perfectione  quidem  naturae, 
quia  sola  creatura  rationalis  habet  dominium  sui 
actus,  libere  se  agens  ad  operandum;  ceterae  vero 
creaturae  ad  opera  propria  magis  aguntur  quam 
cap.  xLvii.  agant;  ut  ex  supra  *  dictis  patet.  In  dignitate  autem 
finis,  quia  sola  creatura  intellectualis  ad  ipsum 
finem  ultimum  universi  sua  operatione  pertingit, 
scilicet  cognoscendo  et  amando  Deum:  aliae  vero 
creaturae  ad  finem  ultimum  pertingere  non  pos- 
sunt  nisi  per  aliqualem  similitudinis  ipsius  par- 


ticipationem.  Omnis  autem  ratio  operis  variatur 
secundum  diversitatemfinis,  et  eorum  quaeopera- 
tioni  subiiciuntur:  sicut  ratio  operandi  per  artem 
diversa  est  secundum  diversitatem  finis  et  ma- 
teriae;  aliter  enim  operatur  medicus  ad  aegritu- 
dinem  pellendam,  et  ad  sanitatem  confirmandam; 
atque  aliter  in  corporibus  diversimode  complexio- 
natis.  Et  similiter  oportet  in  regimine  civitatis 
diversam  rationem  ordinis   observari  secundum 

>  diversas  conditiones  eorum  qui  subiiciuntur  regi- 
mini,  et  secundum  diversa  ad  quae  ordinantur: 
oportet  enim  aliter  disponi  milites,  ut  sint  prae- 
parati  ad  pugnam ;  et  artifices,  ut  bene  se  habeant 
circa  sua  opera.  Sic  igitur  et  alia  est  ordinis  ratio 

;  secundum  quam  creaturae  rationales  providentiae 
divinae  subduntur:  et  alia  secundum  quam  or- 
dinantur  ceterae  creaturae. 


7  enim]  autem  GNft. 
1  ratiol  variatio  GN. 


14  finera  liic  EGN6;  post  ultinium.         17  ipsius  om  GN. 
6  confirmandam]  confL-rendam  bcd,  conservnndam  P. 


Commeiitaria  Ferrariensis 


•  Cf. 
cap. 


Comment. 
I,  Qn. 


r 


PosTQUAM  determinavit  Sanctus  Thomas  de  divina  pro- 
videntia  secundum  quod  ad  omnia  se  extendit,  vult 
de  ipsa  secundum  quod  creaturae  rationales  sub  ipsa  par- 
ticulari  modo  continentur,  determinare  *. 

Circa  hoc  autem  duo  facit.  Primo,  ostendit  rationales 
creaturas  aliter  per  divinam  providentiam  disponi  quam  alias 
creaturas,  secundum  quod  in  conditione  propriae  naturae 
ab  aliis  differunt ;  secundo,  quod  etiam  aliter  disponuntur 
secundum  quod  ab  aliis  differunt  finis  dignitate,  cap.  cxlvii. 

Circa  primum  duo  facit.  Primo,  ostendit  creaturas  ra- 
tionales  speciali  quodam  modo  divinae  providentiae  subdi; 
secundo,  de  ipso  particulari  modo  quo  divinae  providen- 
tiae  subduntur,  determinat  in  capitulis   sequentibus. 

I.  Quantum  ad  primum,  ponit  hanc  conciusionem: 
Necesse  est  aliquam  rationem  pvovidentiae  specialem  circa 
intellectiiales  et  rationales  creatiiras,  prae  aliis  creaturis, 
observari. 

Probatur.  Creaturae  rationales  praecellunt  alias  crca- 
turas  in  perfectione  naturae,  et  in  dignitate  finis.  Ergo 
alia  est  ordinis  ratio  secundum  quam  creaturae  rationales 
providentiae  divinae  subduntur;  et  alia  secundum  quam 
ordinantur  caeterae  creaturae. 

Probalur  antecedens.  Quia  sola  creatura  rationalis  habet 
dominium  sui  actus,  libere  se  agens  ad  operandum  :  ce- 
terae  vero  creaturae  magis  aguntur  quam  agant.  Et  sola 
ad  ipsum  ultimum  finem  universi  sua  operatione  pertingit, 
sciiicet  cognoscendo  et  amando  Deum :  aliae  vero  crea- 
turae  ad  ipsum  pertingere  non  possunt  nisi  per  aliquam 
similitudinis  ipsius  participationem. 

Consequentia  vero  probatur.  Quia  omnis  ratio  operis 
variatur  secundum  diversitatem  finis,  et  eorum  quae  ope- 


rationi  subiiciuntur.  Et  declaratur  et  in  artibus,  et  in  re- 

gimine  civitatis.  Nam  aliter  opcratur  medicus  ad  aegritu- 

dinem  pellendam ;  et  alitcr  ad  sanitatem  conservandam  *;   '  Vid.  text.  ct 

atque  aliter  in  corporibus  diversimode  complexionatis.  In 

regimine  etiam  civitatis,  oportet  aliter  disponi  miJites,  ut 

sint  praeparati  ad  pugnam;  et  aliter  artifices,  ut  bene  se 

habeant  circa  sua  opera. 

II.  Ad  horum  cvidentiam,  duo  sunt  notanda.  Unum 
est,  quod  nomine  rationis  hoc  loco  intelligitur  divinae 
providentiae  et  dispositionis  ac  gubernationis  modus.  Ideo 
esse  aliquam  specialem  rationem  providentiae  circa  crea- 
turas  rationales,  nihil  aliud  est  quam  ipsas  particulari  quo- 
dam  modo  ordinari  et  disponi  in  mente  divina,  atque  etiam 
particulari  modo  gubernari. 

Alterum  est,  quod  non  idcirco  ponitur  hoc  loco  dif- 
ferentia  finis  creaturae  rationalis  a  fine  ceterarum  creatu- 
rarum  quasi  Deus  non  sit  omnium  creaturarum  finis,  huius 
enim  oppositum  ostensum  est  supra  *:  sed  quia,  cum  Deus  ■  Cap.  xvi. 
sit  ultimus  omnium  creaturarum  finis,  diversimode  tamen 
est  finis  rationalis  creaturae  et  aliorum,  estque  creaturae 
rationalis  nobiliori  modo  finis  quam  ceterarum.  Aliae  enim 
ad  ipsum  Deum  secundum  se  sua  operatione  non  per- 
tingunt,  sed  tantum  ad  aliquam  ipsius  similitudinem:  crea- 
turae  vero  rationales  sua  operatione  attingunt  Deum,  dum 
ipsam  Dei  essentiam  secundum  seipsam  intelligunt  et 
contemplantur,  ipsumque  Deum  in  seipso  amant;  quo 
fit  ut  formalis  finis  creaturae  rationalis,  qui  nihil  aliud 
est  quam  operatio  qua  ipsum  Deum  secundum  se  at- 
tingit,  sit  perfectior  formali  fine  ceterarum  creaturarum, 
qui  est  operatio  aliquam  tantum  Dei  similitudinem  par- 
ticipatam  attingens. 


-'^^(tSV^Jl&SV'^ 


356 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXII. 


CAPITULUM  CENTESIMUM  DUODECIMUM 

A   781-    b4. 

QUOD    CREATURAE    RATIONALES    GUBERNANTUR    PROPTER    SEIPSAS, 

.     ALIAE  VERO  IN  ORDINE  AD  EAS. 


'lMetaph.,it,g 
s.Th.  I.  3. 


RiMUM  igitur,  ipsa  conditio  intellectualis 
naturae,  secundum  quam  est  domina 
sui  actus,  providentiae  curam  requirit 
iqua  sibi  propter  se  provideatur:  alio- 
rum  vero  conditio,  quae  non  habent  dominium 
sui  actus,  hoc  indicat,  quod  eis  non  propter  ipsa 
cura  impendatur,  sed  velut  ad  alia  ordinatis.  Quod 
enim  ab  altero  tantum  agitur,  rationem  instru- 
menti  habet:  quod  vero  per  seagit,  habetrationem 
principalis  agentis.  Instrumentum  autem  non : 
quaeritur  propter  seipsum,  sed  ut  eo  principale 
agens  utatur.  Unde  oportet  quod  omnis  opera- 
tionis  diligentia  quae  circa  instrumenta  adhibetur, 
ad  principale  agens  referatur  sicut  ad  finem  :  quod 
autem  circa  principale  agens  vel  ab  ipso  vel  ab 
alio  adhibetur,  inquantum  est  principale  agens, 
propter  ipsum  est.  Disponuntur  igitur  a  Deo  in- 
tellectuales  creaturae  quasi  propter  se  procuratae, 
creaturae  vero  aliae  quasi  ad  rationales  creatu- 
ras  ordinatae. 

Adhuc.  Quod  dominium  sui  actus  habet,  libe- 
rum  est  in  agendo,  libei'  enhn  est  qui  s(ii  causa 
est  * :  quod  autem  quadam  necessitate  ab  alio 
agitur  ad  operandum,  servituti  subiectum  est. 
Omnis  igitur  alia  creatura  naturaliter  servituti  : 
subiecta  est:  sola  intellectualis  natura  libera  est. 
In  quolibet  autem  regimine,  liberis  providetur 
propter  seipsos:  servis  autem  ut  sint  in  usum 
liberorum.  Sic  igitur  per  divinam  providentiam 
intellectualibus  creaturis  providetur  propter  se, 
ceteris  autem  creaturis  propter  ipsa. 

Amplius.  Quandocumque  sunt  aliqua  ordinata 
ad  finem  aliquem,  si  qua  inter  illa  ad  finem  per- 
tingere  non  possunt  per  seipsa,  oportet  ea  ordi- 
nari  ad  illa  quae  finem  consequuntur,  quae  propter 
se  ordinantur  in  finem :  sicut  finis  exercitus  est 
victoria,  quam  milites  consequuntur  per  proprium 
actum  pugnando,  qui  soli  propter  se  in  exercitu 
quaeruntur;  omnes  autem  alii,  ad  alia  officia 
deputati,  puta  ad  custodiendum  equos,  ad  paran- 
dum  arma,  propter  milites  in  exercitu  quaeruntur. 
Constat  autem  ex  praemissis*  finem  ultimum 
universi  Deum  esse,  quem  sola  intellectualis  natura 
consequitur  in  seipso,  eum  scilicet  cognoscendo 
•cap.xxvsqq.  et  amando,  ut  ex  dictis*  patet.  Sola  igitur  in- 
tellectualis  natura  est  propter  se  quaesita  in  uni- 
verso,  alia  autem  omnia  propter  ipsam. 


10 


■  Cap.  XVII. 


Item.  In  quolibet  toto  partes  principales 
propter  se  exiguntur  ad  constitutionem  totius: 
aliae  vero  ad  conservationem,  vel  ad  aliquam 
meliorationem  earum.  Inter  omnes  autem  partes 
universi,  nobiliores  sunt  intellectuales  creaturae: 
quia  magis  ad  similitudinem  divinam  accedunt. 
Naturae  ergo  intellectuales  sunt  propter  se  a 
divina  providentia  procuratae,  alia  vero  omnia 
propter  ipsa. 

Praeterea.  Manifestum  est  partes  omnes  ordi- 
nari  ad  perfectionem  totius:  non  enim  est  totum 
propter  partes,  sed  partes  propter  totum  sunt. 
Naturae  autem  intellectuales  maiorem  habent 
affinitatem  ad  totum  quam  aliae  naturae :  nam 
unaquaeque  intellectualis  substantia  est  quodam- 
modo  omnia,  inquantum  totius  entis  comprehen- 
siva  est  suo  intellectu:  quaelibet  autem  alia  sub- 
stantia  particularem  solam  entis  participationem 
habet.  Convenienter  igitur  alia  propter  substantias 
intellectuales  providentur  a  Deo. 

Adhuc.  Sicut  agitur  umnnquodque  cursu  na- 
turae,  ita  natum  est  agi.  Sic  autem  videmus  res 
cursunaturae  currere  quod  substantia  intellectualis 
omnibus  aliis  utitur  propter  se:  vel  ad  intellectus 
perfectionem,  quia  in  eisveritatem  speculatur;  vel 
ad  suae  virtutis  executionem  et  scientiae  explica- 
tionem,  ad  modum  quo  artifex  explicat  artis  suae 
conceptionem  in  materia  corporali;  vel  etiam  ad 
corporis  sustentationem,  quod  est  unitum  animae 
intellectuali,  sicut  in  hominibus  patet.  Manifestum 
est  ergo  quod  propter  substantias  intellectuales 
omnia  divinitus  providentur. 

Amplius.  Quod  aliquis  propter  se  quaerit, 
semper  illud  quaerit,  quod  enim  per  se  est,  semper 
est:  quod  vero  aliquis  propter  aliud  quaerit,  non 
oportet  quod  semper  illud  quaerat,  sed  secundum 
quod  competit  ei  propter  quod  quaeritur.  Esse 
autem  rerum  ex  divina  voluntate  profiuxit,  ut 
ex  superioribus  *  est  manifestum.  Quae  igitur 
.  semper  sunt  in  entibus,  sunt  propter  se  a  Deo 
volita:  quae  autem  non  semper,  non  propter  se, 
sed  propter  aliud.  Substantiae  autem  intellectuales 
maxime  accedunt  ad  hoc  quod  sint  semper,  quia 
sunt  incorruptibiles.  Sunt  etiam  immutabiles,  nisi 
solum  secundum  electionem.  Ergo  substantiae 
intellectuales  gubernantur  quasi  propter  se,  alia 
vero  propter  ipsas. 


'   Lib.   n,   cap. 

XXIII. 


1  conditio  sE,  cognitio,  pA  et  ceteri.  7  ordinatis)  ordinans'  EG,  ordinatuS  N.  23  igitur  EN;  autem.  :C  sola  A  soliis;  vero 

addunt.  natura  hic  D;  om  b,  ante  intellectualis  ceteri.  3i    ipsaj  ipsam  Y,  ipsas  iP.  32    Quandocumque...    b  33    Araplius  hom 

om  H.         40  paranduni]  operandum  WYPi<. 

9  ipsa)  ipsas  GYiPc,  ipsam  N.  18  particularem]  particularis  particulareni  GN.  33  aliquis]  aliquid  BFHXW.  34  illud  quaeritj 

quaerit  DP.         per  se  est]  propter  se  est  GNpYPc.  36  illud  hic  A  solus;  post  quaerat;  P  tamen:  quod  vero  aliquis  propter  illud  quaerit 

non  opus  est  ut  semper  quaerat.  41  seraper  A  solus;  lac.  E,  semper  sunt  sunt  B,  semper  sunt  ceteri.  44  Sunt  etiam  immutabiles  nisi 
A  solus;  Sunt  autem  immutabiles,         46  quasi  A  solus;  om.         alia  EGNfc;   aliac. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXIl. 


b7 


I 


Non  est  autem  ei  quod  praemissis  rationibus     videntiam  sortiuntur,  non  eis  sunt  data  propter 


est  ostensum  contrarium,  quod  omnes  partes  uni- 
versi  ad  perfectionem  totius  ordinantur :  sic  enim 
ad  perfectionem  totius  omnes  partes  ordmantur, 
inquantum  una  deservit  alteri.  Sicut  in  corpore 
humano  apparet  quod  pulmo  in  hoc  est  de  per- 
fectione  corporis,  quod  deservit  cordi:  unde  non 
est  contrarium  pulmonem  esse  propter  cor,  et 
propter  totum  animal.  Et  similiter  non  est  con- 


allerius  utilitatem;  quaevero  aliisdantur,  in  eorum 
usum  e.\  divina  ordinatione  cedunt. 

Hinc  est  quod  dicitur  Deut.  iv  '^:  Ne  videas  solem 
el  liinani  et  cetera  astra,  et  errore  decepttis,  adores 
ea,  qiiae  creavit  Dominiis  Deiis  tiiiis  in  ministe- 
ritim  ciinctis  gentibtis  qtiae  sttb  caelo  siint.  Et  in 
Psalmo  *  dicitur:  Omnia  siibiecisti  siib  pedibiis  eitis: 
oves  et  boves  tiniversas,  insiiper  et  pecora  campi. 


trarium  alias  naturas  esse  propter  intellectuales,  ■<>  Et  .Sa/n  xu'**  dicitur:  Tit  aiitem,  Dominator  virtiitis, 
etpropter  perfectionem  universi:  si  enim  deessent     ciim   tranqiiillitate   itidicas,   et  ctnn   magna    reve- 
ea  quae  requirit  substantiae  intellectualis  perfectio,     rentia  disponis  itos. 
non  esset  universum  completum.  Per  haec  autem  excluditur  error  ponentium 

Similiter  etiam  praedictis  non  obviat  quod  in-  homini  esse  peccatum  si  animalia  bruta  occidat. 
dividua  sunt  propter  proprias  species.  Per  hoc.Ex  divina  enim  providentia  naturali  ordine  in 
enim  quod  ad  suas  species  brdinantur,  ordinem  usum  hominis  ordinantur.  Unde  absque  iniuria 
habent  ulterius  ad  intellectualem  naturam.  Non  eis  utitur  homo,  vel  occidendo,  vel  quolibet 
enim  aliquod  corruptibilium  ordinatur  ad  homi-  alio  modo.  Propter  quod  et  Dominus  dixit  ad 
nem  propter  unum  individuum  hominis  tantum,  Noe,  Gen}  ix^:  Sicut  olera  virentia  dedi  vobis 
sed  propter  totam  humanam  speciem.  Toti  autem  «  omnem  carnem. 

humanae  speciei  non  posset  aliquod  corrupti-  Si  qua  vero  in  Sacra  Scriptura  inveniantur  pro- 
bilium  deservire  nisi  secundum  suam  speciem  hibentia  aliquid  crudelitatis  in  animalia  brutacom- 
totam.  Ordo  igitur  quo  corruptibilia  ordinantur  mitti,  sicut  de  ave  cum  pullis  non  occidenda*: 
ad  hominem,  requirit  quod  individua  ordinentur  hoc  fit  vej  ad  removendum  hominis  animum  a 
ad   speciem.  ^;  crudelitate  in  homines  exercenda,  ne  aliquis,  exer- 

Per  hoc  autem  quod  dicimus  substantias  in-  cendo  crudelia  circa  bruta,  ex  hoc  procedat  ad 
tellectuales  propter  se  a  divina  providentia  6r-  homines;  vel  quia  in  temporale  damnum  hominis 
dinari,  non  intelligimus  quod  ipsa  ulterius  non  provenit  animalibus  illata  laesio,  sive  inferentis 
referantur  in  Deum  et  ad  perfectionem  universi.  sive  alterius;  vel  propter  aliquam  significationem, 
Sic  igitur  propter  se  procurari  dicuntur  et  alia  i°  sicut  Apostolus  *  exponit  illud  de  non  alligando 
propter  ipsa,  quia  bona  quae  per  divinam  pro-     ore  bovis  trittirantis  *. 


24  ordinenturj  ordinantur  a.         3i   per  EGNXYfc;  propter. 

10  dicitur  A  solus;  om.  1?  Per  haec  A  solus ;  Per  hoc.         16  Undd]  Nam  H7,,  om  D.         17  eis  utitur  hic  EGNt;  posl  homo.         vel 

pr,  loco  A  soliis;  om.          20  non  occidenda  DY;  occidendo  EGN,  non  occidendo  ceteri.          24  hominis  post  animum  GN.           20  exercenda] 

exercendo  GN,  excrcendi  E.  28  animalibus]  in  animalibus  GN.         3o  alligando]  ligando  Pc.  Post  trituranlis  lac.  in  A  itsqiie  ad  cap.  118  incl. 

Commentaria  Ferrariensis 


Ps.  viii,  V.  8. 


'  Deut.  XXII,  6. 


I  Cor.,  IX,  9. 
Deut.  XXV,  4. 


O' 


cap.  praec,  init. 


Num.  VII. 


^STENso  qiiod  speciali  quodam  modo  creaturae  ratio- 
nales  divinae  providentiae  subduntur,  vult  Sanctus 
cf.  Comment.  Thomas  dc  hoc  speciaH  modo  determinare  *.  Circa  hoc 
autem  duo  facit:  primo,  ponit  unum  modum  qui  omnibus 
substantiis  intellectualibus  est  communis;  secundo,  alium 
ponit,  qui  rationalibus  tantum,  in  quibus  est  pluralitas 
individuorum,  convenit,  capite  sequenti. 

Quantum  ad  primum  modum,  duo  facit:  primo,  ostendit 
creaturas  rationales  propter  se  provideri,  ceteras  vero  tan- 
quam  ad  rationales  ordinatas;  secundo,  removet  quaedam 
dubia  *. 

I.  Quantum  ad  primum,  arguit  primo  ex  ipso  do- 
minio  operationis,  sic.  Creatura  intellectualis,  secundum 
suam  cognitionem,  est  domina  sui  actus.  Alia  vero  sui 
actus  dominium  non  habent.  Ergo  creaturae  intellectuales 
a  Deo  providentur  quasi  propter  se  a  Deo  procuratae  : 
aliae  vero  creaturae  quasi  ad  rationales  ordinatae. 

Probatur  consequentia.  Quia  quod  ab  altero  tantum 
agitur,  rationem  instrumenti  habet:  quod  vero  per  se  agit, 
habet  rationem  principahs  agentis.  Omnis  autem  diligentia 
quae  circa  instrumentum  adhibetur,  ad  principale  agens 
tanquam  ad  finem  refertur;  quod  vero  circa  principale 
agens,  vel  ab  ipso  vel  ab  alio,  inquantum  est  principale 
agens,  adhibetur,  propter  ipsum  est;  cum  instrumentum 
non  quaeratur  propter  ipsum,  sed  ut  eo  principale  agens 
utatur. 

2.  Circa  id  quod  dicitur,  intellectualem  naturam  se- 
cundiim  suam  cognitionem  esse  sui  actus  dominam,  adver- 
tendum  est  quod  hoc  non  dicitur  quasi  libertas  formaliter 
in  intellectu  resideat,  ut  enim  dicitur  Verit.  q.  xxiv,  a.  6, 


formaliter  residet  in  voluntate:  sed  quia  radix  libertatis  est 
ipse  intellectus,  ut  in  eadem  quaestione  declaratur,  art.  2. 
Unde  et  P  II",  q.  xvir,  a.  1,  ad  2,  dicitur  quod  radix  liber- 
taiis  siciit  subiectum  est  voluntas,  sed  sicut  causa  est  ratio. 

II.  Contra  istam  rationem  instari'posset  quod  non  recte 
propositum  concludat.  Aut  enim  non  concludit  intentum: 
aut  oportet  subintelligere  propositionem  quae  falsa  est. 
Cum  enim  dicitur  ceteras  creaturas  habere  rationem  in- 
strumenti  quia  aguntur  tantum,  aut  intelligitur  quod  ha- 
beant  rationem  instrumenti  per  comparationem  ad  Deum, 
tanquam  ad  principale  agens  ipsis  tanquam  instrumentis 
utentem:  aut  intclligitur  quod  hoc  habeant  per  compara- 
tionem  ad  creaturas  rationales,  quarum  sint  instrumenta. 
Si  primum,  non  sequitur  quod  ceterae  creaturae  ad  ra- 
tionales  ordinentur:  sed  ad  Deum,  cuius  sunt  instrumenta. 
-  Si  secundum,  falsum  videtur  esse  quod  assumitur,  sci- 
licet  quod  omnes  aliae  creaturae  sint  intellectualis  naturae 
instrumenta.  Non  enim  apparet  quomodo  per  omnes  crea- 
turas  ad  suum  finem  operentur,  sicut  per  instrumenta 
operatur  artifex. 

Et  praeterea,  cum  dicitur  ceteras  creaturas  agi  tantum, 
ex  quo  habent  rationem  instrumenti,  intelligitur  ipsa  agi 
a  Deo,  non  autem  a  creaturis  intellectualibus.  Ergo  non 
est  intelligendum  ipsa  esse  creaturae  intellectualis  insfru- 
menta,  sed  Dei. 

2.  Respondetur  quod  ceteras  creaturas  habere  rationem 
instrumenti  intelligitur  tam  per  comparationem  ad  Deum, 
quam  per  comparationem  ad  creaturas  intellectuales.  Ex 
eo  enim  quod  aguntur  tantum  et  non  seipsa  ad  proprios 
actus  agunt,  habent  quod  et  sint  instrumenta  Dei  agentis ; 


358 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXII. 


et  etiam  creaturae  rationalis  seipsam  libere  moventis,  et 
omnia  alia  in  nobilitate  excedentis. 

Cum  autem  instatur  primo,  quia  non  apparet  quomodo 
per  omnes  creaturas  intellectualis  natura  ad  suum  finem 
operetur:  -  dicitur  quod  in  hoc  per  omnes  creaturas  ope- 
ratur,  quod  omnibus  ad  propriam  utitur  utilitatem  aliquo 
modo;  sicut  inquit  Sanctus  Thomas  de  homine,  \l  Sent., 
d.  I,  q.  n,  a.  3,  quod  ex  vilibus,  et  etiatn  nocivis,  sibi 
utilitas  provenit :  eo  quod  per  hoc  humilior  Jit,  et  in  vi- 
libus  Dei  gloriam  et  sapientiam  considerat.  Similiter  ea 
quae  in  usum  operis  eius  non  veniunt,  in  eius  utilitatem 
cedunt  dum  de  eis  aliquam  cognitionem  habet,  vel  in 
universali  vel  particulari. 

Cum  secundo  instatur,  quia  intelligitur  ea  agi  a  Deo, 
non  autem  a  creaturis  intellectualibus:  -  dicitur  quod,  licet 
quantum  ad  actiones  naturae  agantur  a  Deo  dante  illis 
naturam,  tamen  ex  hoc  non  sequitur  ea  esse  Dei  solum- 
modo  instrumenta.  Ex  eo  enim  quod  aguntur,  et  suarum 
operationum  dominium  non  habent,  sequitur  et  quod  Dei 
sint  instrumenta;  et  quod  ab  ipso  etiam  creaturae  intel- 
lectuaHs,  utpote  libere  operantis  et  ob  hoc  dignioris  exi- 
stentis,  sint  instrumenta  instituta,  tanquam  ad  eius  utili- 
tatem  et  ad  eius  usum  ordinata;  semper  enim  imperfectius 
propter  perfectius  est. 

III.  Secundo.  Omnis  aUa  creatura  servituti  naturaliter 
subiecta  est :  sola  vero  natura  intellectualis  est  libera. 
Ergo  etc.  -  Probatur  antecedens.  Quia  quod  habet  sui  actus 
dominium,  liberum  est,  est  enim  liber  qui  est  sui  caiisa, 
qui  scilicet  propter  seipsum  est  et  operatur :  quod  autem 
quadam  necessitate  ab  alio  agitur  ad  operandum,  servituti 
subiectum  est.  -  Consequentia  vero  probatur.  Quia  in 
quolibet  regimine,  liberis  providetur  propter  seipsos,  servis 
autem  ut  sint  in  usum  liberorum. 

Tertio.  Sola  intellectualis  natura  consequitur  Deum, 
qui  est  ultimas  finis  universi,  in  seipso,  eum  scilicet  co- 
gnoscendo  et  amando.  Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia. 
Quia  quando  sunt  aliqua  ad  aliquem  finem  ordinata  quae 
ad  illum  per  seipsa  pertingere  non  possunt,  oportet  or- 
dinari  ad  illa  quae  finem  consequuntur,  quae  propter  se 
ordinantur  in  finem.  Declaratur  in  exercitu:  cuius  finis 
est  victoria,  ad  quam  milites  propter  se  quaeruntur,  custo- 
dientes  autem  equos  et  arma  facientes  quaeruntur  propter 
milites. 

Adverte  quod  milites,  qui  ad  victoriam  ordinantur,  di- 
cuntur  propter  se  quaeri,  non  secundum  quod  ly  propter 
se  importat  rationem  finis  absolute,  repugnat  enim  ut 
quaerantur  propter  victoriam  tanquam  propter  finem,  et 
tamen  ipsi  sint  absolute  finis:  sed  ly  propter  se  excludit 
ordinem  ad  aliquid  aliud  ordinatum  ad  finem.  Et  est  sensus 
quod  non  quaeruntur  in  usum  alterius  ordinati  ad  con- 
sequendum  victoriam,  sed  quaeruntur  ut  suo  actu  et  sua 
virtute  victoriam  consequantur. 

Quarto.  Inter  omnes  partes  universi  nobiliores  sunt 
intellectuales  naturae:  quia  magis  ad  similitudinem  divinam 
accedunt.  Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia.  Quia  in  quo- 
libet  toto  partes  principales  propter  se  exiguntur  ad  con- 
stitutionem  totius:  aliae  vero  ad  conservationem,  vel  ad 
aliquam  earum  meliorationem. 

IV.  Quinto.  Naturae  intellectuales  maiorem  affinitatem 
habent  ad  totum  quam  aliae  naturae  :  quia  unaquaeque 
est  quodammodo  omnia,  inquantum  totius  entis  suo  in- 
tellectu  conprehensiva  est;  quaelibet  autem  alia  substantia 
particularem  solam  entis  participationem  habet.  Ergo  etc.  - 
Probatur  consequentia.  Quia  partes  ordinantur  ad  perfe- 
ctionem  totius:  cum  propter  ipsum  sint,  non  autem  e 
converso. 

Advertendum  quod  haec  ratio  procedit  ratione  cuiusdam 
similitudinis  inter  universum  et  naturam  intellectualem. 
Sicut  enim  totum  universum  omnia  continet,  ita  etiam 
intellectualis  substantia  sua  cognitione  totum  ens  com- 
prehendit.  Et  ideo,  sicut  entia  particularia  ad  totum  uni- 
versum  ordinantur,  ita  etiam  ad  substantiam  intellectualem. 

Advertendum  quoque  quod  idcirco,  de  aliis  substantiis 
loquens,  Sanctus  Thomas  addit  ly  solam,  inquiens  quod 
solam  entitatis  participationem  particularem   habent,   ne 


aliquis  existimaret  naturam  intellectualem  non  habere  entis 
particularem  participationem,  sed  esse  universale  ens.  Habet 
enim  et  ipsa  particularem  entis  participationem:  quia  est 
ad  certum  et  determinatum  gradum  entis  limitata.  Sed  ab 
aliis  diflfert  naturis,  quia  illa  solam  entis  particularem  par- 
ticipationem  habent,  et  non  sunt  aliquo  modo  omnia : 
natura  autem  intellectualis,  quamvis  sit  ad  certum  gradum 
entis  secundum  esse  naturae  limitata,  est  tamen  aliquo 
modo  omnia  secundum  virtutem  cognoscitivam,  qua  est 
omnium  comprehensiva. 

Sexto.  Secundum  cursum  naturae,  substantia  intelle- 
ctualis  omnibus  aliis  utitur  propter  se:  vel  ad  intellectus 
perfectionem ;  vel  ad  virtutis  executionem  et  explicationem 
scientiae,  quo  modo  artifex  explicat  suae  artis  conceptionem 
in  materia  corporali;  vel  ad  corporis  uniti  animae  intel- 
lectuali  sustentationem.  Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia. 
Quia  sicut  agitur  unumquodque  cursu  naturae,  ita  iiatum 
est  agi:  idest,  ita  institulum  est  agi  ab  Auctore  naturae. 

V.  Septimo.  Quae  sfimper  sunt  in  entibus,  sunt  propter 
se  a  Deo  volita :  quae  autem  non  semper  sunt,  non  propter 
se  volita  sunt,  sed  propter  aliud.  Sed  substantiae  intelle- 
ctuales  maxime  ad  hoc  accedunt  quod  sint  semper:  cum 
incorruptibiles  sint  secundum  essc,  mutabiles  vero  tantum 
secundum  electionem.  Ergo  etc. 

Probatur  maior.  Quia  quod  propter  se  quis  quaerit, 
semper  quaerit:  cum  quod  propter  se  est,  .semper  sit. 
Quod  vero  quis  propter  aliud  quaerit,  non  oportet  quod 
semper  illud  quaerat,  sed  secundum  quod  competit  ei 
propter  quod  quaeritur.  Esse  autem  rerum  ex  divina  pro- 
venit  voluntate. 

Circa  probationem  maioris,  attendendum  quod  tanquam 
convertibilia  accipit  Sanctus  Thomas  semper  quaeri,  et 
propter  se  quaeri:  quia,  ut  dicitur  hic,  quod  propter  se 
est,  idest,  cuius  esse  non  ordinatur  ad  aliud,  est  semper; 
et  etiam  e  converso  quod  est  semper,  eius  esse  non  est 
propter  aliquid  aliud,  sed  propter  ipsum.  Idcirco,  cum 
probandum  esset,  quae  semper  sunt  in  entibus,  esse  propter 
se  a  Deo  volita,  assumit,  Quod  propter  se  quis  quaerit, 
semper  quaerit:  cum  tamen,  secundum  rectum  argumen- 
tationis  modum,  deberet  assumi,  Quod  semper  quis  quaerit, 
propter  se  quaerit.  Hoc  enim  facit  ut  ostenderet,  quantum 
ad  rem  attinet,  nihil  referre  utra  illarum  propositionum 
assumatur  ad  maioris  probationem:  cum  sint  convertibiles. 

VI.  Sed  duplex  occurrit  dubium.  Primum  est  circa  istam 
propositionem,  Quod  aliquis  propter  se  quaerit,  semper 
quaerit.  Non  enim  volens  sanitatem,  quae  propter  se  quae- 
ritur,  semper  ipsam  vult:  quia  non  semper  de  ipsa  cogitat. 

Secundum  est  circa  illam  propositionem,  Quod  propter 
se  est,  semper  est.  Nam  mundus  propter  se  est :  eo  modo 
quo  hic  accipitur  propter  se  esse,  idest,  non  propter  ali- 
quam  aliam  universi  partem.  Et  tamen  non  est  semper : 
quia  accepit  initium  sui  esse.  Ergo  etc. 

2.  Ad  primum  dicitur  quod  non  est  sensus  illius  pro- 
positionis  ut  quod  propter  se  quaeritur,  semper  actu  se- 
cundo  quaeratur,  ut  obiectio  supponit:  sed  quod  volitum 
propter  se  semper  habitualiter  saltem  est  volitum,  quia 
quandocumque  voluntati  proponatur,  voluntas  illud  vult. 
Guius  ratio  est,  quia  id  propter  se  quaeri  dicitur  quod 
in  se  sufficientem  bonitatem  habet  ex  qua  appeti  debeat, 
et  non  tantum  habet  bonitatem  et  appetibilitatem  ex  or- 
dine  ad  aliud.  Tale  autem,  quandocumque  proponitur,  ac- 
ceptatur  a  voluntate  et  appetitur:  cum  ratio  boni  sit  ratio 
appetibilis.  Et  sic  sanitas,  quandocumque  voluntati  propo- 
nitur,  appetitur  et  amatur.  Non  sic  autem  est  de  medicina, 
quae  non  appetitur  semper  quandocumque  proponitur  vo- 
luntati,  sed  tunc  tantum  quando  quis  videt  se  non  posse 
assequi  sanitatem  absque  medicina. 

Ad  secundum  dicitur  quod  sensus  illius  propositionis 
est  quod  id  quod  habet  esse  propter  seipsum  et  propter 
propriam  bonitatem,  non  autem  habet  esse  tantum  ad  ali- 
quam  partem  universi  ordinatum,  tanquam  videlicet  ad 
hoc  tantum  productum  in  esse  ut  sit  alteri  utile,  in  se  non 
habet  unde  deficere  debeat,  quantum  est  ex  suo  essc:  cum 
non  sit  productura  nisi  ad  hoc  ut  sit,  non  autem  ad  hoc 
ut  in  alterius  utilitatem  cedat.  Sed  cuius  esse  est   ad   la- 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  111,  CAP.  CXII,  CXIII. 


359 


*  Cf.  init. 
ment. 


terum  ordinatum,  est  determinatum  ad  tempus  in  quo 
utiie  est  ei  ad  quod  ordinatur,  ita  quod  ilii  non  convenit 
habere  esse  nisi  quando  alterius  utilitas  exigit.  Et  propter 
hoc  in  entibus  quod  propter  se  productum  est,  habet 
semper  esse  postquam  est  productum :  quod  autem  non 
propter  se,  sed  propter  aliud  tantum  est  productum  in 
esse,  non  est  semper,  sed  aliquando  esse  desinit.  Obiectio 
autem  procedit  ac  si  ly  semper  acciperetur  ut  idem  est 
quod  absque  durationis  initio  :  quem  sensum,  loquens 
Sanctus  Thomas  de  substantiis  separatis,  excludit,  dum 
non  inquit  eas  absolute  semper  esse,  sed,  maxime  ad  hoc 
accedere  quod  semper  sint,  eo  quod  sint  incorruptibiles. 
3.  Circa  id  quod  dicitur,  substantias  intellectuales  esse 
secundum  electionem  mutabiles,  advertendum  quod  non 
est  sic  hoc  intclligendum  quasi  sint  de  bona  electione  in 
malam  electionem  mutabiles,  aut  e  converso  de  mala  in 
bonam,  sicut  in  hominibus  accidit:  sed  quia  inter  bonas 
earum  electiones  est  successio,  dum  nunc  unam  rem  eli- 
gunt,  nunc  aliam.  Et  simiUter  est  de  maUs  electionibus: 
quia,  inquam,  nunc  unam  malam  electionem  habent,  nunc 
aliam. 
Com-  VII.  Quantum  ad  secundum  *,  removet  Sanctus  Thomas 
quasdam  obiectiones  quae  fieri  possent.  Posset  enim  in- 
stari  ex  duobus  quod  non  omnia  ad  creaturas  intellectuales 
ordinentur.  Tum  videhcet  quia  ad  perfectionem  universi 
ordinantur  omnes  eius  partes.  -  Tum  quia  individua  propter 
proprias  species  sunt. 

2.  Ad  primam  respondet  quod  ad  perfectionem  totius 
omnes  partes  ordinantur  inquantum  una  deservit  aheri. 
Dechiratur  in  pulmone,  qui  est  de  perfectione  corporis 
humani  inquantum  cordi  deservit.  Et  sic  non  est  contra- 
rium  alias  naturas  esse  propter  intellectuales :  ct  propter 
perfectionem  universi.  Quia  si  deessent  ea  quae  substan- 
tiae  intellectualis  perfectio  requirit,  non  esset  universum 
perfectum. 

Advertendum  quod,  licet  unius  rei  sit  unus  tantum  ul- 
timus  tinis,  non  inconvenit  tamen  unius  esse  plures  fines 
subordinatos :  sicut  reubarbarum  ordinatur  ad  purgalionem 
cholerae,  et  ad  sanitatem.  Idcirco  non  inconvenit  alias  na- 
turas  proxime  ad  naturam  intellectualem  ordinari,  inquan- 
tum  sibi  ex  omnibus  aJiis  naturis  aliqua  provenit  utilitas, 
et  aliquo  modo  ad  sui  perfectionem  omnia  alia  exiguntur, 
•Num.  IV,  5«/o.  ut  ostensum  est  supra*:  et  tamen  ulterius  ordinari  ad 
perfectionem  universi. 

3.  Ad  secundum  respondet  quod  individua,  per  hoc 
quod  ad  suas  species  ordinantur,  ulterius  ordinem  ad  in- 
tellectualem  naturam  habent.  Quia  nullum  corruptibilium 
ordinatur  ad  hominem  propter  unum  individuum  hominis 


tantum,  sed  propter  totam  speciem  humanam.  Huic  autem 
non  posset  aliquod  corruptibilium  deservire  nisi  secundum 
totam  suam  speciem.  Et  sic  ordo  corruptibilium  ad  ho- 
minem  requirit  ordincm  individuorum  ad  speciem. 

Advertendum  quod  aliter  loquendum  est  de  ordine  na- 
turae  particularis  alicuius  individui:  et  aliter  de  ordine  in- 
stituentis  naturarum  universalitatem.  Non  inconvenit  enim 
naturam  alicuius  individui  ordinare  aliquod  corruptibilium 
ad  unum  individuum  hominis  tantum:  sicut  virtus  dige- 
stiva  Sortis  concoctionem  cibi  ad  ipsius  Sortis  nutritionem 
ordinat.  Sed  divina  sapientia,  partes  universi  ordinans  et 
producens  in  esse,  non  produxit  aliquam  naturam  corru- 
ptibilium  propter  uniim  hominis  individuum  tantum,  sed 
propter  humanam  speciem.  Quod  ergo  hic  dicitur  de  or- 
dine  corruptibilium  ad  hominem,  intelligitur  quantum  ad 
ordinem  ex  primo  naturae  Institutore  provenientem :  non 
autem  de  ordine  huius  naturae  particularis   et  singularis. 

4.  Posset  etiam  instari  quod  creaturae  intellectuales 
propter  se  a  divina  providentia  non  ordinentur,  quia  tunc 
non    ordinarentur    in    Deum  et  in  perfectionem   universi. 

Sed  respondet  Sanctus  Thomas  sequelam  illam  falsam 
esse.  Quia  illud  non  dicitur  quasi  non  ordinentur  uherius 
in  Deum  et  universi  perfectionem :  sed  quia  bona  quae 
per  divinam  providentiam  sortiuntur,  non  sunt  eis  propter 
alterius  utilitatem  data ;  quae  vero  aliis  dantur,  in  eorum 
usum  ex  divina*ordinatione  cedunt. 

C0NFIR.MATUR  coNci.usio  auctoritate  Deuteronomii  iv, 
Psalm.,  et  Sapientiae  xii. 

VIII.  Per  hoc  autem  excluditur  error  ponentium  peccatum 
esse  occidere  bruta  animalia.  Hoc  enim  falsum  esse  con- 
stat  ex  eo  quod  per  divinam  providentiam  naturali  ordine 
in  usum  hominis  ordinantur,  ut  patet  Gen.  ix.  Si  vero 
inveniatur  prohiberi  in  Sacra  Scriptura  crudelitas  in  bruta, 
hoc  fit  aut  ad  removendum  hominis  animum  a  crudelitate 
in  homines  exercenda;  aut  quia  illata  laesio  animalibus 
in  temporale  damnum  hominis  cedit;  aut  propter  aliquam 
significationem,  sicut  ab  Apostolo  exponitur  illud  de  non 
ligando  ore  bovis  triturantis,  scilicet  quod  intelligitur  de 
praedicatoribus,  ut  de  suo  labore  vivere  possint,  I  Cor.  ix. 

Advertendum,  ex  doctrina  Sancti  Thomae  IP  IP^  q.  lxiv, 
a.  1,  ad  3,  quod  aliquando  quidem  peccatum  est  occidere 
bruta :  unde  et  in  Sacra  Scriptura  apponitur  poena  occi- 
soris,  ut  patet  Exodi  xxii  *  de  occidente  bovem  aut  ovem  •  vers. 
alterius.  Sed  tamen  hoc  non  est  ratione  occisionis  ipsius 
bruti  secundum  se :  sed  ratione  damnificationis  proximi 
in  re  sua,  quod  pertinet  ad  peccatum  furti  aut  rapinae. 
Propterea  dicitur  hoc  loco  aliquando  prohiberi  in  Scriptura 
brutorum  laesio  eo  quod  inde  damnum  homini  proveniat. 


--^4E5^IS%«5V^ 


CAPITULUM  CENTESIMUM  DECIMUM  TERTIUM 


QUOD    RATIONALIS    CREATURA    DIRIGITUR    A    DEO    AD    SUOS   ACTUS 

NON  SOLUM  SECUNDUM  ORDINEM  AD  SPECIEM, 

SED  ETIAM  SECUNDUM  QUOD  CONGRUIT  INDIVIDUO. 


X  hoc  autem  apparet  quod  sola  rationalis 
creatura  dirigitur  a  Deo  ad  suos  actus 
non  solum  secundum  congruentiam 
speciei,  sed  etiam  secundum  congruen- 
individui.  Omnis  enim  res  propter  suam 
operationem  esse  videtur:  operatio  enim  est  ultima 
perfectio  rei.  Sic  igitur  unumquodque  a  Deo  ad 
suum  actum  ordinatur  secundum  quod  divinae 


tiam 


providentiae  substat.  Creatura  autem  rationalis 
divinae  providentiae  substat  sicut  secundum  se 
gubernata  et  provisa,  non  solum  propter  speciem, 
ut  aliae  corruptibiles  creaturae:  quia  individuum 
quod  gubernatur  solum  propter  speciem,  non 
gubernatur  propter  seipsum;  creatura  autem  ra- 
tionalis  propter  seipsam  gubernatur,  ut  ex  dictis*  •  cap.  pnec. 
manilestum  est.  Sic  igitur  solae  rationales  crea- 


b  I   Creatura...  substat  hom  om  EGN. 


36o 


SUMMA  eONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXIII. 


turae  directionem  a  Deo  ad  suos  actus  accipiunt 
non  solum  propter  speciem,  sed  secuiidum  indi- 
viduum. 

Adhuc.  Quaecumque  directionem  habentin  suis 
actibus  solum  secundum  quod  pertinent  ad  spe- 
ciem,  non  est  in  ipsis  agere  vel  non  agere:  quae 
enim  consequuntur  speciem,  sunt  communia  et 
naturalia  omnibus  individuis  sub  specie  contentis; 
naturalia  autem  non  sunt  in  nobis.  Si  igitur  homo 
haberet  directionem  in  suis  actibus  solum  secun- 
dum  congruentiam  speciei,  non  esset  in  ipso  agere 


lum  secundum  quod  congruit  diversis  individuis, 
temporibus  et  locis.  Sola  igitur  creatura  rationalis 
dirigitur  a  Deo  ad  suos  actus  non  solum  secun- 
dum  speciem,  sed  etiam  secundum  individuum. 

s  Praeterea.  Creatura  rationalis  sic  providentiae 
divinae  subiacet  quod  non  solum  ea  gubernatur, 
sed  etiam  rationem  providentiae  utcumque  co- 
gnoscere  potest:  unde  sibi  competit  etiam  aliis 
providentiam  et  gubernationem  exhibere.  Quod 

">  non  contingit  in  ceteris  creaturis,  quae  solum  pro- 
videntiam  participant  inquantum  providentiae  sub- 


vel  non  agere,  sed  oporteret  quod  sequeretur  incli-  duntur.  Per  hoc  autem  quod  aliquis  facultatem 
nationem  naturalem  toti  speciei  communem,  ut  providendi  habet,  potest  etiam  suos  actus  dirigere 
contingit  in  omnibus  irrationalibus  creaturis.  Ma-  et  gubernare.  Participat  igitur  rationalis  creatura 
nifestum  est  igitur  quod  rationalis  creaturae  actus  -s  divinam  providentiam  non  solum  secundum  gu- 
directionem  habet  non  solum  secundum  speciem,     bernari,  sed  etiam  secundum  gubernare:  gubernat 


sed  etiam  secundum  individuum. 
•  cap.  Lxxv  sq.  AmpUus.  Sicut  supra*  ostensum  est,  divina  pro- 
videntia  ad  omnia  singuiaria  se  extendit,  etiam 
minima.  Quibuscumque  igitur  sunt  aliquae  actio- 
nes  praeter  inclinationem  speciei,  oportet  quod  per 
divinam  providentiam  regulentur  in  suis  actibus 
praeter  directionem  quae  pertinet  ad  speciem.  Sed 
in  rationali  creatura  apparent  miiltae  actiones  ad 


enim  se  in  suis  actibus  propriis,  et  etiam  alia. 
Omnis  autem  inferior  providentia  divinae  provi- 
dentiae  subditur  quasi  supremae.  Gubernatio  igitur 
actuum  rationalis  creaturae  inquantum  sunt  actus 
personales,  ad  divinam  providentiam  pertinet. 

Item.  Actus  personales  rationalis  creaturae  sunt 
proprie  actus  qui  sunt  ab  anima  rationali.  Anima 
autem  rationalis  non  solum  secundum  speciem 
quas  non  sufficit  inclinatio  speciei :  cuius  signum  =;  est  perpetuitatis  capax,  sicut  aliae  creaturae,  sed 
est  quod  non  similes  sunt  in  omnibus,  sed  variae  etiam  secundum  individuum.  Actus  ergo  ratio- 
in  diversis.  Oportet  igitur  quod  rationalis  creatura  nalis  creaturae  a  divina  providentia  diriguntur  non 
dirigatur  a  Deo  ad  suos  actus  non  solum  secun-  solum  ea  ratione  qua  ad  speciem  pertinent,  sed 
dum  speciem,  sed  etiam  secundum  individuum.     etiam  inquantum  sunt  personales  actus. 

Item.  Deus  unicuique  naturae  providet  secun-  30  Hinc  est  quod,  licet  divinae  providentiae  omnia 
dum  ipsius  capacitatem :  tales  enim  singulas  crea-  subdantur,  tamen  in  Scripturis  Sacris  specialiter 
turas  condidit  quales  aptas  esse  cognovit  ut  per  ei  hominum  cura  attribuitur:  secundum  illud 
suam  gubernationem  pervenirent  ad  finem.  Sola  Psalmi  viii^:  Qiiid  est  homo  qiiod  memor  es  eiiis? 
autem  creatura  rationalis  est  capax  directionis  qua  et  I  Cor.  ix^:  Niinqiiid  Deo  ciira  est  de  bobus? 
dirigitur  ad  suos  actus  non  solum  secundum  spe- ;;  Quae  quidem  ideo  dicuntur,  quia  de  humanis 
ciem,  sed  etiam  secundum  individuum:  habet  actibus  Deus  curam  habet  non  solum  prout  ad 
enim  intellectum  et  rationem,  unde  percipere  possit  speciem  pertinent,  sed  etiam  secundum  quod  sunt 
quomodo  diversimode  sit  aliquid  bonum  vel  ma-     actus  personales. 


5  pertinent]  pertinet  aPc.  i5  rationalis...  habet]  rationales . . .  habent   GfrPc.  24  multae  om  EGN. 
nirent  EGX. 

6  ea]  ab  ea  P.         29  personales]  particulares  c.         33  eius]  aut  filius  hominis  quia  reputas  eum  addunt  Pc. 


33  pervenirent]  prove- 


Oommentaria  Ferrariensis 


SECUNDO    loco    ponit   Sanctus  Thomas    modum   particu- 
larem    quo    creaturae   rationales  a   divina  providentia 

•  Cf.  Cominent.  gubcrnantur  *. 

cap.  praec,  init.  Cjrca  hoc  autem  duo  facit :  primo,  ostendit  creaturam 
rationalem  solam  ad  suos  actus  dirigi  non  solum  secundum 
congruentiam  speciei,  sed  etiam  secundum  congruentiam 
individui;  secundo,  circa  ipsa  individua  modum  divihae 
gubernationis  ponit,  capite  sequenti.      • 

I.  Quantum  ad  primum,  advertendum  quod  actus  indi- 
viduorum  naturales,  aut  quorum  principium  est  in  ipsis, 
sunt  actus  et  individui  et  speciei,  inquantum  naturam 
omnibus  individuis  communem  consequuntur.  Sed  diiTe- 
runt  actus  creaturae  ralionalis  ab  actibus  aliorum.  Quia 
actus  aliorum  ordinantur  ad  speciei  conservationem  et  per- 
fectionem,  et  in  eis  non  attenditur  nisi  bonum  speciei  se- 
cundum  se;  et,  si  attenditur  bonum  individui,  hoc  non 
est  nisi  inquantum  ad  speciem  ordinatur.  In  actibus  vero 
intellectualis  naturae,  attenditur  non  tantum  bonum  et 
perfectio  speciei,  sed  etiam  bonum  individui  secundum  se. 
Et  ideo  dicitur  quod  sola  creatura  rationalis  ad  suos 
actus  dirigitur  non  solum  secundum  quod  congruit  spe- 
ciei,  sed  etiam  secundum  quod  congruit  individuo :  idest. 


non  solum  illius  actus  Deus  propter  bonum  speciei  dirigit 

et  regulat,  sed  etiam  seCundum  quOd  ad  bonum  individui 

spectant;  quia  videlicet  in  illa  non  solum  intendit  speciei 

j  conservationem,  sed  etiam  ipsius  individui  bonum,  etiam 

;  si  in  bonum  speciei  non  cederet. 

2.  Arguit  autem  primo  sic.  Creatura  rationalis,  scilicet 
secundlim  individuum,  divinae  providentiae  substat  sicut 
secundum  se  gubernata  et  provisa,  non  solum  propter 
speciem,  ut  aliae  creaturae.  Ergo  directionem  a  I)eo  ad 
suos  actus  accipit  non  solum  propter  speciem,  sed  etiam 
secundum  individuum.  -  Probatur  antecedens.  Quia  in- 
dividuum  quod  gubernatur  solum  propter  speciem,  pon 
gubernatur  propter  seipsum.  -  Consequentia  vero  probatur: 
quia,  cum  res  propter  suam  operationem  esse  videatur, 
unumquodque  ad  suum  actum  gubernattir  secundum  quod 
divinae  providentiae  substat. 

Ad  evidentiam  huius  rationis,  considerandum  est  quod 
propter  se  gubernari  dupliciter  accipi  potest.  Uno  modo, 
\  ut  excludit  omnem  ordinem  ad  aliud.  Et  sic  gubernari 
I  propter  se  excludit  gubernari  propter  alterius  bonum.  Et 
I  hoc  modo  non  intelligitur  naturae  rationalis  individuum 
I  propter  se  gubernari.  Qstensum  est  enim  superius  *  ipsam 


Cap.  praec 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXIII. 


36i 


intellectualem  naturam  ad  universi  perfectionem  ordinari. 

-  Alio  modo,  ut  excludit  ordinem  ad  alteruin  tantum : 
quod  scilicet  non  tantum  est  volitum  et  intentum  propter 
alterum,  sed  etiam  propter  bonum  proprium,  ita  quod  in 
se  habet  unde  sit  volitum  etiam  si  ad  aliud  non  ordinetur. 
Et  sic  gubernari  propter  se  non  excludit  etiam  ordinem 
ad  aliud.  Potest  enim  unum  et  idem  hoc  modo  et  propter 
se  gubernari,  et  propter  aliud:  inquantum  videlicet  et  ad 
bonum  alterius  ordinatur,  et  etiam  in  se  habet  unde  sit 
volitum.  Et  hoc  modo  accipitur  hoc  loco  naturam  ratio- 
nalem,  etiam  secundum  individuum,  esse  propter  se  gu- 
bernatam  et  provisam. 

II.  Secundo.  Si  ita  non  esset,  in  homine  non  esset  agere  vel 
non  agere,  sed  oporteret  quod  naturalem  inclinationem  com- 
munem  toti  speciei  sequeretur.  Hoc  est  falsum.  Ergo  etc. 

-  Probatur  consequentia.  Quia  in  eis  quae  diriguntur  in 
suis  aclibus  solum  secundum  quod  pertinet  ad  speciem, 
non  est  agere  vel  non  agere :  cum  ea  quae  consequuntur 
speciem  sint  communia  et  naturaUa  omnibus  individuis  sub 
specie  contentis ;  naturalia  autem  non  sint  in  nobis. 

Ad  evidentiam  huius  rationis,  considerandum  est.quod 
aliter  loquendum  est  de  ipsa  facultate  agendi  vel  non 
agendi:  et  aliter  de  operatione  quae  huiusmodi  subditur 
facultati.  Nam  facultas  agendi  vel  non  agendi  naturalis  est 
homini,  et  totam  speciem  consequitur,  nec  est  in  nobis 
ipsam  habere  vel  non  habere.  Ipsa  vero  operatio  quae  hu- 
iusmodi  subditur  facultati,  non  est  naturalis,  nec  totam 
speciem  consequitur,  accipiendo  naturale  pro  eo  quod 
naturam  de  necessitate  consequitur:  nulla  enim  est  ope- 
ratio  humana,  inquantum  huiusmodi,  quae  quantum  ad 
exercitium  de  necessitate  naturae  sequatur.  Nam  licet  in- 
telligere  dicatur  homini  esse  naturale  inquantum  potentia 
intellectiva  est  homini  naturalis,  non  tamen  ipsum  actu 
intelligere  sic  est  homini  naturale  ut  naturam  de  neces- 
sitate  sequatur,  alioquin  oporteret  ut  homo  semper  intel- 
ligeret,  positis  iis  qiiae  ad  agendum  necessaria  sunt  ex 
■parte  intellectus:  sed  est  in  hominis  potestate  intelligere 
actu  vel  non  intelligere.  Et  sic  etiam  hic  determinatus 
actus  intelligendi  non  consequitur  totam  speciem  huma- 
nam,  licet  facultas  intelligendi  totam  speciem  consequatur. 
Sensus  ergo  consequentiae  Sancti  Thomae  est  quod,  si 
dirigeretur  homo  in  suis  actibus  solum  secundum  quod 
ad  speciem  pertinet,  non  esset  in  homine  facultas  qua 
posset  actionem  actu  producere  et  ipsam  operationem 
praetermittere,  sed  ipsam  naturali  necessitate  produceret: 
quia  illa  operatio  consequeretur  speciem,  et  sic  esset  na- 
turalis,  et  per  consequens  non  esset  in  hominis  facultate. 

III.  Tertio.  In  rationali  creatura  apparent  multae  actiones 
ad  quas  non  suf&cit  inclinatio  speciei.  Ergo  etc.  -  Pro- 
batur  antecedens  hoc  signo,  quod  actiones  illae  non  sunt 
similes  in  omnibus.  -  Consequentia  vero  prohatur:  quia, 
cum  divina  providentia  ad  omnia  singularia  etiam  minima 
se  extendat,  in  quibuscumque  sunt  aliquae  actiones  praeter 
inclinationem  speciei,  oportet  quod  in  illis  per  divinam 
providentiam  regulentur,  praeter  directionem  quae  pertinet 
ad  speciem. 

Advertendum  hoc  loco  quod,  cum  actio  principio  actionis 
proportionetur,  necesse  est,  ubi  idem  formale  principium, 
et  eodem  modo  se  habens,  invenitur,  ut  et  ibi  similis  in- 
veniatur  operatio :  videmus  enim  quod  omnes  artifices 
eandem  artis  perfectionem  habentes,  si  secundum  illam 
artem  operentur,  eodem  modo  operantur.  Cum  ergo  ea 
quae  ad  speciem  pertinent,  eodem  modo  in  omnibus  speciei 
individuis  inveniantur,  oportet  ut  operatio  quae  speciem 
consequitur  eodem  modo  ab  omnibus  fiat.  Et  si  eodem 
modo  ab  omnibus  non  fiat,  non  est  operatio  quae  com- 
munem  speciem  consequatur  necessario.  Et  ideo  conve- 
nienter  adducit  Sanctus  Thomas  pro  signo  aliquas  actiones 
in  hominibus  esse  praeter  incjinationem  speciei,  quod  non 
in  omnibus  similes  sunt. 

IV.  Quarto.  Sola  creatura  rationalis  est  capax  dire- 
ctionis  qua  dirigitur  ad  suos  actus  non  solum  secundum 
speciem,  sed  etiam  secundum  individuum:  cum  habeat 
intellectum  et  rationem,  unde  percipere  possit  quomodo 
diversimode  sit  aliquid  bonum  vel  malum  secundum  quod 

SuMM*  CoNTRA  Genth.ks   D.  Thomae  Tom.  II. 


Num.  I. 


congruit  diversis  individuis,  temporibus  et  locis.  Ergo  etc.  - 
Probatur  consequentia.  Quia  Deus  unicuique  naturae  pro- 
videt  secundum  ipsius  capacitatem :  cum  tales  condiderit 
quaies  aptas  esse  cognovit  ut  per  suam  gubernationem 
pervenirent  ad  finem. 

Adverte,  iuxta  ea  quae  in  praecedentibus  dicta  sunt  *, 
quod  differt  homo  ab  aiiis  animalibus  in  hoc,  quod  alia 
individua  animalium  sunt  tantum  propter  speciei  conser- 
vationem  producta;  et  ideo  omnes  eorum  actiones,  quibus 
etiam  ipsum  individuum  conservatur  in  esse,  ad  ipsum 
speciei  bonum  ordinantur,  inquantum  per  huiusmodi  ma- 
nutenentiam  individuorum  species  conservatur.  Unde  non 
sunt  capacia  ad  hoc  ut  dirigantur  in  suas  operationes  nisi 
quantum  bonum  et  perfectio  speciei  exigit.  Hominis  autem 
unumquodque  individuum  non  solum  est  propter  speciei 
conservationem  productum,  sed  etiam  propter  se:  cum 
anima  uniuscuiusque  perpetua  sit  et  immortaHs,  et  corpus 
ab  ea  ordinem  ad  immortalitatem  habeat  *.  Ideo  actiones  •  Cf.  cap.  pracc, 
individui  humani  non  solum  ad  bonum  speciei  ordinantur,  a^quh!'  '^""'^ 
sed  etiam  ad  bonum  et  perfectionem  ipsius  individui.  Et 
propterea  unumquodque  individuum  hominis  capax  est 
directionis  ad  suos  actus  non  solum  secundum  quod  bonum 
et  perfectio  speciei  exigit,  sed  etjam  secundum  quod  exigit 
bonum  et  perfectio  individui  secundum  se.  Et  propter 
hoc  datus  est  unicuique  homini  intellectus,  quo  possit 
percipere  quomodo  diversis  individuis  sit  diversimode  ali- 
quod  bonum  vel  malum.  Sensus  ergo  illius  antecedentis 
est  quod  sola  creatura  rationalis  capax  est  directionis  ad 
suos  actus  non  solum  quantum  ad  actus  qui  speciem  con- 
sequuntur,  sed  etiam  quantum  ad  actus  huius  individui 
inquantum  est  hoc  individuum,  ab  alio  hominis  individuo 
distinctum;  et  non  solum  secundum  quod  exigit  bonum 
et  perfectio  speciei,  sed  etiam  secundum  quod  exigit  bonum 
et  perfectio  individui  inquantum  huiusmodi. 

V.  Quinto.  Creatura  rationalis  participat  divinam  pro- 
videntiam  non  solum  secundum  gubernari,  sed  etjam  se- 
cundum  gubernare  se  in  suis  actibus  propriis,  et  etiam 
alia.  Ergo  gubernatio  actuum  creaturae  rationalis  inquantum 
sunt  actus  personales,  ad  divinam  providentiam  pertinet.  - 
Probatur  consequentia.  Quia  inferior  providentia  subditur 
divinae  quasi  supremae.  -  Antecedens  vero  probatur:  quia 
creatura  rationalis  sic  divinae  providentiae  subiacet  quod 
non  solum  ab  ea  gubernatur,  scd  etiam  rationem  provi- 
dentiae  utcumque  cognoscere  potest. 

2.  Circa  istam  propositionem,  Creatura  rationalis  ra- 
tionem  provldentiae  cognoscere  potest,  considerandum  est 
quod  hic  per  rationem  providentiae  duo  possumus  intel- 
Jigere:  scilicet,  aut  rationem  et  causam  gubernationis  rerum 
a  Deo,  quae  gubernatio  etiam  quandoque  providentia  no- 
minatur;  aut  conceptionem  divini  'intellectus  de  ordine 
rerum  in  finem,  quae  providentia  dicitur.  Primo  modo, 
sensus  est  quod  cognoscit  propter  quid  talis  res  sic  gu- 
bernatur,  talis  vero  sic:  puta,  quod  corpora  inferiora  Deus 
gubernat  per  corpora  caelestia  quia  caelestia  sunt  nobi- 
liora  et  excellentiora,  utpote  incorruptibilia.  ~  Secundo 
vero  modo,  sensus  est  quod  homo  cognoscit  ipsam  dis- 
positionem  divini  intellectus  de  rerum  ordine  in  finem. 
Et  sic  est  constructio  intransitiva,  ut  sit  sensus:  Cognoscit 
rationem  providentiae,  idest,  rationem  quae  est  ipsa  pro- 
videntia.  Nam  providentia  ratio  quaedam  est,  ut  ex  su- 
perioribus  *  constat. 

Utroque  modo  dictum  Sancti  Thomae  possumus  in- 
terpretari:  quia  ex  utroque  sensu  optime  sequitur  intentum. 
Ex  hoc  enim  quod  homo  cognoscit  ordinem  divinae  gu- 
bernationis  existentem  in  rebus,  habet  ut  seipsum  et  alia 
ad  similitudinem  divinae  gubernationis  possit  gubernare. 
Similiter  ex  hoc  quod  cognoscit  ipsam  divinam  providen- 
tiam  quae  est  in  mente  divina,  potest  gubernare  se  et 
alia.  Quod  brutis  non  convenit,  quae  talem  cognitionem 
non  habent. 

Sed  licet  uterque  sensus  adaptari  possit  litterae,  se- 
cundus  tamen  videtur  magis  intentum,  ex  illa  dictione 
utcumque  apposita,  cum  ait  creaturam  rationalem  sic  subdi 
divinae  providentiae  quod  rationem  providentiae  utcumque 
cognoscere  potest.  Idem  enim  videtur  esse  ac  si  diceret: 

46 


Cap.  xcvii. 


362 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXIIL 


Non  potest  quidem  creatura  rat-ionalis  perfecte  cognoscere 
rationem  divinae  providentiae,  cognoscendo  videlicet  ipsam 
divinam  mentem  ut  in  se  est,  quemadmodum  neque  alia 
divina  pcrfecte  cognoscere  possumus:  scd  tamen  potest 
aliqua  ex  parte  huiusmodi  rationem  studio  et  diligentia 
:  •  •  deprehendere.  Et  ideo,  cum  ad  hanc  cogniiioncm  elevetur 
ut  rationem  gubernationis  divinae  aliquo  modo  cognoscat, 
sibi  etiam  convenit  ut  ad  simihtudinem  divinae  providen- 
tiae  et  gubernationis,  quam  cognoscit,  seipsum  et  alia  gu- 
bernet,  divinae  gubernationis  regulas  imitando. 

VI.  5e.xT0.  Aniijia  rationalis  non  solum  secundum  spe- 
ciem  est  perpetuitatis  capax,  sed  etiam  secundum  indivi- 
duum.  Ergo  actus  rationalis  creaturae  a  divina  providentia 
diriguntur  non  solum  ea  rationc  qua  ad  speciem  perti- 
nent,  sed  etiam  inquantum  sunt  personales  actus.  -  Pro- 
batur  cOnsequentia..  QXiia  actus  personales  Tatiorialis  crea- 
turae  sunt  proprie  actus  qui  sunt  ab  anima  rationali. 

,  in-r;    ■.- .        .      Advertertdum  quod  ex  conclusiOrie  hic  illata  et  in  prae- 
'in  initio  Com-  cedenti  ratione,  habetur  sensus  conclusionis  propositae.*. 
"'"'•  Cum  enim' actus  huius  hominis  particularis  sint  et  actus 

hominis,  et  actus  huius  hominis  huiusque  personae;  cum 
dicitur  qu-od  sola  creatUra  rationalis  dirigitur  a  Deo  ad 
suos  actus  rion  solum  secundum  congruentiam  speciet, 
sed  etiam  secundum  congruentiam  individui,  intelhgitur 
quod,  actus  creaturae  rationahs  non  solum  diriguntur  a 
Deo  inquantum  sunt  actus  hominis,  idest,  quantum  ad  id 
quod  convenit  ipsis  ex  eo  quod  sunt  actus  habentis  na- 
turam  humanam ;  sed  etiam  inquantum  Sunt  actus  huius 
persoriae  inquantum  est  haec;  idest,  quantum  ad  id  quod 
convenit  ipsis  ut  huius  singularis  hominis,  ab  ahis  distincti, 
sunt  actus. 

Advertendum  etiam  quod  haec  ratio  supponit  id  quod 
Cap.  pracc.       in  praecedcntibus  rationibus  est  ostensum  *,  scilicet  quod 
ea  quac  sunt  semper,  sunt  propter  se  prbvisa. 

2.  Circa  probationcm  consequentiae,  considerandum  est 
quod,  licct  eadem  forma  hominis  sit  forma  corporea,  anima 
vegetativa,  anima  sensitiva,  et  anima  rationalis,  et  omnium 
huiusmodi  formarum  operationes  exerceat;  tamen  illi  actus 
sunt  proprie  hominis  inquantum  homo  est,  qui  ab  ipsa 
fbrma  inquantum  rationalis  est,  proveniunt.  Et  quia  per- 
sona,  proprie  loquendo,  in  hominibus  est  ipsum  indivi- 
duum  hominis  inquantum  rationaie  est,  ideo  convcnienter 
inquit  Sanctus  Thomas  actus  personales  creaturae  ratio- 
nalis  illos  proprie  actus  esse  qui  ab  anima  rationali,  in- 
quantum  scihcet  rationalis  est,  proveniunt. 

CoKFiRMATUR  coNCLusio.  Quia  irt  Scripturis  specialiter 
Deo  hominum  cura  attribuitur:  ut  in  Psalmis;  et  I  Cor.  ix, 
ut  scilicet  ostendatur  Deus  hahere  de  humanis  actibus 
curam  etiam  inquantum  personales  sunt,  quod  brutis 
minime  convenire  constat. 

VII.  CiRc.\  coNCLUsioNEM  in  hoc  capite  multipliciter 
probatam,  dubium  non  parvum  occurrit.  Si  enim  homo 
sub  divina  providentia  propter  se  cadit  non  solum  quantum 
ad  speciem,  sed  etiam  quantum  ad  individua,  sequitur 
quod  plures  homines  salventur  quam  damnentur.  Sed  hoc 
esse  falsum  fere  ab  omnibus  est  concessum  :  cum  sit  magna 
hominum  multitudo  infideHum,  qui  omnes  damnantur;  et 
ex  Christianis  damnentur  etiam  quam  plurimi.  Ergo  etc.  - 
Probatur  consequentia.  Quia  omne  quod  est  provisum, 
praesertim  propter  se,  consequitur  finem  ut  in  pluribus, 
nisi  sit  providentia  errans. 

Respondetur,  quantum  haberi  potest  ex  doctrina  Sancti 
Thomae  I  Sent.,  d.  xxxix,  q.  ii,  a.  2,  ad  4,  quod  conse- 
quentia  est  falsa.  -  Ad  cuius  probationem,  dicitur  quod 
assumptum  non  est  verum  de  eo  quod  ad  utrumlibet  se 
habet  in  operando  ad  finem,  quod,  inquam,  operatur  ad 
consecutionem  finis  per  liberum  arbitrium  :  licet  sit  verum 


de  co  quod  per  naturam,  quae  est  ad  unum  determinala, 
operatur.  Homo  autem,  inquantum  est  intellectualis  na- 
turae,  non  operatur  per  naturam,  sed  per  liberum  arbitrium, 
quod  ad  utrumhbet  se  habet.  Ideo  non  sequitur  ratio. 

VIII.  Sed  contra  istam  responsionem  instari  potest,  quia 
tunc  ratio  Sancti  Thomae  Prima,  q.  lxiii,  a.  9,  qua  probat 
quod  plures  angeli  permanserunt  quam  peccaverint,  nuUa 
esset.  Arguit  enim  sic.  Peccatum  est  contra  naturalem  in- 
clinationem.  Sed  quae  contra  naturam  fiunt,  in  paucio- 
ribus  accidunt:  cum  natiira  consequatur  effectum  suum 
vel  semper  vel  ut  in  pluribus.  Ergo  etc.  -  Diceturenim; 
iuxta  datam  responsionem,  quod  et  minor  est  falsa,  et 
etiam  quod  ad  eius  probationem  assumitur;  de  iis  quae 
fiunt  contra  naturam  ad  utrumlibet  Se  habentem,  cuiusmodi 
est  natura  angelica.  Vel  ergo  haec  ratio  rion  coricludet'. 
Vcl  etiam  verum  erit  inomni  natura  libera  quod  pro  ma- 
iori  parte  suum  finem  consequetur. 

2.  Ad  hoc  dubium  duple.^w  mihi' occurrit  responsio. 
Prima  haheri  potest  in  I  S^h^,  loco  allegato.  Et  est  quod 
duplex  est  agens  liberum  et  ad  utruinlibct  se  habens. 
Quoddam  quidem,  cui  innatum  est  principium  et  perfectio 
dirigens  in  rectam  operationem :  et  idco  est  perfecturii  et 
completum  agens  in  se*  Et  hoc  riiodo  natura  angelica  fest 
agens  liberum :  Cuin  illi  omnes  habitus  sint  naturaliter 
con-creati.  -  Aliud  vero  est  agens  liberum  cui  perfectiones 
secundae,  quibus  dirigitUr  ad  operandum,  non  sunt  in- 
natae,  sed  est  in  potentia  ad  illas :  et  ideo  non  est  agens 
perfectum  et  completum.  Et  hoc  modo  natura  humana 
est  agens  iiberum:  est  enim  anima  iritellectiva  in  principio 
veluti  materia  prima,  ut  inquit  Cbmmentator*;  et  veluti 
tabula  in  qua  nihil  est  descriptum,  ut  dicitur  III  de  Anima  *. 

Cum  ergo  negatum  est  illud  assumptum  de  agente  li- 
bero  et  ad  utrumlibet  se  habente,  intelligitur  de  agente 
libero  secundo  modo,  cuiusmodi  est  homo:  non  auterri 
de  agente  libero  primo  modo,  cuiusmodi  est  angelus.  Ideo 
ratio  assumpta  in  Prima  Parte  concludit  optime  de  angelo: 
quia,  licet  haberet  libertatem  ad  operandum,  non  tamen 
erat  omnino  ad  utrumiibet,  cum  per  habitus  innatos  in- 
clinaretur  ad  opus  rectum.  Non  autem  concluderet  de  ho- 
mine,  qui  a  principio  est  omnino  ad  utrumlibet  se  habens 
respectu  cuiuscumque  operis  recti,  licet  in  bonum  abso- 
lute  aliquo  modo  inclinetur,  et  est  agens  a  principio  sua6 
originis  incompletum. 

3.  Secunda  responsio  haheri  potest  Prima  Parte,  Toco 
allegato,  ad  1.  Aliter  enim  loquendum  est  de  angelo :  et 
aliter  de  homine.  Nam  cum  in  angelis  sit  sola  natura  in- 
tellectualis,  peccatum,  quod  est  contra  naturam  intellectua- 
lem,  est  contra  totam  naturam  angeli.  Et  qUia  quod  est 
contra  totam  aliquam  naturam,  in  paucioribus  accidit,  ideo 
pauciores  de  angelis  peccaverunt.  -  In  homine  vero,  quia 
est  non  solum  natura  intellectuaJis,  scd  etiam  natura  sen- 
sualis,  peccatum,  quod  directe  est  contra  naturam  intel- 
lectualem,  non  est  contra  totam  honiinis  naturam :  quia 
non  est  contra  sensualem.  Ideo  peccatum  potest  esse  in 
pluribus:  dum  homo,  praetermisso  bono  rationis,  sequitur, 
secundum  naturae  sensitivae  inclinationem,  bona  sensibilia, 
quae  sunt  pluribus  nota  quam  intellectualia. 

Nec  obstat  quod  natura  sensitiva  nata  est  regulari  ra- 
tione,  et  sic  peccatum  videtur  etiam  contra  naturam  sen- 
sitivam.  -  Dicitur  enim  quod,  licet  peccatum  sit  contra 
naturam  sensitivam  ut  ratione  regulabilis  cst,  non  est  tamcn 
contra  naturam  sensitivam  ut  sensitiva  est :  quia,  ut  re- 
gulabilis  ratione,  pertinet  ad  naturam  rationalem.  Et  sic 
etiam  peccatum  contra  naturam  sensitivam  ut  regulabilcm 
ratione,  est  contra  naturam  rationalem :  non  autem  contra 
naturam  sensitivam  ut  sensitiva  est.  Et  per  consequens  non 
est  contra  totam  hominis  naturam. 


III  deJAnima^ 
text.5,i4;f.i5iv, 

IVe 


158  iVen. 
•  Cap.  IV 
Th.  I.  9. 


1562). 


'-'^wSvV^lKi^Jiv^ 


SUMMA  CONTRA  GEN TILES,  LIB.  III,  GAP.  GXIV. 


363 


CAPITULUM  CENTESIMUM  DECIMUM  QUARTUM 

QUOD  DIVINITQS  HOMINIBUS  LEGES  DANTUR. 


X  hoc  autem  apparet  quod  necessarium 
fuit  homini  divinitus  legem  dari.  Sicut 
enim  actus  irrationalium  creaturarum 
diriguntur  a  Deo  ea  ratione  qua  ad 
speciem  pertinent,  ita  actus  hominum  diriguntur 
a  Deo  secundum  quod  ad  individuum  pertinent, 

•  cap.  praec.      ut  ostcnsum  est  "■'';  Scd  actus  creaturarum   irratio- 

nalium,  prout  ad  speciem  pertinent,  diriguntur  a 
Deo  quadam  naturali  inclinatione,  quae  naturam 
speciei  consequitur.  Ergo,  supra  hoc,  dandum  est 
aliquid  hominibus  quo  in  suis  personalibusactibus 
dirigantur.  Et  hoc  dicimus  legem. 

*  ibiJ-  Adhuc.  Rationalis  creatura,  ut  dictum  est  *,  sic 

divinae  providentiae  subditur  quod  etiam  simi- 
litudinem  quandam  divinae  providentiae  partici- 
pat,  inquantum  se  in  suis  actibus  et  alia  gubernare 
potest.  Id  autem  quo  aliquorum  actus  guber- 
nantur,  dicitur  lex.  Gonveniens  igitur  fuit  homi- 
nibus  a  Deo  legem  dari. 

Item.  Gum  lex  nihil  aliud  sit  quam  quaedam 


ratio  et  regula  operandi,  illis  solum  convenit 
dari  legem  qui  sui  operis  rationem  cognoscunt. 
Hoc  autem  convenit  solum  rationali  creaturae. 
Soli  igitur  rationali  creaturae  fuit  conveniens 
dari  legem. 

Praeterea.  IUis  danda  est  lex  in  quibus  est  agere 
et  non  agere.  Hoc  autem  convenit  soli  rationali 
creaturae.  Sola  igitur  rationalis  creatura  est  susce- 
ptiva  legis. 

Amplius.  Gum  lex  nihil  aliud  sit  quam  ratio 
operis;  cuiuslibet  autem  operis  ratio  a  fine  sumi- 
tur:  ab  eo  unusquisque  legis  capax  suscipit  legem 
a  quo  ad  finem  perducitur;  sicut  inferior  artifex 
ab  architectore,  et  miles  a  duce  exercitns.  Sed 
creatura  rationalis  finem  suum  ultimum  in  Deo  et 
a  Deo  consequitur,  ut  ex  superioribus*  patet.  Fuit  •cap.xxxvn.ui. 
igitur  conveniens  a  Deo  legem  hominibus  dari. 

Hinc  est  quod  dicitur  lerem.  xxxi  " :  Dabo  legem 
meam  in  pisceribus  eortim;  et  Oseaevm"':  Scribam 
■  eis  miiltiplices  leges  meas. 


2  homini]  hominibus  EGNX.         18  hominibus  a  Deo]  divinitus  a  Deo  sG,  hominibus   a  Deo  divinitus  b,  a  Deo  honiinibus  Pc. 
11   sumitur]  sumatur  P.         i3  ad  finem]  ut  ad  finem  BCFWZ,  ut  a  fine  ad  finem  Y. 

Commentaria  Forrariensis 


PosTQUAM  ostendit  Sanctus  Thomas  quod  creatura  ratio- 
nalis  quodam  particulari  modo  sub  divina  providentia 
cadit,  inquantum  dirigitur  non  tantum  secundum  congru- 
entiam  speciei,  sed  etiam  secundum   individui   congruen- 
tiam,    ulterius    de  ipso   modo  divinae  gubernationis  circa 
*  Cf.  Comment.  rationalia  individua,  inquantum  huiusmodi,   determinat  *. 
cap.  praec,  imt.         Circa  hoc  autem  duo  facit :    primo,  ostendit  quod  ad 
Deum  pertinet  hominibus  leges  dare ;  secundo,  quod    ad 
ipsum  pertinet  homines  punire   vel   praemiare,    cap.  cxl. 
Circa  primum  duo  facit;  primo,  ostendit  necessarium 
fuisse  ut  hominibus  divinitus  darentur  leges ;  secundo,  ad 
quod  lex  divina  tendat,  manifestat,  capite  sequenti.  ■ 

I.  Quantum  ad  primum,  ponitur  haec  conclusio:  Ne- 
cessarium  fitit  homini  divinitus  legem  dari. 

Probatur  primo  sic.  Actus  irrationalium,  prout  ad  spe- 
ciem  pertinent,  diriguntur  a  Deo  quadam  naturali  inclina- 
tione,  quae  naturam  speciei  consequitur.  Ergo,  supra  hoc, 
dandum  est  aliquid  hominibus  quo  in  suis  personalibus 
actionibus  dirigantur.  Sed  hoc  dicimus  legem.  Ergo  etc. 
-  Probatur  consequentia.  Quia  sicut  actus  irrationalium 
diriguntur  a  Deo  ea  ratione  qua  ad  speciem  pertinent,  ita 
bumani  actus  diriguntur  a  Dco  secundum  quod  pertinent 
ad  individuum. 

.\dvertendum  quod  lex,  ut  in  sequentibus  dicitur,  nihii 
aliud  est  quam  regula  et  mensura  qua  aliquorum  actus  diri- 
guntur  et  gubernantur.  Ideo  hoc  loco  inquit  Sanctus  Thomas 
quod  legem  dicimus  id  quo  homines  in  suis  personalibus 
actibus  diriguutur. 

II.  Secundo.  Rationalis  creatura  sic  divinae  providentiae 
subditur  quod  etiam  illius  quandam  similitudinem  parti- 
cipat,  inquantum  et  se  in  suis  actibus  et  alia  gubernare 
potest.  Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia.  Quia  id  quo 
aliquorum  actus  gubernantur,  dicitur  lex. 

Advertendum  est  huius  rationis  efficaciam  in  hoc  con- 
sistere  quod,  sicut  omnia  quae  sunt  in  universo,  quadam 


lege  et  regula  a  Deo  gubernantur,  cum  ipsa  divina  provi- 
dentia  sit  omnium  lex  et  regula;  ita,  cum  actus  humani 
ab  ipso  homine,  quandam  participatam  similitudinem  di- 
vinae  providentiae  habente,  gubernentur,  necesse  est  ut 
homo  aliquam  habeat  a  Deo  regulam  et  legem  qua  actus 
suos  dirigat,  quae  sciHcet  lex  sit  quaedam  divinae  provi- 
dentiae  participatio. 

III.  Tertio.  lilis  solum  convenit  dari  legem  qui  sui  operis 
rationem  cognoscunt.  Hoc  autem  soli  convenit  rationali 
creaturae.  Ergo  ilH  soli  fuit  conveniens  legem  dari.  -  Maior 
probatur.  Quia  lex  est  quaedam  ratio  et  regula  operandi. 
•  2.  Girca  probationem  maioris,  considerandum  est,  ex 
doctrina  Sancti  Thomae  1"  IP',  q.  xc  *,  quod  ratio  hoc  •  Art  1,  ad  ;. 
loco  accipitur  pro  eo  quod  per  actum  intellectus  consti- 
tuitur,  quo  modo  omnis  conceptus  per  actum  intellectus 
productus,  sive  complexus  sive  incomplexus,  dicitur  ratia. 
llle  ergo  conceptus  quem  ratio  practica  format  de  actio- 
nibus  exercendis,  qui  conceptus  est  quaedam  universalis 
propositio  de  agendis,  dicitur  ratio  et  regula  actionis:  quia 
secundum  quod  intellectus  determinat  aliquam  acticnem 
oportere  fieri,  ita  est  exercenda.  Nihil  ergo  aliud  est  dicere 
legem  esse  rationem  et  regulam  operandi,  quam  legem  esse 
conceptionem  intellectus  practici  secundiim  quam  operatio 
est  dirigenda  et  regulanda :  quemadmodurn  et  operatio 
artificialis  per  artem  in  mente  artificis  existentem  regulatur. 

Ista  ratio,  et  ea  quae  immediate  sequitur,  probat  non 
solum  hominibus  oportere  leges  dari,  sed  etiam  quod  solis 
hominibus  inter  animalia  sint  dandae. 

\y.  Quarto.  Illis  danda  est  lex  in  quibus  est  agere  et  non 
agere.  Hoc  autem  soli  creaturae  rationali  convenit.  Ergo  etc. 

Advertendum  quod  ratio  quare  illis  tantum  danda  est 
lex  in  quorum  potestate  est  agere  vel  non  agere,  est  quia, 
ut  dicitur  I"  11"''°,  loco  allegato  *,  lex  regula  quaedam  est  •  in  corpore. 
et  mensura  actuum,  secundum  quam  aliquis  inducitur  ad 
agendum,  vel  ab  agendo  retrahitur.  Ad  Hla  enim  ad  quae 


364 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXIV,  CXV. 


quis  ex  naturae  necessitate  inducitur,  non  oportet  ut  per 
legem  superadditam  naturae  inducatur.  Et  multo  minus 
necessarium  est  ut  per  legem  ab  illis  retraliatur:  cum  im- 
possibile  sit  ut  non  fiant  eo  modo  quo  naturae  necessitas 
exigit.  Unde  et  brutis  non  datur  proprie  Jex,  quia  naturali 
instinctu  ad  suas  actiones  aguntur.  Sed  ad  ea  quae  quis 
potest  agere  et  non  agere,  induci  quis  potest  ut  agat,  aut 
etiam  ne  agat  retrahi.  Ideo  circa  ea  necesse  est  dari  legem, 
ut  per  ipsam  fiat  actuum  liberorum  directio. 


V.  Quinto.  Creatura  rationalis  finem  suum  ultimum  in 
Deo  et  a  Dep  consequitur.  Ergo  etc.  -  Probatur  conse- 
quentia.  Quia  ab  eo  unusquisque  legis  capax.  legem  su- 
scipit,  a  quo  ad  finem  perducitur:  sicut  inferior  artifex 
ab  architectore,  et  miles  a  duce  exercitus.  Huius  autem 
ratio  est,  quia  cuiuslibet  operis  ratio  a  fine  sumitur:  lex 
autem  ratio  operis  est. 

CoxFiRMATUR  coNCLusio  auctoritate  leremiae  xxxi;  et 
Oseae  viii. 


-^'wiissal&fSsv^- 


CAPITULUM  CENTESIMUM  DECIMUM  QUINTUM 

OUOD  LEX  DIVINA  PRINCIPALITER  HOMINEM  ORDINAT  IN  DEUM. 


Cap.  praec. 


Cap,  XXXVII. 


X  hoc  autem  sumi  potest  ad   quid  lex 
divinitus  data  principaliter  tendat. 

Manifestum  est  enim  quod  unus- 
quisque  legislator  ad  suum  finem 
principaliter  per  leges  homines  dirigere  in- 
tendit :  sicut  dux  exercitus  ad  victoriam ,  et 
rector  civitatis  ad  pacem.  Finis  autem  quem 
Deus  intendit,  est  ipsemet  Deus.  Lex  igitur  di- 
vina  hominem  principaliter  in  Deum  ordinare 
intendit. 

Adhuc.  Lex,  sicut  dictum  est  *,  est  quaedam 
ratio  divinae  providentiae  gubernantis  rationali 
creaturae  proposita.  Sed  gubernatio  providentis 
Dei  singula  ad  proprios  fines  ducit.  Per  legem 
igitur  divinitus  datam  homo  ad  suum  fmem 
praecipue  ordinatur.  Finis  autem  humanae  crea- 
turae  est  adhaerere  Deo:  in  hoc  enim  felicitas 
eius  consistit,  sicut  supra*  ostensum  est.  Ad  hoc 
igitur  principaliter  lex  divina  hominem  dirigit,  ut 
Deo  adhaereat. 


Amplius.  Intentio  cuiuslibet  legislatoris  est  eos 
quibus  legem  dat,  facere  bonos:  unde  praecepta 
legis  debent  esse  de  actibus  virtutum  *.  IUi  igitur 
actus  a  lege  divina  praecipue  intenduntur  qui  sunt 

s  optimi.  Sed  inter  omnes  humanos  actus  illi  sunt 
optimi  quibus  homo  adhaeret  Deo,  utpote  fini 
propinquiores.  Ergo  ad  hos  actus  praecipue  lex 
divina  homines  ordinat. 

Item.  Illud  praecipuum  debet  esse  in  lege  ex 

">  quo  lex  efftcaciam  habet.  Sed  lex  divinitus  data 
ex  hoc  apud  homines  efficaciam  habet  quod  homo 
subditur  Deo :  non  enim  aliquis  alicuius  regis  lege 
arctatur  qui  ei  subditus  non  est.  Hoc  igitur  praeci- 
puum  in  divina  lege  esse  debet,  ut  mens  humana 

's  Deo  adhaeret. 

Hinc  est  quod  dicitur  Deiit.  x":  Et  nunc,  Israel, 
qiiid  Dominus  Deus  tuus  petit  a  te,  nisi  ut  timeas 
Dominum  Deum  tuum,  et  ambules  in  viis  eius,  et 
diligas  eum,  ac  servias  Domino  Deo  tiio  in  toto 

=0  corde  tuo  et  in  tota  anima  tua  ? 


5  hornines  om  GN. 
1  eos]  eo  quod  o,  quod  eos  ( . 
hominem  Id. 


facere  bonos  intendat)  Y. 


"  I  Ethic, 
2  sqq. ;  s. 
1.  19. 


XIII. 

Th, 


3  legis)  lcgum  GN, 


5  oranes  om  GNi. 


8  homines  om  EGN, 


Commentaria  Ferrariensis 


PosTQUAM  ostendit  Sanctus   Thomas   necessarium  fuisse 
ut  homini   a  Deo   lex   daretur,  nunc  vult   ostendere 
*  cf.  Comment.  quid  sjt  illud  quod  divina  lex  intendat  *. 
cap.  praec,  init.        Circa  hoc  autem  duo  facit :   primo,  ostendit   quid   in- 
tendat  de  necessitate  praecepti ;  secundo,  quid  intendat  de 
utilitate  consiHi,  cap.  cxxx. 

Circa  primum  duo  facit:  primo,  determinat  dc  prae- 
ceptis  quae  praesupponuntur  praeceptis  Decalogi,  quae 
sunt  praeceptum  amoris  et  praeceptum  fidei,  ut  dicitur 
r  IV,  q.  c,  a.  4,  ad  1  ;  secundo,  de  praeceptis  Decalogi 
dfeterminat,  cap,  cxix. 

Circa  primum  duo  facit:  primo,  ostendit  quod  homo 
per  divinam  legem  ordinatur  ad  Deum  ;  secundo,  quomodo 
ad  Deum  ordinatur,  capite  sequenti. 

I.  Quantum  ad  primum,  ponitur  haec  conclusio:  Lex 
divina  hominem  principaliter  in  Detim  ordinare  intendit. 

Probatur  primo  sic.  Finis  quem  Deus  intendit,  est 
ipsemet  Deus.  Igitur  lex  divina  hominem  in  Deum  prin- 
cipaliter  ordinare  intendit.  -  Probatur  consequentia.  Quia 
unusquisque  legislator  ad  suum  finem  homines  per  leges 
principaliter  inducere  intendit:  ut  patet  in  duce  exercitus 
et  rectore  civitatis. 


II.  Secundo.  Finis  humanae  creaturae  est  adhaerere 
Deo :  cum  in  hoc  eius  felicitas  consistat.  Ergo  etc.  -  Pro- 
batur  consequentia.  Quia,  cum  lex  sit  quaedam  ratio  di- 
vinae  providentiae  gubernantis  rationali  creaturae  propo- 
sita;  et  gubernatio  Dei  providentis  singula  ad  proprios 
fines  ducat:  per  legem  divinitus  datam  homo  ad  suum 
finem  praecipue  ordinatur. 

Ad  horum  evidentiam,  attendendum  primo  quod,  licet 
divina  providentia,  quantum  ad  entitatem  quam  dicit  in 
Deo,  sit  una  simpHciter,  et  nuHam  in  se  pkiraHtatem  ha- 
beat,  sicut  et  divina  scientia;  ex  parte  tamen  obiectorum 
ad  quae  terminatur,  muhipHcitatem  habet,  quia  multa  sunt 
quae  sub  providentia  cadunt,  ct  variis  modis  ad  suos  fines 
perducuntur.  Et  sic  possumus  dicere  in  Deo  esse  plures 
providentias,  et  plures  rationes  ordinis  rerum  in  finem  : 
verbi  gratia,  quod  ratio  ordinis  corporum  caelestium  in 
finem  suum  est  una  providentia,  sive  una  ratio  providen- 
tiae  divinae;  et  ratio  ordinis  rerum  corruptibilium  in  suos 
fines  est  aHa  providentia, '  et  alia  ratio  providentiae  di- 
vinae ;  et  similiter  ratio  ordinis  humanorum  actuum  in 
finem,  est  aHa  divinae  providentiae  ratio.  Propter  hoc  ergo 
dixit  Sanctus  Thomas  quod  lex  est  quaidam  ratio  divinae 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXV,  CXVI. 


365 


providentiae,  non  autem,  quod  sit  absolute  ratio  divinae 
providentiae :  ut,  inquam,  ostenderet  legem  divinitus  datam 
non  esse  universaliter  divinam  providentiam,  sccundum 
scilicet  quod  ad  omnia  provisa  se  extendit;  sed  esse  di- 
vinae  providentiae  particularem  ratjonem,  qua  humani 
actus  perducuntur  ad  finem. 

Attendendum  secundo,  ex  doctrina  Sancti  Thomae  quae- 
Ad  I.  stione  praeallegata,  art.  4  *,  quod  ad  hoc  ut  ratio  aliqua 

et  ordinatio  intellectus  practici  rationem  legis  habeat  re- 
spectu  hominis,  requiritur  ut  promulgetur,  et  ipsa  pro- 
mulgatione  in  notitiam  iiominum  quibus  talis  lex  impo- 
nitur,  deveniat:  alioquin  vim  obligandi  non  haberet.  Idcirco, 
legem  divinitus  datam  explicans,  ait  quod  est  quaedam 
ratio  divinae  providentiae  gubernantis  ratinnali  creaturae 
proposita,  id  est  promulgata,  -  et  in  hominum  notitiam 
per  Moysen  et  alios,  atque  per  Sacram  Scripturam  deducta. 

III.  Tertio.  Illi  actus  a  lege  divina  praecipue  intenduntur 
qui  sunt  optimi.  Sed  inter  omnes  humanos  actus  illi  sunt 
optimi  quibus  homo  adhaeret  Deo,  utpote  fini  propin- 
quiores.  Ergo  etc.  -  Probatur  maior.  Quia  intentio  cuius- 
libet  legislatoris  est  eos  quihus  legem  dat,  bonos  efficere: 
unde  et  praecepta  legis  dcbent  esse  de  actibus  virtutum. 

Circa  istam  propositionem,  Intentio  ciiitislibet  legisla- 
toris  est  eos  qiiibus  legem  dat,  bonos  facere,  advertendum, 
ex  doctrina  Sancti  Thomae  P  11"',  q.  xcn,  a.  1,  quod 
intelhgitur    hoc    aut   simpliciter,  aut  secundum   quid.    Si 


enim  legislator  intendat  bonum  simpliciter,  tunc  intendit 
facere  subditos  simpliciter  bonos.  Si  autem  intendat  bonum 
utile  vel  delectabile  sibi,  vel  divinae  iustitiae  repugnans, 
tunc  intenditfacere  bonos  non  simpliciter,  sed  in  ordine  ad 
tale  regimen :  ut  scilicet  subditi  sint  bene  obedientes  suo 
regimini,  quod  est  bonum  in  ordine  ad  tale  regimen.  Bonus 
tamen  legislator  semper  intendit  bonos  simpliciter  facere. 

IV.  Quarto.  Lex  divinitus  data  ex  hoc  apud  homines 
efficaciam  habet,  quod  homo  subditur  Deo.  Ergo  etc.  - 
Probatur  antecedens.  Quia  non  arctatur  lege  regis  qui  ei 
subditus  non  est.  -  Consequentia  vero  probatur:  quia  iilud 
praecipuum  debet  esse  in  lege  ex  quo  lex  efficaciam  habet. 

Sed  videtur  ista  ratio  non  valere.  Propter  hoc  enim 
quod  lex  divina  efficaciam  habet  ex  eo  quod  homo  sub- 
ditur  Deo,  non  sequitur  nisi  quod  praecipuum  in  divina 
lege  est  ut  homo  sit  subditus  Deo.  Hoc  autem  non  est 
adhaerere  Deo,  quod  intendebatur :  aliud  enim  est  esse 
alicui  subditum,  et  aHud  illi  adhaerere. 

Respondetur  quod  ratio  optime  procedit.  Adhaerere 
enim  hoc  loco  non  sumitur  secundum  situs  propinqui- 
tatem,  sed  secundum  mentis  adhaesionem.  Et  ideo  sub- 
ditum  esse  Deo  per  obedientiam,  qua  aliquis  se  divinae 
legi  voluntarie  subiicit,  idem  est  qiiod  Deo  per  voluntatem 
adhaerere.  Et  propterea,  dum  infertur  unum,  idem  est  ac 
si  alterum  inferretur. 

CoNFiRMATUR  coNCLUsio  auctoritatc  Deuteronomii  x. 


-'"^(Si^V^iSt^i^ 


CAPITULUM  CENTESIMUM  DECIMUM  SEXTUM 

QUOD  FINIS  LEGIS  DIVINAE  EST  DILECTIO  DEL 


uiA  vero  intentio  divinae  legis  ad  hoc 

principaliter  est  ut  homo  Deo  adhaereat ; 

homo  autem  potissime  adhaeret  Deo 

per  amorem:  necesse  est  quod  intentio 

divinae  legis  principaliter  ordinetur  ad  amandum. 

Quod  autem  per  amorem  homo  maxime  Deo 
adhaereat,  manifestum  est.  Duo  enim  sunt  in  ho- 
mine  quibus  Deo  potest  adhaerere,  intellectus  sci- 
licet  et  voluntas:  nam  secundum  inferiores  animae 
partes  Deo  adhaerere  non  potest,  sed  inferioribus  ) 
rebus.  Adhaesio  autem  quae  est  per  intellectum, 
completionem  recipit  per  eam  quae  est  voluntatis : 
quia  per  voluntatem  homo  quodammodo  quiescit 
in  eo  quod  intellectus  apprehendit.  Voluntas  autem 
adhaeret  alicui  rei  vel  propter  amorem,  vel  propter 
timorem:  sed  differenter.  Nam  ei  quidem  cui 
inhaeret  propter  timorem,  inhaeret  propter  aliud  : 
ut  scilicet  evitet  malum  quod,  si  non  adhaereat 
ei,imminet.  Ei  vero  cui  adhaeret  propter  amorem, 
adhaeret  propter  seipsum.  Qiiod  aittem  est  propter 
se,  principaliiis  est  eo  qiiod  est  propter  aliiid*. 
Adhaesio  igitur  amoris  ad  Deum  est  potissimus 
modus  ei  adhaerendi.  Hoc  igitur  est  potissime  in- 
tentum  in  divina  lege. 

Item.  Finis  cuiuslibet  legis,  et  praecipue  divinae, 
cf.  cap.  praec.  est  homiues  facere  bonos*.  Homo  autem  dicitur 


•  VIII  Ph/s.,  V, 
7;  s.  Th.  1.  9. 


bonus  e.\  eo  quod  habet  voluntatem  bonam,  per 
quam  in  actum  reducit  quicquid  boni  in  ipso  est. 
Voluntas  autem  est  bona  ex  eo  quod  vult  bonum: 
et  praecipue  maximum  bonum,  quod  est  finis. 
Quanto  igitur  huiusmodi  bonum  magis  voluntas 
vult,  tanto  magis  homo  est  bonus.  Sed  magis 
vult  homo  id  quod  vult  propter  amorem,  quam 
id  quod  vult  propter  timorem  t^ntum:  nam  quod 
vult  propter  timorem  tantum,  dicitur  mixtum  invo- 
luntario;  sicut  aliquis  vult  in  mari  proiectionem 
mercium  propter  timorem.  Ergo  amor  Summi 
Roni,  scilicet  Dei,  maxime  facit  bonos,  et  est 
maxime  intentum  in  divina  lege. 

Praeterea.  Bonitas  hominis  est  per  virtutem: 
pirtus  enim  est  quae  boni/m  facit  habenteyji*.  Unde 
et  lex  intendit  homines  facere  virtuosos;  et  praece- 
pta  legis  sunt  de  actibus  virtutum  *.  Sed  de  con-  *  cf.  cap.  praec. 
ditione  virtutis  est  ut  virtuosus  et  firmiier  et 
delectabiliter  operetur.  Hoc  autem  maxime  facit 
amor:  nam  ex  amore  aliquid  firmiter  et  delecta- 
biliter  facimus.  Amor  igitur  boni  est  ultimum  in- 
tentum  in  lege  divina. 

Adhuc.  Legislatores  imperio  legis  editaemovent 
eos  quibus  lex  datur.  In  omnibus  autem  quae 
moventur  ab  aliquo  primo  movente,  tanto  aliquid 
perfectius    movetur  quanto  magis  participat  de 


•  II  Ethic. 
».  Th.  I. 


,,  VI,  2 ; 
6. 


l5  propter  amorem]  per  amorem  oY. 

2  in  actum  post  reducit  FPc.         3  est  om  BCFHY,  post  bona  ZtPc.         0  mixtum  involuntario]  immixtum  voluntario  EGN. 
post  facit  DPc.        20  firmiter  et  delectabiliter]  et  (pm  0)  delectabiliter  et  firraiter  EGN.        iZ  legis]  regis  GN, 


10  maxime 


366 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB..I1I,  CAP.  CXVI. 


motione  primi  moventis,  et  de  similitudine  ipsius. 
Deus  autem,  qui  est  legis  divinae  dator,  omnia 
facit  propter  suum  amorem.  Qui  igitur  hoc  modo 
tendit  in  ipsum,  scilicet  amando, .  perfectissime 
movetur  in  ipsum.  Omne  autem  agens  intendit 
perfectionem  in  eo-  quod  agit.  Hic  igitur  est  finis 
totius  legislationis,  ut  homo  Deum  amet. 


Hinc  est  quod  dicitur  I  Titn.  i^:  Finis  praecepti 
caritas  cst.  Et  Matth.  xxii^^^'*,  dicitur  quod  primiim 
et  maxiinum  mandatiim  in  lege  est,  Diliges  Do- 
minitm  Deum  tuum. 

Inde  est  etiam  quod  lex  nova,  tanquam  per- 
fectior,  dicitur  lex  amoris:  lex  autem  vetus,  tan- 
quam  imperfectior,  lex  timoris  *. 


7  legislationis]  legislatoris  GsYfePc. 

5  etiam  om  ZPc.         6  vetus  om  a,  antiqua  omisso  tanquam  D. 


■  Aug.,  Cnntra 
Adimantum,  ca* 
(>it.  XVII,  j.  (Mi- 
gne  139). 


7  lex}  dicitur  lex  DEGNYP. 


Coinmeiitaria  Ferrariensis 


SECUNDO  loco  ostendit  Sanctus  Thomas  qualis  sit  adhaesio 
quam  divina  lex  intendit  *. 
cap.  praec,  init.         Circa  hoc  autem  duo  facit :  primo,  ostendit  quod  talis 
adhaesio  est  per  amorem;  secundo,    quod    est  etiam  per 
fidem,  cap.  cxvm. 

Quia  autem  in  Dei  amore  amor  proximi  continetur, 
primo  probat  quod  divina  lex  hominem  ad  Dei  amorem  or- 
dinat;  secundo,  quod  ad  amorem  proximi,  capite  sequenti. 

1.  Quantum  ad  primum,  ponit  hanc  conclusionem: /;/- 
tentio  divinae  legis  principaliter  ordinat  ad  amandiim  Deum. 

Et  arguit  primo  sic.  Homo  principaliter  adhaeret  Deo 
per  amorem.  Ergo  etc.  -  Patet  consequentia.  Quia  in- 
tentio  divinae  legis  principaliter  est  ad  hoc  ut  homo  Deo 
adhaereat. 

Antecedens  vero  probatur.  Quia,  cum  intellectu  et  vo- 
luntate  solum  homo  adhaerere  Deo  possit,  non  autem  se- 
cundum  inferiores  vires;  adhaesio  quae  est  per  intellectum, 
completionem  recipit  per  eam  quae  est  per  voluntatem, 
per  quam  homo  quodammodo  quiescit  in  eo  quod  intel- 
lectus  apprehendit.  Voluntas  autem  ei  cui  inhaeret  propter 
timorem,  inhaeret  propter  aliud,  ut  scilicet  evitet  malum 
sibi  imminens  si  non  adhaereat:  ei  vero  cui  adhaeret  propter 
amorem,  adhacret  propter  seipsum.  Quod  autem  est  propter 
se,  principalius  est  eo  quod  est  propter  aliud. 

2.  Ad  huius  rationis  evidentiam,  considerandum  est 
quod  actum  quo  voluntas  alicui  adhaeret,  dupliciter  con- 
siderare  possumus:  uno  raodo,  per  praecisionem  ab  actu 
intellectus  apprehendentis  rem  volitam ;  alio  modo,  ut 
actum  intellectus  includit,  inquantum  non  est  nisi  rei  co- 
gnitae.  Si  accipiatur  per  praecisionem,  secundum  quod 
ab  actu  intellectus  formaliter  distinguitur:  sic  per  volun- 
tatem  non  maxime  homo  Deo  adhaeret,  absolute  loquendo, 
sed  magis  per  intellectum;  cum  cognitio  fiat  per  hoc  quod 
cognitum  recipitur  in  cognoscente,  et  intellectus  in  actu 

lii  de  Anima,  sit   intellectum    in   actu  * ;    velie   autem    sit    inclinatio    in 


IV,  12;  V,  2.  -  S. 
Th.  1.  9,  10. 


rem  volitam. 

Si  vero  accipiatur  per  inclusionem  actus  intellectus  : 
sic  maior  adhaesio  est  per  voluntatem  quam  per  intelle- 
ctum;  magis  enim  Deo  adhaeret  qui  Deum  in  seipso  habet 
per  cognitionem  et  in  eo  per  amorem  aliquo  modo  quie- 
scit,  quam  qui  tantum  cognoscit  Deum  et  ipsum  non 
amat.  Et  hoc  modo  accipit  Sanctus  Thomas  maiorem  esse 
adhaesionem  per  voluntatem  ea  quae  est  per  intellectum; 
Quod  patet  ex  eo  quod  ait  adhaesionem  quae  est  per  in- 
tellectum,  accipere  complementum  per  eam  quae  est  vo- 
luntatis.  Ex  hoc  enim  dat  intelligere  quod  maior  est  ad- 
haesio  per  voluntatem  et  intellectum  simul,  quam  adhaesio 
quae  est  per  solum  intellectum :  quia  illa  quae  est  per 
intellectum  tantum,  caret  complemento  suae  perfectionis; 
quae  vero  per  intellectum  est  et  voluntatem,  habet  suae 
perfectionis  complementum. 

II.  Secundo.  Amor  Summi  Boni  maxime  facit  bonos. 
Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia.  Quia  finis  cuiuslibet 
legis,  et  maxime  divinae,  est  homines  facere  bonos. 

Antecedens  vero  probatur  sic.  Homo  dicitur  bonus  ex 
eo  quod  habet  bonam  voluntatem,  pcr  quam  reducit  in 
actu  quicquid  boni  (scilicet  superadditi)  est  in  ipso.  Vo- 
luntas  autem  bona  est  ex  eo  quod  vult  bonum,  et  prae- 
cipue  maximum  bonum,  quod  estfinis.  Ergo,  quanto  magis 


huiusmodi  bonum  voluntas  vult,  tanto  magis  homo  est 
bonus.  Sed  magis  vult  homo  quod  vult  propter  amorem 
quam  id  quod  vult  propter  timorem  tantum :  cum  volitum 
per  timorem  mixtum  sit  involuntario.  Ergo  etc. 

III.  Tertio.  Bonitas  hominis  est  per  virtutem:  cu}}i  haec 
bonuni  faciat  habentem.  Unde  et  lex  intendit  facere  vir- 
tuosos ;  et  praccepta  legis  sunt  de  actibus  virtutum.  Ergo 
amor  boni  est  ultimum  intentum  in  lege  divina.  -  Pro- 
batur  consequentia.  Quia  de  conditione  virtutis  est  ut  vir- 
tuosus  et  Jirmiter  et  delectabiliter  operetur.  Quod  maxime 
facit  amor. 

Adverte  quod  haec  ratio  supponit  intentionem  legis 
esse  ut  homines  bonos  efficiat.  Sic  enim,  cum  homo  sit 
bonus  ex  eo  quod  per  amorem  virtutis  operatur,  quia 
bonus  est  per  virtutem;  virtus  autem  exigit  ut  per  amorem 
oparetur,  aiioquin  non  operaretur  firmiter  et  delectabiliter, 
quod  est  de  ratione  virtutis :  optime  sequitur  intentionem 
legis  divinae  esse  ut  homo  diligat;  et  maxime  Summum 
Bonum,  qui  est  Deus. 

I\^.   Quarto.  Legislatores  imperio    legis  editae   movent 
eos  quibus  lex    datur.    Ergo    intendunt    ut    perfectissime 
moveantur.  Ergo  intentio  totius  legislatoris  *  est   ut   homo   •  cf.  text.  et  var. 
Deum  amet. 

Probatur  prima  consequentia.  Quia  omne  agens  intendit 
perfectionem  in  eo  quod  agit :  scilicet,  quantum  potest ; 
et  quantum  natura  effectus  exigit.  -  Secunda  vero  proba- 
tur;  quia  qui  tendunt  in  Deum  ipsum  amando,  perfectis- 
sime  moventur  in  ipsum.  Huius  autem  ratio  est,  quiain 
omnibus  quae  moventur  ab  aliquo  primo  movente,  tanto 
aliquid  perfectius  movetur  quanto  magis  participat  de 
motione  ct  sirailitudine  primi  moventis.  Deus  autem,  qui 
est  divinae  legis  dator,  omnia  facit  propter  amorera  suum, 

CosFiRMATUR  auctoritate  I   7Vm.  i;  et  Matth.  xxii. 

V.  Ex  his  infert  Sanctus  Thoraas  convenienter  legera  no- 
vam,  tanquam  perfectiorem,  dici  legem  amoris :  veterem 
vero  legem,  tanquam  imperfectiorem,  dici  timoris  legem. 

2.  Circa  hoc  corollarium  dubium  occurrit.  Lex  enim 
vetus  ita  est  lex  horainibus  a  Deo  data  sicut  lex  nova, 
quae  est  lex  Evangelii.  Scd  ostensura  est  legera  divinam 
ad  amorem  Dei  horaines  ordinare,  non  autem  ad  tiraorem. 
Ergo  lex  vetus  non  debet  dici  raagis  lex  timoris  quaiii 
araoris:  aut,  si  timoris  lex  dicenda  est,  falsum  est  quod 
lex  divina  ad  amorem  ordinet,  universaliter  loquendo. 

3.  Ad  huius  evidentiam,  considerandum  est,  ex  doctrina 
Sancti  Thomae  P  IV,  q.  cvii,  a.  i,  quod  lex  vetus  et 
nova  non  sic  distinguuntur  quasi  sint  duae  leges  omnino 
duos  habentes  fines,  immo  ipsarum  unus  est  finis,  scilicet 
ut  homines  subdantur  Deo :  sed  distinguuntur  sicut  per- 
fectum  et  impsrfectum  in  eadem  specie ;  lex  enim  vetus 
imperfectior  est  lege  nova,  et  remotius  ordinat  ad  finem 
legis.  Et  ideo  lex  vetus,  quae  dabatur  imperfectis,  dice- 
batur  le.v  timoris:  quia  inducebantur  homines  ad  obser- 
vantiam  praeceptorum  et  subiectionem  Dei  per  poenarura 
coraminationem.  Lex  autem  nova,  quae  datur  perfectio- 
ribus,  dicitur  le.v  amoris:  quia,  cum  eius  principalitas  con- 
sistat  in  ipsa  gratia  cordibus  indita,  non  propter  timorem 
poenarum,  sed  propter  amorem  virtutis  et  Dei  inducit  ho- 
mines  ad  praeceptorum  observantiam.  Unde,  etsi  prae- 
cepta  caritatis  darentur  in  lege  veteri,  non  tamen  ipsa  lex 


SUMMA  COXTRA  GENTILES,-  LIB.  III,  CAP.  CXVI,  CXVII. 


367 


ad  hoc  inclinabat  ut  propter  amorein  divina  observareniur 
praecepta.  In  lege  autem  nova  dantur  praecepta  caritatis, 
et  per  ipsam  legem,  quae  principaiiter  consistit  in  gratia 
SptrituS  Sancti  fidelium  cordibus  indita,  inclinatur  homo 
per  se,  tanquam  ad  aliquid  proprium,  ut  propter  amorem 
Dei  iUi  sit  subiectus,  iWique  per  amorem  jnhaereat. 

Quod  ergo  dictum  est,  legem  divinam  ad  hoc  tendere 
ut  homo  Deum  diligat,  intelligendum  est  de  lege  divina 
secundum  suam  perfectionem  sumpta,  non  autem  de  ipsa 


secundum    quod    imperfectioribus    datur.    Et    ideo    infert 

Sanctus  Thomas  quod  lex  nova,  tanqnam  perfectior,  di- 

citur  lex   amoris,   ac  si   diceret :    Cum  dictum  est  legem 

divinam    ad    amorem    Dei    intendere,    intelligitur    de  lege 

perfecta,  quahs  est  lex  nova  et  lex  Evangelii,  in  cordibus 

hominim  descripta  *,  unde  dicitur  lex  dtnoris:  non  autem  ■  11  Cor.  m,  3; 

intelligitur  de  lege  imperfecta,  qualis  cst  lex  vetus,  in  ta-  ^'*-"".  >*  «ll- 

bulis  descripta,   quae   lex  timoris   dicitur.  -  Et  per  hoc 

patet  solutio  ad  obiecta.  '  -         ' 


- — ^viEi'i>|SV3jv^ 


CAPITULUM  CENTESIMUM  DECIMUM  SEPTIMUM 

QUOD  DIVINA  LEGE  ORDINAMUR  AD  DILECTIONEM  PROXIMI. 


•la/iic.,  VII,  6; 
».  Th.  I.  9. 


X  hoc  autem  sequitai-  quod  divina  lex 
dilectionern  proximi  intendat. 

Oportet  enim  esse  unionem  affectus 
inter  eos  quibus  est  unus  finis  commu- 
nis.  Communicant  autem  homines  in  uno  uhimo 
fine  beatitudinis,  ad  quem  divinitus  ordinantur. 
Oportet  igitur  quod  uniantur  homines  ad  invicem 
mutua  dilectione. 

Adhuc.  Quicumque  diligit  aHquem,  consequens 
est  ut  etiam  diligat  diiectos  ab  eo,  et  eos  qui 
coniuncti  sunt  ei.  Homines  autem  dilecti  sunt  a 
Deo,  quibus  sui  ipsius  fruitionem  quasi  ultimum 
finem  praedisposuit.  Oportet  igitur  ut,  sicut  aliquis 
fit  dilector  Dei,  ita  etiam  fiat  dilector  proximi. 

Amplius.  Cum  homo  sit  natiiraiiter  animal 
sociale*,  indiget  ab  aliis  hominibus  adiuvari  ad 
consequendum  proprium  finem.  Quod  conve- 
nientissime  fit  dilectione  mutua  inter  homines 
existente.  Ex  lege  igitur  Dei,  quae  homines  in 
ultimum  finem  dirigit,  praecipitur  in  nobis  mutua  ■ 
dilectio. 


.  Item.  Ad  hoc  quod  homo-divinis  vacet,  indiget 
tranquillitate  et  pace.  Ea  vero  quae  pacem  pertur- 
bare  possunt,  praecipue  per  dilectionem  mutuam 
toUuntur.  Cum  igitur  lex  divina  ad  hoc  ordinet 
homines  ut  divinis  vacent.necessarium  est  quod  ex 
lege  divina  in  hominibus  mutua  dilectio  procedat. 
Praeterea.  Lex  divinaprofertur  homini  in  auxi- 
lium  legis  naturalis.  Est  autem  omnibus  homini- 
bus  naturale  ut  se  invicem  diligant.  Cuius  signum 

0  est  quod  quodam  naturali  instinctu  homo  cuilibet 
homini,  etiam  ignoto,  subvenit  in  necessitate,  puta 
revocando  ab  errore  viae,  erigendo  a  casu,  et  aliis 
huiusmodi :  ac  si  omnis  homo  omni  homini  esset 
natitraliter  familiaris  et  amiciis  *:  Igitur  ex  divina 

s  lege  mutua  dilectio  hominibus  praecipitur. 

Hinc  est  quod  dicitur  loan.  xv":  Hoc  est  prae- 
ceptiim  meiim,  iit  diligatis  invicem;  et  I  loan.  iv": 
Hoc  mandatiim  habemiis  a  Deo,  iit  qiii  diligit 
Deiim,  diligat  et  fratrem  sutim.  Et  Matth.  xxii^s 

>  dicitur  quod  secundiim  mandatum  est,  Diliges 
proximum  tuum. 


1    lex  dilectionem]  distinctione  NpG.  3    esse  hic  DEGNfc ;  post  affectus  Z,  post  unionem  ceteri. 

praedisponit  EsG,  praedisponunt  G  sicut]  si  aDWV. 

3    praecipue  perj  praecipuam  per  BCHX   et  sine  per  GN,   praecipua  per  FsH;  pro  tolluntur,  tollunt  GNfc. 
14  naturaliter  Jta  E;  om  ceteri.        ;i   tuum]  etc.  addunt  YPc. 


•  VIII  Ethic, 
3;  5.  Th.  1.  1 


1 3    praedisposuit]  disponit  FH, 
1 1     hominij   bonum   GN. 


Commentaria  Ferrariensis 


*  Cf.  Commcnt. 
cap.  pracc  ,  init. 


CuM  ostensum    sit    quod  homo  per  divinam  legem   or- 
dinatur  ad  Deum,  vult  nunc  ostendere  Sanctus  Thomas 
quod  per  ipsam  etiam  ad  proximi  amorem  ordinatur  *. 

I.  Et  arguit  primo  sic.  Communicant  homines  in  uno 
ultimo  fine  beatitudinis,  ad  quem  divinitus,  hoc  est  per 
divinam  legem,  ordinantur.  Ergo  oportet  ut  uniantur-  ad 
invicem  mutua  dilectione.  -  Probatur  consequenlia.  Quia 
oportet  unionem  esse  affectus  inter  cos  quibus  est  unus 
finis  communis. 

Adverte  quod  efficacia  huius  rationis  in  hoc  consistit, 
quod  intendens  ahquem  finem,  intendit  etiam  id  quod 
talem  finem  concomitatur.  Lex  autem  divina  intendit  ho- 
mines  ad  amorem  Dei  ordinare  tanquam  ad  finem ;  con- 
venientiamque  hominum  ad  hunc  ultimum  finem  conco- 
ntiitatur  mutua  hominum  dilectio ;  sicut  et  in  omnibus 
aliis  videmus  quod  communicaiitia  in  uno  line  mutuo  se 
diligunt,  ut  homines  unius  artis.  Ergo  et  divina  lex  mu- 
tuam  hominum  dilectionem  intendit. 

II.  Secundo.  Homincs  dilecti  sunt  a  Deo,  quibus  sui 
ipsius  fruitionem  quasi  ultimum  finem  praedisposuit.  Ergo 
oportet   ut;   situt  aliquis  est  dilector  Dei,  ita  et  proximi 


dilector  fiat.  Ergo  etc.  -  Probatur  prima  consequentia. 
Quia  quicumque  diligit  aliquem,  consequens  est  ut  etiam 
diligat  dilectos  ab  eo,  et  omnes.  qui  coniuncti  sunt  ei. 

Adverte  hic,  ne  errandi  occasioncm  sumas,  quod  non 
sic  accipiendum  est  quod  hic  dicitur,  Deum  praedispo- 
suisse  fruitionem  sui  hominibus  tanquam  ultimum  finem, 
quasi  substantia  ultimi  finis  sit  ipsa  Dei  fruitio  ut  a  vi- 
sione  praescindit:  sed  quia  fruitio  est  complementum  ul- 
timi  finis,  sicut  decor  complet  iuventutem  *. 

Aut  etiam  dicendum  quod  nomine  ultimi  finis  non  ac- 
cipit  Sanctus  Thomas  ipsam  solam  beatitudinis  substan- 
tiam,  sed  ipsam  beatitudinem  omni  ex  parte,  idest  tam 
accidentaliter  quam  essentialiter  compjetam.  Et  nomine 
fruitionis  non  accipit  ipsum  actum  voluntatis  praecisum, 
sed  aggregatum  ex  visione  Dei  et  delectatione.  Tunc  enim 
verissimum  est  quod  completa  beatifudo  et  ultimus  finis 
consistit  in  fruitione  Dei,  idest,  divinae  essentiae  visione 
et  delectatione  talem  visionem  concomitante:  ut  in  prae- 
cedentibus  *  est  ostensum. 

III.  Tertio.  Homo  indiget  ab  aliis  hominibus  iuvari  ad 
consequendum   ultimum    finem:   cum  sit  animal  sociale. 


X    Ethic,  IV, 
:  a.  Th.  I.  6. 


Cap.  XXVI. 


368 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXVII,  CXVIII. 


Sed  hoc  fit  convenientissime  mutua  dilectione  inter  ho- 
mines  existente.  Ergo  ex  lege,  quae  homines  in  ultimum 
finem  dirigit,  praecipitur  nobis  mutua  dilectio. 

Adverte  fundamentum  huius  rationis  esse,  legem  di- 
vinam,  quae  homines  movet  et  inducit  ad  ultimi  finis 
consecutionem,  ordinari  etiam  ad  illud  quod  maxime  con- 
veniens  est  ad  consequendum  finem:  statuens  enim  finem 
ordinat  etiam  ea  quae  ad  finis  consecutionem  maxime 
conveniunt.  Mutua  aulem  dilectio  inter  homines  conve- 
nientissime  confert  ad  ultimi  finis  consecutionem:  quia, 
ea  existente,  unus  homo  ab  aliis  maxime  iuvatur  in  con- 
secutione  finis.  Ideo  lex  divina  ordinatur  etiam  ad  pro- 
ximi  dilectionem. 

IV.  Quarto.  Lex  divina  ad  hoc  ordinat  homines  ut  divinis 
vacent.  Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia.  Quia  ad  hoc 
quod   homo  divinis   vacet,   indiget  tranquilHtate '  et  pace. 


I  Ea  vero  quae  pacem   perturbare   possunt,   praecipue  per 
dilectionem  mutuam  tolluntur. 

Quinto..  Est  omnibus  hominibus  naturale  ut  se  invicem 
diligant:  ut  multis  signis  constat.  Ergo  etc.  -  Probatur 
consequentia.  Quia  lex  divina  profsrtur  homini  in  auxi- 
lium  legis  naturalis. 

Advertendum,  ex  doctrina  SanctiThomae  V  W,  q.  xcvni, 
a.  6,  quod  lex  divina  data  fuit  hominibus  propter  defe- 
ctum  legis  naturalis,  quae  propter  exuperantiam  pecca- 
toruin  erat  obscurata.  Et  primo  data  fuit  lex  vetus,  tan- 
quam  imperfecta,  deinde  lex  nova,  tanquam  perfecta,  ut 
homines  per  imperfectam  legem  ad  perfectam  manudu- 
cerentur.  Idcirco  inquit  Sanctus  Thomas  hoc  loco  quod 
lex  divina  datur  homini  in  auxilium  legis  naturalis. 
CoNFiRMATUR  coNCLUsio  auctoritate  lo.  XV,  et  I  lo.  iv, 

,  et  Matth.  xxii. 


-'Vi®^I&Si>^ 


CAPITULUM  GENTESIMUM  DECIMUM  OCTAVUM 

QUOD  PER  DIVINAM  LEGEM  HOMINES  AD  RECTAM  FIDEM  OBLIGANTUR. 


X  hoc  autem  apparet  quod  per  divinam 
legem  homines  ad  rectam  fidem  obli- 


gantur. 


Sicut  enim  amationis  corporalis  prin- 
cipium  est  visio  quae  est  per  oculum  corporalem, 
ita  etiam  dilectionis  spiritualis  initium  esse  oportet 
visionem  intelligibilem  diligibilis  spiritualis.  Visio 
autem  iilius  spiritualis  diligibilis  quod  est  Deus, 
in  praeseiiti  haberi  non  potest  a  nobis  nisi  per 
fidem:  eo  quod  naturalem  rationem  excedit;  et  ■ 
praecipue  secundum  quod  in  eius  fruitione  nostra 
beatitudo  consistit.  Oportet  igitur  quod  ex  lege 
divina  in  fidem  rectam  inducamur. 

Item.  Lex  divina  ad  hoc  ordinat  hominem  ut  sit 
cap.  cKv.  totaliter  subditus  Deo*.  Sed  sicut  homo  subditur  > 
Deo  amando  quantum  ad  voluntatem,  ita  subditur 
Deo  credendo  quantum  ad  intellectum.  Non  autem 
credendo  aliquid  falsum :  quia  a  Deo,  qui  est  ve- 
ritas,  nullum  falsum  homini  proponi  potest;  unde 
qui  credit  aliquod  falsum,  non  credit  Deo.  Ex  lege 
igitur  divina  ordinantur  homines  ad  fidem  rectam. 

Adhuc.  Quicumque  errat  circa  aliquid  quod  est 
de  essentia  rei,  non  cognoscit  iliam  rem:  sicut 
si  aliquis  apprehenderet  animal  irrationale  aesti- 
mans  hoc  esse  hominem,  non  cognosceret  homi- 
nem.  Secus  autem  esset  si  erraret  circa  aliquod 
accidentium  eius.  Sed  in  compositis,  qui  errat 
circa  aliquod  principiorum  essentialium,  etsi  non 
cognoscat  rem  simpliciter,  tamen  cognoscit  eam 


secundum  quid :  sicut  qui  existimat  hominem  esse 
animal  irrationale,  cognoscit  eum  secundum  genus 
suum.  In  simplicibus  autem  hoc  non  potest  acci- 
dere,  sed  quilibet  error  totaliter  excludit  cogni- 
tionem  rei.  Deus  autem  est  maxime  simplex.  Ergo 
quicumque  errat  circaDeum^noncognoscitDeum: 
sicut  qui  credit  Deum  esse  corpus,  nullo  modo  co- 
gnoscit  Deum,  sed  apprehendit  aliquid  atiud  loco 
Dei.  Secundum  autem  quod  aliquid  cognoscitur, 

■  secundum  hoc  amatur  et  desideratur.  Qui  ergo 
errat  circa  Deum,  nec  amare  potest  Deum,  nec 
desiderare  ipsum  ut  finem.  Cum  igitur  lex  divina 
ad  hoc  tendat  ut  homines  ament  et  desiderent 
Deum  *,  oportet  quod  ex  lege  divina  homines  •  cap.  cxvi 
obligentur  ad  rectam  fidem  habendam  de  Deo. 
Amplius.  Falsa  opinio  ita  se  habet  in  intelli- 
gibilibus  sicut  vitium  virtuti  oppositum  in  mora- 
libus :  nam  botjum  intellectus  est  veriim  *.  Sed  ad 
legem  divinam  pertinet  vitia  prohibere.  Ergo  ad 

'  eam  etiam  pertinet  falsas  opiniones  de   Deo,  et 
de  his  quae  sunt  Dei,  excludere. 

Hinc  est  quod  dicitur  Heb.  xi " :  Swe  Jide  im- 
possihile  est  placere  Deo.  Et  Exodi  xx*  antequam 
alia  praecepta  legis  ponantur,  praestituitur  recta 

:  fides  de  Deo,  cum  dicitur:  Aiidi  Israel:  Dominus 
Deus  tuus  unus  est. 

Per  hoc  autem  excluditur  error  quorundam 
dicentium  quod  nihil  refert  ad  salutem  hominis 
cum  quacumque  fide  serviat  Deo. 


WElhic.  \\,r. 
.  Th.  ].  2. 


•   Cf. 
Deut. 


vers. 
'I,   4. 


8  spiritualis  diligibilis]  intelligibilis  spiritualis  Pc. 
2  3  Exodi  xx]  Deut.  vi  Pc. 


12  Oportet  igitur  quod...  inducamurj  Igitur...  induCimur  GPc. 


Commentaria  Ferrariensis 


PosTQUAM  ostendit  Sanctus  Thomas  quod  lex  divina  ad 
Dei  amorem  hominem  ordinat,  consequenter  ostendit 
rapfcxvi"™i't'!''  1"°*^  ^fi^'"  'Psum  ordinat  ad  fidem  *. 

I.  Et  ponit  hanc    conclusionem:    Per   divinam   legem 
homines  ad  rectam  fidem  obligantur. 

Probatur  primo  sic.  Dilectionis  spiritualis  initium  esse 
oportet  visionem  intellectualem.  Declaratur  ex  similitudine 


amationis  corporalis.  -  Sed  visio  illius  spiritualis  intelli- 
gibilis  *  qui  est  Deus,  haberi  non  potest  a  nobis  nisi  per 
fidem.  Et  praecipue  secundum  quod  in  eius  fruitione  no- 
stra  beatitudo  consistit:  eo  quod  naturalem  rationem  ex- 
cedat.  -  Igitur  etc. 

Ad  evidentiam  huius  rationis,  considerandum  est  quod, 
cum  superius  *  ostensum  est  legem  divinam  inducere  ho- 


'Vid.  text.  etvar. 


Cap.  cxvi. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LJB.  III,  CAP.  CXVIII. 


Gm. 


Qu»  3. 


mines  ad  amorem  secundum  suum  statum  perfectum,  idest 
secundum  quod  data  est  tempore  gratiae,  illud  intelli- 
gendum  est  de  amore  Dei  quo  diligitur  tanquam  ultimus 
nostrae  beatitudinis  finis.  Ad  huius  autem  cognitionem 
non  possumus  ascendere  nisi  per  fidem,  qua  credimus 
Deum  esse  nostrae  ultimae  beatitudinis  obiectum.  Ideo 
lex  divina,  quae  primo  nos  ad  Dei  amorem  inducit,  se- 
cundario  etiam  ad  rectam  inducit  fidem,  sine  qua  Deum 
amare  non  possemus.  Et  hoc  est  huius  rationis  funda- 
mentum. 

Advertendum  ulterius  quod  ainor  proprie  dicitur  in 
appetitu  sensitivo,  licet  etiam  ad  appetitum  intellectivum 
transferatur,  ut  habetur  III  Sent.,  d.  xxvn,  q.  11,  a.  1  :  di- 
lectio  autem  dicitur  in  appetitu  intellectivo.  Quia  ergo 
amor  rei  corporalis  ad  appetitum  sensitivum  pertinet  in- 
quantum  huiusmodi,  amor  vero  rei  spiritualis  ad  volun- 
tatem,  amorem  rei  corporalis  vocavit  Sanctus  Thomas 
amationem,  quo  significatur  exitus  in  actum  amoris  sen- 
sitivi:  amorem  vero  rei  spiritualis  dilectionem  appellavit. 

Attendendum  etiam,  cum  dicitur  amationis  corporalis 
principium  esse  visionem  qiiae  est  per  oculiim:  aut  quod 
non  loquitur  Sanctus  Thomas  de  amatione  corporali  uni- 
versaliter,  sed  de  aliqua,  de  ea  scilicet  qua  aliquis  in  rem 
visam-inclinatur;  aut  nomine  visionis  per  oculum  omnem 
sensitivam  apprehensionem  intelligit.  Ponit  autem  visionem 
per  oculum,  quia  per  hanc  praecipue  homines  ad  amorem 
inducuntur. 

II.  Secundo.  Lex  divina  ad  hoc  ordinat  hominem  ut 
sit  totaliter  subditus  Deo.  Ergo  etc.  -  Probatur  conse- 
quentia.  Quia  sicut  subditur  homo  Deo  amando  quantum 
ad  voluntatem,  ita  credendo  quantum  ad  intellectum.  Non 
autem  aliquod  falsum  credendo :  quia  a  Deo,  qui  est  ve- 
ritas,  nullum  falsum  homini  proponi  potest  (tanquam  sci- 
licet  credendum). 

2.  Sed  occurrit  dubium.  Videtur  enim  quod  lex  divina 
inducat  ad  credendum  aliquod  falsum.  Nam  cum  Deus 
praecepit  Abrahae  ut  suum  filium  interficeret  *,  per  hoc 
inducebatur  .\braham  ad  credendum  filium  suum  esse  a 
se  occidendum.  Quod  tamen  erat  falsum.  Ergo  etc. 

Dicitur  quod  per  illud  praeceptum  non  inducebatur 
Abraham  ad  credendum  filium  suum  esse  a  se  interficien- 
dum,  nisi  sub  hac  conditione,  nisi  praeceptum  revocaretur. 
Et  hoc  verum  erat,  non  autem  falsum :  nam  vere  erat  ab 
ipso    interficiendus   nisi    Deus    praeceptum    revocasset. 

Quomodo  autem  fidei  non  possit  subesse  falsum, 
ostendit  Sanctus  Thomas  IP  11"',  q.  i,  a.  3  ;  et  III  Sent., 
d.  XXIV,  q.  I,  a.    1  *. 

III.  Tertio.  Qui  errat  circa  Deum,  non  cognoscit  Deum, 
sed  apprehendit  aliquid  loco  Dei.  Ergo  qui  errat  circa 
Deum,  nec  amare  ipsum  potest  nec  desiderare.  Sed  lex 
divina  ad  hoc  tendit  ut  homines  Deum  ament  et  desi- 
derent.  Ergo  etc. 

Probatur  consequentia  prima.  Quia  secundum  quod 
aliquid  cognoscitur,  secundum  hoc  amatur  et  desideratur. 

Antecedens  vero  probatur  ex  differentia  inter  compo- 
sita  et  simplicia.  Quia  in  compositis,  qui  errat  circa  aliquod 
principiorum  essentialium,  etsi  rem  non  cognoscat  sim- 
pliciter,  cognoscit  tamen  eam  secundum  quid,  puta  secun- 
dum  genus:  in  simplicibus  autem,    cuiusmodi    est    Deus, 


369 
totaliter   excludit 


quilibet  error  (scilicet  circa  essentialia) 
rei  cognitionem. 

2.  Ad  huius  rationis  evidentiam,  considerandum  primo, 
quod  omnibus  simplicibus  commune  est  ut  ex  pluribus 
partibus  eorum  essentia  non  componatur.  Ideo,  quamvis 
in  rebus  simplicibus  creatis  accipiatur  genus  et  differentia, 
inquantum  in  ipsis  esse  differt  ab  essentia,  secundum  pro- 
pinquitatem  ad  quod  et  remotionem  illa  accipiuntur,  ut 
in  superioribus  *  est  ostensum :  in  ipsis  tamen  generi  et 
differentiae  diversae  partes  non  correspondent,  sicut  in 
rebus  materialibus  accidit,  in  quibus  genus  sumitur  a  ma- 
teria  et  differentia  a  forma.  Ideo  non  potest  errare  quis 
circa  differentiam  ipsarum  remanente  cognitione  ipsarum 
secundum  genus,  quantum  est  ex  parte  rei :  quia,  remota 
differentia  ab  ipsis  quantum  ad  id  quod  est  in  re,  non 
remanet  aliquid  ipsius  a  quo  sumatur  genus,  cum  ab 
eodem  utrumque  sumatur.  Unde  si  quis  existimaret  intel- 
ligentiam  moventem  orbem  Saturni  esse  substantiam  cor- 
poream,  nullo  modo  apprehenderet  ipsam  intelligentiae 
substantiam:  quia  ipsum  genus  substantiae  non  sumitur 
ab  alio  ad  essentiam  eius  pertinente  quam  eius  differentia, 
quae  est  incorporeum;  et  ideo,  errore  circa  differentiam 
eius  existente,  non  remanet  aliquid  apprehensum  de  ipsa, 
ex  parte  rei,  quod  generi  eius  correspondeat.  Etsi  enim 
tunc  videatur  aliquid  eius  apprehendi,  quia  de  ipsa  ap- 
prehenditur  substantia,  quae  est  sibi  communis  et  aliis, 
hoc  tamen  non  est  verum :  quia  substantia  non  est  eius 
genus  nisi  logice  et  secundum  rationis  apprehensionem, 
non  autem  metaphysice  et  ex  parte  rei. 

3.  Considerandum  secundo,  quod  substantiae  creatae 
simplices  a  prima  substantia,  quae  simplicissima  est,  dif- 
ferunt  [eo]  quod  in  ipsis  aliquid  accidentale  est:  in  prima 
autem  substantia  nullum  est  accidens,  sed  quicquid  in 
ipsa  est,  eius  est  essentia.  Ideo  quia,  ut  hic  dicitur,  cum 
errore  circa  accidentia  rei  stat  rei  cognitio,  potest  circa 
accidentia  substantiae  simplicis  creatae  errare  quispiam 
manente  eius  cognitione  circa  substantialia.  Quia  vero  in 
simplicibus  error  circa  unum  essentialium  tollit  omnino 
rei  cognitionem,  ideo  omnis  error  circa  Deum,  cui  omnia 
sunt  essentialia,  totaliter  ipsius  cognitionem  aufert.  Pro- 
pterea  absolute  inquit  Sanctus  Thomas  quod  quicumque 
errat  circa  Deum,  ipsum  non  cognoscit. 

IV.  Quarto.  Ad  legem  divinam  pertinet  vitia  prohibere. 
Ergo  et  falsas  opiniones  excludere  de  Deo,  et  de  iis  quae 
Dei  sunt.  Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia.  Quia,  cum 
bonum  intellectus  sit  verum,  ita  se  habet  falsa  opinio  in 
intelligibilibus  sicut  vitium  virtuti  oppositum  in  moralibus. 

CoNFiRMATUR  conclusio  auctoritate  Apostoli  Heb.  xi, 
et  Deut.  *  VI. 

Per  hoc  autem  excluditur  error  dicentium  nihil  referre 
ad  hominis  salutem  quacumque  fide  serviat  Deo. 

Advertendum  quod  error  hic  adductus  optime  ex  dictis 
excluditur.  Si  enim  recta  fides  per  legem  divinam  inten- 
ditur;  et  haec  ipsa  recta  fides  nobis  praecipitur:  ubi  recta 
fides  non  fuerit,  lex  divina  non  servatur,  et  per  consequens 
ad  salutem  perveniri  non  poterit.  Constat  autem  quod  non 
omnis  fides  est  recta:  cum  una  dicat  alteri  contraria.  Ideo 
impossibile  est  ut  in  quacumque  fide  homo  salvetur,  sed 
tantum  in  recta  salvari  quis  potest. 


•  Lib.    II,    cap. 
xcv,   Coaim.   n. 

VII. 


'  Cf.  texl.  ct  var. 


-^^/iisisSliKSs»^*- 


SCMMA   CONTRA   GeNTILES   D.  ThOMAE   ToM.   H. 


47 


Syo  SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXIX. 

CAPITULUM  CENTESIMUM  DECIMUM  NONUM 

A    88  V    .146. 

QUOD  PER  QUAEDAM  SENSIBILIA  MENS  NOSTRA  DIRIGITUR  IN  DEUM. 

^.,^uiA  vero  connaturale  est  homini  ut  per  tatur  ad  aliquam  cognitionem  vel  attectionem. 
sensus  cognitionem  accipiat,  et  difficil-  Unde  manifestum  est  convenienter  etiam  corpora- 
limum  est  sensibilia  transcendere,  pro-     libus  quibusdam  nos  uti  ad  mentis  nostrae  ele- 

^_ visum  est  di\'initus  homini  ut  etiam  in     vationem  in  Deum. 

sensibilibus  rebus  divinorum  ei  commemoratio  >  In  his  autem  corporalibus  Deo  exhibendis  ciiitiis 
fieret,  ut  per  hoc  hominis  intentio  magis  revo-  De/ consistere  dicitur.  Illa  enim  co/crf  dicimur  qui- 
caretur  ad  divina,  etiam  illius  cuius  mens  non  bus  per  nostra  opera  studium  adhibemus.  Circa 
est  valida  ad  divina  in  seipsis  contemplanda.  Deum   autem   adhibemus   studium    nostro   actu, 

Et  propter  hoc  instituta  sunt  sensibilia  sacri-  non  quidem  ut  proficiamus  ei,  sicut  cum  alias  res 
ficia:  quae  homo  Deo  ofl"ert,  non  propter  hoc  ■"  nostris  operibus  colere  dicimur :  sed  quia  per 
quod  Deus  eis  indigeat,  sed  ut  repraesentetur  ho-  huiusmodi  actus  proficimus  in  Deum.  Et  quia 
mini  quod  et  seipsum  et  omnia  sua  debet  referre  per  interiores  actus  directe  in  Deum  tendimus, 
in  ipsum  sicut  in  finem,  et  sicut  in  Creatorem  et  ideo  interioribus  actibus  proprie  Deum  colimus. 
Gubernatorem  et  Dominum  universorum.  Sed  tamen  et  exteriores  actus  ad  cultum  Dei  per- 

Adhibentur  efiam  homini  quaedam  sanctifica-  -s  finent,  inquantum  per  huiusmodi  actus  mens  no- 
tiones  per  quasdam  res  sensibiles,  quibus  homo  stra  elevatur  in  Deum,  ut  dictum  est. 
lavatur  aut  ungitur,  aut  pascitur  vel  potatur,  cum  Hic  etiam  Dei  cultus  religio  nominatur:  quia 
sensibilium  verborum  prolatione :  ut  homini  re-  huiusmodi  acfibus  quodammodo  se  homo  iigat, 
praesentetur  per  sensibilia  intelligibilium  donorum  ut  ab  eo  non  evagetur.  Et  quia  etiam  quodam 
processum  in  ipso  ab  extrinseco  fieri  et  a  Deo,  =0  naturali  instinctu  se  obligatimi  sentit  ut  Deo  suo 
cuius  nomen  sensibilibus  vocibus  exprimitur.  modo  reverentiam  impendat,  a  quo  est  sui  esse 

Exercentur  etiam  ab  hominibus  quaedam  sen-  et  omnis  boni  principium. 
sibilia  opera,  non  quibus  Deum  excitet,  sed  quibus  Hinc  etiam  est  quod  religio  nomen  accipit  pie- 
seipsum  provocet  in  divina :  sicut  prostrationes,  tatis.  Nam  pietas  est  per  quam  honorem  debitum 
genuflexiones,  vocaies  clamores,  et  cantus.  Quae  ^;  parentibus  impendimus.  Unde  convenienter  quod 
non  fiunt  quasi  Deus  his  indigeat,  qui  omnia  Deo,  Parenti  omnium,  honor  exhibeatur,  pietatis 
novit,  et  cuius  voluntas  est  immutabilis,  et  aife-  esse  videtur.  Propter  quod,  qui  his  quae  ad  Dei 
ctum  mentis,  non  motum  corporis  propter  se  ac-  cultum  pertinent  adversantur,  impii  dicuntur. 
ceptat:  sed  ea  propter  nos  facimus,  ut  per  haec  Quia  vero  Deus  non  solum  est  nostri  esse  causa 
sensibilia  opera  intentio  nostra  dirigatur  in  Deum, ;«  et  principium,  sed  totum  nostrum  esse  in  pote- 
et  alTectio  accendatur.  Simul  etiam  per  haec  Deum  state  ipsius  est ;  et  totum  quod  in  nobis  est,  ipsi 
profitemur  animae  et  corporis  auctorem,  cui  et  debemus;  ac  per  hoc  vere  Dominus  noster  est: 
spiritualia  et  corporalia  obsequia  exhibemus.  id  quod  in   honorem   Dei   exhibemus,  senntiiim 

Propter  hoc  non  est  mirum  si  haeretici  qui  cor-  dicitur. 
poris  nostri  Deum  esse  auctorem  negant,  huius-  o  Est  autem  Deus  dominus  non  per  accidens, 
modi  corporalia  obsequia  Deo  exhibita  reprehen-  sicut  hominis  homo,  sed  per  naturam.  Et  ideo 
dunt.  In  quo  etiam  apparet  quod  se  homines  esse  aliter  debetur  servitium  Deo:  et  aliter  homini,  cui 
non  meminerunt,  dum  sensibilium  sibi  repraesen-  per  accidens  subdimur,  et  qui  habet  aliquod  par- 
tationem  necessariam  non  iudicant  ad  interiorem  ticulare  in  rebus  dominium,  et  a  Deo  derivatum. 
cognitionem  et  affectionem.  Nam  experimento  1»  Unde  servitium  quod  Deo  debetur,  specialiterapud 
apparet  quod   per  corporales  actus  anima  exci-     Graecos  latria  vocatur. 


7  etiam  illius  A  solus;  etinm  ille  E,  ille  etiam  ceteri.  12  et  seipsum]  etiam  seipsum  EG,  seipsum  Pc.  17  vel  potatur  A  solus;  aut 
potatur.  22    etiam  ZPc;  autem.  23    excitet  A  soltis;   excitent.  24   seipsum  provocet]  seipsum  (seipsi  cd,  seipsos  DZiP)  provocent 

CDEYZsFiPc.  26    qui  P;  quia.  28    non  motum  corporis  A  solus;  et  etiam  motum  corporis  non,  29    ea  A  solus;  oyit ;  facimus 

om  Y.  3i  accendatur]  attendatur  N4,  intendatur  G,  intenditur  W.  per  haec  A  solus;  ex  hoc  GN,  per  hoc  ceteri.  34  non  est  mirum 
si]  si  iii  spat.  G,  si  expiiuctuin  E;  N  habet:  (exhihemus)  propier  hoc.  Si.         36  exhihita  EGNXYfe;  fieri  Pc,  om  ceteri. 

7  adhibemus  utroque  loco  exhibemus  Y,  altero  P.  17  Hic  etiam]  Hinc  etiam  GNYZ6  et  rubricator  in  B,  Hinc  est  quod  Pc.  ]8  se 
homo  A  solus;  se  Z,  homo  se  ceteri.  2  3  etiam  hic  A  solus;  om  BCN,  post  cst  ceteri.  accipit  E;  accepit.  26  exhibeatur  \V;  exhibe- 
retur  a,  exhibetur  ceteri,  27  Dei  A  solus;  divinum.  28  pertinent  WXYiPc;  spectant  Z,  om  ceteri.  29  causa  et  DWXZfcPc;  et  causa 
aGN,  et  causa  et  EY.  36  hominis  homo  E;  omnis  homo.  Kt  D;  om.  38  subdimur]  subduntur  GN.  qui  P;  quia.         3g  a  Deo 

derivatum  A  solui;  ideo  derivatur  Z,  id  a  Deo  derivatur  P,  a  Deo  derivatur  ceteri.         40  Deo  hic  A  solus;  om  E,  post  debetur  ceteri. 

Commentaria   Ferrariensis 

POSTQUAM    determinavit    Sanctus    Thomas    de  praeceptis  [  primum  duo  facit:  primo,  ostendit  quod  per  divinam  le- 

quae  ad    praecepta    decalogi    praesupponuntur,    incipit  ,  gem  ordinatur  homo  ad  cultum  divinum;  secundo,  ostendit 

^  Cf.  Commem.   de  ipsis  decalogi  praeceptis  determinare  *.                               ;  quod  ille  cultus  nulli  alii  est  exhibendus,  capite  sequenti. 

Circa  hoc  autem  duo  facit :  primo,  determinat  de  prae-  j  Circa  primum  tria  facit:  primo,  ostendit  convenienter 

ceptis  quibus  homo  ordinatur  ad  Deum;  secundo,  de  prae-  \  per  divinam  legem  huiusmodi  cultum,  qui  in  quibusdam 

ceptis  quibus  ad  proximum  ordinatur,  cap.  cxxi.  -  Circa  |  corporalibus  rebus  consistit,  esse  ordinatum;  secundo,  quo- 


cap.  cxv,  mit. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  111,  CAP.  CXIX. 


371 


•  Ct.  init. 
ment. 


Num.  II.  rundam  opinionem repiehendit * ;  tertio,  ponit  congruentiam 

Nurr..  III.  nominum  quibus  huiusmodi  cultus  nominatur  *. 

I.  Quantum  ad  primum,  ponit  hanc  conclusionem: 
Convenieitter  homini  divinitus  provisitvi  est  itt  etiam  in 
sensibilibits  rebiis  divinoriim  sibi  commemoratio  Jieret. 

Probatur.  Connalurale  est  homini  ut  per  sensus  accipiat 
cognitionem;  et  difficillimum  est  transcendere  sensibilia. 
Ergo  hominis,  cuius  mens  non  est  valida  ad  divina  in 
seipsis  contemplanda,  revocanda  erat  intentio  ad  divina, 
quod  est  legis  intentio,  per  sensibiles  res. 

Quomodo  autem  per  sensibilia  in  divina  lege  contenta 
elevaretur  mens  hominis  in  Deum,  ostendit  Sanctus  Tho!- 
mas  per  singula  genera  discurrendo.  Sacrijicia  enim  sen- 
sibilia,  quae  Deo  homo  oftert,  sunt  instituta  non  quia  eis 
Deus  indigeat,  sed  ut  homini  repraesentetur  quod  seipsum 
et  omnia  sua  debct  referre  in  Deum  sicut  in  finem,  tan- 
quam  in  Creatorem  et  Gubernatorem  et  Dominum  uni- 
versorum.  -  Sanctijicationes per  res  sensibiles,  quibus  homo 
lavatur  aut  ungitur,  et  huiusmodi,  cum  sensibilium  verbo- 
rum  prolatione,  sunt  institutae  ut  homini  per  sensibilia 
repraesentetur  donorum  inleiligibilium  in  ipso  processum 
ab  e.vtrinseco  fieri  et  a  Deo,  cuius  nomen  sensibilibus 
vocibus  e.xprimitur.  -  Prostrationes  vero,  genitjlexiones 
et  hitiusmodi,  sunt  instituta  non  ut  per  huiusmodi  excitctur 
Deus,  quasi  Deus  eis  indigeat:  sed  ut  seipsos  homines  pro- 
vocent  ad  divina ;  et  simul  cum  hoc,  profiteamur  Deum 
animae  et  corporis  auctorem  esse,  cui  et  corporalia  et 
spiritualia  obsequia  exhibemus. 
Com-  II.  Quantum  ad  secundum*,  inquit  Sanctus  Thomas 
non  esse  mirum  si  haeretici  qui  corporis  nostri  Deum 
esse  auctorem  ncgant,  huiusmodi  corporalia  obsequia  Deo 
fieri  reprehcndunt.  Sed  et  ipsi  reprehenduntur.  Quia  non 
meminerunt  se  homines  esse,  dum  sensibilium  sibi  reprae- 
sentationem  necessariam  esse  non  iudicant  ad  interiorem 
cognitionem  et  affectionem.  Cuius  oppositum  experimento 
apparet. 
Com-  III.  Quantum  ad  tertium*,  quinque  nominum  rationem 
assignat  Sanctus  Thomas  quibus  exhibitionem  horum  cor- 
poralium  Deo  nuncupamus.  Dicitur  enim  primo,  ciiltiis 
Dei:  quia  colere  dicimur  quibus  per  nostra  opera  studium 
exhibemus;  circa  Deum  autem  exhibemus  studium  nostro 
actu,  non  ad  eius  profectum,  sed  ad  nostrum.  Addit  quoque 
quod  interioribus  actibus  proprie  Deum  colimus,  quia  per 
ipsos  directe  in  Deum  tendimus:  exteriores  tamen  actus 
et  ipsi  ad  cultum  Dei  pertinent,  inquantum  per  ipsos  mens 
nostra  elevatur  in  Deum. 

Dicitur  secundo  huiusmodi  cultus  religio :  quia  homo 
huiusmodi  actibus  se  quodammodo  ligat,  ne  a  Deo  eva- 
getur.  Et  etiam  quia  quodam  naturali  instinctu  se  obli- 
gatum  sentit  ut  Deo  suo  modo  reverentiam  impendat. 

Dicitur  tertio  ipsa  religio  pietas:  quia  Deo,  Parenti 
omnium,  per  ipsam  honor  exhibetur.  Et  propterea  dicun- 
tur  impii  qui  iis  quae  ad  divinum  cultum  pertinent,  ad- 
versantur. 

Dicitur  quarto  id  quod  in  honorem  exhibemus  servi- 
tiitm :  quia  totum  nostrum  esse  in  potestate  Dei  est,  et 
totum  quod  in  nobis  est  ipsi  debemus,  propter  quod  vere 
Dominus  noster  est. 

Dicitur  quinto,  latria.    Quia  enim   Deus  est  Dominus 

•Vid.text.etvar.   non  per  accidcns,  sicut  omnis  *  homo  (qui  scilicet  domi- 

nium  habet),  sed  per  naturam :  ideo  aliter  debetur  servi- 

tium  Deo,  et  aliter  homini,  cui    per   accidens    subdimur, 

inquantum  aliquod  particulare  in  rebus  dominium  habet, 


•  Cf.  init. 
mcnt. 


et  suum  dominium  derivatur  *  a  Deo  (supra  scilicet  na- 
turae  debitum).  Ideo  servitium  quod  Deo  debetur,  apud 
Graecos  specialiter  latria  vocatur. 

2.  Circa  nomen  hoc  divinus  cultus,  sive  Dei  cultus, 
advertendum  est,  ex  doctrina  Sancti  Thomae  IP  ir°,  q. 
i.xxxi,  a.  1  *,  quod  colere  dicimur  aliqua  quando  ea  vel 
recordatione,  vel  honorijicatione,  vel  praesentia  frequen- 
tamus :  sicut  agricolae  dicuntur  quia  agros  colunt,  et  eos 
sua  praesentia  et  opera  frequentant;  et  incolae  dicuntur 
quia  colunt  loca  quae  inUabitant.  In  hunc  sensum  intel- 
ligenda  sunt  verba  ipsius  hoc  loco,  cum  ait  quod  colere 
dicimur  ea  quibits  per  nostra  opera  studiitm  adhibemus: 
sensus  enim  est  quod  ea  dicimur  colere  quae  nostris  ope- 
ribus,  studio  et  diligentia  frequentamus.  Sed  aliqua  nostris 
operibus  frequentamus  ad  illorum  profectum:  sicut  colimus 
agros  ut  fructificent.  Deum  autem  non  dicimur  nostris 
operibus  frequentare  ad  ipsius  profectum  et  utilitatem : 
sed  eum  recordatione  et  honorificatione  frequentamus,  quia 
per  huiusmodi  actus  proficimus  in  Deum,  ut  dictum  est 
supra.  Propter  hoc  exhibitio  honoris  quem  Deo  per  sen- 
sibilia  exhibemus,  sed  in  primis  per  interiorem  ipsius  re- 
cordationem  et  venerationem,  convenienter  Dei  cultus  no- 
minatur,  quia  est  frequens  recordatio  Dei  et  honorijicatio. 

3.  Circa  id  quod  dicitur,  horninem  esse  dominum  per 
accidens,  Deitm  vero  per  naturam,  attendendum  est  quod 
aliter  loquendum  est  de  dominio  quo  unus  alium  regulat 
et  dirigit  in  operibus  suis :  et  aliter  de  dominio  quo  quic- 
quid  est  in  subdito,  est  domini  et  illi  debetur.  Item  aliter 
loquendum  est  de  aptitudine  ad  dominandum :  et  aliter 
de  actuali  dominatione.  Si  loquamur  de  dominio  primo 
modo,  sic,  quantum  ad  aptitudinem  ct  convenientiam 
dominationis,  aliqui  homines  non  per  accidens,  sed  per 
naturam  sunt  domini.  Vigentes  enim  ingenio  naturaliter 
sunt  domini :  ut  dicitur  Prov.  xi  *,  Qui  stultus  est,  sapienti 
serpiet;  et  est  Philosophi  in  sua  Politica-.  —  Quantum 
vero  ad  actualem  dominationem,  non  est  aliquis  per  na- 
turam  dominus,  sed  per  accidens:  inquantum  aliqui  eli- 
gunt  unius  directioni  et  gubernationi  subiecti  esse.  Et 
saepenuraero  videmus  eos  qui  ingenio  vigent,  subdi  et 
regulari ;  crassos  vero  et  rudes  regere  ac  gubernare. 

Si  vero  loquamur  de  dominio  secundo  modo,  sic  ma- 
nifestum  est  quod  homini  per  accidens  convenit.  Videmus 
enim  eum  qui  alicuius  alterius  vere  dominus  erat,  et  cuius 
alter  erat  servus,  fieri  alterius  servum.  Quod  est  signum 
huiusmodi  dominium  non  essc  secundum  naturam,  cum 
naturalia  non  varientur:  sed  magis  per  accidens  et  praeter 
naturam  homini  convenire. 

De  hoc  ergo  secundo  dominio  loquitur  Sanctus  Thomas 
hoc  loco.  Quod  patct  ex  eo  quod,  de  Dei  dominio  lo- 
quens,  inquit,  quoniam  totum  qitoA  in  nobis  est  ipsi  de- 
bemus,  ac  per  hoc  vcre  Dominits  noster  est.  -  Potest  etiam 
intelligi  de  actuali  dominatione:  quam  etiam  diximus  ho- 
mini  per  accidens  convenire.  Primum  tamen   melius    est. 

4.  Circa  nomen  latriae,  considerandum  est  quod  non 
sic  Dei  cultum  significat  apud  theologos  quasi  haec  sit 
propria  nominis  significatio.  Ut  enim  Suidas*  et  alii  Graeci 
dicunt,  latria  est  servitus  sive  servitium  pro  mercede:  de- 
ducitur  enim  originaliter  ab  hoc  nomine  latron,  quod  prae- 
mium  et  mercedem  significat.  Sed  puto  a  Catholicis  Graecis 
nomen  hoc  assumptum  esse  ad  significandum  particulariter 
Dei  cultum,  servitiumque  quod  Deo  impenditur,  quia  Deo 
servitium  animo  sincero  exhibentes  magnum  praemium, 
magnamque  mcrcedem  expectant. 


'  Vid.tcxr.  ctvar. 


Ad 


•  Vers.  29. 

•  Lib.  I.  1.4; 
lli.  1.  1. 


■  Lexicon,  ad 
vocein  (Herol. 
1854) 


-'N/jS^lS^fSi-'^ 


372 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXX. 


CAPITULUM  CENTESIMUM  VIGESIMUM 

Fragm.  A    89  r    a  27  -  89  v    b  ult. 

QUOD    LATRIAE    CULTUS    SOLI    DEO    EST    EXHIBENDUS. 


*  Ibid.  lib.  VIII 

XIV. 


lUERUNT  autem  aliqui  qui  latriae  cultum 
non  solum  primo  rerum  principio  exhi- 
bendum  existimaverunt,  sed  omnibus 
etiam  creaturis  quae  supra  hominem 

•  cf.  Aug.,  de  sunt.  Unde  quidam*  licet  opinarentur  Deum  esse 
cap.vi;iib.viii|  uuum  primum  et  universale  rerum  principium, 
cap.  xu  sq.       latriam  tamen  exhibendam  aestimaverunt,  primo 

quidem  post  summum  Deum,  substantiis  intel- 
lectualibus  caelestibus,  quas  deos  vocabant:  sive 
essent  substantiae  omnino  a  corporibus  separa- 
tae;  sive  essent  animae  orbium  aut  steJlarum. 
Secundo  *,  etiam  quibusdam  substantiis  intel- 
lectualibus  quas  unitas  credebant  corporibus  aereis, 
quas  daemones  esse  dicebant:  et  tamen,  quia  supra 
homines  eas  esse  credebant,  sicut  corpus  aereum 
est  supra  terrestre,  huiusmodi  etiam  substantias 
colendas  divino  cultu  ab  hominibus  ponebant ;  et 
in  comparatione  ad  homines  deos  illas  esse  di- 
cebant,  quasi  medias  inter  homines  et  deos.  -  Et 
quia  animas  bonorum,  per  hoc  quod  a  corpore 
separantur,  in  statum  altiorem  quam  sit  status 
praesentis  vitae  transire  credebant,  etiam  anima- 
bus  mortuorum,  quas  heroas  aut  manes  vocabant, 

•  ibid.  lib.  VII,  divinum  cultum  exhibendum  esse  opinabantur  '■'. 

vi:IX,xi;X,xxi.  r\     •  J  :fc    r\  •  i-  • 

Quidam  vero  *,  Deum  esse  animam  mundi  aesti- 
mantes,  crediderunt  quod  toti  mundo  et  singulis 
eius  partibus  esset  cultus  divinitatis  exhibendus: 
non  tamen  propter  corpus,  sed  propter  animam, 
quam  Deum  esse  dicebant;  sicut  et  homini  sa- 
pienti  honor  exhibetur  non  propter  corpus,  sed 
propter  animam. 

Quidam  vero  *  etiam  ea  quae  infra  hominem 
sunt  secundum  naturam,  homini  tamen  colenda 
esse  dicebant  divino  cultu,  inquantum  in  eis  par- 
ticipatur  aliquid  virtutis  superioris  naturae.  Unde, 
cum  quasdam  imagines  per  homines  factas  sortiri 
crederent  aliquam  virtutem  supernaturalem,  vel 
ex  influentia  caelestium  corporum,  vel  ex  prae- 
sentia  aliquorum  spirituum,  dicebant  huiusmodi 
imaginibus  divinum  cultum  esse  exhibendum. 
Quas  etiam  imagines  deos  vocabant.  Propter  quod 
et  idololatrae  sunt  dicti :  quia  latriae  cultum  idolis, 
idest  imaginibus,  impendebant. 

Est  autem  irrationabile  ponentibus  unum  tantum 
primum  principium  separatum,  cultum  divinum 
alteri  exhibere.  Cultum  enim  Deo  exhibemus,  ut 
dictum  est  *,  non  quia  ipse  hoc  indigeat,  sed  ut  in 
nobis  firmetur  etiam  per  sensibilia  opinio  vera  de 


Ibid.  lib.  VII, 


*  Ibid.  lib.  VIII, 

XXIM. 


40 


*  Cap.  praec. 


Deo.  Opinio  autem  de  hoc  quod  Deus  sit  unus, 
supra  omnia  exaltatus,  per  sensibilia  firmari  non 
potest  in  nobis  nisi  per  hoc  quod  ei  aliquid  sepa- 
ratim  exhibemus,  quod  dicimus  ciilium  divinum. 
Patet  ergo  quod  vera  opinio  de  uno  principio 
debilitatur  si  cultus  divinus  pluribus  exhibeatur. 

Praeterea.  Sicut  dictum  est  supra*,  huiusmodi  "  ibid. 
cultus  exterior  homini  necessarius  est  ad  hoc  quod 
anima  hominis  excitetur  in  spiritualem  reveren- 
tiam  Dei.  Ad  hoc  autem  quod  animus  hominis 
ad  aliquid  moveatur,  multum  operatur  consue- 
tudo:  nam  ad  consueta  facilius  movemur.  Habet 
autem  hoc  humana  consuetudo,  quod  honor  qui 
exhibetur  ei  qui  summum  locum  in  republica 
tenet,  puta  regi  vel  imperatori,  nulli  alii  exhibe- 
tur.  Est  igitur  animus  hominis  excitandus  ad  hoc 
quod  aestimet  esse  unum  summum  rerum  princi- 
pium,  per  hoc  quod  ei  aliquid  exhibeat  quod  nulli 
alteri  exhibetur.  Et  hoc  dicimus  latriae  cultum. 

Item.  Si  cultus  latriae  alicui  deberetur  quia  est 
superior,  et  non  quia  est  summus;  cum  homi- 
num  unus  alio  sit  superior,  et  etiam  angelorum, 
sequeretur  quod  unus  homo  exhibere  latriam  al- 
teri  deberet,  et  angelo  angelus.  Et  cum  ille  inter 
homines  qui  superior  est  quantum  ad  unum,  sit 
inferior  quantum  ad  aliud,  sequeretur  quod  mutuo 
sibi  homines  latriam  exhiberent.  Quod  est  incon- 
veniens. 

Adhuc.  Secundum  hominum  consuetudinem, 
pro  speciali  beneficio  specialis  retributio  debetur. 
Est  autem  quoddam  speciale  beneficium  quod 
homo  a  Deo  summo  percipit,  scilicet  creationis 
suae:  ostensum  enim  est  in  secundo  libro*  quod  '  ^»p-  >""• 
solus  Deus  creator  est.  Debet  ei-go  homo  aliquid 
Deo  speciale  reddere  in  recognitionem  beneficii 
specialis.  Et  hoc  est  latriae  cultus. 

Amplius.  Latria  serintium  dicitur*.  Servitium  ^^cf.  cap.praec, 
autem  domino  debetur.  Dominus  autem  est  pro- 
prie  et  vere  qui  aliis  praecepta  operandi  dispensat, 
et  a  nullo  regulam  operandi  sumit:  qui  enim 
exequitur  quod  a  superiori  fuerit  dispositum,  ma- 
gis  est  minister  quam  dominus.  Deus  autem,  qui 
est  summum  rerum  principium,  per  suam  pro- 
videntiam  omnia  ad  debitas  actiones  disponit,  ut 
supra  *  ostensum  est :  unde  et  in  Sacra  Scriptura  *  cap.  lxiv. 
et  angeli  et  superiora  corpora  ministrare  dicuntur 
et  Deo,  cuius  ordinationem  exequuntur,  et  nobis, 
in  quorum  utilitatem  eorum  actiones  proveniunt  *.  }^cf.  p»;  "•'  =' ; 


4    horainem  (hoeez)_  A  solus ;   homines.  9    vocabant]   esse  vocabant  cd,   etiam  vocabant  P.  1 3    credebant]  esse  credebant  Pc. 

14  quas  YZ;  quos  i5  eas  A  solus;  eos.  18  illas...  medias  A  solus;  illos...  medios.  23  heroas  XP;  hVas  (hercas)  aDZc,  herbas  E, 

h'eas  Y,  hltas  (habitas)  GW,  hereticas  (et  inanes)  *,  heroycas  d.  35  Unde  om  d,  et  P.  36  quasdam...  factas]  quaedam...  factae  pA; 

ex  quaedam /f  quasdam,  sed  factae  casu  non  mutatum  est.         3q  huiusmodi]  huius  d,  his  P.         45  primum  A  solus;  om. 

3  separatim  EGNXYZ;  separatum  12  movemurj  movetur  Pd.  18  ei  aliquid  A  solus;  om  P,  ei  ceteri.  20  quia  est]  quia  BGNZc, 
est  quia  C.  24  angelo  hic  A  solus;  post  angelus.  :6  sequeretur  A  solus;  videtur.  27  exhiberent  Yfr;  exhibeant  DW,  exhibent  oENZ, 
exhibere  deberent  GPc.  3o  specialis]  spiritualis  HP.  3t   quoddam  post  speciale  GN.  33  enim  hic  A  solus;  post  est.  34  homo 


aliquid  Deo  speciale]  homo  Deo  aiiquid  speciale  NX  et  sine  aliquid  G,  Deo  homo  speciale  b,  homo  aliquid  speciale  Deo  DPc. 
373  bg  Amplius  hoin  om  H.         38  est  post  vere  DPc.         48  eorum  hic  A  solus;  post  actiones. 


37   I.atria., 


•   Lib.    II,   cap. 

LXZXVII, 


'  Cap.   Lxxxviii 

huius  libri. 

•    Ibid.    cap. 

XXXVII. 


•  Lib. 

XXVII. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXX.  SyS 

Non  est  igitur  cultus  latriae,  qui  summo  debetur  minatarum  partium  corporis,  sed  aliquo  modo 
Domino,  exhibendus  nisi  summo  rerum  principio.     respicit    totum.   Quod    etiam   in   nostra   anima, 

Item.  Inter  alia  quae  ad  latriam  pertinent,  sin-  quae  est  ignobilior,  patet :  non  enim  intellectus 
gulare  videtur  esse5(7cr?Ac""«-"  namgenuflexiones,  habet  aliquod  organum  corporale,  ut  probatur 
prostrationes,  et  alia  huiusmodi  honoris  indicia,  s  in  III  de  Anima  *.  Non  igitur  exhibendus  esset 
etiam  hominibus  exhiberi  possunt,  licet  alia  inten-  cultus  divinitatis  diversis  partibus  mundi,  sed 
tione  quamDeo;  sacrificium  autem  nullus  offeren-  toti  mundo,  propter  animam  eius,  secundum 
dum  censuit  alicui  nisi  quia  eum  Deum  aestimavit,     eorum  radicem. 

aut  aestimare  se  finxit.  Exterius  autem  sacrifi-  Amplius.  Si,  secundum  eorum  positionem,  una 
cium  repraesentativum  est  interioris  veri  sacrificii, '« tantum  sit  anima,  quae  totum  mundum  animat 
secundum  quod  mens  humana  seipsam  Deo  et  partes  omnes  ipsius;  mundus  autem  non  dici- 
oftert.  Offert  autem  se  mens  nostra  Deo  quasi  tur  Deus  nisi  propter  animam:  erit  ergo  unus 
suae  creafionis  principio,  quasi  suae  operationis  tantum  Deus.  Et  sic  cultus  divinitatis  non  de- 
auctori,  quasi  suae  beatitudinis  fini.  Quae  quidem  betur  nisi  tantum  uni.  -  Si  vero  sit  una  anima 
conveniunt  soli  summo  rerum  principio:  osten- 's  totius,  et  diversae  partes  iterum  habeant  di- 
sum  enim  est  supra  *  quod  animae  rationalis  versas  animas,  oportet  eos  dicere  quod  animae 
causa  creatrix  solus  Deus  summus  est;  ipse  parfium  sub  anima  totius  ordinentur:  eadem 
efiam  solus  voluntatem  hominis  potest  inclinare  enim  est  proportio  perfecfionum  et  perfectibilium. 
ad  quodcumque  voluerit,  ut  supra*  ostensum  est;  Existentibus  autem  pluribus  substanfiis  intel- 
patet  etiam  ex  superioribus*  quod  in  eius  solius  ^»  lectualibus  ordinatis,  illi  tantum  debetur  latriae 
fruitione  ultima  hominis  consistit  felicitas.  Soli  cultus  quae  summum  locum  in  eis  tenet,  ut 
igitur  summo  Deo  horao  sacrificium  et  latriae  ostensum  est  contra  aliam  positionem  *.  Non  erit 
cultum  offerre  debet,  non  autem  substantiis  igitur  exhibendus  latriae  cultus  partibus  mundi, 
quibuscumque  spiritualibus.  sed  solum  toti. 

Licet  autem  positio  quae  ponit  Deum  summum  =s  Praeterea.  Manifestum  est  quasdam  partes 
non  esse  aliud  quam  animum  mundi,  a  veritate  mundi  non  habere  animam  propriam.  Eis  igitur 
I,  cap.  recedat,  ut  supra*  ostensum  est;  illa  vero  quae  non  erit  exhibendus  cultus.  Et  tamen  ipsi  colebant 
ponit  Deum  esse  separatum,  et  ab  ipso  existere  omnia  mundi  elementa :  scilicet  terram,  aquam, 
omnes  alias  intellectuales  substantias,  sive  sepa-  ignem,  et  alia  huiusmodi  inanimata  corpora. 
ratas  sive  corpori  coniunctas,  sit  vera :  haec  tamen  ;<>  Item.  Manifestum  est  quod  superius  non  debet 
positio  rationabilius  movetur  ad  exhibendum  la-  inferiori  latriae  cultum.  Homo  autem  superior  est 
triae  cultum  rebus  diversis.  Exhibendo  enim  di-  ordine  naturae  ad  minus  omnibus  inferioribus 
versis  rebus  latriae  cultum,  videtur  uni  summo  corporibus,  quanto  perfecfiorem  habet  formam. 
Deo  latriam  exhibere,  ad  quem,  secundum  eorum  Non  igitur  ab  homine  esset  latriae  cultus  exhiben- 
positionem,  diversae  partes  mundi  comparantur  n  dus  inferioribus  corporibus,  si  propter  proprias 
sicut  ad  animam  hominis  diversa  corporis  mem-  eorum  animas  eis  cultus  deberetur. 
bra.  -  Sed  efiam  ei  rafio  obviat.  Dicunt  enim  Eadem  autem  inconvenienfia  sequi  necesse  est 
mundo  non  esse  exhibendum  latriae  cultum  ra-  si  quis  dicat  quod  singulae  partes  mundi  habent 
tione  corporis,  sed  ratione  animae,  quam  Deum  proprias  animas,  non  autem  totum  habet  aliquam 
esse  dicunt.  Licet  autem  corpus  mundi  divisibile  40  unam  communem.  Oportebit  enim  quod  suprema 
sit  in  partes  diversas,  anima  tamen  indivisibilis  pars  mundi  habeat  animam  nobiliorem,  cui  soli, 
est.  Non  est  igitur  divinitatis  cultus  exhibendus  secundum  praemissa,  debebitur  latriae  cultus. 
diversis  rebus,  sed  uni  tantum.  His  autem  positionibus  irrationabilior  est  illa 

Adhuc.  Si  mundus  ponitur  animam.  habere  quae  dicit  imaginibus  esse  latriae  cultum  exhi- 
quae  totum  animet  et  omnes  partes  ipsius,  non  4;  bendum.  Si  enim  huiusmodi  imagines  habent  vir- 
potest  hoc  intelligi  de  anima  nutritiva  vel  sen-  tutem  aut  aliquam  dignitatem  ex  corporibus  caele- 
sitiva:  quia  harum  partium  animae  operationes  stibus,  non  propter  hoc  eis  debetur  latriae  cultus : 
non  competunt  omnibus  partibus  universi.  Et  cum  nec  ipsis  corporibus  debeatur,  nisi  forte 
dato  etiam  quod  haberet  mundus  animam  sen-  proptereorum  animas,  ut  quidamposuerunt*.  Hae 
sitivam   vel   nutritivam,  non  propter  huiusmodi  s»  autem  imagines  ponuntur  virtutem  aliquam  con- 


animam  deberet  ei  latriae  cultus:  sicut  nec  brutis 
animalibus  nec  plantis.  -  Relinquitur  ergo  quod 
hoc  quod  dicunt  Deum,  cui  debetur  latria,  esse 
animam  mundi,  intelligatur  de  anima  intellectuali. 


'  Cap.  IV,  4;  s. 
Th.  lect.  7. 


•   Supra.   Prae- 
terea,  Sicul, 


sequi  ex  corporibus  caelestibus  secundum  eorum 
corporalem  virtutem. 

Praeterea.  Manifestum  est   quod  non   conse- 
quuntur  ex  corporibus  caelestibus  tam  nobilem 


'  Vi de  supra, 
Fuerunt,  fin.  pa- 
rag. 


Quae   quidem   anima   non   est   perfecfio   deter-  ss  perfectionem    sicut    est    anima    rafionalis.    Sunt 


I 


5    prostrationes]  et  prostrationes  GNX.  honoris  post  indicia  GNXt.  12  quasi  ENXt;  scilicet  quasi.  16    enim  est  A  solus;  est 

enim  NW,  est  autem  DYPc,  est  ceteri.         18  etiam]  enim  Pc.  voluntatem  hic  E;  post  liominis.  22   homo  ZPc;  hominis.  Pro  offerre, 

offerri  EWsY.  26  animum  Ksolus;  animam.  a  veritate  Aso/ms;  magis  a  veritate  pA  et  omnes.  a8  esse  iiic  Asolus;  post  separatum. 
3i  positio]  potentia  EP.  32  rebus  tiic  A  solus;  post  diversis  YsG,  om  ceteri.  diversis  rebus  hic  K  solus;  post  33  cultum.  33  videtur 
A  solus;  videntur.         42  exhibendus  hic  E;  post  rebus.         48  Et  A  solus ;  om.         5l  animam  (ex  animas)  W;  animas. 

9  Amplius  Finis  lacunae  in  H.  27  cultus  A  solus;  latriae  cultus.  28  omnia  A  solus;  animas  FGY,  animas  et  ceteri.  34  latriae 
cultus  hic  E;  post  exhibendus.  Sy  autem  A  solus;  etiam.  38  habenl]  habeant  Pc.  42  debebitur  E;  debetur.  47  eis  post  debctur 
CPc.  48    corporibus)  caelestibus  addunt  Pd.  53    quod  non  consequuntur  P;  quod  non  sequitur  cum  BDF  et  sine  cum  CNXYZ,  non 

consequi  Gcd,  quod  non  consequitur  i;  E  om  hom  5i    secundum...  54  caelestibus.         54  corporibus  hic  DY;  post  caelestibus. 


+      E  «PLI CIT 

Fras».  Autoc. 


374 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXX. 


ergo  infra  gradum  dignitatis  cuiuslibet  hominis.     corruplibilis  Dei  in  similitudinem  imaginis  corru- 


Non  igitur  ab  homine  debetur  eis  aliquis  cultus 
Adhuc.  Causa  potior  est  effectu.  Harum  autem 

imaginum  factores  sunt  homines.  Non  igiturhomo 

debet  eis  aliquem  cultum. 

Si  autem  dicatur  quod  huiusmodi  imagines  ha- 

bent  aliquam  virtutem  aut  dignitatem  ex  hoc  quod 


plibilis  hominis,  et  polucrum,  et  quadrupedum,  et 
serpentum.  Et  infra*:  Qui  commutai>erunt  veri- 
tatem  Dei  in  mendacium,  et  coluerunt  et  serine- 
s  runt  creaturae  potius  quam  Creatori,  qui  est  super 
omnia  Deus  benedictus  in  saecuia. 

Quia  ergo  indebitum  est  quod  latriae  cuhus 
eis  adhaerent  aliquae  spirituales  substantiae,  hoc  alteri  exhibeatur  quam  primo  rerum  principio; 
etiam  non  sufficit:  cum  nulli  spirituali  substan-  ad  indebita  autem  incitare  non  est  nisi  rationalis 
tiae  debeatur  latriae  cuhus  nisi  soU  summae.  10  creaturae  male  dispositae:  manifestum  est  quod  ad 
Praeterea.  Nobiiiori  modo  anima  rationalis  ad-  praedictas  indebitas  cukuras  instinctu  daemonum 
haeret  hominis  corpori  quam  aliqua  spiritualis  sub-  homines  provocati  fuerunt,  qui  se  etiam  loco  Dei 
stantia  adhaereat  praedictis  imaginibus.  Adhuc  hominibus  colendos  exhibuerunt,  divinum  appe- 
igitur  homo  remanet  in  maiori  dignitate  quam  tentes  honorem.  Hinc  est  quod  dicitur  inPsalmo*: 
praedictae  imagines.  ■;  Omnes  dii  gentium  daemonia.  Et  I  Cor.  x '" :  Quae 

Adhuc.    Cum    huiusmodi    imagines    interdum     immolant  gentes  daemoniis,  et  non  Deo. 


ad  aliquos  noxios  effectus  fiant,  manifestum  est 
quod,  si  per  aUquas  spirituales  substantias  effe- 
ctum  sortiantur,  quod  illae  spintuales  substantiae 


Quia  igitur  haec  est  principaUs  legis  divinae 
intentio  ut  homo  Deo  subdatur,  et  ei  singularem 
reverentiam  exhibeat  non  solum  corde,  sed  etiam 


sunt  vitiosae.  Quod  etiam  manifestius  probatur  ^o  ore  et  opere  corporali ;  ideo  primitus,  Exod.  xx. 
per  hoc:  in  responsionibus  decipiunt,  et  aliqua  ubi  lex  divina  proponitur,  interdicitur  cultus  plu- 
contraria  virtuti  exigunt  a  suis  cultoribus.  ^  Et  sic  rium  deorum,  ubi  dicitur*:  Non  habebis  Deos 
sunt  bonis  hominibus  inferiores.  Non  ergo  eis  alienos  coram  me,  et  non  facies  tibi  sculptile,  neque 
debetur  latriae  cultus.  omnem  similitudinem.  Secundo,  indicitur  homini 

Manifestum  est  ergo  ex  dictis  quod  latriae  cukus  ^i  ne  irreverenter  divinum  nomen  ore  pronuntiet, 
soH  uni  summo  Deo  debetur.  Hinc  est  quod  di-     ad  confirmationem  scilicet  alicuius  falsi:  et  hoc 


citur  Exod.  XXII '" :  Qui  immolat  diis  occidetur,prae- 
ter  Domino  soli.  Et  Deut.  vi  '•' :  Dominum  Deum 
tuum  adorabis,  et  illi  soli  servies.  Et  Rom.  r% 
dicitur  de  gentiUbus:  Dicentes  enim  se  esse  sa- 
pientes,  stulti  facti  sunt,  et  mutaverunt  gloriam  in- 


est  quod  dicitur*:  Non  assumes  nomen  Dei  in 
vanum.  Tertio,  indicitur  requies  secundum  aUquod 
tempus  ab  exterioribus  exercitiis,  ut  mens  divinae 
o  contemplationi  vacet:  et  ideo  dicitur*:  Memento 
ut  diem  sabbati  sanctijices. 


Vcrs.  35. 


Ps.  xcv,  5. 


Vers.  3. 


Vers. 


Vers.  8. 


12    hominis  hic  A  solus;  post  corpori.  20    sunt]  sint  Pc.  21    in  A  soliis;  quod.  22    exigunt  cum  damante  a  suis  cultoribus 

Jinis  ultimi  fasciculi  A;  c/.  Praef.  Reincipit  \  cap.  seq.  fin.         27  xxii  Ita  Pc;  xxiii  ceteri. 

1  Dei]  hominis  Dei  a.  corruptibilis  om  a  GWZ.  5  est  Ita  DWfcP;  post  omnia  CY,  om  ceteri.  l5  x  /ta  Pc;  iv.  16  Deo]  Deo 
immolant  b.  17  liaec  om  Pc.  20  xx,  ubi  Ita  EGbPc;  xxv  cum  D,  xv  ceteri.  Aiite  interdicitur  Y  addit  et.  24  indicitur  liomini  ne 

Ita  GfrPc;  indicitur  Inomo  ne  aN,  inducitur  homo  ne  DE,  indicitur  (interdicitur  Z)  ne  homo  WZ. 

Oommentaria  Ferrariensis 


cap.  rraec,  init 
■  Num.  II 


SEcuNDO    loco    ostendit   Sanctus    Thomas    quod    divinus 
ciiltus    non    est  alii  exhibendus  quam  primo    omnium 
'  Cf.  Comment.  principio  *, 

Circa  hoc  autem  duo  facit :  primo,  falsas  quasdam  opi- 
niones  adducit ;  secundo  eas  impugnat  *. 

1.  Quantum  ad  primum,  ait  quod  fuerunt  quidam  qui 
latriae  cultum  non  solum  primo  rerqm  principio  exhiben- 
dum  existimaverunt,  sed  etiam  omnibus  creaturis  quae 
supra  homines  sunt.  Quidam  enim  existimaverunt  latriam 
exhibendam,  post  summum  Deum,  primo,  substantiis  in- 
tellectualibus  caelestibus,  quas  deos  vocabunt:  sive  essent 
omnino  separatae,  sive  essent  animae  orbium  aut  stel- 
larum.  -  Secundo,  daemonibus,  quos  dicebant  esse  sub- 
stantias  intellectuales  corporibus  aereis  unitas,  et  deos  in 
comparatione  ad  homines  esse  ponebant,  tanquam  vide- 
licet  medios  inter  homines  et  deos.  —  Tertio,  animabus 
bonorum  defunctorum,  quos  heroas  aut  manes  dicebant. 

2.  Quidam  vero  dixerunt  divinitatis  cultum  toti  mundo 
et  singulis  eius  partibus  exhibendum  esse,  non  ratione 
corporis,  sed  ratione  animae.  Existimabant  enim  Deum 
esse  animam  mundi. 

3.  Quidam  vero  ulterius  existimaverunt  quibusdam  ima- 
ginibus  esse  divinum  cultum  exhibendum:  eo  quod  eas 
sortiri  crederent  quasdam  virtutes  supernaturales,  vel  ex 
influentia  caelestium  corporum,  vel  ex  praesentia  aliquo- 
rum  spirituum.  Unde  et  isti  dicti  sunt  idololatrae :  quia 
latriae  cultum  idolis,  idest  imaginibus,  impendebant. 


II.  Quantum  ad  secundum  *,  huiusmodi  opiniones  im- 
pugnat  Sanctus  Thomas.  Et  primo,  primam ;  secundo,  se- 
cundam  * ;  tertio,  tertiam  **. 

Circa  primam,  ostendit  quod  irrationabile  est,  ponen- 
tibus  unum  tantum  principium  separatum,  cultum  divi- 
num,  idest,  illum  honorem  illamque  reverentiam  quae 
Deo  per  sacrificia  et  huiusmodi  res  exhibetur,  alteri  exhi- 
bere. 

Et  arguit  primo  sic.  Opinio  de  hoc  quod  Deus  sit  unus, 
supra  omnia  exaltatus,  per  sensibiUa  firmari  non  potest  in 
nobis  nisi  per  hoc  quod  ei  aliquod  separatum  exhibemus, 
quod  dicimus  cultum  divinum.  Ergo  etc.  —  Probatur  conse- 
quentia.  Quia  cultum  Deo  exhibemus,  ut  dictum  est  *,  [ut] 
in  nobis  firmetur  etiam  per  sensibilia  vera  opinio  de  Deo. 

Secundo.  Cultus  huiusmodi  exterior  homini  necessarius 
est,  ut  supra  diximus,  ad  hoc  quod  anima  hominis  exci- 
tetur  in  spiritualem  reverentiam  Dei.  Hoc  autem  fit  si 
Deo  exhibeatur  quod  nulli  alteri  exhibetur.  Ergo  etc. 
-  Minor  probatur.  Quia  ad  hoc  ut  animus  hominis  movea- 
tur,  multum  valet  consuetudo.  Habet  autem  hoc  humana 
consuctudo,  quod  honor  qui  exhibetur  supremo  in  repu- 
blica,  puta  regi  vel  imperatori,  nulli  alii  exhibetur. 

Tertio.  Si  cultus  latriae  alicui  deberetur  quia  est  su- 
perior,  non  quia  summus,  sequeretur  quod  angelus  angelo, 
et  unus  homo  alteri,  et  quod  mutuo  sibi  homines  latriam 
exhibere  deberent.  Hoc  est  inconveniens.  Ergo  etc.  -  Pro- 
batur  sequela.  Quia  unus  angelus  altero  angelo,  et  unus 


•  Cf.  init. 
ment. 


Coni- 


Xiim.  !v. 
'  Num.  V. 


Cap.  pracc. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXX. 


■  Nam.  I,  2. 

■  Vid.tcxt.  etvor. 


homo  altero  superior  est;  et  homo  qui  superior  est  quan- 
tum  ad  unum,  est  inferior  quantum  ad  aliud. 

Quarto.  Est  quoddam  speciale  beneficium  quod  a 
summo  Deo  recipit,  scilicet  creationis.  Ergo  debet  homo, 
in  eius  recognitionem,  aliquid  speciale  Deo  reddere.  Et 
hic  est  latriae  cultus.  -  Probatur  consequentia.  Quia,  se- 
cundum  hominum  consuetudinem,  pro  speciali  beneficio 
specialis  retributio  debetur. 

Qiiinto.  Solus  Deus  est  Dominus  omnium.  Ergo  etc.  — 
Probatur  consequentia.  Quia  latria  senntium  dicitur.  Ser- 
vitium  autem  domino  debetur.  -  Antecedens  vero  pro- 
batur.  Quia  dominus  vere  et  proprie  est  qui  aliis  praecepta 
operandi  dispensat,  et  a  nullo  reguiam  operandi  sumit: 
alii  enim  ministri  dicuntur.  Deus  autem,  qui  est  summum 
rerum  principium,  per  suam  providentiam  omnia  ad  de- 
bitas  actiones  disponit.  Unde  et  in  Sacra  Scriptura  et  an- 
geli  et  supcriora  corpora  ministrare  dicuntur. 

Sexto.  Sacrificium  est  soium  surnmo  Deo  exhibendum: 
licet  genuflexioues,  prostrationes,  €t  alia  huiusmodi  honoris 
indicia,  hominibus  exhiberi  possint,  alia  tamen  intentione 
quam  Deo.   Ergo  et  latria. 

Probatur  consequentia.  Quia  inter  alia  quae  ad  latriam 
pertinent,  singulare  est  sacrificium.  -  Antecedens  vero  pro- 
batur.  Sacrificium  est  Deo  offerendum :  ut  patet  ex  om- 
nium  opinione.  Sed  exterius  sacrificium  est  repraesenta- 
tivum  interioris  veri  sacrificii,  secundum  quod  mens  humana 
seipsam  Deo  oftert.  Ergo  illi  soli  est  exterius  sacrificium 
offerendum  cui  sese  mens  humana  offert  sacrificando.  Sed 
soli  summo  Deo  sese  offert.  Ergo  etc.  -  Probatur  minor 
subsumpta.  Offert  se  mens  nostra  Deo  quasi  suae  crea- 
tionis  principio,  actionis  actori,  et  beatitudinis  fini.  Sed 
haec  omnia  soli  summo  rerum  principio  conveniunt:  ut 
ex  superioribus  patet.  Ergo  etc. 

III.  Attendendum  hoc  loco  quod  Sanctus  Thomas  ar- 
gumentatur  ex  sacrificiis  quae  vere  et  iuste  Deo  exhibentur 
per  divinam  legem:  vultque  ista  sacrificia  soli  summo 
Deo  esse  exhibenda,  et  non  ahis.  De  iis  enim  verum  est 
quod  repraesentant  interius  sacrificium,  quo  anima  sese 
Deo  oftert  tanquam  creationis  principio,  etc.  Si  enim  de 
sacrificiis  per  idololatras  factis  esset  sermo,  posset  aliquis 
dicere  quod  repraesentant  sacrificium  quo  mens  sese  ei 
cui  sacrificatur  offert,  non  tanquam  creationis  principio, 
sed  tanquam  aliquid  numinis  et  divinitatis  habenti. 

Advertendum  secundo,  quod  ex  verbis  quibus  Sanctus 
Thomas  ait  prostrationes,  et  alia  huiusmodi  quae  ad  la- 
triam  pertincnt,  hominibus  exhiberi  posse,  potest  haberi 
sensus  conclusionis  hic  probatae.  Cum  cnim  dicitur  latriae 
cultum  nulli  alii  quam  Deo  exhiberi  debere,  intelligendum 
est  quantiim  ad  omnia  quae  ad  latriam  pertinent :  Jicet 
quantum  ad  aliqua  pertinentia  ad  latriam  possit  alicui 
alii  exhiberi.  -  Item,  quantum  ad  ea  extcriora  quae  alteri 
exhiberi  possunt,  intelligendum  est  quod  non  exhibeantur 
alteri  en  intentione  qua  exhibentur  Deo:  scilicet,  ut  alteri 
exhibeantur  tanquam  primae  causae,  et  tanquam  bonorum 
omnium  auctori.  Sic  enim  proprie  ad  cuhum  divinum  et 
ad  latriam  spectant. 

IV.  Secundo,  impugnat  Sanctus  Thomas  secundam  opi- 
nionem  *.  Et  primo,  comparat  eam  ad  primam  positionem : 
dicens  quod,  licet  magis  *  a  veritate  recedat  ista  positio 
quae  Deum  nihil  aliud  esse  quam  animam  mundi  dicit; 
et  ea  quae  ponit  Deum  separatum  esse,  et  ab  ipso  omnes 
substantias  intellectuales  cxistere,  sit  vera :  isti  tamen  ra- 
tionabilius  movcntur  ad  exhibendum  latriae  cultum  di- 
versis,  quia,  exhibendo  diversis  rebus,  videntur  uni  summo 
Deo  exhibere,  ad  quem,  secundum  corum  positionem, 
diversae  partes  mundi  comparantur  sicut  ad  animam  ho- 
minis  diversa  corporis  membra. 

2.  Secundo,  contra  ipsam  positionem  arguit  primo  sic. 
Secundum  ipsos,  mundo  est  latriae  cultus  exhibendus  non 
ratione  corporis.sed  ratione  animae,  quam  Deum  cssu  dicunt. 
Ergo  non  diversis  rebus,  sed  uni  tantum  est  exhibendus. 
—  Probatur  consequentia.  Quia  anima  indivisibiiis  est. 

Possent  autem  ad  hanc  rationem  dicere  quod  diversis 
quidem  rebus  est  latriae  cultus  exhibendus,  sed  tamen 
ratione  unius  in  omnibus  existentis. 


Sed  haec  responsio  nulla  est.  Quia  satis  est  Sancto 
Thomae  habere  quod  aeri  inquantum  aer  est,  non  est  latriae 
cultus  exhibendus;  nec  igni,  nec  aliis  partibus  universi, 
secundum  quod  una  ab  altera  distinguitur;  sed  uni  tantum, 
quod  in  omnibus  existit.  Et  per  conscLjuens  inconvenienter 
dicitur  omnibus  partibus  universi  esse  divinum  cultum 
exhibendum. 

3.  Secundo.  Cum  dicunt  Deum  esse  animam  mundi, 
cui  debctur  latria,  necesse  est  ut  intelligant  de  anima 
intcllectiva :  tum  quia  operationes  sensitivae  et  vegetativae 
non  compctunt  omnibus  partibus  universi;  tum  quia, 
etiam  si  illas  haberent,  propter  eas  non  eis  deberetur 
latriae  cultus,  sicut  nec  brutis  nec  plantis.  Ergo,  secundum 
ipsorum  radicem,  non  divcrsis  partibus  mundi,  sed  toti 
mundo  esset  latriae  cultus  exhibendus.  -  Probatur  conse- 
quentia.  Quia  anima  intellectiva  non  est  perfectio  determi- 
natarum  partium  corporis,  sed  aliquo  modo  respicit  totum  : 
ut  patct  de  nostra  anima. 

4.  Tertio.  Secundum  eorum  positionem,  aut  est  tan- 
tum  una  anima,  quae  totum  mundum  et  eius  omnes  partes 
animat :  aut  una  totius,  et  diversarum  partium  diversae. 
Si  primum,  sequitur  quod  divinitatis  cultus  uni  tantum 
debeatur :  cum  mundus  non  dicatur  Deus  nisi  propter 
animam.  -  Si  secundum,  etiam  idem  sequitur.  Quia  oportet 
ut  animae  partium  ordinentur  sub  anima  totius:  eadem 
enim  est  proportio  perfectionum  et  perfectibilium.  Existcn- 
tibus  autcm  pluribus  substantiis  intcllectualibus  ordinatis, 
illi  tantum  debetur  latriae  cultus  quae  summum  locum 
in  eis  tcnet,  ut  ostcnsum  est  contra  aliam   positioncm  *. 

Item,  manifestum  est  quasdam  partes  non  habere  ani- 
mam  propriam.  Ergo  eis  non  crit  latriae  cultus  exhibendus. 
Et  tamcn  ipsi  inanimata  corpora   colebant. 

Item,  homo  superior  cst  ordine  naturae  ad  minus  om- 
nibus  inferioribus  corporibus:  cum  perfecticrem  habeat 
formam.  Non  ergo  iliis  essct  ab  homine  exhibendus  latriae 
cultus,  si  propter  eorum  formas  cis  latriae  cultus  debe- 
retur.  -  Probatur  consequentia.  Quia  superius  non  debet 
inferiori  latriae  cultum. 

Eadcm  inconvenientia  sequentur,  inquit  Sanctus  Thomas, 
si  quis  dicat  partes  singulas  mundi  habere  proprias  animas, 
non  autem  totum  aliquam  communem.  Oportebit  cnim 
supremam  mundi  partem  habere  animam  nobiliorem,  cui 
soli,  secundum  praemissa,  debetur  latriae  cultus. 

V.  Tertio,  contra  tertiam  positionem,  de  imaginibus  *, 
quam  dicit  Sanctus  Thomas  irrationabihorem  esse,  arguit 
primo  sic.  Corporibus  caelestibus  non  debetur  latriae  cultus, 
nisi  fortc  proptcr  eorum  animas.  Ergo  neque  imaginibus 
quia  aliquam  virtutem  habeant  aut  dignitatcm  ex  corpo- 
ribus  caelestibus  secundum  eorum  corporalem  virtutem, 
ut  isti  dicebant. 

Secundo.  Sunt  infra  gradum  cuiuslibet  hominis:  quia 
non  consequuntur  cx  corporibus  caclcstibus  tam  nobilcm 
perfectionem  sicut  est  anima  rationalis.  Ergo   etc. 

Tertio.  Harum  imaginum  factores  sunt  homincs.  Ergo  etc. 
-  Probatur  consequentia.  Quia  causa  potior  est  effectu. 

Si  dicatur  quod  habent  aliquam  virtutem  aut  dignitatem 
ex  hoc  quod  eis  adhacrent  aliquac  spirituales  substantiae: 
hoc  non  sufticit.  Tum  quia  nulli  spirituali  substantiae 
debetur  latriae  cultus  nisi  soli  summae.  -  Tum  quia  no- 
biliori  modo  anima  rationalis  adhacret  corpori  hominis 
quam  spiritualis  substantia  imaginibus.  Et  sic  adhuc  homo 
remanet  in  maiori  dignitate:  scilicet,  tanquam  nobiliori 
forma  constitutus  in  esse.  -  Tum  quia,  cum  huiusmodi 
imagines  interdum  ad  aliquos  noxios  effcctus  fiant,  ma- 
nifestum  est,  si  per  spirituales  substantias  eftectum  sor- 
tiantur,  quod  iilae  sunt  vitiosae.  Et  per  consequens  sunt 
bonis  hominibus  inferiores. 

2.  Advertendum  quod,  si  divinus  cultus  debetur  alicui 
ab  hominibus,  non  dcbctur  illi  nisi  ratione  cuiusdam  ex- 
cellcnliae  in  bonitatc  supra  homines.  Ideo,  si  aliquae  sub- 
stantiac,  ctiam  intellectuales,  in  bonitate  non  excellant 
homines,  immo  sint  illis  inferiores;  sicut  substantiae  in- 
tellectuales  quibus  imagines  praedictae  suum  sortiuntur 
effcctum,  quae  malac  sunt  et  vitiosac,  sunt  bonis  homi- 
nibus  in  bonitate  inferiores :  sequitur  quod   a  bonis   ho- 


Num.  II 


Num. 


376 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXX. 


*  Art.  3,  4. 
"  Qu.    I,   a.  2, 
qu»  a,  4. 


*   Cap.    I,    post 

med.;  s.  Tli.  I.  3. 


*  Super  tibros 
Sap.,  ad  illud, 
Infelices  autem, 
Sap.  xiii,  10 
(R  e  u  1 1  ingae 

•  ^89). 


*  Apud  CapreO' 
lutn,  111  Sent., 
d.  IX,  q.  I,  p.  138 
(Turon.   1904). 


minibus  non  est  illis  substantiis  divinus  cultus  exhibendus. 
Et  secundum  hoc  procedit  ultima  ratio  hic  inducta. 

C0NFIR.MATUR  intentum  principale  auctoritate  Exodi  xxii, 
et  ad  Rom.  i. 

VI.  Ex  iis  infert  Sanctus  Thomas  duo  corollaria.  Unum 
est,  quod  ad  praedictas  indebitas  culturas  instinctu  dae- 
monum  homines  provocati  fuerunt.  Patet:  quia  ad  inde- 
bita  excitare  non  est  nisi  rationalis  creaturae  male  dispo- 
sitae.  -  Confirmatur  auctoritate  Psalmi,  et  I   Cor.  x. 

Alterum  est  qucd,  quia  principalis  intentio  divinae 
legis  est  ut  homo  Deo  subdatur,  et  ei  singularis  reverentia 
exhibeatur  non  solum  corde,  sed  et  ore  et  opere  corpo- 
rali,  ideo  primitus  interdicitur  plurium  deorum  cultus; 
secundo,  indicitur  ne  irreverenter  divinum  nomen  ore  pro- 
nuntietur,  per  ipsum  falsum  confirmando ;  tertio,  ut  mens 
divinae  contemplationi  vacet,  indicitur  requies  per  aliquod 
tempus  ab  exterioribus  exercitiis,  Exodi  xx. 

VII.  Circa  latriae  adorationem  soli  Deo  exhibendam, 
considerandum  est  quod  ipsam  esse  soli  Deo  exhibendam, 
intelligitur  primo  et  per  se.  Quia  secundario,  et  per  aliud, 
non  inconvenit  ut  alicui  alii  exhibeatur:  sicut  et  honor 
regi  exhibendus  eius  legato  exhibetur  ratione  regis,  cuius 
personam  repraesentat.  Sic  enim,  inquit  Sanctus  Thomas, 
Tertia,  q.  xxv  * ;  et  III  Sent.,  d.  ix  **,  est  adoranda  imago 
Christi  et  crux  adoratione  latriae,  inquantum  Christum 
crucifixum  repraesentant :  ita  quod  uno  actu  adorationis 
adoratur  ipse  Christus,  et  crux  aut  eius  imago  inquantum 
Christum  repraesentant.  Sed  ille  actus  primo  et  per  se  ad 
Christum  terminatur:  secundario  autem,  et  ratione  Christi 
repraesentati,  terminatur  ad  crucem  aut  ad  imaginem. 

Notat  autem  Sanctus  Thomas  in  locis  praeallegatis  quod 
imago  dupliciter  considerari  potest:  uno  modo,  inquantum 
est  talis  res,  puta  lignum  aut  lapis;  alio  modo,  inquantum 
est  imago,  idest,  inquantum  stat  sub  respectu  repraesen- 
tativi.  Si  consideretur  primo  raodo,  non  est  adoranda  ado- 
ratione  latriae:  cum  sit  quid  irrationale,  cui  convenire  non 
potest  ut  per  se,  et  actu  separato  ab  alterius  adoratione, 
adoretur;  id  quod  sibi  conveniret  si,  inquantum  est  talis 
res,  adoraretur.  -  Si  vero  secundo  modo  consideretur,  sic 
non  inconvenit  ipsam  adorari  latria.  Quia  cum,  ut  dicitur 
ab  Aristotele  in  libro  de  Memoria  et  Reminiscentia  *,  unus 
et  idem  sit  motus  in  imaginem  inquantum  est  imago,  et 
in  rem  cuius  est  imago,  eadem  est  adoratio  qua  adoratur 
imago  Christi  inquantum  est  Christi  imago,  et  qua  ipse 
Christus  adoratur.  Et  per  consequens,  sicut  adoratio  qua 
Christus  adoratur,  est  latria,  ita  et  adoratio  qua  adoratur 
eius  imago  inquantum  huiusmodi,  latria  est. 

VIII.  Nec  valent  argumenta  Holcot  *  arguentis  non  de- 
bere  adorari  Christi  imaginem  latria.  Tum  quia  latria  soli 
Deo  debetur:  nuUa  autem  imago  est  Deus  -  Tum  quia 
idem  honor  deberetur  Deo  et  creaturae  -  Tum  quia  ta- 
liter  adorans  confiteretur  aliud  a  Deo  esse  Deum :  hono- 
rans  enim  ahquid  latria,  confitetur  illud  esse  Deum. 

Constat  enim  ex  praedictis  soli  Deo  deberi  latriam^jr/mo 
et  per  se;  alii  autem  a  Deo  non  inconvenire  exhiberi  la- 
triam  per  aliud,  idest  inquantum  est  Dei  imago,  seu  eius 
repraesentativum. 

Constat  etiam  non  esse  inconveniens  eundem  honorem 
deberi  Deo  et  creaturae :  sed  Deo  primo  et  per  se,  crea- 
turae  inquantum  est  Dei  repraesentativa. 

Non  sequitur  etiam  ut  adorans  imaginem  Dei  confi- 
teatur  aliquid  aliud  a  Deo  esse  Deum.  Non  enim  adorans 
aliquid  latria  confitetur  illud  esse  Deum,  nisi  ad  illud  primo 
et  per  se  eius  adoratio  terminetur. 

IX.  Per  haec  etiam  patet  responsio  ad  Durandum, 
arguentem  *  quod  nunquam  reverentia  exemplaris  vel  si- 
gnati  debetur  signo  vel  imagini :  quia,  quantumcumque  sit 
idem  motus  animae  in  imaginem  et  in  rem  significatam, 
nunquam  tamen  dicit  anima  imaginem,  inquantum  ima- 
ginem,  esse  idem  cuni  exemplari. 

Patet  enim  quod  non  ideo  dicimus  latriam  deberi  ima- 
gini  Dei  inquantum  est  eius  imago,  quia  anima  dicat  unum 
esse  alterum:  sed  quia  eodem  actu  adorationis  quo  ado- 


ratur  imago  Dei  inquantum  eius  imago,  adoratur  ipse 
Deus,  tanquam  id  quod  primo  et  per  se  adoratur;  ipsa 
vero  imago  ratione  Dei,  cuius  est  repraesentativa,  adoratur. 
Non  est  autem  inconveniens  imaginem  Dei  simul  cum  ipso 
Deo  latria  adorari :  sicut  non  est  inconveniens  simul  re- 
gem  et  eius  legatum  honorari,  dum  ipse  legatus  inquantum 
personam  regis  repraesentat,  honoratur.  Esset  autem  in- 
conveniens  si  imago  Dei  per  se  adoraretur  latria  actu  quo 
Deus  non  honoraretur :  quia  tunc  adoraretur  ut  talis  res, 
non  autem  ut  Dei  imago. 

X.  Ex  iis  patet  etiam  responsio  ad  ea  quae  obiicit 
loannes  Mirandula  in  sua  Apologia  *.  .\rguit  enim  primo. 
Imago,  ut  sic,  est  distincta  ab  imaginato.  Ergo,  si  tit  sic 
terminat  adorationem  latriae,  sequitur  quod  aliquid  aliud 
a  Deo  adorabitur  latria. 

Secundo.  Si  imago  et  imaginatum  sunt  unum  totale 
obiectum  adorationis,  aut  huius  totalis  obiecti  altera  pars 
est  ipsa  imago,  quae  est  ens  creatum  respectivum:  aut 
non.  Si  primum,  sequitur  quod  aliqua  res  creata,  de  ge- 
nere  relationis,  saltem  partialiter  terminabit  adorationem 
latriae :  quod  videtur  male  Catholicum.  Si  secundum,  ergo 
non  debet  dici  ex  illis  duobus  fieri  unum  obiectum  totale. 
Tertio.  Auctoritas  Philosophi*  non  iuvat.  Quia  intendit 
Philosophus  quod  motus  recordativus  quo  anima  recor- 
datione  movetur  in  imaginem  ut  imago,  terminatur  etiam 
ad  imaginatum.  Et  etiam  habet  veritatem  ad  hunc  sensum: 
quod  habens  conceptum  definitivum  unius,  intelligit  esse 
aliud.  Quod  autem  omnis  motus  animae,  maxime  volun- 
tatis,  sit  idem  in  imaginem  et  in  imaginatum,  hoc  nullo 
modo  intendit  Philosophus.  -  Patet  a  simili.  Quia  saepe 
dicit  Sanctus  Thomas  quod  idem  est  motus  voluntatis  quo 
fertur  in  finem,  et  in  ea  quae  sunt  adfinem,  cum  vult  ea 
propter  finem.  Et  tamen  certum  est,  secundum  eum,  quod 
ille  motus  ut  attingit finem,  est  fruitio  :  ut  autem  attingit 
ea  quae  sunt  ad  finem,  est  usus,  et  non  friiitio. 

2.  Ad  primum  enim,  patet  ex  dictis  quod  non  est  incon- 
veniens  ut  aliud  a  Deo  terminet  secundario  et  per  aliud 
adorationem  latriae :  inquantum  videlicet  illud  adoratur  ut 
habens  ad  illud  respectum  repraesentativi. 

Ad  secundum  similiter  dicitur  quod  sunt  unum  totale 
obiectum  adorationis,  cuius  obiecti  una  pars  est  ratio  quod 
adoratio  simul  ad  aliam  terminetur.  Neque  est  inconve- 
niens  quod  res  creata  respectum  includens,  et  sic  aliquo 
modo  ad  genus  relationis  spectans,  terminet  secundario, 
et  ratione  alterius,  latriae  adorationem.  -  Nec  hoc  est  male 
Catholicum.  Immo  dicere  oppositum  magis  est  a  Catholica 
fide  alienum:  cum  secundum  Catholicae  Ecclesiae  ritum 
videamus  cruci  fieri  genuflexiones,  prostrationes,  suppli- 
cationes,  et  alia  huiusmodi,  quae  ad  latriae  adorationem 
pertinent. 

Ad  tertium  dicitur  primo,  quod  dictum  Philosophi  ma- 
xime  ad  propositum  facit.  Quia  ubi  unum  propter  alterum, 
ibi  est  unum  tantum.  Et  sic,  ubi  unum  propter  alterum 
adoratur,  ibi  est  unum  tantum  totale  quod  adoratur;  et 
per  consequens  unus  actus  adorationis  ad  utrumque  ter- 
minatur.  Et  universaliter  apud  Aristotelem  verum  est  quod 
est  unus  motus  animae  in  imaginem  inquantum  imago 
est,  et  in  imaginatum,  quicumquc  motus  animae  sitille: 
quia  tunc  ut  unum  animae  obiectum  considerantur,  et 
per  consequens  uno  actu  anima  fertur  in  utrumque,  dum 
actualiter  simul  in  ipsa  fertur. 

Dicitur  secundo,  quod  dictum  Sancti  Thomae  non  obstat : 
immo  propositum  confirmat.  Quia  ipse  vult  eundem  esse 
actum  voluntatis  quo  quis  vult  finem  et  ea  quae  sunt  ad 
finem,  inquantum  vult  ea  propter  finem,  ut  habetur  in  QQ.  de 
Ver.,  q.  xxii,  a.  14;  et  P  IP^,  q.  xn,  a.  4:  licet  ille  actus,  ut 
terminatur  ad  finem,  aliquando  habeat  nomQnfruitionis;xit 
vero  terminatur  ad  ea  quae  sunt  ad  finem,  habeat  nomen 
usus.  In  proposito  vero,  actus  ille  unus  adorationis  quo 
adoratur  Deus  et  eius  imago  simul,  non  potest  esse  latria 
respectu  unius,  respectu  vero  alterius  alia  adoratio :  quia 
ipsi  actus  in  quibus  utrumque  extrinsecus  aut  intrinsecus 
adoratur,  sunt  actus  in  quibus  proprie  latria  consistit. 


•  Disputatio  de 
Ador.  Crucis,  p. 
155  (Basil.  1557). 


Vid.  num.  vii. 


-^^&^S^w^ 


SUMMA  COiNTRA  GENTILPZS,  LIB.  III,  CAP.  CXXI. 


377 


Cap.  cxv. 


Ibid. 


CAPITULUM  CENTESIMUM  VIGESIMUM  PRIMUM 

Fragm.  ex  A,   80  v    bii-]3. 

QUOD    DIVINA    LEX    ORDINAT    HOMINEM    SECUNDUM    RATIONEM 

CIRCA  CORPORALIA  ET  SENSIBILIA. 


7ICUT  autem  per  corporalia  et  sensibilia 
mens  hominis  elevari  potest  in  Deum, 
si  quis  eis  in  reverentiam  Dei  debito 
modo  utatur,  ita  etiam  eorum  inde- 
bitus  usus  mentem  a  Deo  vel  totaliter  abstrahit, 
dum  in  inferioribus  rebus  constituitur  volun- 
tatis  finis;  vel  mentis  intentionem  a  Deo  re- 
tardat,  dum  ultra  quam  necesse  sit,  ad  huius- 
modi  res  afficimur.  Est  autem  divina  lex  ad  hoc 
principaliter  data  ut  horno  adhaereat  Deo  *.  Per-  ■ 
tinet  igitur  ad  legem  divinam  ordinare  hominem 
circa  corporalium  et  sensibilium  affectionem  et 
usum. 

Adhuc.  Sicut  mens  hominis  ordinatur  sub  Deo, 
ita  corpus  sub  anima  ordinatur,  et  inferiores  vires  ■ 
sub  ratione.  Pertinet  autem  ad  divinam  provi- 
dentiam,  cuius  quaedam  ratio  homini  a  Deo  pro- 
posita  divina  lex  est  *,  ut  singula  suum  ordinem 
teneant.  Est  igitur  sic  homo  ordinandus  lege  divina 
ut  inferiores  vires   rationi   subdantur;  et  corpus  :r 


animae ;  et  exteriores  res  ad  necessitatem  homini 
deserviant. 

Amplius.  Quaelibet  lex  recte  proposita  inducit 
ad  virtutem  *.  Virtus  autem  in  hoc  consistit,  quod  •  ibn. 
tam  interiores  affectiones,  quam  corporalium  re- 
rum  usus,  ratione  regulentur.  Est  igitur  hoc  lege 
divina  statuendum. 

Praeterea.  Ad  unumquemque  legislatorem  per- 
tinet  ea  lege  statuere  sine  quibus  lex  observari 
'  non  potest.  Cum  autem  lex  rationi  proponatur, 
homo  legem  non  sequeretur  nisi  alia  omnia  quae 
pertinent  ad  hominem,  rationi  subderentur.  Per- 
tinet  igitur  ad  legem  divinam  praecipere  ut  omnia 
quae  sunt  hominis,  rationi  subdantur. 

Hinc  est  quod  dicitur  Rom.  xii':  Rationabile 
obseqiiiinn  vesirum;  et  I  Thess.  iv^:  Haec  est  vo- 
liintas  Dei,  sanctijicatio  vestra. 

+  Per  haec  autem  excluditur  quorundam  error  +  RnNOPiT  au- 

j .      '  .  ...  ,  '  . ,  .         TOG.     VaT.    80  V 

dicentmm  illa  solum  esse  peccata,  quibus  proxi-  ^  •«• 
mus  aut  offenditur  aut  scandalizatur. 


3    si  quis  eis  in  reverentiam   Ita  Pc;  si  quis  enim  reverentia  aDWZi»,  si  aliquis  eis   in  reverentia  E,    si  autem  aliquis  reverentiam  GN,  si 
quis  eas  in  reverentiam  Y.         7  retardat  Ita  sGP,  retardantur  Z,  retardant  ceteri.         17  quaedam]  quidem  Pc. 
1   exteriores  res]  exteriores  aDGYc.  18  Per  haec  Reincipit  A,  -usque  ad  totum  cap.  12S;  Per  hoc  omiies. 


Commentaria  Ferrariensis 


cap.  XIX,  init. 


PosTQUAM  determinavit  Sanctus  Thomas    de  divina  lege 
quantum    ad    praecepta    quibus    homo    ordinatur    ad 
Deum,  vult  de  ipsa   determinare    quantum    ad    praecepta 
■  Cf.  Comment.   ordinantia  hominem  in  proximum  *. 

/'fin      *i*      init  _,.  * 

Lirca  hoc  autem  duo  facit :  primo,  praemittit  quoddam 
necessarium;  secundo,  prosequitur  intentum,  cap.  cxxviii. 
-  Praemittit  autem  quod  ad  legem  Dei  pertinet  ordinare 
hominem  circa  corporalia  et  sensibiha. 

Sed  circa  hoc  duo  facit:  primo,  ostendit  in  generali 
quod  ad  legem  divinam  pertinet  ordinare  hominem  circa 
corporalium  et  sensibilium  affectionem  et  usum ;  secundo, 
quomodo  ordinet  hominem  circa  venereorum  et  ciborum 
usum  particulariter  ostendit,  capite  sequenti. 

I.  Quantum  ad  primum,  arguit  primo  sic.  Corporalium 
et  sensibihum  indebitus  usus  mentem  vel  a  Deo  totaliter 
abstrahit,  dum  in  ipsis  constituitur  voluntatis  finis;  vel 
mentis  intentionem  a  Deo  retardat,  dum  ultra  quam  ne- 
cesse  est,  ad  huiusmodi  res  afficimur.  Ergo  ad  legem  di- 
vinam  pertinet  hominem  circa  rerum  huiusmodi  affectio- 
nem  et  usum  ordinare.  -  Probatur  consequentia.  Quia 
divina  lex  ad  hoc  est  principaliter  data  ut  homo  adhae- 
reat  Deo. 

Advertendum  est  quod,  cum  ultimus  finis  sit  tantum 
unus,  quando  mens  uni  rei  tanquam  ultimo  fini  adhaeret, 
nihil  aliud  pro  tunc  tanquam  ultimum  finem  amare  po- 
test.  Propterea  bene  inquit  Sanctus  Thomas  quod  inde- 
bitus  corporalium  usus  mentem  a  Deo  totaliter  abstrahit 
dum  in  ipsis  constituitur  voluntatis  finis:  quia  videlicet, 
dum  in  re  corporea  finis  voluntatis  constituitur,  ita  quod 
nihil  ulterius  desideratur  aut  amatur,  sed  res  ipsa  corporea 
amatur  super  omnia,  mens  omnino  Deum  deserit,  ipsum 
non  amando.  Quod  per  mortale  peccatum  fit.  -  Quando 

SuMMA  CoNTRA  Gentii.es  D.  Thomak  Tom.  II. 


vero  ad  huiusmodi  res  non  tanquam  ad  ultimum  finem 
afficimur,  sed  est  tantum  aliqua  circa  ipsas  inordinatio, 
manente  habituali  ordine  ad  Deum  tanquam  ad  finem, 
sicut  accidit  dum  quis  venialiter  peccat,  non  abstrahitur 
mens  a  Deo  totaliter,  cum  ipsum  tanquam  finem  habi- 
tualiter  habeat ;  sed  retardatur  a  Deo  mentis  intentio,  quia 
per  huiusmodi  inordinatas  affectiones'circa  corporalia  pro- 
fectus  ille  spiritualis  impeditur  quo  homo  magis  per  amo- 
rem  actualem  adhaeret  Deo ;  et  consecutio  gloriae,  quae 
in  Dei  visione  consistit,  per  huiusmodi  inordinationem 
retardatur,  ut  dicitur  de  Malo,  qu.  vii,  a.  2,  ad   14. 

II.  Secundo.  Pertinet  ad  divinam  providentiam  ut  sin- 
gula  suum  ordinem  teneant.  Sed  lex  divina  est  ratio  pro- 
videntiae  a  Deo  homini  proposita.  Ergo  ad  ipsam  pertinet 
ordinare  sic  hominem  ut  in  eo  singula  suum  ordinem 
teneant.  Sed  sicut  mens  hominis  ordinatur  sub  Deo,  ita 
corpus  sub  anima  ordinatur,  et  inferiores  vires  sub  ra- 
tione.  Ergo  sic  est  homo  ordinandus  divina  lege  ut  infe- 
riores  vires  rationi  subdantur;  et  corpus  animae;  et  exte- 
riores  res  ad  necessitatem  homini  deserviant.  Ergo  etc. 

Avertendum  quod,  sicut  patuit  ex  praecedentibus  *, 
divina  providentia  esl  ratio  ordinis  omnium  rerum  in  finem. 
Et  per  consequens,  cum  omnia  ad  hominem  quomodo- 
cumque  pertinentia  sub  divina  providentia  cadant,  ipsa 
providentia  est  etiam  rerum  humanarum  ratio.  Et  quia 
lex  nihil  aliud  est  quam  ratio  et  regula  qua  aliquorum 
actus  diriguntur,  ideo  convenienter  dicitur  quod  lex  actuum 
humanorum  est  ratio  divinae  providentiae  liomini  a  Deo 
proposita  et  manifestata. 

Advertendum  etiam,  quia  in  conclusione  apponitur  una 
particula  quae  non  videtur  in  praemissis  assumpta,  scilicet, 
et  ut  exleriores  res  ad   necessitatem   homini  deserviant, 

48 


Cap.  Lxiv. 


378 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  111,  CAP.  CXXI,  CXXII. 


quod  aut  in  textu  deficit  scriptorum  vitio  illa  particula  in 
praemissis:  aut  subintelligitur  cum  dicitur  quod  corpus 
siib  aiiima  ordinatur.  Sicut  enim  corpus  hominis  sub 
anima  ordinatur  tanquam  ipsa  iraperfectius,  ita  exteriores 
res  corporales  sub  homine  continentur,  cuius  forma  est 
anima  intellectiva. 

III.  Tertio.  Quaelibet  lcx  recte  proposita  inducit  ad 
virtutem.  Ergo  ctc.  -  Probatur  consequentia.  Quia  virtus 
iii  hoc  consistit  quod  tam  interiores  affectioncs,  quam  cor- 
poralium  rerum  usus,  ratione  regulentur. 

Adverte  quod  ideo  dicit  Sanctus  Thomas  legem  recte 
propositam  inducere  ad  virtutem,  non  autem  absolute 
legem,  quia  possunt  esse  aliquae  leges  per  tyrannos  pro- 
positae  quae  non  inducant  ad  virtutem,  sed  ad  malum. 
Sed  istae  non  sunt  leges  recte,  immo  perverse  et  male 
institutae. 

IV.  Quarto.  Cum  lex  rationi  proponatur,  homo  legem 
non  sequeretur  nisi  ajia  omnia  quae  pertinent  ad  homi- 
nem,  rationi  subderentur.  Ergo  ad  legem  divinam  pertinet 
praecipere  ut  omnia  quae  sunt  hominis,  rationi  subdantur. 
-  Probatur  consequentia.  Quia  ad  unumquemque  legisla- 
torem  pertinet  ea  legc  statuere  sine  quibus  lex  servari 
non  potest. 


Ad  evidentiam  huius  rationis,  considerandum  est  quod, 
cum  gubernare  sit  superioris  respectu  inferioris,  non  datur 
alicui  lex  secundum  quam  debet  aliud  regulare  et  gu- 
bernarc,  nisi  illud  eius  imperio  supponatur:  frustra  enim 
daretur  alicui  lex  secundum  quam  aHquod  regnum  guber- 
naret,  nisi  ipsum.  regnum  ei  supponeretur.  Quia  ergo  lex 
divina  proponitur  a  Deo  et  datur  humanae  rationi  ad  hoc 
ut  omnes  actus  hominis,  inquantum  homo  est,  regulet  et 
gubernet,  necesse  est  ut  ipse  homo  quantum  ad  omnia 
sua  rationi  subiiciatur,  et  consequenter  quantum  ad  om- 
nem  aiifectionem  et  usum  rerum  corporalium.  Et  hoc  est 
huius  rationis  fundamentum. 

V.  Confirmatur  conclusio  auctoritate  Apostoli,  Rom. 
XII,  et  I  Thess.  iv. 

Excluditur  vero  per  hoc  error  dicentium  illa  sola  esse 
peccata  quibus  proximus  aut  olTenditur  aut  scandalizatur. 

Advertendum  quod  hic  error  optime  ex  •  dictis  exclu- 
ditur.  Cum  enim  peccatum  sit  conlra  divinam  legem  et 
contra  rationem  operari ;  divina  autem  lex  et  humana  ratio 
modum  circa  rerum  sensibilium  aftectionem  et  usum  im- 
ponat :  non  solum  quis  peccat  si  proximum  oftendat  aut 
scandalizet,  sed  etiam  si  indebite  et  contra  rationis  ordi- 
nem  sensibilibus  afficiatur,  aut  eis  utatur  indebite. 


-'viSj^iSlSiSSi^^ 


CAPITULUM  CENTESIMUM  VIGESIMUM  SECUNDUM 

A  80  V    b  14;  et  82  r    b8  cum  mg  lat. 

QUA  RATIONE  FORNICATIO  SIMPLEX 

SECUNDUM    LEGEM    DIVINAM    SIT    PECCATUM: 

ET  QUOD  MATRIMONIUM  SIT  NATURALE. 


t  AUTOG.   8OV     ■}■ 

b  14. 


'  Cf.  cap.  praec. 


'  Cap,  cxu  sq. 


X  hoc  autem  apparet  vanam  esse  ratio- 
nem  quorundam  dicentium  fornicatio- 
nem  simplicem  non  esse  peccatum. 
s^  Dicunt  enim:  Sit  aliqua  mulier  a  viro 
soluta,  quae  sub  nullius  potestate,  ut  patris  vel 
alicuius  alterius,  existat.  Si  quis  ad  eam  accedat 
ea  volente,  non  facit  illi  iniuriam :  quia  sibi  placet, 
et  sui  corporis  habet  potestatem.  Alteri  non  facit 
iniuriam :  quia  sub  nullius  potestate  ponitur  esse. 
Non  videtur  igitur  esse  peccatum.  ■ 

Non  videtur  autem  esse  responsio  sufficiens  si 
quis  dicat  quod  facit  iniuriam  Deo.  -  Non  enim 
Deus  a  nobis  offenditur  nisi  ex  eo  quod  contra 
nostrum  bonum  agimus,  ut  dictum  est  *.  Hoc 
autem  non  apparet  esse  contra  hominis  bonum.  1 
Unde  ex  hoc  non  videtur  Deo  aliqua  iniuria  fieri. 

Similiter  etiam  non  videtur  sufficiens  responsio 
quod  per  hoc  fiat  iniuria  proximo,  qui  scanda- 
lizatur.  -  Contingit  enim  de  aliquo  quod  secun- 
dum  se  non  est  peccatum,  aliquem  scandalizari: 
et  sic  fit  peccatum  per  accidens.  Nunc  autem  non 
agimus  an  fornicatio  simplex  sit  peccatum  per 
accidens,  sed  per  se. 

Oportet  igitur  ex  superioribus  solutionem  quae- 
rere.  Dictum  est  enim  *  quod  Deus  uniuscuiusque  ■ 
curam  habet  secundum  id  quod  est  ei  bonuni. 
Est   autem   bonum   uniuscuiusque    quod   finem 


suum  consequatur:  malum  autem  eius  est  quod 
a  debito  fine  divertat.  Sicut  autem  in  toto,  ita 
et  in  partibus  hoc  considerari  oportet :  ut  scilicet 
unaquaeque  pars  hominis,  et  quilibet  actus  eius, 
finem  debitum  sortiatur.  Semen  autem,  etsi  sit 
superfluum  quantum  ad  individui  conservatio- 
nem,  est  tamen  necessarium  quantum  ad  propa- 
gationem  speciei.  Alia  vero  superflua,  ut  egestio, 
urina,  sudor,  et  similia,  ad  nihil  necessaria  sunt: 

■  unde  ad  bonum  hominis  pertinet  solum  quod 
emittantur.  Non  hoc  autem  solum  quaeritur  in 
semine,  sed  ut  emittatur  ad  generationis  utilita- 
tem,  ad  quam  coitus  ordinatur.  Frustra  autem 
esset  hominis  generatio  nisi  et  debita  nutritio  se- 
queretur :  quia  generatum  non  permaneret,  debita 
nutritione  subtracta.  Sic  igitur  ordinata  esse  se- 
minis  debet  eniissio  ut  sequi  possit  et  generatio 
conveniens,  et  geniti  educatio. 

Ex  quo  patet  quod  contra  bonum  hominis  est 

I  omnis  emissio  seminis  tali  modo  quod  generatiq 
sequi  non  possit.  Et  si  ex  proposito  hoc  agatur, 
oportet  esse  peccatum.  -  Dico  autem  modum  ex 
quo  generatio  sequi  non  potest  secunditm  se:  sicut 
omnis  emissio  seminis  sine  naturali  coniunctione 
maris  et  feminae;  propter  quod  huiusmodi  pec- 
cata  contra  natuvam  dicuntur.  Si  autem  per  ac- 
cidens  generatio  ex  emissione  seminis  sequi  non 


4  Sit  EP;  si  !>,  sic  ceteri.  5  ut  E;  vel.  7  il!i]  sibi  GN.  8  Alteri]  Et  alteri  GPc.  9  ponitur  post  esse  GNPc.  11   autem 

om  G,  ante  videtur  CYPc.  i5  esse  E;  om.  18  iniuria  om  EGN.  iq    enim]  autem  GN.  24    igitur]  autem  GNfr.  quaerere 

A  solus;  inquirere. 

3  lioc  A  solus;  om.         11    hoc  autem  solum  E;  ad  lioc  solura  N,  solum  G,  solum  autem  hoc  ceteri.  quaeritur]  contingit  W,  requi- 

ritur  P.  i5  permaneret  A  solus;  remaneret.  16   esse  seminis  /iic  E;  post  debet.  17    possit  CDEZPc;  posset.  19  bonum  hic 

A  solus;  post  liominis.         20  quod  DE\VY6P;  quia.         21   possit  DEWP;  posset. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  111,  CAP.  CXXII. 


379 


VI  EMc.  V, 
;  ».  Th.  I.  4- 


possit,  non  propter  hoc  est  contra  naturam,  nec  pec-  lum  instructione,  sed  etiam  repressione.  Ad  haec 
catum :  sicut  si  contingat  mulierem  sterilem  esse.  autem  mulier  sola  non  sufficit,  sed  magis  in  hoc 
Similiter  etiam  oportet  contra  bonum  hominis  requiritur  opus  maris,  in  quo  est  et  ratio  perfe- 
esse  si  semen  taliter  emittatur  quod  generatio  sequi  ctior  ad  instruendum,  et  virtus  potentior  ad  casti- 
possit,  sed  conveniens  educatio  impediatur.  Est  s  gandum.  Oportet  igitur  in  specie  humana  non 
enim  considerandum  quod  in  animalibus  in  qui-  per  parvum  tempus  insistere  promotioni  prolis, 
bus  sola  femina  sufficit  ad  prolis  educationem,  sicut  in  avibus,  sed  per  magnum  spatium  vitae. 
mas  et  femina  post  coitum  nullo  tempore  com-  Unde,  cum  necessarium  sit  marem  feminae  com- 
manent,  sicut  patet  in  canibus.  Quaecumque  vero  manere  in  omnibus  animalibus  quousque  opus 
animalia  sunt  in  quibus  femina  non  sufficit   ad  ■«  patris  necessarium  est  proli,  naturale  est  homini 

quod  non  ad  modicum  tempus,  sed  diuturnam 


educationem  prolis,  mas  et  femina  sunul  post 
coitum  commanent  quousque  necessarium  est  ad 
prolis  educationem  et  instructionem :  sicut  patet 
in  quibusdam  avibus,  quarum  pulli  non  statim 
postquam  nati  sunt  possunt  sibi  cibum  quaerere. 
Cum  enim  avis  non  nutriat  lacte  pullos,  quod 
in  promptu  est,  velut  a  natura  praeparatum,  sicut 
in  quadrupedibus  accidit,  sed  oportet  quod  cibum 
aliunde  pullis  quaerat,  et  praeter  hoc,  incubando 
eos  foveat:  non  sufficeret  ad  hoc  sola  femella. 
Unde  ex  divina  providentia  est  naturaliter  indi- 
tum  mari  in  talibus  animalibus,  ut  commaneat 
femellae  ad  educationem  fetus.  -  Manifestum  est 
autem  quod  in  specie  humana  femina  minime 
sufficeret  sola  ad  prolis  educationem :  cum  ne- 
cessitas  humanae  vitae  multa  requirat  quae  per 
unum  solum  parari  non  possunt.  Est  igitur  con- 
veniens  secundum  naturam  humanam  ut  homo 
post  coitum   mulieri  commaneat,  et  non  statim 


societatem  habeat  vir  ad  determinatam  muliererh. 
Hanc  autem  societatem  matrimoninm  vocamus. 
Est  igitur  matrimonium  homini  naturale:  et  for- 

■;  nicarius  coitus,  qui  est  praeter  matrimonium,  est 
contra  hominis  bonum.  Et  propter  hoc  oportet 
ipsum  esse  peccatum. 

Nec   tamen    oportet    reputari    leve    peccatum 
esse  si  quis  seminis  emissionem  procuret  praeter 

=odebitum  generationis  et  educationis  finem,  pro- 
pter  hoc  quod  aut  leve  aut  nuUum  peccatum  est 
si  quis  aliqua  sui  corporis  parte  utatur  ad  alium 
usum  quam  ad  eum  ad  quem  est  ordinata  secun- 
dum  naturam,  ut  si  quis,  verbi  gratia,  manibus 

'i  ambulet,  aut  pedibus  aliquid  operetur  manibus 
operandum:  quia  per  huiusmodi  inordinatos  usus 
bonum  hominis  non  multum  impeditur;  inor- 
dinata  vero  seminis  emissio  repugnat  bono  na- 
turae,  quod   est   conservafio   speciei.  Unde  post 


abscedat,  indilferenter  ad  quamcumque  accedens,  1°  peccatum  homicidii,  quo  natura  humana  iam  in 
sicut  apud  fornicantes  accidit.  actu  existens  destruitur,  huiusmodi  genus  peccati 

Non  autem  huic  rationi  obstat  quod  aliqua  videtur  secundum  locum  tenere,  quo  impeditur 
muiier  suis  divifiis  potens  est  ut  sola  nutriat  fe-  generatio  humanae  naturae. 
tum.  Quia  rectitudo  naturalis  in  humanis  actibus  \  Haec  autem  quae  praemissa  sunt,  divina 
non  est  secundum  ea  quae  per  accidens  contin- ;;  auctoritate  firmantur.  Quod  enim  emissio  seminis 
gunt  in  uno  individuo,  sed  secundum  ea  quae  ex  qua  proles  sequi  non  potest,  sit  illicita,  patet. 
totam  speciem  consequuntur.  Dicitur  enim  Levit.   xviii--'^^:   Ciim   masciilo  non 

Rursus  considerandum  est  quod  in  specie  hu-  commisceberis  coitu  femineo :  et  citm  otnni  pecore 
mana  proles  nonindigetsolumnutritione  quantum  non  coibis.  Et  I  Cor.  vi',°:  Xeque  molles,  neqiie 
ad  corpus,  ut  in  aliis  animalibus;  sed  etiam  instru- 40  ma5a//orz/77i  concubitores,  regnum  Dei  non  pos- 
ctione  quantum  ad  animam.  Nam  alia  animalia  sidebunt. 
naturaliter  habent  suas  prudentias,  quibus  sibi 
providere  possunt:  homo  autem  ratione  vivit, 
quam  per  longi  temporis  experimentum  ad  pru- 
dentiam  pervenire  oportet ;  unde  necesse  est  ut  i> 
filii  a  parentibus,  quasi  iam  expertis,  instruantur. 
Nec  huius  instructionis  sunt  capaces  mox  geniti, 
sed  post  longum  tempus,  et  praecipue  cum  ad 
annos  discretionis  perveniunt.  Ad  hanc  etiam 
instructionem  longum  tempus  requiritur.  Et  tunc  5=  emissione  seminis  non  esse  maius  peccatum  quam 
etiam,  propter  impetus  passionum,  quibus  cor-  in  aliarum  superfluitatum  emissione;  et  dicentium 
rumpitur  aestimatio  prudentiae*  indigentnonso-     fornicafionem  non  esse  peccatum. 


1   possit  CDEXfe;  potest  Z,  posset  cetcri.  non  propter  hoc  A  solus;  hoc  non.         3  etiam  om  Db,  post  oportct  aW.         5  possit  DP; 

posset.  conveniens  hic  A  solus;  post  cducatio.  9  vero  om  aGW,  autem  Z.  i5  sibi  om  N,  posr  cihum  BFHWPc.  ]8  oportet] 

oporteat  P.         19  aliunde  sY;  alienum.         praeter]  propter  GN.         incubando  Asolus;  in  cibando.         44  quam  CX;  quae  pGfr,  quem  ceteri. 

1     Ad  haec  B;  Ad  hanc  DY;  Ad  hoc  ccteri.  12    habeat  deletur  in  A  post  habeant;  patet  casu  factum  esse  tit  habeat  deleretur  pro 

habeant.  ib  aliquid  hic  E;  post  operetur.  36  ex  qua  'Pd;  ex  quo.  38  commisceberis]  commiscearis  IV.  omni  om  GN.  40  non 
om  NZsGYiPc.         46  scortator]  fornicator  GP.         46  ab  omni  A  solus;  a.  47  crimen  scire  A  sohis;  etc.  48  lornicationem  XYZ;  etc. 

addur.t,         49  Per  haec  A  solus;  Per  hoc. 


Commentaria 

Viso  in  communi  quod  per  divinam  legem  ordinatur  j 
homo  secundum  rationem  circa  corporalia  et  sensi-  i 
bilia,  videndum  est  in  particulari  quomodo  ordinetur  circa  | 
venereorum  et  ciborum  usum,  circa  quae  homo  maxime  , 


Ferrariensis 

af&citur*.   Et  primo  videndum  est   de   usu  venereorum; 
secundo,  de  ciborum  usu,  cap.  cxxvii. 

Quantum  ad  primum,  duo  facit  Sanctus  Thomas:  primo, 
ostendit  secundum  divinam  legem  fornicationem  esse  pec- 


[■  AuTOG.  82  r  b  8. 


Quod  etiam  fornicatio,  et  omnis  coitus  praeter 
propriam  uxorem,  sit  illicitus,  patet.  Dicitur  enim 
Deut.  xxin'':  Non  erit  meretrix  de  Jiliabus  Israel, 
nec  scortator  defiliis  Israel.  Et  Tobiae  iv '-':  Attende 
tibi  ab  omni  fornicationc,  et  praeter  uxorem  tuam, 
non  patiaris  crimen  scire.  Et  I  Cor.  vi'*':  Fugite 
fornicationem. 

Per  haec  autem  excluditur  error  dicentium  in 


'  Cf.  Commcnt. 
cap.  praec,  inil. 


38o 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXXII. 


catum,  et  matrimonium  naturale ;  secundo,  matrimonii  con- 
ditiones  declarat,  capitibus  sequentibus. 

Quantum  ad  primum,  tria  facit :  primo,  proponit  ratio- 
nem   quorundam  dicentium  fornicationem  non  esse   pec- 

*  Num.  II.  catum;  secundo,  veritatem  determinat*;  tertio,  quandam 

*  Num.  IV.  obiectionem  excludit  *. 

1.  Primo  ergo  ait  quod  quidam  arguunt  fornicationem 
non  esse  peccatum,  quia,  si  quis  ad  mulierem  solutam  a 
viro  et  sub  nullius  potestate  existentem,  ea  volente,  ac- 
cedat,  nec  illi  facit  iniuriam,  quia  sibi  placet,  et  sui  corporis 
habet  potestatem ;  nec  alteri,  quia  sub  nullius  potestate 
esse  ponitur.  Ergo  non  est  peccatum. 

Nec  suf&cit  dicere  quod  Deo  iniuriam  facit.  Quia  Deus 
non  offenditur  a  nobis  nisi  ex  eo  quod  contra  bonum 
nostrum  agimus.  Hoc  autem  non  apparet  contra  hominis 
bonum.  / 

Non  sufficit  etiam  dicere  quod  fiat  iniuria  proximo,  qui 
per  hoc  scandalizatur.  Quia  contingit  de  aliquo  quod  se- 
cundum  se  non  est  peccatum,  aliquem  scandalizari,  et  sic 
per  accidens  peccatum  esse :  nunc  autem  agimus  an  for- 
nicatio  sit  per  se  peccatum. 

*  Cf.  init.  Com-        n.  Secundo,  determinat  veritatem  *.  Et  ponit  duas  con- 
*"cf.  num.  III,  VI.  clusiones*.  Prima  est:  Fornicarius  coitus  est  peccatum.  Et 

intelligitur  secundum  se:  et  non  tantum  quia  prohibitus. 

Probatur.  Contra  hominis  bonum  est  omnis  emissio  se- 
minis  secundum  quam  generatio  sequi  non  potest  secundum 
se :  aut,  si  sequi  potest  generatio,  conveniens  prolis  edu- 
catio  impediatur.  Et  si  ex  proposito  agatur,  oportet  esse 
peccatum.  Sed  sic   accidit  in  fornicario   coitu.   Ergo   etc. 

Maior  probatur.  Bonum  uniuscuiusque  est  ut  finem 
suum  consequatur:  malum  vero  quod  a  debito  fine  di- 
vertat.  Et  hoc  sicut  in  toto,  ita  et  in  partibus  considcrari 
oportet.  Sed  semen  est  necessarium  ad  speciei  propaga- 
tionem :  cum  tamen  alia  superflua  ad  nihil  necessaria  sint, 
ut  egestio,  urina,  sudor,  et  huiusmodi.  Ergo  ad  bonum 
hominis  pertinet  ut  emittatur  ad  generationis  utilitatem  : 
et  etiam  ut  sequi  possit  conveniens  geniti  educatio,  quia 
generatum  non  remaneret,  debita  nutritione  subtracta. 
Ergo    etc. 

Minor  vero  probatur:  scilicet  quod  per  fornicarium 
coitum  impediatur  conveniens  geniti  educatio.  Conveniens 
est  secundum  humanam  naturam,  ad  educationem  scilicet 
prolis,  ut  homo  post  coitum  mulieri  eommaneat,  et  non 
statim  abscedat,  indifferenter  ad  quamcumque  accedens. 
Quia  femina  minime  sufficeret  sola  ad  prolis  educationem : 
cum  necessitas  humanae  vitae  multa  requirat  quae  per 
unum  solum  parari  non  possunt.  Videmus  autem  in  ani- 
malibus  in  quibus  femina  non  sufficit  ad  educationem 
prolis,  quod  mas  et  femina  simul  post  coitum  commanent, 
quousque  necessarium  est  ad  prolis  educationem  et  instru- 
ctionem.  Sed  fornicator  non  commanet  feminae,  scd  statim 
abscedit,  indifterenter  ad  quamcumque  accedens.  Ergo  etc. 

Nec  obstat  huic  probationi  quod  aliqua  mulier  suis 
divitiis  potens  est  ut  sola  nutriat  fetum.  Quia  rectitudo 
naturalis  in  humanis  actibus  non  est  secundum  ea  quae 
per  accidens  in  uno  individuo  contingunt,  sed  secundum 
ea  quae  totam  speciem  consequuntur. 

2.  Ad  evidentiam  huius  rationis,  considerandum  est  quod 
actui  fornicario  secundum  se  convenit  ut  homo  non  te- 
neatur  post  coitum  feminae  commanere :  cum  per  ipsum 
nullo  vinculo  ad  hoc  arctetur,  inquantum  fornicator  est; 
et  quantum  est  ex  ipsa  ratione  fornicarii  actus,  non  prohi- 
betur  quis  ad  quamcumque  aliam  accedere.  Ideo,  quantum 
est  ex  se,  est  impeditivus  convenientis  educationis  prolis, 
quae  convenienter  non  fit  nisi  post  coitum  masculus  fe- 
minae  commaneat.  Et  consequenter  secundum  se  est  contra 
hominis  bonum,  et  est  peccatum. 

Unde  quamvis  aliquis  fornicator  diu  post  coitum  com- 
maneat  mulieri,  et  iuvet  ad  prolis  educationem,  hoc  ncn 
tollit  quin  actus  fornicarius  sit  peccatum :  quia  per  acci- 
dens  est  ut  hic  commaneat  mulieri.  Secundum  se  autem 
illi  actui  non  convenit  ut  habeat  fornicator  feminae  com- 
manere :  quia  nulla  est  ipsius  ad  hoc  facta  obligatio.  Et 
quia,  ut  hic  dicitur,  in  actibus  humanis  consideratur  recti- 
tudo  aut  obliquitas  a  ratione  secundum  id  quod  illis  con- 


venit  per  se,  non  autem  secundum  illud  quod  sibi  per 
accidens  convenit;  ideo  absolute  dicendum  est  actum 
omnem  fornicarium  malum  hominis  esse,  utpote  impedi- 
tivum  finis  ad  quem  per  se  et  ex  natura  sua  seminis  emissio 
ordinatur,  et  esse  peccatum,  non  obstantibus  iis  quae  quan- 
doquc  hunc  actum  in  aliquo  homine  per  accidens  con- 
comitantur. 

Ratio  ergo  Sancti  Thomae  procedit  ex  propositionibus 
quae  formaliter  et  per  se  sunt  verae,  ex  quibus  rationes 
efficaciam  habent,  licet  per  accidens  aliquando  falsae  esse 
videantur.  Unde  ista  propositio  quam  assumit,  scilicet,  For- 
nicator  statim  abscedit,  indifferenter  ad  quamcumque  ac- 
cedens,  vera  est  per  se  loquendo  de  fornicatore,  et  quantum 
ad  id  quod  convenit  fornicatori  inquantum  fornicator  est: 
licet  in  aliquo  ibrnicatore  per  accidens  possit  esse  falsa, 
ratione  scilicet  alicuius  adiuncti  fornicationi,  ex  quo  for- 
nicator  inducitur  ad  commanendum  feminae  post  coitum. 

III.  Secunda  conclusio  est  *:  Matrimonium  est  homini  •Cf.num.ii,init. 
naturale.  Intellige,  ut  dicitur  IV  Sent.,  d.  xxvi,  q.  i,  a,  i, 
non   quia  ex    necessitate    naturae    sequatur,   sed    quia   ad 
ipsum  est  naturalis  inclinatio,  quae  mediante  libero  arbi- 
trio  completur. 

Probatur.  Naturale  est  homini  quod  non  ad  modicum 
tempus,  sed  diuturnam  societatem  habeat  vir  ad  determi- 
natam  mulierem.  Ergo  matrimonium  est  homini  naturale. 

Probatur  consequentia.  Quia  hanc  societatem  matrimo- 
nium  vocamus.  -  Antecedens  vero  probatur.  Necessarium 
est  marem  feminae  commanerc  in  omnibus  animalibus 
quousque  opus  patris  necessarium  est  proli.  Sed  in  homine 
opus  patris  est  necessarium  proli  per  magnum  spatium 
vitae.  Quia  filii  indigent  instructione  quantum  ad  animam, 
cuius  non  sunt  capaces  nisi  post  longum  tempus,  et  prae- 
cipue  cum  ad  annos  discretionis  perveniunt,  et  ad  quam 
longum  tempus  requiritur:  indigent  etiam,  propter  impetus 
passionum,  quibus  corrumpitur  aestimatio  prudentiae,  re- 
pressione.  Ad  hoc  autem  mulier  sola  non  sufficit,  sed  magis 
requiritur  opus  patris,  in  quo  est  et  ratio  perfectior  ad 
instruendum,  et  virtus  potentior  ad  castigandum.  Ergo  etc. 

2.  Advertendum  quod  Sanctus  Thomas,  concludere  inten- 
dens  matrimonium  esse  homini  naturale,  assumpsit  quod 
necessarium  est  marem  feminae  commanere  quoadusque 
opus  patris  est  necessarium  proli.  Propter  quod  alicui 
videri  posset  ipsum  non  bene  argumentari.  Sed  si  dili- 
genter  inspiciatur,  optime  procedit  ratio.  Non  enim  facit 
hoc  loco  Sanctus  Thomas  differentiam  inter  necessarium 
et  naturale :  quia  satis  constat,  quod  in  omnibus  anima- 
libus  necessarium  est,  id  esse  secundum  naturae  inclina- 

'  tionem ;   unde    dicere    aliquid    esse    omnibus    animalibus 

;  necessarium,  et  illud  esse  naturale,  pro  eodem  convenienter 

!  accipi  possunt.  Brevitati  autem  studens  Sanctus   Thomas 

;  potius  usus  est  in  illa  propositione  nomine  necessarii  quam 

nomine  naturalis,  quia  causa  finalis  quare  alicui  data  est 

naturalis  inclinatio  ad  aliquid,  est  quia  illud  est  rei  neces- 

sarium.  Ideo,  dum  dicitur  aliquid  esse  necessarium  anima- 

libus,  dicitur  implicite  et  naturalitas  eius,  et  causa    natu- 

ralitatis  explicatur. 

3.  Circa  illam  propositionem,  Diuturnam  societatem  viri 
ad  miilierem  matrimonium  vocamus,  advertendum  quod 
matrimonium  potest  sumi  dupliciter,  pro  nunc:  uno  modo, 
ut  est  in  officium  naturae,  tanquam  videlicet  ordinatum 
ad  prolis  generationem  et  educationem,  quod  est  principale 
in  matrimonio;  alio  modo,  ut  est  Ecclesiae  sacramentum. 
Propositio  ergo  Sancti  Tiiomae  intelligenda  est  de  ma- 
trimonio  primo  modo  sumpto,  quod  commune  est  omni 
statui  hominum.  Isto  enim  modo  matrimonium  nihil  aliud 
est  quam  obligatio  viri  ad  commanendum  determinatae 
mulieri,  propter  prolis  generationem  et  educationem.  Ma- 
trimonium  autem  secundo  modo  acceptum  supra  hoc  addit 

rationem  significativi   coniunctionis    Christi  et  Ecclesiae  *.   •  Ad  Ephes.,  v, 

IV.  Tertio,  removet  Sanctus  Thomas  quandam  obiectio-  3=- 
nem  contra  primam  conclusionem  *.  Posset  enim  aliquis,  •  cf.  init.  Com- 
ex  ratione   adducta,  reputare  leve  peccatum    esse  si  quis  "'"'• 
seminis  emissionem  procuret  praeter  debitum  generationis 
et  educationis  finem.  Quia  aut  leve,  aut  nullum  peccatum 
est,  si  quis  aliqua  sui  corporis  parte  ad  alium  utatur  usum 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXXII. 


38i 


praetcr  eum  ad  quem  est  ordinata  secundum  naturam :  ut 
si  quis  manibus  ambulet,  aut  pedibus  operetur  aliquid 
manibus  operandum. 

Respondet  autem  quod  non  est  simile  de  istis  inordi- 
natis  usibus,  et  de  inordinata  seminis  emissione.  Quia  per 
illos  hominis  bonum  non  multum  impeditur:  hoc  vero 
repugnat  bono  naturae,  quod  est  conservatio  speciei.  -  Ex 
quo  infertur  quod  huiusmodi  genus  peccati,  post  peccatum 
homicidii,  secundum  locum  tenere  videtur. 

2.  Ex  ista  responsione,  attendendum  est  quod  non  est 
accipiendum  pro  totali  ratione  quare  fornicatio,  aut  quae- 
cumque  seminis  emissio  ex  qua  generatio  prolis  aut  eius 
educatio  conveniens  sequi  non  potest,  sit  peccatum,  quia 
quandocumque  alicuius  partis  corporis  usus  non  est  secun- 
dum  naturae  ordinem,  tunc  est  peccatum:  constat  enim 
hoc  in  usu  manuum  et  pedum  non  essc  universaliter  verum. 
Sed  oportet  addere  quod  talis  inordinatus  usus  sit  talis 
ut  cx  ipso  malum  naturae  sequatur:  quia,  videlicet,  aut 
totaliter  bonum  naturae  per  ipsum  tollitur,  aut  impeditur. 
Tunc  enim,  quia  emissio  seminis  ex  qua  aut  generari  proles 
non  potest,  aut  non  convenienter  educari,  est  contra  bonum 
prolis  generandae,  et  sic  est  contra  nalurac  bonum,  quae 
ex  generatione  prolis  et  educatione  conservatur,  argui 
potest  illam  esse  peccatum  secundum  se.  Propterca  Sanctus 
Thomas  IP  IP",  q.  cliv,  a.  2  et  3,  nulla  alia  ratione  ostcndit 
fomicationem  esse  peccatum  mortale  nisi  quia  inordiiia- 
tionem  importat  qitae  vergit  in  nocitmentum  vitae  eius 
qui  est  ex  tali  concubitu  nasciturus.  Qiiod  enini  commit- 
titur  directe  contra  vitam  hominis,  est  peccatum  mortale. 

V.  Sed  non  videtur  ex  hac  responsione  satisfieri  dubi- 
tationi,  propter  duo.  Primo,  quia  Sanctus  Thomas,  in 
principio  determinationis  suae,  assumit  hanc  propositionem, 
quod  bomtm  uniuscuiusque  est,  tam  in  toto  quam  in  par- 
tibus,  ut  /inem  suum  consequatur,  malum  vero  quod  a  fme 
debito  divertat.  Sed  si  quis  utatur  parte  corporis  ad  aliud 
quam  sit  ordinata,  pars  a  fine  debito  divertitur.  Ergo  ita 
fit  contra  hominis  bonum  si  quis  utatur  parte  aliqua  ad 
alium  usum  quam  ad  eum  ad  quem  est  ordinata,  sicut 
si  semen  emittatur  modo  quo  generatio  aut  educatio  prolis 
sequi  non  possit:  utroque  enim  modo  impeditur  hominis 
finis  quantum  ad  partem.  Ergo  ita  unum  erit  peccatum 
sicut  aliud. 

Secundo,  si  ideo  talis  seminis  emissio  peccatum  est  quia 
est  contra  bonum  prolis  procreandae  et  contra  speciei  con- 
servationem,  sequitur  quod  nullus  poterit  continentiam 
absque  peccato  servare:  quia  etiam  per  continentiam  im- 
peditur  speciei  conservatio,  quantum  cst  ex  parte  hominis 
continentis. 

2.  Ad  primum  horum  dupliciter  potest  responderi. 
Primo,  quod  utique,  dum  parte  quacumque  quis  utitur  ad 
alium  usum  quam  est  natura  institutum,  fit  aliquo  modo 
contra  hominis  bonum,  inquantum  a  fine  debito  divertitur: 
non  tamen  fit  contra  magnum  hominis  bonum,  ut  illud 
sit  peccatum.  In  inordinata  autem  seminis  emissione  fit 
contra  magnum  hominis  bonum:  quia  fit  contra  educa- 
tionem  hominis  nascituri,  et  contra  speciei  conservationem. 
Ideo  non  est  simile  de  aliis  inordinatis  usibus,  et  de  inor- 
dinata  seminis  emissione.  Hoc  autem  videtur  esse  de  mente 
Sancti  Thomae  in  praedicta  responsione:  quia  non  facit 
diffcrentiam  inter  haec  quasi  in  illis  nullo  modo  fiat  contra 
hominis  bonum,  in  isto  autem  fiat;  sed  quia  per  illa  non 
multum  impeditur  hominis  bonum,  per  hoc  autem  multum 
impeditur. 

Potcst  secundo  responderi  quod  non  est  malum  hominis 
quod  quis,  praetermissa  operatione  et  usu  partis  a  natura 
intento,  utatur  parte  ad  alium  usum  :  quia  omni  corporis 
parte  potest  ratio  uti  ut  instrumento  etiam  ad  alium  usum 
quam  sit  a  natura  instituta.  Sed  bene  malum  hominis  est  si 
operatio  naturalis,  et  usus  proprius  partis,  taliter  fiat  quod 
non  sit  conveniens  fini  quem  natura  per  talem  usura  et 
opcrationem  intendit,  immo  illi  contrarietur:  sicut  accidit 
in  inordinata  seminis  emissione.  Unde  quod  inquit  Sanctus 
Thomas,  malum  uniuscuiusque  esse  quod  a  debito  fine 
divertat,  intelligendum  est,  non  per  cessationem  propriae 
operationis  et  usus,  ubi  res  non  est  ad  continuam  aliquam 


Ad  1. 
Qn.  I. 


■  Nam.iY,  i,Re- 

spondet. 


operationem  instituta :  sed  per  inconvenientiam  et  impro- 
portionem  propriae  operationis  et  proprii  usus  ad  fincm 
a  natura  intentum. 

3.  Ad  secundum  dicitur  quod  aliter  loquendum  est  de 
eo  qui  cessat  a  speciei  propagatione  per  cessationem  ab 
opere  ad  speciei  propagationem  ordinato :  et  aliter  de  eo 
qui  operationem  ad  speciei  propagationem  ordinatam  ope- 
ratur  modo  quo  talis  propagatio  sequi  non  potest.  Quia 
ille  non  producit  actum  debito  ordine  privatum,  nec  agit 
contra  bonum  naturae,  cum  talis  propagatio  sufiicienter  per 
alios  expleatur:  sed  iste  bene  agit  contra  bonum  naturae, 
et  illi  iniuratur,  quia  actionem  quam  agit  suo  debito  fine 
privat  in  praeiudicium  prolis  quae  inde  nasci  posset,  aut 
quae  est  nascitura.  Nam,  ut  habetur  ex  doctrina  Sancti 
Thomae  IP  IV\  q.  clu,  a.  2  *;  et  IV  Sent.,  d.  xxvi  **,  a.  2, 
ad  id  ad  quod  natura  inclinat  tanquam  ad  perfectionem 
multitudinis  necessarium,  non  obligatur  quilibet  homo  per 
modum  praecepti,  ubi  per  alios  satisfit,  alias  quilibet  ad 
agriculturam  obligaretur,  quae  est  commitnitati  necessaria : 
sed  sufficit  ut  aliqui  de  multitudine  illud  exequantur.  Ubi 
autem  quis  naturae  operationem  exercet,  tenetur  illam  sic 
exercere  ut  naturae  finis  non  impediatur,  quantum  est  ex 
ipso  modo  agendi  per  se. 

4.  Circa  id  quod  infert  Sanctus  Thomas  ex  respon- 
sione  *,  attendendum  cst  quod,  cum  inordinata  seminis 
emissio  ideo  sit  pcccatum  quia  per  se  actus  inordinatus 
est,  et  est  contra  bonum  speciei  humanae,  gravitas  ipsius, 
inter  alia  peccata  quibus  fit  contra  bonum  hominis,  atten- 
denda  est  secundum  malum  quod  indc  sequitur  humanae 
speciei.  Malum  autem  quod  fit  humanae  spcciei  per  ipsam, 
ut  hic  dicitur,  est  impedimentum  gcnerationis  aut  educa- 
tionis  prolis  nasciturae,  quae  nondum  actu  specicm  par- 
ticipat.  Malum  vero  quod  per  homicidium  fit,  est  privatio 
educationis  et  vitae  hominis  iam  nati,  et  actu  specicm 
participantis.  Quia  crgo  maius  malum  naturae  humanae 
est  nocumentum  in  vita  et  educatione  hominis  iam  nati 
et  actu  speciem  participantis,  quam  hominis  nascituri  et 
in  potentia  tantum  specicm  habentis,  utpote  qui  ex  multis 
causis  impediri  potest;  et  hoc  maius  malum  est  quam 
nocumentum  in  exterioribus  rcbus:  ideo  convenientcr 
dictum  est,  post  peccatum  homicidii,  huiusmodi  gcnus 
peccati  sccundum  locum  tenere,  scilicet  inter  peccata  quae 
sunt  contra  hominis  bonum. 

VI.  Confirmatur  prima  conclusio  *  auctoritate  divina : 
Levit.  quidem  xviir,  et  I  Cor.  vi,  quantum  ad  hoc  quod 
omnis  emissio  seminis  ex  qua  proles  sequi  non  potest, 
sit  illicita ;  Deut.  vero  xxiii,  et  Tobiae  iv,  et  I  Cor.  vi, 
quantum  ad  hoc  quod  fornicatio,  et  omnis  coitus  praeter 
propriam  uxorem,  sit  illicitus. 

Pcr  hoc  autem  excluditur  error  dfcentium  in  cmissione 
seminis  non  esse  maius  peccatum  quam  in  aliarum  su- 
perfluitatum  emissione;  et  dicentium  fornicationem  non 
esse  peccatum. 

Advertendum  autem  quod  Sanctus  Thomas  ex  dictis 
relinquit  solutam  adversariorum  rationem  *.  Constat  enim  '  Num.  i, 
illam  consequentiam  non  valere:  Non  Jit  in  fornicatione 
iniuria  mulieri,  nec  alicui  alii  homini  in  cuius  potestate 
sit.  Ergo  non  est  peccatum.  Nam  fit  actus  ex  se  inordi- 
natus,  et  fit  contra  hominis  bonum,  ut  est  ostensum:  et 
ideo  est  peccatum. 

Advertendum  etiam  quod  per  illam  propositionem  in 
principio  determinationis  positam  *,  scilicet,  Deus  itnius- 
cuiusque  curam  habet  secundum  id  quod  est  ei  bonum, 
vult  inferre  Sanctus  Thomas  per  divinam  legem  conve- 
nienter  esse  prohibitam  fornicationem,  et  omnem  inordi- 
natam  seminis  emissionem.  Cum  enim  Deus  gubernet 
unumquodque  ordinando  ipsum  ad  id  quod  est  ei  bonum, 
et  per  consequens  removendo  quod  est  ei  malum;  et  bo- 
num  sit  homini  ut  omnem  seminis  emissionem  taliter 
procuret  ut  sit  generationi  et  educationi  prolis  conveniens: 
pertinet  ad  divinam  legem,  secundum  quam  homo  guber- 
natur,  ut  emissionem  seminis  illi  fini  improportionatam 
prohibeat. 

Contra  rationem  Sancti  Thomae  qua  probat  fornica- 
tionem  esse  peccatum,  instatur  a  quibusdam  multipliciter. 


Num.  II. 


•  Vid.  text.,  O- 
portct. 


382  SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXXII,  CXXIII. 

Thomae  non  infringunt.  Quia  autem  eas  sigillatim  Reve- 
lendus  Cardinalis  Caietanus,  in  IP  IP",  q.  cliv,  a.  2,  suf&- 
cientissime  solvit,  in  eis  solvendis  nunc  nobis  elaborandum 


Sed  rationes  corum  procedunt  ex  iis  quae  per  accidens 
in  fornicario  actu  possunt  inveniri.  Ratio  autem  Sancti 
Thomae  fundatur  in  eo  quod  per  se  convenit  fornicationi, 
ex  quo   ratio    peccati  sumenda  est.  Ideo  rationem  Sancti 


non  est. 


CAPITULUM  CENTESIMUM  VIGESIMUM  TERTIUM 

Autog.  locis  infra  in  mg  citatis. 

QUOD  MATRIMONIUM  DEBET  ESSE  INDIVISIBILE. 

t  AuTOG.  81  r  i"  j^'*i^^j?[  quis  autem  recte  consideret,  praedicta     gubernatione  indiget.  Quaecumque  igitur  certitu- 

*  cap.  praec.        ^v^^^  Tatio  *  uon  solum  ad  hoc  perducere  vi-     dinem  prolis   impediunt,  sunt  contra   naturalem 

^r^^*^  detur  ut  societas  maris  et  feminae  in     instinctum  humanae  speciei.  Si  autem  vir  posset 

l^^^^  humana   natura,  quam   matrimonium     mulierem  dimittere,  vel  mulier  virum,  et  alteri  co- 

appeliamus,  sit  diuturna,  sed  etiam  quod  sit  per  s  pulari,  impediretur  certitudo  prolis,  dum  mulier 

totam  vitam.  a  primo  cognita,  postmodum  a  secundo  cogno- 

Possessiones  enim  ad  conservationem  naturalis     sceretur.  Est  igitur  contra  naturalem  instinctum 

vitae    ordinantur:    et    quia   naturalis   vita,   quae     speciei  humanae  quod  mulier  a  viro  separetur. 

conservari   non   potest  in  patre   perpetuo,  quasi     Sic  igitur  non  solum  diuturnam,  sed  etiam  indi- 

quadam  successione,  secundum  speciei  similitu-  ">  viduam  oportet  esse  in  humana  specie  maris  et 

dinem,   conservatur  in  filio,  secundum  naturam     feminae  coniunctionem. 

est  conveniens  ut  in  his  quae  sunt  patris,  suc-  -|- Amplius.  Amicitia,  quanto  maior,tanto  est  fir-  +^autog.,8iv  a 
cedat  et  filius.  Naturale  est  igitur  ut  sollicitudo  mior  et  diuturnior.  Inter  virum  autem  et  uxorem 
patris  ad  filium  maneat  usque  ad  finem  vitae  maxima  amicitia  esse  videtur:  adunantur  enim 
suae.  Si  igitiir  sollicitudo  patris  de  filio  causat  's  non  solum  in  actu  carnalis  copulae,  quae  etiam 
etiam  in  avibus  commanenfiam  maris  et  feminae,  inter  bestias  quandam  suavem  societatem  facit, 
ordo  naturalis  requirit  quod  usque  ad  finera  vitae  sed  etiam  ad  totius  domesficae  conversafionis  con- 
in  humana  specie  pater  et  mater  simul  com-  sortium;  unde,  in  signum  liuius,  homo  propter 
maneant.  uxorem  etiam  palrem  et  matrem  dimillit,  ut  di- 

Videtur  etiam  aequitati  repugnare  si  praedicta  ^»  citur  Gen.  11  ^•*.  Conveniens  igitur  est  quod  ma- 
societas  dissolvatur.  Femina  enim  indiget  mare     trimonium  sit  omnino  indissolubile. 

non  solum  propter  generationem,  sicut  in  aliis  ani-  -[-  Ulterius  autem  considerandum  est  quod  inter  t  autog.  81  v 
malibus,  sed  etiam  propter  gubernafionem :  quia  naturales  actus  sola  generatio  ad  bonum  com- 
mas  est  et  ratione  perfectior,  et  virtute  fortior.  mune  ordinatur:  nam  comestio,  et  aliarum  super- 
Mulier  vero  ad  viri  societatem  assumitur  propter  =s  fluitatum  emissio,  ad  individuum  pertinent ;  ge- 
necessitatem  generationis.  Cessante  igitur  fecun-  nerafio  vero  ad  conservationem  speciei.  Unde, 
ditate  mulieris  et  decore,  impeditur  ne  ab  alio  cum  lex  instituatur  ad  bonum  commune,  ea  quae 
assumatur.  Si  quis  igitur,  mulierem  assumens  pertinent  ad  generationem,  prae  aliis  oportet  le- 
tempore  iuventutis,  quo  et  decor  et  fecunditas  ei  gibus  ordinari  et  divinis  et  humanis.  Leges  autem 
+  AUTOG.  81V  adsunt,  eam  dimittere  possit  postquam  aetate  -{- 30  positae  oportet  quod  ex  naturali  instinctu  pro- 
provecta  fuerit,  damnum  inferet  mulieri,  contra  cedant,  si  humanae  sunt:  sicut  etiam  in  scientiis 
naturalem  aequitatem.  demonstrativis  omnis  humana  inventio  ex  prin- 

Item.  Manifeste  apparet  inconveniens  esse  si  cipiis  naturaliter  cognitis  initium  sumit.  Si  autem 
mulier  virum  dimittere  possit :  cum  mulier  na-  divinae  sunt,  non  solum  instinctum  naturae  expli- 
turaliter  viro  subiecta  sit  tanquam  gubernatori;  ,>  cant,  sed  etiam  defectum  naturalis  instinctus  sup- 
non  est  autem  in  potestate  eius  qui  alteri  subii-  plent :  sicut  ea  quae  divinitus  revelantur.  superant 
citur,  ut  ab  eius  regimine  discedat.  Contra  na-  naturalis  rationis  capacitatem.  Cum  igitur  instin- 
turalem  igitur  ordinem  esset  si  mulier  virum  ctus  naturalis  sit  in  specie  humana  ad  hoc  quod 
deserere  posset.  Si  ergo  vir  deserere  posset  mu-  coniunctio  maris  et  feminae  sit  individua,  et  quod 
lierem,  non  esset  aequa  societas  viri  ad  mulierem,  40  sit  una  unius,  oportuit  hoc  lege  humana  ordina- 
sed  servitus  quaedam  ex  parte  mulieris.  tum  esse.  Lex  autem  divina  supernaturalem  quan- 

Praeterea.  Hominibus  naturalis  quaedam  sol-  dam  rationem  apponit  ex  significatione  inseparabi- 
licitudo  inest  de  certitudine  prolis :  quod  propter  lis  coniunctionis  Christi  et  Ecclesiae,  quae  est  una 
hoc  necessarium  est,  quia  filius  diuturna  patris     unius*.  Sic  igitur  inordinationes  circa  actum  gene-  -fipAes.  v,  32. 


3  in  humana  natura  A  solus;  om.  7  cnim]  autem  GNfc.  18  pater  et  mater  EfcP;  mater  et  pater.  3o  possit  E;  potest  D,  posset 
ceteri.  3i  inferet  E;  infert  Gi>,  inferret  ceteri.  33  esse  A  solus;  om.  34  possit]  posset  GNPc.  36  qui  alteri  subiicitur]  quod 
alteri  subiiciatur  GN6.         42  Hominibus  hic  A  solus;  post  inest. 

4  vel]  et  non  GN.  8  separeturj  separaretur  oGNZ.  g  etiam  A  solus;  om.  12  quanto  maior  tanto  est  firmior  A  solus;  quanto 
maior  est  tanto  debet  esse  firmior.  16  societatem  A  solus;  amicitiam.  17  ctiam  om  Pc.  19  etiam  A  solus;  om  D,  et  ceteri.  20  Con- 
veniens  igitur  est...  indissolubile  A  solus;  Inconveniens  igitur  est  (est  igitur  BENW)...  dissolubile.  28  prae  aliis  EGN;  prolis.  3i  ctiam 
EZi;  et.         33  defectum  A  solus;  defectus.         43  quaej  si  d. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXXIII. 


383 


rationis  non  solum  instinctui  naturali  repugnant, 
sed  etiam  leges  divinas  et  humanas  transgrediun- 
tur.  Unde  circa  hoc  magis  ex  inordinatione  pec- 
catur  quam  circa  sumptionem  cibi,  aut  aherius 
huiusmodi.  5 

Quia  vero  necesse  est  ad  id  quod  est  optimum 
in  homine,  aUa  omnia  ordinari,  coniunctio  maris 
et  feminae  non  solum  sic  ordinata  est  legibus 
secundum  quod  ad  prolem  generandam  pertinet, 
ut  est  in  aliis  animalibus,  sed  etiam  secundum  -o 
quod  convenit  ad  bonos  mores,  quos  ratio  recta 
disponit  vel  quantum  ad  hominem  secundum  se, 
vel  secundum  quod  homo  est  pars  domesticae 
familiae,  aut  civilis  societatis.  Ad   quos  quidem 


domesticis,  dum  se   perpetuo   commansuros   in 

earundem  rerum  possessione  existimant.  Subtra- 

huntur  etiam  ex  hoc-}-  discordiarum  origines,  quas  l  autog.  sar 

oporteret  accidere,  si  vir  uxorem  dimitteret,  inter 

eum  et  propinquos  uxoris:   et  fit   firmior   inter 

affines  dilectio.  Tolluntur  efiam  aduheriorum  oc- 

casiones,  quae  darentur  si  vir  uxorem  dimittere 

posset,  aut  e  converso:  per  hoc  enim  daretur  via 

facilior  soUicitandi  matrimonia  aliena. 

f  Hinc  est  quod  dicitur  Matth.  v^',  et  xix-', 
et  I  Cor.  vii'°:  Ego  aiitem  dico  vobis,  iixorem  a 
viro  non  discedere. 

Per  hoc  autem  excluditur  consuetudo  dimit- 
tentium  uxores.  Quod  tamen  in  veteri  lege  per- 


I     AUTOC, 

a  mg  lat. 


bonos  mores  pertinet  individua  coniunctio  maris  's  missum  fuit  ludaeis  propter  eoriim  ditritiam 
et  feminae.  Sic  enim  erit  fidelior  amor  unius  ad  quia  scilicet  proni  erant  ad  occisionem  uxorum. 
alterum,  dum  cognoscunt  se  indivisibiliter  coniun-  Permissum  ergo  fuit  minus  malum,  ad  excluden- 
ctos.  Erit  etiam  utrique   sollicifior  cura  in  rebus     dum  maius  malum. 


*  .    •  Matth.  iiic,  8. 


1  instinctui]  instinctu  GNi>.  3  circa  hoc  magis  ex  inordinatione  peccatur  {aytte  circa  deletur  ex  hoc  non)  A  sohis;  ex  hoc  cetera  ut  A 
E,  ex  hoc  etiam  circa  lioc  raagis  (magis  circa  hoc  Pc,  magis  C)  peccatur  ex  inordinatlone  oDWYiPc,  etiam  ex  hoc  magis  (circa  hoc  mars^o) 
peccatur  ex  inordinatione  Z,  ex  hoc  etiara  circa  hoc  peccatur  magis  ex  inordinatione  GN.  8  ordinata  hic  EGNX6;  post  est.  16  tntex 
deletione  restituimus ;  post  ad  alterum  omties.         18  utrique  EGb;  utriusque. 

2  existimant  A  solus;  aestimant.         10  v  et  om  Pc.         11  vii  Pc;  viii. 


Commentaria  Ferrariensis 


•  Cf.  Comment. 
cap.  praec,  init. 


Num,  IV. 


'II  Cor.,  XII,  14. 


PosrauAM  ostendit  Sanctus  Thomas  quod  matrimonium 
est  homini  naturale,  vult  de  matrimonii  conditionibus 
determinare*.  Et  ponit  quatuor  conditiones  in  istis  quatuor 
capitulis. 

I.  Prima  est,  quod  matrimoniuin  debet  esse  indivisibile 
et  indissoliibile:  sive,  debet  per  totam  vitam  durare,  quod 
idem  est.  Circa  hanc  autem  declarandam  duo  facit:  primo, 
probat  quod  secundum  naturae  inclinationem  matrimo- 
nium  debet  esse  indissolubile;  secundo,  probat  quod  talis 
indissolubilitas  convenienter  humanis  et  divinis  legibus  est 
instituta  *. 

Quantum  ad  primum,  arguit  primo  sic.  Naturale  est 
ut  sollicitudo  patiis  ad  filium  maneat  usque  ad  finem  vitae 
suae.  Ergo  naturalis  ordo  requirit  quod  usque  ad  finem 
vitae  in  humana  specie  pater  et  mater  simul  commaneant. 

Probatur  consequentia.  Quia  etiam  in  avibus  soUicitudo 
patris  de  fiho  causat  commanentiam  maris  et  feminae. 
-  Antecedens  vero  probatur.  Quia,  cum  naturalis  vita, 
quae  in  patre  perpetuo  conservari  non  potest,  quasi  qua- 
dam  successione  conservetur  in  filio,  conveniens  est  secun- 
dum  naturam  ut  in  iis  quae  sunt  patris,  scilicet  possessio- 
nibus  ad  conservationem  vitae  naturaHs  ordinatis,  succedat 
et  fihus. 

Advertendum  est  quod,  quia  educatio  prolis,  et  eius 
gubernatio,  non  fit  convenienter  a  patre  nisi  etiam  opus 
matris  concurrat,  cum  proles  commune  illorum  bonum 
sit,  et  utroque  indigeat;  quandiu  durat  solHcitudo  patris 
de  fiho,  ex  natura  incHnatur  pater  ad  commanendum  matri, 
sine  qua  non  esset  conveniens  educatio  filii.  Et  ideo,  si 
secundum  naturam  solHcitudo  patris  de  fiHo  est  pcr  totam 
patris  vitam,  in  qua  pater  Jilio  tltesauri:^at  * ,  est  secundum 
naturae  incHnationem  ut  etiam  per  totum  'tempus  vitae 
suae  feminae  commaneat.  Et  hoc  est  huius  rationis  fun- 
damentum. 

II.  Secundo.  Est  contra  naturalem  aequitatem  praedictae 
societatis  dissolutio.  Ergo  etc.  -  Probatur  anteccdens. 
Femina  indiget  mare  non  solum  propter  generationem, 
sed  etiam  propter  gubernationem :  quia  mas  est  ratione 
perfectior  et  virtute  fortior.  Mulier  vero  ad  viri  societa- 
tem  assumitur  propter  necessitatem  generationis.  Sed,  ces- 
sante  fecunditate  et  decore  mulieris,  impeditur  ne  ab  aHo 
assumatur.  Ergo  damnum  inferretur  mulieri,  contra  natu- 
ralem  aequitatem,  si  dimitteretur  a  viro. 


Advertendum  est  quod  naturalis  aequitas  habet  ut  ex 
beneficio  benefactor  gratiam  et  commodum  ab  eo  cui  fit 
beneficium  reportet,  non  autem  damnum.  Ideo  contra  na- 
turalem  aequitatem  est  ut  benefactori  damnum  ex  suo 
beneficio  inferatur.  Si  autem  mulier,  post  suam  fecundi- 
tatem  et  decorem,  quam  in  viri  beneficium  dedit  praebendo 
se  illi  ad  generationem  sociam,  dimitteretur  a  viro,  illi  ex 
suo  beneficio  damnum  inferretur :  quia,  indigens  viro 
tanquam  gubernatore,  post  fecunditatis  et  decoris  tempus, 
non  inveniret  a  quo  assumeretur,  et  a  quo  gubernaretur. 
Ideo  talis  diraissio  contra  naturalem  aequitatem  esset.  Et 
in  hoc  ratio  consistit. 

Tertio.  Contra  naturalem  ordinem  esset  si  mulier  vi- 
rum  deserere  posset.  Ergo,  si  vir  mulierem  posset  dese- 
rere,  non  esset  aequa  societas  viri  ad  mulierem,  sed  servitus 
quaedam  ex  parte  mulieris.  -  Antecedens  probatur.  Quia 
non  est  in  potestate  eius  qui  alteri  subditur,  ut  ab  eius 
regimine  discedat.  Mulier  autem  est  yaturaliter  viro  subiecta 
tanquam  gubernatori. 

III.  Quarto.  Quae  certitudinem  prolis  impediunt,  sunt 
contra  naturalem  instinctum  humanae  speciei.  Sed  si  vir 
mulierem  posset  dimittere  et  mulier  virum,  et  alteri  co- 
pulari,  impediretur  certitudo  prolis.  Ergo  etc.  -  Probatur 
maior.  Quia,  cum  filius  diuturna  patris  gubernatione  in- 
digeat,  inest  naturalis  sollicitudo  hominibus  de  certitudine 
prolis.  -  Minor  vero  probatur.  Quia  mulier  a  primo  cognita, 
postmodum  a  secundo  cognosceretur. 

2.  Sed  videtur  haec  ratio  inef&cax  esse.  Non  enim 
toUitur  certitudo  prolis  nisi  antequam  nascatur  proles, 
mulier  ab  altero  cognoscatur.  Nam  postquam  nata  est 
proles,  si  mulier  ab  alio  cognoscatur,  non  tollitur  propter 
hoc  prolis  prius  natae  certitudo.  Et  sic  non  concluditur 
per  hanc  rationem  perpetua  et  indivisibilis  societas  maris 
ad  feminam,  sed  tantum  societas  et  indissolutio  ante  prolis 
generationem. 

Respondetur  quod  ista  ratio  non  concludit  directe  opor- 
tere  societatem  viri  et  mulieris  per  totam  vitam  durare, 
sed  essc  quandam  obligationem  mutuam  inter  illos  ut 
mulicr  sic  primo  viro  obligata  sit  quod  alteri  quam  ipsi 
copulari  non  possit  -  et  consequenter,  si  debet  esse  aequa 
societas,  nec  vir  alteri  mulieri  -  quia  per  concubitum  mu- 
lieris  cum  alio  viro  certitudo  prolis  tolleretur.  Ex  hoc 
autem  quod  mulier  et  vir  sibi  mutuo  obligantur  tempore 


384 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXXIII. 


*  Cf.  text.  et  var. 


•  Cf.  num.  I,  init, 

•  Vld.  num.  v. 


•   Vid.   text.    et 
var. 


*  Art.  I,    ad 
art.  2,  qu*  i. 


quo  generationi  sunt  apti,  relinquit  Sanctus  Thomas  ma- 
nifestum  ex  praecedentibus  rationibus  oportere  etiam  per 
totam  vitam  huiusmodi  societatem  durare. 

3.  Quinto.  Inter  virum  et  uxorem  maxima  amicitia  esse 
videtur:  propter  adunationem  eorum  non  solum  in  actu 
carnaHs  copulae,  quae  etiam  inter  bestias  quandam  suavem 
amicitiam  *  facit;  sed  etiam  ad  totius  domesticae  conver- 
sationis  consortium.  Cuius  signum  est  quod  propter  ttxorem 
hoino  patrem  et  matrem  dimittit,  ut  dicitur  Gen.  n.  Ergo  etc. 
-  Probatur  consequentia.  Quia  amicitia,  quanto  maior  est, 
tanto  debet  esse  firmior  et  diuturnior. 

IV.  Secundo  loco  ostendit  Sanctus  Thomas  quod  opor- 
tuit  lege  Itumana  et  divina  ordinari  tit  matrimonium  sit 
indissolubile,  et  etiam  quod  sit  una  unius  *. 

Probat  autem  hoc  dupliciter  *.  Primo.  Ea  quae  pertinent 
ad  generationem  prolis,  oportet  legibus  et  divinis  et  humanis 
ordinari.  Sed  leges  humanae  ex  naturaU  instinctu  prove- 
niunt:  ut  ex  demonstrativis  scientiis  ostenditur.  Divinae 
autem  leges  non  solum  naturae  instinctum  expHcant,  sed 
etiam  defectus*  naturalis  instinctus  supplent.  Ergo  iis  le- 
gibus  debet  circa  generationem  ordinari  id  quod  est  secun- 
dum  naturalem  instinctum.  Sed  naturalis  instinctus  in  specie 
humana  est  quod  coniunctio  maris  et  feminae  sit  individua, 
et  unius  sit  una.  Ergo  hoc  debuit  huraana  lege  ordinari. 
Huic  autem  lex  divina  quandam  supernaturalem  rationem 
apponit,  ex  significatione  inseparabiUs  coniunctionis  Christi 
et  Ecclesiae,  si  est  una  unius. 

Assumptum  probatur.  Quia  lex  instituitur  ad  bonum 
commune.  Inter  naturales  autem  actus  sola  generatio  ad 
bonum  commune  ordinatur,  scilicet  ad  speciei  conserva- 
tionem. 

Ex  ista  ratione  infert  Sanctus  Thomas  quod,  quia  inor- 
dinationes  circa  actum  generationis  non  solum  instinctui 
naturali  repugnant,  sed  etiam  leges  divinas  et  humanas 
transgrediuntur,  magis  circa  hoc  peccatur  ex  inordinatione 
quam  circa  sumptionem  cibi,  aut  alterius  huiusmodi. 

2.  Circa  id  quod  dicitur,  leges  humanas  ex  naturali 
instinctu  procedere,  considerandum  est,  ex  doctrina  Sancti 
Thomae  P  IP",  q.  xcv,  a.  2,  quod  hoc  intelligitur  non  de 
iniusta  lege  (quae  proprie  non  est  dicenda  lex,  immo  legis 
corruptio),  sed  de  iusta.  Ciim  enim  dicatur  aliquid  iustum 
ex  eo  quod  est  rectum  secundum  regiilam  rationis ;  prima 
autem  regula  rationis  sit  lex  natnrae :  omnis  lex  humanitus 
posita  intantum  habet  de  ratione  legis,  inquantum  a  lege 
naturae  derivatur.  -  Quomodo  autem  diversimode  leges 
aliquae  a  naturali  lege  deriventur,  ostendit  ibidem  Sanctus 
Thomas. 

3.  Circa  id  quod  dicitur,  divinam  legem  indivisibilitati 
coniunctionis  maris  et  feminae  quae  per  legem  humanam 
est  ordinata,  apponere  supernaturalem  quandam  rationem 
ex  significatione  inseparabilitatis  coniunctionis  Ckristi  et 
Ecclesiae,  si  est  una  unius,  duo  sunt  attendenda.  Unum  est 
ex  doctrina  Sancti  Thomae  Quarto,  d.  xxxiii,  q.  ii,  a.  i  *, 
quod  inseparabiUtas  viri  et  mulieris  aliter  consideratur  in 
matrimonio  secundum  quod  est  in  ofticium  naturae,  quo 
modo  determinatio  eius  ad  legem  humanam  pertinet:  et 
aliter  secundum  quod  est  Ecclesiae  sacramentum,  secundum 
quem  modum  ad  divinam  pertinet  legem.  Primo  enim  modo, 
inseparabilitas  non  est  de  prima  intentione  matrimonii  : 
quia  non  ordinatiir  ad  prolis  procreationem  et  educatio- 
nem  ac  instructionem  quotisque  ad  perfectam  aetatem 
pervenerit,  quod  est   de  prima   intentione   naturae,    hoc 


enim  absque  tali  perpetua  societate  esse  posset:  sed  ordi- 
natur  ad  hoc  quod  ei  provideatur  in  posterum  per  totam 
eius  vitam,  per  hereditatis  scilicet  et  aliorum  bonorum 
dimissionem,  quod  videtur  esse  de  secunda  intentione  na- 
turae.  -  Secundo  autem  modo,  inseparabilitas  est  de  prima 
matrimonii  inteiitione.  Intenditur  enim  primo  in  matri- 
monio,  secundum  quod  est  institutum  Ecclesiae  sacramen- 
tum,  ut  per  ipsum  indivisibilitas  coniunctionis  Christi  et 
Ecclesiae  significetur:  et  haec  significatur  per  matrimonii 
indivisibilitatem.  Et  quia  per  divinum  legem  instituta  sunt 
sacramenta,  ideo  convenienter  dicitur  hanc  rationem  signi- 
ficationis  esse  indivisibilitali  matrimonii  appositam. 

Alterum  est  quod,  quia  aliquando  dispensatum  fuit  di- 
vinitus  super  pluralitate  uxorum,  et  posset  etiam  dispen- 
sari;  si  fieret  dispensatio  super  uxorum  pluralitate,  et 
per  consequens  matrimonii  societas  non  esset  individua, 
matrimonii  sacramentum  non  significaret  indivisibilitatem 
coniunctionis  Christi  et  Ecclesiae,  quia  non  significaret 
coniunctionem  Christi  et  Ecclesiae  inquantum  est  una: 
licet  posset  significare  talem  coniunctionem  inquanttm  in 
Ecclesia  est  graduum  distinctio  ut  inquit  Sanctus  Thomas 
Quarto,  d.  xxxiri,  a.  2*.  Sed  si  est  tantum  una  unius,  ut  est  •Qu.i.a.j.adj. 
per  Christi  legem  institutum,  talis  indivisibilitas  coniun- 
ctionis  Christi  et  Ecclesiae  significatur  per  huiusmodi  matri- 
monii  indivisibilitatem.  Ideo  addidit  Sanctus  Thomas,  si  est 
una  unius. 

V.  Secundo,  Coniunctio  maris  et  feminae  non  solum 
est  ordinata  legibus  secundum  quod  ad  prolem  generandam 
pertinet,  sed  etiam  secundum  quod  pertinet  ad  bonos  mores, 
quos  recta  ratio  disponit.  Sed  ad  bonos  mores  pertinet 
individua  coniunctio  maris  et  feminae :  quia  sic  est  amor 
fidelior  unius  ad  alterum  ;  est  utriusque  sollicitior  cura  in 
rebus  domesticis ;  subtrahuntur  discordiarum  origines  inter 
virum  et  propinquos  uxoris,  et  firmior  fit  inter  affines 
dilectio;  tolluntur  etiam  adulteriorum  occasiones.  Ergo  etc. 
-  Probatur  maior.  Quia  ad  id  quod  est  optimum  in  homine, 
alia  omnia  ordinari  oportet. 

VI.  Confirinatur  conclusio  auctoritate  Matth.  xix,  et 
I  Cor.  VII. 

Excluditur  vero  per  hoc  consuetudo  dimittentium  uxo- 
res.  Et  licet  hoc  in  veteri  lege  fuerit  ludaeis  permissum, 
hoc  fuit  propter  duritiam  eorum,  ad  evitandum  maius 
malum  :  quia  videlicet  proni  erant  ad  occisionem  uxorum. 

Ad  huius  evidentiam,  considerandum  est,  ex  doctrina 
Sancti  Thomae  IV  Sent.,  articulo  allegato,  qu*  2*  *,  quod 
duplex  opinio  fuit  de  libello  repudii  permisso  ludaeis. 
Quidam  enim  dixerunt  quod  ludaei  repudiando  uxores  non 
peccabant,  sed  eis  erat  ex  permissione  divina  licitum :  quia 
hoc  esse  peccatum  non  est  per  legem  aut  prophetas  indi- 
catum.  Et  habet  haec  opinio  fundamentum  ex  verbis 
Chrysostomi,  inquientis  quod  a  peccato  abstulit  culpam 
legislator  quando  repudium  permisit*.  -  Alii  vero  dixerunt 
quod  dantes  libellum  repudii  a  peccato  non  excusabantur, 
quamvis  excusarentur  a  poena  secundtim  leges  infligenda. 
Unde  dicunt  quod  libellum  repudii  Moises  ludaeis  permisit 
propter  maius  malum  cohibendum,  scilicet  uxoricidium : 
sicut  permissum  eis  fuit  extraneis  faenerari,  ne  fratribus 
suis  faenerarentur.  —  Sed  licet,  ut  ibidem  inquit  Sanctus 
Thomas,  prima  opinio  probabilis  sit,  secunda  tamen  com- 
munius  tenetur.  Et  ideo  ipsam  videtur  sequi  hoc  loco, 
dum  inquit  quod  permissum  fuit  minus  malum  ad  maius 
malum  excludendum. 


'  Dist.  XXXIII,  q. 
II,  a.  2,  qu*  3. 


*  Opus  imperf. 
in  Mallh.,  cap. 
XXXIII..  Migne  P. 
G.  LVI,col.8oi. 


-•^/«^^l&^a^^ 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXXIV 


385 


CAPITULUM  CENTESIMUM  VIGESIMUM  QUARTUM 

Autog.  locis  citatis  infra  in  mg. 

QUOD  MATRIMONIUM  DEBEAT  ESSE  UNIUS  AD  UNAM. 


+     AUTOG.     8l  V 

a  28. 


Cap.  praec. 


oNsiDERANDUM  etiam  videtur  quod  inna- 
tum  est  mentibus  omnium  animaliuin 
quae  coitu  utuntur,  quod  consortium 
in  compari  non  compatiuntur :  unde 
propter  coitum  pugnae  in  animalibus  existunt.  Et  j 
quidem  quantum  ad  omnia  animalia  est  una  com- 
munis  ratio,  quia  quodlibet  animal  desiderat  libere 
frui  voluptate  coitus,  sicut  et  voluptate  cibi:  quae 
quidem  libertas  impeditur  per  hoc  quod  ad  unam 
plures  accedunt,  aut  e  converso ;  sicut  et  in  liber-  ■ 
tate  fruendi  cibo  impeditur  aliquod  animal  si 
cibum  quem  ipsum  sumere  cupit,  aliud  animal 
usurpet.  Ed  ideo  similiter  propter  cibum  et  pro- 
pter  coitum  animalia  pugnant.  In  hominibus  au- 
tem  est  ratio  specialis:  quia,  ut  dictum  est*.  homo  ' 
naturaliter  desiderat  certus  esse  de  prole ;  quae 
quidem  certitudo  omnino  tolleretur  si  plures  es- 
sent  unius.  Ex  naturali  igitur  instinctu  procedit 
quod  sit  una  unius. 

Sed  in  hoc  differentia  consideranda  est.  Quan-  = 
tum  enim  ad  hoc  quod  una  femina  a  pluribus 
maribus  non  cognoscatur,  utraque  praedictarum 
rationum  concurrit.  Sed  quantum  ad  hoc  quod 
unus  mas  plures  feminas  non  cognoscat,  non  facit 
ratio  secunda :  non  enim  certitudo  prolis  impe-  ^ 
ditur  si  unus  mas  plures  feminas  cognoscat.  Facit 
autem  contra  hoc  ratio  prima :  nam  sicut  libertas 
utendi  femina  ad  libitum  a  mare  tollitur  si  femina 
habeat  alium,  ita  et  eadem  libertas  a  femina  tol- 
litur  si  mas  habeat  plures.  Et  ideo,  quia  certitiido  ; 
prolis  est  principale  bonum  quod  ex  matrimonio 
quaeritur,  nulla  lex  aut  consuetudo  humana  per- 
misit  quod  una  esset  plurium  uxor.  Fuit  etiam 
hoc  inconveniens  reputatum  apud  antiquos  Ro- 
•  Fact.  et  Dict.  manos.  de  quibus  refert  Maximus  Valerius*  quod  ; 

Memorab.,     lib.  ,    ,  ^  .  .  •  i  j- 

ii.cap.i,4(ups.  credebant  nec  propter  stenhtatem  comugalem  n- 
dem  debere  dissolvi. 
&    +  AuToc.  8.  V       -|-  Item.  In  omni  animalis  specie  in  qua  patri  inest 
^        '  aliqua  soliicitudo  de  prole,  unus  mas  non  habet 


nisi  unam  feminam,  sicut  patet  in  omnibus  avibus 
quae  simul  nutriunt  pullos :  non  enim  sufficeret 
unus  mas  auxilium  praestare  in  educatione  prolis 
pluribus  feminis.  In  animalibus  autem  in  quibus 
maribus  nulla  est  sollicitudo  de  prole,  indifferen- 
ter  mas  habet  plures  feminas,  et  femina  plures 
mares :  sicut  in  canibus,  gallinis,  et  huiusmodi. 
Cum  autem  masculo  inter  omnia  animalia  maior 
sit  cura  de  prole  in  specie  humana,  manifestum 

'  est  quod  naturale  est  homini  quod  unus  mas 
unam  feminam  habeat,  et  e  converso. 

-|-  Adhuc.  Amicitia  in  quadam  aequalitate  con- 
sistit  *.  Si  igitur  mulieri  non  licet  habere  plures 
viros,  quia   hoc   est  contra  certitudinem  prolis ; 

■  liceret  autem  viro  habere  plures  uxores ;  non 
esset  liberalis  amicitia  uxoris  ad  virum,  sed  quasi 
servilis.  Et  haec  etiam  ratio  experimento  com- 
probatur:  quia  apud  viros  habentes  plures  uxo- 
res,  uxores  quasi  ancillariter  habentur. 

Praeterea.  Amicitia  intensa  non  habetur  ad 
multos :  ut  patet  per  Philosophum  in  VIII  Ethico- 
rinn  *.  Si  igitur  uxor  habet  unum  virum  tantum, 
vir  autem  habet  plures  uxores,  non  erit  aequalis 
amicitia  ex  utraque  parte.  Non  igitur  erit  ami- 
citia  liberalis,  sed  quodammodo  servilis. 

Amplius.  Sicut  dictum  est*,  matrimonium  in 
hominibus  oportet  ordinari  secundum  quod  com- 
petit  ad  bonos  mores.  Est  autem  contra  bonos  mo- 
res  quod  unus  habeat  plures  uxores:  quia  ex  hoc 

>  sequitur  discordia  in  domestica  familia,  ut  expe- 
rimento  patet.  Non  est  igitur  conveniens  quod 
unus  homo  habeat  plures  uxores. 

Hinc  est  quod  dicitur  Gen.  ii'^:  Eriint  diio  in 
carne  iina.  , 

;  Per  hoc  autem  excluditur  consuetudo  haben- 
tium  plures  uxores ;  et  opinio  Platonis,  qui  posuit 
uxores  debere  esse  communes  *.  Quem  in  nova 
lege  secutus  est  Nicolaus,  unus  ex  septem  diaco- 
nibus*. 


+  AUToo.  8i  ¥  a 
tBB  inf. 

•  Vlll  Ethic,  V, 
5;  ».  Th.  1.  5. 


I 


Cai 


.ap 


Th.  I.  6. 


Cap.  praec. 


•  Civitas,  lib.  V 
(Didot  p.  88); 
rimaeus,     init. 

(P-  '97)-      „ 

•  Aug.  ae  Hae- 
res.,  T. 


1  etlam  Efr;  auteoi  ceteri  et  ipse  .Auctor  supra  marginem  alloquens  transcriptorem;  cf.  pA.         10  accedunt  EGNX6;  acoedant.         et  in 

E;  in.             11     fruendl  cibo  E;  cibo    (cibi   GHNWZfr)   fruendi.             28    ad  libitura  (supra  marginem  pro  ut  libet  deleto  in  textu)  A  solus; 

om.  a  mare  liic  A  solus;  post  tollitur.  33  de  quibus]  quibus  oG.  Maximus  Valerius]  Valerius  Maximus  Pc.  36  coniugalem  hic 
A  solus;  post  tidem.         38  in  qua  EGYsZ ;  in  quo. 

6  feminaj  habet  addunt  Pc.         8  maior  sit  E;  sit  magis  CWYPc,  ut  N,  magis  sit  ceteri.         l5  liceret  EYZiPc;  licet.  18  uxores  om 

semel  CDXYZ.  19  ancillariter  A  solus;  ancillae.  23  habet  plures]  plures  ZP.  28  bonos  mores  primo  loco  WiP,  altero  WP;  bonas 
uxores  utroque  ceteri,  sed  EG  om  Est...  mores. 

Commontaria  Ferrariensis 


*  Cf.  Comment. 
cap.  praec,  init. 

*  Cap.  praec. 
Ullerius;  Com- 
ment.  num.  iv. 


l 


SEcuNDA  matrimonii  conditio  *  est  ut  sit  iinius  ad  unam. 
Licet  autem  haec  conclusio  in  praecedenti  capite  sit 
aliquatenus  tacta  *,  quia  tamen  non  est  ibi  probata,  sed 
magis  supposita,  ideo  hoc  loco  probat  eam  Sanctus  Thomas. 
I.  Arguit  autem  primo  sic.  Quodlibet  animal  desiderat 
frui  libere  voluptate  coitus,  sicut  et  voluptate  cibi.  Sed 
haec  libertas  impeditur  per  hoc  quod  ad  unam  plures  ac- 
cedunt,  aut  e  converso.  Ergo  ex  naturali  instinctu  procedit 
quod  sit  una  unius. 

SUMMA    CONTRA    GENTIt.KS    D.    ThOMAE    ToM.    II. 


Minor  declaratur  et  ex  libertate  fruendi  cibo,  quae  impe- 
ditur  si  cibum  quem  unum  animal  sumere  cupit,  aliud 
animal  usurpet.  -  Et  signo  hoc:  quod  similiter  propter 
cibum  et  propter  coitum  animaHa  pugnant. 

II.  Secundo  :  et  est  ratio  specialis  in  hominibus.  Homo 
naturaliter  desiderat  certus  esse  de  prole.  Sed  haec  certi- 
tudo  omnino  toUeretur  si  plures  essent  unius.  Ergo  etc. 

Addit  autem  Sanctus  Thomas  quod  differentia  est  in 
hoc  quod  est  plures  non  esse  unius.  Quia  ad  hoc  quod 

49 


386 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXXIV. 


et  resp. 


ad  H. 


una  femina  a  pluribus  non  cognoscatur,  utraque  dictarum 
rationum  concurrit :  quantum  vero  ad  lioc  quod  unus  mas 
plures  feminas  non  cognoscat,  concurrit  tantum  prima  ratio, 
non  autem  secunda.  Certitudo  enim  prolis  proptef  hoc 
non  tollitur:  sed  bene  toliitur  a  femina  libeitas  utendi  viro, 
quod  prima  ratio  tangebat. 

Ex  quo  infertur  quod,  quia  certitudo  prolis  est  prin- 
cipaie  bonum  quod  ex  matrimonio  quaerilur,  nulia  lex  aut 
consuetudo  liumana  permisit  quod  una  esset  plurium  uxor. 
Unde  et  hoc  apud  antiquos  Romanos  fuit  inconveniens 
reputatum,  teste  Valerio. 

2.  Circa  id  quod  dldtur,  certititdinem  prolis  esse  prin- 
cipale  bonian  quod  quaeritur  ex  matrimonio,  attendendum 
est  quod  illud  non  dicitur  quasi  principalis  finis  matri- 
monii,  absolute  sumptus,  sit  prolis  certitudo,  non  enim 
certitudo  prolis  est  finis  principalis,  sed  prolis  gencratio 
et  educatio :  sed  quia  sine  ipsa  non  potest  esse  educatio 
prolis,  quod  est  principalis  finis  matrimonii  simul  cum 
procreatione.  Unde,  cum  dicitur  esse  principale  bonum 
matrimonii,  intelligendum  est,  non  tanquam  eius  principalis 
finis,  sed  tanquam  principalem  finem  necessario  conco- 
mitans. 

3.  Attendendum  etiam,  ex  doctrina  Sancti  Thomae  IV 
Cf.  ibid.  corp.   Sent.,  d.  xxxiir,  q.  i,  a.  i,  ad  7  *,  quod  unum  virum  habere 

plures  uxores  non  est  contra  prima  praecepta  naturae, 
sed  contra  secunda,  quae  e.x  primis  derii'antur:  quia  nec 
tollit  totaliter,  nec  impedit  aliqualiter  primum  J.nem  qi.em 
natura  ex  matrimonio  intendit,  scilicet  procreationem  prohs 
et  eius  educationem  ;  cum  unus  homo  suf/iciat  phtribus 
uxoribus  fecundandis,  et  educandis  Jiliis  ex  eis  natis.  Sed 
bene  secundumjinem,  qui  est  communicatio  operum  qitae 
siint  in  vita  necessaria,  multum  impedit :  eo  quod  non 
Jacile  possit  esse  pax  in  familia  itbi  itni  viro  phtres  uxores 
coniunguntur.  Unam  aiitem  uxorem  habere  phtres  viros 
est  contra  prima  praecepta  legis  naturae.  Quia  quantum 
ad  aliquid  toUitur  bonum  prolis  omnino:  scilicet  quantum 
adeiuseducationem,quae  per  prohs  incertitudinem  respectu 
patris  removetur.  Quantum  vero  ad  ahquid  impeditur,  sci- 
licet  quantum  ad  procreationcm:  quia  vi.v  potest  accidere, 
si  muUer,  post  primam  impraegnationem,  iteritm  ab  aUo 
impraegnetur,  quin  corriiptio  accidat  quantum  ad  ittrumque 
fetiim,  vel  quantum  ad  aUerum. 

Quia  ergo  non  ita  circa  prima  legis  naturae  praecepta, 
quae  sunt  quasi  communes  conceptiones  in  speculativis  *, 
ratio  obscuratur,  sicut  circa  secunda  ipsius  praecepta;  ideo, 
Hcet  aliqua  lex  humana  aut  consuetudo  apud  aliquos  obti- 
nuerit  ut  unus  vir  plures  uxores  habere  possit,  nulla  tamen 
legc  aut  consuetudine,  ut  hic  dicitur,  permissum  est  ut 
una  mulier  plures  habeat  maritos. 

III.  Tertio.  Masculo,  inter  omnia  animalia,  maxime  est 
cura  dc  prole  in  specie  humana.  Ergo  naturale  est  homini 
ut  unus  mas  unam  feminam  habeat,  et  c  converso.  -  Pro- 
batur  consequentia.  Quia  in  omni  animalis  specie  in  qua 
patri  est  cura  de  prole,  unus  mas  non  hahet  nisi  unam 
feminam.  Non  enim  sufficeret  unus  mas  auxilium  praestare 
in  educatione  prolis  pluribus  feminis. 

2.  Circa  hoc  ultimum  dictum,  attendendum  est  quod  hoc 
non  habet  veritatem  nisi  in  maribus  qui  sunt  alterius  speciei 
ab  homine:  de  homine  enim  dictum  est  *,  de  mente  Sancti 
Thomae,  quod  unus  sufftcit  plurium  uxorum  filiis  educan- 
dis.  Sed  tunc  videtur  quod  ratio  nihil  concludat  de  homine. 
Negaretur  enim  consequentia :  et  diceretur  ad  probatio- 
nem  quod  non  oportet,  si  in  aliis  animalibus  in  quibus 
patri  inest  sollicitudo  de  prole,  unus  mas  non  habet  nisi 
unam  feminam,  quod  hoc  etiam  sit  in  homine.  Et  ratio 
huius  est,  quia  in  aliis  unus  mas  non  sulificit  plurium  filiis 
educandis,  in  homine  autem  sufiicit. 

Respondetur  quod  haec  ratio  ex  quadam  similitudine 
procedit.  Sicut  enim  sollicitudo  quae  inest  patri  de  prole, 
est  aliis  animalibus  ratio  quod  una  sit  unius,  ita  et  in  ho- 
minibus.  Sed  unam  esse  unius  est  illis  secundum  primam 
naturae  inclinationem:  quia  aliter  non  posset  prolcs  educari, 
quod  est  primum  bonum  intentum  a  natura.  In  homine 
autem  est  ex  secunda  inclinatione  naturae :  quia  ex  soUi- 
citudine  de  prole  naturaJi  instinctu  provenit  ut  vir  et  uxor 


"  IV  Sent.,  loc. 
cil.,  ad  I. 


'  Num.  II.  3. 


commaneant,  et  consequenter  ut  invicem  in  operibus  vitae 
necessariis  communicent;  quod  non  convenienter  fieret  si 
unus  vir  plures  uxores  haberet,  quia  pax  in  familia  im- 
pediretur. 

Unde  sic  vult  Sanctus  Thomas  arguere.  Sicut,  cum  in 
coniunctione  maris  et  feminae  naturaliter  inclinantur  ani- 
malia,  prima  intentio  est  naturae  ad  prolis  educationem; 
ita  secunda  intentione  naturae,  ab  illa  prima  proveniente, 
inclinatur  homo  ad  communicationem  mutuam  opcrum 
vitae  inter  marem  et  feminam.  Sed  alia  animalia,  quia  ex 
pluralitate  feminarum  unius  impediretur  prolis  educatio,  a 
natura  habent  primo  ut  unus  mas  unam  tantum  feminam 
habeat.  Ergo,  cum  etiam  ex  pluralitate  uxorum  unius  viri 
dicta  operum  vitae  communicatio  impediatur,  est  cx  secundo 
instinctu  naturae  ut  unus  vir  unam  tantum  uxorem  habeat: 
et  etiam  e  converso  una  unum  habetit  virum,  quia  etiam, 
et  multo  magis,  tolleretur  pax  in  familia  si  una  esset  plurium. 

IV.  Quarto.  Si  mulieri  non  licet  habere  plures  viros, 
liceret  autem  viro  habere  plures  uxores,  non  esset  liberalis 
amicitia  uxoris  ad  virum,  sed  quasi  servilis.  Sed  hoc  est 
inconveniens.  Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia.  Et  ra- 
tione:  quia  amicitia  in  quadam  aequalitate  consistit.  Et 
experimento:  quia  apud  virospluresuxores  habentes,  uxores 
quasi  ancillae  habentur. 

Advertendum  quod  probatio  consequentiae  ad  hoc  tendit 
quod,  sicut  se  habet  vir  ad  uxorem  in  amicitia,  ita  et  uxor 
se  habet  ad  virum,  eadem  proportione  servata:  quia  amicitia 
in  quadam  aequalitate,  scilicet  proportionis,  consistit.  Sed, 
uxore  non  potente  habere  plures  viros,  si  vir  plures  habeat 
uxores,  videtur  se  habere  vir  ad  illas  tanquam  ad  ancillas 
et  omnino  subiectas.  Ergo  et  amor  ipsarum  ad  virum  erit 
servilis,  non  liberalis. 

Quinto:  et  est  praecedentis  rationis  confirmatio.  Amicitia 
intensa  non  habetur  ad  multos:  ut  patet  VIII  Ethicorum. 
Ergo,  si  uxor  habet  unum  tantum  virum,  vir  vero  habeat 
plures  uxores,  non  erit  aequalis  amicitia  ex  utraque  parte. 
Ergo  non  liberalis,  sed  quasi  servilis:  quia  videlicet  uxor 
intense  diliget  virum,  non  autem  vir  uxorem. 

Sexto.  Est  contra  bonos  mores  quod  unus  habeat  plures 
uxores.  Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia.  Quia  matrimo- 
nium  in  hominibus  debet  ordinari  secundum  quod  ad  bonos 
mores  pertinet.  -  Antecedens  vero  probatur.  Quia  ex  hoc 
sequitur  discordia  in  familia:  ut  experimento  patet. 

Ad  hanc  dicit  Durandus,  apud  Capreolum,  Quarto, 
d.  XXXIII  *,  quod  nihil  valet:  quia  per  accidens  est  ut  non 
sit  pax  ubi  sunt  plures  uxores,  ex  eo  scilicet  quod  quan- 
doque  sunt  litigiosae.  -  Sed  ipse  non  videt  quod,  licet 
quandoquc  in  aliquo  casu  pluralitas  uxorum  pacem  com- 
patiatur,  tamen,  pro  statu  naturae  corruptae,  eam  ut  in 
pluribus  impedit :  cum  zelotypiam,  et  plura  alia  inconve- 
nientia  pariat.  Ars  autem  et  lex  non  considerat  solum  ea 
quae  sunt  per  se  et  necessaria,  scd  etiam  ea  quae  ut  in 
pluribus  accidunt. 

CoNFiRMATUR  conclusio  auctoritate  Genesis  11. 

V.  Per  hoc  vero  excluditur  consuetudo  habentium  plures 
uxores;  et  opinio  Platonis  ponentis  uxores  debere  esse 
communes  ;  et  etiam  Nicolai,  qui  unus  ex  septem  diaco- 
nibus  fuit. 

Sed  circa  hoc  dubium  occurrit.  Videtur  enim  superius  * 
dictis  contradicere,  ubi  dictum  est  quod  nulla  lex  aut 
consuetudo  humana  permisit  ut  una  esset  plurium  uxor. 
Si  enim  Plato  voluit  uxores  esse  communes,  constat  quod 
voluit  unam  esse  plurium. 

Respondetur  quod  opinio  Platonis  quae  hic  refertur, 
accipitur,  non  secundum  veritatem,  sed  secundum  quod 
Aristoteles  Platoni,  in  II  PoUticorum  *,  imponit.  Ut  enim 
inquit  Sanctus  Thomas  in  IV  de  Regimine  Principmn  *,  cum 
Socrates  et  Plato  fuerint  siiper  omnes  Philosophos  virtu-  opiiic  XOtVcap 
tibus  dediti,  non  videtitr  credibile  eos  talem  communitatem  iv. 
instituisse  qualem  iUis  Aristoteles  imponit,  ut  sciUcet  mu- 
Ueres  quantitm  ad  concubitum  omnibus  communes  es.^ent : 
quia  hoc  est  magis  bestiale  quam  humanum.  Sed  ipsi 
voluerunt  uxores  esse  omnibus  communes  quantiim  ad 
affectttm  amoris  et  mutuam  dilectionem,  non  autem  quan- 
tum  ad  concubitum. 


•  Qu. 

518. 


I,  a.  2,  p. 


XuTH.  II,  fin. 


*  Cap.   I,   2;   s. 
Th.  1.  «. 
Inter  Opp.  s. 


SUMxMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  lil,  CAP.  CXXIV,  CXXV. 


3S7 


I 


•  Ad  2. 


Nicolaus  autem  Diaconus  illud  posuit,  non  quia  ita 
bonum  esse  iudicaret,  sed  auctoritati  Platonis  innixus,  quem 
existimavit,  ex  Aristotelisrelatione,  voluisse  uxores  quantum 
ad  concubitum  esse  communes. 

VI.  Contra  praedictam  conclusionem  argui  potest  mul- 
tipliciter.  Primo.  Quando  finis  secundarius  praeiudicat  fini 
principali,  negligcndus  est  finis  secundarius  propter  prin- 
cipalem.  Sed  aliquando  pacifica  liabitatio  cum  una  uxore 
praeiudicat  generationi,  qui  est  finis  principalis,  quia  illa 
uxor  est  sterilis.  Ergo  etc. 

Secundo.  I^icet  ex  causa  renuntiare  iuri  suo  non  minus 
in  parte  quam  in  toto.  Sed  per  hoc  quod  vir  emittit  votum 
castitatis,  in  totum  praeiudicatur  alteri:  per  hoc  vero  quod 
contrahitur  cum  secunda,  solum  in  parte.  Ergo,  si  de  licentia 
uxoris  et  cius  consensu  licet  viro  emittere  castitatis  votum, 
pari  ratione,  propter  sterilitatem  uxoris,  de  licentia  primae 
uxoris,  licet  accipere  secundam. 

Tertio.  Papa  potest  dispensare  in  solemni  voto  conti- 
nentiae  propter  defectum  heredis.  Ergo  poterit  dispensare 
ut  princeps  habens  sterilcm  mulicrem,  ea  vivente,  aliam 
accipiat. 

VII.  .\d  huius  evidentiam,  considerandum  est  quod, 
cum  habere  plures  uxores  sit  contra  naturae  praecepta 
secundaria,  eius  solius  est  lioc  praeceptum  toUere  et  in 
hoc  dispensare  qui  naturae  est  institutor,  et  naturae  talem 
dedit  inclinationem  taliaque  praecepta :  eius  enim  est  sohere 
legem  cuius  est  condere.  Et  ideo,  cum  solus  Deus  sit 
naturae  institutor,  ipse  in  hoc  dispensare  potest,  et  ad 
ipsum  solum  pertinet  haec  dispensatio:  non  autem  ad 
aliquem  alium,  nisi  ex  divina  commissione. 

Nec  obstat  huic  quod  in  votis  dispensari  potest,  quorum 
tamen  adimpletio  est  de  iure  divino  et  naturali.  Non  enim, 
cum  praelatus  dispensat  in  voto,  dispensat  in  praecepto 
iuris  naturalis  vel  divini,  ut  inquit  Sanctus  Thomas  IP  W, 
q.  Lxxxviii,  a.  10  *,  sed  determinat  in  casu  aliquo  lioc  non 
esse  materiam  congruam  voti,  quod  prius  erat  materia 
congrua.  Et  ideo  neque  propria  auctoritate,  neque  auctori- 


tate    alicuius    hominis,    potest    quis   plures   simul    habere 
uxores. 

2.  Ad  primutn  ergo  dicitur  quod  maior  est  falsa,  si  in- 
telligatur  quod  a  quocumque  sit  negligendus,  propria  aucto- 
ritate,  finis  secundarius.  Si  autem  intelligatur  quod  ex 
dispensatione  divina  sit  negligendus,  conceditur.  Et  cadem 
ratione,  conceditur  quod  auctoritate  divina  quis  possit 
plures  uxores  habere. 

Ad  secundum  dicitur  primo,  quod  non  tantum  ex  hoc 
non  potest  unus  vir  habere  plures  uxores  quia  una  habeat 
in  virum  plenum  ius:  sed  quia  hoc  est  contra  naturalis 
iuris  praecepta  et  divini,  contra  quae  nullus,  absque  divina 
dispensatione,  licite  agere  potest.  Et  ideo,  quantumcumque 
una  uxor  iurisdictioni  quam  habet  in  viri  corpus  renun- 
tiare  voluerit,  remanct  tamen  naturae  praeccptum,  contra 
quod  agere  nemini  licet. 

Dicitur  secundo,  quod  non  est  simile  de  voto  continentiae 
facto  de  uxoris  licentia,  et  de  alterius  uxoris  acceptione. 
Sicut  enim  non  repugnat  legi  naturae  ut  aliquis  particularis 
homo  matrimonium  non  contrahat,  ita  non  repugnat  ut 
ab  actu  matrimoniali,  de  uxoris  liccntia,  abstineat.  Habere 
autem  aliam  uxorem  praeter  primam,  legi  naturae,  menti 
humanae  impressae,  repugnat.  Ideo  potest  vir,  consentiente 
uxore,  castitatem  vovere :  non  autem  plures  habere  uxores. 

Ad  tertium  dicitur  primo,  quod  assumptum,  apud  San- 
ctumThomam,  est  falsum:  ut  patet  IP  11",  q.  lxxxviii,  a.  1  i  ; 
licet  IV  Sent.,  d.  xxxviii,  q.  i,  a.  4*,  alterius  fuerit  opinionis. 

Dicitur  secundo  quod,  illo  admisso,  adhuc  non  sequitur 
intentum.  Quia,  ut  dictum  est  superius,  in  dispensatione 
voti  non  dispensatur  in  praecepto  iuris  naturalis  aut  divini, 
sed  tantum  declaratur  in  tali  casu  illud  non  esse  conve- 
nientem  materiam  voti.  In  dispensatione  vero  plurium 
uxorum  fieret  contra  ius  naturale  et  ius  divinum. 

3.  Alia  argumenta  facit  Aureolus,  quibus  probat  quod 
habere  plures  uxores  sit  contra  prima  naturae  praecepta, 
et  quod  nullo  modo  ibi  cadere  possit  dispensatio,  etiam 
a  Deo.  Vide  apud  Capreolum,  loco  allegato  *. 


Qu»  ., 


Pag.  5>7. 


-^MS^I^^iv^ 


CAPITULUM  CENTESIMUM  VIGESIMUM  OUINTUM 

4* 

A    82  r    a  7. 

OUOD  MATRIMONIUM  NON  DEBET  FIERI  INTER  PROPINOUOS. 


'  Levit.  xviii, 

sqq. 


ROPTER  huiusmodi  etiam  causas    ratio- 
iiabiles    ordinatum    est    legibus    quod 
■^^  certae  personae  a  matrimonio   exclu- 
dantur,  quae  sunt  secundum  originem 
coniunctae. 

Nam  cum  in  matrimonio  sit  diversarum  per- 
sonarum  coniunctio,  illae  personae  quae  se  debent 
reputare  quasi  unum  propter  eandem  originem, 
convenienter  a  matrimonio  excluduntur,  ut,  dum 
se  per  hoc  unum  esse  recognoscunt,  ferventius 
se  diligant. 

Item.  Cum  ea  quae  inter  virum  et  uxorem 
aguntur,  quandam  naturalem  verecundiam  ha- 
beant,  ab  his  mutuo  agendis  illas  personas  pro- 
hiberi  oportuit  quibus,  propter  coniunctionem 
sanguinis,  reverentia  debetur.  Quae  quidem  ratio 
videtur  in  veteri  lege  inducta  per  hoc  quod  di- 
citur  * :  Tiirpititdinem  sororis  tuae  non  discooperias, 
et  similiter  de  aliis. 


Praeterea.  Ad  corruptionem  bonorum  morum 
pertinet  quod  homines  sint  nimis  dediti  volupta- 
tibus  coitus:  quia,  cum  haec  voluptas  maxime 
mentem  absorbeat,  impediretur  ratio  ab  his  quae 
recte  agenda  essent.  Sequeretur  autem  nimius  vo- 
luptatis  usus  si  liceret  homini  per  coitum  coniungi 
illis  personis  quibus  commorandi  habet  necessi- 
tatem,  sicut  sororibus  et  aliis  propinquis:  quia 
talibus  occasio  coitus  subtrahi  non  posset..  Conve- 

10  niens  igitur  fuit  bonis  moribus  ut  talis  coniunctio 
iegibus  inhiberetur. 

Adhuc.  Delectatio  coitus  maxime  corritmpit 
existimationem  prudentiae  *.  Multiplicatio  igitur 
talis  delectationis    repugnat  bonos   mores.  Talis 

■  ;  autem  delectatio  augetur  per  amorem  persona- 
rum  quae  coniunguntur.  Esset  igitur  contrarium 
bonis  moribus  propinquis  coniungi:  quia  in  eis 
adiungeretur  amor  qui  est  ex  communione  ori- 
ginis  et  connutritione,  amori  concupiscentiae;  et, 


Cf.  \l  Elhic. 
r,  6;  ».Th.  I.  4. 


4  sunt  /iic  E;  post  coniunctae  GX,  post  originem  ceteyi.        7  se  om  E,  post  debent  Pc.         jy  per  A  solus;  propter. 

l3  existimationem  A  solus;  aestimationem.  14  repugnat  bonos  raores  A  solus  sed  casu  fortasse;  repugnat  bonis  moribus.  18  adiun- 
geretur)  coniungeretur  Pc.         iq  et  connutritione  om  Z,  et  nutritione  E,  et  commixtione  N,  coniunctione  P,  et  nutritionis  W.  amori  EZt; 

amore  aGNcrf,  cum  amore  DW,  amoris  VP.  • 


388 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXXV. 


multiplicato  amore,  necesse  esset  animam  magis 
delectationibus  subdi. 

Amplius.  In  societate  humana  hoc  est  maxime 
necessarium  ut  sit  amicitia  inter  multos.  Multi- 
plicatur  autem  amicitia  inter  homines  dum  per- 
sonae  extraneae  per  matrimonia  colligantur.  Con- 
veniens  igitur  fuit  legibus  ordinari  quod  matri- 
monia  contraherentur  cum  extraneis  personis,  et 
non  cum  propinquis. 


Sciendum  est  autem  quod,  sicut  naturalis  in- 
clinatio  est  ad  ea  quae  sunt  ut  in  pluribus,  ita 
et  lex  posita  est  secundum  id  quod  in  pluribus 
accidit.  Non  est  praedictis  rationibus  contrarium 
si  in  aliquo  aliter  possit  accidere :  non  enim 
propter  bonum  unius  debet  praetermitti  bonum 
multorum,  cum  boniim  iniiliitudinis  semper  sit 
diviniiis  qiiam  bomnn  iiniits  *.  Ne  tamen  defectus 
qui  in  aliquo  uno  posset  accidere,  omnino  absque 


ad  proximam  sangiiinis  siii  non  accedat. 

Per  haec  autem  excluditur  consuetudo  eorum 
qui  propinquis  suis  se  carnaliter  commiscent. 


•  I  Elliic.  II,  8; 
s.  Th.  1.  2. 


Adhuc.  Inconveniens  est  ut  illis  personis  aliquis  >o  medela  remaneat,  residet  apud  legislatores,  et  eis 
socialiter  iungatur  quibus  naturaliter  debet  esse  similes,  auctoritas  dispensandi  in  eo  quod  com- 
subiectus.  Naturale  autem  est  quod  aliquis  paren-  muniter  est  statutum,  secundum  quod  est  neces- 
tibus  sit  subiectus.  Ergo  inconveniens  esset  quod  sarium  in  aliquo  casu  particulari.  Et  si  quidem 
cum  parentibus  aliquis  matrimonium  contraheret:  lex  sit  humana,  per  homines  similem  potestatem 
cuminmatrimoniosit  quaedamconiunctiosocialis.  ■;  habentes  dispensari  potest.  Si  autem  lex  sit  di- 

Hinc  est  quod  dicitur  Leuit.  xvni  ** :  Omnis  homo     vinitus  posita,  auctoritate  divina  dispensatio  fieri 


potest:  sicut  in  veteri  lege  ex  dispensatione  in- 
dultum  videtur  uxores  plures  habere  et  concu- 
binas,  et  uxoris  repudium. 


1  esset  A  sohis;  est.         animam  magis  E;  animam  D,  magis  animam  ce?eri.         ii   iungatur]  coniungatur  Pc.         12  aliquis  Pc;  naturaliter 
addunt.         i3  esset]  esse  A  casu.         17  sanguinis  post  sui  GN.         18  Per  haec  A  solus;  Per  hoc.  eorum]  eo  A  casu. 

4  Non  est  A  solus;  Non  est  autem.         5  si  in]  nisi  in  aY,  sivc  G.         9  uno  E;  om. 

Commentaria  Ferrariensis 


•  Cf.  Comment. 
cap.  cxxiii,  init. 


TERTiA  matrimonii  conditio  *  est  quod  non  debet  ficri 
inter  propinquos.  Et  ideo  propter  causas  rationabiles 
ordinatum  est  legibus  quod  certae  personae  a  matrimonio 
excludantur,  quae  secundum  originem  sunt  coniunctae. 

I.  Et  primo  arguitur  sic.  Id  ex  quo  personae  quae 
per  eandem  originem  sunt  unum,  occasionem  habent  se 
ferventius  diligendi,  rationabiliter  ordinatur.  Sed  hoc  evenit 
ex  eo  quod  a  matrimonio  excluduntur.  Ergo  etc.  -  Pro- 
batur  minor.  Quia,  cum  in  matrimonio  sit  diversarum 
personarum  coniunctio,  dum  dictae  personae  excluduntur 
a  matrimonio,  se  non  esse  diversas  omnino,  sed  esse  unum 
recognoscunt.  Unitas  autem  inter  aliquos  dilectionem  causat. 

Secundo.  Ea  quae  inter  virum  et  uxorem  aguntur,  quan- 
dam  naturalem  verecundiam  habent.  Ergo  ab  iis  mutuo 
agendis  illas  personas  prohiberi  oportuit  quibus,  propter 
sanguinis  coniunctionem,  reverentia  debetur.  Et  haec  ratio 
tangitur  in  veteri  lege  cum  dicitur :  Turpitudinem  sororis 
tuae  non  discooperias.  -  Consequentiam  non  probat  San- 
ctus  Thomas,  sed  relinquit  manitestam.  Quia  ea  quae  ve- 
recunde  fiunt,  cavetur  ne  fiant  erga  pcrsonas  quibus  re- 
verentia  debetur. 

Tertio.  Si  liceret  homini  per  coitum  coniungi  personis 
quibus  commorandi  habet  necessitatem,  sicut  sororibus  et 
aliis  propinquis,  sequeretur  nimius  voluptatis  usus :  quia 
talibus  occasio  coitus  subtrahi  non  posset.  Sed  ad  cor- 
ruptionem  bonorum  morum  pertinet  quod  homines  sint 
nimis  dediti  voluptatibus  coitus.  Ergo   etc. 

Quarto:  et  est  confirmatio  praecedentis.  Multiplicaretur 
delectatio  coitus.  Sed  haec  muhiplicatio  repugnat  bonis 
moribus :  cum  taHs  delectatio  tnaxime  corrumpat  bonum 
prudentiae.  Ergo  etc.  -  Probatur  sequela.  Quia  in  eis  mul- 
tiplicaretur  amor,  dum  amor  qui  est  ex  communione  ori- 
ginis  et  connutritione,  amori  concupiscentiae  iungerelur. 
Multiplicato  autem  amore, 
lectationibus  subdi. 

Sed  videtur  quod  ista  ratio  assumat  contrarium  eius 
quod  dictum  est  in  prima  ratione.  Ibi  enim  dicebatur  quod 
ex  eo  quod  personae  coniunctae  repelluntur  a  matrimonio, 
occasionem  habent  se  ferventius  diligendi.  Hic  autem  di- 
citur  quod,  si  inter  iljas  esset  matrimonium,  raultiplica- 
retur  amor.  Quae  contrariari  videntur. 

Potest  dici  quod  in  prima  ratione  loquitur  Sanctus 
Thomas  de  honesto  amore  et  ordinato.  Hic  autem  de  in- 
honesto  et  inordinato  amore,  ex  quo  nimius  et  inordinatus 
delectationis  usus  proveniret,  loquitur. 


necesse  cst  magis  animam  de- 


Quinto.  Multiplicatur  amicitia  inler  homines  dum  per- 
sonae  extraneae  per  matrimonia  coniunguntur.  Ergo  con- 
veniens  fuit  legibus  ordinari  ut  matrimonia  cum  extraneis 
contraherentur,  et  non  cum  propinquis.  -  Probatur  con- 
sequentia.  Quia  in  societate  humana  necessarium  est  ut 
sit  amicitia  inter  multos. 

Se.xto.  Naturale  est  quod  aliquis  parentibus  sit  subiectus.' 
Ergo  inconveniens  esset  quod  cum  parentibus  quis  ma- 
trimonium  contraheret.  -  Probatur  consequentia.  Quia  in 
matrimonio  est  quaedam  coniunctio  socialis. 

CoNFiRMATUR  couclusio  auctoritatc  Levit.  xviii. 

Per  hoc  autem  excluditur  consuetudo  se  carnahter  pro- 
pinquis  commiscentium. 

II.  Advertendum  est  quod  non  omnes  istae  rationes 
ex  eodem  fundamento  procedunt.  Cum  enim  matrimonii 
finis  sit  triplex:  primarius,  scilicet  bonum  prolis;  secun- 
darius,  scilicet  concupiscentiae  repressio ;  et  per  accidens, 
sciHcet  amicitiae  mitltiplicatio  et  hominum  confoederatio, 
ut  inquit  Sanctus  Thomas  Quarto,  dist.  xi,  *:  secunda  ratio 
et  uHima  procedunt  ex  eo  quod  matrimonium  cum  iis 
qui  coniunguntur  sanguine,  aliqualiter  impedit  matrimonii 
finem  primarium,  impeditur  enim  ne  convenienti  modo 
proH  concipiendae  vacctur,  ob  reverentinm  aut  subiectio- 
nem  unius  ad  alterum;  tertia  et  quarta  procedunt  ex  eo 
quod  impedirctur  secundarius  finis;  prima  vero  et  quinta 
procedunt  ex  eo  quod  finis  per  accidens  impediretur. 

2.  Attendendum  ulterius,  ut  habetur  loco  allegato  *, 
quod  in  lege  naturali  solus  pater  et  mater  a  matrimonio 
repeHebantur :  reliqui  vero  gradus  propter  humani  generis 
propagationem  permittebantur.  De  lege  vero  divina  est  ut 
iilae  personae  quas  oportet  in  eadem  domo  conversari, 
repcHantur  a  matrimonio :  quae  Levit.  xviii  enumerantur. 
Sed  secundum  legem  humanam,  plures  alii  consanguinitatis 
gradus  sunt  prohibiti.  Ex  quo  patet  quod  consanguinitas, 
quantum  ad  aliquas  personas,  impedit  matrimonium  de 
iurc  naturaH;  quantum  ad  aliquas,  de  iuredivino;  quantum 
vero  ad  aliquas,  de  iure  humano.  Propter  hoc  aliquae 
praedictarum  rationum  probant  de  iis  tantum  qui  iure 
naturaH  prohibentur,  ut  pater  et  mater;  aliquae  vero  de 
iis  qui  iure  divino  prohibentur,  scilicet  de  iis  quos  simul 
necessc  est  commorari;  sed  aliae  etiam  de  iis  qui  humanis 
legibus  prohibentur,  scilicet  de  omnibus  usque  ad  quartum 
gradum  inclusive. 

III.  Notat  autem  Sanctus  Thomas  primo,  quod  quia, 
sicut  naturalis  lex  est  ad  ea  quae  sunt  ut  in  pluribus,  ita 


Qu.  I,  art.  j. 


An.  4. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXXV,  CXXVl. 


389 


Qn'  3. 


et  lex  posita  est  secundum  id  quod  in  pluribus  accidit; 
non  est  praedictis  rationibus  contrarium  si  in  aliquo  aliter 
possit  accidere,  puta  quod  minuatur  in  aliquo  concupi- 
scentia  si  copuletur  sorori :  quia  propter  ijonum  unius 
non  debet  multorum  bonum  praetermitti. 

2.  Notat  secundo  quod,  ne  defectus  qui  in  aliquo  potest 
accidere,  absque  medela  remaneat,  residet  apud  legislatores, 
et  eis  similes,  similem  scilicet  potestatem  habentes,  aucto- 
ritas  dispensandi  in  eo  quod  communiter  est  statutum, 
secundum  quod  in  aliquo  particulari  casu  est  necessarium : 
apud  homines  quidem,  si  lex  sit  humana;  apud  Deum 
vero,  si  lex  sit  divina,  sicut  in  veteri  lege  ex  dispensatione 
indultum  est  plures  uxores  habere  et  concubinas,  et  uxoris 
repudium. 

Advertendum  est  quod  nomine  conciibinae  non  intel- 
ligitur  hic  illa  quae  non  est  matrimonio  iuncta,  ut  dicitur 
Quarto,  d.  xxxiii,  q.  i,  a.  3*:  sed  qitae  aUqiiid  habebat 
de  ratione  iixoris,   inquantum    videlicet  erat  matrimonio 


iuncta;  et  aliquid  habebat  de  ratione  concubinae,  inquantum 
sibi  non  dabatur  familiae  dispensatio,  et  non  erat  cum  illa 
communicatio  operum  vitae  tanquam  cum  socia.  Quod 
ad  secundarium  finem  matrimonii  pertinet,  in  quo  per 
divinam  ordinationem  cum  aliquibus  dispensabatur. 

3.  Sed  occurrit  dubium.  Nam  iis  quae  ex  divina  dispen- 
satione  erant  indulta,  connumeratur  hoc  loco  uxoris  re- 
pudium:  cum  tamen  dictum  sit  superius  *  quod  Sanctus 
Thomas  ad  hanc  opinionem  declinat  quod  non  poterant 
ludaei  absque  peccato  uxorem  dimittere. 

Potest  ad  hoc  dupliciter  dici.  Primo,  quod  dicitur  hic 
fuisse  indultum  uxoris  repudium,  non  quia  repudiantes 
uxorem  non  peccarent,  sed  quia  legis  poenam  evitabant, 
ut  superius*  dicebatur.  Et  sic  non  contrariatur  supra  dictis. 

Secundo  quod,  cum  duplex  de  hoc  sit  opinio,  superius 
Sanctus  Thomas  locutus  est  secundum  illam  opinionem 
quae  sibi  magis  placebat:  hic  autem  exempHficat  ad  mentem 
etiam  alterius  opinionis,  eo  quod  etiam  ipsa  probabilis  sit. 


*  Cap.   cxxiii, 
Comment.  num. 


Ibid. 


— '^*J553l5%V^ 


CAPITULUM  CENTESIMUM  VIGESIMUM  SEXTUM 

OUOD  NON  OMNIS  CARNALIS  COMMIXTIO  EST  PECCATUM. 


ncuT  autem  contra  rationem  est  ut  aliquis 
carnali  coniunctione  utatur  contra  id 
quod  convenit  proli  generandae  et  edu- 
candae,  ita  etiam  secundum  rationem 
est  quod  aliquis  carnali  coniunctione  utatur  se- 
cundum  quod  congruit  ad  generationem  et  edu- 
cationem  prolis.  Lege  autem  divina  haec  solum 
prohibita  sunt  quae  rationi  adversantur,  ut  ex 
ap.  cxxi.  supra*  dictis  patet.  Inconveniens  est  igitur  dicere 
quod  omnis  carnalis  coniunctio  sit  peccatum. 

Adhuc.  Cum  membra  corporis  sint  quaedam 
animae  instrumenta,  cuiuslibet  membri  finis  est 
usus  eius:  sicut  et  cuiuslibet  alterius  instrumenti. 
Quorundam  autem  membrorum  corporis  usus 
est  carnalis  commixtio.  Carnalis  igitur  commixtio 
est  finis  quorundam  membrorum  corporis.  Illud 
autem  quod  est  finis  aliquarum  naturalium  re- 
rum,  non  potest  esse  secundum  se  malum:  quia 
ea  quae  naturaliter  sunt,  ex  divina  providenfia 
■  cap.  Lxiv.  ordinantur  ad  finem,  ut  ex  supra  *  dictis  patet. 
Impossibile  est  igitur  quod  carnalis  commixtio  sit 
secundum  se  mala. 


Amplius.  Naturales  inclinationes  insunt  rebus 
a  Deo,  qui  cuncta  movet.  Impossibile  est  igitur 
quod  naturalis  inclinatio  alicuius  speciei  sit  ad 
id  quod  est  secundum  se  malum.  Sed  omnibus 
animalibus  perfectis  inest  naturalis  inclinatio  ad 
coniunctionem  carnalem.  Impossibile  est  igitur 
quod  carnalis  commixtio  sit  secundum  se  mala. 
Item.  Illud  sine  quo  non  potest  esse  aliquid 
quod   est   bonum    et   optimum,  ndn    est  secun- 

'  dum  se  malum.  Sed  perpetuitas  speciei  non  con- 
servatur  in  animalibus  nisi  per  generationem, 
quae  est  ex  commixfione  carnali.  Impossibile 
est  igitur  quod  commixtio  carnalis  sit  secundum 
se  mala. 

Hinc  est  quod  dicitur  I  Coi:  vii  '^ :  Muiier  non 
peccat  si  nitbat. 

Per  hoc  autem  excluditur  error  quorundam 
dicentium  omnem  carnalem  coniunctionem  esse 
illicitam :  unde  totaliter  matrimonium  et  nupfias 

)  damnant.  Quorum  quidam  hoc  ideo  dicunt  quia 
credunt  corporalia  non  a  bono,  sed  a  malo  prin- 
cipio  esse  *. 


*    Cf.  Ang.,    de 
Haeret.,  xlvi. 


19  quae  om  G;  sunt  om  GN. 
6  cst  igitur]  igitur  videtur  GN. 


i5  dicitur  ante  Mulier  GN6.         21  corporalia]  temporalia  Prf. 


Commentaria  Ferratriensis 


*  Cf.  Commem 
cap.  cxxiii 


It.     /'^UARI 


iRTA  conditio  matrimonii  *  est  quod  licite  actus 
jniugalis  exercetur,  nec  est  divina  lege  prohibitus. 

r.  Hoc  autem  probat  Sanctus  Thomas  ostendendo  in- 
conveniens  esse  dicere  quod  omnis  carnalis  coniunctio  sit 
peccatum. 

Et  arguit  primo  sic.  Lege  divina  solum  illa  sunt  pro- 
hibita  quae  rationi  adversantur.  Sed  non  omnis  carnalis 
coniunctio  adversatur  rationi.  Immo,  sicut  contra  rationem 
est  ut  ea  quis  utatur  contra  bonum  prolis,  ita  secundum 
rationem  est  quod  aliquis  ea  utatur  secundum  quod  con- 
gruit  ad  prolis  generationem  et  educationem.  Ergo  etc. 

Secundo.  Quorundam  membrorum  corporis  usus  est 
carnalis  commixtio.  Ergo  est  eorum  finis.  Ergo  etc.  -  Pro- 
batur  prima  consequentia.  Quia,  cum  membra  corporis 
sint  quaedam  animae  instrumenta,  finis  cuiuslibet  ipsorum 


est  eius  usus :  sicut  et  cuiuslibet  alterius  instrumenti.  -  Se- 
cunda  vero  prohatur:  quia  illud  quod  est  finis  aliquarum 
naturalium  rerum,  non  potest  esse  secundum  se  malum, 
cum  talia  ex  divina  providentia  ordinentur  sd  finem. 

Tertio.  Omnibus  animalibus  inest  naturalis  inclinatio 
ad  coniunctionem  carnalem.  Ergo  etc.  -  Probatur  conse- 
quentia.  Quia,  cum  naturales  inclinationes  insint  rebus  a 
IDeo,  impossibile  est  ut  inclinatio  alicuius  speciei  sit  ad 
id  quod  est  secundum  se  malum. 

Quarto.  Perpetuitas  speciei  non  conservatur  in  anima- 
libus  nisi  per  generationem,  quae  est  ex  commixtione  car- 
nali.  Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia.  Quia  illud  sine  quo 
non  potest  esse  aliquid  quod  est  bonum  et  optimum,  non 
est  secundum  se  malum. 

CoNFiRMATUR  auctofitate  I  Cor.  vii. 


390  SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXXVI,  CXXVII. 


Excluditur  autem  per  hoc  error  matrimoniuni  et  nuptias 
damnantium :  scilicet  Manichaeorum,  quia  credebant  cor- 
poraha  non  a  bono,  sed  a  malo  principio  esse. 

II.  Contra  hanc  conclusionem  argui  posset,  quia  nullus 
de  aliquo  verecundatur  nisi  quia  malum  est.  Vidctur  autem 
quod  homo  de  carnali  commixtione  tanquam  de  aliquo 
turpitudinem  hahente  verecundetur. 

Sed  dicitur,  de  mente  Sancti  Thomae  IV  Seiit.,  d.  xxvi, 
Ad^3.  4.  q.  i^  a.  3  *;  et  d.  xxxi,  q.  11,  a.  1  **,  quod  huiusmodi  car- 

nalis    commixtio    habet  quidem   in    se    quandam  turpitu- 


••  Ad  4 


dinem,  sed  illa  turpitiido  est  turpititdo  poenae,  inquantum 
ex  primi  parentis  peccato  effectum  est  ut  inferiores  vires 
et  meinbra  corporis  rationi  non  obediant.  Non  autem  est 
turpitudo  culpae.  Et  ideo  de  tali  actu  homo  erubescit, 
non  sicut  de  culpa,  sed  sicut  de  quolibet  alio  defectu. 

Quia  etiam  quandam  similitudinem  mali  el  actus  inor- 
dinati  habet,  propter  concupiscentiae  corruptionem,  ideo 
assignantur  aliqua  bona  excusantia  illum,  facientia  scihcet 
ut  malus  non  sit,  quamvis  mali  quandam  similitudinem 
habeat.  Haec  autem  bona  sunt  proles  et  fides*.  'Mag.Sent.,Wb. 

^  •'  IV,  3.    xxxi;   s. 


-^vfS^l4%V^ 


Th.   ibid.,   q. 
».1,2;  q  II, a.  t. 


CAPITULUM  CENTESIMUM  VIGESIMUM  SEPTIMUM 

QUOD  NULLIUS  CIBI  USUS  EST  PECCATUM  SECUNDUM  SE. 

ficuT  autem  venereorum  usus  absque  pec-  cibis,  vel  eorum  cum  quibus  conversatur :  puta 
cato  est,  si  secundum  rationem  fiat,  ita  cum  quis  accuratius  cibis  utitur  quam  sua  fa- 
etiam  et  usus  ciborum.  Fit  autem  unum-  cultas  sustineat;  et  aliter  quam  eorum  mores 
quodque  secundum  rationem  quando  habeant  cum  quibus  convivit.  -  Tertio  modo, 
ordinatur  secundum  quod  congruit  debito  fini.  s  secundum  quod  cibi  sunt  aliqua  lege  prohibiti 
Finis  autem  debitus  sumptionis  ciborum  est  con-  propter  aliquam  causam  specialem:  puta  in  ve- 
servatio  corporis  per  nutrimentum.  Quicumque  teri  lege  quidam  cibi  prohibebantur  propter  si- 
igitur  cibus  hoc  facere  potest,  absque  peccato  gnificationem ;  et  in  Aegypto  prohibebatur  anti- 
potest  sumi.  NuUius  igitur  cibi  sumptio  secundum  quitus  comestio  carnis  bovinae,  ne  agricultura 
se  est  peccatum.  -o  impediretur.  Vel  etiam  secundum  quod  aliquae 

Adhuc.  Nullius  rei  usus  secundum  se  malus  est     regulae  prohibent  aliquibus  cibis  uti,  ad  concu- 
nisi  res  ipsa  secundum  se  mala  sit.  Nullus  autem     piscentiam  refraenandam. 

cibus  secundum  naturam  malus  est:  quia  omnis  Hinc  est  quod  Dominus  dicit,  Matth.  xv": 
cap.  VII,  res  secundum  suam  naturam  bona  est,  ut  supra  *  Qiiod  intrat  in  os.  non  coinqiiinat  Jiojuinem.  Et 
ostensum  est.  Potest  autem  aliquis  cibus  esse  alicui 's  I  Cor.  x-'  dicitur:  Onine  qitod  in  macello  i>enit 
malus  inquantum  contrariatur  salubritati  ipsius  mandiicate,  nihil  inierrogantes  propter  conscien- 
secundum  corpus.  Nullius  igitur  cibi  sumptio,  se-  tiam.  Et  I  Tim.  iv*  dicitur;  Omnis  creatiira  Dei 
cundum  quod  est  talis  res,  est  peccatum  secundum  bona  est,  et  nihil  reiiciendum  qiiod  cum  gratiariim 
se:  sed  potest  esse  peccatum  si  praeter  rationem  actione  percipitur. 
aliquis  ipso  utatur  contra  suam  salutem.  =0      Per  hoc  autem  excluditur  quorundam  error  qui 

Amplius.  Uti  rebus  ad  hoc  ad  quod  sunt,  non  est  usum  quorundam  ciborum  secundum  se  dicunt 
secundum  se  malum.  Sunt  autem  plantae  propter  esse  illicitum.  De  quibus  Apostolus  dicit  ibidem*:  •  i  r/m.  iv,  1-3. 
animalia ;  animalium  vero  quaedam  propter  alia ;  In  novissimis  temporibus  discedent  qiiidam  a  f.de : 
cap.  XXII.  et  omnia  propter  hominem,  sicut  ex  superioribus*  prohibentium  nubere,  abstinere  a  cibis,  quos  Deiis 
patet.  Uti  igitur  vel  plantis  vel  animalium  car-  ^;  crcavit  ad  percipiendum  cum  gratiarum  actione. 
nibus  vel  ad  esum,  vel  ad  quicquid  aliud  sunt  Quia  vero  usus  ciborum  et  venereorum  non 
homini  utiiia,  non  est  secundum  se  peccatum.         est  secundum  se  illicitus,  sed  solum    secundum 

Item.  Defectus  peccati  ab  anima  derivatur  ad  quod  exit  ab  ordine  rationis  illicitus  esse  potest ; 
corpus,  et  non  e  converso :  peccatum  enim  di-  ea  vero  quae  exterius  possidentur,  necessaria  sunt 
cimus  secundum  quod  deordinatur  voluntas.  Cibi  ?"  ad  sumptionem  ciborum.  ad  educationem  prolis 
autem  immediate  ad  corpus  pertinent,  non  ad  et  sustentationem  familiae,  et  ad  alias  corporis 
animam.  Non  igitur  ciborum  sumptio  secundum  necessitates :  consequens  est  quod  nec  secundum 
se  potest  esse  peccatum,  nisi  quatenus  repugnat  se  etiam  divitiarum  possessio  est  illicita,  si  ordo 
rectitudini  voluntatis.  Quod  quidem  contingit  uno  rationis  servetur;  ita  scilicet  quod  iuste  homo 
modo,  propter  repugnantiam  ad  proprium  finem  3;  possideat  quae  habet;  quod  in  eis  finem  volun- 
ciborum:  sicut  cum  aliquis,  propter  delectatio-  tatis  suae  non  constituat;  quod  eis  debito  modo 
nem  quae  est  in  cibis,  utitur  cibis  contrariantibus  utatur,  ad  suam  et  aliorum  utilitatem.  Hinc  est 
corporis  saluti,  vel  secundum  speciem  ciborum,  quod  Apostolus,  I  Tim.  ult.  *,  divites  non  con-  'Cap.vi,  .7, 18. 
vel  secundum  quantitatem.  -  Alio  modo,  secun-  demnat,  sed  eis  certam  regulam  divitiis  utendi 
dum  quod  repugnat   conditioni   eius   qui   utitur  40  tradit,  dicens :  Divitibus  huius  saeculi  praecipe  non 


3  etiam  et]  etiara  DENXZ.         16  contrariatur  post  salubritati  GN.         20  contra]  secundum  DP<f.  21    Uti]  In  D;  cf.  var.  seq,  ad 

quod  Ita  ZP;  quod  ceteri.         3o  modo  om  aW;  Alio  niodo  om  G. 

2  accuratius  Ita  EWiPc  et  scriplor  Y  siipra  marginem ;  acurativis  aDYsG,  accurativis  X,  accu  pG,  magis  acuratis  Z,  curativis  N ;  cario- 
ribus  Parisinus  A  apud  Uccellium.  4  habeant]  se  habeant  GN.  8   et  in  Acgypto  E;  ut  in  Aegypto  N,    in    Aegypto    autem    sY,    in 

Aegypto  ceteri.         11   aliquibus]  qulbusdam  Z.         i5  in  macello  Ita  P;  in  macellum  ceteri.  18  est  om  GN.  24    prohibentium]  prohi- 

bentes  P.  33  etiam  om  EGNft,  ante  secundum   se  D.  35  cjuod...  quod]  et  quod...  et  quod  Pd.  40   tradit  Ita  CDEYZP;  tradidit 

ccteri.  dicens  Ita  Pc:  dicens  I  Tim.  vi  ceteri. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXXVII. 


3gi 


•  Haeresis  xl. 


alta  sapere,  neqite  sperare  in  incerto  dimtiarinn: 
bene  agere,  divites  fieri  in  operibus  bonis,  facile 
tribuere,  communicare.  Et  Eccli.  xxxi^:  Beatus 
dives  qui  inventus  est  sine  macula,  et  qui  post 
aurum  non  abiit,  nec  speravitin  pecuniaetthesauris. 
Per  hoc  etiam  excluditur  quorundam  error 
qui,  ut  Augustinus  dicit  in  libro  de  Haeresibus*, 


Apostolicos  se  arrogantissime  vocaverunt,  eo  quod 
in  suani  cotnmunionem  non  acciperent  iilentes  con- 
iugibus,  et  res  proprias  possidentes  (quales  habet 
Catholica  Ecclesia),  et  monachos  et  clericos  pluri- 
mos.  Sed  ideo  isti  haeretici  sunt,  quoniam,  se  ab 
Ecclesia  separantes,  nullam  spem  putant  eas  habere 
qui  utuntur  his  rebus  quibus  ipsi  carent. 


1   alta]  sublitne  Pc.  spcrare]  sapere  GN,  om  X;  pro  neque  sperare...  communicare,  etc.  W,  in  incerto  pkne  iPc,  in  incertum  plene 

DYZfF,  in  interitum  a.  divitiarum]  scd  in  Deo  vivo  qui  praestat  nobis  omnia  abunde  ad  fruendum  addunt  b¥c.  2  benej  doce  bene  b; 

pro  bene...  comraunicare,  etc.  Y,  .s.  (sed:)  etc.  2.         i  aurum]  annum  GN.  pecunia  et  Ita  c;  pecuniae  DPrf,  pe.  Cb  et  post  thesauris  Y, 

di.  aEGN;  textum  tnincaut  post  abiit  W,  post  speravit  Z. 

Commentaria  Ferrariensis 


*  Cf.  Comment. 
cap-  cxxii,  tnit. 
■  Cf.  num.  IV. 


Posrau.^M  ostendit  Sanctus  Thomas  quomodo  per  di- 
vinam  legem  ordinatur  homo  circa  usum  venereorum, 
consequenter  vult  ostendere  quomodo  circa  ciborum  usum 
ordinetur  *. 

1.  Et  ponit  primo*  hanc  conclusionem:  Kitllus  cib*iisus 
secundum  se  est  peccatum. 

Probatiir  primo  sic.  Finis  debitus  sumptionis  ciborum 
est  conservatio  corporis  per  nutrimentum.  Ergo  quicumque 
cihus  hoc  facere  potest,  absque  pcccato  potest  sumi.  Ergo 
nullius  cibi  sumptio  est  secundum  se  peccatum. 

Probatur  prima  consequentia.  Quia  fit  unumquodque 
secundum  rationem  quando  ordinatur  secundum  quod  con- 
gruit  debito  fini.  Quod  autem  fit  secundum  rationem,  fit 
absque  peccato. 

Consequentia  vero  secunda  relinquitur  pro  manifesta. 
Quiii,  cum  nomine  cibi  intelligatur  quicquid  in  corporis 
nutrimcntum  transire  potest,  omnis  cibus,  inquantum 
huiusmodi,  potest  corpus  nutriendo  conservare.  Et  ideo,  si 
quicumque  cibus  hoc  facere  potest,  absque  peccato  sumi 
potest,  optime  sequitur  quod  omnis  cibus  absque  peccato 
potest  sumi.  Et  sic  sequitur  quod  nullius  cibi  sumptio  sit 
secundum  se  peccatum. 

II.  Secundo.  Xullus  cibus  sccundum  suam  naturam  malus 
est,  quia  omnis  res  secundum  suam  naturam  est  bona,  ut 
superius  est  ostensum :  licet  possit  csse  alicui  malus,  in- 
quantum  saluti  corporis  ipsius  contrariatur.  Ergo  nullius 
cibi  sumptio,  inquantum  est  talis  res,  est  secundum  se 
pcccatum:  Hcct  esse  possit  si  aliquis,  praeter  rationem, 
ipso  contra  suam  salutem  utatur.  -  Probatur  consequentia. 
Quia  nuUius  rei  usus  secundum  se  malus  est,  nisi  res  ipsa 
secundum  se  mala  sit. 

Tertio.  Uti  rebus  ad  hoc  ad  quod  sunt,  non  est  se- 
cimdum  se  malum.  Sed  omnia  sunt  propter  hominem.  Ergo 
uti  rebus  vei  ad  esum,  vel  ad  quicquid  aliud  homini  sunt 
utilia,  non  est  secundum  se  peccatum. 

III.  Quarto.  Cibi  immediate  ad  corpus  pertinent,  non 
ad  animam.  Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia.  Quia  de- 
fectus  peccati  ab  anima  derivatur  ad  corpus,  non  autem 
e  converso:  peccatum  enim  dicimus  secundum  quod  de- 
ordinatur   voluntas. 

2.  Circa  probationem  consequentiae  occurrit  dubium. 
Videtur  enim  peccatum  originale  a  carne  derivari  ad  ani- 
mam:  cum  ipsa  anima  ex  unione  ad  carnem  peccati  ori- 
ginalis  maculam  contrahat.  Ergo  non  videtur  universaliter 
verum  quod  ab  anima  derivetur  defectus  peccati  ad  corpus, 
non  autem  e  converso. 

Respondetur  quod  dupliciter  possumus  intelligere  pec- 
catum  originale  derivari  a  carne  ad  animam.  Uno  modo, 
quia  prius  inficiat  carnem,  quae  simul  cum  anima  constituit 
humanam  naturam  tanquam  pars.  Et  hoc  modo  falsum 
est :  quia,  ut  declarat  Sanctus  Thomas  in  plerisque  locis, 
singulariter  autem  in  QQ.  de  Malo,  q.  iv,  a.  3,  peccatum 
originale  est  subiectivc  tantum  in  anima  rationali  inquantum 
est  pars  naturae  humanae.  -  Nec  valet  quod  dicitur  ipsam 
e.\  unione  ad  carnem  peccati  originalis  maculam  contrahere. 
Quia  hoc  non  dicitur  quasi  ipsa  caro  prius  infecta  animam 
inficiat:  sed  quia  anima  non  contrahit  illam  maculam  nisi 


inquantum  est  actu  pars  humanae  naturae;  non  fit  autem 
actu  pars  humanae  naturae  nisi  per  unionem  ad  carnem. 
Alio  modo,  quia  prius  est  in  carnali  semine,  ex  quo 
homo  generatur,  quam  in  anima  sit.  Et  sic  verum  est  quod 
est  in  semine  tanquam  in  causa  instrumentali:  non  autem 
verum  est  quod  sit  in  ipso  tanquam  in  causa  principali, 
vel  tanquam  in  subiecto.  Probatio  autem  Sancti  Thomae 
intelligitur  quod  defectus  peccati  derivatur  ab  anima  ad 
corpus  tanquam  a  causa  principali  et  a  subiecto  peccati, 
non  autem  e  converso  a  corpore  ad  animam.  Et  sic 
obiectio  nulla  est. 

IV.  Secunda  conclusio  *  est:  Ciborum  sumptio  potest 
esse  peccatum  inquantuvi  repugnat  rectitudini  j'oluntatis. 
Declarat  autem  hoc  multipliciter  fieri:  scilicet  aut  propter 
repugnantiam  ad  proprium  finem  ciborum,  sicut  cum  quis 
propter  delectationem  utitur  cibis  saluti  corporis  contrariis; 
aut  propter  repugnantiam  ad  conditioncim  eius  qui  utitur 
cibis,  vel  eorum  cum  quibus  conversatur;  aut  propter 
repugnantiam  ad  legem  ex  aliqua  causa  speciali  aliquos 
cibos  prohibentem ;  vel  ad  regulam  prohibentem  aliquibus 
cibis  uti  ad  concupisccntiam  refraenandam  (intellige,  ubi 
hoc  esset  per  regulam  ad  peccatum  obligantem  prohibitum). 

CoNFinMATUR  conclusio  auctoritate  Domini  Mattli.  xv; 
et  Apostoli  I   Cor.  x,  et  I   Tim.  iv. 

Per  hoc  autem  excluditur  quorundam  error  qui  ali- 
quorum  ciborum  usum  secundum  se  dicunt  esse  illicitum, 
de  quibus  Apostolus  loquitur  ibidem. 

V.  Ex  praedictis  infert  Sanctus  Thomas  quod  nec  etiam 
divitiarum  possessio  secundum  se  estillicita,  si  ordo  rationis 
servetur. 

Probatur.  Quia  ea  quae  exterius  possidentur,  necessaria 
sunt  ad  ciborum  sumptionem,  ad  vsducationem  prolis,  ad 
familiae  sustentationem,  et  alias  corporis  necessitates.  Ista 
autem  non  sunt  illicita,  nisi  secundum  quod  exeunt  ab 
ordine  rationis. 

Confirmatur.  Quia  Apostolus,  I  Tim.  ult.,  divites  non 
condemnat,  sed  eis  certam  regulam  divitiis  utendi  tradit. 

Excluditur  per  hoc  error  quorundam  qui,  ut  Augustinus 
in  libro  de  Haeresibus  refert,  Apostolicos  se  arrogan- 
tissime  vocaverunt,  eo  qiiod  in  suam  communionem  non 
acciperent  utentes  coniugibus,  et  res  proprias  possidentes. 
Qui  ideo  sunt  haeretici,  quoniam,  sc  ab  Ecclesiae  sepa- 
rantes,  putant  nullam  spem  habere  eos  qui  iis  rebus  utuntur 
quibus  ipsi  carent. 

VI.  Circa  rcrum  possessionem  et  divitiarum,  conside- 
randum,  ex  doctrina  Sancti  Thomae  11"  II"'"',  q.  lxvi,  a.  2, 
quod  in  hoc  duo  possumus  considerare:  scilicet  procura- 
tionis  et  dispensationis  potestatem;  et  ipsarum  possessionum 
ac  divitiarum  usum.  Quantum  ad  primum:  Licitum  est 
liomini  quod  propria  possideat.  Quia  hoc  modo  et  solli- 
citius  et  ordinatius  res  procurantur,  et  status  hominum  est 
magis  pacificus.  -  Quantum  vero  ad  secundum :  Non  licet 
habere  divitias  quasi  proprias,  sed  haberi  debent  tanquam 
communes:  ut  scilicet  de  facili  homo  eas  communicet  in 
necessitates  aliorum.  —  Utrumque  istorum  tangit  Sanctus 
Thoma«  hoc  loco.  Primum,  cum  ait  quod  nec  divitiarum 
possessio  secundum  se  est  ilticita:  hoc  enim  pertinet  ad  pro- 


Cf.  num.  I,  inil. 


392 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXXVII,  CXXVIII. 


curationis  et  dispensationis  potestatem.  -  Secundum  vero 
cum  ait,  si  ordo  rationis  servetur :  hoc  enim  non  solum 
ad  rerum  possessionem,  quae  iusta  esse  debet,  refertur, 
sed  etiam  ad  usum  pertinet.  Unde  in  eius  explanatione 
ponit,  et  quod  eis  debito  modo  iitatur  ad  suam  et  aliorum 
utilitatem. 

2.  Si  autem  instetur,  quia  secundum  ius  naturale  omnia 
sunt  communia;  et  per  consequens  contra  ius  naturale 
est  possessionum  aut  divitiarum  proprietas :  -  respondetur, 


e.N:  doctrina  Sancti  Thomae  ibidem,  et  P  II*,  q.  xciv,  a. 
5,  ad  3,  quod  non  dicitur  communis  omnium  possessio 
esse  de  iure  naturali  quia  ad  hoc  natura  inclinet :  sed 
quia  natura  distinctionem  possessionum  non  induxit.  Sicut 
possumus  dicere  quod  hominem  esse  nudum  est  de  iure 
naturali,  quia  natura  non  dedit  ei  vestitum,  sed  ars  adin- 
venit.  Et  ideo  possessionum  proprietas  non  est  contra  ius 
naturale,  sicut  nec  homincm  esse  vestitum:  sed  est  aliquid 
pcr  humanam  inventionem   iuri  naturali  superadditum. 


--%<«55^IfesV^ 


CAPITULUM  CENTESIMUM  VIGESIMUM  OCTAVUM 

QUOMODO  SECUNDUM  LEGEM  DEI  HOMO  ORDINATUR  AD  PROXIMUM. 


*  A  eap.  cxxi. 


*  lEthic.vu,  6; 
s.  Th.  I.g. 


'  Cap.  cxv. 


*  Cap.  cxiv  sq. 


•   De   Civ.  Oei, 
Ub.  XIX,   cap. 

ZIII. 


X  his  ergo  quae  dicta  sunt*,  manifestum 
est  quod  secundum  legem  divinam 
homo  inducitur  ut  ordinem  rationis 
servet  in  omnibus  quae  in  eius  usum 
venire  possunt.  Inter  omnia  autem  quae  in  usum 
hominis  veniunt,  praecipua  sunt  etiam  alii  ho- 
mines.  Homo  enim  natiiraliter  est  animal  sociale*: 
indiget  enim  multis  quae  per  unum  solum  pa- 
rari  non  possunt.  Oportet  igitur  quod  ex  lege 
divina  instituatur  homo  ut  secundum  ordinem 
rationis  se  habeat  ad  alios  homines. 

Adhuc.  Finis  divinae  legis  est  ut  homo  Deo 
adhaereat  *.  luvatur  autem  unus  homo  in  hoc  ex 
alio  tam  quantum  ad  cognitionem,  quani  etiam 
quantum  ad  affectionem :  iuvant  enim  se  homines 
mutuo  in  cognitione  veritatis ;  et  unus  alium  pro- 
vocat  ad  bonum,  et  retrahit  a  malo.  Unde  Prov. 
xxvii'''  dicitur:  Ferriim  ferro  acuitur,  et  homo 
exacuit  faciem  amici  sui.  Et  Eccle.  iv''"'  dicitur: 
Meliiis  est  duos  esse  quam  umim:  habent  enim  emo- 
lumentum  societatis ;  si  unus  ceciderit,  ab  altero  ful- 
cietur.  Vae  soli:  qui  cum  ceciderit,  non  habet  suble- 
vantem.  Et  si  dormierint  duo,fovebunt  se  mutuo: 
iimis  quomodo  caleftet?  Et  si  quis  praevaluerit  contra 
imum,  duo  resistunt  ei.  Oportuit  igitur  lege  divina 
ordinari  societatem  hominum  ad  invicem. 

Amplius.  Lex  divina  est  quaedam  ratio  divinae 
providentiae  ad  homines  gubernandos  *.  Ad  divi- 
nam  autem  providentiam  pertinet  singula  quae 
ei  subsunt,  sub  debito  ordine  continere:  ut  sci- 
licet  suum  locum  et  gradum  teneat  unumquod- 
que.  Lex  igitur  divina  sic  homines  ad  invicem 
ordinat  ut  unusquisque  suum  ordinem  teneat. 
Quod  est  homines  pacem  habere  ad  invicem : 
pax  enim  hominum  nihil  aliud  est  quam  ordinata 
concordia,  ut  Augustinus  dicit  *. 

Item.  Quandocumque  aliqua  ordinantur  sub 
aliquo,  oportet  illa  concorditer  esse  ordinata  ad 
invicem:  alias  se  invicem  impedirent  in  conse- 
cutione  finis  communis;  sicut  patet  in  exercitu, 


qui  concorditer  ordinatur  ad  victoriam,  quae  est 
finis  ducis.  Unusquisque  autem  homo  per  legem 
divinam  ordinatur  ad  Deum  *.  Oportuit  igitur  per 
legem  divinam  inter  homines,  ne  se  invicem  impe- 
s  dirent,  ordinatam  concordiam  esse,  quod  est  pax  *. 

Hinc  est  quod  in  Psalmo  *  dicitur:  Qui  posuit 
fines  tuos  pacem.  Et  Dominus  dicit,  loan.  xvi^^r 
Haec  locutus  sum  vobis  ut  in  me  pacem  habeatis. 

Tunc  autem  ordinata  concordia  inler  homines 

■o  servatur,   quando   unicuique  quod  suum   est   red- 

ditur:  quod  est  iustitiae*.  Et  ideo  dicitur  Isaiae 


Cap.  cxv. 


*  Vid.8apra,4m- 

plius. 

'   l'S,    CXLVII,   3. 


■   Dig.   I,   I,   dg 
y.  ■       ,-,■  /-\  ...  Ittstitia  et  lure, 

xxxii'':   upus  lustitiae  pax.    Oportuit   igitur   per  io;inst. i,  1, eo- 


17. 


legem  divinam  iustitiae  praecepta  dari,  ut  unus- 
quisque  alteri  redderet  quod  suum  est,  et  absti- 

>;  neret  a  nocumentis  alteri  inferendis. 

Inter  homines  autem  maxime  aliquis  est  pa- 
rentibus  debitor.  Et  ideo  inter  praecepta  legis 
quae  nos  ad  proximum  ordinant,  Exod.  xx""'', 
primo  ponitur,  Honora  patrem  tuum  et  matrem 

""=  tuam:  in  quo  intelligitur  praecipi  ut  tam  paren- 
tibus  quam  etiam  aliis  unusquisque  reddat  quod 
debet,  secundum  illud  Rom.  xiii':  Reddite  omni- 
bus  debita.  -  Deinde  ponuntur  praecepta  quibus 
praecipitur  abstinendum  esse  a  nocumentis  pro- 

^s  ximo  inferendis.  Ut  neque  factis  eum  offendamus 
in  persona  propria,  quia  dictum  est,  Non  oc- 
cides;  neque  in  persona  coniuncta,  quia  scriptum 
est,  Non  moechaberis;  neque  etiam  exterioribus 
rebus,  quia  scriptum  est,  Non  furtum  facies.  Pro- 

5°  hibemur  efiam  ne  contra  iustitiam  proximum 
verbo  offendamus:  quia  scriptum  est,  Non  lo- 
qiieris  contra  proximum  tiium  falsum  testimonium. 
Et  quia  Deus  etiam  cordium  iudex  est,  prohi- 
bemur  ne  corde  proximum  offendamus,  concu- 

^s  piscendo  scilicet  uxorem,  aut  aliquam  retn  eius. 

Ad  huiusmodi  autem  iustitiam  observandam, 

quae  lege  divina  statuitur,   dupliciter   homo    in- 

clinatur:  uno  modo,  ab  interiori;  alio  modo,  ab 

exteriori.  Ab  interiori  quidem,  dum    homo   vo- 

+0  luntarius  est  ad  observandum  ea  quae  praecipit 


dem  tit. 


6  etiam  om  Z,  ante  sunt  GN.  7  enim  Ita    Y;  autera  ceteri.  est  om  BX;  post  animal  Y,  post  sociale  FGHPc.  l3  ex  alio]  ab 

alio  N,  et  alio  P.  i5  alTectionem]  efTcctionem  EGP.  19  dicltur  om  Pc.  21  societatisj  suae  a(f<fM«f  Pc.  22  quij  quia  DsGiiPc.  suble- 
vantem]  se  adduntHPHbPc.  23  fovebunt  sej  fovebuntur  DiPc;  pro  fovebunt...  ei,  etc.  Z.  24  quis]  quispiam  sGtPc;  pro  Et  si...  ei,  etc.  W. 
2  5  duo  Ita  YsGdPc;  quo  ceteri. 

5  quod]  quae  P.  9  autem]  enim  GN*.  12  xxxii  Ita  Pc;  li-ia  ceteri.  i5  alteri]  etPd.  16  maxime  ^osf  aliquis  GN.  18  Exodi 
XX  primo  Ita  E,  exoro  primo  N,  Exodi  xxi  primo  Z,  Exodi  xx  Pc,  Exodi  xxi  ceteri.        3i  loqueris]  loquaris  BFfr. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES.  LIB.  III,  CAP.  CXXVIII. 


393 


lex  divina.  Quod  quidem  fit  per  amorem  hominis 
ad  Deum  et  proximum:  qui  enim  diligit  aliquem, 
sponte  et  delectabiliter  ei  reddit  quod  debet,  et 
etiam  liberaliter  superaddit.  Unde  tota  legis  im- 
pletio  ex  dilectione  dependet:  secundum  illud 
Apostoli  Rom.  xni'°:  Plenititdo  legis  est  dilectio. 
Et  Dominus  dicit,  Matth.  xxii''",  quod  in  duobiis 
praeceptis,  scilicet  in  dilectione  Dei  et  proximi, 
universa  lex  pendet.  -  Sed  quia  aliqui  interius 
non  sunt  sic  dispositi  ut  ex  seipsis  sponte  faciant 
quod  lex  iubet,  ab  exteriori  trahendi  sunt  ad 
iustitiam  legis  implendam.  Quod  quidem  fit  dum 
timore  poenarum,  non  liberaliter,   sed    serviliter 


legem  implent.  Unde  dicitur  Isaiae  xxvi^:  Ciim 
feceris  iiidicia  tiia  in  terra,  scilicet  puniendo  malos, 
institiam  discent  omnes  habitatores  orbis. 

Primi  igitur  sibi  ipsi  sunt  lex  *,  habentes  cari-  •  Rom. »,  14, 

s  tatem,  quae  eos  loco  legis  inclinat  et  liberaliter 
operari  facit.  Lex  igitur  exterior  non  fuit  neces- 
sarium  quod  propter  eos  poneretur:  sed  propter 
illos  qui  ex  seipsis  non  inclinantur  ad  bonum. 
Unde  dicitur  I  Tim.  i  ^ :  lusto  lex  non  est  posita,  sed 

■o  iniustis.  Quod  non  est  sic  intelligendum  quasi  iusti 
non  teneantur  ad  legem  implendam,  ut  quidam 
male  intellexerunt:  sed  quia  isti  inclinantur  ex 
seipsis  ad  iustifiam  faciendam,  efiam  sine  lege. 


4  etiam]  ei  addunt  GN. 

4  Primi]  Alii  vero  sic  sunt  dispositi  ut  ex  seipsis  sponte  faciant  quod  !ex  iubet.  Secundi  Pd, 


Commentai'ia    Ferrariensis 


» 


POSTQUAM  ostendit   Sanctus    Thomas   hominem    per   di- 
vinam  legem  circa  corporalia  ordinari,  vult   id    quod 
suum  erat  principale  intentum  prosequi,  scilicet  ostendere 

•  Cf.  Comment.   quibus  praeceptis  homo  ad  proximum  ordinetur  *.  Circa 
cap  cxxi,  ini .     ^qc  autem  duo  facit:  primo,  ostendit  homincm  pcr  quaedam 

praecepta  ordinari  ad  proximum ;  secundo,  ostendit  quod 
ea  quae  praecipiuntur,  sunt  etiam  secundum  naturam  recta, 
capite  sequenti. 

Circa  primum  tria  facit:  primo,  ostendit  ex  praeceden- 
tibus  hominem  ordinari  per  divinam  legem  ad  habendiim 
pacem  et  concordiam  cum  proximo ;  secundo,  quibus  prae- 

•  Num.  II.  ceptis  ad  hoc  ordinetur  *;  tertio  **,  quomodo  multipliciter 

•■  Num.  III.  .'^  ,  .  .       ,^  ' 

ad  praeceptorum  observantiam  mchnetur. 

I.  Primum  probat  primo  sic.  Secundum  praedicta, 
ordinatur  homo  per  divinam  legem  ut  ordinem  rationis 
servet  in  omnibus  quae  in  eius  usum  venire  possunt.  Ergo 
oportet  ut  ex  divina  lege  instituatur  ut  homo  secundum 
ordinem  rationis  se  habeat  ad  alios  homines.  -  Probatur 
consequentia.  Quia  inter  omnia  quae  in  usum  hominis 
veniunt,  praecipua  sunt  alii  homines:  cum  homo  animal 
sociale  sit. 

Secundo.  Finis  divinae  legis  est  ut  homo  Deo  adhaereat. 
Sed  in  hoc  iuvatur  unus  homo  ex  alio,  tam  quantum 
ad  cognitionem,  quam  etiam  quantum  ad  affectionem. 
Ergo  etc.  -  Minor  probatur.  Quia  iuvant  se  homines 
mutuo  in  cognitione  veritatis,  et  unus  alium  provocat 
ad  bonum:  ut  ostenditur  Prov.  xxvii,  et  Eccle.  iv. 

Tertio.  Ad  divinam  providentiam  pertinet  singula  quae 
ei  subsunt,  sub  debito  ordine  continere :  ut  scilicet  suum 
ordinem  et  gradum  teneat  unumquodque.  Ergo  et  divina 
lex  sic  homines  ordinare  debet  ut  unusquisque  suum  or- 
dinem  teneat.  Quod  est  homines  habere  pacem  inter  se, 
secundum  Augustinum.  -  Probatur  consequentia.  Quia  lex 
divina  est  quaedam  ratio  divinae  providentiae  ad  homines 
gubernandos. 

Quarto.  Quandocumque  aliqua  ordinantur  sub  aliquo, 
oportet  illa  concocditer  esse  ordinata  ad  invicem:  aiias  se 
impedirent  in  consecutione  finis  communis,  ut  patet  in 
exercitu.  Sed  unusquisque  homo  per  divinam  legem  ordi- 
natur  ad  Deum.  Ergo  etc. 

Confirmatur  auctoritate  Psalmi,  et  loan.  xvi. 

Advertendum  quod  hominem  se  habere  secundum  or- 
dinem  rationis  ad  alios  homines,  et  inter  homines  esse 
concordiam  ordinatam  et  pacem,  pro  eodem  accipit  Sanctus 
Thomas.  Nam  ratio  unum  hominem  ad  concordiam  cum 
aliis  hominibus  ordinat,  cum  omnium  sit  unus  communis 
finis :  quae  enim  ad  unum  finem  communem  ordinantur, 
ad  illius  consecutionem  concordes  sunt.  Et  ideo  prima 
ratio  de  ordine  rationis  unius  hominis  ad  alios  concludit; 
reliquae  vero  de  hominum  societate  et  concordia. 

II.  Secundo,    ostendit    Sanctus   Thomas  praeceptoritm 
'  a.  init.  Com-   convenientiam   quibus   homo    ad  proximum    ordinatur  *. 

ment. 

SUMMA  CONTRA  GeNTII.ES  D.  ThOMAK  ToM.  II. 


Et  arguit  sic.  Tunc  ordinata  concordia  inter  homines  ser- 
vatur,  qiiando  uniciiiqiie  quod  suum  est  redditur,  quod  est 
iustitiae,  ut  dicitur  Isaiae  xxxii.  Ergo  per  legem  divinam 
oportuit  iustitiae  praecepta  dari :  ut  unusquisque  redderet 
unicuique  quod  suum  est,  et  abstineret  a  nocumentis  ei 
inferendis.  Sed  praecepta  quae  ordinant  hominem  ad  pro- 
ximum,  sunt  huiusmodi.  Ergo  etc. 

Probatur  minor.  Nam  in  praecepto  de  honore  parentum, 
posito  Exod.  XX,  intelligitur  praecipi  ut  tam  parentibus 
quam  aliis  unusquisque  reddat  quod  debet,  iuxta  Apostoli 
monitionem  Rom.  xiii.  —  In  praeceptis  vero,  Non  occides, 
Non  moechaberis,  Non  furtum  facies,  praecipitur  absti- 
nendum  esse  a  nocumento  factis  inferendo  proximo,  aut 
in  persona  propria;  aut  in  persona  coniuncta;  aut  in  exte- 
rioribus  rebus.  In  praecepto  autem,  Non  loqueris  contra 
proximum  tuum  falsum  testimonium,  prohibetur  ne  verbo 
contra  iustitiam  proximus  offendatur.  -  Quia  vero  Deus  etiam 
cordium  iudex  est,  prohibemur  duobus  aliis  praeceptis  ne 
etiam  corde  proximum  offendamus,  concupiscendo  scilicet 
eius  uxorem,  aut  aliqiiam  aliam  eius  rem. 

2.  Advertendum  est,  ex  doctrina  Sancti  Thomae  T  IP', 
q.  c,  in  multis  articulis,  quod  licet  in  decalogo  non  po- 
nantur  nisi  praecepta  superius  enumerata,  sunt  tamen  in 
divina  lege  multa  alia  piaecepta  moralia,  ut  patet  in  Deu- 
teronomio  et  Levitico.  Sed  si  recte  consideretur,  omnia 
ad  praecepta  decalogi  ordinem  habent.  Nam  praecepta  de 
dilectione  Dei  et  proximi  se  habent  ad  illa  ut  principia 
communia  et  ex  se  manifesta  ad  conclusiones:  et  ideo  in 
haec  referuntur  praecepta  decalogi  ut  conclusiones  in  prin- 
cipia  *.  Et  idem  dicendum  est  de  praecepto  fidei:  hoc  enim  •  Art.  3. 
quod  est  credere  in  Deum,  est  primum  et  per  se  notum 
habenti  fidem  *.  Alia  vero  praecepta  moralia  quae  in  Sacra  •  Art.  4,  ad  1. 
Scriptura  enumerantur,  ad  praecepta  decalogi  reducuntur 
per  modum  cuiusdam  additionis  ad  ipsa:  ut  late  declarat 
Sanctus  Thomas  loco  praeallegato,  articulo  1 1 ,  discurrendo 
per  singula. 

III.  Tertio  loco  ostendit  Sanctus  Thomas  quomodo 
multipliciter  homo  ad  observantiam  praeceptorum  incli- 
natur  *.  Et  ait  quod  aliqui  ad  hoc  ab  intrinseco  inclinantur:  •  cf.  init.  Com- 
dum  scilicet  voluntarie  observant  legis  praecepta,  per  amo-  '"™ ' 
rem  ad  Deum  ct  proximum.  Unde  ex  dilectione  tota  legis 
impletio  dependet:  ut  dicitur  Rom.  .\iii,  et  Matth.  xxn. 
Intellige:  quia  qui  diligit  Deum  et  proximum,  omnia  legis 
praecepta  sponte  et  delectahiliter  implet.  -  .\Iiqui  vero  non 
ab  intrinseco  et  sponte  faciunt  quod  lex  iuhet,  sed  timore 
poenarum;  et  non  liberaliter,  sed  serviliter  legem  implent; 
quod  ostenditur  Isaiae  xxvi. 

Ex  hoc  infert  Sanctus  Thomas  [quod],  cum  ii  qui  ab 
interiori  inclinantur  ad  legis  observantiam,5Jti  ipsis  sint  lex, 
habentes  caritatem,  quae  eos  loco  legis  inclinat  et  liberaliter 
operari  facit,  non  fuit  necessarium  quod  propter  eos  lex 
poneretur,  sed  propter  illos  qui  ex  seipsis  non  inclinantur 

5o 


^94 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  111,  CAP.  CXXVIIl,  CXXIX. 


ad  bonum.  Unde  1  Tim.  i,  dicitur  quod  lex  iiisto  non  est 
posita,  sed  iniustis:  non  quidem  quia  iusti  non  teneantur 
ad  legem  implendam;  scd  quia  scipsis,  ctiam  sine  Icge,  ad 
iustitiam  faciendam  inclinantur. 

Ad  huius  cvidcntiam,  considerandum  est,  cx    doctrina 
Ari.  ...  Sancti  Thomae  loco  praeallcgato*,  quod,  cum  omnia  moralia 

praecepta  sint  de  lcge  naturae,  praeccpta  decalogi  a  primis 
praeceptis,  quae  sunt  dc  dilectione  Dei  ct  proximi,  tanquam 
conclusiones  immediatae  depcndent:  et  ideo  talia  sunt  quod 
statim  in  mcnte  cuiuslibct  popularis  cadere  possunt.  Alia 
vero  moralia  praeccpta  non  sunt  adeo  cuilibet  manifesta, 
sed  per  diligentcm  inquisitionem    sapientum    inveniuntur 


rationi  consentirc :  et  ista  continentur  in  praeceptis  decalogi 
sicut  conclusiones  in  principiis.  Ex  quo  patet  quod  omnia 
praecepta  moralia  aliquo  modo  in  pracceptis  dilectionis 
continentur.  Et  idco  bene  dictum  est  quod  iusti  ex  seipsis, 
etiam  sine  lege  cogente,  ad  observandam  iustitiam  incli- 
nantur.  E.v  eo  enim  quod  caritatem  habent,  qua  Deum 
et  proximum  diligunt,  in  qua  omnia  praecepta  virtualiter 
continentur,  ex  caritate  ad  omnia  implenda  praecepta  in- 
clinantur,  etiam  nulla  alia  existente  lege. 

Cetera  quae  ad  decalogi  praecepta  spectant,  late  de- 
terminat  Sanctus  Thomas  loco  praeallcgato ;  et  11°  11'", 
q.  cx.XTi;  et  III  Sent.,  d,  xxxvii. 


-'^/Bi^JiiSi'^ 


CAPITULUM  CENTESIMUM  VIGESIMUM  NONUM 

Fragm.  ex  A,    8o  r   b  8. 

QUOD  IN  ACTIBUS  HUMANIS  SUNT  ALIQUA  RECTA 
SECUNDUM    NATURAM,    ET    NON    SOLUM    QUASI    LEGE    POSITA. 


•  Cap.  cxxi. 


t  AuTOG.  8or 
b8. 


*  III  de  Anima, 
ix,6;s.Th.l.i4. 

•  l  Elhic,  VII,  6 ; 
s.  Th.  1.  g. 


».-^jq^^  X  praemissis  autem  apparet  quod  ea  quae 
divina  lege  praecipiuntur,  rectitudinem 
habent  non  solum  quia  sunt  lege  posita, 
sed  etiam  secundum  naturam. 


Sunt  igitur 


Ex  praeceptis  enim  legis  divinae  mens  hominis 
ordinatur  sub  Deo ;  et  omnia  alia  quae  sunt  in 
homine,  sub  ratione*.  Hoc  autem  naturalis  ordo 
requirit,  quod  inferiora  superioribus  subdantur. 
Sunt  igitur  ea  quae  lege  divina  praecipiuntur, 
secundum  se  naturaliter  recta. 

Praeterea.  -|-Homines  ex  divina  providentia  sor- 
tiuntur  naturale  iudicatorium  rationis  ut  princi- 
pium  propriarum  operationum.  Naturalia  autem 
principia  ad  ea  ordinantur  quae  sunt  naturaliter. 
Sunt  igitur  aliquae  operationes  naturaliter  homini  : 
convenientes,  quae  sunt  secundum  se  rectae,  et 
non  solum  quasi  lege,  positae. 

Praeterea.  Quorumcumque  est  natura  determi- 
nata,  oportet  esse  operationes  determinatas.  quae 
illi  naturae  conveniant :  propria  enim  operatio  ■ 
uniuscuiusque  naturam  ipsius  sequilur.  Constat 
autem  hominum  naturam  esse  determinatam. 
Oportet  igitur  esse  aliquas  operationes  secundum 
se  homini  convenientes. 

Adhuc.  Cuicumque  est  aliquid  naturale,  oportet 
esse  naturale  id  sine  quo  iilud  haberi  non  potest : 
natitra  enim  non  dejicit  in  neccssariis*.  Est  autem 
homini  naturale  quod  sit  aniinal  sociale*:  quod  ex 
hoc  ostenditur,  quia  unus  homo  solus  non  sufficit 
ad  omnia  quae  sunt  humanae  vitae  necessaria. 
Ea  igitur  sine  quibus  societas  humana  conservari 


non  potest,  sunt  homini  naturaliter  convenientia. 
Huiusmodi  autein  sunt,  unicuique  quod  suum  est 
conservare,  et  ab  iniuriis  abstinere 
aliqua  in  humanis  actibus  naturaliter  recta 

Amplius.  Supra*  ostensum  est  quod  homo  na- 
turaliter  hoc  habet,  quod  ulatur  rebus  inferioribus 
ad  suae  vitae  necessitatem.  Est  autem  aliqua  men- 
sura  determinata  secundum  quam  usus  praedi- 
ctarum  rerum  humanae  vitae  est  conveniens,  quae 

i  quidem  mensura  si  praetermittatur,  fit  homini  no- 
civum:  sicut  apparet  in  sumptione  inordinata  ci- 
borum.  Sunt  igitur  aliqui  actus  humani  naturaliter 
convenientes,  et  aliqui  naturaliter  inconvenientes. 
Item.  Secundum  naturalem  ordinem  corpus 
hominis  est  propter  animam,  et  inferiores  vires 
animae  propter  rationem :  sicut  et  in  aliis  rebus 
materia  est  propter  formam,  et  instrumenta  pro- 
pter  principalem  agentem.  Ex  eo  autem  quod  est 
ad  aliud  ordinatum,  debet  ei  auxilium  provenire, 

'  non  autem  aliquod  impedimentum.  Est  igitur  na- 
turaliter  rectum  quod  sic  procuretur  ab  homine 
corpus,  et  inferiores  vires  animae,  quod  ex  hoc 
actus  rationis  et  bonum  ipsius  minime  impediatur, 
magis  autem  iuvetur:  si  autem  secus  acciderit, 
erit  naturaliter  peccatum.  Vinolentiae  igitur  et 
comessationes ;  et  inordinatus  venereorum  usus, 
per  quem  actus  rationis  impeditur;  et  subdi  pas- 
sionibus,  quae  liberum  iudicium  rationis  esse  non 
sinunt,  sunt  naturaliter  mala. 

)  Praeterea.  Unicuique  naturaliter  conveniunt  ea 
quibus  tendit  in  suum  finem  naturalem :    quae 


•    C«p. 

CXXVII. 


lo  rccta]  pcca  (idest  peccata)  E,  pracdicta  G,  praeccpta  sG,  posita  b.  11   Praeterea...  Praeterea.  Cont'a  morem  caedcm  se  e.vcipitint 

formulae,  casu  credimus :  nam  usque  ad  primiim  Praeterea  incl.  tc.xlus  huius  cap.  est  ex  fasciculo  k  parvo  >.  Per  !in,  ii  Hora;nes  ex  divina 
reincipit  A.  2?  esse  aliquas  operaliones  A  solus;  operaiiones  aliquas  oG,  esse  operationes  aliqiias  NXfr,  operaticnes  aliquas  esse  D.  opera- 

tiones  esse  aliquas  EPc,  operatlones  aliquas   (...  homini)  esse  YZ.         20  oportet]  etiam  addunt  Pd.  27  non  deficit  om  G,  post  in  neces- 

sariis  NnGfc.         28  ex  hoc  post  ostenditur  GN.         29  quia  CFVZ;  quod. 

5    homo  A  solus;  omnis  homo.  12    humani  A  solus;  homini.  i3    et...  inconvcnientes  EN;  om.  1?    vires  A  solus;  virtutcs. 

19    debet  EGN;  liicitur.  22    et  inferiores  EaYbPd;  quod  inferiores.  quod  ex  hoc]  quia  e\  hoc  pV.  ct  per  hoc  Z.  ex  hoc  et  cd,  ut  ex 

hoc  et  P;  c/.  var.  praeced,  24  iuveturj  iuvatur  G.N.  acciderit  EYZ;  accideret.  2  3  eritj  esset  GNYi.  Vinolentiae]  Violentiae  CNcrf. 
27  subdi]  subditur  GNYZ.         3l   quibus]  cum  quibus  GNYfr. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  lil,  CAP.  CXXIX. 


395 


autem  e  contrario  se  habent,  sunt  ei  naturaliter         Patet  igitur  quod  bonum  et  malum  in  humanis 

•  cap.  XVII,  XIV.  inconvenientia.  Ostensum  est  autem  supra*  quod  actibus  non  solum  sunt  secundum  legis  positio- 

homo  naturaliter  ordinatur  in  Deum  sicut  in  fi-  nem,  sed  secundum  naturalem  ordinem. 
nem.  Ea  igitur  quibus  homo  inducitur  in  cogni-         Hinc  est  quod  in  Psalmo*  dicitur,  quod  iudicia 
tionem  et  amorem  Dei,   sunt   naturaliter   recta  :  s  Domini  sitnt  vera,  iiistificata  in  semetipsis. 
quaecumque  autem  e  contrario  se  habent,  sunt         Per  haec  autem  excluditur  positio   dicentium 

naturaliter  homini  mala.  quod  iusta  et  recta  sunt  solum  lege  posita. 


Ps.  xviii,  10. 


2  autem]  enim  YPc,  om  CGZ.         6  autem  A  solus;  vero  Y?d. 

5  sunt  post  vera  GN.         6  Per  haec  A  solus;  Per  hoc.         dicentium]  dicentia  A  casu. 


7  solum  lege  A  solus:  secundum  legem. 


Commentaria  Ferrariensis 


QciA  posset  aliquis  existimare,  immo  aliqui  tenuerunt, 
ea  quae  lege  divina  praecipiuntur,  esse  solum  hac 
ratione  recta  quia  sunt  lege  posita,  vult  Sanctus  Thomas 
ostendere  quod  liiiiusmodi  non  solum  rectitudinem  habent 
quia  sunt  lege  posita,  quia  per  legem  statuta  et  ordi/iata 
sunt,  sed  eliam  secundum   naturam. 

-  \.-Et  arguit  primo  sic.  E.k  praeceptis  legis  divinae  mens 
hominis  ordinatur  sub  Deo  ;  et  omnia  alia  quae  sunt  in 
homine,  sub  ratione.  Ergo  ea  quae  lege  divina  praeci- 
piuntur,  sunt  secundum  se  naturaliter  recta.  -  Probatur 
consequentia.  Quia  naturalis  ordo  requirit  ut  inferiora 
superioribus  subdantur. 

Secundo.  Homines  ex  divina  providentia  naturale  iudi- 
catorium  rationis  sortiuntur  ut  principium  propriarum 
operationum.  Ergo  sunt  aliquae  operationes  naturaliter 
homini  convenientes,  quae  sunt  secundum  se  rectae.  -  Pro- 
batur  consequentia.  Quia  naturalia  principia  ad  ea  ordi- 
nantur  quae  sunt  naturaliter. 

Tertio.  Hominum  est  natura  determinata.  Ergo  oportet 
esse  aliquas  operationes  secundum  se  homini  convenientes. 
-  Probatur  consequentia.  Quia  quorumcumque  est  natura 
detcrminata,  oportet  esse  operationes  determinatas  quae  ilH 
naturae  conveniantj  cum  operatio  uniuscuiusque  ipsius 
haturam  sequatur. 

Advertendum  quod  ratio  haec  supponit  tanquam  ma- 
nifestum  ea  quae  alicui  naturae  ex  se  conveniunt,  esse 
ex  seipsis  bona  et  recta:  quia  natura  non  inclinat  ad 
malum,  sed  potius  ad  bonum.  Quod  significatur  cum 
dicitur  illud  esse  naturae  conveniens.  Et  ideo,  cum  per 
rationem  hanc  conclusum  *sit  hominem  habere  aliquas 
operationes  secundum  se  illi  convenientes,  satis  mani- 
festum  relinquitur  aliquas  hominis  operationes  secundum 
suam  naturam  bonas  esse. 

II.  Quarto.  Est  homini  naturale  quod  sit  animal  sociale. 
Ergo  et  naturale  est  quod  unicuique  conservet  quod  suum 
est,  et  quod  ab  iniuriis  abstineat.  Ergo  etc.  -  Probatur 
antecedens.  Quia  unus  homo  non  suilicit  ad  omnia  quae 
sunt  humanae  vitae  necessaria.  -  Consequentia  vero  pro- 
batur.  Quia  cuicumque  aliquid  est  naturale,  etiam  id  sine 
quo  conservari  non  potest,  est  naturale:  cum  natura  non 
dejiciat  in  necessariis.  Humana  autem  societas  conservari 
non  potest  nisi  unicuique  conservetur  quod  suum  est,  et 
ab  iniuriis  abstineatur. 

Quinto.  Omnis  homo  naturaliter  habet  quod  utatur 
rebus  inferioribus  ad  suae  vitac  necessitatem.  Sed  in  usu 
rerum  est  aliqua  determinata  mensura  humanae  vitae  con- 
veniens,  quae  si  praetermittatur,  fit  homini  nocumentum: 


sicut  in  inordinata  ciborum  sumptione  apparet.  Ergo  sunt 
aliqui  actus  homini  naturaliter  convenientes. 

Advertendum  quod  ista  ratio  fundatur  super  hoc  ma- 
nifesto  principio:  Id  :n  homine  naturaliter  est  rectum, 
quod  determinatam  mensuram  a  natura  institutam  non 
excedit.  Quia  tale  est  secundum  rationem :  omne  autem 
quod  est  secundum  rationem,  est  rectum. 

III.  Sexto.  Secundum  naturalem  ordinem  corpus  hominis 
est  propter  animam,  et  inferiores  animae  vires  propter 
rationem.  Declaratur  similitudine  materiae,  et  instrumenti. 
Ergo  est  naturaliter  rectum  ut  sic  procurcntur  ab  homine 
corpus  et  inferiorcs  animae  vires,  quod  ex  hoc  actus  ra- 
tionis  et  bonum  ipsius  minime  impediantur.  Si  autem 
secus  accideret,  erit  naturaliter  peccatum.  —  Consequentia 
probatur.  Quia  ex  eo  quod  ad  aliud  ordinatur,  dicitur  * 
rei  auxilium  provenire,  non  autem  impedimentum. 

Ex  hac  ratione  infert  SanctusThomas  vinolentias,  comes- 
sationes,  ac  inordinatos  venereorum  usus,  per  quae  actus 
rationis  impeditur;  et  subdi  passionibus,  quae  liberum  iudi- 
cium  rationis  esse  non  sinunt :  esse  naturaliter  mala. 

Ista  ratio  habet  pro  fundamento  quod  illud  est  naturaliter 
rectum  quod  sccundum  naturae  ordinem  ct  institutionem 
fit:  e  contrario  autem  naturaliter  malum  est  id  quo  naturae 
ordo  pervcrtitur  aut  impeditur. 

Septimo.  Homo  ordinatur  naturaliter  in  Deum  sicut  in 
finem.  Ergo  ea  quibus  homo  inducitur  in  cognitionem  et 
amorem  Dei,  sunt  naturaliter  recta:  naturaliter  autem  mala 
quae  e  contrario  se  habent.  -  Probatur  consequentia.  Quia 
unicuiquc  naturaliter  conveniunt  ea  quibus  tendit  in  suum 
finem  naturalem:  quae  autem  e  contrario  se  habent,  sunt 
ei  naturaliter  inconvenientia. 

IV.  Ex  praedictis  infcrt  Sanctus  Thomas  quod  bonum  et 
malum  in  humanis  actibus  non  solilm  sunt  secundum  legis 
positionem,  sed  etiam  secundum  naturalem  ordinem.  Quod 
auctoritate  Psalmi    confirmatur. 

Per  hoc  autem  excluditur  error  dicentium  iusta  et  recta 
esse  solum  secundum  legem  *  posita. 

Advertendum  quod  Sanctus  Thomas  in  nonnuUis  prae- 
dictarum  rationum  hoc  solura  conclusit,  quod  sint  in  hu- 
manis  actibus  aliqua  sccundum  naturam  recta:  quia  hoc 
suf&ciebat  sibi  ad  excludendum  positionem  illorum  qui 
ponebant  ea  quae  lege  divina  praecipiuntur,  non  esse  recta 
nisi  quia  sunt  lege  posita,  eo  quod  dicebant  non  esse 
aliquid  rectum  et  iustum  nisi  secundum  quod  est  lege 
positum  et  institutum.  Per  hoc  cnim  quod  ostenditur  aliqua 
esse  recta  secundum  naturam,  constat  fundamentum  po- 
sitionis  eorum  dcstructum  esse. 


'Vid.  text.etvar. 


Vid.text.eivar. 


-^Si^I^^iV-^ 


SgG  SUMMA  CONTRA  GENTJLES,  LIB.  III,  CAP.  CXXX. 

CAPITULUM  CENTESIMUM  TRIGESIMUM 

Fragm.  ex  A,  83  v    a  40. 

DE  CONSILIIS  QUAE  DANTUR  IN  LEGE  DIVINA. 

uiA  vero  optimum  hominis  est  ut  mente  Quia  vero  summa  perlectio  humanae  vitae 
Deo  adhaereat  et  rebus  divinis;  im-  in  hoc  consistit  quod  mens  hominis  Deo  vacet; 
possibile  autem  est  quod  homo  intense  ad  hanc  autem  mentis  vacationem  praedicta 
circa  diversa  occupetur :  ad  hoc  quod  tria  maxime  videntur  disponere :  convenienter 
liberius  feratur  in  Deum  mens  hominis,  dantur  in  s  ad  perfectionis  statum  pertinere  videntur;  non 
divina  lege  consilia,  quibus  homines  ab  occupatio-  quasi  ipsae  sint  perfectiones,  sed  quia  sunt  dispo- 
nibus  praesentis  vitae  retrahantur,  quantum  possi-  sitiones  quaedam  ad  perfectionem,  quae  con- 
bile  est  terrenam  vitam  agenti.  Hoc  autem  non  est  sistit  in  hoc  quod  Deo  vacetur.  Et  hoc  expresse 
ita  necessarium  homini  ad  iustitiam  ut  sine  eo  ostendunt  verba  Domini  paupertatem  suadentis, 
iustitia  esse  non  possit:  non  enim  virtus  et  iustitia  ■"  cum  cticit  *,  Si  vis  perfectus  esse,  vade  et  vende  •  vide  supra. 
tollitur  si  homo  secundum  ordinem  rationis  cor-  omnia  quae  habes  et  da  panperibiis,  et  sequere 
poralibus  et  terrenis  rebus  utatur.  Et  ideo  huius-  me,  quasi  in  sua  sequela  perfectionem  vitae 
modi  divinae  legis   admonitiones  dicuntur  con-     constituens. 

silia,  non  praecepta,  inquantum  suadetur  homini         Possunt  etiam  dici  perfectionis  effectus  et  signa. 
ut,  propter  meliora,  minus  bona  praetermittat.      -s  Cum  enim  mens  vehementer  amore  et  desiderio 
+  AUT00.  83V       -J- Occupatur  autem  humana  sollicitudo,  secun-     alicuius  rei   afficitur,  consequens    est  quod   alia 
'''^°'  dum  communem  modum  humanae  vitae,  circa     postponat.   Ex   hoc   igitur   quod  mens   hominis 

tria :  primo  quidem,  circa  propriam  personam,  amore  et  desiderio  ferventer  in  divina  fertur,  in 
quid  agat,  aut  ubi  conversetur;  secundo  autem,  quo  perfectionem  constare  manifestum  est,  con- 
circa  personas  sibi  coniunctas,  praecipue  uxorem  =«  sequitur  quod  omnia  quae  ipsum  possunt  retar- 
etfilios;  tertio,  circa  res  exteriores  procurandas,  dare  quominus  feratur  in  Deum,  abiiciat:  non 
quibus  homo  indiget  ad  sustentationem  vitae.  Ad  solum  rerum  curam,  et  uxoris  et  prolis  affectum, 
amputandam  igitur  soUicitudinem  circa  res  exte-  sed  etiam  sui  ipsius.  Et  hoc  significant  verba 
riores,  datur  in  lege  divina  consilium  pa//jfcr/rt/w .•  Scripturae.  Dicitur  enim  Cant.  wwx'' :  Si  dederit 
ut  scilicet  res  huius  mundi  abiiciat,  quibus  animus  ^;  honio  omnem  siibstantiam  domus  suae  ad  mer- 
eius  soUicitudine  aliqua  implicari  posset.  Hinc  est  candani  dilectionem,  quasi  nihil  computabit  eam.  Et 
quod  Dominus  d\c\X,  Matlh.  xix-' :  Si  vis  perfe-  Matth.xui^^:  Simileest  regmimcaelorum  hominine- 
ctus  esse,  vade,  vende  omnia  quae  habes  et  da  gotiatori  quaerentibonas  margaritas:im>enta  autem 
pauperibus,  et  veni,  sequere  me.  -  Ad  amputan-  una  pretiosa  margarita,  abiit  et  vendidit  omnia  quae 
dam  autem  sollicitudinem  uxoris  et  filiorum,  da- 10  habuit,  et  comparavit  eam.  Et  Philipp.  iii  '''** :  Quae 
tur  homini  consilium  de  virginitate  vel  continentia.  mihi  aliquando  fuerunt  lucra,  arbitratus  sum  itt 
Hinc  est  quod  dicitur  I  Cor.  vii  ■'- :  De  virginibus  stercora.  ut  Cliristum  lucrifacerem. 
autem  praeceptum  Domini  non  habeo,  consilium  Quia  igitur  praedicta  tria  dispositiones  ad  per- 
autem  do.  Et  huius  consilii  rationem  assignans,     fectionem  sunt,  et  perfectionis  effectus  et  signa, 

•  vers.  32  sq.     subdit  *:   Qui  sine   uxore   est,   sollicitus  est  ^wdft^  n  convenienter  qui  praedicta  tria   Deo   vovent,  in 

sunt  Domini,   quomodo  placeat  Deo :  qui   autem  statu  perfectionis  esse  dicuntur. 
CMn   uxore   est,   sollicitus   est   quae   sunt   mundi,         Perfectio  autem  ad  quam  praedicta  disponunt, 

quomodo  placeat  uxori,  et  diinsus  est.  -  Ad  ain-  in  vacatione  mentis  circa  Deum  consistit.  Unde 

putandam   autem   sollicitudinem    hominis    efiam  et   praedictorum    professores    religiosi  dicuntur, 

circa   seipsum,  datur  consilium   obedientiae,   per  4"  quasi  se  Deo  et  sua    in    modum   cuiusdam    sa- 

quam  homo  dispositionem  suorum  actuum  supe-  crificii  dicantes :  et  quantum  ad  res,  per  pauper- 

•  vers.  .7.        riori  committit.  Propter  quod  dicitur  Heb.  ult.  *:  tatem  ;  et  quantum  ad  corpus,  per  continentiam; 

Obedite  praepositis   veslris   et   subiacete   eis:   ipsi     et    quantum    ad    voluntatem,    per    obedientiam. 

enim   pervigilant,    quasi   rationem    reddituri   pro     Religio  enim  in  cultu  divino  consistit.  ut  supra  *  "Cap.  cxix. 

animabiis  vestris.  4;  dictum  est. 


3   intense  post  diversa  GNi>.  7    retrahantur  quantum  possibile  est  Ita  ENXh,  possibile  est  quantum  retrahantur  G,  quantum  possibile 

cst  retrahantur  ceteri.  8  agenti)  agente.s  GYZPif,  agendo  W ;  cf.var.  ■praeced.  14  non]  et  non  Pc.  16  Occupatur  Reincipit  A  durans 
usque  ad  finem  cap.  i3g.         17  circa  A  solus;  erga.         24  datur]  homini  addunt  Pc.  26  eius  om  GN.  28  vende  A  solus,  et  vende; 

c/.  bio.         41  superiori  liic  EGNXfr ;  ;josf  committit. 

12  perfectionem  vitae  A  solus;  vitam  G,  perfectionis  vitam  ^ti  et  inverso  ordine  ceteri.  18  et  desiderio  EGNXiPc;  om.  33  ad  per- 
fectionem  D;  ad  perfectiones.  34  perfectionis  A  solus;  om.  Sg  praedictorum  post  professores  GN.  4J   dicantesj  dedicantes   Pc. 

44  enim]  igitur  Pd. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXXX. 


397 


ComTnen.taria   Ferrariensis 


•  Cf.  Comment 
cap.  cxv,  init. 


*  Num.  II. 

•  Nnm.  III 


PosTauAM  ostendit  Sanctus  Thomas  quid  de  necessitate 
praecepti  divina  lex  intendat,  vult  de  eius  intentione 
quantum  ad  consilia  determinare  *.  Circa  hoc  autem  duo 
facit:  primo,  convenientiam  quorundam  consiliorum,  ad 
quae  omnia  alia  consilia  reduci  videntur,  ostendit;  secundo, 
contra  impugnantes  observantiam  horum  consiliorum  dis- 
putat,  capitibus  sequentibus. 

Circa  primum  tiia  facit:  primo,  adducit  ipsa  legis  cor.silia 
et  eorum  convenientiam  ;  secundo,  ostendit  quomodo  ea 
quae  consuluntur,  ad  perfectionem  se  habeant*;  tertio, 
quaedam  corollaria  infert  *. 

1.  Quantum  ad  primum,  ponitur  haec  conclusio :  Cort- 
venienter  in  lege  divina  datur  consilium  de  paupertate, 
Matth.  XIX ;  de  castitate,  I  Cor.  vn;  et  de  obedientia,  ad 
Hebr.  ult. 

Probatur  sic.  Convenienter  dantur  in  divina  lege  consiha 
quibiis  homines  ab  occupationibus  praesentis  vitae,  quantum 
•  Vid.  text.  et  possibile  est,  retrahantur  terrenam  vitam  agentes  *.  Ergo 
convenienter  dantur  praedicta  consilia. 

Probatur  antecedens.  Convenienter  dantur  homflii  ea 
consilia  quibus  liberius  Deo  vacet:  cum  optimum  eius  sit 
Deo  adhaerere  et  rebus  divinis.  Ergo  et  ea  convenienter 
dantur  quibus  ab  occupationibus  praesentis  vitae  retrahan- 
tur:  cum  impossibile  sit  ut  homo  circa  diversa  intense 
operetur. 

Consequentia  vero  probatur.  Quia  occupantur  homines, 
secundum  communem  modum  humanae  vitae,  circa  pro- 
priam  personam,  quid  agant  aut  ubi  conversentur;  circa 
personas  sibi  coniunctas,  praecipue  circa  uxores  etfilios; 
circa  exteriores  res  procurandas,  quibus  homo  indiget  ad 
sustentationem  vitae.  Huiusmodi  autem  occupationes  per 
tria  praedicta  amputantur:  primum  quidem  per  obedien- 
tiam,  per  quam  homo  dispositionem  suorum  actuum  supe- 
riori  committit;  secundum  per  virginitatem  vel  continen- 
tiam,  per  quam  homo,  secundum  Apostolum,  sollicitus  est 
quae  Domini  sunt;  tertium  vero  per  paupertatem,  per 
quam  homo  res  humanas  abiicit,  quibus  animus  sollicitu- 
dine  aliqua  implicari  solet. 

Notat  autem  Sanctus  Thomas  quod  haec  dicuntur  con- 
silia  et  admonitiones,  inquantum  suadetur  homini  ut, 
propter  meliora,  minus  bona  praetermittat.  Non  autem 
dicuntur  praecepta  :  quia  non  ita  necessaria  est  homini 
ad  iustitiam  illorum  observatio  ut  sine  hoc  iustitia  esse 
non  possit. 

II.  Secundo,  ostendit  quomodo  praedicta  ad  perfectio- 
nem  se  habeant  *.  Et  ponit  dupHcem  modum.  Primus  est, 
quod  ad  perfectionis  statum  pertinent,  non  tanquam  per- 
fectiones,  sed  tanquam  dispositiones  ad  perfectionem.  - 
Probatur.  Quia  summa  perfectio  humanae  vitae  in  hoc 
consistit  quod  mens  hominis  Deo  vacet.  Ad  hoc  autem 
praedicta  tria  maxime  videntur  disponere.  Quod  ostenditur 
dum  Dominus,  paupertatem  suadens,  ait:  Si  vis  perfe- 
ctus  esse. 

Adverte  quod  Dominus,  in  illa  auctoritate,  dum  ait,  Si 
vis  perfectus  esse,  vade  et  vende  etc,  dat  intelligere  pau- 
pertatem  non  esse  ipsam  perfectionem,  sed  quandam  ad 
ipsam  dispositionem.  Dum  vero  ait,  Veni  et  sequere  me, 
dat  intelligere  perfectionem  in  sequela  ipsius,  quae  scilicet 
est  per  amorem  caritatis,  consistere. 

2.  Secundus  modus  est,  quod  possunt  ad  perfectionem 
pertinere  tanquam  eftectus  et  signa.  Declaratur.  Quia  cum 


"  Cf.  init.  Com- 
ment 


mens  vehementer  amore  alicuius  afficitur,  consequens  est 
quod  alia  postponat.  Et  sic,  cum  mens  hominis  amore  et 
desiderio  ferventer  in  divina  fertur,  in  quo  perfectio  con- 
sistit,  sequitur  ut  omnia  quae  ipsum  retardare  possunt 
quo  minus  feratur  in  Deum,  abiiciat.  -  Confirmatur  hoc 
auctoritate  Cantic.  viu,  Matth.  xiii,  et  Philip.  iii. 

III.  Tertio,  infertSanctusThomas  duo  corollaria*.  Unum 
est,  quod  qui  praedicta  tria  Deo  vovent,  convenienter  in 
statu  perfectionis  esse  dicuntur.  -  Probatur.  Quia  ista  tria 
dispositiones   ad  perfectionem   sunt,  et  effectus,  et   signa. 

Secundum  est,  quod  praedictorum  professores  religiosi 
diciuntur  convenienter,  quasi  se  Deo  et  sua  in  modum 
cuiusdam  sacrificii  dedicantes.  -  Probatur.  Perfectio,  ad 
quam  praedicta  disponunt,  in  vacatione  mentis  circa  Deum 
consistit.  Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia.  Quia  religio 
in  divino  consistit  cultu. 

IV.  Circa  id  quod  dicitur  *,  ista  non  esse  perfectiones, 
sed  dispositiones  ad  perfectionem,  considerandum  est,  ex 
doctrina  Sancti  Thomae  IP  11"^  q.  clxxxiv  *,  quod  perfectio 
rei  potest  dupliciter  accipi :  uno  modo,  simpliciter  et  primo ; 
alio  modo,  secundum  quid  et  secundario.  Perfectio  simpli- 
citer  et  primo  consistit  in  complemento  substantiae  et  na- 
turae  rei:  sicut  animal  perfectum  dicitur  cui  nihil  deficit  de 
iis  quae  ad  naturam  spectant  animalis.  Perfectio  autem  se- 
cundum  quid  et  secundario  in  iis  quae  substantiae  adiacent, 
puta  in  colore  aut  aliquo  huiusmodi,  consistit.  Quia  ergo 
vita  Christiana  specialiter  in  caritate  consistit,  ideo  perfectio 
Christianae  vitae  simpliciter  et  primo  secundum  quoddam 
caritatis  complementum  attenditur.  Perfectio  autem  secun- 
dum  quid  et  secundario  attenditur  etiam  secundum  alias 
virtutes.  Tria  igitur  praedicta  dicuntur  non  esse  perfectio- 
nes,  non  quia  non  sint  aliquod  bonum  Christianae  vitae: 
sed  quia  non  primo  et  simpliciter  in  ipsis  Christianae  vitae 
perfectio,  secundum  quam  simpliciter  dicitur  homo  per- 
fectus  in  vita  Christiana,  consistit;  sed  secundum  quid 
tantum  et  secundario,  inquantum  per  ipsa  disponitur  homo 
ad  eam  quae  est  simpliciter  Christianae  vitae  perfectio,  sci- 
licet  ad  hoc  ut  mens  totaliter  feratur  in  Deum  per  affectum. 

V.  Circa  primum  corollarium  *,  advertendum  est,  ex 
doctrina  Sancti  Thomae  loco  praeallegato  *,  quod  in  statu 
perfectionis  proprie  dicitur  aliquis  esse,  non  e.x  hoc  quod 
habet  actum  dilectionis  perfectae,  sed  ex  hoc  quod  obligat 
se  cum  quadam  solemnitate  ad  ea  quae  sunt  perfectionis. 
Quia  ergo  voventes,  praesertim  solemni  voto,  obedientiam, 
continentiam  et  paupertatem,  se  obligant  cum  quadam  so- 
lemnitate  ad  ea  quae  sunt  perfectionis,  tanquam  videlicet 
ad  perfectionem  disponentia;  idep  convenienter  illatum 
est,  ex  eo  quod  ista  dispositiones  sunt  ad  perfectionem, 
ea  voventes  esse  in  statu  perfectionis. 

2.  Circa  secundum  corollarium,  attendendum,  ex  do- 
ctrina  Sancti  Thomae  in  eodem  libro,  q.  clxxxvi  *,  quod 
religio  est,  ut  superius  etiam  est  dictum  *,  per  quam  quis 
aliquid  ad  Dei  servitium  et  cultum  e.vhibel.  Ideo  per  quan-. 
dam  e.xcellentiam,  qui  se  totaliter  mancipant  divino  servitio, 
quasi  holocaustum  Deo  offerentes,  religiosi  dicuntur.  Pro- 
pterea  recte  infert  Sanctus  Thomas  illos  convenienter 
religiosos  dici  qui  praedicta  tria  profitentur,  ex  hoc  quod 
illa  ad  perfectionem  disponunt,  quae  in  vacatione  mentis 
circa  Deum  posita  est.  Ex  hoc  enim  quod  illa  profitentur, 
constat  quod  se  totos  Deo  offerunt  ut  totaliter  illi  adhae- 
reant,  in  quo  religio  consistit. 


"  Cf.  init.  Com- 
ment. 


Num.  II. 


Art.  I,  ad  2. 


Num.  III. 
Art.  4. 


■  Art. 

•  n» 

LXXXI, 


II». 

«rt. 


--'-.IG^JS^JSV^ 


SgS 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXXXI. 


CAPITULUM  CENTESIMUM  TRIGESIMUM  PRIMUM 

A    83  V   b  40. 

DE  ERRORE  liMPUGNANTIUM  VOLUNTARIAM  PAUPERTATEM. 


■Hieron.,coB/ri3 
Vigilant..  a.  i+. 
-  Ct.  II  11»«. 
CLXxxvi,3,  ad  6. 


*  1  Tint.,  I, 


■  IX  Ethic,  VII 
4:  IX,  7;  3.  Th 
I.  7,  11. 


•  Cap.  cxxix, 
Elhic,  VII,  6 
Tli.  1.  9). 


UERUNT  autem  aliqui  paupertatis  proposi- 

tum  improbantes,  contra  Evangelicam 

doctrinam.  Quorum  primus  Vigilantius 

invenitur*:   quem  tamen  postmodam 

aliqui  sunt  secuti,  dicentes  se  esse  legis  doclores, 

71011  intelligentes  neque  quae  loqiiuntur  neque   de 

quibus  ajjirmant  *.    Qui  ad  hoc  his  et  similibus 

rationibus  sunt  inducti. 

Naturalis    enim   appetitus    requirit   ut    unum- 
quodque  animal  sibi  provideat  in  necessariis  suae  ■ 
vitae :  unde  animalia  quae  non  quolibet  tempore 
anni  necessaria  vitae  invenire  possunt,  quodam 
naturali  instinctu,  ea  quae  sunt  vitae  suae  neces- 
saria  congregant  illo  tempore  quo  inveniri  possunt, 
et  ea  conservant ;  sicut  patet  de  apibus  et  formi-  ■ 
cis.  Homines  autem  ad  suae  vitae  conservationem 
muhis  indigent  quae  non  omni  tempore  inveniri 
possunt.  Inest  igitur  naturaliter  homini  quod  con- 
greget  et  conservet  ea  quae  sunt  sibi  necessaria. 
Est  igitur  contra  legem  naturalem  omnia  congre-  ■ 
gata  dispergere  per  paupertatem. 

Adhuc.  Naturalem  affectum  habent  omnia  ad  ea 
quibus  esse  suum  conservatur,  inquantum  ovinia 
esse  appetuni  *.  Sed  per  substantiam  exteriorum 
bonorum  vita  hominis  conservatur.  Sicut  igitur 
ex  naturali  lege  unusquisque  suam  vitam  conser- 
vare  tenetur,  ita  et  exteriorem  substantiam.  Sicut 
igitur  est  contra  legem  naturae  quod  aliquis  sibi 
manus  iniiciat,  ita  et  quod  aliquis  necessaria  vitae 
sibi  subtrahat  per  voluntariam  paupertatem. 

Amplius.  Homo  naturaliter  est  animal  sociale, 

(■  ut  supra*  dictum  est.  Societas  autem  inter  homi- 

nes  conservari  non  posset  nisi  unus  alium  iuvaret. 

Est  igitur  naturale  hominibus  quod  unus  alium  in 

necessitatibus  iuvet.  Ab  hoc  autem  auxilio  ferendo 


se  faciunt  impotentes  qui  exteriorem  substantiam 
abiiciunt,  per  quam  plurimum  aliis  auxilium  fer- 
tur.  Est  igitur  contra  naturalem  instinctum,  et  con- 
tra  misericordiae  et  caritatis  bonum,  quod  homo 
per  voluntariam  paupertatem  omnem  substantiam 
mundi  abiiciat. 

Item.  Si  habere  substantiam  Imius  mundi  ma- 
lum  est;  bonum  est  autem  proximos  liberare  a 
malo,  malum  autem  eos  in  malum  inducere:  con- 
sequens  est  quod  dare  alicui  indigenti  substantiam 
huius  mundi  sit  malum,  auferre  autem  habenti  sit 
bonum.  Quod  inconveniens  est.  Est  igitur  bonum 
habere  substantiam  huius  mundi.  Eam  igitur  per 
voluntariam  paupertatem  totaUter  abiicere  ma- 
lum  est. 

Praeterea.  Occasiones  malorum  vitandae  sunt. 
Est  autem  paupertas  occasio  mali :  quia  propter 
eam  ad  furta,  adulationes  et  periuria*,  et  his  si- 
milia,  aliqui  inducuntur.  Non  est  igitur  paupertas 

■  voluntate  assumenda,  sed  magis  ne  adveniat 
vitanda. 

Adhuc.  Cum  virtus  consistat  in  medio,  utroque 
extremo  corrumpitur.  Est  autem  virtus  liberalitas, 
quae  dat  danda  et  retinet  retinenda.  Vitium  autem 
est  in  minus  illiberalitas,  quae  retinet  retinenda 
et  non  retinenda.  Est  autem  et  vitium  in  plus 
quod  omnia  dentur.  Quod  faciunt  qui  voluntarie 
paupertatem  assumunt.  Est  ergo  hoc  vitiosum, 
et  prodigalitati  simile. 

'  Hae  autem  rationes  auctoritate  Scripturae  con- 
firmari  videntur.  Dicitur  enim  Prov.  xxx*'^:  Men- 
dicitatem  et  divitias  ne  dederis  mihi.  tribue  tantum 
pictui  meo  necessaria  :  neforte,  satiatus,  illiciar  ad 
negandum,  et  dicam,  Quis  est  Domimis?  et  ege- 
state  compulsus,  furer,  et  periiirem  nomen  Dei  mei. 


'  Videinfr«,Hae 
autem. 


12  vitae]  suae  vitae  Pc.         14  congregant]  aggregant  GN.  29  manus  iniiciat  A  solus;  manum  incidat  Yb,  manum  mutilet  Z  e1  margo 

N,  manum  iniiciat  ceteri.         3i   Homo  hic  DEGNXt ;  post  naturaiiter. 

4  misericordiae  A  so/us;  amicitiae.  9  inducere  EYZfr;  ducere  GN6,  adducere  D,  cdu.-ere  cefsri.  10  indigenti  om  GNt,  11  sit  bonum 
DE;   bonum  sit.  18    adulationes]    adulteria  G   in  spat,  et  b.  et    pcriuria   A  solus;   periuria.  20   volunlate   A  solus;   voluntarie. 

22    Adliuc  A  solus;  Amplius.  utroque    extremo    corrumpitur  A  solus;   utraque  e.xtrema  corrumpunt.  23    liberalitas  ;70Sf  virtus  YZ. 

24  quae  dat  E;  quaedam  quae  dat.  26  autem  et]  igitur  EGN,  etiam  b,  27  Quod  faciunt...  403  a  3i  et  ad  hoc  lac.  in  N.  3o  Scripturae] 
sacrae  Scripturae  EYPc.         32  tribue]  praebue  cd,  sed  tribue  GP. 


Commentaria    Ferrariensis 


PosTQUAM  ostendit  Sanctus  Thomas  convenienfiam  con- 
siiiorum  quae    in    divina  lege    traduntur,  vult    contra 
eos    qui   horum    consiliorum    observationem    impugnant, 
■  Cf.  Comment.   disputare  *.   Circa  hoc   autem    tria    facit :   primo,   disputat 
cap.  praec,  init.   (-ontra  impugnantes    voluntariam    paupertatem ;    secundo, 
contra  impugnantes  perpetuam  continentiam,  cap.  cxxxvi; 
tertio,  contra  impugnantes  obedientiae  votum,  cap.  cxxxviri. 
Circa   primum    tria    facit:    primo,  rationes    impugnan- 
tium  voluntariam  paupertatem  adducit ;  secundo,  veritatem 


determinat,  cap.  cxxxin;  tertio,  obiectionibus  respondet, 
cap.  cxxxiv. 

Circa  primum  duo  facit:  primo,  ponit  obiectiones  contra 
voluntariam  paupertatem  absolute;  secundo,  ponit  obie- 
ctiones  contra  particulares  modos  in  paupertate  vivendi, 
capite  sequenti. 

Quantum  ad  primum,  ait  quod  Vigilantius,  et  quidam 
alii  eius  sectatores,  paupertatis  propositum  iis  rationibus 
improbarunt. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXXXI,  CXXXII. 


399 


Primo.  Homines  ad  suae  vitac  conservationem  multis 
indigent  quae  non  omni  tempore  inveniri  possunt.  Ergo 
inest  homini  ut  ea  congreget  et  conservet:  ut  patet  e.\ 
aliis  animalibus.  Ergo  est  contra  legem  naturalem  con- 
gregata  dispergere  per  paupertatem. 

Seciindo.  Per  substantiam  cxteriorum  bonorum  vita  ho- 
minis  conservatur.  Ergo,  sicut  ex  naturah  lege  unusquisque 
suam  vitam  conservare  tenetur,  ita  et  exteriorem  substan- 
tiam.  Ergo  contra  iegem  naturae  est  quod  aliquis  sibi 
necessaria  subtrahat. 

Tertio.  Est  naturale  hominibus  ut  unus  alium  in  ne- 
cessitatibus  iuvet.  Sed  ab  hoc  auxilio  ferendo  se  faciunt 
impotentes  qui  exteriorem  substantiam  abiiciunt.  Ergo  etc.  i 


Qtiarto.  Si  habere  substantiam  huius  mundi  malum  sit, 
sequitur  quod  alicui  indigenti  dare  substantiam  huius  mundi 
sit  malum,  et  auferrc  habenti  sit  bonum.  Hoc  est  incon- 
veniens.  Ergo  bonum  est  habere  substantiam  huius  mundi. 
Ergo  etc. 

QuiiUo.  Paupertas  est  occasio  maU :  scilicet  furti,  adu- 
lationis,  periurii,  et  huiusmodi.  Ergo  vitanda. 

Sexto.  Cum  virtus  in  medio  consistat,  vitium  in  plus 
circa  exteriora  est  quod  omnia  dentur:  sicut  vitium  in 
minus  est  quod  retineantur  retinenda  et  non  retincnda. 
Sed  hoc  faciunt  qui  voluntarie  paupertatem  assumunt. 
Ergo  etc. 

Confirmati;r  auctoritate  Proverb.  xxx. 


--'N««S;3l^%V^ 


CAPITULUM  CENTESIMUM  TRIGESIMUM  SECUNDUM 

A  84r    a  36. 

DE  MODIS  VIVENDI 
EORUM  QUI  VOLUNTARIAM  PAUPERTATEM  SEQUUNTUR. 


IDETUR  autem  haec  quaestio  magis  ur- 
geri  si  quis  specialius  exsequatur  modos 
quibus  necesse  est  vivere  eos  qui  vo- 
luntariam  paupertatem  sectantur. 

Est  enim  unus  modus  vivendi  quod  posses- 
siones  singulorum  vendantur,  et  de  pretio  omnes 
communiter  vivant.  Quod  quidem  sub  Apostolis 
observatum  videtur  in  lerusalem :  dicitur  enim 
Act.  IV -''^■35:  Qitotquot  possessoves  agronmi  aiit  do- 
morum,  i>endentes  afferebant  pretia  eorum  quae 
vendebant,  et  ponebant  ante  pedes  Apostolorttm: 
dividebant  autem  singulis  prout  cttique  opus  erat. 

Hoc  autem  modo  non  videtur  efficienter  pro- 
videri  humanae  vitae.  Primo  quidem,  quia  non 
est  facile  quod  plures  habentes  magnas  posses- 
siones  hanc  vitam  assumant.  Et  si  conferatur 
ihter  multos  pretium  quod  ex  possessionibus 
paucorum  divitum  assumptum  est,  non  suf&ciet 
in  muhum  tempus. 

Deinde,  quia  possibile  et  facile  est  huiusmodi 
pretium,  vel  fraude  dispensatorum,  vel  furto  aut 
rapina,  deperire.  Remanebunt  igitur  illi  qui  pau- 
pertatem  talem  sectantur,  absque  sustentatione 
vitae. 

Item.  Multa  accidentia  sunt  quibus  homines 
coguntur  locum  mutare.  Non  igitur  erit  facile 
providere  his  quos  oportet  forte  per  diversa  loca 
dispergi,  de  pretio  sumpto  ex  possessionibus  in 
commune   redacto. 

Est  autem  alius  modus  vivendi,  ut  possessiones 
habeant  communes,  ex  quibus  singulis  provi- 
deatur  prout  eis  opus  fuerit :  sicut  in  monasteriis 
plurimis  observatur. 

Sed  nec  hic  modus  videtur  conveniens.  Pos- 
sessiones  enim  terrenae  soUicitudinem  afferunt: 


et  propter  procurationem  fructuum;  et  propter 
defensionem  earum  contra  fraudes  et  violentias ; 
et  tanto  maiorem,  et  a  pluribus  oportet  habere 
sollicitudinem,  quanto  maiores  possessiones  esse 
oportet  quae  sufficiant  adplurium  sustentationem. 
Deperit  igitur  in  hoc  modo  finis  voluntariae  pau- 
pertatis:  ad  minus  quantum  ad  muhos,  quos 
oportet  circa  procurandas  possessiones  esse  sol- 
licitos. 

j  Item.  Communis  possessio  solet  esse  causa 
discordiae.  Non  enim  videntur  litigare  qui  nihil 
habent  commune,  ut  Hispani  et  Persae,  sed  qui 
simul  aHquid  habent  commune :  propter  quod 
etiam  inter  fratres  sunt  iurgia.  Discordia  autem 

;  maxime  impedit  vacationem  mentis  circa  divina, 

ut  supra  *  dictum  est.  Videtur  igitur  modus  iste 

vivendi  impedire  finem  voluntariae  paupertatis. 

Adhuc  autem  est  tertius  modus  vivendi,  ut  de 

laboribus  manuum  suarum  vivant  qui  volunta- 

)  riam  paupertatem  sectantur. 'Quern  quidem  vi- 
vendi  modum  Paulus  Apostolus  sequebatur,  et 
aliis  observandum  suo  exemplo  et  institutione 
dimisit.  Dicitur  enim  II  Thess.,  m**"°:  Non  gratis 
panem  manducavimus  ab  aliquo,  sed  in  labore  et 

:  fatigatione,  nocte  et  die  operantes,  ne  qiiem  ve- 
strum  gravaremus :  non  quasi  non  habuerimus  po- 
testatem,  sed  ut  nosmetipsos  formam  daremus  vobis 
ad  imitandum  nos.  Nam  et  cum  essemus  apud 
vos,   hoc  dentintiabamus  vobis :   qitoniam   si  quis 

)  non  vuit  operari.  non  manducet. 

Sed  nec  iste  modus  vivendi  videtur  esse  con- 
veniens.  Labor  enim  manualis  necessarius  est  ad 
sustentationem  vitae  secundum  quod  per  ipsum 
aliquid  acquiritur.  Vanum   autem   videtur  quod 

;  quis,  relinquens  illud  quod  necessarium  est,  ite- 


1   urgeri]  urgere  VZP.         8  ohservatum  A  solus;  servatum.  10  vendentesj  erant  vendentes  YPc.  12  dividebant  autem  A  solus;  et 

dividebant.         l3  Hoc  autem  modo]  Hic  autem  modus  Pc  efficienter]  efficaciter  DPc,  sufficienter  Y*.  18  assumptum  sine  est  A  casu. 

22  deperire  Z;  deperiri.  paupertatem  hic  E;  post  talem.  28  sumpto]  (ex  assumpto)  A  solus:  assumpto.  ex  E;  de.  3o  vivendi  A 
solus;  om.         32  eis  A  soltis;  cuique.         3^  hic]  huiusmodi  Pc.  ,,.,,,         r-,,ir^ 

3  maiorem]  expedit  addunt  sGb.  habere]  haberi  WP.  4  esse  liic  A  solus;  post  oportet.  1:.  aliquid  post  habent  FHfcPc,  post 

comraune  D.         16  modus  post  iste  Pc,  utroque  loco  V ;  iste  om  G  3o  operari  E;  laborare. 


•    C 
cxxv 


ap. 


400  SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXXXII. 

rum  acquirere  laboret.  Si  igitur  post  voluntariam     ficit  ad  propositum.    Melius    enim    esset   tollere 
paupertatem   necessarium   est   iterum  acquirere     oiium  per  occupationes  in  virtutibus  moralibus, 
unde  aliquis  sustentetur  per  laborem  manualem,     quibus  deserviunt  organicc  divitiae  *,  puta  in  elee-  •  i  Eihic,  vm, 
vanum  fuit  illa  dimittere  omnia  quae  quis  habebat     mosynis  faciendis  et  aliis  huiusmodi,  quam  per  i.  is!";/.'  *' 
ad  sustentationem  vitae.  s  laborem  manualem.    -  Praeterea.    Vanum    esset 

Adhuc.  Voluntaria  paupertas  ad  hoc  consu-  dare  consilium  de  paupertate  ad  hoc  solum  quod 
litur  ut  per  eam  aliquis  disponatur  ad  expeditius  homines  pauperes  facti  abstinerent  ab  otio,  vitam 
sequendum  Christum,  per  hoc  quod  a  sollicitu-  suam  laboribus  manualibus  occupantes,  nisi  ad 
dinibus  saecularibus  liberat.  Maiorem  autem  sol-  hoc  daretur  quod  nobilioribus  exercitiis  vacarent 
licitudinem  requirere  videtur  quod  aliquis  proprio  -o  quam  il!a  quae  sunt  secundum  vitam  hominum 
labore  victum  acquirat,  quam  quod  his  quae  ha-     communem. 

buit  utatur  ad  sustentationem  vitae :  et  praecipue  Si  vero  aliquis  dicat  quod  necessarius  est  labor 
si  habuit  possessiones  moderatas,  aut  etiam  aliqua  manualis  ad  carnis  concupiscentias  domandas  : 
mobilia,  ex  quibus  in  promptu  erat  ut  sumeret  hoc  non  est  ad  propositum.  Quaerimus  enim 
victus  necessaria.  Non  igitur  vivere  de  laboribus  ■?  utrnm  sit  necessarium  quod  victum  per  maiiua- 
manuum  videtur  esse  conveniens  proposito  as-  lem  laborem  voluntariam  paupertatem  sectantes 
sumentium  voluntariam  paupertatem.  acquirant.  -  Praeterea.  Possibile  est  multis  aliis 

Ad  hoc  autem  accedit  quod  etiam   Dominus,     modis  concupiscentias  carnis  domare :  scilicet  per 

soUicitudinem  terrenorum  a  discipulis  removens     ieiunia,  vigilias,  et  alia  huiusmodi.  -  Labore  etiam 

sub  similitudine  volucrum    et   liliorum  agri,  vi-  =o  manuali  ad  hunc  finem  uti  possent  etiam  divites, 

detur  eis  laborem    interdicere    manualem.    Dicit     qui  non  habent  necesse  laborare  pfopter  victum 

Matth.  VI,  26.  enim*:  Respicite  volatilia  caeli,  qiiae  neqiie  seriint     quaerendum. 

neqiie   mettint   neqiie   congregant   in    horrea.    Et         Invenitur  autem   et  alius    modus    vivendi:  ut 

vcrs.  28.        iterum*:  Considerate  lilia  agri  qiiomodo  crescunt:     scilicet  voluntariam  paupertatem  sectantes  vivant 

non  laborant  neqiie  nent.  -.-,  de  his  quae  ab  aliis  inferuntur,  qui  ad  hanc  per- 

Videtur  etiam  hic  modus  vivendi  insufficiens.  fectionem  voluntariae  paupertatis  proficere  vo- 
Nam  multi  sunt  perfectionem  vitae  desiderantes  lunt,  divitias  retinentes.  Et  hunc  modum  videtur 
quibus  non  suppetit  facultas  aut  ars,  ut  possint  Dominus  cum  suis  discipulis  observasse :  legitur 
labore  manuum  vitam  transigere,  quia  non  sunt  enim  Liicae  viii  ''\  quod  mulieres  quaedam  seque- 
in  his  nutriti  nec  instructi.  Sic  enim  melioris  ',« bantur  Christum,  et  ministrabant  illi  de  faciilta- 
conditionis  essent  ad  perfectionem    vitae   capes-     tibns  siiis. 

sendam  rustici  et  opifices,  quam  qui  sapientiae  Sed  iste  etiam  modus  vivendi  non  videtur  con- 
studio  vacaverunt,  et  in  divitiis  et  deliciis,  quas  veniens.  Non  enim  videtur  rationabile  quod  ali- 
propter  Christum  deserunt.  sunt  nutriti.  -  Con-  quis  dimittat  sua,  et  vivat  de  alieno. 
tingit  etiam  aliquos  voluntariam  paupertatem  as-  ;>  Praeterea.  Inconveniens  videtur  quod  aliquis 
sumentes  infirmari,  aut  alias  impediri  quominus  ab  aliquo  accipiat,  et  nihil  ei  rependat:  in  dando 
operari  possent.  Sic  ergo  remanerent  destituti  enim  et  recipiendo  aequalitas  iustitiae  servatur. 
necessariis  vitae.  -  Potest  autem  sustineri  quod  illi  de  his  quae  ab 

Item.  Non  modici  temporis  labor  sufficit  ad  aliis  inferuntur  vivant,  qui  eis  serviunt  in  aliquo 
necessaria  vitae  quaerenda:  quod  patet  in  mulfis  40  officio.  Propter  quod  ministri  altaris  et  praedica- 
qui  totum  lempus  ad  hoc  expendunt,  vix  tamen  tores,  qui  doctrinam  et  alia  divina  populo  dant, 
sufhcientem  sustentationem  acquirere  possunt.  Si  non  inconvenienter  videntur  ab  eis  sustentatio- 
autem  voluntariam  paupertatem  sectantes  opor-  nem  vitae  accipere :  digniis  enim  est  operariits 
teret  labore  manuali  victum  acquirere,  sequeretur  cibo  siio,  ut  Dominus  dicit,  Matth.  x '".  Propter 
quod  circa  huiusmodi  laborem  maius  tempus  v>  quod  Apostolus  dicit,  I  Cor.  ix  '^-  '^.  quod  Do- 
suae  vitae  consumerent ;  et  per  consequens  im-  mimis  ordinavit  his  qiii  Evangeliiim  anniintiant, 
pedirentur  ab  aliis  magis  necessariis  actionibus,  id  de  Evangelio  vivant:  siciit  et  qiii  altari  deser- 
quae  etiam  magnum  tempus  requirunt,  sicut  sunt  viiint,  ciim  altario  participantur.  Illi  ergo  qui  in 
studium  sapientiae,  et  doctrina,  et  alia  huiusmodi  nuUo  olficio  populo  ministrant,  inconveniens  vi- 
spiritualia  exercifia.  Et  sic  paupertas  voluntaria  so  detur  si  a  populo  necessaria  vitae  accipiant. 
magis  impediretperfecfionemvitaequamadipsam  Item.  Iste  modus  vivendi  videtur  esse  aliis 
disponeret.  damnosus.  Sunt  enim  quidam  quos  ex  necessitate 

Si  quis  autem  dicat  quod  labor  manualis  ne-  oportet  aliorum  beneficiis  sustentari,  qui  propter 
cessarius  est  ad  tollendum  otium :  hoc  non  suf-     paupertatem  et  infirmitatem  sibi  non  possunt  suf- 


2  necessarium  liic  Y;  post  est.         4  quis  E;  om.         8  assollicitudinibus  A  casu.         q  liberat]  liberatur  GWYPc.         11   victum  W;  sibi 
victum.  i5  victus  necessaria]  vitae  necessaria  B.  victus  necessarios   G*,  victus  necessarii  X.  18  Ad  hoc]  Adhuc  ZP,  Adhuc  ad  hoc  b. 

22  quae  (additur  intra  lineas)  G;  quoniam  YPr,  om  ceteri.  23  neque  metunt  E;  om.  25  non  W;   et  non.  26  etiara  E;  autem 

33  deliciis  DYZfr;  in  deleciis.         36  quominus  operari  possent]  quo  operari  pos.^^ent  al),  quod  opcrari  non  possunt  WZ.         40   alia  hic  DEY 
post  huiusmodi. 

7  vitam]  ad  vitam  aZ.         10  illa  A  solus;  illis.         hominum  hic  E;  posi  communem;  c/.  pA.         18  concupiscentias  carnis  hic  A  solus 
post  domare.  20  etiam]  ut  etiam  BC,  om  D.  40  ministri]  et  ministri  Vd.  42  ab  eis  bis  A  casu.  43  enim  hic  EW;  post  est 

46    ordinavit  his...  ut  de  A  solus;  ordinavit  ut  his  (hi  GYZPc)  ...de.  47    sicut  el]  sicut  YPc.  deserviunt  A  solus;  servit  E,  serviunt 

ceteri.  48  cum  altario  participantur  BDFHX;  cum  altario  participant  CWY,  cuni  altari  participantur  Z,  cum  altari  participent  b,  cum  altari 

participant  sYPc,  de  altari  debet  participare  E,  de  altari  vivere  debent  sive  participantur  cum  altari  G.  5i   Item.  Iste  Z;  Item  hic  D,  Iste 

autem  Y,  Item  ille  Pc,  Item  ceteri.         04  sibi  ante  sufficere  EG. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXXXII.  401 

ficere.  Quorum  beneficia  oportet  quod  minuantur,  Item.  Ad  hoc  datur  consilium  de  paupertate 
si  illi  qui  voluntarie  paupertatem  assumunt,  ex  voiuntaria  ut  mens  hominis,  a  soUicitudine  ter- 
his  quae  ab  aliis  dantur  debeant  sustentari :  cum  renorum  retracta,  liberius  Deo  vacet.  Hic  autem 
homines  non  sufficiant,  nec  sint  prompti  ad  subve-  modus  ex  mendicitate  vivendi  habet  piurimam 
niendum  magnae  multitadini  pauperum.  Unde  et  s  sollicitudinem :  maioris   enim  esse  videtur  sollici- 

•  cap.  V,  16.      Apostolus,  1  Tim.  iv*,  mandat  quod,si  quis  habet     tudinis  acquirere  aliena  quam  propriis  uti.  Non 

viduam  ad  se  pertinentem,  eavi  siistentet,  ut  Ec-     ergo  videtur  esse  conveniens  hic  modus  vivendi 
clesia  siijjiciat  his  quae  vere  viduae  sunt.  Est  igitur     paupertatem  voluntariam  assumentibus. 
inconveniens  ut  homines  paupertatem  eligentes         Si  quis  autem  mendicitatem  laudare  velit  pro- 
hunc  modum  vivendi  assumant.  «o  pter  humilitatem,  videtur  omnino  irrationabiliter 

Adhuc.  Ad  perfectionem  virtutis  maxime  requi-  loqui.  Laudatur  enim  humilitas  secundum  quod 
ritur  animi  libertas:  hac  enim  sublata,  de  facili  ho-  contemnitur  terrena  altitudo,  quae  consistit  in  di- 
•5Cf.  I  Tim.,  mines  alienis  peccatis  communicanl*:  vel  expresse  vitiis,  honoribus,  fama,  et  huiusmodi:  non  autem 
consentiendo,  aut  per  adulationem  iaudando,  vel  secundum  quod  contemnitur  altitudo  virtutis,  re- 
saltem  dissimulando.  Huic  autem  libertati  ma-  13  spectu  cuius  oportet  nos  magnanimos  esse.  E.sset 
gnum  praeiudicium  generatur  ex  praedicto  modo  igitur  vituperanda  humilitas  si  quis  propter  hu- 
vivendi:  non  enim  potest  esse  quin  homo  vereatur  militatem  aliquid  faceret  quod  altitudini  virtutis 
offendere  eum  cuius  beneficiis  vivit.  Praedictus  derogaret.  Derogat  autem  ei  mendicitas:  tum  quia 
igitur  modus  vivendi  impedit  perfectionem  ^ir-  virtuosius  est  dare  quam  accipere  *;  tum  quia  habet  *  cf.  Act.  cap. 
tutis,  quae  est  finis  voluntariae  paupertatis.  Et  ^»  speciem  turpis,  ut  dictum  est.  Non  est  igitur  ^^'  ^^' 
ita  non  videtur  competere  voluntarie  pauperibus.     propter  humilitatem  mendicitas  laudanda. 

Amplius.  Eius  quod  ex  alterius  voluntate  de-  Fuerunt  etiam  aliqui  qui  perfecfionem  vitae 
pendet,  facultatem  non  habemus.  Sed  ex  volun-  sectantibus  dicebant  nullam  soUicitudinem  esse 
tate  dantis  dependet  quod  ex  propriis  det.  Non  habendam,  neque  mendicando,  neque  laborando, 
igitur  sul^cienter  providetur  in  facultate  susten-  ^;  neque  sibi  aliquid  reservando,  sed  oportere  eos  a 
tationis  vitae  voluntariis  pauperibus  per  hunc  solo  Deo  sustentationem  vitae  expectare :  propter 
modum  vivendi.  hoc  quod  dicitur  A/df///?.  vi  *:  Nolite  solliciti  esse  •  vers.  25. 

Praeterea.  Necesse  est  quod  pauperes  qui  ex     animae  vestrae,  quid  manducetis  aut  bibatis,  aut 
his  quae  ab  aliis  dantur  sustentari  debent,  neces-     corpori  vestro,  qiiid  induamini;  et  iterum  *:  Nolite  '  vers.  34. 
sitates  suas  aliis   exponant,  et  necessaria  petant.  30  /«  crastinum  cogitare. 

Huiusmodi  autem  mendicitas  reddit  contempti-  Hoc  autem  videtur  omnino  irrationabile.  Stul- 
biles  mendicantes,  et  etiam  graves:  homines  enim  tum  enim  est  velle  finem,  et  praetermittere  ea 
superiores  se  aestimant  illis  qui  per  eos  susten-  quae  sunt  ordinata  ad  finem.  Ad  finem  autem  co- 
tari  necesse  habent;  et  cum  difficultate  dant  plu-  mestionis  ordinatur  sollicitudo  humana,  per  quam 
rimi.  Oportet  autem  eos  qui  perfectionem  vitae  n  sibi  victum  procurat.  Qui  igitur  absque  comestione 
assumunt,  in  reverentia  haberi  et  diligi,  ut  sic  vivere  non  possunt,  aliquam  sollicitudinem  de 
homines  eos  facilius  imitentur,  et  virtutis  statum  victu  quaerendo  debent  habere.  -  Praeterea.  Sol- 
aemulentur:  si  autem  contrarium  accidat,  etiam  licitudo  terrenorum  non  est  vitanda  nisi  quia  im- 
virtus  ipsa  contemnitur.  Est  igitur  nocivus  mo-  pedit  contemplationem  aeternorum.  Non  potest 
dus  ex  mendicitate  vivendi  in  his  qui  propter  40  autem  homo  mortalem  carnem  gerens  vivere  quin 
perfectionem  virtutis  voluntarie  paupertatem  as-  multa  agat  quibus  contemplatio  interrumpatur: 
sumunt.  sicut  dormiendo,  comedendo'  et  alia  huiusmodi 

Praeterea.  Perfectis  viris  non  solum  sunt  vi-  faciendo.  Neque  igitur  praetermittenda  est  soUi- 
tanda  mala,  sed  etiam  ea  quae  mali  speciem  ha-     citudo    eorum    quae    sunt   necessaria  ad  vitam, 

•  I  rAes.,  V.  22.  -  bent:  nam  Apostolus  dicit,   /?om.  xii*:  yl^  omn/ 4;  propter   impedimentum   contemplafionis.   -    Se- 

Cf.  Rom.  XII  17.  .  ,.        i       .  ,_,       T-.1    -1  i.-j.  •  •  1  j*  T-«' 

•ivEthic.  .X,  specie  mali  abstinete  vos.  Et  Philosophus  dicit*  quitur  etiam  mira  absurditas.  Pan  enim  ratione 
quod  virtuosus  non  solum  debet  fugere  turpia,  potest  dicere  quod  non  velit  ambulare,  aut  aperire 
sed  etiam  quae  turpia  videntur.  Mendicitas  autem  os  ad  edendum,  aut  fugere  lapidem  cadentem  aut 
habet  speciem  mali :  cum  multi  propter  quaestum  gladium  irruentem,  sed  expectare  quod  Deus  ope- 
mendicent.  Non  est  igitur  hic  modus  vivendi !°  retur.  Quod  est  Deum  tentare.  Non  est  igitur 
perfectis  viris  assumendus.  sollicitudo  victus  totaliter  abiicienda. 


1  minuantur  {ante  una  littera  deletur)  A  solus;  diminuHntur.  6  iv]  v  Pc.  Pro  quis,  aliquis  Pd.  14  laudando  A  solus;  teniendo. 
3i   mendicitas  A  solus;  necessitas.         43   Rom.  xii]  I  ad  Thessalonicenses  cap.  5  I';  c/.  Rom.  xii,  17. 

3  retracta  A  solus;  remota.  4  plurimam  sollicitudinem  A  solus;  plurimum  .sollicitudinis.  7  esse  hic  E;  post  conveniens.  20  turpisj 
lurpitudinis  Z,  turpis  lucri  Pc.  22  etiara  EfrPc;  autem  DY,  enim  ceteri.  26  propter  hoc  quod  A  solus;  quod  \V,  propter  quod  ceteri. 

28    bibatis]  quid  bibatis  D&P  46    etiam  mira  ZPc;  etiam  viro  «G,  in  viro  b,  etiam  maior  D,  etiara  alia  E,  etiam  inde  W,  etiam  raro  Y, 

etiam  oranino  sY. 

Commentaria  Ferrarienais 


SEcuNDO,   ponit  obiectiones    contra    particulares    modos 
paupertatis  *. 
cap.  praoc,  init.         j   p,.y„jj^,  modus  est  quod  possessiones  singulorum  ven- 
dantur,  et  de  pretio  omnes  communiter  vivant.  Quod  ab 
Apostolis  in  lerusalem  servatum  videtur,  ut  patet  Act.  iv. 


Contra  hunc  arguituf.  Tum  quia  qui  talem  pauperta- 
tem    sectantur,  remanebunt  absque  sustentatione  vitae. 

Tum  quia  non  est  facile  ut  plures,  habentes  etiam  magnas 
possessiones,  hanc  vitam  assumant.-Et  etiam  possessionum 
pretium   non   sufficeret  in  multum  tempus. 


SUMMA  CONTIIA   Gkntiles   D.  Thomak  Tom.   II.  5l 


402 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXXXII. 


Tum  quia  possibile  est,  et  facile,  huiusmodi  pretium 
fraude  dispensatorum,  vel  furto  aut  rapina  deperire. 

Tum  quia,  cum  accidat  homines  locum  mutare,  non 
erit  facile  providere  de  huiusmodi  pretio  iis  quos  oportet 
forte  per  diversa  loca  dispergi. 

II.  Secundus  modus  est  ut  possessiones  habeant  com- 
munes,  quibus  singulis  providcatur:  ut  in  pluribus  mo- 
nasteriis. 

Contra  hunc  instatur,  quia  videtur  impedire  finem  vo- 
luntariae  paupertatis.  Tum  quia  multos  oportet  circa  pro- 
curandas  possessiones  esse  sollicitos.  -  Tum  quia  communis 
possessio  solet  esset  causa  discordiae.  Discordia  autem 
maxime  impedit  vacationem  mentis  circa  divina. 

III.  Tertius  modus  est  ut  de  laboribus  manuum  suarum 
vivant.  Quem  modum  Apostolus  sequebatur  et  aliis  sua- 
debat,  II  Tliess.  iii. 

Contra  hunc  arguitur  primo,  quia  vanum  videtur  esse 
quod  quis,  relinquens  id  quod  est  necessarium  ad  susten- 
tationem  vitae,  iterum  acquirere  laboret. 

Secundo,  quia  hoc  non  videtur  conveniens  proposito 
assumentium  voluntariam  paupertatem.  Maiorem  enim  sol- 
licitudinem  requirere  videtur  quod  aliquis  proprio  labore 
sibi  victum  quaerat,  quam  quod  iis  quae  habet  utatur: 
praecipue  si  habeat  moderatas  divitias. 

Tertio,  quia  Dominus,  sub  similitudine  volucrum  et 
liliorum  campi,  videtur  Apostolis  laborem  interdicere  ma- 
nualem. 

Quarto,  quia  hic  modus  videtur  insufficicns.  Tum  quia 
multi  sunt  qui  nulla  arte  possunt  labore  manuum  vitam 
transigere.  Et  sic  melioris  conditionis  essent  ad  perfectio- 
nem  vitae  capessendam  rustici  et  artifices  quam  sapientes 
et  divites.  Et  etiam  contingit  aliquos  paupertatem  volun- 
tariam  assumentes  infirmari,  aut  alias  ab  opere  manuali 
impediri.  -  Tum  quia,  cum  non  modici  temporis  labor 
sufiiciat  ad  necessaria  vitae  quaerenda,  voluntariam  pauper- 
tatem  huiusmodi  sectantes  circa  laborem  manuum  maius 
tempus  suac  vitae  consumerent,  et  sic  ab  aliis  spiritualibus 
exercitiis  impedirentur.  Et  per  consequens  voluntaria  pau- 
pertas  magis  impediret  perfectionem  vitae  quam  ad  ipsam 
disponeret. 

Si  diceretur  laborem  manuum  ad  tollendum  otium 
necessarium  esse:  -  hoc  non  sufficit.  Tum  quia  melius 
tolleretur  otium  per  occupationes  in  virtutibus  moralibus, 
quibus  divitiae  organice  deserviunt.  -  Tum  quia  vanum 
esset  dare  consilium  de  paupertale  propter  vitandum  otium, 
nisi  daretur  ad  hoc  ut  homines  nobilioribus  exercitiis  va- 
carent  quam  illis  qui  sunt  secundum  communem  vitam 
hominum. 

Si  etiam  diceretur  quod  talis  labor  est  necessarius  ad 
concupiscentias  domandas:  —  hoc  non  est  ad  propositum: 
quia  quaerimus,  utrum  sit  necessarium  quod  voluntarie 
pauperes  victum  labore  manuum  quaerant.  -  Et  praeterea, 
possibile  est  multis  aliis  modis  carnis  concupiscentias  do- 
mari.  Et  divites  etiam  ad  hunc  finem  labore  manuum  uti 
possent. 

IV.  Quartus  modus  est  ut  vivant  de  iis  quae  ab  aliis 
inferuntur.  Quem  modum  videtur  Dominus  cum  suis  disci- 
pulis  observasse,  ut  patet  Luc.  viii. 


Contra  hunc  arguitur  primo,  quia  non  videtur  ratio- 
nabile  quod  aliquis  dimittat  sua  et  vivat  de  alieno. 

Secundo,  quia  videtur  inconveniens  quod  aliquis  ab 
alio  recipiat,  et  nihil  ei  rependat.  Posset  enim  sustineri 
ut  illi  vivant  hoc  modo  qui  aliis  serviunt  in  aliquo  oflicio, 
puta  ministrando  altari,  praedicando,  et  similia  faciendo, 
ut  ostenditur  Matth.  x  et  I  Cor.  ix :  sed  quod  alii,  qui  in 
nullo  officio  populo  ministrant,  ab  ipso  necessaria  vitae 
recipiant,  inconveniens  videtur. 

Tertio.  Ille  modus  vivendi  est  aliis  damnosus,  qui  propter 
paupertatem  et  infirmitatem  sibi  non  possunt  suf&cere : 
quia  ex  his  deberent  sustentari  quae  voluntariam  pauper- 
tatem  eligentibus  dantur.  Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia 
ex  Apostolo,  I  Tim.  v. 

Quarto.  Iste  modus  vivendi  impedit  perfectionem  vir- 
tutis.  Quia  impedit  animi  libertatem:  quae  maxime  ad 
virtutem  requiritur,  propterea  quod,  hac  sublata,  de  facili 
homines  alienis  peccatis  communicent,  aut  consentiendo, 
aut  per  adulationem  leniendo*,  aut  dissimulando.  Ergo  etc. 

Quinto.  Ex  voluntate  dantis  dependet  quod  ex  propriis 
det.  Ergo  per  hunc  modum  non  suf&cienter  providetur 
voluntariis  pauperibus. 

Sexto.  Hic  modus  reddit  voluntarios  pauperes  contem- 
ptibiles.  Quia  necesse  est  ut  necessitates  suas  aliis  expo- 
nant,  et  necessaria  petant.  Homines  autem  superiores  se 
existimant  illis  qui  per  ipsos  sustentari  necesse  habent: 
et  cum  difficultate  dant  plurimi.  Hoc  autem  est  incon- 
veniens  :  quia  oportet  eos  qui  perfectionem  vitae  assumunt, 
in  reverentia  habcri.  Ergo  etc. 

Septimo.  Mendicitas  habet  speciem  mali;  cum  multi 
propter  quaestum  mendicent.  Ergo  est  vitanda.  -  Patet  con- 
sequentia  ex  Apostolo,  i^ow.  xii*;  et  Aristotelis  auctoritate. 

Octavo.  Hic  modus  habet  plurimum  sollicitudinis.  Quia 
maioris  sollicitudinis  videtur  esse  acquirere  aliena  quam 
propriis  uti.  Ergo  etc. 

Si  quis  autem  mendicitatem  laudet  propter  humilita- 
tem :  —  videtur  irrationabiliter  loqui.  Quia  non  laudatur 
humilitas  secundum  quod  contemnitur  altitudo  virtutis, 
respectu  cuius  oportet  nos  magnanimos  esse,  et  illi  dero- 
gatur.  Per  mendicitatem  autem  derogatur  illi:  tum  quia 
virtuosius  est  dare  quam  accipere;  tum  quia  habet  speciem 
turpis  lucri  *.  Ergo  etc. 

V.  Ultimus  modus  est  aliquorum  dicentium  perfectionem 
vitae  sectantibus  nullam  habendam  esse  sollicitudinem, 
sed  oportere  eos  a  solo  Deo  sustentationem  vitae  expectare  : 
quod  videtur  dici  Matth.  vi. 

Sed  contra  hoc  arguitur  primo,  quia  ad  finem  come- 
stionis  ordinatur  sollicitudo  humana.  Stultum  est  autem 
velle  finem,  et  praetermittere  ea  quae  sunt  adfinem  ordinata. 

Secundo.  Sollicitudo  non  est  vitanda  nisi  quia  impedit 
contemplationem  aeternorum.  Sed  non  potest  homo  vi- 
vere,  mortalem  carnem  gerens,  quin  multa  agat.  Ergo  neque 
praetermittenda  est  sollicitudo  necessariorum  ad  vitam 
propter  impedimentum  contemplationis. 

Tertio.  Pari  ratione  posset  homo  dicere  quod  non 
velit  ambulare,  aut  aperire  os  ad  edendum,  et  similia, 
sed  expectare  quod  Deus  operetur.  Sed  hoc  est  tentare 
Deum.  Ergo  etc. 


Cf.  text.  etvar. 


•    Vid.    text. 
not.  in  mg. 


'  Cf.  text.  et  var. 


-'\/«S!''i'l&%V^ 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXXXIII. 


40  3 


CAPITULUM  CENTESIMUM  TRIGESIMUM  TERTIUM 


A    85  r    b  3. 


QUOMODO  PAUPERTAS  SIT  BONA. 


ST  autem  circa  praemissa  ventas  mani- 
festetur,  quid  de  paupertate  sentiendum 
sit,  ex  divitiis  consideremus.  Exteriores 
quidem  divitiae  sunt  necessariae  ad  bo- 
num  virtutis:  cum  per  eas  sustentemus  corpus, 
et  aliis  subveniamus.  Oportet  autem  quod  ea 
quae  sunt  ad  finem,  ex  fine  bonitatem  accipiant. 
Necesse  ergo  est  quod  exteriores  divitiae  sint 
aliquod  bonum  hominis,  non  tamen  principale, 
sed  quasi  secundarium :  nam  finis  principaliter  1 
bonum  est,  alia  vero  secundum  quod  ordinantur 
in  finem.  Propter  hoc  quibusdam  visum  est  quod 
virtutes  sint  maxima  bona  hominis,  exteriores 
autem  divitiae  quaedam  minima  bona.  Oportet 
autem  quod  ea  quae  sunt  ad  finem,  modum , 
accipiant  secundum  exigentiam  finis.  In  tantum 
igitur  divitiae  bonae  sunt,  in  quantum  proficiunt 
ad  usum  virtutis :  si  vero  iste  modus  e.xcedatur, 
ut  per  eas  impediatur  usus  virtutis,  non  iam  inter 
bona  sunt  computanda,  sed  inter  mala.  Unde 
accidit  quibusdam  bonum  esse  habere  divitias, 
qui  eis  utuntur  ad  virtutem :  quibusdam  vero 
malum  esse  eas  habere,  qui  per  eas  a  virtute 
retrahuntur,  vel  nimia  soUicitudine,  vel  nimia  af- 
fectione  ad  ipsas,  vel  etiam  mentis  elatione  ex ; 
eis  consurgente. 

Sed,  cum  sint  virtutes  activae  vitae  et  con- 
templativae,  aliter  utraeque  divitiis  exterioribus 
indigent.  Nam  virtutes  contemplativae  indigent 
ad  solam  sustentationem  naturae:  virtutes  autem 
activae  indigent  et  ad  hoc,  et  ad  subveniendum 
aliis,  cum  quibus  convivendum  est.  Unde  et 
contemplativa  vita  etiam  in  hoc  perfectior  est, 
quod  paucioribus  indiget.  Ad  quam  quidem 
vitam  pertinere  videtur  quod  totaliter  homo  di- 
vinis  rebus  vacet:  quam  perfectionem  doctrina 
Christi  homini  suadet.  Unde  hanc  perfectionem 
sectantibus  minimum  de  exterioribus  divitiis  suf- 
ficit,  quantum  scilicet  necesse  est  ad  sustenta- 
fionem   naturae.  Unde   et  Apostolus   dicit,  I   Ti- 


moth.  VI  ^:  Habentes   alimenta  et  quibus  tegamur, 
his  contenti  simus. 

Paupertas  igitur  laudabilis  est  inquantum  ho- 
minem  liberat  ab  illis  vitiis  quibus  aliqui  per 
divitias  implicantur.  Inquantum  autem  soUicitu- 
dinem  tollit  quae  ex  divitiis  consurgit,  est  utilis 
quibusdam,  qui  scilicet  sunt  ita  dispositi  ut  circa 
meliora  occupentur:  quibusdam  vero  nociva,  qui, 
ab  hac  sollicitudine  liberati,  in   peiores  occupa- 

I  tiones  cadunt.  Unde  Gregorius  dicit,  in  VI  Mo- 
ral.  * :  Saepe  qui,  occupati  bene,  humanis  usibus 
viverent,  gladio  suae  quietis  extincti  sunt.  -  In- 
quantum  vero  paupertas  aufert  bonum  quod  ex 
divitiis  provenit,   scilicet  subventionem   aliorum 

;  et  sustentationem  propriam,  simpliciter  malum 
est:  nisi  inquantum  subventio  qua  in  tempora- 
libus  proximis  subvenitur,  per  maius  bonum  po- 
test  recompensari,  scilicet  per  hoc  quod  homo, 
divitiis  carens,  liberius  potest  divinis  et  spiritua- 

I  libus  vacare.  Bonum  autem   sustentationis   pro- 

priae  adeo  necessarium  est  quod  nullo  alio  bono 

recompensari   potest:  nullius  enim  boni   obtentu 

debet  homo  sibi  sustentationem  vitae  subtrahere. 

Paupertas  igitur  talis  laudabilis  est  cum  homo, 

;  per  eam  a  soUicitudinibus  terrenis  liberatus,  li- 
berius  divinis  et  spiritualibus  vacat:  ita  tamen 
quod  cum  ea  remaneat  facultas  homini  per  li- 
citum  modum  sustentandi  seipsum,  ad  quod  non 
multa  requiruntur.  Et  quanto  modus  vivendi  in 

>  paupertate  minorem  sollicitudinem  exigit,  tanto 
paupertas  est  laudabilior:  non  autem  quanto  pau- 
pertas  fuerit  maior.  Non  enim  paupertas  secun- 
dum  se  bona  est:  sed  inquantum  liberat  ab  illis 
quibus  homo  impeditur  quominus   spiritualibus 

;  intendat.  Unde  secundum  modum  quo  homo  per 
eam  liberatur  ab  impedimentis  praedictis,  est 
mensura  bonitatis  ipsius.  -  Et  hoc  est  commune 
in  omnibus  exterioribus,  quod  in  tantum  bona 
sunt  in   quantum    proficiunt   ad    virtutem,    non 

>  autem  secundum  seipsa. 


•  Cap.  JLXxvii,  (P. 
L.  tom.  LXXV, 

761). 


1    circa  praemissa  (ex  praenjissorum)  A  solus;  praemissorum.  8    ergo  hic  E;  post  est.  19    per  eas  E,  om;  impediatur  om  E. 

so  sunt  hic  A  solus:  post  computanda.  22  eis  legimus  cum  omnibus;  eas  casu  A.  virtutera  A  solus;  virtutes.  23  esse  A  solus;  est. 
3l  et  ad  hoc  Finis  lacunae  in  N.         34  quod  E;  quia.         36  quam]  quam  quidem  cum  pA  omnes. 

1   alimenta  A  solus;  solum  alimenta.  8  occupentur  Ita  omnes;  occupantur  A  casu.  10  dicit  A  solus;  om.  l3  aufert  A  solus; 

o>n;  cf.  var.  seq.  l5  propriam  EGN;  propriam  tollit  sGi>,  propriam  tollit  seu  impedit  sE,  propriara  irapedit  ceteri.  21  adeo  necessarium 
est  quod  om  Z,  quod  BCDH,  quod  est  F,  a  Deo  est  Y.  25  per  eara  A  solus;  om.  38  in  omnibus  A  solus;  omnibus.  quod  A  solus; 
qua  P,  quae  ceteri. 

Commentaria   Ferrariensis 


PosiTis    obiectionibus    eorum    qui  voluntariam  pauper- 
tatem  impugnant,  vult  Sanctus  Tliomas  veritatem  de- 
terminare,  et  ostendere  quomodo  paupertas  voluntaria  bona 
■  Cf.  Corament.  sit,  et  quomodo  mala  *. 

cap.  XXXI,  inu.         Qrca  hoc  autem  duo  facit:  primo,  ostendit  quomodo 
divitiae  ad  bonum  et  malum  se  habeant;  secundo,  quo- 
•  Num.  V.  modo  paupertas  bona  sit  aut  raala*. 


I.  Quantum  ad  primum,  quatuor  conclusioncs  ponit. 
Prima  est :  Divitiae  sunt  aliquod  bonum  hominis,  sed  se- 
cundarium. 

Probatur.  Sunt  necessariae  ad  bonum  virtutis :  cum  per 
eas  sustentemus  corpus,  et  aliis  subveniamus.  Ergo  etc. 
-  Probatur  consequentia.  Quia  oportet  ut  ea  quae  sunt 
ad  finem,  c.k  fine  bonitatcm  accipiant. 


404 


SUMMA  CONTRA  GENTILES, 


Adveitendum  quod  ex  ista  propositione  sufficienter  pro- 
batur  utraque  pars  conclusionis.  Si  enim  quac  ordinantur 
ad  finem,  accipiunt  ex  fine  bonitatcm,  oportet  id  quod  ad 
bonum  ordinatur,  esse  quoddam  bonum  inquantum  huius- 
modi.  Oportet  etiam  quod  sit  secundarium  bonum:  quia, 
ut  hic  dicitur,  finis  est  principale  bonum,  alia  vero  ad 
ipsum  ordinata  sunt  secundaria  bona. 

II.  Secunda  conclusio  est:  Divitiae  in  tantimi  bonae 
sunt  in  quantum  prqficiunt  ad  usum  virtutis.  Si  aiitem 
iste  modus  excedatur,  ut  impediatur  usus  virtutis,  iam  non 
inter  bona  computanda  sunt,  sed  inter  mala. 

Probatur.  Divitiae  ordinantur  ad  bonum  virtutis  tanquam 
ad  finem,  et  tanquam  secundarium  bonum  ad  principale. 
Sed  ea  quae  sunt  ad  finem,  modum  accipiunt  secundum 
exigentiam  finis.  Ergo  in  tantum  bonae  sunt  in  quantum 
ordinantur  ad  usum  virtutis.  -  Maior  patet  ex  primo  dicto. 
Et  etiam  ex  opinione  dicentium  quod  virtutes  sunt  maxima 
bona  hominis,  divitiae  vero  minima  bona. 

Ex  hac  conclusione  infert  Sanctus  Thomas  quod  accidit 
quibusdam  bonum  esse  habere  divitias,  qui  scilicet  eis 
utuntur  ad  virtutes;  quibusdam  vero  malum  esse,  scilicet 
qui  per  eas  a  virtute  retrahuntur. 

III.  Tertia  conclu&io  csX:  Aliter  virtutes  contemplativae 
divitiis  indigent,  et  aliter  activae. 

Deciaratur.  Quia  contemplativae  eis  indigent  ad  solam 
sustentationem  naturae :  activae  autem,  ultra  hoc,  etiam 
ad  subveniendum  aliis,  cum  quibus  convivendum  est.  -  Ex 
hoc  sequitur  contemplativam  vitam  eliam  in  hoc  activa 
perfectiorem   esse,  quia  paucioribus  indiget. 

•  Cap.  VII,  4;  s.         Advertendum,  ex  Philosopho  X  Eth.  *,  quod  tanio  aliqua 
h.  I.  10.  ^,-^^^  ggj.  secundum  se  et  absolute  perfectior,  quanto  homo 

in  illa  magis  sibi  sufficiens  est,  utpote  ad  sui  perfectionem 
et  conservationem  ex  seipso  sufficientiam  habens.  Tanto 
autem  aliquid  sibi  ipsi  magis  sufficiens  est,  quanto  minus 
aliis  ad  suum  esse  et  ad  sui  conservationem  indiget.  Ideo 
optime  inducit  Sanctus  Thomas  contemplativam  vitam  esse 
activa  vita  perfectiorem  in  usu  exteriorum  rerum,  ex  eo 
quod  paucioribus  indiget. 

Advertendum  ulterius  quod  activa  vita  consistit  in  exer- 
citio  virtutum  moralium:  nam  ad  hanc  vitam  Philosophus, 

•  Cap.  VIII,  1 ;  s.   X  Eth.*,  virtutes  morales  ordinat.  Ad  has  auiem  divitiae 

Th.  I.   12.  .  ,  •  a.       •  ....  , 

"  I  £//>.,  VIII,  i6;   orgamce  deserviunt*,   ita  quod  sme  ipsis  multae  virtutum 
13',  K-*'^''    '■  moralium  exerceri  non  possunt:  nam  constat  quod  libera- 

litate  quis  uti  non  potest  cui  non  adsit  quod  sit  dandum. 

Ideo  bene  dicitur  activam  vitam  divitiis  indigere  etiam  ad 

subveniendum  aliis. 

IV.  Quarta  conclusio  est:  Sectantibus  eam  perfectionem 
quatn  doctrina  Christi  suadet,  scilicet  ut  homo  totaliter 
divinis  rebus  vacet,  minimum  de  exterioribus  divitiis  suf- 
ficit:  scilicet,  quantum  necesse  est  ad  vitae  sustentationem. 

Probatur.  Quia  haec  perfectio  ad  vitam  contempla- 
tivam  pertinere  videtur,  ad  quam  minimum  de  exterioribus 


LIB.  III,  CAP.  CXXXIII,  CXXXIV. 

i  rebus  sufficit.  -  Confirmatur  etiam  auctoritate  Apostoli, 
I   7'iiii.  VI. 

V.  Quantum  ad  secundum  *,  ostendit  ex  praecedentibus 
quomodo  paupertas  sit  bona  aut  mala.  Et  dicit  quinque. 
Primum  est,  quod  est  laudabilis  inquantum  liberat  ho- 
minem  ab  illis  vitiis  quibus  aliqui  per  divitias  implicanlur. 
Secundum  est  quod,  inquantum  sollicitudinem  tollit 
quae  ex  divitiis  consurgit,  est  quibusdam  utilis,  iis  sci- 
licet  qui  ita  sunt  dispositi  ut  circa  meliora  occupentur, 
scilicet  circa  divinorum  contemplationem;  quibusdam  vero 
est  nociva,  iis  scilicet  qui,  ab  hac  soUicitudine  liberati,  in 
peiorcs  occupationes  cadunt.  -  Patet  per  Gregorium  in 
VI   Moralium. 

Tertium  est  quod,  inquantum  impedit  sustentationem 
aliorum  et  propriam,  simpliciter  malum  est :  nisi  talis  sub- 
ventio  per  maius  bonum  recompensari  possit.  Quod  quidem 
fieri  potest  de  subventione  qua  proximis  in  temporalibus 
subvenitur :  potest  enim  compensari  per  hoc  quod  homo, 
divitiis  carens,  liberius  potest  divinis  et  spiritualibus  vacare. 
Non  autem  potest  fieri  de  sustentatione  propria:  quia 
nulHus  boni  obtentu  debet  homo  sibi  sustentationem  vitae 
subtrahere. 

Quartum,  quod  ex  praecedentibus  infertur,  est  quod 
tunc  laudabilis  est  paupertas,  quando  homo,  a  sollicitudi- 

1  nibus  terrenis  liberatus,  liberius  divinis  et  spiritualibus  vacat, 

j  remanente  hcito  modo  sustentationis  vitae. 

i  Quintum  est  quod,  quanto  modus  vivendi  in  paupertate 
minorem  solUcitudinem  exigit,  tanto  laudabiHor  est  pau- 
pertas :  non  autem  quantum  paupertas  fuerit  maior.  -  Pro- 

]  batur.  Quia,  cum  paupertas  non  sit  secundum  se  bona, 
sicut  nec  aHa  exteriora,  sed  inquantum  ad  virtutem  pro- 
ficit,  secundum  modum  quo  liomo  per  ipsam  Hberatur 
ab  impedientibus  vacationem  circa  divina,  est  mensura 
bonitatis  ipsius. 

2.  Circa  hoc  ultimum  dictum.considerandum  est  quod  ex 
ipso  habere  possumus  non  esse  malum  ut  reH'giosi  tantas 
divitias  habeant  quantae  ad  eorum  sustentationem  con- 
venientem  requiruntur,  quando  carentia  divitiarum  auget 
solHcitudinem  circa  temporalium  acquisitionem,  et  impedit 
ne  mens  divinis  rebus  vacarc  possit.  Quia,  ut  hic  dicitur, 
paupertas  secundum  se  bona  non  est,  sed  tantum  quando 
removet  solHcitudinem  impedientem  a  divinorum  contem- 
platione.  Et  ideo,  quando  soHicitudinem  circa  temporaHa 
et  impedimenta  contemplationis  non  minuit,  immo  auget, 
non  solum  non  est  bona,  immo  est  mala.  Et  quia  hac 
tempestate,  frigescente  in  hominibus  caritate,  et  religionibus 
quae  paupertatem  voluntariam  sectantur  multipHcatis,  non 
possunt  religiosi  ab  aliis  sustentationem  vitae  acquirere  nisi 
cum  maxima  sollicitudine  et  mentis  distractione,  qua  a  spiri- 
tualium  contemplatione  eos  rctrahi  necesse  est;  idcirco  con- 
venientius  fortassis  est  ut  habeant  in  communi  unde  vitae 
necessaria  habere  possint,  quam  ut  mendicitati  dent  operam. 


•  Cf.  init. 
ment. 


Cora- 


'•/if^li^^St^r^ 


CAPITULUM  CENTESIMUM  TRIGESIMUM  QUARTUM 

A   85  V   b  ]. 

SOLUTIO    RATIONUM    SUPRA    INDUCTARUM    CONTRA    PAUPERTATEM. 


cap.  cxxxi.     ^^t^^!^^^^    autem    visis,    rationes    praemissas  * 

quibus  paupertas    impugnatur,  dissol- 

vere  non   difflcile  est.  Quamvis  enim 

homini  naturaliter  insit  appetitus  con- 

gregandi  ea  quae   sunt  necessaria   ad  vitam,  ut  ; 

prima  ratio  proponebat,  non  tamen  hoc  modo 

quod  oporteat  quemlibet  circa  hoc  opus  occupari. 


Nec  enim  in  apibus  omnes  eidem  vacant  of&cio : 
sed  quaedam  colligunt  mel,  quaedam  ex  cera 
domos  constituunt,  reges  etiam  circa  haec  opera 
non  occupantur.  Et  similiter  necesse  est  in  homi- 
nibus  esse.  Quia  enim  muha  necessaria  sunt  ad 
hominis  vitam,  ad  quae  unus  homo  per  se  suf- 
ficere  non  posset,  necessarium  est  per  diversos 


1  praemlssas  {ex  praedictas)  A  solus;  praedictas. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXXXIV.  4o5 

diversa  fieri :  puta,  ut  quidam  sint  agricultores,  Et  quia  neque  divitiae,  neque  paupertas,  neque 
quidam  animalium  custodes,  quidam  aedifica-  aliquid  exteriorum  est  secundum  se  hominis  bo- 
tores,  et  sic  de  aliis.  Et  quia  vita  hominum  non  num,  sed  solum  secundum  quod  ordinantur  ad 
solum  indiget  corporalibus,  sed  magis  spiritua-  bonum  rationis ;  nihil  prohibet  ex  quolibet  eorum 
libus,  necessarium  est  etiam  ut  quidam  vacent  s  aliquod  vitium  oriri,  quando  non  veniunt  in  usum 
spiritualibus  rebus,  ad  meliorationem  aliorum :  hominis  secundum  regulam  rationis.  Nec  tamen 
quos  oportet  a  cura  temporalium  absolutos  esse.  propter  hoc  sunt  simpliciter  mala  iudicanda,  sed 
Haec  autem  distributio  diversorum  officiorum  in  malus  usus  eorum.  Et  sic  neque  paupertas  est 
diversas  personas  fit  divina  providentia,  secundum  abiicienda  propter  aliqua  vitia  quae  occasiona- 
quod  quidam  inclinantur  magis  ad  hoc  officium  «o  liter  ex  ea  quandoque  procedunt :  ut  quinta  ratio 
quam  ad  alia.  ostendere  nitebatur. 

Sic  ergo  patet  quod  qui  temporalia  relinquunt,  Hinc  etiam  considerandum  est  quod  medium 
non  sibi  subtrahunt  sustentationem  vitae :  ut  se-  virtutis  non  accipitur  secundum  quantitatem  exte- 
cunda  ratio  procedebat.  Remanet  enim  eis  spes  riorum  quae  in  usum  veniunt,  sed  secundum 
probabilis  suae  vitae  sustentandae,  vel  ex  labore  -s  regulam  rationis.  Unde  quandoque  contingit  quod 
proprio,  vel  ex  aliorum  beneficiis,  sive  accipiant  illud  quod  est  extremum  secundum  quantitatem 
ea  in  possessionibus  communibus,  sive  in  victu  rei  exterioris,  secundum  regulam  rationis  est  me- 
quotidiano.  Sicut  enim  qiiodper  amicos  possumits,  dium.  Neque  enim  est  aliquisqui  ad  maioratendat 
III  Ethtc,  ui,  per  nos  aliquaiiter  possumus,  ut  Philosophus  dicit*,  quam  magnanimus,  vel  qui  in  sumptibus  magni- 
ita  et  quod  ab  amicis  habetur,  a  nobis  aliqualiter  m  ficum  magnitudine  superet.  Medium  ergo  tenent 
habetur.  non  quanfitate  sumptus,  aut  alicuius  huiusmodi, 

Oportet  autem  inter  homines  ad  invicem  esse  sed  inquantum  non  transcendunt  regulam  ra- 
amicitiam  secundum  quod  sibi  invicem  subser-  tionis,  nec  ab  ea  deficiunt.  Quae  quidem  regula 
viunt,  vel  in  spiritualibus  vel  terrenis  officiis.  non  solum  metitur  quantitatem  rei  quae  in  usum 
Est  autem  maius  subvenire  alteri  in  spiritualibus  ^;  venit,  sed  conditionem  personae,  et  intentionem 
quam  in  temporalibus :  quanto  spiritualia  sunt  eius,  opportunitatem  loci  et  temporis,  et  alia 
temporalibus  potiora,  et  magis  necessaria  ad  finem  huiusmodi  quae  in  actibus  virtutum  requiruntur. 
beatitudinis  consequendum.  Unde  qui  subtrahit  Non  igitur  aliquis  per  voluntariam  paupertatem 
sibi  facultatcm  subveniendi  aliis  in  temporalibus  contrariatur  virtuti,  quamvis  omnia  deserat.  Nec 
per  voluntariam  paupertatem  ut  acquirat  spiri- 3»  hoc  prodigaliter  facit:  cum  hoc  faciat  debito  fine, 
tualia,  per  quae  utilius  potest  aliis  subvenire,  et  aliis  debifis  conditionibus  servatis.  Plus  enim 
non  facit  contra  bonum  societatis  humanae :  ut  est  seipsum  morti  exponere,  quod  tamen  aliquis 
tertia  ratio  concludebat.  per   virtutem    fortitudinis   operatur   debitas    cir- 

Patet  autem  ex  praedictis  quod  divitiae  quod-  cumstantias  servans,  quam  omnia  sua  relinquere 
dam  bonum  hominis  sunt  secundum  quod  ordi-  u  debito  fine.  Et  sic  solvitur  ratio  sexta. 
nantur  ad  bonum  rationis,  non  autem  secundum  Quod  autem  ex  verbis  Salomonis  inducitur, 
se.  Unde  nihil  prohibet  paupertatem  melius  esse,  non  est  contrarium.  Manifestum  enim  est  quod 
si  per  hoc  ad  perfectius  bonum  aliquis  ordinetur.  loquitur  de  coacta  paupertate,  quae  furandi  solet 
Et  sic  solvitur  ratio  quarta.  esse  occasio. 


;s.  Th.  !.S. 


3  Et  quia  Pc;  Quia  vero  sEt,  Quia  ceteri.  14  procedebat  A  solus;  proponebat.  24  terrenis]  in  terrenis  BWP.  ?4  autem  E;  etiam. 
38  per  hoc  A  solus;  per  eam.         aliquis  ordinetur  A  solus;  aliquis  ordinatur  Y,  aliquid  ordinetur  Z,  aliquid  ordinatur  ceteri, 

5  aliquod  om  GN,  aliquid  casii  A.  9  occasionaliter  ex  ea  A  solus;  ex  ea  accidentaliter.  11   nitebatur  X;  videbatur.  18  enim] 

etiam  GNi.  20  tenent  A  solus;  dicitur  [in  spatio  E).  22  transcendunt]  transcendit  GNZPc;  pro  deficiunt,  deficit  GZPc.  3i   debitis 

hic  EG;  post  conditionibus.         07  enim  est  A  solus;  est  autem  GN,  est  enim  ceteri. 

Commentaria    Ferrariensis 


DETERMiNATA  veritatc,  respondet  Sanctus   Thomas   ratio- 
nibus  superius  inductis  *.  Circa   hoc   autem  duo  facit : 
cap.   XXX .  primo,  solvit  rationes  inductas  contra   paupertatem  abso- 

•  Cap.  cxxxi.       lute  *  ;  secundo,  solvit  eas  quae  modos  particulares  vivendi 

•  Cap.  cxxxii.      in  paupertate  impugnant  *,  capite  sequenti. 

I.  Quantum  ad  primum,  ad  primam  rationem,  quae  pro- 
cedebat  ex  naturali  appetitu  in  homine  congregandi  ne- 
cessaria  vitae,  respondet:  et  dicit  primo,  quod  ex  hac 
naturali  inclinatione  non  oportet  quemlibet  circa  hoc  opus 
occupari :  sed,  quia  multa  necessaria  sunt  ad  hominis  vitam, 
oportet  per  diversos  diversa  fieri,  ut  scilicet  quidam  sint 
agricultores,  quidam  animaHum  custodes,  et  sic  de  aliis. 
Oportet    etiam    ut  quidam    vacent   spiritualibus   rebus,  ad 


2.  Ad  evidentiam  huius  responsionis,  considerandum 
est  quod  naturaHs  incHnatio  ad  id  quod  necessarium  est 
unicuique,  est  duplex.  Quaedam,  ad  id  quod  necessarium 
est  unicuique  ita  quod  ab  aHo  sibi  satisfieri  non  potest, 
sicut  unicuique  animaU  est  naturaHs  incHnatio  ad  comes- 
tionem :  et  taHs  incHnatio  naturae  ita  est  unicuique  indita 
quod  quodHbet  individuum  naturae  naturaH  necessitate 
fertur  per  seipsum  in  id  ad  quod  natura  inclinat.  Quaedam 
vero  est  quae  incHnat  quidem  ad  aHquid  quod  unicuique 
est  necessarium,  sed  tamen  in  hoc  uni  per  alterum  subveniri 
potest,  sicut  homini  sitienti  est  naturaHs  incHnatio  ad  quae- 
rendum  potum,  qui  tamen  per  aHum  sibi  quaeri  et  mi- 
nistrari    potest:  et   haec   naturaHs    incHnatio    non    est  ita 


aUorum  meHorationem :    quia  vita  hominum    non    solum  \  unicuique  naturae  individuo  indita  ut  naturaH  necessitate 

corporaHbus  indiget,  sed  magis  spirituaHbus.  -  Declaratur  1  occupet  se  circa  opus  ad  quod  natura  inclinat,  sed  suf&cit 

ex  apibus,  in  quibus  non  omnes  eidem  vacant  officio.  1  quod  aut  per  seipsum  in  illud  feratur,  aut  sibi  per  aHud 

Dicit  secundo,  quod  haec  distributio  officiorum  in  di-  1  individuum    subveniatur.  Talis  est  naturaHs   incHnatio  ad 

versas  personas  fit  a  divina   providentia,  secundum  quod  j  congregationem  eorum  quaesunt  necessariain  vita.  Quando 

quidam  magis  incHnantur  ad  hoc  ofiicium  quam  ad  alia.  ;  enim  alicui  per  nuUum  aHum  hominem  possunt  congre- 


4o6 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXXXIV,  CXXXV. 


•i  Vid. 
var. 


gari  necessaria  vitae,  ille  in  ipsam  naturali  necessitate  fertur: 
sed  quando  per  alium  congregantem  potest  sibi  de  neces- 
sariis  vitae  provideri,  in  talem  congregationem  non  fertur 
naturali  necessitate,  sed,  manente  ipsa  naturali  inclinatione, 
potest  homo  in  aliis  occupari  operibus,  quibusdam  aliis 
divitiarum  congregationi  insistentibus,  eique  providentibus 
de  necessariis  vitae.  Propter  quod  inquit  Sanctus  Tho- 
mas  IP  IV%  q.  clxxxvii,  a.  3,  ad  i ,  quod  ad  illa  praecepta 
legis  naturae  qiiae  pertinent  ad  bonuni  multonim,  non 
tenentur  singuli,  sed  sufficit  quod  unus  vacet  uni  officio 
et  alius  alteri:  puta  quod  quidam  sint  opifces,  quidam 
agricolae.  Idem  etiam  ex  iis  quae  inferius  dicet,  cap.  cxxxvi, 
haberi  potest.  Ex  quo  patet  convenienter  dictum  esse  a 
Sancto  Thoma  quod  non  est  hoc  modo  naturalis  incli- 
natio  homini  ad  congregandum  necessaria  vitae,  quod 
oporteat  quemlibet  circa  hoc  occupari.  Et  ideo  conse- 
quentia  illa  qua  inferebatur  esse  contra  legem  naturae 
congregata  dispergere,  falsa  est. 

II.  Ad  secundam  respondet  admittendo  quod  ultimate 
infertur  :  sed  dicit  quod  qui  temporalia  rclinquunt,  non 
sibi  subtrahunt  necessaria  vitae;  quia  remanet  sibi  spes 
probabilis  suae  vitae  sustentandae,  vel  ex  labore  proprio, 
vel  ex  aliorum  beneficiis;  quod  enim  ab  amicis  habetur, 
aliqualiter  a  nobis  habetur. 

Adverte  quod  ex  hac  responsione  negatur  illa  conse- 
quentia  :  Per  substantiam  exteriorum  bonorum  vita  hominis 
conservatur.  Ergo,  sicut  vitam  suam,  ita  et  exteriorem 
substanliam  tenetur  unusquisque  conservare  per  seipsum. 
Sufficit  enim  quod  per  aHos  conservetur,  a  quibus  pro- 
babilis  est  spes  habendi  quantum  necesse  fuerit. 

III.  Ad  tertiam  dicit  quod  qui  subtrahit  sibi  per  volun- 
tariam  paupertatem  facultatem  subveniendi  aliis  in  tempora- 
libus  ut  acquirat  spiritualia,  per  quae  potest  aliis  subvenire, 
non  facit  contra  bonum  societatis  humanae:  quia  maius 
est  subvenire  alteri  in  spiritualibus  quam  in  temporalibus. 

Ex  hoc  patet  illam  propositionem  assumptam,  Naturale 
est  hominibus  quod  itnus  alium  in  necessitatibus  iuvet, 
inteliigendam  esse  de  necessitatibus  aut  spirituahbus,  aut 
temporalibus.  Et  ideo  consequentia  nulla  est. 

IV.  Ad  quartam  dicit  quod  divitiae  quoddam  hominis 
bonum  sunt  secundum  quod  ad  bonum  rationis  ordinantur, 
non  autem  secundum  se.  Et  ideo  nihil  prohibet  pauper- 
tatem  melius  quiddam  esse,  si  per  eam  ad  perfectius  bonum 
aliquid  ordinatur  *. 


Advertendum  quod  per  hanc  responsionem  vult  San- 
ctus  Thomas  concedere  primam  conclusionem  quae  infertur, 
scilicet  quod  bonum  est  habere  substantiam  huius  mundi. 
Intelligendum  tamen  secundum  quod  ad  bonum  rationis 
ordinatur.  -  Sed  ultimam  consequentiam  negat,  scilicet, 
Ergo  abiicere  substantiam  per  voluntariam  paupertatem 
malum  est.  Non  enim  malum  est  abiicere  minus  bonum 
propter  maius  bonum. 

V.  Ad  quintam  dicit  quod  paupertas  non  est  abiicienda 
tanquam    sccundum  se  malum,  propter  aliqua  vitia  quae 

ex  ea  accidentaUter  *  quandoque  proveniant.  Quia,  cum  •Vid.text.etvar. 
neque  divitiae  neque  paupertas  sint  secundum  se  hominis 
bonum,  sed  secundum  quod  ad  bonum  rationis  ordinantur, 
nihil  prohibet  ex  aliquo  eorum  aliquod  vitium  oriri,  quando 
non  veniunt  in  usum  hominis  secundum  regulam  rationis. 
Ex  hoc  patet  antecedens  illud  faJsum  esse,  Paupertas 
est  occasio  mali,  scilicet  secundum  se  (in  quo  sensu  intel- 
ligendum  est  occasiones  malorum  vitandas  esse) :  licet 
quandoque  usus  ipsius  malus  sit,  quia  non  secundum  re- 
gulam  rationis  est. 

VI.  Ad  sextam  dicit  primo,  quod  medium  virtutis  acci- 
pitur,  non  secundum  quantitatem  exteriorum  quae  in  usum 
hominis  veniunt,  ut  patet  in  magnanimo  et  magnifico :  sed 
secundum  regulam  rationis,  inquantum  nec  eam  transcendit 
nec  ab  ea  deficit. 

Dicit  secundo,  quod  regula  rationis  non  solum  metitur 
quantitatem  rei  quae  in  usum  venit:  sed  conditionem  per- 
sonae,  et  intentionem  eius,  et  opportunitatem  loci  et  tem- 
poris,  et  alia  huiusmodi. 

Dicit  tertio,  applicando  dicta  ad  propositum,  quod 
quamvis  quis  per  voluntariam  paupertatem  omnia  de- 
serat,  non  tamen  contrariatur  virtuti,  nec  prodigaliter  facit: 
cum  hoc  faciat  debito  fine,  et  aliis  conditionibus  debitis 
servatis.  Ostenditur  hoc  per  comparationem  ad  eum  qui 
se  morti  ex  virtute  fortitudinis  exponit. 

2.  Advertendum,  ex  doctrina  Sancti  Thomae  T  IP", 
q.  Lxiv  *,  quod  primum  quod  hic  dicitur,  non  est  sic  in-  •  Art.  2. 
telligendum  quasi  in  nulla  virtute  medium  virtutis  acci- 
piatur  secundum  quantitatem  rei,  in  iustitia  enim  mediura 
rationis  est  medium  rei :  sed  quia  non  in  omnibus  virtu- 
tibus  medium  accipitur  secundum  rei  quantitatem,  sed 
secundum  adaequationem  ad  regulam  rationis. 

Ad  auctoritatem  Salomonis,  dicit  quod  loquitur  de 
coacta  paupertate,  quae  furandi  solet  esse  occasio. 


-''^^/fS^^^CSi^^ 


CAPITULUM  CENTESIMUM  TRIGESIMUM  QUINTUM 

A   86  r    a  12. 

SOLUTIO  EORUM  QUAE  OBIICIEBANTUR 

CONTRA    DIVERSOS    MODOS    VIVENDI    EORUM 

QUI  ASSUMUNT  VOLUNTARIAM  PAUPERTATEM. 


'    Vide    cap . 

CXXXII. 


osT  haec  autem  ccfnsiderandum  est  de 
modis  quibus  oportet  vivere  eos  qui 
paupertatem  voluntariam  sectantur  *. 
Et  quidem  primus  modus,  ut  scilicet 
de  pretio  possessionum  venditarum  omnes  com- 
muniter  vivant,  sufftciens  est,  non  tamen  ad  lon- 
gum  tempus.  Et  ideo  Apostoli  hunc  modum  vi- 
vendi  fidelibus  in  lerusalem  instituerunt,  quia 
praevidebant  per  Spiritum  Sanctum  quod  non 
diu  in  lerusalem  simul  commorari  deberent,  tum 


propter  persecutiones  futuras  a  ludaeis,  tum  etiam 
propter  instantem  destructionem  civitatis  et  gen- 
tis:  unde  non  fuit  necessarium  nisi  ad  modicum 
tempus  fidelibus  providere.  Et  propter  hoc,  trans- 

s  euntes  ad  gentes,  in  quibus  firmanda  et  perdu- 
ratura  erat  Ecclesia,  hunc  modum  vivendi  non 
leguntur  instituisse. 

Non  est  autem  contra  hunc  modum  vivendi 
fraus  quae  potest  per  dispensatores  committi.  Hoc 

>o  enim  est  commune  in  omni  modo  vivendi  in  qui- 


1  haec  A  solus;  hoc.         4  quidem  post  primus  9d.         ut  scilicet]  est  ut  scilicet  sGt,  scilicet  quod  P.         8  instituerunt  E;  instituebant. 
1  futuras  A  solus ;  om  G,  et  NX,  et  iniurias  eis  inferendas  Pc,  et  iniurias     ceteri.         8  est  post  autem  P,  post  committi  \V. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXXXV.  407 

bus  aliqui  ad  invicem  convivunt :  in  hoc  autem  Considerandum  autem  quod  Dominus  in  Evan- 
tanto  minus,  quanto  difficilius  contingere  videtur  gelio  non  laborem  prohibuit,  sed  soUicitudinem 
quod  perfectionem  vitae  sectantes  fraudem  com-  mentis  pro  necessariis  vitae.  Non  enim  dixit,  No- 
mittant.  -  Adhibetur  etiam  contra  hoc  remedium  lite  laborare :  SQd,  Nolite  solliciti  esse.  Quod  a  mi- 
per  providam  fidelium  dispensatorum  institutio-  s  nori  probat.  Si  enim  ex  divina  providentia  sus- 
nem.  Unde  sub  Apostolis  electi  sunt  Stephanus  tentantur  aves  et  lilia,  quae  inferioris  conditionis 
Act.  VI,  3  sqq.  et  ulii,  qui  aci  hoc  officium  idonei  reputabantur*.     sunt,  et  non  possunt  laborare  illis  operibus  quibus 

Est  autem  et  secundus  modus  vivendi  conve-  homines  sibi  victum  acquirunt ;  multo  magis  pro- 
niens  paupertatem  voluntariam  assumentibus :  ut  videbit  hominibus,  qui  sunt  dignioris  conditionis, 
scilicet  de  possessionibus  communibus  vivant.  Nec  ■»  et  quibus  dedit  facultatem  per  proprios  labores 
per  hunc  modum  aliquid  deperit  periectioni  ad  victum  quaerendi;  ut  sic  non  oporteat  anxia  sol- 
quam  tendunt  paupertatem  voluntariam  assumen-  licitudine  de  necessariis  huius  vitae  affligi.  Unde 
tes.  Potest  enim  fieri  per  unius  eorum  vel  pau-  patet  quod  per  verba  Domini  quae  inducebantur, 
corum  sollicitudinem  ut  possessiones  modo  debito  huic  modo  vivendi  non  derogatur. 
procurentur,  et  sic  alii,  absque  temporalium  sol-  ■?  Nec  etiam  iste  modus  vivendi  potest  reprobari 
licitudine  remanentes,  libere  possunt  spiritualibus  propter  hoc  quod  non  sufficiat.  Quia  hoc  ut  in 
vacare,  quod  est  fructus  voluntariae  paupertatis.  paucioribus  accidit,  quod  aliquis  non  possit  tan- 
Nec  etiam  illis  deperit  aliquid  de  perfectione  vitae  tum  labore  manuum  acquirere  quod  sufhciat  ad 
qui  hanc  sollicitudinem  pro  aliis  assumunt :  quod  necessarium  victum,  vel  propter  infirmitatem,  vel 
enim  amittere  videntur  in  defectu  quietis,  recu- 20  propter  aliquid  huiusmodi.  Non  est  autem,  pro- 
perant  in  obsequio  caritatis,  in  quo  etiam  perfectio  pter  defectum  qui  in  paucioribus  accidit,  aliqua 
vitae  consistit.  ordinatio  repudianda :  hoc  enim  et  in  naturalibus 

Nec  etiam  per  hunc  modum  vivendi  concordia  et  in  voluntariis  ordinationibus  accidit.  Nec  est 
tollitur  occasione  communium  possessionum.  aliquis  modus  vivendi  per  quem  ita  provideatur 
Tales  enim  debent  paupertatem  voluntariam  assu-  ^s  homini  quin  quandoque  possit  deficere  :  nam  et 
mere  qui  temporalia  contemnant;  et  tales  pro  tem-  divitiae  furto  aut  rapina  possunt  auferri,  sicut 
poralibus  communibus  discordare  non  possunt;  et  qui  de  labore  manuum  vivit  potest  debili- 
praesertim  cum  ex  temporalibus  nihil  praeter  ne-  tari.  -  Remanet  tamen  aliquod  remedium  circa 
cessaria  vitae  debeant  expectare ;  et  cum  dispensa-  dictum  modum  vivendi :  ut  scilicet  ei  cuius  labor 
tores  oporteat  esse  fideles.  -  Nec  propter  hoc  quod  i»  ad  proprium  victum  non  sufficit,  subveniatur  vel 
aliqui  hoc  modo  vivendi  abutuntur,  hic  modus  per  alios  eiusdem  societatis,  qui  plus  possunt  la- 
vivendi  potest  improbari :  cum  etiam  bonis  male  borare  quam  eis  necessarium  sit;  vel  etiam  per 
utantur  mali,  sicut  et  malis  bene  utuntur  boni.         eos  qui  divitias  possident,  secundum  legem  cari- 

Tertius  etiam  modus  vivendi  paupertatem  vo-  tatis  et  amicitiae  naturalis,  qua  unus  homo  alteri 
luntariam  assumentibus  convenit :  ut  scilicet  de  u  subvenit  indigenti.  Unde  et,  cum  Apostolus  dixis- 
labore  manuum  vivant.  Non  enim  vanum  est  set,  II  Thess.  iii '°,  Qui  non  vitlt  operari,  non  man- 
temporalia  dimittere  ut  iterum  acquirantur  per  diicet;  propter  illos  qui  sibi  non  sufficiunt  ad 
laborem  manuum  :  sicut  prima  ratio  in  contra-  victum  quaerendum  proprio  labore,  subdit  admo- 
rium  proponebat.  Quia  divitiarum  possessio  et  nitionem  ad  alios,  dicens  * :  Vos  aiitem  nolite  de-  '  vers.  »3. 
sollicitudinem  requirebant  in  procurando,  vel  sal-  A°ficere  benefacientes. 

tem  custodiendo,  et  affectum  hominis  ad  se  tra-  Cum  etiam  ad  necessarium  victum  pauca  suf- 
hebant :  quod  non  accidit  dum  aliquis  per  laborem  ficiant,  non  oportet  eos  qui  modicis  sunt  contenti, 
manuum  quotidianum  victum  acquirere   studet.     magnum   tempus    occupare  in  necessariis  quae- 

Patet  autem  quod  ad  acquirendum  per  labo-  rendis  labore  manuum.  Et  ita  non  impediuntur 
rem  manuum  victum  quantum  sufficit  ad  naturae  4s  multum  ab  aliis  operibus  spiritualibus,  propter 
sustentationem,  modicum  tempus  sufhcit,  et  mo-  quae  paupertatem  voluntariam  assumpserunt:  et 
dica  sollicitudo  necessaria  est.  Sed  ad  divitias  con-  praecipue  cum,  manibus  operando,  possint  de 
gregandas.  vel  superfluum  victum  conquirendum  Deo  cogitare  et  eum  laudare,  et  alia  huiusmodi 
per  laborem  manuum,  sicut  saeculares  artifices  facere  quae  singulariter  sibi  viventes  observare 
intendunt,  oportet  multum  tempus  impendere  et  5°  oportet.  Sed  et,  ne  omnino  in  spiritualibus  ope- 
magnam  sollicitudinem  adhibere.  In  quo  patet  ribus  impediantur,  possunt  efiam  aliorum  fidelium 
solufio  secundae  rationis.  beneficiis  adiuvari.         < 


9  paupertatem  voluntariam  assuraentibus  A  solus;  voluntariam  paupertatera  sectantibus.  i3   fieri  per  unius  eorura  A  soliis;  fore  (forte 

D,  forum  G,  fere  N)  fieri  per  unius  aDGN,  fieri  per  unius  fere  E,  fieri  per  unius  CWYZftPc.  25   paupertatem  hic  A  solus;  post  volunta- 

riam.  3i  abutuntur  potius  quam  abutantur  A;  abutantur  omnes.  3:  male  utantur  mali]  mali  utantur  male  Pc.  33  malis  bene  utuntur 
boni  A  solus  ;  bonis  niali  bene  utuntur  X,  malis  boni  bene  utuntur  ceteri.  40  requirebant...  trahebant  A  solus  sed  casu  forte;  requirebat... 
trahebat  (trahit  W).         41   custodiendo]  in  custodiendo  ZPrf.         42  quod]  quia  aZ.  aliquis  A  solus;  obsequiis.         46  victum]  quotidianum 

victum  BHX.         48  conquirendum  A  solus;  quaerendum. 

1   Considerandum]  est  addunt  GPc  et  post  autem  b.         2  non  post  laborem  GNfr.  8  viotuni  A  solus;  necessarium  oW(pG?)c,  neces- 

saria  CDENYZ6,  necessarium  victum  Pd.  12  huius  A  solus;  om.  16  propter  hoc  A  solus;  per  hoc.  18  sufficiat  EsGfrPc;  sufficit. 

22  et  in...  et  in  DX;  etiam  in...  et  in  EY,  in...  et  in  Gfc,  in...  etiam  in  N,  et  in...  et  etiam  C,  et  in...  et  etiam  in  BGHWZ.  29  dictum  E; 

praedictum.  3+    qua]  qiiam  pF,  quia  GYt,  per  quara  W.  Sy    illos  A  solus;  alios.  41    necessariura  liic  A  solus;  post  victum. 

47  cum  om  GN.  possint  DENi;  possent  P,  possunt  ceteri.  5o  Sed  et]  A  solus;  Sed.  omnino]  oratio  DFGHY.  5l   impediantur 

ENZsGtPc;  impediatur. 


4o8  SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXXXV. 

Licet  autem  voluntaria  paupertas  non  assu-  peribus  utiles,  alios  ad  misericordiae  opera  verbis 
matur  propter  otium  tollendum  aut  carnem  ma-  et  exemplis  provocando,  quam  fiant  damnosi,  ad 
cerandam  opere  manuali,  quia  hoc  etiam  divitias  sustentationem  vitae  aliorum  beneficiaaccipientes. 
possidentes  lacere  possent ;  non  est  tamen  dubium  Patet  etiam  quod  homines  in  virtute  perfecti, 
quin  labor  manualis  ad  praedicta  valeat,  etiam  s  quales  esse  oportet  qui  voluntariam  paupertatem 
submota  victus  necessitate.  Tamen  otium  per  sectantur.  divitias  contemnentes,  libertatem  animi 
alias  occupationes  utiiiores  potest  auferri,  et  car-  non  perdunt  propter  aliqua  modica  quae  ad  su- 
nis  concupiscentia  validioribus  remediis  edomari.  stentationem  vitae  ab  aliis  accipiunt :  cum  homo 
Unde  propter  huiusmodi  causas  non  imminet  ne-  libertatem  animi  non  perdat  nisi  propter  ea  quae 
cessitas  laborandi  his  qui  alias  habent,  vel  habere  >°  in  atfectu  suo  dominantur.  Unde  propter  ea  quae 
possunt,  unde  licite  vivant.  Sola  enim  necessitas  homo  contemnit,  si  sibi  dentur,  libertatem  non 
victus  cogit  manibus  operari :  unde  et  Apostolus     perdit. 

dicit,  II  Thess.  iii '" :  Qiii  non  inilt  operari,  non  Licet  autem  sustentatio  eorum  qui  vivunt  de 
mandiicel.  his  quae  ab  aliis  dantur,  ex  voluntate   dantium 

Quartus  etiam  modus  vivendi,  de  his  quae  ab  -s  dependeat,  non  tamen  propter  hoc  insufficiens 
aliis  inferuntur,  est  conveniens  illis  qui  pauper-  est  ad  sustentandam  vitam  pauperum  Christi. 
tatem  voluntariam  assumunt.  Non  enim  hoc  est  Non  enim  dependet  ex  voluntate  unius,  sed  ex 
inconveniens,  ut  qui  sua  dimisit  propter  aliquid  voluntate  multorum.  Non  est  autem  probabile 
quod  in  utilitatem  aliorum  vergit,  de  his  quae  quod  in  muhitudine  fidelis  populi  non  sint  multi 
ab  aliis  dantur  sustentetur.  Nisi  enim  hoc  esset,  ^°  qui  prompto  animo  subveniant  necessitatibus  eo- 
societas  humana  permanere  non  posset:  si  enim  rum  quos  in  reverentia  habent  propter  perfectio- 
aliquis    circa  sua  propria  tantum    sollicitudinem     nem  virtutis. 

gereret,  non  esset  qui  communi  utilitati  deservi-         Non  est  autem  inconveniens  si  etiam    neces- 
ret.  Oportunum  est  igitur  humanae  societati  quod     sitates  suas  exponant  et  necessaria  petant,  vel  pro 
illi   qui,  praetermissa    propriorum   cura,   utilitati  ^s  aliis  vel  pro  se.  Hoc  enim  et  Apostoli  fecisse  le- 
communi  deserviunt,  ab  his  quorum  ufilitati  de-     guntur :  non  solum  ab   illis  quibus  praedicabant 
serviunt,  sustententur:  propter  hoc  enim  et  mi-     necessaria  accipientes,  quod  magis  potestatis  erat 
lites   de  stipendiis  aliorum  vivunt,  et  rectoribus     quam  mendichatis,  propter  ordinationem  Domini 
reipublicae  de  communi  providetur.  Qui  autem     ui  qiii  Epangelio  desenniint,  de  Evaiigelio  inpant*;  *  i  cor.,  ix,  13. 
voluntariam  paupertatem  assumunt  ut  Christum  ^°  sed  etiam  pro  pauperibus  qui  erant  in  lerusalem*,  Jicor*''a"'vm' 
sequantur,   ad    hoc    utique    omnia    dimittunt    ut     qui,  sua  dimittentes,  in  paupertate  vivebant,  nec  '*• 
communi  utilitati  deserviant,  sapientia  et  erudi-     tamen  gentibus  praedicabant ;  sed  eorum   spiri- 
tione  et  exemplis  populum  illustrantes,  vel  ora-     tualis    conversatio    poterat    illis    valere  a  quibus 
tione  et  intercessione  sustentantes.  sustentabantur.  Unde  Apostolus  talibus,  non  ex 

Ex  quo  etiam  patet  quod  non  turpiter  vivunt  !s  necessitate  sed  ex  voluntate  dantium*  persuadet  '  n  cor.,  ix,  7. 
de  his  quae  ab  aliis  dantur,  ex  quo  ipsi  maiora  in  eleemosynis  subveniendum  :  quod  nihil  est 
rependunt,  ad  sustentationem  temporalia  acci-  aliud  quam  mendicare.  -  Haec  autem  mendicitas 
pientes,  et  ii;i  spiritualibus  aliis  proficientes.  Unde  non  reddit  homines  contemptibiles  si  moderate 
et  Apostolus  dich,  II  Cor.  viii'^:  Vestra  abundan-  fiat,  ad  necessitatem,  non  ad  superfluitatem,  et 
tia,  scilicet  in  temporalibus,  illorum  inopiam  sup-  40  sine  importunitate :  considerata  conditione  perso- 
pleat,  in  eisdem :  ut  et  illorum  abundantia,  scilicet  narum  a  quibus  petitur,  et  loci  et  temporis ;  quod 
in  spiritualibus,  vestrae  inopiae  sit  supplementum.  necesse  est  observari  ab  his  qui  perfectionem 
Qui  enim  alterum  iuvat,  particeps  fit  operis  eius  vitae  sectantur. 
et  in  bono  et  in  malo.  Ex  quo  etiam  patet  quod  talis  mendicitas  non 

Dum  autem  exemplis  suis  alios  provocant  ad  4s  habet  aliquam  speciem  turpis.  Quam  haberet  si 
virtutem,  fit  ut  hi  qui  eorum  exemplis  proficiunt,  cum  importunitate  et  indiscrete  fieret,  ad  volu- 
minus  ad  divitias   afficiantur,  dum   vident   alios     ptatem  vel  superfluitatem. 

propter  perfectionem  vitae  divitias  omnino  dese-  IVlanifestum  est  autem  quod  mendicitas  cum 
rere.  Quanto  autem  aliquis  minus  divifias  amat,  quadam  abiecfione  est.  Sicut  enim  pati  ignobi- 
et  est  virtuti  magis  intentus,  tanto  facilius  divi-  >o  lius  est  quam  agere,  ita  accipere  quam  dare,  et 
tias  in  aliorum  etiam  necessitates  distribuit.  Unde  regi  et  obedire  quam  gubernare  et  imperare: 
qui,  paupertatem  voluntariam  assumentes,  de  his  quamvis,  propter  aliquid  adiunctum,  possit  re- 
quae  ab  aliis  dantur  vivunt,  magis  fiunt  aliis  pau-     compensatio  fieri. 


3  eiiam  E;  et.  4  possent  A  solus;  possunt.  est  hic  A  solus;  post  tamen.  5    valeat]  valeant  A  casu,  et  NX.  6   submota 

A  solus;  sub  modica,  9    causas  ENi>;  om.  17    voluntariam  hic  A  solus;  om  Y,  ante  paupertalem  ceteri,  18  sua)  suam  BFGHX. 

24  Oportunum]  Optimum  FfrP.  liumanae  A  sotus;  bonorum.  33  exemplis  A  solus;  exemplo.  40  illorum]  illorura  quidem  G,  illorum 
qui  N.  41  in  eisdem  A  solus;  etiam  eodem  E,  in  eodem  GN,  et  in  eodem  ceteri.  et  illorum]  illorum  GN.  46  virtutem  CD;  virtutes. 
5i   etiam  A  solus;  om. 

5  voluntariam  hic  EGNi;  post  paupertatem.  20  prompto  animo  EDP;  prompto  non  oY,  prompti  non  G,  certo  non  sG.  in  promptu  W, 
prompte  non  Z,  prompto  anirao  non  bcd.         33  illis  valere]  eis  convalere  GN.  34  Unde  A  solus;  Unde  et.         36  in  eleempsynis]  melius 

G,  eleemosynis  P.  40  sine  iraportunitate  EZP ;  cum  opportunitate  Y,  sumere  ( r )  oportunitatem  C,  sine  opportunitate  ceteri.  44  etiam 

om  GN.  43    turpis]  turpitudinis  EP,  mali  seu  turpitudinis  Y,  turpis  lucri   sG6.         46    cum  importunitate  WfrPc  et  im-  supra  ras  Z;  sine 

opportunitate  D,  importunitate  E,  importune  sE,  cura  inopportunitate  ceteri.  voluptatem  vel  superfluitatem  DE;  superfluitatem  vel  voluptatera. 
49  est  A  solus;  fit.         5i  regi  et  obedire  A  solus;  regi  obedire.         52  possit  ED;  posset. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXXXV. 


409 


Ea  vero  quae  abiectionis  sunt  sponte  assumere, 
ad  humilitatem  pertinet:  non  quidem  simpliciter, 
sed  secundum  quod  necessarium  est.  Cum  enim 
humilitas  sit  virtus,  nihil  indiscrete  operatur.  Non 
est  igitur  humilitatis,  sed  stultitiae,  si  quis  quod- 
cumque  abiectum  assumpserit :  sed  si  id  quod 
necessarium  est  fieri  propter  virtutem,  aliquis 
propter  abiectionem  non  recusat;  puta,  si  caritas 
e.xigit  quod  proximis  aliquod  abiectum  officium 
impendatur,  hoc  per  humilitatem  aliquis  non  re-  ■ 
cuset.  Si  igitur  necessarium  est  ad  perfectionem 
pauperis  vitae  sectandam  quod  aliquis  mendicet, 
hanc  abiectionem  ferre  humilitatis  est.  -  Quan- 
doque  etiam  abiecta  assumere  virtutis  est,  etsi 
nostrum  officium  non  requirat,  ut  alios  nostro 
exemplo  provocemus  quibus  incumbit,  ut  id  fa- 
cilius  ferant:  nam  et  dux  interdum  militis  officio 
fungitur  ut  alios  provocet.  -  Quandoque  etiam 
abiectis  utimur  secundum  virtutem  ut  medicina 
quadam.  Puta,  si  alicuius  animus  ad  immodera-  • 
tam  extollentiam  sit  pronus,  utiliter,  debita  mo- 
deratione  servata,  abiectis  utitur,  vel  sponte  vel 
ab  aliis  impositis,  ad  elationem  animi  compri- 
mendam:  dum  per  haec  quae  gerit,  sibi  ipsi  quo- 
dammodo  parificat  etiam  infimos  homines,  qui  ■■ 
circa  vilia  officia  occupantur. 

Est  autem  omnino  irrationabilis  error  illorum 
qui  putant  omnem  sibi  soUicitudinem  a  Domino 
interdictamde  victu  quaerendo.  Omnis  enim  actus 
sollicitudinem  requirit.  Si  igitur  homo  nullam  sol- 
licitudinem  de  rebus  corporalibus  habere  debet, 
sequitur  quod  nihil  corporale  agere  debeat :  quod 
neque  possibile,  neque  rafionabile  est  observari. 
Deus  enim  unicuique  rei  ordinavit  actionem  se- 
cundum  proprietatem  suae  naturae.  Homo  autem 
ex  spirituali  et  corporali  natura  conditus  est.  Ne- 
cessarium  est  igitur,  secundum  divinam  ordina- 
tionem,  ut  et  corporales  actiones  exerceat  et  spi- 
ritualibus  intendat :  et  tanto  perfectior  est  quanto 
plus  spiritualibus  intendit,  non  est  tamen  hic  mo- 
dus  perfectionis  humanae  quod  nihil  corporale 
agatur:  quia,  cum  corporales  actiones  ordinentur 
ad  ea  quae  sunt  necessaria  ad  conservationem 
vitae.  si  quis  eas  praetermittit,  vitam  suam  negligit, 
quam  quilibet  conservare  tenetur.  Expectare  au- 


tem  a  Dco  subsidium  in  his  in  quibus  aliquis  se 
potest  per  propriam  actionem  iuvare,  praeter- 
missa  propria  actione,  est  insipientis  et  Deum 
tentantis.  Hoc  enim  ad  divinam  bonitatem  per- 
tinet,  ut  rebus  provideat,  non  immediate  omnia 
faciendo,  sed  alia  movendo  ad  proprias  actiones, 
ut  supra  *  ostensum  est.  Non  ergo  est  expectan-  •  cap.  lxxvh. 
dum  a  Deo  ut,  omni  actione  qua  sibi  aliquis  sub- 
venire   potest   praetermissa,   Deus  ei  subveniat: 

'  hoc  enim  divinae  ordinationi  repugnat,  et  boni- 
tati  ipsius. 

Sed  quia,  licet  in  nobis  sit  agere,  non  tamen 
in  nobis  est  ut  actiones  nostrae  debitum  finem  sor- 
tiantur,  propter  impedimenta  quae  possunt  con- 
tingere ;  hoc  dispositioni  divinae  subiacet,  quid 
cuique  ex  actione  sua  proveniat.  Praecipit  ergo 
Dominus  nos  non  debere  esse  sollicitos  de  eo 
quod  ad  Deum  pertinet,  scilicet  de  evenfibus  no- 
strarum  actionum :  non  autem  prohibuit  nos  esse 

'  sollicitos  de  eo  quod  ad  nos  pertinet,  scilicet  de 
nostro  opere.  Non  igitur  contra  praeceptum  Do- 
mini  agit  qui  de  iis  quae  ab  ipso  agenda  sunt 
soUicitudinem  habet :  sed  ille  qui  sollicitus  est 
de  his  quae  possunt  emergere  etiam  si  ipse  pro- 
prias  actiones  exequatur,  ita  quod  debitas  actiones 
praetermittat  ad  obviandum  huiusmodi  eventibus, 
contra  quos  debemus  in  Dei  providentia  sperare, 
per  quam  efiam  aves  et  herbae  sustentantur ;  ta- 
lem  enim  sollicitudinem  habere,  videtur  pertinere 

'  ad  errorem  gentilium,  qui  divinam  providentiam 
negant.  Propter  quod  Dominus  concludit*  quod  '  Matih.  vi,  34- 
non  simiis  solliciti  in  crastinum.  Per  quod  non 
prohibuit  quin  conservemus  ea  quae  sunt  nobis 
in  crastinum  necessaria  suo  tempore,  sed  ne  de 
futuris  eventibus  sollicitaremur,  cum  quadam  de- 
speratione  divini  auxilii:  vel  ne  praeoccupet  hodie 
soUicitudinem  quae  erit  habenda  in  crastino,  quia 
quilibet  dies  suam  soUicitudinem  habet ;  unde 
subditur,  Sufficit  diei  malitia  sua. 

'  Sic  igitur  patet  quod  diversis  modis  convenien- 
tibus  vivere  possunt  qui  voluntariam  paupertatem 
sectantur.  Inter  quos  tanto  aliquis  laudabilior  est, 
quanto  magis  a  sollicitudine  temporalium,  et  oc- 
cupatione  circa  ea,  hominis  animum  reddit  im- 

;  munem. 


9  exigit]  exigat  CFYPc.  lo   per]  propter  Pc.  l5    nostrum  officium  (ex  nobis  ex  hoc  officio)  E,  nostrum  hoc  officium.  nostro 

(ante  nostro  deletiir  quibus  Qcubit;  supra  9  scribitur  T,  quod  tamen  codeleri  intelligendum  est)  ZP;  etiam  nostro  E,  in  nostro  ceteri. 
ig  secundum  A  solus;  per.  21  extollentiam  A  solus;  excellentiam.  3l  ccrporalibus  A  solus;  temporalibus.  32  corporale  Z;  temporale. 
34  actionem  A  solus;  om  N,  actiones  ceteri.         38  ut  etj  ut  DbPc.         40  tamen  A  solus;  igitur  YPc,  enira  ceteri.        hic  om  Pc, 

1  in  his  A  solus;  om,  aliquis  hic  E;  post  se.  7  ostensum  A  solus;  dictum.  ergo  est  A  solus;    est  EFGN,  est  autem  X,  est 

igitur  ceteri,  8  qua  A  solus;  propria  qua.  i3  sortiantur  A  solus;  consequantur.  18  ad  Deum  A  sotus;  ad  nos  non  aWYiPc,  ad  nos 
GN;  ad  Deum...  de  eo  quod  hom  om  DEXZ.         32  Per  sEPc;  Propter.         38  quilibet  ^osf  dies  E,  quaelibet  Pc.  39  diei  DsE;  enim  E, 

enim  diei  ceteri. 

Commentaria    Ferrariensis 


•  Cf.  Comment. 
cap,  praec,  init. 


•  Cap.  cxxxii, 
Est  enim. 


SEcuNDO  loco,  respondet  Sanctus  Thomas  obiectionibus 
factis  contra  particulares  modos  vivendi  in  paupertate*. 
I.  Ad  primum  eorum  quae  obiiciebantur  contra  primum 
modum,  qui  est  ut  vivatur  de  pretio  possessionum  vendi- 
tarum  *,  respondet  quod  utique  ille  modus  non  est  suffi- 
ciens  ad  longum  tempus.  Et  ideo  Apostoli  in  lerusalem 
tantum  hunc  modum  vivendi  fidelibus  instituerunt :  quia 
praevidebant  per  Spiritum  Sanctum  quod  non  diu  simul 

SUMMA    CoNTRA    GeNTILKS    D.    ThOMAK    ToJ[.   H. 


in  lerusalem  commorari  debebant,  propter  persecutiones, 
et  propter  civitatis  destructionem.  Unde  ad  gentes  trans- 
euntes,  in  quibus  firmanda  et  perduratura  erat  Ecclesia, 
hunc  modum  vivendi  non  leguntur  instituisse. 

Ad  secundum  dicit  quod  non  obstat  fraus  quae  per 
dispensatores  committi  potest:  quia  hoc  est  commune 
omni  modo  vivendi  in  quo  aliqui  ad  invicem  convivunt. 
Sed  difficilius    contingere    videtur   ut   perfectionem   vitae 

52 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXXXV. 


quia  ex  responsione 


ad 


pnmum 


*Cap.cxxxii,£;/ 
autem. 


•  Ib. 
lem. 


410 

sectantes  traudem  committant.  -  Dicit  secundo,  quod  huic 
remedium  adhibetur  per  providam  fidelium  dispensatorum 
institutionem. 

Advertc  quod  Sanctus  Thomas  intendit  negare  conse- 
quentiam:  et  etiam  antccedens,  in  hoc  quod  dicit  facile 
esse  ut  in  hoc  modo  vivendi  iVaus  committatur  per  dis- 
pensatores. 

Tertium   non    solvit : 
patet  eius  solutio. 

II.  Ad  id  quod  obiicitur  contra  secundum  modum,  qui  est 
ut  vivatur  de  communibus  possessionibus  *,  negat  assum- 
ptum.  Ad  cuius  primam  probationem  dicit  primo,  quod 
per  unius  vel  paucorum  sollicitudinem  possunt  debito 
modo  possessiones  procurari,  aliis  Hbere  spiritualibus  va- 
cantibus.  -  Dicit  secundo,  quod  nec  assumentibus  hanc 
soliicitudinem  pro  aliis  deperit  aliquid  de  perfectione  vitae : 
quia  quod  videntur  amittere,  recompensatur  per  obsequium 
caritatis,  in  quo  etiam  perfectio  vitae  consistit. 

Ad  secundam  probationem,  negat  assumptum  in  pro- 
posito.  Quia  temporalia  contemnentes  pro  temporalibus 
communibus,  ex  quibus  nihil  practer  necessaria  vitae  debcnt 
expectare,  discordare  non  possunt.  Et  pracsertim  cum  dis- 
pensatores  oporteat  esse  fideles.  -  Dicit  secundo,  negando 
consequentiam,  quod,  cum  ctiam  bonis  mali  utantur  male, 
non  potest  hic  modus  improbari  ex  eo  quod  ahqui  eo 
abutantur. 

III.  Ad  primum  contra  tertium  vivendi  modum,  qui  est 
.Adhucati-  ut  cx  labore  manuum  vivatur*,  negatur  assumptum.  Quia 

divitiarum  possessio  et  sollicitudinern  requirebat  in  procu- 
rando,  vel  etiam  custodiendo ;  et  affectum  hominis  ad  se 
trahebat.  Hoc  autem  non  accidit  dum  quis  labore  manuum 
sibi  quotidianum  victum  quaerit. 

2.  Ad  secundum,  negat  assumptum.  Ad  cuius  proba- 
tionem  dicit  quod  ad  divitias  quidem  congregandas,  vel 
superfluum  victum,  ex  labore  manuum,  oportet  multum 
tempus  impendere,  et  magnam  sollicitudinem  adhibere:  non 
autem  ad  acquirendum  quantum  sufficit  ad  vitae  susten- 
tationem. 

3.  Ad  auctoritatem  Domini  in  Evangelio,  dicit  quod  per 
illa  verba  non  prohibuit  Dominus  laborem  manuum,  sed 
anxiam  et  afflictivam  mentis  sollicitudinem  pro  necessariis 
vitae.  Quod  ostenditur,  quia  non  dixit,  Nolite  laborare,  sed, 
Nolite  solliciti  esse.  Hoc  autem  a  minori  Dominus  probat, 
ex  providentia  divina  qua  sustentantur  aves  et  lilia,  quae 
non  possunt  laborare  illis  operibus  quibus  homines  sibi 
necessarium  victum  acquirunt. 

4.  Ad  quartum,  negat  assumptum.  Ad  cuius  primam 
probationem  dicit  quod  in  paucioribus  accidit  quod  aliquis 
non  possit  labore  manuum  sibi  necessarium  victum  acqui- 
rere.  Non  cst  autem  propter  defectum  qui  in  paucioribus 
accidit,  aliqua  ordinatio  repudianda:  quia  hoc  et  in  natu- 
falibus,  et  etiam  in  voluntariis  ordinationibus  accidit.  Unde 
et  divitiae  furto  aut  rapina  possunt  auferri :  sicut  qui  de 
labore  manuum  vivit,  potest  debilitari.  -  Dicit  secundo, 
quod  circa  hoc  remanet  aliquod  remedium :  ut  scilicet  ei 
qui  laborare  non  potest,  provideatur  vel  per  alios  eiusdem 
societatis,  vel  etiam  per  eos  qui  divitias  possident,  secun- 
dum  legem  caritatis  et  amicitiae  naturalis.  Quod  ostenditur 
ex  admonitione  Apostoli  II  Thess.  ni.  -  Ex  iis  patet  quod 
negatur  consequentia. 

Ad  secundam  probationem  dicit  primo,  quod  eos  qui 
modicis  sunt  contenti,  quae  ad  victum  necessarium  sui^- 
ciunt,  non  oportet  magnum  tempus  occupare  in  necessariis 
quaerendis  labore  manuum.  -  Dicit  secundo,  quod  non 
multum  impediuntur  ab  aliis  operibus  spiritualibus :  prae- 
cipue  cum,  manibus  operando,  de  Deo  cogitare  possint  et 
eum  laudare,  ac  alia  huiusmodi  facere  quae  singulariter 
sibi  viventes  observare  oportet.  -  Dicit  tertio,  quod  ne 
nimium  in  spiritualibus  impediantur,  possunt  etiam  alio- 
rum  fidelium  beneficiis  adiuvari. 

5.  Cum  impugnantur  responsiones  ibi  datae  *,  eius  im- 
pugnationes  admittit  Sanctus  Thomas.  Addit  tamen  quod, 
Hcet  voluntaria  paupertas  propter  otium  tollendum  aut 
concupiscentiam  domandam  opere  manuali  non  assumatur, 
non  est  tamen  dubium  quin  labor  manualis  ad  praedicta 


*  Ib.,  Si  quis  au- 
tem  dicat. 


valeat,  etiam  sub  modica  *  victus  necessitate,  idest,  etiam 
si  non  indigeat  quis  raultum  laborare  propter  necessaria 
vitae  acquirenda.  Sed  tamen,  cum  otium  per  alias  occupa- 
tiones  utiHores  possit  auferri,  et  carnis  concupiscentia  vali- 
dioribus  remediis  edomari,  propter  huiusmodi  non  imminet 
necessitas  laborandi  iis  qui  alias  habent,  aut  habere  possunt, 
unde  vivant:  sed  sola  victus  necessitas  cogit  manibus 
operari.  Quod  ostenditur  II   Thess.  iii. 

6.  Ad  horum  intelligentiam,  duo  sunt  advertenda,  ex 
doctrina  Sancti  Thomae  II'''  11''"',  q.  clxxxvii,  a.  3.  Primum 
est  quod  siib  opere  manuali  intelliguntur  omnia  mundana 
officia  ex  quibus  homines  licite  victum  lucrantur,  sive 
manibus,  sive  pedibus,  sive  lingua  lucrentur.  Quia  enim 
manus  organum  organorum  est  *,  per  opus  nianuum 
omnis  operatio  intelligitur  qua  victum  licite  aliquis  lu- 
crari  potest. 

Secundum  est  quod,  cum  operari  manibus  ordinetur 
ad  victum  quaercndum;  et  ad  otium  tollendum ;  ac  con- 
cupiscentiam  refrenandam :  secundum  quod  ordinatur  ad 
victum  quaerendum,  cadit  sub  necessitate  praecepti  prout 
est  necessarium  ad  talem  finem.  Quia  quod  ordinatur  ad 
Jinem,  a  fine  necessitatem  habet:  ut  sciiicet  in  tantum  sit 
necessarium,  in  quantum  finis  sine  eo  esse  non  potest.  Et 
ideo  qui  non  habet  aliunde  unde  vivere  possit,  tenetur 
manibus  operari:  qui  autem  alias  habet  unde  licite  vivere 
possit,  non  tenetur  sub  praecepto.  —  Secundum  autem, 
quod  ordinatur  ad  otium  tollendum,  vel  ad  corporis  ma- 
cerationem,  non  cadit  sub  necessitate  praecepti  secundum 
se  consideratum :  quia  potest  multis  aliis  modis  vel  caro 
macerari,  vel  otium  tolli. 

Primum  horum  dictorum  intellexit  Sanctus  Thomas 
cum  dixit  quod  sola  victus  necessitas  cogit  manibus  ope- 
rari.  Alterum  vero,  cum  dixit  quod,  quia  otium  per  alias 
utiliores  occupationes  potest  auferri,  et  carnis  concupi- 
scentia  validioribus  remediis  edomari,  non  imminet  neces- 
sitas  operandi  iis  qui  alias  habent,  aut  habere  possunt, 
unde  vivant. 

IV.  Ad  primum  contra  quartum  vivendi  niodum,  qui 
est  ut  vivatur  de  iis  quae  ab  aliis  inferuntur*,  negat  as- 
sumptum.  Quia  voluntariam  paupertatem  assumentes  ut 
Christum  sequantur,  ad  hoc  omnia  dimittunt  ut  communi 
utilitati  deserviant,  sapientia,  eruditione  et  exemplo  popu- 
lum  illustrantes,  vel  oratione  et  intercessione  sustentantes. 
Non  est  autem  inconveniens  ut  qui  sua  dimisit  propter 
aliquid  quod  in  aliorum  utilitatem  vergit,  de  iis  quae  ab 
aliis  dantur  sustentetur.  -  Declaratur  exemplo  militum,  et 
rectorum  reipublicae. 

2.  Ad  secundum  dicit  primo,  quod  isti  maiora  repen- 
dunt,  scilicet  spiritualia  pro  temporalibus:  ut  patet  ex  Apo- 
stolo,  II  Cor.  viit. 

Dicitsecundo,quod  voluntariam  paupertatem  assumentes 
suis  exemplis  ahos  ad  virtutes  provocant,  ad  contemptum 
scilicet  divitiarum.  ^  Advertendum  quod  per  hoc  secun- 
dum  dictum  vult  Sanctus  Thomas  respondcre  ei  quod  in 
obiectione  dicebatur,  posse  scilicet  sustineri  ut  qui  populo 
serviunt  in  aliquo  of&cio,  ab  aliis  necessaria  vitae  recipiant ; 
non  autem  de  aliis,  qui  in  nullo  ofiicio  ministrant  populo. 
Patet  enim  quod  etiam  isti  sunt  aliis  sua  voluntaria  pau- 
pertate  utiles,  dum  suo  exemplo  eos  ad  bonum  provocant, 
eosque  suis  orationibus  iuvant:  licet  in  nullo  particulari 
officio  illis  ministrent.  Et  ideo  possunt  ab  aliis  necessaria 
vitae  recipere. 

3.  Ad  tertium  dicit  quod  isti  sunt  magis  utiles  aliis  pau- 
peribus  quam  damnosi :  quia  ahos  ad  misericordiae  opera 
verbis  et  exemplis  provocant,  inducendo  ad  divitiarum 
contemptum.  Quanto  enim  aliquis  minus  divitias  amat,  et 
est  intentus  virtuti,  tanto  facilius  divitias  in  aliorum  ne- 
cessitates  distribuit. 

4.  Ad  quartum,  negat  assumptum.  Ad  cuius  probationem, 
negat  quod  hic  vivendi  modus  libertatem  animi  impediat. 
Cum  enim  oporteat  voluntarios  pauperes  in  omni  virtute 
perfectos  esse,  propter  modica  quae  ad  sustentationem  vitae 
ab  aliis  accipiunt,  libertatem  animi  non  perdunt :  quia  homo 
per  ea  quae  contemnit,  si  sibi  dentur,  animi  non  perdit 
libertatem. 


'  Cf.  text.  et  var. 


*  111  de  Anima, 
VIII,  2;  s.  Th.  1. 
>3- 


'  Cap.  cxxxii,/»- 
venitur. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXXXV. 


•   Cap.    cxxKii, 

Item.  Ad  hoc. 


'  Ibid..  Manife- 
stum  est. 


5.  Ad  quintum,  negat  consequentiam.  Quia  sustentatio 
pauperum  non  dependet  a  voluntate  unius,  sed  ex  volun- 
tate  multorum.  Non  est  autem  probabile  quod  in  multi- 
tudine  fidelis  populi  non  sint  muiti  qui  prompto  animo 
subveniant  necessitatibus  eorum  quos  in  reverentia  habent 
propter  perfectionem  virtutis. 

6.  Ad  sextum  dicit  primo,  quod  non  est  inconveniens  si 
tales  pauperes  necessitates  suas  aliis  exponant,  et  necessaria 
tam  pro  se  quam  pro  aliis  petant.  Quia  et  Apostoli  hoc 
fecisse  leguntur:  non  solum  ab  iis  quibus  praedicabant  ne- 
cessaria  accipientes,  tanquam  ex  potestate ;  sed  etiam  ex 
mendicitate  pro  pauperibus  qui  erant  in  lerusalem  acci- 
pientes.  -  Dicit  secundo,  quod  haec  mendicitas  non  reddit 
homines  contemptibiles,  si  moderate  fiat:  scilicet  ad  ne- 
cessitatem,  non  ad  superfluitatem;  et  sine  importunitate, 
considerata  conditione  personarum  a  quibus  petitur,  et  loci 
et  temporis.  Quod  observari  necesse  est  ab  iis  qui  perfe- 
ctionem  vitae  sectantur. 

7.  Ad  septimum,  negat  antecedens.  .Mendicitas  enim  non 
habet  aliquam  speciem  turpis  lucri  nisi  cum  importunitate 
et  indiscrete  fiat,  ad  superfluit.atem  vel  voluptatem. 

8.  Ad  octavum*  non  respondetSanctusThomas,  quia  ex 
solutionibus  superius  datis  patet  eius  solutio.  Patet  enim 
falsum  esse  quod  maior  sollicitudo  requiratur  ad  acqui- 
rendum  aliena,  quantum  ad  sustentationem  vitae  sufficit, 
quam  ad  divitiarum  congregationem  aut  conservationem, 
quae  requiritur  si  quis  debeat  divitiis  longo  tempore  uti. 

9.  Ad  impugnationem  illius  responsionis  quae  ponit 
laudandam  esse  mendicitatem  propter  humilitatem  * :  dicit 
primo,  quod  mendicitas  cum  quadam  abiectione  fit,  quia 
sicut  pati  ignobilius  est  quam  agcre,  ita  accipere  quam 
dare;  licet,  propter  aliquid  adiunctum,  possit  recompen- 
satio  fieri. 

Dicit  secundo,  quod  ad  humilitatem  pertinet  ea  quae 
abiectionis  sunt  sponte  assumere,  non  quidem  simpliciter, 
sed  secundum  quod  necessarium  est:  quia,  cum  humilitas 
sit  virtus,  nihil  indiscrete  operatur. 

Dicit  tertio,  quod  humilitatis  est  si  quis  id  quod  neces- 
sarium  est  fieri  propter  virtutem,  non  recusat  propter  abie- 
ctionem:  puta  si  caritas  exigat  quod  proximis  aliquod 
abiectum  officium  impendatur.  Ex  quo  infertur  quod,  si 
necessarium  est  ad  perfectionem  pauperis  vitae  sectandam, 
quod  aliquis  mendicet,  hanc  abiectionem  ferre  humilitatis  est. 

Dicit  quarto,  quod  etiam  quandoque  abiecta  assumere 
virtutis  est  etiam  si  nostrum  officium  hoc  non  requirat: 
aut  ut  alios  nostro  exemplo  provocemus  quibus  incumbit, 
ut  id  facilius  ferant,  sicut  dux  quandoque  militis  officio 
fungitur;  aut  propter  medicinam,  puta,  si  alicuius  animus 
ad  immoderatam  excellentiam  sit  pronus,  utiliter,  debita 
moderatione  servata,  utitur  abiectis,  vel  sponte  vel  ab  aliis 
impositis,  ad  elationem  animi  comprimendam. 

10.  Advertendum  quod  ex  dictis  vult  Sanctus  Thomas 
negare  illam  propositionem,  Per  mendicitatem  derogatiir 


411 

virtuti.  Et  cura  probatur  primo,  quia  virtuosius  est  dare 
quam  accipere:  patet  ex  dictis  quod,  si  sumatur  accipere 
absolute,  id  verum  est;  sed  si  sumatur  cum  aliquo  adiuncto, 
scilicet  quod  propter  virtutem  aliquis  illa  abiectione  utatur 
quae  coniungitur  acceptioni  ab  alio,  non  est  verum. 

Cum  etiani  probatur  quia  habet  speciem  turpis  lucri: 
patet  hoc  falsum  esse  quando  mendicitas,  quae  cum  qua- 
dam  abiectione  fit,  propter  virtutem  assumitur. 

V.  Ultimo  loco,  errorem  existimantium  omnem  sollicitu- 
dinem  a  Domino  interdictam  de  victu  quaerendo  *  (qui  etiam 
superius  *  est  improbatus),  dicit  Sanctus  Thomas  omnino 
irrationabilem  esse.  Primo,  quia  sequeretur  hominem  nihil 
temporale  *  debere  agere:  cum  omnis  actus  sollicitudinem 
requirat  (scilicet  ad  hoc  ut  bene  et  laudabiliter  fiat).  Hoc 
autem  neque  possibile  neque  rationabile  est  observari. 
-  Tum  quia,  cum  corporales  actiones  ordinentur  ad  ea 
quae  sunt  necessaria  ad  conservationem  vitae,  si  quis  eas 
praetermittit,  vitam  suam  negligit,  quam  quilibet  conser- 
vare  tenetur.  -  Tum  quia  expectare  a  Deo  subsidium  in 
iis  in  quibus  se  aliquis  potest  per  propriam  actionem  iuvare, 
praetermissa  propria  operatione,  insipientis  est,  et  Deum 
tentantis :  divinaeque  ordinationi  repugnatur,  et  bonitati 
ipsius,  qua  rebus  Deus  providet  non  immediate  omnia 
agendo,  sed  alia  ad  proprias  actiones  movendo. 

Quomodo  autem  intelligenda  sint  Domini  verba,  exponit 
inquiens  quod,  cum  in  nobis  sit  agere,  non  autem  in  nobis 
sit  ut  nostrae  actiones  debitum  consequantur  efFectum, 
propter  impedimenta  quae  possunt  contingere;  praecipit 
Dorainus  nos  non  debere  esse  sollicitos  de  eo  quod  ad 
nos  non  pertinet,  sed  ad  divinara  ordinationem,  scilicet  de 
eventibus  nostrarura  actionura.  Non  autem  prohibuit  nos 
esse  soUicitos  de  eo  quod  ad  nos  pertinet,  scilicet  de  nostro 
opere.  Ex  quo  sequitur  eum  contra  Domini  praeceptura 
non  agere  qui  de  agendis  ab  ipso  sollicitudinerrl  habet: 
sed  eura  qui  soliicitus  est  de  iis  quae  possunt  eraergere 
etiam  si  ipse  proprias  operationes  exequatur,  ita  quod  ad 
obviandum  huiusmodi  eventibus  debitas  actiones  praeter- 
mittit.  Hoc  enira  ad  errorem  gentilium  pertinere  videtur, 
qui  divinam  negabant  providentiam.  Propterea  Dorainus 
concludit  quod  non  simus  solUciti  in  crastinum :  non  ita 
scilicet  quod  non  conserveraus  ea  quae  sunt  nobis  in 
crastinura  necessaria;  sed  ne  de  fufuris  eventibus  sollici- 
teraur,  cum  desperatione  divini  auxilii;  vel  ne  praeoccupet 
nos  sollicitudo  quae  erit  habenda  in  crastino.  Unde  subdi- 
tur:  Sufjicit  enim  diei  malitia   sua. 

Ex  OMNiBus  PRAEDicns  infcrt  Sanctus  Thomas  quod  patet 
diversis  modis  posse  vivere  eos  qui  voluntariam  pauper- 
tatem  sectantur:  tanto  autem  aliquem  modura  laudabilio- 
rem  esse,  quanto  raagis  a  sollicitudine  temporaliura,  et 
occupatione  circa  ea,  animura  horfiinis  reddit  immunem. 

De  hac  materia  paupertatis  voluntariae  Sanctus  Tho- 
mas  IP  IP^,  loco  praeallegato,  et  in  Tractatu  Contra  im- 
pugnantes  Religionem  *,  diffuse  pertractat. 


*   Cap.   cxxxii. 

Fiurunt. 

'  Ibid.,  Hoc  au- 

lem  videtur. 


■    Vid. 
var. 


tezt.   et 


■  Opuso.    XIX 
(Romae  1570). 


— ^viSiSl&fSw^— 


412 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXXXVI,  CXXXVII. 


*  I  Ethic,  II,  8 ; 
s.  Th.  I.  3. 


CAPITULUM  CENTESIMUM  TRIGESIMUM  SEXTUM 
ET  CENTESIMUM  TRIGESIMUM  SEPTIMUM 

A   87r    b  1. 

DE    ERRORE    EORUM    QUI    PERPETUAM    CONTINENTIAM    IMPUGNANT. 


icuT  autem  contra  paupertatis  perlectio- 

nem,  ita  et  contra  continentiae  bonum 

quidam  perversi  sensus    homines  sunt 

locuti.   Quorum   quidam  bonum    con- 

tinentiae    his    et    similibus    rationibus   excludere 

nituntur. 

Viri  enim  et  mulieris  coniunctio  ad  bonum 
speciei  ordinatur.  Dhnnius  aiitem  est  boniim  speciei 
quam  bonum  indipidui*.  Magis  ergo  peccat  qui 
omnino  abstinet  ab  actu  quo  conservatur  species, 
quam  peccaret  si  abstineret  ab  actu  quo  con- 
servatur  individuum,  sicut  sunt  comestio  et  potus, 
et  alia  huiusmodi. 

Adhuc.  Ex  divina  ordinatione  dantur  homini 
membra  ad  generationem  apta;  et  etiam  vis  con- 
cupiscibilis  incitans;  et  alia  huiusmodi  ad  hoc 
ordinata.  Videtur  igitur  contra  divinam  ordina- 
tionem  agere  qui  omnino  ab  actu  generationis 
abstinet. 

Item.  Si  bonum  est  quod  unus  contineat,  melius 
est  quod  multi,  optimum  autem  quod  omnes. 
Sed  ex  hoc  sequitur  quod  genus  humanum  de- 
ficiat.  Non  igitur  bonum  est  quod  aliquis  homo 
omnino  contineat. 

Amplius.  Castitas,  sicut  et  aliae  virtutes,  in 
medietate  consistit.  Sicut  igitur  contra  virtutem 
agit  qui  omnino  concupiscentias  insequitur,  et 
intemperatus  est ;  ita  contra  virtutem  agit  qui 
omnino  a  concupiscentiis  abstinet,  et  insensi- 
bilis  est. 

Praeterea.  Non  est  possibile  quin  in  homine  con- 
cupiscentiae  venereorum  aliquae  oriantur:  cum 
naturales  sint.  Resistere  autem  omnino  concu- 
piscentiis,  et  quasi  continuam  pugnam  habere, 
maiorem  inquietudinem  animo  tribuit  quam  si 
aliquis  moderate  concupiscentiis  uteretur.  Cum 
igitur  inquietudo  animi  maxime  perfectioni  vir- 
tutis  repugnet,  videtur  perfectioni  virtutis  adver- 
sari  quod  aliquis  perpetuam  continentiam  servet. 

Haec  igitur  contra  perpetuam  continentiam 
obiici  videntur.  Quibus  etiam  adiungi  potest  prae- 
ceptum  Domini,  quod  primis  parentibus  legitur 
esse  datum,  Genesis  i  -'^  et  ix ' :  Crescite  et  multipli- 
camini,  et  replete  terram.  Quod  non  est  revocatum, 
sed  magis  videtur  esse  a  Domino  in  Evangelio 
confirmatum,  Matth.  xix*",  ubi  dicitur:  Qiiod  Deus 
coniunxit,  homo  non  separet,  de  coniunctione  ma- 


4" 


trimonii  loquens.  Contra  hoc  autem  praeceptum 
expresse  faciunt  qui  perpetuam  continentiam  ser- 
vant.  Videtur  igitur  esse  illicitum  perpetuam  con- 
tinentiam  servare. 

Haec  autem  non  difficile  est  solvere  secundum 
ea  quae  praemissa  sunt  *.  Considerandum  enim 
est  quod  alia  ratio  est  habenda  in  his  quae  ad 
necessitatem  uniuscuiusque  hominis  pertinent: 
atque  alia  in  his  quae  pertinent  ad  multitudinis 
necessitatem.  In  his  enim  quae  ad  uniuscuiusque 
hominis  necessitatem  pertinent,  oportet  quod  cui- 
libet  provideatur.  Huiusmodi  autem  sunt  cibus  et 
potus,  et  alia  quae  ad  sustentationem  individui 
pertinent.  Unde  necessarium  est  quod  quilibet 
cibo  et  potu  utatur.  In  his  autcm  quae  necessaria 
sunt  multitudini,  non  oportet  quod  cuilibet  de 
multitudine  attribuatur:  neque  etiam  est  possibile. 
Patet  enim  muha  esse  necessaria  multitudini  ho- 
minum,  ut  cibus,  potus,  vestimentum,  domus, 
et  alia  huiusmodi,  quae  impossibile  est  quod  per 
unum  procurentur.  Et  ideo  oportet  diversorum 
esse  diversa  officia:  sicut  et  in  corpore  diversa 
membra  ad  diversos  actus  ordinantur.  Quia  ergo 
generafio  non  est  de  necessitate  individui,  sed 
de  necessitate  totius  speciei,  non  est  necessarium 
quod  omnes  homines  actibus  generationis  vacent; 
sed  quidam,  ab  his  actibus  abstinentes,  aliis  officiis 
mancipentur,  puta  militiae  vel  contemplationi. 

Ex  quo  patet  solutio  ad  secundum.  Ex  divina 
enim  providentia  dantur  homini  ea  quae  sunt 
toti  speciei  necessaria:  nec  tamen  oportet  quod 
quilibet  homo  quolibet  illorum  utatur.  Data  est 
enim  homini  industria  aedificandi,  virtus  ad  pu- 
gnandum :  nec  tamen  oportet  quod  omnes  sint 
aedificatores  aut  milites.  Similiter,  licet  homini 
divinitus  sint  provisa  virtus  generativa  et  ea  quae 
ad  actum  eius  ordinantur,  non  tamen  oportet 
quod  quilibet  actui  generationis  intendat. 

Unde  etiam  patet  solutio  ad  tertium.  Ab  his 
enim  quae  multitudini  sunt  necessaria,  qUamvis 
quantum  ad  singulos  melius  sit  quod  abstineat, 
melioribus  deditus;  non  tamen  est  bonum  quod 
omnes  abstineant.  Sicut  et  in  ordine  universi 
apparet:  quamvis  enim  substantia  spiritualis  sit 
melior  quam  corporalis,  non  tamen  esset  melius 
universum  in  quo  essent  solae  substantiae  spi- 
rituales,  sed  imperfectius.  Et  quamvis  sit  melior 


4  QuoruiT)  quidani]  Quorum  quidem  d,  Quod  quidem  P.  12  et  potus  A  solus;  potus.  21    optimum  autem  A  solus;  et  optimum. 

23  in  medietate  DXsZPc;  in  medio  NsE,  immediate  ceteri.  32  aliquae  A  solus;  om.         44  revocauim  A  solus;  remotum.  40  esse  hic 

A  solus;  om  DGW,  post  Evangelio  ceteri.         46  Quod  EGNXi;  Quos. 

1   Contra  hoc  autem  EXZ;  Sed  contra  hoc  V,  Contra  autem  hoc  ceteri.  3  Videtur  igitur  esse  iliicitum  XsE  et  sine  esse  N;  Non  ergo 

videtur  licitum  G,  Videtur  igitur  esse  licitum  E,  Videlur  igitur  non  esse  licitum  ceteri.  5  Haec plene  b;  Hoc  certo  FGXWZPc.  11  hominis 
A  solus;  om.  12  cibus  D;  cibi.  18  enim  multa  esse]  igitur  quod  multa  essc  (sunt  G)  NG.  19    ut  cibus]  ut  cihi  EX,  ut  sunt 

cibus  P.  yestimentum  A  solus;  indumentum.         21  oportet  om  H,  post  diversorum  GZPc.  22  et  in  E;  etiam  in.         36  sint  A  solus; 

sit,  ante  homini  Pc,  post  homini  D.         40  multitudini  post  sunt  cd,  om  P.         46  solae  Z;  solum.         47  melior  A  solus;  melius. 


Cap.  praec. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXXXVI,  CXXXVII. 


4i3 


'  Cap.  cxxxiv. 


•JlfaW*.  xxii,3o. 


•  III  Ethic,  xii. 
7;  s.  Th.  1.  xxir. 


oculus  pede  in  corpore  animalis,  non  tamen 
esset  perfectum  animal  nisi  haberet  et  oculum  et 
pedem.  Ita  etiam  nec  multitudo  humani  generis 
haberet  statum  perfectum  nisi  essent  aliqui  inten- 
dentes  generationis  actibus,  et  aliqui  ab  his  absti- 
nentes  et  contemplationi  vacantes. 

Quod  autem  quarto  obiicitur,  quod  necesse 
est  virtutem  in  medio  esse :  solvitur  per  id  qiiod 
supra  *  iam  de  paupertate  dictum  est.  Medium 
enim  virtutis  non  accipitur  semper  secundum 
quantitatem  rei  quae  ordinatur  ratione,  sed  se- 
cundum  regulam  rationis,  quae  debitum  finem 
attingit,  et  circumstantias  convenientes  metitur. 
Et  sic,  ab  omnibus  venereorum  delectationibus 
abstinere  praeter  rationem,  vitium  insensibilitatis 
dicitur.  Si  autem  secundum  rationem  fiat,  virtus 
est,  quae  communem  hominis  modum  excedit: 
facit  enim  homines  esse  in  quadam  divinae  si- 
militudinis  participatione ;  unde  virginitas  angelis 
dicitur  esse  cognata  *. 

Ad  quintum  dicendum  quod  sollicitudo  et  occu- 
patio  quam  habent  hi  qui  coniugio  utuntur,  de 
Uxoribus,  filiis,  et  necessariis  vitae  acquirendis,  est 
continua.  Inquietatio  autem  quam  homo  patitur  ex 
pUgna  concupiscentiarum,  est  ad  aliquam  horam. 
Quae  etiam  minoratur  per  hoc  quod  ei  aliquis  non 
consentit:  nam  quanto  aliquis  magis  delectabilibus 
utitur,  tanto  magis  crescit  in  eo  delectabilis  appe- 
titus  *.  Debilitantur  etiam  concupiscentiae  per  absti- 
nentias,  et  alia  exercitia  corporalia  quae  conveniunt 
his  qui  continentiae  propositum  habent.  -  Usus 
etiam  corporalium  delectabilium  magis  abducit 
mentem  a  sua  altitudine,  et  impedit  a  contem- 
platione  spiritualium,  quam  inquietudo  quae  pro- 
venit  resistendo  concupiscentiis  horum  delectabi- 
lium:  quia  per  usum  delectabilium,  et  maxime 
venereorum,  mens  maxime  carnalibus  inhaeret; 
curn  delectatio  faciat  quiescere  appetitum  in  re 
delectabili.  Et  ideo  his  qui  ad  contemplationem 
divinorum,  et  cuiuscumque  veritatis,  intendunt, 
maxime  nocivum  est  venereis  deditos  esse,  et 
maxime  utile  ab  eis  abstinere.  -  Nihil  autem 
prohibet,  quamvis  universaliter  dicatur  uni  ho- 
mini  melius  esse  continentiam  servare  quam 
matrimonio  uti,  quin  alicui  illud  melius  sit.  Unde 


•  Malth.  XIX,  11 

sq. 


et  Dominus,  facta  de  continentia  mentione,  dicit*: 
Noii  omnes  capiiint  verbum  hoc,  sed  qiii  potest 
capere,  capiat. 

Ad  id  etiam    quod    de   praecepto   primis  pa- 

s  rentibus  dato  ultimo  positum  est,  patet  responsio 
per  ea  quae  dicta  sunt.  Praeceptum  enim  illud 
respicit  inclinationem  naturalem  quae  est  in  ho- 
minibus  ad  conservandum  speciem  per  actum 
generationis :  quod   tamen   non  est  necessarium 

">  per  omnes  exequi,  sed  per  aliquos,  ut  dictum  est. 

Sicut  autem  non  expedit  cuilibet  a  matrimonio 

abstinere,  ita  etiam  nec  expedit  omni  tempore, 

quando  necessaria  est  multiplicatio  generis :  vel 

propter  hominum  paucitatem,  sicut  in  principio 

■!  quo  humanum  genus  coepit  multiplicari;  sive 
propter  paucitatem  fidelis  populi,  quando  opor- 
tebat  ipsum  per  carnalem  generationem  multipli- 
cari,  ut  fuit  in  VeteriTestamento.  Et  ideo  consilium 
de  continentia  perpetua  observanda  reservatum 

^o  est  temporibusNoviTestamenti,quando  fidelis  po- 
pulus  per  spiritualem  generationem  multiplicatur. 

+  Fuerunt  autem  et  alii  qui,  licet  continentiam  +  cap.  cx»vii. 
perpetuam  non  improbarent,  tamen  ei  statum  ma- 
trimonii    adaequabant:    quod    est   haeresis   lovi- 

=;  niani*.  Sed  huius  erroris  falsitas  satis  ex  praedictis  •  De  ecci.  oog. 

^         .  .  mat..    XXXV.    al. 

apparet:  cum   per  continentiam  homo  reddatur  es  (Migne  imer 

,  ^r...  ,  ^    .  .  .  ....  Opp.  Aug.,P.L. 

habihor  ad  mentis  elevationem  m    spintualia  et  xl,  1219). 
divina;  et  quodammodo  supra    statum  hominis 
ponatur,  in  quadam  similitudine  angelorum. 

!°  Nec  obstat  quod  aliqui  perfectissimae  virtutis 
viri  matrimonio  usi  sunt,  ut  Abraham,  Isaac  et 
lacob :  quia  quanto  virtus  mentis  est  fortior, 
tanto  minus  potest  per  quaecumque  a  sua  alti- 
tudine  deiici.  Nec  tamen,  quia   ipsi  matrimonio 

5!  usi  sunt,  minus  contemplationem  veritatis  et  di- 
vinorum  amaverunt :  sed,  secundum  quod  con- 
ditio  temporis  requirebat,  matrimonio  utebantur 
ad  multiplicationem  populi  fidelis. 

Nec  tamen  perfectio  alicuius  personae  est  suf- 

40  ficiens  argumentum  ad  perfectionem  status:  cum 
aliquis  perfectiori  mente  possit  uti  minori  bono 
quam  alius  maiori.  Non  igitur,  quia  Abraham 
vel  Moyses  perfectior  fuit  multis  qui  continentiam 
servant,  propter  hoc  status  matrimonii  est  per- 

4)  fectior  quam  status  continentiae,  vel  ei  aequalis. 


2  et  oculum  A  solus;  oculum.  8  id  om  GN. 

quae  A  solus;  quae  etiam  P,  etiam  quae  ceteri. 


lo  enim  DENXZfcP;  igitur.  l5  vitium  ENWXsBYPc;  virtutum  B,  virium  ceteri. 

17  quae  A  solus;  quae  etiam  f,  etiam  quae  ceten.  26   minoratur  sEYiiPc;  minorantur  sG,  ignorantur  sF,  ignoratur  ceteri.  ei  E;  eis. 

27  aliquis  hic  A  solus;  post  magis.  29  abstinentias]  abstinentiam  GZPc.  35    resistendo  A  solus;  in  resistendo  GNPrf,  ex  resistendo 

ceteri.         40  cuiuscumque  HY;  cuiusque.         44  esse  hic  EXPc;  om  D,  ante  melius  ceteri. 

4  etiam)  autem  GNWiPc.  8  conservandum]  conservandam  BDGNXYPc.  11  Sicut...  generis]  Sicut  autem  non  expedit  cuilibet  omni 
tempore  actui  generationis  vacare,  ita  nec  expedit  ab  eo  omni  terapore  abstinere,  maxime  quando  necessaria  erat  multiplicatio  genera- 
tionis  Pd.         matrimonio]  matrimonio  omnino  c.         12  etiam  A  solus;  om.         l3   est]  erat  sG,  om  C.  generis]  generis  humani  Z,  gene- 

rationis  NY(Pd).         ]5  quo]  quomodo  Y,  quando  sYb?d.  20  fidelis  K  solus;  spiritualis.         22  Fuerunt   Omnes  novum  capitulum  incipiunt, 

titulo  Contra  eos  qui  roatrimonium  virginitati  aequabant.         24  adaequabant]  aequabant  frPc.         42  maiori]  bono  imperfectiori  mente  addunt  Pd. 


Commen.taria   Ferrariensis 


"  Ct.  Comment. 
cap.  XXXI,  init. 


*  Inlra.  I  tis.  - 
CI.  lexi.,  tue- 
runt. 


PosTQUAM  disputavit  Sanctus  Thomas  contra  impugnantes 
paupertatem  voluntariam,  vult  consequenter  contra  eos 
qui  perpetuam  continentiam  impugnant,  disputare  *. 

Circa  hoc  autem  duo  facit :  primo,  disputat  contra  im- 

pugnantes  perpetuam  continentiam;  secundo,  contra   eos 

qui  matrimonium  virginitati  aequabant,  capite  sequenti  *. 

I.  Quantum  ad  primum,  adducit  rationes  impugnantium 

continentiam,  et  eas  solvit. 


Arguebant  igitur  primo  sic.  Bonum  speciei  est  divinius 
quam  bonum  individui.  Ergo  magis  peccat  qui  omnino 
abstinet  ab  actu  quo  conservatur  species,  quam  peccaret 
si  abstineret  ab  actu  quo  conservatur  individuum.  Sed 
commixtio  maris  et  feminae  ad  bonum  speciei  ordinatur. 
Ergo  etc. 

Respondet  Sanctus  Thomas  quod  in  iis  quae  ad  unius- 
cuiusque  necessitatem  pertinent,  ad  sustentationem  scilicet 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXXXVI,  CXXXVII. 


414 

-  individui,  oportetquodcuilibetprovideatur:  etideo  oportet 
quod  quilibet  cibo  et  potu  utatur.  In  iis  autem  quae  ne- 
cessaria  sunt  multitudini,  non  oportet,  neque  possibile  est 
quod  cuilibet  de  multitudine  attribuatur:  quia  multa  sunt 
necessaria  homini,  ut  cibus,  potus,  et  huiusmodi,  quae 
impossibile  est  ut  per  unUm  procurentur.  Ideo  diversorum 
oportet  esse  diversa  otificia :  sicut  et  in  corpore  diversa 
membra  ad  diversos  actus  ordinantur.  Quia  igitur  gene- 
ratio  non  est  de  necessitate  individui,  sed  speciei,  non  est 
necesse  quod  omnes  homines  illi  vacent. 

Et  est  advertendum  sensum  huius  responsionis  esse 
quod  quaedam  sunt  ordinata  ad  individui  conservationcm, 
sine  quibus  individuum  conservari  non  posset,  sicut  est  usus 
cibi  et  potus:  et  ista  necesse  est  ut  a  quolibet  individuo 
habeantur.  Quaedam  vero  sunt  ordinata  ad  multitudinis 
bonum,  sine  quibus  scilicet  multitudo  conservari  non 
posset,  ut  est  generationis  actus :  et  ista  non  est  necesse 
a  quolibet  individuo  fieri,  sed  sufficit  quod  aliqui  de  mul- 
titudine  illi  operi  intendant,  aliis  in  ahis  officiis  occupatis. 
Unde  negatur  consequentia :  quia  non  est  similis  ratio  de 
iis  quae  ad  necessitatem  individui  pertinent,  et  de  iis  quae 
pertinent  ad  necessitatem  speciei.  Nisi  enim  illis  intendat 
hic  homo  singularis,  ipse  conservari  non  potest.  Non  autem, 
si  istis  non  vacet,  non  poterit  speciei  conservari:  sunt  enim 
alii  quorum  opere  conservari  potest. 

2.  Sed  occurrit  dubium.  Nam  Sanctus  Thomas  in  utroque 
membro  suae  distinctionis  utitur  cibo  et  potu  pro  exemplis. 
Et  sic  videtur  quod  uti  cibo  et  potu  sit  unicuique  neces- 
sarium :  et  non  sit  unicuique    necessarium. 
•  Respondetur  quod  est  idem  exemplum  materialiter,  non 

autem  iormaliter.  DupHciter  enim  potest  considerari  cibus 
et  potus.  Uno  modo,  quantum  ad  usum.  Et  sic  pertinet 
ad  primum  membrum.  Unde  dixit  Sanctus  Thomas:  Ne- 
cessarium  est  quod   quiUbet   homo    cibo    et  potu    utatur. 

-  AHo  modo,  quantum  ad  procurationem  et  praepara- 
tionem.  Et  sic  pertinet  ad  secundum  membrum.  Non  enim 
necesse  est  perire  individuum  si  ipsum  sibi  non  procuret 
et  praeparel  cibum  et  potum:  quia  potest  illi  per  alios 
praeparari.  Sed  bene  multitudo  periret  si  nullus  esset  qui 
cibum  procuraret  et  potum.  Unde  dixit  Sanctus  Thomas 
quod  multa  sunt  necessaria  multitudini  hominum,  ut  cibus, 
potus,  indumentum,  domus,  et  huiusmodi,  quae  impossibile 
est  ut  per  unum  procurentur. 

II.  Secundo.  Ex  divina  ordinatione  dantur  homini 
membra  ad  generationem  apta;  et  vis  concupiscibilis  in- 
citans;  et  alia  huiusmodi.  Ergo  etc. 

Respondet  ex  dictis  quod,  licet  homini  sint  divinitus 
provisa  ea  quae  ad  generationis  actum  ordinantur,  tanquam 
toti  speciei  necessaria,  non  tamen  oportet  quod  quilibet 
actui  generationis  intendat.  Nam  data  est  homini  industria 
aedificandi,  et  virtus  ad  pugnandum:  nec  tamen  oportet 
quod  omnes  sint  aedificatores  aut  milites. 

Tertio.  Si  bonum  est  quod  unus  contineat,  ergo  melius 
quod  multi  Ergo  optimum  quod  omnes.  Hoc  est  incon- 
veniens.  Ergo  etc. 

Ex  praedictis  respondet  quod  ab  iis  quae  sunt  multi- 
tudini  necessaria,  cuiusmodi  est  generationis  actus,  quamvis 
meUus  sit  quantum  ad  singulos  quod  abstineat,  melioribus 
deditus,   non  tamen  est  bonum   quod    omnes    abstineant. , 

-  Declaratur  et  ex  ordine  universi,  et  ex  corpore  animalis, 
in  quibus  non  esset  melius  ut  totum  esset  quale  est  no- 
bilior  pars.  Unde  patet  consequentiam  illam  nullam  esse. 

Quarto.  Castitas,  sicut  aliae  virtutes,  in  medio  consistit. 
Ergo  contra  virtutem  agit  qui  omnino  concupiscentiis 
abstinet. 

Respondet,  ex  iis  quae  dicta  sunt  superius  de  pauper- 
tate,  quod,  cum  medium  virtutis  non  accipiatur  secundum 
quantitatem  quae  ratione  ordinatur,  idest,  cui  ratio  habet 
modum  imponere,  sed  secundum  regulam  rationis,  quae 
debitum  finem  attingit  et  circumstantias  convenientes  me- 
titur ;  ab  omnibus  venereorum  delectationibus  abstinere 
praeter  rationem,  insensibihtatis  vitium  dicitur;  si  autem 
van'"*'  *"'■  "  secundumrationem  fiat,  virtus  est,  quae  etiam*  communem 
hominis  modum  excedit.  Unde  virginitas  angelis  dicitur 
esse  cognata. 


III.  Quinto.  Resistere  omnino  concupiscentiis,  et  quasi 
continuam  pugnam  habere,  maiorem  inquietudinem  animo 
tribuit  quam  si  eis  aliquis  moderate  uteretur.  Ergo  per- 
fectioni  virtutis  adversatur:  quia  inquietudo  animi  maxime 
perfectioni  virtutis    repugnat. 

Respondet  Sanctus  Thomas:  et  dicit  primo,  quod  sol- 
licitudo  et  occupatio  quam  habent  coniugati  de  uxoribus 
et  aliis,  est  continua;  inquietudo  autem  ex  pugna  con- 
cupiscentiarum  est  ad  aiiquam  horam.  Quae  etiam  mino- 
ratur  ex  hoc  quod  eis  aliquis  non  consentit;  et  per  absti- 
nentiam,  et  alia  exercitia  corporalia. 

Dicit  secundo,  quod  usus  corporalium  delectabilium 
magis  abducit  mentem  a  sua  altitudine,  et  impedit  a  con- 
templatione  spiritualium,  quam  inquietudo  in  resistcndo 
concupiscentiis.  Quia,  cum  delectatio  faciat  appetitum 
quiescere  in  re  delectabili,  per  usum  delectabilium,  et 
maxime  venereorum,  mens  maxime  carnalibus  inhaeret. 

Dicit  tertio,  quod  nihil  prohibet,  quamvis  universaliter 
dicatur  uni  homini  melius  esse  continentiam  servare  quam 
matrimonio  uti,  quin  aHcui  iliud  melius  sit.  Quod  osten- 
ditur  ex  verhis  Domini,  qui  in  Matthaeo,  facta  de  con- 
tinentia  mentione,  dicit:  Non  omnes  capiunt  verbum  hoc, 
sed  qui  potest  capere,  capial. 

2.  Circa  hoc  ultimum  dictum,  advertendum  quod,  sicut 
lex  universaliter  statuit  quid  sit  agendum,  quia  illud  pro 
maiori  parte  bonum  est  et  utile,  tamen  in  aliquo  casu 
melius  est  legem  non  servare;  sicut  lex  statuit  depositum 
esse  restituendum,  et  tamen,  si  quis  deposuerit  gladium, 
et  postea  sit  effectus  furiosus,  non  est  ei  restituendus 
gladius :  ita  universaliter  dicitur  mcHus  esse  unicuique  sin- 
gulariter  considerato  quod  contineat,  quia  pro  raaiori  parte 
ita  est;  et  tamen  alicui  mclius  erit  matrimonio  uti,  quia, 
ex  sua  naturali  complexione,  minor  ei  erit  inquietudo 
mentis  in  matrimonio  quam  in  continentia,  et  magis  po- 
terit  contemplationi  et  spiritualibus  vacare.  Et  hoc  est  quod 
in  hoc  ultimo  dicto  intendit  Sanctus  Thomas.  -  Patet 
autem  ex  ista  responsione  Sanctum  Thomam  velle  negare 
antecedens  per  primum  dictum;  per  secundum  autem  etiam 
negare  consequentiam. 

IV.  Ultimo,  adducitur  praeceptum  Domini  primis  pa- 
rentibus  datum,  cum  dicitur  Genesis  i  et  ix:  Crescite  et 
multiplicamini ;  et  Matth.  xix. 

Sed  inquit  Sanctus  Thomas  primo,  ex  praedictis  patere 
responsionem.  Cum  cnim  illud  praeccptum  respiciat  na- 
turalem  inclinationem  in  hominibus  ad  conservandam  spc- 
ciem  per  actum  generationis,  non  est  necessarium  per 
omnes  executioni  mandari,  sed  per  aliquos. 

Dicit  secundo,  quod  non  expediebat  ab  actu  genera- 
tionis  omni  tempore  abstinere:  maxime  quando  necessaria 
erat  multiplicatio  generationis*,  vel  propter  hominum  pau- 
citatcm,  sicut  in  principio  humani  generis;  vel  propter 
paucitatem  fidelis  populi,  quando  oportebat  ipsum  pcr 
carnalem  generationem  multiplicari,  ut  fuit  in  Testamento 
Vetcri.  Et  ideo  consilium  dc  continentia  pcrpetua  reser- 
vatum  fuit  temporibus  Novi  Testamenti,  quando  spiritualis* 
popuius  per  spiritualem  generationem  multiplicatur,  scilicet 
per  baptismum. 

2.  Circa  hoc  quod  dicitur,  non  Hcuisse  omni  tem- 
pore  ab  actu  generationis  abstinere,  quia  videlicet.  non 
licuit  in  principio  generis  humani,  nec  in  Vetcri  Testa- 
mento,  dubitatur.  Quia  oppositum  huius  videtur"  dici 
IV  Sent.,  d.  xxxiii,  q.  iii,  a.  2,  ad  2,  ubi  ait  Sanctus 
Thomas  quod  non  peccasset  virginitatem  servans  etiam 
tempore  Moysi. 

Respondctur  quod  dc  temporc  legis  Moysi  dupliciter 
loqui  possumus:  aut  scilicet  quantum  ad  tempus  sequens 
sufficientem  multiplicationem  fidelium;  aut  quantum  ad 
tempus  in  quo  necesse  ei'at  multiplicari  fideles  per  car- 
nalem  generationem,  nondum  facta  sufiicienti  multiplica- 
tione  colentiura  Deum.  Primo  modo  intelligitur  quod  di- 
citur  in  IV  Sententiarum.  Unde  ait  ibidem  quod,  facta 
multiplicatione  colentium  Deum  sufficienti,  non  peccasset 
virginitatem  servans  etiam  tempore Moj-si.  -Secundo  modo 
intelligitur  quod  dicitur  hoc  loco.  Unde  et  hic  ait  quod 
i  non  expediebat  ab  actu  generationis  abstinere  quando  ne- 


*    Vid.   text. 
var. 


•    Vid.    text.   el 
var. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXXXVI,  CXXXVII,  CXXXVIII.         40 


*  Qn»  i. 


tComment.cap. 

CXXXVII. 

•Vid.  supra  init. 
Comment.  cap. 
cxxxvi.  -  Pro 
Aequantis,  vide 
lext.  et  var. 


•  Vid.    text.    et 
var. 

*  Cap.  cxxx. 


cessaria  erat  multiplicatio  generationis  propter  paucitateni 
fidelis  populi,  ut  fuit  in  Veteri  Testamento :  -  intellige, 
quantum  ad  aliquod  tempus  Veteiis  Testamenti. 

Loco  etiam  praeallegato,  ad  1,  ait  quod  superfluum 
esset  si  quis  servare  vellet  virginitatem  quando  non  deberet, 
sicut  tempore  legis  Moysi:  -  intellige  similiter,  quantum 
ad  aliquod  tempus  illius  legis. 

Simili  modo  intelligendum  est  quod  dicitur  IV  Sent., 
d.  XLix,  q.  V,  a.  3  *,  ad  3,  ubi  dicitur  quod  tempore  legis 
Moysi,  quando  cultus  Dei  etiam  per  carnalem  actum  pro- 
pagandus  erat,  non  erat  omnino  laudabile  a  commixtione 
carnis  abstinere. 

f  I  bis.  Secundo  loco,  impugnat  Sanctus  Thomas  hae- 
resim  loviniani,  non  improbantis  quidem  perpetuam  conti- 
nentiam,  sed  ei  statum  matrimonii  aequantis  *.  Contra  enim 
ipsum  arguit  ex  praecedentibus  sic.  Per  continentiam  homo 
redditur  habilior  ad  mentis  elevationem  in  spiritualia  et 
divina;  et  quodammodo  supra  statum  hominis  ponitur,  in 
quadam  similitudine  angelorum.  Ergo  status  continentiae 
est  perfectior  statu  matrimonii. 

Adverte  quod  fundamentum  huius  rationis  est,  quia 
bonum  animae  praefertur  bono  corporis;  et  honum  con- 
templativae  vitae  praefertur  bono  activae ;  et  similiter  bo- 
num  divinum  est  potius  bono  humano ;  et  haec  omnia 
excellentiora  bona  virginitati  conveniunt. 

II  bis.  Huic  autem,  inquit  Sanctus  Thomas,  non  obstat 
quod  aliqui  perfectissimae  virtutis  viri  matrimonio  usi 
sunt,  ut  Abraham,  Isaac  et  lacob.  Tum  quia,  quanto 
virtus  mentis  est  fortior,  tanto  minus  potest  per  quaecum- 
que  a  sua  altitudine  deiici. 

Tum  quia  non  minus  contemplationem  veritatis  et  divi- 
norum  amaverunt  matrimonio  utentes:  sed,  secundum 
quod  conditio  temporis  requirebat,  matrimonio  utebantur 
ad  multiplicationem  populi   fidelis. 

Tum  quia  perfectio  alicuius  personae  non  est  sufficiens 
argumentum  ad  perfectionem  status:  cum  aliquis  perfectiori 
mente  possit  uti  minori  bono,  et  alius  maiori  bono  imper- 
fectiori  mente  *. 

2.  Ad  evidentiam  primi  dicti  istius  responsionis,  adver- 
tendum  est  quod,  ut  ex  superioribus  *  patet,  continentia 
laudabilis  est  inquantum  per  ipsam  homo  ad  divinorum 
contemplationem  redditur  habilior.  Potest  autem    contin- 


gere  quod  aliquis  in  matrimonio  existens,  propter  mentis 
virtutem  et  stabilitatem,  ex  usu  matrimonii  non  deiiciatur 
a  divinorum  contemplatione,  sed  illi  magis  vacet  quam 
aliquis  in  caelibatu  vivens.  Et  tunc  iste  perfectioris  virtutis 
est  quam  servans  contirientiam,  non  quia  matrimonium 
perfectius  sit  continentia,  sed  quia  iste  qui  matrimonio 
utitur,  magis  adhaeret  Deo  per  contemplationem  quam 
ille  qui  in  caelibatu  vivit.  Et  sic  dicuntur  Abraham,  Isaac 
et  lacob  perfectissimae  virtutis  fuisse,  licet  matrimonio  usi 
fuerint:  quia  maxime  vacationi  divinorum  intendebant, 
nec  propter  matrimonii  usum  ab  ea  deiiciebantur,  eo  quod 
mentem  stabilem  ac  firmam  in  divinis  rebus  haberent,  et 
firmiorem  quam  multi  habeant  continentes. 

3.  Ad  evidentiam  secundi  dicti,  considerandum  est,  ex 
doctrina  Sancti  Thomae  11"  \V,  q.  clii,  a.  4,  ad  1,  2, 
quod,  Ucet  virginitas  sit  melior  quam  castitas  coniugalis, 
potest  tamen  coniugatus  melior  esse  quam  virgo :  si  ille 
scilicet  habeat  animum  magis  paratum  ad  castitatem  ser- 
vandam  si  oporteret,  quam  is  qui  est  actu  virgo.  Praedicti 
autem  habuerunt  animum  sic  dispositum  quod  parati  erant 
virginitatem  servare  si  fuisset  tempori  congruum.  Ideo 
non  fuerunt  continentibus  inferiores,  sed  aliquibus  etiam 
superiores  fuerunt.  Unde  Augustinus,  in  libro  de  Bono 
Coniugali  *,  dicit  loannis  caelibatum,  et  Abrahae  coniu- 
gium,  pro  temporum  distributione  Christo  militasse :  sed 
continentiam  loannem  in  opere,  Abraham  vero  in  solo 
habitu  habuisse.  Hoc  est  quod  significavit  Sanctus  Thomas 
cum  ait  quod  non  mimis  contemplationem  divinorum 
amaverunt  matrimonio  utentes,  sed  secundum  temporis 
exigentiam  matrimonio  iitebantur. 

4.  Ad  evidentiam  tertii  dicti,  advertendum  est  quod 
stant  simul  quod  aliquis  imperfectiorem  statum  sequatur 
quam  alius,  et  tamen  illo  perfectior  sit :  quia  potest  esse 
quod  ille  qui  est  in  statu  imperfectiori,  aliquam  aliam 
excellentiorem  virtutem  habeat  quam  ille  qui  est  in  statu 
perfectiori.  Tunc  enim  ille  perfectior  dicetur,  non  ratione 
perfectioris  status  in  quo  vivat,  sed  ratione  perfectioris 
virtutis  quam  habet,  licet  in  statu  sit  secundum  suam  na- 
turam  imperfectiori.  Hoc  voluit  significare  Sanctus  Thomas 
cum  inquit  quod,  cum  perfectiori  mente  aliquis  possit  uti 
minori  bono  quam  alius  maiori,  puta  ex  maiori  caritate, 
perfectio  alicuius  personae  non  est  sufficiens  argumentum 
ad  perfectionem  status. 


'  Cap.  XXI,  Gn. 
(P.  L.  XL,  391). 


-^VfiS^Ili^^Jw^ 


CAPITULUM  CENTESIMUM  TRIGESIMUM  OCTAVUM 


A    88  r    ai6. 


CONTRA  EOS  QUI  VOTA  IMPUGNANT. 


UIBUS15A.M  autem  visum  est  stultum  esse 
obligare  se  voto  ad  obediendum  aiicui, 
aut  ad  quodcumque  servandum.  Unum- 
quodque  enim  bonum,  quanto  liberius 
agitur,  tanto  virtuosius  esse  videtur.  Quanto  autem 
e  maiori  necessitate  quis  ad  aliquid  observandum 
adstringitur,  tanto  minus  libere  id  agi  videtur. 
Videtur  igitur  derogari  laudabilitati  virtuosorum 
actuum  per  hoc  quod  ex  necessitate  obedientiae 
vel  voti  fiunt. 

Videntur  autem  huiusmodi  homines   necessi- 
tatis  rationem  ignorare.  Est  enim  duplex  neces- 


sitas.  Quaedam  coactionis.  Et  haec  laudem  vir- 
tuosorum  actuum  diminuit,  quia  voluntario  con- 
trariatur:  coactum  enim  est  quod  est  voluntati 
contrarium.  -  Est  autem  quaedam  necessitas  ex 

s  interiori  inclinatione  proveniens.  Et  haec  laudem 
virtuosi  actus  non  minuit,  sed  auget:  facit  enim 
voluntatem  magis  intense  tendere  in  actum  vir- 
tutis.  Patet  enim  quod  habitus  virtutis,  quanto 
fuerit  perfectior,  tanto   vehementius    voluntatem 

10  facit  tendere  in  bonum  virtutis,  et  minus  ab  eo 
deficere.  Quod  si  ad  finem  perfectionis  devenerit, 
quandam  necessitatem  infert  ad  bene  agendum, 


6,  e  maiori  A  solus;  ex  maiore  CFGNW,  ex  maiori  ceteri.        7  agi  A  solus;  agere. 

5  proveniens  A  solus;  procedens.         10  facit  bis  habet  A;  semel  in  fine  lineae  et  dein  intra  lineas  supra  tendere;  primo  loco  intelligitur 
codeletum  cum  deletis  ante;  cf.  pA;  post  tendere  E. 


4iC 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  111,  CAP.  CXXXVIII. 


sicut  est  in  Beatis,  qui  peccare  non  possunt,  ut     ciat,  erit  actus  vel  castitatis  vel    abstinentiae;   si 

•  Lib.  IV,  cap,  infra  *  patebit :  nec  tamen  propter  hoc  aut  liber-     autem  ex  voto,  referetur  ulterius  ad  aliam    vir- 
""■  tati  voluntatis  aliquid  deperit,  aut  actus  bonitati.     tutem,  cuius  est  Deo  aliquid  vovere,  scilicet  ad 

Est  autem  et  alia  necessitas  ex  fine:  sicut  cum  religionem,  quae  potior  est  castitate  vel  absti- 
dicitur  alicui  necesse  esse  habere  navem  ut  trans-  5  nentia,  utpote  faciens  nos  recte  habere  ad  Deum. 
eat  mare.  Patet  autem  quod  nec  haec  necessitas  Erit  ergo  actus  abstinentiae  vel  continentiae  lau- 
libertatem  voluntatis  diminuit,  nec  actuum  bo-  dabilior  in  eo  qui  ex  voto  facit,  etiam  si  non  ita 
nitatem.  Quin  potius  quod  quis  agit  quasi  ne-  delectetur  in  abstinentia  vel  continentia,  ex  eo 
cessarium  ad  finem,  ex  hoc  ipso  laudabile  est:  quod  delectatur  in  potiori  virtute,  quae  est  religio. 
et  tanto  laudabilius,  quanto   finis    fuerit    melior.  '■>      Item.  Id  quod  potissimum  est  in   virtute,    est 

Patet  autem  quod  necessitas  observandi  quae  debitus  finis :  nam  ex  fine  principaliter  ratio  boni 
quis  vovit,  aut  obediendi  ei  cui  se  supposuit,  manat.  Si  ergo  finis  fuerit  eminentior,  etiam  si 
non  est  necessitas  coactionis;  nec  etiam  ex  in-  in  actu  aliquis  se  remissius  habeat,  erit  eius  actus 
teriori  inclinatione  proveniens;  sed  ex  ordine  ad  virtuosior:  sicut,  si  aliquis  proponat  propter  bo- 
finem:  est  enim  necessarium  voventi  hoc  vel 's  num  virtutis  longam  viam  agere,  alius  autem 
illud  agere,  si  debet  votum  impleri,  aut  obe-  brevem,  laudabilior  erit  qui  maius  aliquid  pro- 
dientia  servari.  Cum  igitur  hi  fines  laudabiles  pter  virtutem  intendit.  licet  in  progressu  viae 
sint,  utpote  quibus  homo  Deo  se  subiicit,  neces-  lentius  procedat.  Si  autem  aUquis  facit  aliquid 
sitas  praedicta  nihil  diminuit  de    laude    virtutis.     propter  Deum,  illum   actum  Deo   offert:  sed  si 

Est  autem  ulterius  considerandum  quod,  dum  ^»  ex  voto  hoc  faciat,  non  solum  actum,  sed  etiam 
implentur  aliqua  quae  quis  vovit,  vel  quae  sibi  potentiam  offert  Deo.  Et  sic  patet  quod  propo- 
praecipiuntur  ab  eo  cui  se  subdidit  propter  Deum,  situm  suum  est  ad  aliquid  maius  Deo  exhiben- 
maiori  laude  et  remuneratione  sunt  digna.  Con-  dum.  Erit  ergo  actus  eius  virtuosior  ratione 
tingit  enim  unum  actum  duorum  vitiorum  esse,  maioris  boni  intenti,  etiam  si  in  executione  alius 
dum  actus  unius  vitii  ad  finem  alterius  vitii  or-  ^s  videatur  ferventior. 

dinatur:  ut,  cum  quis  furatur  ut  fornicetur,  actus  Praeterea.  Voluntas  praecedens  actum  manet 
quidem  secundum  speciem  suam    est    avarifiae,     virtute  in  tota  prosecutione  actus,  et  ipsum  lau- 

•  cf.  V  Ethic,  secundum  intentionem  vero   luxuriae  *.    Eodem     dabilem  reddit,  etiam  quando  de  proposito  vo- 
II, 4;  s.    1.  .3-  autem  modo  et  in  virtutibus  confingit  quod  actus     luntatis  propter  quod   actum   incipit,   in   execu- 

unius  virtutis  ad  aliam  virtutem  ordinatur :  sicut,  jo  fione  operis  non  cogitabit:  non  enim  oportet  ut 
cum  quis  sua  dat  ut  cum  altero  amicitiam  habeat  qui  propter  Deum  aliquod  iter  arripit,  in  qua- 
caritatis,  actus  quidem  ex  sua  specie  est  libera-  libet  parte  itineris  de  Deo  cogitet  actu.  Patet 
litatis,  ex  fine  autem  caritatis.  Huiusmodi  autem  autem  quod  ille  qui  vovet  se  aliquid  facturum, 
actus  maiorem  laudem  habet  ex  maiore  virtute,  intensius  illud  voluit  quam  qui  simpliciter  facere 
scilicetex  caritate,  quam  ex  liberalitate.  Unde,  etsi  js  disponit:  quia  non  sokim  facere  voluit,  sed  vo- 
remittatur  in  eo  quod  liberalitatis  est  ex  eo  quod  luit  se  firmare  ut  non  deficeret  a  faciendo.  Ex 
ad  caritatem  ordinatur,  laudabilior,  et  maiori  mer-  hac  igitur  voluntatis  intentione  redditur  executio 
cede  dignus  erit  quam  si  liberalius  ageretur  non  voti  cum  intensione  quadam  laudabilis,  efiam 
in  ordine  ad  caritatem.  quando  voluntas  vel  non  actu  fertur  in  opus,  vel 

Ponamus  ergo  aliquem  opus  aliquod    virtutis  4°  fertur  remisse. 
agentem,  puta  ieiunantem,  vel  continentem  se  a         Sic  ergo  laudabilius  fit  quod  e  voto  fit,  quam 
venereis:  -  et  quidem  si  absque  voto  haec  fa-     quod  fit  sine  voto:  ceteris  tamen  paribus. 


2  infra]  in  quarto  GN.  5  necesse  esse  A  soliis;  necesse  est  G,  necesse  ceteri.  6  liaec  A  solus;  huiusmodi.  8  Quin  potius  quod 
quis  agit]  quidem  quis  potius  agit  a,  quod  quis  agit  potius  D,  quin  potius  quidem  quis  agit  G,  quin  potius  agit  Z,  quin  potius  quia  agit  b. 
11   Patet  autem  quod  necessitas   A  solus;  Necessitas  autem.  12  vovit]  novit  GN,  voluit  P.  i3    nec  EX;  sed  nec.  i5    voventi] 

volenti  DP.  i6  si]  sed  aOGW.  17  servari]  observari  GNX6.  21   implentur]  impleantur  BCHW.  24  enim]  autem  GNXftPc. 

3i   sua  hic  A  solus;  post  dat.         34  raaiore  virtute  A  solus;  amore  virtutis.         42  haec  A  solus;  hoc. 

2  referetur  A  solus;  refertur.  6  abstinentiae  vel  continentiae  E;  contineniiae  vel  abstinentiae.  7  qui  A.  solus;  quod.  18  lentius  EX; 
remissus  D,  lentus  ceteri.  24  etiam  si  Efr;  et  sic  G,  etsi  ceteri.  25  videatur]  videtur  GNW.  27  prosecutione  A  solus;  consecutione. 
3o  cogitabit  YZ;  cogitabat.  ut]  quod  GNPc.  3l  arripit]  arripuit  ZVe.  32  cogitet]  cogitat  A  casu.  33  vovet]  vovit  DP.  34  inten- 
sius  DHWYfe;  intentius.         37  intentione]  intensione  D.         38  intensione  D;  intentione.  41   e  voto  A  solus;   ex  voto.  42  ceteris  taraen 

paribus  Finis  autographi. 

Oommentaria  Ferrariensis 


■  Cf.  Comment. 
cap.  cxxxi,  init. 


Num. 


PosTQUAM  disputavit  Sanctus  Thomas  contra  Vigilantium 
voluntariam  paupertatem  impugnantem ;  et  contra  eos 
qui  perpetuam  impugnant  continentiam ;  vult  contra  eos 
qui  vota  impugnant  et  obedientiam,  disputare  *. 

Circa  hoc  autem  duo  facit:  primo,  adducit  eorum 
rationem  et  solvit;  secundo,  contra  eos  arguit  *. 

I.  Dicit  ergo  primo,  quod  quibusdam  visum  est  stultum 
esse  obligare  se  voto  ad  obediendum  alicui,  aut  ad  quod- 
cumque  servandum :  hac  scilicet  ratione,  quia  videtur  de- 
rogari  laudabilitati  virtuosorum  actuum  per  hoc  quod  ex 
necessitate  obedientiae  vel  voti  fiunt.  Unumquodque  enim 
bonum,  quanto  liberius  agitur,  tanto  virtuosius  esse  videtur. 


Quanto  autem  aHquis  ad  aliquid  observandum  astringitur 
maiori  necessitate,  tanto  minus  libere  id  agere  videtur. 

2.  Respondet  autem  Sanctus  Thomas  quod  isti  videntur 
rationem  necessilatis  ignorare.  Et  duo  dicit. 

Primo  quod,  cum  sit  triplexnecessitas,  scilicet  coactionis; 
et  ex  interiori  inclinatione  procedens;  et  ex  fine:  necessitas 
coactionis  laudem  virtuosorum  actuum  diminuit,  quia  vo- 
luntario  contrariatur;  non  autem  aliae  duae  necessitates. 
Immo  necessitas  ex  interiori  incUnatione  procedens  ipsam 
auget:  facit  voluntatem  intense  tendere  in  actum  virtutis; 
et,  si  habitus  virtutis  ad  finem  perfectionis  devenerit,  quan- 
dam  necessitatem  infert  ad  bene  agendum,  ut  in  Beatis; 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXXXVIII. 


417 


*  Cf.  init.  Com- 
laent. 


•  Vid.  num.  iv, 

VII. 


Vid.   text.    et 


nec  tamen  propter  hoc  aliquid  libertati  voluntatis  deperit, 
nec  bonitati  actus.  Idem  est  de  necessitate  finis:  quod 
enim  quis  agit  tanquam  necessarium  ad  finem,  ex  hoc 
ipso  iaudabile  est;  et  tanto  laudabilius,  quanto  finis  fuerit 
mehor. 

Dicit  secundo,  quod  necessitas  observandi  quac  quis 
vovit,  aut  obediendi  ei  cui  se  supponit,  est  tantum  neces- 
sitas  finis:  est  enim  necessarium  voventi  hoc  vel  illud 
agere,  si  debet  votum  impleri,  aut  obedientia  servari.  Et 
ideo,  cum  ii  fines  laudabiies  sint,  utpote  quibus  homo  se 
Deo  subiicit,  necessitas  praedicta  nihil  diminuit  de  laude 
virtutis. 

Ex  ista  responsione  patet  quod,  admissa  minore  de 
necessitate  coactionis,  alia  propositio  subintellecta,  scilicet 
quod  talis  sit  necessitas  voti  observandi  et  obedientiae 
implendae,  falsa  est.  Si  autem  intelligatur  ipsa  minor  de 
altera  aliarum  duarum  necessitatum,  falsa  est:  quia  huius- 
modi  necessitas  neque  Ubertatem  neque  voluntarium  tollit. 

II.  Sed  occurrit  circa  hoc  dubium.  Ut  enim  dicitur  in 
Qu.  de  Malo,  q.  xvr,  a.  5,  liberum  arbitrium  dicitur  eo 
quod  iii  diversa  possit.  Sed  homo  non  potest  in  diversa 
respectu  eius  boni  ad  quod  ex  interiori  inclinatur  ex  ne- 
cessitate:  ut  patet  in  Beatis,  qui  semper  actu  diligunt 
Deum,  et  non  possunt  non  actu  ipsum  diligere  dilectione 
caritatis.  Ergo  talis  necessitas  non  stat  cum  libertate.  Ergo 
male  dicitur  quod  necessitas  huiusmodi  nihil  tollit  de  li- 
bertate  voluntatis. 

Respondetur  quod,  cum  libertas  duobus  modis  sumatur, 
scilicet  ut  opponitur  necessitati  coactionis,  et  ut  opponitur 
necessitati  naturalis  inclinationis;  non  est  de  ratione  ipsius 
inquantum  opponitur  necessitati  coactionis,  quod  in  diversa 
possit,  sed  quod  voluntatis  inclinatione  quis  operetur.  Quod 
potest  convenire  etiam  agenti  aliquid  ex  naturali  inclina- 
tione:  nam  voluntas  vult  id  in  quod  homo  naturali  in- 
clinatione  voluntatis  fertur,  cum  voluntatis  actus  nihil  aliud 
sit  quam  inclinatio  volentis  in  aliquod.  Per  oppositum 
autem,  quod  quis  necessitate  coactionis  agit,  invitus  agit, 
et  contra  voluntatem.  -  De  ratione  autem  libertatis  inquan- 
tum  opponitur  necessitati  naturalis  inclinationis,  est  quod 
in  diversa  possit:  quia  non  habet  determinationem  ad  unum. 
Unde  Verit.,  q.  xxn,  a.  6,  inquit  Sanctus  Thomas  quod 
voluntas  dicitur  libera  inquantiim  necessitatem  non  habet. 
De  hac  ergo  loquitur  Sanctus  Thomas  loco  allegato  :  hic 
vero  loquitur  de  libertate  ut  opponitur  coactioni. 

III.  Secundo,  arguit  Sanctus  Thomas  contra  praedictum 
errorem  *,  ostendens  quod,  dum  implentur  aliqua  quae 
quis  vovit,  vel  quae  sibi  praecipiuntur  ab  eo  cui  se  sub- 
didit  propter  Deum,  illa  maiori  laude  et  remuneratione 
sunt  digna.  Hoc  autem  probat  triplici  ratione  *. 

Pro  prima  ratione,  duo  praemittit.  Unum  est,  quod 
contingit  unum  actum  duorum  esse  vitiorum :  dum  actus 
unius  vitii  ad  finem  alterius  vitii  ordinatur.  Et  similiter 
actum  contingit  unius  virtutis  ad  aliam  ordinari :  sicut  cum 
aliquis  dat  sua  ut  cum  alio  amicitiam  caritatis  habeat. 
-  Alterum  est,  quod  huiusmodi  actus  virtutis  maiorem 
laudem  habet  ex  caritate,  ad  quam  ordinatur,  quam  ex 
liberaUtate,  cuius  est  actus  secundum  suam  speciem.  Unde, 
si  remittatur  in  eo  quod  liberaHtatis  est,  laudabilior  est 
ex  eo  quod  ad  caritatem  ordinatur,  et  maiori  mercede 
dignus,  quam  si  liberalius  ageretur  non  in  ordine  ad  ca- 
ritatem. 

Tunc  sic.  Si  aliquis  faciat  aliquod  opus  virtutis  absque 
voto,  puta  ieiunet  vel  contineat,  erit  actus  vel  castitatis 
vel  abstinentiae.  Si  autem  ex  voto  faciat,  refertur  ulterius 
ad  religionis  virtutem,  cuius  est  aliquid  Deo  vovere,  quae 
virtus  est  potior  castitate  et  abstinentia,  utpote  faciens  nos 
recte  habere  ad  Deum.  Ergo  est  laudabilior  eo  quod  * 
ex  voto  facit,  etiam  si  non  delectetur  in  abstinentia  vel 
castitate,  ex  eo  quod  delectatur  in  potiori  virtute,  quae 
est  religio. 

2.  Cum  dicitur  quod  vovere  actus  est  religionis,  adver- 
tendum,  ex  doctrina  Sancti  Thomae  11"  11",  q.  Lxxxvni, 
a.  5  et  6,  quod  actus  qui  ex  voto  fiunt,  in  quantum  huius- 
modi,  ad  cultum  divinum  pertinent,  quasi  quaedam  sa- 
crijicia.   Quia  votum  est  quaedam  promissio  Deo  facta; 

SUMMA    CONTRA   GeNTILES    D.   ThOMAE   ToM.    II. 


promissio  autem  nihil  aliud  est  quam  ordinatio  eius  quod 
promittitur  in  eum  cui  promittitur ;  et  sic  votum  est  ordi- 
natio  quaedam  eorum  quae  quis  vovet,  in  divinum  cultum 
seu  obsequium.  Ordinare  autem  actum  cuiuscumque  vir- 
tutis  in  cultum  et  obsequium  Dei,  ad  religionis  virtutem 
pertinet.  Ideo  convenienter  dicitur  quod  vovere  actus 
religionis  est. 

3.  Sed  occurrit  dubium  circa  hoc  quod  addit  Sanctus 
Thomas:  etiam  si  non  delectetur  in  castitate  vel  absti- 
nentia  *.  Videtur  enim  de  ratione  habitus  esse  ut  faciat 
delectationem  in  opere  suo :  ut  patet  per  Philosophum 
in  II  Ethicorum  *.  Ergo  non  videtur  bene  dictum  quod 
aliquis  operans  opus  castitatis  vel  abstinentiae  in  ordine  ad 
religionem,  in  ipso  opere  non  delectetur:  ut  ratio  videtur 
supponere. 

Ad  hoc  potest  etiam  tripliciter  responderi.  Primo,  quod 

non  asserit  illud  Sanctus  Thomas,  sed  sub  conditione  lo- 

quitur,  inquiens  ita  esse,  etiam  si  non  delectetur  operans 

in  ipsa  castitate  vel  abstinentia. 

1        Secundo,  quod  non  loquitur  hic  de  iliis  actibus  secun- 

I  dum  quod  ab  habitu  castitatis  et  abstinentiae  proveniunt, 

!  sed  secundum  quod  materialiter  sunt    opera   castitatis    et 

j  abstinentiae:  sicut  et   aliquis    quandoque    operatur   iusta, 

I  non  tamen  ex  habitu  et  virtute  iustitiae. 

:        Tertio,  ex  doctrina  Sancti  Thomae  IP  IP",  q.  cxxni,  a. 

j   8,  ad  2,  de  mente  Philosophi  III  Eth.  *,  responderi  potest 

i  quod  non  in  omnibus  virtutibus  operari  delectabiliter  existit, 

nisi   inquantum  quis  attingit  Jinem.  Possunt  enim    opera 

virtutum  secundum  sui  naturam  esse  tristia,  licet  propter 

Jinem  sint  delectabilia. 

IV.  Secundo  *.  Si  aliquis  facit  aliquid  propter  Deum, 
illum  actum  Deo  offert.  Si  autem  ex  voto  hoc  faciat,  non 
solum  actum  offert  Deo,  sed  etiam  potentiam.  Ergo  pro- 
positum  suum  est  ad  aliquid  maius  Deo  offerendum.  Ergo 
ille  actus  erit  virtuosior,  etsi  in  executione  alius  videatur 
ferventior. 

Probatur  ultima  consequentia.  Quia,  cum  potissimum 
in  virtute  sit  finis,  si  finis  fuerit  eminentior,  quamvis  in 
actu  aliquis  se  remissius  habeat,  erit  eius  actus  virtuosior : 
sicut,  si  aliquis  proponat  propter  bonum  virtutis  longam 
viam  agere,  alius  autem  brevem,  laudabilior  erit  qui  maius 
aliquod  propter  virtutem  intendit,  licet  in  progressu  viae 
lentus  *  procedat. 

Cum.  dicitur  voventem  non  solum  actum,  sed  etiam 
potentiam  Deo  offerre,  advertendum  est  illud  sic  intelli- 
gendum  esse  quod  vovens  non  solum  dat  Deo  actum  ad 
quem  se  voto  obligavit,  sed  etiam  Deo  potestatem  agendi 
offert,  quia  de  cetero  non  potest  licite  facere  contra  id  quod 
vovit.  Et  ideo  dicitur  maius  aliquid  Deo  offerre  quam  non 
ex  voto  agens :  sicut  plus  daret  homini  qui  daret  ei  arbo- 
rem  cum  fructibus,  quam  qui  fructus  tantum  daret  *. 

V.  Circa  hanc  rationem  duplex  dubium  occurrit.  Primum 
est  quia,  cum  assumatur  quod,  si  finis  fuerit  eminentior, 
actus  erit  virtuosior,  non  subsumitur,  ut  debet  subsumi, 
(\\ioAJinis  ex  voto  aliquid  agentis  sit  eminentior,  sed  quod 
vovens  maius  aliquid  agere  propter  Deum  proponit.  Hoc 
autem  non  pertinet  ad  finem,  sed  ad  id  quod  ordinatur 
ad  finem.  Unde  et  exemplum  etiam  quod  assumitur  ad 
manifestationem  illius  propositionis,  non  videtur  ad  pro- 
positum :  quod  enim  unus  proponat  longiorem  viam  agere 
propter  virtutem  quam  alius,  non  ostendit  ipsum  agere 
propter  eminentiorem  finem,  cum  utriusque  finis  sit  virtus ; 
sed  quod  ad  eundem  finem  maius  aliquid   ordinat. 

2.  Secundum  est,  quia  non  videtur  haec  consequentia 
valere :  Faciens  aliquid  ex  voto,  maius  aliquid  offert  Deo 
quam  faciens  non  ex  voto.  Ergo  actus  eius  est  virtuosior. 
Nam,  ut  patet  Marci  xii  *  et  Lucae  xxi  **,  magis  laudatur 
a  Domino  vidua  paupercula,  quae  duo  aera  minuta  in 
gazophvlacium  misit,  quam  divites,  qui  multum  miserunt. 

VI.  Ad  primum  dicitur  quod  de  fine  dupliciter  loqui 
possumus:  uno  modo,  de  ipsa  re  absolute  quae  est  finis; 
alio  modo,  de  eo  quod  quis  intendit  circa  rem  quae  est 
finis;  sicut  finis  avari  est  pecuniae  possessio,  aut  usus.  Ad 
hoc  quod  una  operatio  sit  altera  virtuosior  aut  laudabilior, 
suf&cit  quod  altero  illorum  modorum  habeat  eminentiorem 

55 


•  Vide  tamen 
ipsum  texium. 

*  Cap.  III,  1;  s. 
Th.  1.  3. 


■  Cap.  IX,  5; 
Th.  1.  18. 


■  Vide  num.  iii, 
init. 


•   Vid.   text.    et 
var. 


■  11»  II",  q. 
Lxxxviii,  a.  b, 
infra  citando. 


Vers.  43. 
■  Vers.  3. 


4i8 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXXXVIII,  CXXXIX. 


:.r 


■  Marc,  loc.  cit., 
vers.  44. 

*  Vid.  num.  111, 

init, 

"    Quoad   voces 

intentio  et  inten- 

t/Ksinliacetseq. 

parag.,  vide  text. 

et  var.  b  34,  37, 

38. 


finem.  Dicitur  ergo  quod  optime  subsumitur  de  fine  in 
hac  ratione,  sed  secundo  modo.  Rcs  enim  quae  in  pro- 
posito  est  finis,  materialiter  est  Deus:  ipsa  autem  subiectio 
ad  Deum  est  finis  tanquam  id  quod  circa  Deum  intenditur, 
qui  potest  dici  finis  tanquam  rei  quae  est  finis  assecutio. 
Et  quia  maiorem  subiectionem  ad  Deum  intcndit  qui  ali- 
quid  agit  propter  Dcum  ex  voto  quam  qui  agit  non  ex 
voto,  ideo  eminentior  est  finis  sui  operis  quam  finis  operis 
non  operantis  ex  voto.  Unde  Sanctus  Thomas  II'''  11°''  *, 
hanc  rationem  pertractans,  ait  quod  ille  qui  aliquid  vovet 
et  facit,  magis  se  subiicit  Deo  quam  qui  facit  solum.  - 
Exemplum  etiam  est  ad  propositum.  Nam  licet  longitudo 
viae,  absolute  sumpta,  habeat  rationem  ordinati  ad  finem, 
tamen  labor  intentus  per  ipsam  ad  acquirendam  virtutem, 
habet  rationem  finis  proximi.  Et  ideo,  quia  proponens  lon- 
gam  viam  agere  proptcr  virtutem,intendit  maiorem  laborem 
in  acquirenda  virtute  quam  proponens  brevem  viam  agere, 
ideo  eminentiorem  finem  intendit. 

2.  Ad  secundum  dicitur  quod  facere  aliquid  maius 
propter  Deum,  ceteris  paribus,  est  virtuosius,  quia  maiorem 
Dei  dilectionem  ostendit:  sicut  qui  maius  aliquid  et  dif- 
ficilius  propter  amicum  operatur,  ostendit  se  illum  magis 
diligere.  Ideo  qui  magis  se  subiicit  Deo,  virtuosius  ope- 
ratur.  -  Non  obstat  autem  vidua  illa.  Quia  licet  id  quod 
obtulit  parum  fuerit,  et  minus  quam  id  quod  divites  of- 
ferebant,  considerata,  rei  quantitate  absolute;  erat  tamen 
magnum  per  comparationem  ad  ipsam,  quae  paupercula 
erat.  Unde,  considerata  eius  paupertate,  maius  offerebat 
quam  divites.  Hoc  autem  ostendit  Dominus  cum  ait  quod 
omnes  ex  eo  quod  abundabat  illis,  miserunt :  haec  vero, 
de  penuria  sua,  omnia  quae  habuit  misit  *.  Et  sic  patet 
quod  non  erat  paritas  ex  parte  ofterentium. 

VII.  Tertio  *.  Ille  qui  vovit  se  aliquid  facturum,  inten- 
tius  *,  idest  maiori  intentione,  illud  voluit  quam  qui  sim- 
pliciter  facere  disponit.  Ergo  ex  hac  intentione  redditur 
executio  voti  cum  intentione  quadam  laudabilis,  etiam 
quando  voluntas  vel  non  actu  fertur  in  opus,  vel  remisse. 
Ergo  laudabilius  fit  quod  ex  voto  fit  quam  quod  fit  sine 


voto  :  ceteris  tamen  paribus.  -  Antecedens  probatur,  Quia 
vovens  non  solura  facere  voluit,  sed  voluit  se  firmare  ut 
non  deficeret  a  faciendo.  -  Consequentia  vero  prima  pro- 
batur :  quia  voluntas  praecedens  actum  manet  virtutc  in 
tota  consecutione  actus,  et  ipsum  laudabilem  reddit,  etiam 
quando  de  tali  proposito  voluntatis  in  exccutione  operis 
non  cogitatur. 

Ad  evidentiam  huius  rationis,  considerandum  est  quod, 
cum  quis  aliquid  vovet,  voluntatis  intentio  in  duo  fertur, 
scilicet  in  id  quod  se  facturum  vovet,  et  in  immobilitatem 
voluntatis  ac  firmitatem :  vult  enim  voluntatem  suam  esse 
firmatam  ac  stabilitam  in  eo  faciendo,  ita  quod  non  liceat 
sibi  deinceps  ab  illo  proposito  resilire.  Propter  hoc  dicitur 
quod  vovens  se  aliquid  facturum,  intentius  in  illud  fertur 
quam  non  vovens  et  agens,  cuius  voluntas  non  fertur  nisi 
in  actum.  Et  quia  haec  intentio  voventis  laudabiiis  est; 
laudabiliorque  quam  intentio  proponentis  se  aliquod  bonum 
facturum  sed  non  voventis;  et  manet  virtute  in  executione 
operis  etiam  quando  de  tali  proposito  voluntatis  non  co- 
gitatur:  ideo  actus  ipse  in  executione,  ex  illa  intentione 
prima  voventis,  qua  disposuit  se  firmiter  et  immobiUter 
operari,  aliquam  laudabilitatem  habet  quam  pon  habet 
opus  factum  non  ex  voto.  Propterea  optime  infert  San- 
ctus  Thomas  ex  illa  prima  intentione  voventis,  actum 
factum  ex  voto  laudabiliorem  esse  quam'  sit  actus  qui  non 
est  factus  ex  voto. 

Notanda  sunt  autem  verba  ultima  Sancti  Thomae,  sci- 
licet:  ceteris  paribus.  Ex  hoc  enim  datur  intelligi  quod, 
de  eodem  actu  loquendo,  puta  abstinenliae,  castitatis  et 
huiusmodi,  est  laudabilius  illud  facere  ex  voto  quam  facere 
sine  voto,  eisdem  et  aequalibus  circumstantiis  occurrentibus : 
sed  ubi  cetera  non  sunt  paria,  puta  quod  unus  maiori 
caritate  ageret  id  quod  sine  voto  agit,  quam  alius  agat 
id  ad  quod  voto  obligatur,  et  similia,  non  est  necesse  lauda- 
bilius  esse  agere  ex  voto  quam  agere  sine  voto. 

Hanc  materiam  plenissime  pertractat  Sanctus  Thomas 
Secunda  Secundae,  loco  praeallegato  *;  et  in  Tractatu  de 
Perfectione   Vitae  Spiritualis,    capite  xn  *. 


*  Qu.  Lxxxvni. 

*  OpuBC.   XVlll 
(Romae  1570). 


-^Si^^lIS^feV^ 


CAPITULUM  CENTESIMUM  TRIGESIMUM  NONUM 

QUOD  NEQUE  MERITA  NEQUE  PECCATA  SINT  PARIA. 


Cap.  cxxx. 


Ibid. 


X  his  autem  manifestum  est  quod  ne- 

que  omnia  bona  opera,  neque  omnia 

peccata  sunt  paria.  Consilium  enim  non 

datur   nisi  de  meliori  bono  *.  Dantur 

autera  consilia  in  lege  divina  de  paupertate,  con- 

tinentia,  et  aliis  huiusmodi,  ut  supra*  dictum  est. 

Haec  igitur  meliora  sunt  quam   rnatrimonio  uti 

et  temporalia  possidere:  secundum  quae  tamen 

contingit  virtuose  agere,  ordine  rationis  servato, 

•  cap.  cxxxm;  ut  supra  *  ostensum  est.  Non  igitur  omnes  actus 

CXXXVI-CXXXVll.  .     .       ^  . 

vn-tutum  sunt  pares. 

Adhuc.  Actus  speciem  recipiunt  ex  obiectis. 
Quanto  igitur  obiectum  est  melius,  tanto  et  actus 
erit  virtuosior  secundum  speciem  suam.  Finis 
autem  melior  est  his  quae  sunt  ad  finem :  quo- 


rum  tanto  aliquid  melius  est,  quanto  est  fini 
propinquius.  Inter  actus  igitur  humanos  ille  est 
optimus  qui  in  ultimum  finem,  scilicet  Deum, 
immediate  fertnr.  Post  quem,  tanto  actus  melior 
est  secundum  suam  speciem,  quanto  obiectum 
est  Deo  propinquius. 

AmpHus.  Bonum  in  actibus  humanis  est  se- 
cundum  quod  ratione  regulantur.  Contingit  autem 
aliquos  aliis  ad  rafionem  magis  accedere :  quanto 
actus  qui  sunt  ipsius  rationis,  magis  habent  de 
bono  rationis  quam  actus  inferiorum  virium,  qui- 
bus  ratio  imperat.  Sunt  igitur  inter  actus  humanos 
aliqui  aliis  meliores. 

Item.  Praecepta  legis  optime  ex  dilecfione  im- 
plentur,  ut  supra  *  dictum  est.  Contingit  autem 


•    Cap. 

CXXVUI. 


4  Dantur  autem]  Et  dantur  autem  BFHNW,  Et  daivtur  CZ. 

1   melius  post  est  DEX.         4  fertur)  feretur  a.  Post  quem)  quem  GN,  postquam  Yb. 

quod  GN,  quam  «D,   qui  (oin  actus...  rationis)  W,  quando  Pc. 


9  quanto  Ita  Y;  quia  ENXZ,  inquantum  b, 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXXXIX.  419 

aliquem  alio  ex  maiori  dilectione  quod  faciendum     refert  utrum  in   modico   vel    in    magno   ipsam 

est  facere.  Erit  igitur  virtuosorum  actuum  unus     transiverit. 

alio  melior.  Sed  si  quis    diligenter   inspiciat,    in    omnibus 

Praeterea.  Si  ex    virtute   actus   hominis   boni     quorum  perfectio  et   bonum   in   quadam    com- 

•n£M/c..vi. 2:  redduntur*;    contingit    autem    intensiorem    esse  s  mensuratione  consistit,    quanto    magis   a    debita 

eandem   in   uno   quam   in   alio:    oportet   quod     commensuratione  receditur,  tanto  maius  erit  ma- 

humanorum  actuum  sit  unus  alio  melior.  lum.  Sicut  sanitas  consistit  in    debita   commen- 

Item,  Si  ex  virtutibus  actus  humani  boni  red-  suratione  humorum ;  et  pulcritudo  in  debita 
duntur,  oportet  meliorem  esse  actum  qui  est  proportione  membrorum;  veritas  autem  in  com- 
melioris  virtutis.  Contingit  autem  virtutem  unam  10  mensuratione  intellectus  vel  sermonis  ad  rem. 
altera  meliorem  esse  :  puta  magnificentiam  libe-  Patet  autem  quod  quanto  est  maior  inaequalitas  in 
ralitate,  et  magnanimitatem  moderantia.  Erit  igitur  humoribus,  tanto  est  maior  infirmitas;  et  quanto 
humanorum  actuum  unus  alio  melior.  est  maior  inordinatio  in  membris,  tanto  est  maior 

Hinc  est  quod  dicitur  I  Cor.  viP^:  Qiii  ma-  turpitudo;  et  quanto  magis  a  veritate  receditur, 
triinonio  iiingit  virgines  sitas,  bene  facit:  qui  aiitem  n  tanto  est  maior  falsitas;  non  enim  est  tam  magna 
7ion  itingit,  tiielius  facit.  falsitas  aestimantis  tria  esse  quinque,  sicut   eius 

Ex  eisdem  etiam  rationibus  apparet  quod  non  qui  aestimat  tria  esse  centum.  Bonum  autem 
omnia  peccata  sunt  paria:  cum  per  unum  pec-  virtutis  in  quadam  commensuratione  consistit: 
catum  magis  discedatur  a  fine  quam  peraliud;  est  enim  medium,  secundum  debitam  limitatio- 
et  magis  pervertatur  ordo  rationis;  et  maius  no- 20  nem  circumstantiarum,  inter  contraria  vitia  con- 
cumentum  proximo  inferatur.  stitutum  *.  Quanto  igitur  magis  ab  hac  harmonia  ■."g^xh''y  "'• 

Hinc  est  quod  dicitur  Eiech.  xvr":  Sceleratiora     receditur,  tanto  est  maior  malitia. 
fecisti  illis  in  omnibus  inis  tuis.  Non  est  autem  simile  virtutem  transgredi,   et 

Per  hoc  autem  excluditur  quorundam  error  terminos  a  iudice  positos  transire.  Nam  virtus 
dicentium  omnia  merita  et   peccata    paria   esse.  ^-s  est  secundum  se  bonum :   unde  virtutem  trans- 

Quod  tamen  omnes  virtuosi  actus  sint  aequales,  gredi  est  secundum  se  malum.  Et  ideo  oportet 
ex  hoc  videbatur  aliquam  rationem  habere,  quia  quod  magis  a  virtute  recedere  sit  maius  malum. 
omnis  actus  virtuosus  est  ex  fine  boni.  Unde,  Transgredi  autem  terminum  hunc  a  iudice  po- 
si  omnium  bonorum  actuum  est  idem  finis  boni,  situm,  non  est  secundum  se  malum,  sed  per 
oportet  omnes  aequaliter  bonos  esse.  10  accidens,  inquantum  scilicet   est   prohibitum.  In 

Licet  autem  sit  unus  finis  ultimus  boni,  actus  his  autem  quae  sunt  per  accidens,  non  est  ne- 
tamen  qui  ex  illo  bonitatem  habent,  diversum  cessarium  quod,  si  simpliciter  seqidtur  ad  sim- 
bonitatis  gradum  accipiunt.  Est  enim  in  his  bonis  pliciter,  et  magis  sequatur  ad  magis  *,  sed  solum  *  v  Topic^m, 
quae  ad  ultimum  finem  ordinantur,  ditferentia  in  his  quae  sunt  per  se:  non  enim  sequitur,  si 
gradus,  secundum  quod  quaedam  sunt  aliis  me-  3;  album  est  musicum,  quod  magis  album  sit  magis 
liora,  et  fini  ultimo  propinquiora.  Unde  et  in  musicum;  sequitur  autem,  si  album  est  disgre- 
voluntate  et  actibus  eius  gradus  bonitatis  erit,  se-  gativum  visus,  quod  magis  album  sit  magis  dis- 
cundum  diversitatem  bonorum  ad    quae   termi-     gregativum  visus. 

natur  voluntas  et  eius  actus,  licet  ultimus   finis         Est  autem  hoc  inter   peccatorum    differentias' 
sit  idem.  40  attendendum,   quod    quoddam    est    mortale,    et 

Similiter  etiam  quod  omnia  peccata  sint  paria,  quoddam  veniale.  Mortale  autem  est  quod  ani- 
videtur  ex  hoc  habere  rationem,  quia  peccatum  mam  spirituali  vita  privat.  Cliius  quidem  vitae 
in  actibus  humanis  accidit  ex  hoc  solo  quod  ali-  ratio  ex  duobus  sumi  potest,  secundum  simili- 
quis  praeterit  regulam  rationis.  Ita  autem  prae-  tudinem  vitae  naturalis.  Vivit  enim  corpus  natu- 
terit  regulam  rationis  qui  in  modico  a  rafione  +;  raliter  per  hoc  quod  animae  unitur,  quae  est  ei 
recedit,  sicut  qui  in  magno.  Videtur  igitur  pec-  principium  vitae.  Corpus  autem,  vivificatum  per 
catum  esse  aequale  sive  in  modico  sive  in  magno  animam,  ex  seipso  movetur:  sed  corpus  mor- 
peccetur.  tuum  vel  immobile  manet,  vel  ab  exteriori  tan- 

Huic  autem  rationi  videtur  suffragari  quod  in  tum  movetur.  Sic  igitur  et  voluntas  hominis, 
humanis  iudiciis  agitur.  Nam  si  alicui  statuatur  s°  curii  per  rectam  intenfionem  ultimo  fini  coniun- 
limes  quem  non  transgrediatur,  nihil  refert  apud  gitur,  quod  est  eius  obiectum  et  quodammodo 
iudicem  sive  multum  sive  modicum  sit  trans-  forma,  et  vivida  est;  et,  cum  per  dilecfionem 
gressus:  sicut  non  refert,  ex  quo  pugil  limites  Deo  et  proximo  inhaeret,  ex  interiori  principio 
campi  exivit,  utrum  longius  progrediatur.  Ex  quo  movetur  ad  agendum  recta.  Intentione  autem 
igitur  aliquis   regulam   rationis   pertransiit,   non  i>  ultimi  finis  et  dilectione  remota,  anima  fit  velut 


3.  4- 


4  Praeterea...  melior  sive  totum  argumentum  om  Z.         5  intensiorem  Jta  sY;  intentiorem  E,  intentionem  ceteri.  esse  eandem)  esse 

etiam  eadem  E,  esse  eandem  viriutem  sY,  esse  meliorero  W,  etiam  eandem  maiorem  esse  XPc.  6  oportet)  ergo  addunt  NWXPd  et  ante 

in  uno  sY.  ll     magnificentiam)  magnificentia  GN   et  post  liberalitate   E.  12     magnanimitatem  Ita  WXYPc;   magnanimitas  ceteri. 

l5  iungit]  iunxit  GN.  virgines  suas]  virginem  siiam  DsGJ.  24  quorundam  om  CZ,  post  error  D.  26  virtuosi  arife  actus  E,  utroque 

loco  BCH.  28  omnis  Jta  DZsEPc;  hominis  ceteri.  44  Ita...  rationis  hom  om  EGN.  47  esse  aequale  Jta  EX;  aequale  esse  N, 

aequaies  G,  aequale  ceteri.         55  aliquis  Ita  EXZ;  om  ceteri. 

28  liunc  om  DiPc,  m  spat  B,  supra  ras  C,  hfit  FH,  hz  N.  Sy  visus  om  EGNfr.  49  igitur  ct]  enim  et  NJ,  enim  G.  Si  et  vivida  est) 
vivida  est  WX,  et  vivificanda  est  D,  et  vitanda  est  N,  in  vivendo  est  Y,  in  vita  est  b,  vita  est  Pd.  et  cum  Ita  EP;  cum  ceteri.  53  inhaeretj 
inhaereat  P.         ex  interiori]  exteriori  GN,  et  ex  interiori  cd.         34  recta.  Intentione  autem]  Recta  autem  intentione  YP. 


420  SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXXXIX. 

mortua :  quia  non  inovetur  ex  seipsa  ad  agendum  intentioni  ultimi  finis  et   dilectioni   opponuntur, 

recta    sed  vel  omnino  ab  eis  agendis  desistit,  vel  mortalia  sunt.  Si  vero,  his  salvis,  aliquis  in  aliquo 

ad  ea  agenda  solum  ab  exteriori  inducitur,  sci-  recto  ordine  rationis  deffciat,    non    erit   mortale 

licet  metu  poenarum.  Quaecumque  igiturpeccata  peccatum,  sed  veniale.   • 


2  desistit]  resistit  GNt.         3  agenda]  agendum  Pc. 


Commentaria  Ferrariensis 


•Cap.  cxxxsqq.  {-'X  praedictis  *  infert  Sanctus  Thomas  unum  corolla- 
Cj  rium :  videlicet,  quod  neque  omnia  bona  opera,  neque 
otnnia  peccata  sunt  paria. 

Circa  hoc  autem  tria  facit:  primo,  probat  conclusionem; 

■  Num.  VI.  secundo,  adducit  rationes  ad  oppositum,  et  solvit*;  tertio, 

■  Num.  VII.         infert  quandam  distinctionem  de  peccato  *. 

Circa  primum  duo  facit:  primo,  probat  quod  non  omnes 
actus  virtutum  sunt  pares ;  secundo,  quod  nec  omnia  pec- 
'  Num.  IV.  cata  paria  sunt  *. 

1.  Quantum  ad  primum,  arguit  primo  sic.  Dantur  con- 
siHa  de  continentia,  paupertate,  et  huiusmodi.  Ergo  haec 
meliora  bona  sunt  quam  matrimonio  uti  et  temporalia 
possidere,  secundum  quae  contingit  virtuose  agere,  ordine 
rationis  servato.  Ergo  non  omnes  actus  virtutum  sunt 
pares.  -  Probatur  prima  consequentia.  Quia  consilium  non 
datur  nisi  de  meliori  bono. 

Ad  evidentiam  huius  rationis,  considerandum  est,  ex 
doctrina  Sancti  Thomae  I"  IP',  q.  cvni,  a.  4;   et  Quolib.  V, 

Ai.  q.  X,  a.  19.  a.  19*,  quod  praecepta  diffcrunt  a  consiliis  quia,  cum 
praeceptum  importet  rationem  debiti,  non  autem  consi- 
lium,  praecepta  dantur  de  iis  quae  necessaria  sunt  ad 
consecutionem  Jinis  aeternae  beatitudinis ;  consilia  autem 
sunt  de  illis  per  quae  melius  et  expeditius  potest  homo 
consequi  Jinem  praedictum,  licet  absque  eis  possit  quis 
ad  Jinem  pervenire.  Unde  in  observatione  consiHorum 
includitur  praeceptorum  observatio,  non  autem  e  con- 
verso:  qui  enim  omnia  dimittit,  non  rapit  aliena  nec 
furatur ;  non  autem  e  contrario  qui  non  rapit  aHena.  omnia 
dimittit.  Quia  ergo  melius  bonum  est  observare  praecepta, 
sine  quibus  ad  beatitudinem  perveniri  non  potest,  et  ultra 
hoc  aHquid  ahud,  per  quod  ad  beatitudinem  melius  et 
faciHus  potest  perveniri,  quam  sola  observare    praecepta ; 

Cf.  loc.cit.  ex   ideo  bene  dicitur,  et  hic  et  aHbi  *,  a  Sancto  Thoma  quod  • 
consilitim  est  de  meliori  bono.  ! 

2.  Ex  hoc  patet  male  dictum  essc  a  Scoto,  in  II  Sent.,  i 
Foi.  63b  (Ven.   d.  XXI  *,  distingui  peccatum  veniale  a  mortali  quia  mortale  i 

est  contra  praeceptum,  veniale  vero  contra  consiHum.  Patet 
enim  quod  non  tenetur  quis  servare  consilia,  cum  sine  iis  ; 
finem  consequi  possit;  et  per  consequens  quod  ea  non 
observare  nullum  est  peccatum.  AHoquin  peccaret  qui  non 
dat  omnia  sua  pauperibus,  et  qui  castitatem  omnimodam 
non  servat :  haec  enim  nobis  consuluntur. 

II.  Secundo.  Quanto  obiectum  est  melius,  tanto  et  actus 
est  virtuosior  secundum  speciem  suam :  quia  actus  speciem 
recipiunt  ex  obiectis.  Finis  etiam  melior  est  iis  quae  sunt 
ad  finem:  et  horum  tanto  aliquid  est  melius,  quanto  pro- 
pinquius  est  fini.  Ergo  inter  actus  humanos  ille  est  optimus 
qui  in  ultimum  finem,  scilicet  Deum,  immediate  fertur: 
post  quem,  tanto  actus  est  melior  secundum  suam  speciem, 
quanto  obiectum  est  Deo  propinquius. 

Tertio.  Contingit  aliquos  actus  magis  aliis  ad  rationem 
accedere.  Ergo  etc.  -  Prohatur  antecedens.  Quia  actus 
rationis  magis  habent  de  bono  rationis  quam  actus  infe- 
riorum  virium,  quibus  ratio  imperat.  -  Consequens  vero 
probatur:  quia  bonum  in  actibus  humanis  est  secundum 
quod  ratione  regulantur. 

Adverte  quod  nomine  actus  rationis  intolliguntur  non 
solum  actus  intellectus  ut  distinguuntur  a  voluntate,  sed 
omnes  actus  practici  intellectivae  partis:  secundum  quod 
tota  mens  humana  ratio  dicitur. 

Quarto.  Contingit  aliquem  magis  alio  ex  maiori  dile- 
ctione    quod   agendum    est   agere.    Ergo    etc.  -  Probatur 


la  iia._  arg.  2. 


<497)- 


consequentia.    Quia  praecepta  legis  optime  ex  dilectione 
implentur. 

III.  Quinto.    Contingit   intentionem  *,    etiam    eandem,  *  cf.  text.  et  var. 
maiorem  esse  in  uno  quam  in  alio.  Ergo  etc.  -  Probatur 
consequentia :   —   et   est  manifesta,    si    ex   voluntate   actus 

humani  boni  redduntur. 

Adverte,  ex  "doctrina  Sancti  Thomae  P  11",  q.  xii*,  quod  *  Art.  2. 
nomine  intentionis  intelligitur  actus  voluntatis  circa  finem, 
sive  ultimum  sive  proximum,  secundum  quod  est  terminus 
alicuius  quod  in  ipsum  ordinat:  non  solum  enim  ex  hoc 
dicimur  intendere  sanitatem  quia  ipsam  volumus,  sed  quia 
volumus  ad  eam  per  aliquid  aliud  pervenire.  Cum  ergo 
inquit  Sanctus  Thomas  quod  contingit  eandem  intentionem 
maiorem  esse  in  uno  quam  in  alio,  non  intelligit  de  eodem 
numero  actu  voluntatis  tendentis  in  finem,  sed  de  eodem 
secundum  speciem.  Eundem  enim  finem  vult  per  aliqua 
media  assequi  unus  maiori  fervore  et  intensiori  voluntate 
quam  alius :  et  hoc  est  eandem  intentionem  esse  maiorem 
in  uno  quam  in  alio.  Et  quia,  ceteris  paribus,  maior  et 
ferventior  intentio  voluntatis  circa  bonum  est  melior,  ideo 
actus  humani,  quia  voluntate  boni  redduntur,  tanto  me- 
Hores  sunt,  ceteris  paribus,  quanto  maiori  intentione  vo- 
luntatis  fiunt. 

Sexto.  Contingit  unam  virtutem  altera  meliorem  esse. 
Ergo  etc.  -  Patet  consequentia.  Quia,  si  ex  virtutibus  actus 
humani  boni  redduntur,  oportet  meliorem  esse  actum  qui 
est  melioris  virtutis. 

Advertendum  quod  in  istis  duabus  rationibus  utitur 
Sanctus  Thomas  conditionali  ad  probationem  consequen- 
tiae,  ut  ex  modo  loquendi  det  intelligere  rationem  esse  ex 
se  manifestam.  Conveniens  enim  est  in  his  quae  certissime 
tenemus,  et  ab  omnibus  conceduntur,  hoc  modo  loquendi 
uti.  Dicimus  enim  quandoque,  Si  est  verum  quod  Deus 
sit  iustus,  iste  non  evadet  impunitus :  ac  si  diceremus,  Quia 
verissimum  est  Deum  esse  iustum,  iste  suoriim  scelerum 
poenas  dabit. 

Confirmatur  conclusio  auctoritate  I   Cor.  vii. 

IV.  Secundo,  ostendit  Sanctus  Thomas  quod  non  omnia 

etiam  peccata  sunt  paria  *.   Et  ait  quod  hoc  eisdem  ra-  *  Cf.  init.  Com- 
tionibus   apparet. 

Primo :  cum  per  unum  peccatum  magis  discedatur  a 
fine  quam  per  aHud.  In  quo  tangitur  ratio  secundae  rationi 
superius  dictae  correspondens.  Sicut  enim  bonitas  in  actibus 
humanis  attenditur  secundum  accessum  ad  finem,  ita  ma- 
Htia  secundum  recessum  a  fine  attendetur. 

Secundo :  cum  magis  pervertatur  ordo  rationis.  In  quo 
tangitur  ratio  tertiae  rationi  correspondens.  Sicut  enim 
bonum  in  actibus  humanis  est  secundum  rationem  esse, 
ita  malum  est  contra  rationem  esse. 

Tertio :  cum  maius  nocumentum  proximo  inferatur.  In 
quo  tangitur  ratio  quartae  rationi  correspondens.  Sicut 
enim  optime  praecepta  ex  dilectione  implentur,  ita  contra 
ipsa  fit  quando  contra  dilectionem  agitur,  aut  Dei  aut 
proximi,  nocumentum  proximo  inferendo. 

Confirmatur  auctoritate  E:^ech.  xvi. 

V.  Per  hoc  excluditur  error  dicentium  omnia  merita 
et  peccata  paria  esse. 

Advertendum    est    quod    ista    opinio,    ut   recitat    San- 
ctus  Thomas  T  \V%  q.  lxxiii,  a.  2 ;  et  II  Sent.,  d.  xlii*,  a.  5  ;   •  Qu.  n. 
et  in  QQ.  de  Malo,  q.  11,  a.  9,  fuit  primo  Stoicorum,  quam 
imitatus  est  etiani  Cicero  in  Paradoxis  *.  Putaverunt  enim  •  Parad.  m. 
Stoici  virtiitem  omnino  in  indivisibili  consistere ;  et  ideo. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXXXIX 


*  Loc.  cit. 

"  Cap.  IX,  8:  s. 
Th.  1.  11. 


*  Cf.  init.  Com- 
ment. 


Cf.  init.  Com 

ment. 


quantumcumque  ab  hoc  indii>isibili  discedatur,  nihil  de  bo- 
nitate  remanere.  Et  sic,  cum  per  quodlibet  peccatum  ab 
hoc  indivisibili  discedatur,  existimaverunt  omnia  peccata 
esse  paria. 

Hoc  autem  fundamentum  enervat  Sanctus  Thomas  II 
Sent,  *.  Tum  quia  falsum  est  virtutem  omnino  in  indivisi- 
bili  consistere :  ut  patet  per  Aristotelem,  II  Ethicorum  *. 
-  Tum  quia,  licet  illud  verum  esset,  non  tamen  ratio  boni- 
tatis  in  indivisibili  consislit.  Quia  contingit  perfectionem 
perfectioni  superaddi,  quarum  unaquaeque  ratio7tem  boni- 
tatis  causat.  Et  ideo,  si  duae  perfectiones  subtrahantur, 
minor  remanet  bonitas  quam  si  subtrahatur  una  tantum. 

Hunc  errorem  quidam  haerelici  imitali,  dixerunt  nullam 
inaequalitatem  esse  nec  inter  peccata,  nec  inter  merita, 
ncc  inter  praemia,  nec  inter  supphcia. 

VI.  Quantum  ad  secundum,  adducit  Sanctus  Thomas 
rationes  quibus  praedictus  error  confirmari  posset  *. 

Quod  enim  omnes  virtuosi  actus  sint  aequales,  hac  ra- 
tione  videbitur  posse  confirmarf,  quod  omnium  bonorum 
actuum  est  idem  finis  boni. 

Quod  vero  omnia  peccata  sint  paria,  hac  ratione :  quia 
peccatum  in  actibus  humanis  accidit  ex  hoc  solo  quod 
aliquis  praeterit  regulam  rationis.  Ita  autem  praeterit  regu- 
lam  rationis  qui  in  modico  a  ratione  recedit,  sicut  qui  in 
magno.  -  Confirmatur.  Quia  si  alicui  statuatur  limes  quem 
non  transgrediatur,  nihil  refert  apud  iudicem,  sive  multum 
sive  modicum  sit  transgressus. 

2.  Ad  primum  inquit  Sanctus  Thomas,  negando  con- 
sequentiam,  quod,  licet  sit  unus  finis  ultimus  boni,  tamen 
actus  qui  ex  illo  bonitatem  habent,  diversum  bonitatis  gra- 
dum  accipiunt,  secundum  quod  quaedam  sunt  aHis  mehora, 
et  fini  ultimo  propinquiora.  Unde  et  in  actibus  voluntatis 
gradus  bonitatis  erit  secundum  diversitatem  bonorum  ad 
quae  terminatur  voluntas  et  eius  actus. 

Advertendum,  quoAjinem  boni  vocat  Sanctus  Thomas 
hoc  loco  finem  bonitatis  quae  est  in  actibus,  ex  ordine 
sciHcet  ad  quem  actus  habet  quod  sit  bonus.  Finis  autem 
ultimus,  a  quo  omnia  habent  honitatem,  est  unus,  scilicet 
Deus.  Sed  fines  proximi  sunt  muhi :  qui  inter  se  gradum 
bonitatis  habent  ex  diversa  appropinquatione  ad  uhimum 
finem.  Et  ideo  ex  unitate  ultimi  finis  omnium  bonorum 
non  potest  argui  quod  omnia  bona  sint  aequaHa:  nec,  per 
consequens,  quod  omnes  actus  virtuosi  qui  circa  huiusmodi 
bona  sunt,  aequales  sint  in  bonitate. 

3.  Ad  secundum  dicit  quod  in  omnibus  quorum  per- 
fectio  et  bonum  in  quadam  commensuratione  consistit, 
quanto  magis  a  dehita  commensuratione  receditur,  tanto 
maius  crit  malum.  Declaratur  in  sanitate,  pulcritudine,  et 
veritate.  Bonum  autem  virtutis  in  quadam  commensura- 
tione  consistit:  est  enim  medium,  secundum  debitam  limi- 
tationem  circumstantiarum,  inter  contraria  vitia  constitutum. 
Ideo,  quanto  magis  ab  hac  harmonia  receditur,  tanto  est 
maior  malitia. 

Ex  hac  responsione  vuh  Sanctus  Thomas  negare  con- 
sequentiam,  si  minor  propositio  inteHigatur,  ut  videtur 
intelHgenda,  secundum  simiHtudinem  tantum,  sciHcet  quod, 
sicut  qui  in  modico  a  ratione  recedit  regulam  rationis  prae- 
terit,  ita  et  qui  in  magno.  -  Si  autem  intelligeretur  secun- 
dum  aequahtatem,  sciHcet  quod  tantum  praeterit  regulam 
rationis  qui  in  modico  a  ratione  recedit,  quantum  praeterit 
qui  recedit  in  magno :  falsa  esset  ipsa  minor. 

Ad  confirmationem,  dicit  quod  non  est  simile  virtutem 
transgredi,  et  terminos  a  iudice  positos.  Quia,  cum  virtus 
sit  secundum  se  bonum,  ipsam  transgredi  est  secundum  se 
malum:  transgredi  vero  terminum  a  iudice  positum,  non 
est  secundum  se  malum,sed  per  accidens,  inquantum  scilicet 
est  prohibitum.  In  his  autem  quae  sunt  per  se,  necesse 
est  ut,  sicut  simpUciter  sequitur  ad  simpliciter,  ita  magis 
sequatur  ad  magis:  non  autem  in  his  quae  sunt  per 
accidens. 

VII.  Quantum  ad  tertium,  ponit  Sanctus  Thomas  unam 
distinctioncm  de  peccatis  :  sciHcet  quod  quoddam  peccatum 
est  mortale,  quoddam  vero  est  veniale  *.  Peccatum  mortale 
est  quod  animam  spirituaH  vita  privat.  Et  quia  spiritualis 
vita  animae  consistit  in  hoc  quod  voluntas  per  dilectionem 


421 

Deo  et  proximo  inhaereat,  ut  declaratur  ex  simiHtudine 
corporalis  vitae,  ideo  quaecumque  peccata  intentioni  ultimi 
finis  et  dilectioni  opponuntur,  mortalia  sunt.  Si  vero,  his 
salvis,  aHquis  in  aliquo  recto  ordinc  rationis  deficiat,  ve- 
niale  peccatum  erit. 

VIII.  Ad  evidentiam  huius  distinctionis,  advertendum 
primo,  ex  doctrina  Sancti  Thomae  Pir",  q.  lxxii*;  II5e«^,  ■ 
d.  xLii  *;  et  de  Malo,  q.  vii  **,  quod  ista  nomina  mortale  ■ 
et  veniale  important  ditferentias  reatus  peccati:  dicimus 
enim  peccatum  veniale  quod  cst  dignum  venia,  idest, 
quod  non  cxcludit  terminationem  poenae  ;  mortale  autem 
quod  est  dignum  morte,  idest,  poenam  aeternam  meretur, 
et  terminationem  poenae  excludit.  Unde,  quia  reatus  non 
est  ipsa  essentia  peccati,  sed  ipsam  consequitur,  mortale  et 
veniale  non  sunt  ditferentiae  essentiales  peccati,  sed  acci- 
dentales:  prout  omnis  difterentia  quae  non  est  de  essentia 
rei,  dicitur  iUi  accidentalis.  Sed  licet  istae  difterentiae  sint 
extra  essentiam  peccati,  inter  se  tamen  essentiaUter  distin- 
guuntur:  sicut  albedo  et  nigredo  sunt  intcr  se  essentiaHter 
distincta,  et  tamen  accidentaliter  tantum  dividunt  animal 
cum  per  album  et  nigrum  dividitur. 

2.  Considerandum  secundo,  quod  istae  difterentiae  mor- 
taHset  venialisaHquandoconsequuntur  ipsam  specificam  dif- 
ferentiam  pcccatorum  secundum  se :  aliquando  autem  non 
consequuntur  diftercntiam  specificam,  sed  in  una  ct  cadem 
specie  peccati  inveniuntur.  Quando  difterentiam  peccato- 
rum  specificam  conscquuntur,  ipsa  peccata  dicuntur  talia 
ex  genere.  Unde  dicitur  quod  aliquod  pcccatum  ex  genere 
est  mortale,  aliquod  vero  est  ex  suo  genere  vcniale :  non 
quidem  quod  ista  sit  divisio  gencris  in  species,  sed  analogi 
in  sua  significata.  Et  quia  gcnus  et  specics  pcccati  sumitur 
ex  obiccto,  iHud  dicitur  ex  suo  generc  mortalc,  sive  dignum 
morte  acterna,  quod  est  circa  materiam  repugnantem  fini 
humanorum  actuum,  qui  est  caritas  sive  dilectio  Dei  et 
proximi,  quia  tollit  principium  vitae  spiritualis,  scilicet 
caritatcm,  quo  remoto,  non  potest  anima  ex  principio  in- 
trinseco  sanari.  Illud  vero  dicitur  ex  genere  veniale  quod 
est  circa  materiam  quae  huic  fini  non  contrariatur,  Hcet 
habcat  aliquam  dcordinationem,  dum  caret  debito  ordine 
ad  fincm :  tale  enim  non  removet  principium  vitae  spiri- 
tuaHs;  ideo,  quantum  cst  ex  se,  sanari  potest. 

Quando  autem  mortale  et  veniale  non  consequuntur 
diftcrentiam  specificam  pcccatorum,  sed  in  una  et  eadem 
specie  peccati  inveniuntur,  non  dicitur  peccatum  utrumque 
horum  ex  suo  genere,  sed  dicitur  esse  unum  ex  suo  ge- 
nere,  alterum  vero  ex  parte  peccantis,  et  per  accidens. 
Cum  enim  contingit  aHquem  peccare  circa  materiam  ca- 
ritati  repugnantem  non  ex  delibcratione,  sicut  contingit  in 
subitis  motibus,  tunc  talc  peccatum  est  vcnialc  ex  parte 
agcntis:  licet  aliud  peccatum  sibi,simile  in  specic  sit  pec- 
catum  mortale.  Unde  tale  peccatum,  quod  in  particulari 
consideratum  est  venialc  pcr  accidens  propter  actus  im- 
perfectionem,  dicitur  esse  de  genere  peccati  mortalis.  - 
Similitcr,  cum  accidit  aliquem  peccarc  circa  materiam  non 
repugnantem  caritati,  constituendo  in  ipso  finem  ultimum, 
vcl  ipsum  ordinando  ad  aliquod  peccatum  mortalc  ex  suo 
gencrc,  puta  cum  quis  ordinat  verbum  otiosum  ad  adul- 
terium  committcndum;  tunc  tale  peccatum  cst  quidem  de 
genere  peccati  venialis,  sed  propter  perversam  intentionem 
agentis  est  mortale  per  accidens. 

3.  Considerandum  tertio  quod,  cum  multa  accidant 
peccato  substanti  huic  difterentiae  accidcntali  quae  est 
mortale,  et  multa  accidant  peccato  substanti  huic  accidenti 
quod  est  veniale ;  hoc  loco  investigavit  Sanctus  Thomas 
solas  cssentiales  rationes  pcccatorum  ad  quas  originaliter 
mortalis  et  venialis  dift"erentiae  consequuntur  per  sc,  ut 
possint  dici  taHa  ex  suo  genere,  et  secundum  quas  habeant 
distingui  essentialitcr  non  solum  ipsae  diff"erentiae  quae 
his  nominibus  mortale  et  veniale  formaliter  importantur, 
sed  ctiam  ipsa  peccata  quae  huiusmodi  substant  differentiis. 
Et  quia  istae  rationes  sunt,  esse  actum  voluntarium  circa 
materiam  repugnantem  caritati,  et,  esse  actum  voluntarium 
circa  materiam  non  repugnantem  caritati;  ideo  hanc  solam 
distinctionem  mortalis  et  venialis  pcccati  assignavit,  omnibus 
aliis  praetermissis.  Sic  enim  constat  quod  mortale  et  ve- 


Art.  5. 

Qu.  I,  a 
"  Art.  1 


•  3  seq. 


•  Arl.  2,  p.  490 
(Turon.  1903). 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXXXIX,  CXL. 


422 

niale,  non  solum  formaliter,  sed  etiam  materialiter  sumpta, 
habent  oppositionem  ad  invicem,  nec  possunt  in  unam 
speciem  peccati  convenire:  quamvis  ex  parte  agentis,  in 
eadem  specie  aliquid  sit  mortale,  et  aliquid  veniale. 

Ex  quo  patet  posse  dici  ad  argumenta  Aureoli,  recitata 
a  Capreolo,  xuii  dist.  II  Sent.  *,  quibus  probat  peccatum 
essentialiter    dividi   per   mortale    et   veniale,  quod    utique 


verum  concludunt,  licet  non  bene.  Est  enim  verum  quod 
istae  differentiae  mortale  et  veniale  inter  se  essentialiter 
distinguuntur.  Est  etiam  verum  quod  illa  peccata  quae 
per  se  illis  differentiis  substant,  quae  scilicet  ex  suo  genere 
dicuntur  talia,  essentialiter  sunt  distincta.  Non  est  autem 
verum  de  ipsis  secundum  quod  ex  parte  agentis  peccatum 
mortale  aut  veniale  sunt  distincta. 


-"vilSi^lS^Slv^ 


CAPITULUM  CENTESIMUM  OUADRAGESIMUM 

QUOD  ACTUS  HOMINIS   PUNIUNTUR  VEL  PRAEMIANTUR  A   DEO. 


xpraemissis  autem  manifestum  estquod 
actus  hominis  puniuntur  vel  praemian- 
tur  a  Deo. 

Eius  enim  est  punire  vel  praemiare 
cuius  est  legem  imponere:  legis  enim  latores  per  5 
praemia  et  poenas  ad  observantiam  legis  indu- 
cunt.  Sed  ad  divinam  providentiam  pertinet   ut 

■  cap.  cxiv.  legem  hominibus  poneret,  ut  ex  supra  *  dictis 
patet.  Ergo  ad  Deum  pertinet  homines  punire 
vel  praemiare.  lo 

Praeterea.  Ubicumque  est  aliquis  debitus  ordo 
ad  finem,  oportet  quod  ordo  ille  ad  finem  ducat, 
recessus  autem  ab  ordine  finem  excludat:  ea  enim 
quae  sunt  ex  fine,  necessitatem  sortiuntur  ex 
fine;  ut  scilicet  ea  necesse  sit  esse.  si  finis  debeat  ■! 
sequi;  et  eis  absque  impedimento  existentibus, 
finis  consequatur.  Deus  autem  imposuit  actibus 
hominum  ordinem  aliquem  in  respectu  ad  finem 

cap  c!tv.  boni,  ut  ex  praedictis  *  patet.  Oportet  igitur  quod, 
si  ordo  ille  recte  positus  est,  quod  incedentes  per  =« 
illum  ordinem  finem  boni  consequantur,  quod  est 
praemiari :  recedentes  autem  ab  illo  ordine  per 
peccatum,  a  tine  boni  excludi,  quod  est  puniri. 
Adhuc.  Sicut  res  naturales  ordini  divinae  pro- 
videntiae  subduntur,  ita  et  actus  humani,  ut  ex  => 

Cap.  xc.  praedictis  *  patet.  Utrobique  autem  contingit  de- 
bitum  ordinem  servari,  vel  etiam  praetermitti : 
hoc  tamen  interest,  quod  observatio  vel  trans- 
gressio  debiti  ordinis  est  in  potestate  humanae 
voluntatis  constituta;  non  autem  in  potestate  na-  ;o 
turalium  rerum  est  quod  a  debito  ordine  defi- 
ciant  vel  ipsum  sequantur.  Oportet  autem  effe- 
ctus  causis  per  convenientiam  respondere.  Sicut 
igitur,  res  naturales,  cum  in  eis  debitus  ordo  na- 
turalium  principiorum  et  actionum  servatur,  se-  ;s 
quitur  ex  necessitate  naturae  conservatio  et  bonum 
in  ipsis,  corruptio  autem  et  malum  cum  a  debito 
et  naturali  ordine  receditur;  ita  etiam  in  rebus 
humanis  oportet  quod,  cum  homo  voluntarie 
servat  ordinem  legis  divinitus  impositae,  conse-  +0 
quatur  bonum,  non  velut  ex  necessitate,  sed  ex 
dispensatione  gubernantis,  quod  est  praemiari; 
et  e  converso  malum.  cum  ordo  legis  fuerit  prae- 
termissus,  et  hoc  est  puhiri. 


Amplius.  Ad  perfectam  Dei  bonitatem  pertinet 
quod  nihil  in  rebus  inojdinatum  relinquat:  unde  in 
rebus  naturalibus  videmus  contingere  quod  omne 
malum  sub  ordine  alicuius  boni  concluditur;  sicut 
corruptio  aeris  est  ignis  generatio,  et  occisio  ovis 
est  pastus  lupi.  Cum  igitur  actus  humani  divinae 
providentiae  subdantur,  sicut  et  res  naturales; 
oportet  malum  quod  accidit  in  humanis  actibus, 
sub  ordine  alicuius  boni  concludi.  Hoc  autem 
convenientissime  fit  per  hoc  quod  peccata  pu- 
niuntur.  Sic  enim  sub  ordine  iustitiae,  quae  ad 
aequalitatem  reducit,  comprehenduntur  ea  quae 
debitam  quantitatem  excedunt.  Excedit  autem 
homo  debitum  suae  quantitatis  gradum  dum  vo- 
luntatem  suam  divinae  voluntati  praefert,  satisfa- 
ciendo  ei  contra  ordinationem  Dei.  Quae  quidem 
inaequalitas  tollitur  dum.  contra  voluntatem  sUam, 
homo  aliquid  pati  cogitur  secundum  ordinationem 
divinam.  Oportet  igitur  quod  peccata  humana 
puniantur  divinitus:  et,  eadem  ratione,  bona  facta 
remunerationem  accipiant. 

Item.  Divina  providentia  non  solum  disponit 
rerum  ordinem,  sed  etiam  movet  omnia  ad  or- 
dinis  ab  eo  dispositi  executionem,  ut  supra  * 
ostensum  est.  Voluntas  autem  a  suo  obiecto  mo- 
vetur,  quod  est  bonum  vel  malum.  Ad  divinam 
igitur  providentiam  perfinet  quod  hominibusbona 
proponat  in  praemium,  ut  voluntas  ad  recte  pro- 
cedendum  moveatur:  et  mala  proponat  in  poe- 
nam,  ad  hoc  quod  iiiordinationem  vitet. 

Praeterea.  Divina  providentia  hoc  modo  res 
ordinavit  quod  una  alteri  prosit  *.  Convenientis- 
sime  autem  homo  proficit  ad  finem  boni  tam 
ex  bono  alterius  hominis  quam  ex  malo,  dum 
excitatur  ad  bene  agendum  per  hoc  quod  videt 
bene  operantes  praemiari ;  et  dum  revocatur  a 
male  agendo  per  hoc  quod  videt  male  agentes 
puniri.  Ad  divinam  igitur  providentiam  pertinet 
quod  mali  puniantur,  et  boni  praemientur. 

Hinc  est  quod  dicitur  Exod.  xx^'*":  Ego  siim 
Deiis  tiiiis,  visitans  iniquitatem  patriim  in  Jilios,  et 
faciens  misericordiam  his  qiii  diligimt  me  et  cu- 
stodiunt  praecepta  mea.  Et  in  Psalmo*:  Tii  reddes 
unicuique  iuxta  opera  sua.  Et  Rom.  11 '"''' :  Reddet 


Cap.  Lxvii. 


*  Cf.  cap.  Lxxvii 
sq. 


Ps.   LXI,    13. 


6  ad  observantiam  Ita  ENXt;  observantiam  ceteri.  8  poneret]  ponat  sGfrP.  i3  excludat]  excludit  EGNY.  14  ex  fine  pr.  loco] 

ad  finem  N.  26  contingit  Ita  EHNXZ;  convenit  ceteri.  3i  deficiant,..  sequantur  Ita  DXYP;  deficiat...  sequatur  ceteri.  35  servatur) 
sequatur  G,  sequitur  N.         38  et]  vel  X,  om  G,  supra  ras  E. 

8  oportet]  oportet  quod  BFGNXY,  om  U;  ;3ro  concludi,  concluditur  B,  concludatur  Y.  16  ordinationem]  ordinem  CP.  17  voluntatem 
post  suam  EX.  21  accipiant]  accipiunt  EGN.  27  liominibus . ..   38   pertinet  quod  hom  om  H.  28  procedendum]  procedendi  B,  pro- 

cedendi  modum  C,  volendum  P.         33  autem]  enim  GN,         42  custodiunt]  faciunt  GN6.         43  Tu  ohi  P.C. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXL.  423 

itniciiiqne  secundiim  opera  siia:   his   quidem   qui         Per  hoc  autem   excluditur   error   quorundam 

sunt  secundum  patientiam  boni  operis,  gloriam  et  dicentium  quod  Deus  non  punit.  Dicebant  enim 

honorem;  his  autem  qui  non  acquiescunt  veritati^  Marcion  et.  Valenlinus  alium  esse  Deum  bonum : 

credunt  autem  iniquitati,  iram  et  indignationem.  et  alium  esse  Deum  iustum,  qui  punit  *. 


2  sunt]  om  P.         4  iram  et  indignationem]  ira  et  indignatio  EP. 
4  Deum  iustum]  iustum  E. 


Commentaria  Ferrariensis 


*    Cf.    Ang.    de 
Haeres.,   xxi, 

XXII. 


•  Cf.  Comment. 
cap.  cxiv,  init. 


PosTQUAM  ostendit  Sanctus  Thomas  quod  ad  divinam 
providentiam  pertinet  hominibus  leges  dare,  vult  ulte- 
rius  ostendere  quod  ad  ipsam  pertinet  homines  punire 
vel  praemiare*. 

Circa  hoc  autem  duo  facit:  primo,  ostendit  quod  actus 
hominis  puniuntur  vel  praemiantur  a  Deo;  secundo,  de 
poena  et  praemio  determinat,  capite  sequenti. 

1.  Quantum  ad  primum,  arguit  primo  sic.  Ad  divinam 
providentiam  pertinet  ut  legem  hominibus  ponat.  Ergo  ad 
Deum  pertinet  homines  punire  vel  praemiare.  -  Probatur 
consequentia.  Quia  eius  est  punire  vel  praemiare  cuius 
est  legem  imponere  :  cum  legislatores  per  praemia  et  poenas 

Cf.  text.  et  var.   observantiam  *  legis  inducant. 

Secundo.  Deus  imposuit  actibus  hominiim  ordinem  ali- 
quem  in  respectu  ad  finem  boni,  idest,  ad  finem  a  quo  omnia 
bonitatem  habent.  Ergo  oportet,  si  ordo  ille  est  recte  po- 
situs,  quod  incedentes  per  illum  finem  boni  consequantur, 
scilicet  ab  ipso  Deo,  quod  est  praemiari:  recedentes  vero 
ab  illo  per  peccatum,  a  fine  boni  e.xcludi,  quod  est  puniri. 

-  Probatur  consequentia.  Quia  ubicumque  est  aliquis  ordo 
debitus  ad  finem,  oportet  quod  ordo  ille  ducat  ad  finem, 
recessus  vero  ab  ordine  finem  excludat :  cum  ea  quae  ad 
finem  ducunt,  necessitatem  consequantur  ex  fine. 

II.  Tertio.  Cum  in  rebus  naturalibus  debitus  ordo  na- 
turalium  principiorum  et  actionum  servatur,  sequitur  ex 
necessitate  naturae  conservatio  et  bonum  in  ipsis;  corruptio 
autem  et  malum,  cum  a  debito  et  naturali  ordine  rece- 
ditur.  Ergo  et  in  rebus  humanis  oportet  quod,  cum  homo 
voluntarie  servat  aut  praetermittit  ordinem  divinae  legis, 
consequatur  bonum  aut  malum,  non  ex  necessitate,  sed 
ex  dispensatione  gubernantis,  quod  est  praemiari  vel  puniri. 

-  Probatur  consequentia.  Quia  observatio  et  transgressio 
ordinis  divinae  providentiae,  cui  et  res  naturales  et  actus 
humani  subduntur,  est  in  potestate  humanae  voluntatis  con- 
stituta,  non  autem  in  potestate  naturalium  rerum.  Oportet 
autem  effectus  causis  per  convenientiam  respondere. 

2.  Sed  videtur  quod  ista  ratio  non  concludat.  Sicut 
enim  in  naturalibus  bonum  aut  malum  quod  sequitur,  in 
ipsam  naturam  tanquam  in  principium  refertur,  quia  non 
est  in  potestate  naturalium  rerum  sequi  ordinem  suum 
aut  ab  ipso  recedere:  ita,  si  debent  effectus  causis  cor- 
respondere  in  humanis  actibus,  sequitur  quod  bonum  et 
malum  debeat  referri  in  ipsam  voluntatem,  non  autem  in 
dispositionem  gubernantis,  quia  observatio  et  transgressio 
debiti  ordinis  est  in  potestate  humanae  voluntatis  consti- 
tuta.  Et  sic  non  sequitur  quod  Dei  sit  praemiare  aut  punire. 

Ad  hoc  dicitur  quod  haec  ratio  supponit  bonum  et 
malum  quod  ex  actione  provenit,  in  omnibus  esse  ex  dispo- 
sitione  gubernantis ;  sed   in   aliquibus,   scilicet   in   natura- 


libus,  sic  esse  ordinatum  ut  illis  bonum  aut  malum  e.x 
necessitate  naturae  proveniat ;  in  aliquibus  vero,  idest  in 
voluntarie  agentibus,  sic  esse  dispositum  ut  non  ex  neces- 
sitate  naturae  proveniat,  sed  ex  voluntate  gubernantis,  sibi 
dispensationem  boni  et  mali  reservantis.  Non  enim  in  vo- 
luntarie  agentibus  conveniens  est  ut  idem  sit  qui  meretur 
et  retribuit,  sed  retributio  ad  superiorem  pertinet.  Et  ideo, 
cum  homo  non  ex  naturali  principio,  sed  voluntate  in  suas 
operationes  feratur,  sequitur  quod  bonum  illi  proveniat 
et  malum,  noh  ex  necessitate  naturae,  sed  ex  voluntate 
gubernantis. 

lll.  Qiiarto.  Actus  humani  divinae  providentiae  subdun- 
tur.  Ergo  oportet  malum  quod  in  eis  accidit,  sub  ordine 
alicuius  boni  concludi.  Sed  hoc  convenientissime  fit  per 
hoc  quod  peccata  puniuntur.  Ergo  etc.  -  Probatur  prima 
consequentia.  Quia  ad  divinam  bonitatem  pertinet  quod 
nihil  inordinatum  in  rehus  relinquat.  Declaratur  in  natu- 
ralibus.  -  Minor  vero  subsumpta  probatur.  Quia  .sic  ea 
quae  debitam  quantitatem  excedunt,  comprehenduntur  sub 
ordine  iustitiae.  -  Declaratur.  Quia  homo  debitum  suae 
quantitatis  gradum  excedit  voluntatem  suam  divinae  prae- 
ferendo.  Quae  quidem  inaequalitas  tollitur  dum,  contra 
voluntatem  suam,  aliquid  secundum  voluntatem  divinam 
pati  cogitur. 

Quinto.  Divina  providentia  movet  omnia  ad  execu- 
tionem  ordinis  ab  eo  dispositi.  Sed  voluntas  a  suo  obiecto, 
quod  est  bonum  vel  malum,  movetur.  Ergo  pertinet  ad 
divinam  providentiam  bona  illi  proponere  in  praemium,  ut 
ad  recte  procedendum  moveatur;  et  mala  in  poenam,  ad 
hoc  quod  inordinationem  vitet. 

Ad  huius  rationis  evidentiam,  considerandum  est,  ut  ex 
superioribus*  patet,  quod  voluntas  a  suo  obiecto  movetur, 
non  quidem  per  modum  efficientis,  sed  per  modum  finis. 
Finis  autem  non  movet  nisi  voluntati  sit  propositus.  Ideo, 
cum  Deus  unumquodque  ad  executionem  operis  moveat 
secundum  quod  eius  conditio  exigit,  conveniens  est  ut 
moveat  voluntatem  illi  bonum  et  malum  proponendo: 
quamvis  etiam  interius  ipsam  possit  effective  movere. 

Sexto.  Convenientissime  homo  proficit  ad  finem  boni  ex 
bono  et  malo  alterius,  dum  excitatur  ad  bene  agendum  per 
hoc  quod  videt  bene  operantes  praemiari,  et  dum  a  malo 
revocatur  per  hoc  quod  videt  male  agentes  puniri.  Ergo 
ad  divinam  providentiam  utrumque  pertinet.  -  Probatur 
consequentia.  Quia  divina  providentia  hoc  modo  res  ordi- 
navit  quod  una  alteri  prosit. 

CoNFiRJiATUR  auctoritatc  E.vodi  xx,  Psalmi,   et  Rom.  11. 

Per  hoc  excluditur  error  dicentium  quod  Deus  non 
punit:  scilicet  Marcionis  et  Valentini,  dicentium  alium  esse 
Deum  bonum,  et  alium  Deum  iustum,  qui  punit. 


Cap.  Lxxxviii. 


-^\.<S^IS%Sv^ 


424  SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXLl. 

CAPITULUM  CENTESIMUM  QUADRAGESIMUM  PRIMUM 

DE  DIFFERENTIA  ET  ORDINE  POExNARUM. 

•  cap.  pracc.       I^^^S  ^iA  vcro,  sicut  cx  dictis  *  patet,  prae-  que  peccatores  incolumitate  corporis  vigere,    et 

mium  est  quod  voluntati  proponitur  exteriori  fortuna  potiri,  quibus  interdum  homines 

quasi  finis  quo  excitatur  ad  bene  agen-  virtuosi  privantur. 
dum ;  e  contrario  pgena  voluntati  pro-         Quod  recte  considerantibus  mirum  videri  non 

ponitur  ut  a  malo  retrahatur,  quasi  aliquid  fu-  5  debet.  Cum  enim  bona  exteriora  ad  interiora 
giendum  malum :  sicut  de  ratione  praemii  est  ordinentur,  corpus  autem  ad  animam ;  in  tantum 
quod  sit  bonum  voluntati  consonum,  ita  de  ra-  exteriora  et  corporalia  bona  sunt  homini  bona, 
tione  poenae  est  quod  sit  malum  et  contrarium  in  quantum  ad  bonum  rationis  proficiunt;  se- 
voluntati.  Malum  autem  est  privatio  boni.  Unde  cundum  vero  quod  bonum  rafionis  impediunt, 
oportet  quod  secundum  differentiam  et  ordinem  -o  homini  vertuntur  in  mala.  Novit  autem  rerum 
bonorum,  sit  etiam  differentia  et  ordo  poenarum.  dispositor  Deus  mensuram  virtutis  humanae. 
Est  autem  summum  bonum  hominis  felicitas,  Unde  interdum  homini  virtuoso  corporalia  et 
quae  est  ultimus  finis  eius:  quantoque  aliquid  exteriora  bona  ministrat  in  adiutorium  virtutis : 
est  huic  fini  propinquius,  tanto  praeminet  inter  et  in  hoc  ei  beneficium  praestat.  Interdum  vero 
hominis  bonum.   Huic  autem  propinquissimum  -s  ei  praedicta  subtrahit,  eo  quod  considerat  huius- 

*  I  £/A/c.,  ijt,  3 ;  est  virtus*,  et  si  quid  est  aliud  quod  ad  bonam     modi  esse  sibi  ad  impedimentum  virtutis  et  frui- 

'  '*  operationem  hominem  proficiat,  qua  pervenitur  tionis  divinae:  ex  hoc  enim  exteriora  bona  ver- 
ad  beatitudinem.  Consequitur  autem  et  debita  tuntur  homini  in  mala,  ut  dictum  est;  unde  et 
disposifio  rationis,  et  virium  ei  subiectarum.  Post  eorum  amissio,  eadem  ratione,  homini  vertitur 
hoc  autem  et  corporis  incolumitas,  quae  neces- » in  bonum.  Si  ergo  omnis  poena  malum  est;  non 
saria  est  ad  expeditam  operationem.  Demum  est  autem  malum  hominem  exterioribus  et  cor- 
autem  ea  quae  exterius  sunt,  quibus  quasi  ad-  poralibus  bonis  privari  secundum  quod  expedit 
miniculantibus  utimur  ad  virtutem.  ad  profectum  virtufis:  non  erit  hoc  homini  vir- 

Erit  igitur  maxima  poena  hominem  a  beati-  tuoso  poena  si  privetur  exterioribus  bonis  in 
tudine  excludi.  Post  haac  autem,  virtute  privari,  =;  adiumentum  virtutis.  E  contrario  autem  erit  malis 
et  perfectione  quacumque  naturalium  virtutum  in  poenam  si  eis  exteriora  bona  conceduntur, 
animae  ad  bene  agendum.  Dehinc  autem,  natu-  quibus  provocantur  ad  malum.  Unde  et  5^^.  xiv" 
ralium  potenfiarum  animae  deordinatio.  Post  hoc  dicitur  quod  crealiirae  Dei  in  odinm  faciae  snnt, 
autem,  corporis  nocumentum.  Demum  autem,  et  in  tentalionem  animae  hominum,  et  in  musci- 
exteriorum  bonorum  sublatio.  ^°  pulam  pedibus  insipientiwn.  -  Quia  vero  de  rahone 

Sed  quia  de  ratione  poenae  est  non  solum  quod  poenae  est  non  solum  quod  sit  malum,  sed  quod 
sit  privativa  boni,  sed  etiam  quod  sit  contraria  sit  contrarium  voluntati;  amissio  corporalium  et 
voluntafi;  non  autem  cuiuslibet  hominis  voluntas  exteriorum  bonorum,  efiam  quando  est  homini 
existimat  bona  secundum  quod  sunt:  contingit  in  profectum  virtufis  et  non  in  malum,  dicitur 
interdum  quod  id  quod  est  maioris  boni  privati-  ;>  poena  abusive,  ex  eo  quod  est  contra  voluntatem. 
vum,  est  minus  contrarium  voluntati,  et  propter  Ex  inordinatione  autem  hominis  confingit  quod 
hoc  minus  poenale  esse  videtur.  Et  inde  est  quod  homo  non  aestimet  res  secundum  quod  sunt, 
plures  homines,  qui  bona  sensibilia  et  corporalia  sed  corporalia  spiritualibus  praeferat.  Inordinafio 
magis  aestimant  et  cognoscunt  quam  intellectuaUa  autem  talis  aut  est  culpa,  aut  ex  aliqua  culpa 
et  spiritualia,  plus  timent  corporales  poenas  quam  4"  praecedente  procedit.  Unde  consequenter  patet 
spirituales.  Secundum  quorum  aestimationem,  quod  poena  non  sit  in  homine,  etiam  secundum 
contrarius  ordo  videtur  poenarum  ordini  supra-  quod  est  contra  voluntatem,  nisi  culpa  praece- 
dicto.  Apud  hos  enim  maxima  poena  aesfimantur     dente. 

laesiones  corporis,  et  damna  rerum  exteriorum :         Hoc  etiam  ex  alio  patet.  Quia  ea  quae  sunt 
deordinatio  autem  animae,  et  damnum  virtufis, «  secundum  se  bona,  non  verterentur  homini    in 
et    amissio    fruitionis    divinae,    in    qua    consistit     malum  per  abusum,  nisi  aliqua  inordinatione  in 
ultima  hominis  felicitas,  aut  modicum  aut  nihil     homine  existente. 
reputatur  ab  eis.  Item,  quod  oporteat  ea  quae  voluntas  acceptat 

Hinc  autem  procedit  quod  hominum  peccata  a  eo  quod  sunt  naturaliter.bona,  homini  subtrahi 
Deo  puniri  non  aestimant :  quia  vident  plerum-  so  ad  profectum  virtutis,  provenit  ex  aliqua  hominis 


1  dictis]  praedictis  VPc.  6  malum]  et  malum  WPi/.  7   voluntati]  et  voluntati  Pd.  l3  quantoque  Tta  EX;  quanto  autem  DVii, 

quanto  erqo  Pd,   quanto  ceteri.  14  praeminetj  praeeminet  EXYZPc,  premiuni  b.  inter  Ita  EGNXYi;  magis  P,  intra  ceteri,  16  est 

aliud  Ita  Eb;  aliuJ  est  Pc,  aliud  ceteri.  17  liominem]  hominis  Z,  hominum  P.  21  operationem]  rationem  GN.  27  autera  om  Pd. 

39  intellectualia)  intelligibilia  GPc.         40  timent  post  corporales  GN.         47  hominis  om  EGX. 

4  mirum  Ita  bPc,  minime  ceteri;  non  om  6WXYZ,  5  bona  Ita  EX;  omnia  ceteri.  10  in  raala]  in  raalum  P.  li  et  om  EX. 

17  enim  Ita  sE;  autem  ceteri,         18  in  mala]  in  malum  ZP.         23  adiumenlum  Ita  EXP;  adiutorium  FW,  adiuvamentum  ceteri.  26  eis 

om  DGY,  ei  a  et  post  exteriora  N.  29  tentationem  animae  hominum]  deceptationem  {om  N)  hominum  animae  GN.  3i   sed]  sed  etiam 

ZPd.        38  sed]  sed  si  BFGfr,  si  CX.        40  procedit]  procedere  B,  procedi  C,  proceditur  K,  procedens  HYsFPc,  om  Gb. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXLI.  425 

deordinatione,  quae  vel  est  culpa,  vel  sequitur  est  absolute  contra  voluntatem  ipsius,  licet  quan- 

culpam.  Manifestum  enim  est  quod  per  peccatum  doque  sit  volitum  secundum  quod  ratio  respicit 

praecedens   fit  quaedam   inordinatio   in   affectu  finem.  Sed  de  hac  inordinatione  in  natura  hu- 

humano,  ut  facilius  postmodum  ad  peccatum  in-  mana  existente  ex  peccato  originali,  posterius  di- 
clinetur.  Non  ergo  est  absque  culpa  etiam  quod  s  cetur  *.   Nunc  autem   intantum    manifestum    sit  'Ub.iv.cap.L. 

oportet  hominem  adiuvari  ad  bonum  virtutis  per  quod  Deus  punit  homines  pro  peccatis:  et  quod 

id  quod  est  ei  quodammodo  poenale,  inquantum  non  punit  absque  culpa. 


b  3  inordinatione]  deordinatione  BEY,         5  intantum]  tantum  X,  liic  Y,  id  tantum  P. 


Commentaria   Ferrariensis 


"  Cf.  Commenl. 
cap.  pracc,  init. 


•  Vide  num.  ii. 


■  Cf.  num.  I,  init. 


PosTQUAM  ostendit  Sanctus  Thomas  quod  Dei  est  punire 
et  praemiare,  nunc  de  ipsa  poena  et  praemio  deter- 
minat  *.  Circa  hoc  autem  duo  facit:  primo,  delerminat  de 
ipsis  absolute;  secundo  in  ordine  ad  peccatum,  cap.  cxliii. 
Circa  primum  duo  facit:  primo,  ostendit  difterentiam 
et  ordinem  poenarum ;  secundo,  earum  inaequalitatem  de- 
clarat,  capite  sequenti. 

1.  Quantum  ad  primum,  duplicem  poenarum  ordinem 
ponit  *.  Primus  est  ordo  secundum  se.  Et  est  talis:  quod 
maxima  poena  est  hominem  a  heatitudine  excludi;  post 
hanc,  virtute  privari,  et  perfectione  quacumque  naturaUum 
virtutum  animae  ad  bene  agendum ;  deinde,  naturahum 
potentiarum  animae  deordinatio ;  post  hoc,  corporis  nocu- 
mentum ;  demum,  exteriorum  bonorum  suhlatio. 

Declaratur.  Quia,  cum  de  ratione  poenae  sit  quod  sit 
malum  et  contrarium  voluntati;  malum  vero  sit  privatio 
boni :  oportet  secundum  differentiam  et  ordinem  bonorum 
esse  differentiam  et  ordinem  poenarum.  Ordo  autem  bo- 
norum  est  quod  summum  hominis  bonum  est  feUcitas, 
quae  est  uhimus  eius  finis ;  deinde  virtus,  tanquam  huic 
fini  propinquissimum,  et  si  quid  ahud  est  quod  ad  bonam 
opcrationem  hominum  proficiat,  qua  pervenitur  ad  beati- 
tudinem;  deinde  debita  dispositio  rationis  et  virium  ei  sub- 
iectarum  ;  deinde  corporis  incolumitas,  quae  est  ad  expe- 
ditam  operationem  necessaria ;  demum  exteriora  bona, 
quibus  adminiculantibus  utimur  ad  virtutem. 

2.  Advertendum  quod  hic  quaeritur  ordo  intcr  bona 
et  mala,  non  secundum  durationem  aut  secundum  viam 
generationis,  sed  secundum  naturam  et  viam  perfectionis: 
ut  sciUcet  dicatur  primum  bonum  id  quod  est  summum, 
et  primum  malum  id  quod  omnia  hominis  mala  excedit. 
Iste  autem  ordo  inter  bona  accipitur  secundum  ordinem 
finis,  et  eorum  quae  sunt  ad  finem.  Finis  enim  primum 
locum  tenet.  Inter  ea  autem  quae  ordinantur  ad  finem, 
quanto  aliquid  propinquius  est  fini,  tanto,  ut  hic  dicitur, 
inter  hominis  praeeminet  bona.  Et  quia  finis  hominis  in 
operatione  consistit  qua  Deo  coniungitur;  et  ad  illum 
finem  per  actionem  pervenitur :  tanto  aUquid  est  fini  pro- 
pinquius,  et  idcirco  perfectius,  quanto  fuerit  operationi  qua 
ad  i^eatitudinem  pervenitur  immediatius.  Et  quia  virtus 
propinquior  et  immediatior  est  operationi  huiusmodi  quam 
debita  dispositio  rationis  et  virium  ei  subiectarum,  cum 
requiratur  tanquam  forma  perfectiva  rationis  et  aliarum 
potentiarum  ei  subiectarum,  ad  hoc  ut  debita  et  conve- 
niens  fini  eliciatur  operatio :  idco  virtus  praeeminet  rationis 
dispositioni.  Eodem  modo,  quia  bonum  rationis  et  virium 
subiectarum  propinquius  se  habent  ad  huiusmodi  opera- 
tionem  quam  bona  corporis ;  et  bona  corporis  quam  bona 
exteriora,  cum  bona  corporis  ad  bona  animae  ordinentur, 
et  bona  exteriora  ad  corporis  bona :  ideo  bonum  rationis 
praeeminet  bono  corporis,  et  bonum  corporis  bono  rerum 
exteriorum,  loquendo  semper  de  per  se  ordine  bonorum. 

II.  Secundus  ordo  *  poenarum  est  secundum  aUquorum 
hominum  existimationem,  quorum  voluntati  minus  con- 
trarium  est  quod  est  maioris  boni  privativum ;  et  per  conse- 
quens  minus  poenale  videtur,  cum  de  ratione  poenae  sit 
quod  sit  contrarla  voluntati.  Apud  hos  enim  maxima  poena 
existimantur  laesiones  corporis  et  damna  rerum  exteriorum : 

SUMMA    CONTRA    GeNTILKS    D.    ThOMAK    ToM.    II. 


inordinatio  autem  animae,  damnum  virtutis,  et  amissio 
fruitionis  divinae,  aut  modicum  aut  nihil  reputantur  ab 
eis.  Propter  quod,  cum  bona  sensibilia  et  corporalia  magis 
cxistiment  et  cognoscant  quam  inteUigibiUa  et  spirituaUa, 
et  magis  timent  corporales  poenas  quam  spirituales.  -  Hinc 
etiam  procedit  quod  hominum  peccata  a  Deo  puniri  non 
existimant,  quia  vident  plerumque  peccatoribus  bene  esse 
quantum  ad  huiusmodi,  virtuosis  autem  male  *.  -Cf.  num.  iv. 

2.  Sed  inquit  Sanctus  Thomas  quod  non  debet  recte 
considerantibus  mirum  taUs  divina  dispositio  videri.  Et  notat 
tria.  Primum  est  quod,  cum  bona  exteriora  et  corporalia 
in  tantum  sint  homini  bona  inquantum  ad  bonum  rationis 
proficiunt,  mala  autem  inquantum  illud  impediunt;  Deus, 
qui  novit  mensuram  virtutis  humanae,  interdum  homini 
virtuoso  huiusmodi  bona  ministrat  in  adiutorium  virtutis; 
interdum  vero  ei  praedicta  subtrahit,  ne  sint  ilU  impedi- 
mentum  virtutis  et  fruitionis  divinae.  Ex  quo  sequitur,  cum 
poena  malum  sit,  quod  non  est  homini  virtuoso  poena 
huiusmodi  bonis  in  adiumentum  virtutis  privari;  sed  e  con- 
trario  malis  est  in  poenam  si  eis  taUa  conceduntur,  quibus 
provocantur  ad  malum.  Quod  ostenditur  auctoritate  Sap.  xiv. 

Secundum  est,  quod  amissio  corporaUum  et  exteriorum 
bonorum,  etiam  quando  est  homini  in  profectum  virtutis 
et  non  in  malum,  dicitur  abusive  poena,  ex  eo  quod  est 
contra  voluntatem. 

Tertium  est,  quod  poena  non  est  in  homine  nisi  aliqua 
culpa  praecedente.  -  Probatur.  Quia  et  secundum  quod  est 
contra  voluntatem;  et  secundum  quod  est  malum  hominis; 
et  secundum  quod  est  homini  ad  profectum  virtutis,  ex 
aliqua  inordinatione  hominis  contingit.  Talis  autem  inor- 
dinatio  aut  est  culpa,  aut  ex  aliqua  praecedente  culpa 
procedit. 

Maior  declaratur  quantum  ad  ornnes  partes.  Quantum 
ad  primam  quidem:  quia  quod  homo  non  aestimet  res  se- 
cundum  quod  sunt,  sed  corporalia  spiritualibus  praeferat, 
ex  inordinatione  hominis  contingit.  -  Quantum  vero  ad 
secundam:  quia  ea  quae  sunt  secundum  se  bona,  non 
verterentur  homini  in  malum  per  abusum,  nisi  aliqua  inor- 
dinatione  in  homine  existente.  -  Quantum  vero  ad  tertiam : 
quia  quod  oporteat  ea  quae  voluntas  acceptat  tanquam 
naturaliter  bona  homini,  subtrahi  ad  profectum  virtutis,  ex 
aliqua  hominis  inordinatione   provenit. 

Minor  vero  promittitur  inferius  declaranda.  Veruntamen, 
quantum  ad  tertiam  partem  spectat,  ostenditur,  quia  per 
peccatum  praecedens  fit  quaedam  inordinatio  in  affectu 
humano,  ut  facilius  postmodum  ad  peccatum  inclinetur. 

3.  Ad  huius  tertii  dicti  evidentiam,  considerandum  est 
quod  ex  prius  dictis  supponit  Sanctus  Thomas  tribus  modis 
contingere  homini  poenam  ex  rebus  corporalibus  et  ex- 
terioribus.  Primo,  ex  eorum  subtractione  contra  hominis 
voluntatem.  Talis  enim  subtractio  poenalis  est  inquantum 
est  contra  voluntatem:  quia  de  ratione  poenae  est  quod 
contra  voluntatem  sit.  -  Secundo,  ex  eorum  concessione 
quando  hoc  homini  vertitur  in  malum.  PoenaUs  est:  quia 
de  ratione  poenae  proprie  dictae  est  quod  sit  malum.  - 
Tertio,  ex  eorum  subtractione  ad  profectum  virtutis.  Talis 
enim  subtractio,  inquantum  ad  virtutem  proficit,  licetproprie 
loquendo  in  beneficium  hominis  cedat,  et  non  sit  proprie 


426 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXLI,  CXLIL 


poenalis,  tamen  improprie  et  abusive  poenalis  est:  quia 
est  contra  hominis  voluntatem  absolute,  licet,  ut  hic  dicitur, 
quandoque  sit  volita  secundum  quod  ratio  respicit  finem. 

Primum  modum  tetigit  dumprobavit  poenam,  secundum 
qiiod  est  contra  voluntatem,  ex  inordinatione  procedere 
ex  qua  falsa  provenit  existimatio.  Intendit.enim  quod  sub- 
tractio  huiusmodi  bonorum  idcirco  contra  voluntatem  est, 
et  consequenter  poenaHs,  quia  homo  false  aestimat  corpo- 
ralia  et  exteriora  bona  spiritualibus  eminere,  et  sic  ea  pluris 
facit  quam  debeat.  Et  quia  talis  falsa  existimatio  ex  aiiqua 
inordinatione  procedit,  idem  de  ipsa  poena  dicendum  est. 
-  Secundum  modum  tetigit  dum  dixit  quod  ea  quae  sunt 
secundum  se  bona,  non  verterentur  homini  in  malum  per 
abusum,  nisi  aliqua  inordinatione  in  homine  existente. 
Concessio  enim  horum  bonorum  in  malum  vertitur  homini, 
et  idcirco  est  ei  poena,  quia  rebus  concessis  abutitur  ad 
malum.  -  Tertium  modum  tetigit  dum  dixit  quod  ex  inor- 
dinatione  hominis  provenit  ut  oporteat  ea  quae  voluntas 
acceptat,  subtrahi  ad  profectum  virtutis. 

III.  Circa  id  quod  dicitur,  esse  contra  voluntatem  ho- 
minis  absolute  privari  corporaHbus  et  exterioribus  bonis, 
licet  quandoque  sit  voHtum  secundum  quod  ratio  respicit 
finem:  -  considerandum  est  quod  nihil  prohibet  aliquid 
secundum  se  esse  contrarium  vokintati,  et  tamen  in  ordine 
ad  aHquem  finem  esse  volitum.  Cum  enim  obiectum  vo- 
luntatis  sit  bonum  et  appetibile,  quod  secundum  se  appe- 
tibile  non  est,  sed  habet  aHquid  contrarium  appetibilitati, 
repugnat  voluntati.  Sed  quia  contingit  quod  secundum  se 
appetibile  non  est,  habere  appetibilitatem  ex  ordine  ad 
aliquem  finem,  sicut  contingit  de  medicina  amara  in  ordine 
ad  sanitatem ;  ideo  evenit  ut  quod,  sccundum  se  conside- 
ratum,  est  voluntati  contrarium  tanquam  malum  aliquod, 
sit  volitum  ex  ordine  ad  finem  quem  aliquis  magis  amat 
quam  aHud  bonum  quod  per  malum  privatur.  Quia  ergo 
subtractio  praedictorum  bonorum  secundum  se  mala  est, 
utpote  hominem  bonis  ad  ipsum  ordinatis  privans,  ideo 
absolute  contra  hominis  voluntatem  dicitur.  Sed  tamen, 
quia  quandoque  ad  profectum  virtutisordinatur,  quam  homo 
magis  ipsis  corporalibus  et  exterioribus  bonis  amat,  idcirco 
eam,  ut  ad  hunc  finem  ratio  ordinat,  voluntas  acceptat. 


IV.  Considerandum  ultimo  quod  per  hunc   discursum 

optime  satisfacit  Sanctus  Thomas  motae  dubitationi  *.  Cum  *  Num.  n,  i,fin. 
enim  dicebatur  hominum  peccata  a  Deo  non  puniri,  quia 
peccatores  plerumque  corporalibus  et  exterioribus  bonis 
abundant :  -  patet  ex  praedictis  quod  ex  hoc  non  dicuntur 
non  puniri  peccata:  immo  magis  puniri;  quia  concessio 
huiusmodi  bonorum  maHs  et  peccatoribus  cedit  in  poenam, 
dum  eis  provocantur  ad  malum. 

Cum  etiam  confirmatur,  quia  istis  bonis  virtuosi  quan- 
doque  privantur,  et  sic  videntur  absque  culpa  puniri:  - 
patet  ex  praedictis  primo,  quod  illud  proprie  non  est  vir- 
tuosis  hominibus  poena:  cum  hoc  cedat  eis  in  bonum,  idest 
in  profectum  virtutis.  -  Patet  secundo  quod,  inquantum 
taHum  bonorum  subtractio  est  eis  aHquo  modo  poenalis, 
utpote  contra  voluntatem,  non  infertur  nisi  propter  aHquam 
culpam  praecedentem,  saltem  originalem.  Et  sic  Deus  non 
punit  ipsos  absque  culpa. 

V.  Ex  hoc  patet  responsio  ad  Durandum,  quem  adducit 
Capreolus,  xxxvi  dist.   II  Sent.  *.  Arguit  enim  quod    non   -  Art.  2,  p.  423- 
semper  poena  infligatur  pro  culpa:  quia  quandoque  infli- 

guntur  iustis  poenae  ut  merita  per  patientiam  augeantur, 
ut  in  lob  accidit  * ;  quandoque  etiam  ad  gloriam  Dei  ma-  •  lob  1,  n. 
nifestandam,  ut  in  caeco  nato  *.  In  istis  enim  patet  quod  '  loan.  ix,  3. 
poena  non  infligitur  pro  culpa. 

Sed  ad  hoc  dicitur,  ex  praecedentibus,  quodillae  poenae 
(quae  tamen  improprie  poenae  dicuntur)  pro  aliqua  culpa 
inferuntur.  Quia  non  oporteret  augeri  merita,  aut  gloriam 
Dei  manifestari,  per  huiusmodi  poenalitates,  nisi  aliqua  inor- 
dinatione  naturae  praecedente,  quae  ex  peccato  originali 
processit.  Unde  in  statu  innocentiae  non  oportuisset  homi- 
nem  ad  profectum  virtutis,  et  huiusmodi,  per  tales  poena- 
litates  iuvari;  neque  per  eas  Dei  gloria  esset  manifestata ; 
ut  habetur  ex  doctrina  Sancti  Thomae  P  11"°,  q.  lxxxyii,  a.  7 ; 
et  II  Sent.,  d.  xxxvi,  q.  i,  a.  4. 

Non  obstat  etiam  quod  obiicit,  dicens  peccato  originali 
non  deberi  poenam  sensus.  -  Dicitur  enim  quod  hoc  verum 
est  post  hanc  vitam :  non  autcm  in  hac  vita,  ubi  multae 
poenalitates  consecutive  se  habent  ad  peccatum  originale, 
licet  illi  directe  non  debeantur.  Sed  de  hoc  inferius  erit 
sermo,  cum  de  peccato  originali  agetur*. 


*    Loc. 
texlu. 


-stTiV')!!^»^^ 


CAPITULUM 
CENTESIMUM  QUADRAGESIMUM  SECUNDUM 

QUOD  NON  OMNIA  PRAEMIA    ET    POENAE    SUNT  AEQUALES. 


'  Cap.  CXL. 


Cap.  cxxxix. 


,L'M  autem  divina  iustitia  id  exigat  quod, 
ad  aequalitatem  in  rebus  servandam, 
pro  culpis  poenae  reddantur,  et  pro 
bonis  actibus  praemia  * ;  oportet,  si  est 
gradus  in  virtuosis  actibus  et  in  peccatis,  ut 
ostensum  est  *,  quod  sit  etiam  gradus  praemio- 
rum  et  poenarum.  Aliter  enim  non  servaretur 
aequalitas,  si  non  plus  peccanti  maior  poena, 
aut  melius  agenti  maius  praemiuni  redderetur: 
eiusdem  enim  rationis  esse  videtur  quod  diffe- 
renter  retribuatur  secundum  differentiam  boni 
et  mali,  et  secundum  differentiam  boni  et  me- 
lioris,  vel  mali  et  peioris. 

Praeterea.  Talis  est  aequalitas  distributivae  iu- 
stitiae,  ut  inaequalia  inaequalibus  reddantur.  Non 
ergo  esset   iusta   recompensatio   per   poenas   et 


praemia,  si  omnia  praemia  et  omnes  poenae  es- 
sent  aequales. 

Adhuc.  Praemia  et  poenae  a  legislatore  propo- 
nuntur  ut  homines  a  malis  ad  bona   trahantur, 

!  ut  ex  supra  *  dictis  patet.  Oportel  autem  homines 
non  solum  trahi  ad  bona  et  retrahi  a  malis,  sed 
etiam  bonos  allici  ad  meliora,  et  malos  retrahi 
a  peioribus.  Quod  non  fieret  si  praemia  et 
poenae  essent  aequalia.  Oportet  igitur  et  poenas 

.0  et  praemia  inaequalia  esse. 

Amplius.  Sicut  per  dispositiones  naturales  ali- 
quid  disponitur  ad  formam,  ita  per  opera  bona 
et  mala  aliquis  disponitur  ad  poenas  et  praemia. 
Sed  hoc  habet   ordo    quem    divina   providentia 

I!  statuit  in  rebus,  quod  magis  disposita  perfectio- 
rem  formam  consequuntur.  Ergo,  secundum  di- 


4  oportet]  oportet  quod  EX. 

11  aliquid  Ita  E.KZ;  aliquis  ceteri. 


Cap.  cxL. 


SUMiMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXLII,  CXLIII. 


427 


versitatem  bonorum  operum  vel  malorum,  oportet 
quod  sit  diversitas  poenarum  et  praemiorum. 

Item.  Contingit  excessum  esse  in  operibus  bonis 
et  malis  dupliciter:  uno  modo,  secundum  nu- 
raerum,  prout  unus  alio  plura  habet  opera  bona  s 
vel  mala;  alio  modo,  secundum  qualitatem  ope- 
rum,  prout  unus  alio  vel  melius  vel  peius  opus 
habet.  Oportet  autem  quod  excessui  qui  est  se- 
cundum  numerum  operum,  respondeat  excessus 
praemiorum  vel  poenarum :  alias  non  fieret  re-  ■» 
compensatio  in  divino  iudicio  pro  omnibus  quae 


quis  agit,  si  aliqua  mala  remanerent  impunita  et 
aliqua  bona  irremunerata.  Pari  ergo  ratione,  ex- 
cessui  qui  est  secundum  inaequalitatem  operum, 
inaequalitas  praemiorum  et  poenarum  respondet. 

Hinc  est  quod  dicitur  Deiit.  xxv  ^ :  Pro  mensiira 
peccati  erit  et  plagarum  modiis.  Et  Isaiae  xxvii " : 
In  mensura  contra  mensnram,  ciim  abiecta  fuerit, 
vindicabo  eam. 

Per  hoc  autem  excluditur  error  quorundam 
dicentium  in  futuro  omnia  praemia  et  poenas 
esse  aequales. 


3  excessum]  concessum  aD. 
excessui  Z. 

5  Deut.  om  BCH,  spat  FGWY. 


5  plura  hic  EX,  post  habet  DYZ,  post  opera  ceteri. 
8  vindicabo]  iudicabo  GNWX,  iudicabis  b. 


8   excessui]  excessus  aDZ;  pro    9    excessus, 


Commentaria    Ferrariensis 


V 


riSA  difFerentia  poenarum,  visoque  earum  ordine,  ostendit 
Sanctus  Thomas  quod  non  omnia  praemia  et  omnes 
'  Cf.  Commetit.  poenae  sunt  aequales  *. 

cap.  praec,  mit.  £-^  arguit  primo  sic.  Est  gradus  in  virtuosis  actibus 
et  in  peccatis.  Ergo  et  praemiorum  et  poenarum.  -  Pro- 
batur  consequentia.  Quia  divina  iustitia  exigit  quod,  ad 
aequalitatem  in  rebus  servandam,  pro  culpis  poenae  red- 
dantur,  et  pro  bonis  actibus  praemia.  Eiusdem  autem 
rationis  esse  videtur  quod  differenter  retribuatur  secundum 
diiTerentiam  boni  et  mali,  et  secundum  differentiam  boni 
et  melioris,  vel  mali  et  peioris. 

Secundo.  Et  est  confirmatio  praecedentis.  Si  illud  esset, 
non  esset  iusta  recompensatio  per  poenas  et  praemia:  quia 
aequalitas  distributivae  iustitiae  exigit  ut  inaequalia  inaequa- 
libus  reddantur.   Ergo  etc. 

Tertio.  Oportet  homines  non  soium  trahi  ad  bona  et 
retrahi  a  malis,  propter  quod  praemia  et  poenae  a  legisla- 


tore  proponuntur:  sed  etiam  bonos  ad  meliora  allici,  et 
malos  retrahi  a  peioribus.  Sed  hoc  non  fierct  si  praemia 
et  poenae  essent  aequalia.  Ergo  etc. 

Quarto.  Per  opera  bona  et  mala  aliquis  disponitur  ad 
poenas  et  praemia.  Sed  secundum  ordinem  divinae  provi- 
dentiae,  magis  dispositaperfectiorem  formam  consequuntur. 
Ergo  etc. 

Quinto.  Excessui  qui  est  secundum  numerum  operum, 
oportet  respondere  excessum  praemiorum  vel  poenarum  : 
alias  non  fieret  recompensatio  in  divino  iudicio  pro  omni- 
bus  quae  quis  agit.  Ergo  et  excessui  qui  est  secundum 
qualitatem  operum,  prout  videlicet  unus  aUo  vel  meHus 
vel  peius  opus  habet,  inaequalitas  praemiorum  vel  poena- 
rum  respondet. 

CoNFiRMATUR  auctoritatc  Deut.  xxv,  et  Isaiae  x.xvii. 

Per  hoc  excluditur  error  dicentium  in  futuro  omnia 
praemia  et  poenas  esse  aequalia. 


--'N./iSSSlKsw^ 


CAPITULUM  CENTESIMUM  QUADRAGESIMUM  TERTIUM 

DE  POENA  OUAE  DEBETUR  PECCATO  MORTALI  ET  VENIALI 
PER  RESPECTUM  AD  ULTIMUM  FINEM.      . 


•  cap.  cxxxix.      S^^^iJS  S''"   autem    ex   praedictis  *   manifestum 

quod  dupliciter  contingit  peccare.  Uno 
modo,  sic  quod  totaliter  intentio  mentis 
abrumpatur  ab  ordine  ad  Deum,  qui 
dicitur  ultimus  finis  bonorum:  et  hoc  est  peccatum 
mortale.  Alio  modo,  sic  quod,  manente  ordine  hu- 
manae  mentis  ad  ultimum  finem,  impedimentum 
aliquod  afferatur  quo  retardatur  ne  libere  tendat 
in  finem:  et  hoc  dicitur  peccatum  veniale.  Si  ergo 
secundum  differentiam  peccatorum  oportet  esse 
cap.  praec.  diffcreutiam  poenarum  *,  consequens  est  quod 
ille  qui  mortaliter  peccat,  sit  puniendus  sic  quod 
excidat  ab  hominis  fine :  qui  autem  peccat  ve- 
nialiter,  non  ita  quod  excidat,  sed  ita  quod  re- 
tardetur,  aut  difficultatem  patiatur,  in  adipiscendo 
finem.  Sic  enim  iustitiae  servatur  aequalitas:  ut 
quo  modo  homo  peccando  voluntarie  a  fine  di- 


vertit,  ita  poenaliter,  contra  suam  voluntatem,  in 
finis  adeptione  impediatur. 

Adhuc.  Sicut  est  voluntas  in  hominibus,  ita 
est  inclinatio  naturalis  in  rebus  naturalibus.  Si 
autem  ab  aliqua  re  naturali  tollatur  inclinatio 
eius  ad  finem,  omnino  finem  illum  consequi  non 
potest :  sicut  corpus  grave,  cum  gravitatem  ami- 
serit  per  corruptionem  et  factum  fuerit  leve,  non 
perveniet  ad  medium.  Si  autem  iuerit  in  suo 
.  motu  impeditum,  inclinatione  ad  finem  manente, 
remoto  prohibente,  perveniet  ad  finem.  In  eo 
autem  qui  peccat  mortaliter,  omnino  avertitur 
intentio  voluntafis  a  fine  ultimo :  in  illo  autem 
qui  venialiter  peccat,  manet  intentio  conversa  ad 
finem,  sed  aliqualiter  impeditur,  ex  hoc  quod  plus 
debito  inhaeret  his  quae  sunt  ad  finem.  Igitur 
ei  qui  peccat  mortaliter,  haec  poena  debetur,  ut 


4  abrumpatur]  adrurapatur  DEXZ6,  avertatur  Pc.         5  dicitur]  est  Pc. 
1 1  perveniet]  perveniret  BCFpH,  potcst  pervenire  D,  pervenit  N. 


428 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXLIII. 


omnino  excludatur  a  consecutione  finis:  ei  autem 
qui  peccat  venialiter,  quod  difficultatem  aliquam 
patiatur  antequam  ad  finem  perveniat. 

Amplius.  Cum  aliquis  consequitur  aliquod  bo- 
•cf.cap.  Lxxiv,  num  quod  non  intendebat,  est  a  fortuna  et  casu*.  s 
"^"'  Si  igitur  ille  cuius  intentio  est  aversa  a  tine  ultimo, 

finem  ultimum  assequatur,  erit  hoc  a  iortuna  et 
casu.  Hoc  autem  est  inconveniens.  Quia  ultimus 
finis  est  bonum  intellectus.  Fortuna  autem  intel- 
lectui  repugnat:  quia  fortuita  absque  ordinatione  lo 
intellectus  proveniunt.  Inconveniens  autem  est 
quod  intellectus  suum  finem  consequatur  non 
per  viam  intelligibilem.  Non  ergo  consequetur 
finem  ultimum  qui,  peccans  mortaliter,  habet  in- 
tentionera  aversam  ab  ultimo  fine.  -s 

Item.  Materia  non  consequitur  formam  ab 
agente  nisi  fuerit  ad  formam  disposita.  Finis  au- 
tem  et  bonum  est  perfecfio  voluntatis  sicut  forma 
materiae.  Voluntas   igitur  non  consequetur  ulti- 


mum  finem  nisi  fuerit  disposita  convenienter. 
Disponitur  autem  ad  finem  voluntas  per  inten- 
tionem  et  desiderium  finis.  Non  igitur  conse- 
quetur  finem  cuius  intentio  a  fine  avertitur. 

Praeterea.  In  his  quae  sunt  ordinata  ad  finem, 
talis  habitudo  invenitur  quod,  si  finis  est  vel  erit, 
necesse  est  ea  quae  sunt  ad  finem  fore ;  si  autem 
ea  quae  sunt  ad  finem  non  sunt,  nec  finis  erit : 
si  enim  finis  esse  potest  etiam  non  existentibus 
illis  quae  sunt  ad  finem,  frustra  per  huiusmodi 
media  quaeritur  finis.  Confessum  est  autem  apud 
omnes  quod  homo  per  opera  virtutum,  in  qui- 
bus  praecipuum  est  intentio  finis  debifi,  conse- 
quitur  ultimum  finem  suum,  qui  est  felicitas*.  Si  *  i  £//»<:.,  «,  3; 
ergo  aliquis  contra  virtutem  agat,  ab  intentione 
ultimi  finis  aversus,  conveniens  est  quod  ultimo 
fine  privetur. 

Hinc   est   quod    dicitur  Matth.  vir-':  Discedite 
a  me,  omnes  qiii  operamini  iniquitatem. 


10  fortuita]  fortuna  CEGXZfc;  pro  perveniunt,  pervenit  XsGfr.         11   est  om  a,  ante  autem  DZ.         17  disposita]  convemenXeT  addunt  Pc. 

11  Confessum  Ita  EX;  ostensum  ceteri.         14  ultimum  finera  suum  /ta  EX;  finem  ultimum  YZ,  suum  ultimum  finem  Pc,  fmem  ultimum 
suum  ceteri.         18  Matth.  vii]  a  David  X,  Mat.  7  et  Psal.  6  P. 

Commentaria  Ferrariensis 


PosTQUAM    determinavit  Sanctus   Thomas    dc    poena    et 
praemio    secundum    se,    dcterminat  nunc    de    ipsis    in 

•  ct.  Comment.   ordine  ad  peccatum  et  bona  opera  *.  Circa  hoc  autem  duo 
cap.  cxLi,  init.    fg(.j{ .  pnmo,  determinat  de  poena  quae  in  finis  privatione 

consistit,  quae  dicitur  poena  damni;  secundo,  de  poena 
quae  est  experientia  alicuius  nocivi,  quae  dicitur  poena 
sensus,  cap.  cxlv. 

Circa  primum  duo  facit:  primo,  ostendit  ^ecca/o  mortali 
deberi  exclusionem  omnino  ab  ultimo  fine,  veniali  vero 
difficultatem  perveniendi  ad  ipsum;  secundo,  ostendit  poe- 
nam  qua  quis  ultimo  finc  privatur,  oportere  interminabilem 
esse,  capite  sequenti. 

1.  Quantum  ad  primum,  arguit  primn  sic.  Secundum 
differentiam  peccatorum  oportet  esse  differentiam  poena- 
rum.  Sed  per  peccatum   mortale   totaliter  intentio  mentis 

•  Vid.  text.  et   avertitur  *  ab  ordine  ad  Deum,  qui  est  ultimus  finis  bo- 
'*'*'■•  norum :  per  peccatum  vero  veniale,  manente  ordinc  humanae 

mentis  ad  ultimum  finem,  impedimentiim  aliquod  affertur, 
quo  rctardatur  ne  libere  tendat  in  finem.  Ergo  mortaliter 
peccans  sic  puniendus  est  quod  excidat  ab  hominis  fine: 
venialiter  autem  peccans,  quod  retardctur,  aut  difficuhatem 
patiatur  in  adipiscendo  finem. 

2.  Ad  cvidentiam  huius  rationis,  considerandum  est  quod 
homo  mortaliter  non  peccat  nisi  quando  creaturam  praefert 
Deo,  ipsam  plus  amando  quam  Deum.  Quod  quidem  ap- 
paret  quando  magis  eligit  aliquid  aHud  quam  vivere  se- 
cundum  Dcum  et  illi  inhaererc :  nam  si  magis  amaret 
Deum,  magis  ehgcrct  vivere  secundum  ipsum  ac  eius  prae- 
cepta,  quam  quocumque  temporali  bono  potiri ;  sicut, 
quia  homo  magis  propriam  vitam  amat  quam  voluptatem, 
a  maxima  etiam  voluptate  retrahitur  si  eam  existimet  esse 
suae  vitae  infalhbiliter  peremptivam.  Veniahtcr  autem  homo 
peccat  quando  circa  ca  quae  sunt  ad  finem  inordinate 
sc  habct,  inquantum  cis  plus  vcl  minus  debito  intendit, 
salvato  tamen  ordinc  et  inchnatione  ad  debitum  finem : 
quia  videlicet,  licet  alicui  rei  nimis  aiTiciatur,  non  tamen 
pro  ca  vcllet  Dcum  oftendere,  contra  cius  praeceptum 
ahquid  agendo.  Unde  assimilatur  vcniahter  pcccans  ci  qui 
ad  aliquem  quidem  terminum  tcndit,  sed  nimis  in  via 
moratur.  Propter  hoc  bene  dicitur  hic  quod  per  pcccatum 
mortale  avertitur  totaliter  intentio  mentis  ab  ordine  ad 
Deum,  qui  est  ultimus  finis;  per  veniale  autem  non,  sed 
affertur  impedimentum,  quo  homo  retardatur  ne  libere 
tendat  in  finem :  quia  videlicet  per  peccatum  mortale  consti- 


tuit  homo  finem  in  creatura,  eam  plus  quam  Deum  amando, 
et  recedit  ab  amore,  tam  habitu  quam  actu,  quo  tenetur 
Deum  super  omnia  dihgere;  per  pcccatum  autem  vcniale 
removetur  fortassis  aut  diminuitur  actuahs  dilectio  Dei 
super  omnia,  dum  nimis  alicui  creaturae  homo  afficitur, 
nihil  actu  de  Dco  cogitando,  et  sic  impcditur  ab  actuali 
Dei  dilectionc ;  non  tamen  rcmovetur  habituahs  dilcctio 
Dei,  cum  per  ipsum  non  removeatur  caritas,  qua  Deus 
scmper  habitualiter  ab  habente  ipsam  super  omnia  dihgitur. 
II.  Secundo  arguitur  ex  eodem  fundamcnto.  Sicut  est 

1  voluntas  in  hominibus,  ita  est  inclinatio  naturalis  in  rebus 
naturahbus.  Sed  si  a  re  naturah  tollatur  inclinatio  eius 
ad  finem,  omnino    finem    illum    consequi   non  potcst:  si 

!  autem  fuerit  a  suo  motu   impedita,  manente  inclinatione 

!  ad  finem,  remoto  prohibente,  pervenit  ad  finem,  ut  decla- 
ratur  in  gravi.  Ergo  ita  est  in  homiriibus.  Sed  eius  qui 
peccat  mortaliter  voluntatis  intcntio  omnino  avertitur  a 
fine  ultimo:  intentio  autem  peccantis  venialiter  manet  con- 

[  versa  ad  finem,  sed  aliqualitcr  impeditur,  dum  plus  debito 

I  inhaeret  iis  quae  sunt  ad  iinem.  Ergo  peccanti  mortaliter 
debetur  ut  omnino  cxcludatur  a  finis  consecutione :  pec- 
canti  autcm  venialitcr,  ut  difiicultatem  patiatur  antequam 
ad  fincm  perveniat. 

Advertcndum  quod  pcr  pcccatum  mortale  dicitur  quis 
excludi  a  finis  consecutionc,   per   veniale  autem  impcdiri 

i  ct  retardari,  quia,  cum  per  mortale  homo  patiatur  defectum 
principii  perduccntis  ad  fincm,  scilicet  caritatis,  nunquam 
ad  illum  finem,  quantum  est  ex  intrinseco,  pcrvenire  potest: 
per   venialc    autcm    homo    patitur    quandam    indecentiam 

I  actus  quo  pergcndum  erat  ad  finem,  et  obligatur  ad  tem- 
poralis  poenae  solutionem,  et  ideo,  nisi  remota  indccentia 

I  illa  et  soluta  pocna,  non  potest  homo  ad  beatitudinem,  quae 

'   est  ultimus  finis,  pcrvcnire;  quod  est  a  consccutione  finis 

1   retardari. 

I  III.  Tertio.  Si  ille  cuius  intcntio  aversa  est  ab  ultimo 
fine,  ipsum  assequatur  finem,  erit  hoc  a  casu  et  a  fortuna : 
quia,  cum  quis  consequitur  quod  non  intendcbat,  est  a 
casu  et  a  fortuna.  Sed  hoc  est  inconvcnicns.  Quia  ultimus 
finis  est  bonum  intellectus.  Inconvenicns  cst  autcm  quod 
intcllcctus  suum  fincm  non  consequatur  per  viam  intel- 
ligibilem,  sed  a  fortuna.  Ergo  etc. 

Advertendum  quod  ultimus  finis  hominis,  ut  in  supe- 
rioribus  *  est  ostensum,  nihil  aliud  est  quam  Dei,  qui  est   •  Cap.  l  sqq. 
summa  Veritas,  cognitio  et  visio  per  essentiam.  Cognitio 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXLIII,  CXLIV. 


429 


autem  veritatis  est  bonum  et  perfectio  intellectus.  Ideo 
bene  dicitur  quod  ultimus  finis  est  bonum  intellectus. 

Advei-tendum  est  etiam  quod,  cum  unaquaeque  res  ad 
suum  finem  habeat  inclinationem  secundum  suae  naturae 
conditionem,  conveniens  est  ut  unaquaeque  etiam  se- 
cundum  modura  suae  naturae  finem  consequatur:  nam 
naturalia  finem  naturaliter  consequuntur;  fensitiva  vero, 
inquantum  liuiusmodi,  sensibiliter,  idest  ex  sensibili  appre- 
hensione.  Eadem  ratione,  ccnveniens  est  ut  intelligibilia 
suum  bonum  et  suum  finem  intelligibiliter,  idest  ex  ap- 
prehensione  intelligibili  et  intentione  voluntatis  earo  con- 
sequente,  assequantur.  Et  quia  fortuna  repugnat  intelligibili 
cognitioni,  et  intentioni  eius  quod  quis  assequitur;  ideo 
conveniens  non  est  ut  intelligibilia,  inquantum  huiusmodi, 
suum  finem  a  fortuna  consequantur.  Quod  sane  eveniret 
si  mortaliter  peccans,  cuius  intentio  a  fine  ultimo  omnino 
avertitur,  ipsum  ultimum  finem  praeter  suam  intentionem 
assequeretur.  Et  hoc  est  hviius  rationis  fundamentum. 

2.  Sed  occurrit  circa  hoc  dubium.  Videtur  enim  quod 
venialiter  peccans  quandoque  ultimum  fincm  assequatur 
praeter  intentionem.  Nam  si  aliquis  in  ipso  actu  peccati 
venialis,  puta  dum  verbum  otiosum  dicit,  moriatur,  nihil 
de  Deo  cogitando,  expiata  culpa  assequetur  beatitudinem. 
Et  praeter  intentionem :  quia  non  est  mortuus  cum  hac 
intentione.  Ergo  a  fortuna  quis  potest  beatitudinem  consequi. 

Respondetur  quod,  licet  iste  non  sit  mortuus  cum  in- 
tentione  actuali  perveniendi  ad  ultimum  finem,  habebat 
tameii  habitualem  intentionem  finis  ex  caritate  in  ipso 
existente;  et  virtualem  etiam  intentionem,  ex  eo  quod 
quandoque  se  et  sua  ordinavit  in  Deum,  et  contraria  in- 
tentio  non  intervenit.  Et  sic  non  a  fortuna,  sed  ex  intentione 
finem  assequitur. 


IV.  Qtiarto.  Finis  et  bonum  est  perfectio  voluntatis 
sicut  forma  materiae.  Ergo  ipsum  non  consequitur  nisi 
fuerit  convenienter  disposita.  Ergo  non  consequitur  ipsun> 
si  intentio  ab  ipso  avertitur.  -  Probatur  prima  ccnsequentia 
ex  similitudine  materiae  et  formae.  -  Secunda  vero :  quia 
voluntas  disponitur  ad  finem  per  intentionem  et  deside- 
rium  eius. 

Quinto.  Homo  per  cpera  virtutum,in  quibus  praecipuum 
est  intentio  finis  debiti,  consequitur  felicitatem.  Ergo,  si 
quis  contra  virtutem  agat  ab  intentione  ultimi  finis  aversus, 
conveniens  est  quod  ultimo  fine  privetur.  -  Probatur  con- 
sequentia.  Quia  in  ordinatis  ad  finem,  existente  aut  futuro 
fine,  necesse  est  ea  quae  sunt  ad  finem  fore ;  et  ipsis  non 
existentibus,  finis  non  erit ;  alioquin  frustra  per  huiusmodi 
media  finis  quaeritur. 

2.  Circa  hoc  ultimum  dictum  dubium  occurrit.  Nam 
contingit  aliquem  finem  posse  haberi  sine  aliquo  deter- 
minato  medio,  et  tamen  non  frustra  per  illud  medium 
quaeritur:  sicut  per  unara  potionem  aliquis  quaerit  sani- 
tatem,  quam  alia  via  posset  acquirere,  et  tamen  frustra 
non  adhibetur,  cum  per  ipsam  fiat  sanus.  Et  universaliter, 
quando  finis  per  plura  raedia  acquiri  potest,  nuUum  illorum 
mediorum  adhibetur  frustra  quando  sequitur  effectus. 

Respondetur  quod  hic  loquitur  Sanctus  Thomas  de 
mediis  ad  finem  necessariis  sine  quibus  finis  haberi  non 
potest;  sicut  se  habet  intentio  finis  debiti  ad  felicitatem. 
De  talibus  enim  verum  est  quod,  si  finis  esse  potest  illis 
non  existentibus,  frustra  per  illa  quaeritur  finis,  scilicet 
tanquam  per  ea  quae  ad  finem  necessaria  sunt.  Obiectio 
autem  procedit  de  medio  non  neccssario  ad  finem,  licet 
et  ipsum  ad  finem  perducere  possit. 

CoNFiRMATUR  conclusio  auctoritate  Matth.  vii. 


--%<<(S3lij%V^ 


CAPITULUM 
CENTESIMUM  OUADRAGESIMUM  OUARTUM 

QUOD  PER  PECCATUM  MORTALE 
ULTIMO  FINE  ALIQUIS  IN  AETERNUM  PRIVATUR. 


PORTET  autem  hanc  poenam  qua  quis 
privatur  ultimo  fine,  esse  intermina- 
bilem. 

Privatio  enim  alicuius  non  est  nisi 
quando  natum  est  haberi :  non  enim  catulus  mox 
natus  dicitur  visu  privatus.  Ultiinum  autem  finem 
consequi  non  est  homo  aptus  natus  in  hac  vita, 
•  cap.  xLvii  sq.  ut  probatum  est  *.  Privatio  ergo  huiusmodi  finis 
oportet  quod  sit  poena  post  hanc  vitam.  Sed 
post  hanc  vitam  non  remanet  homini  facultas : 
adipiscendi  ultimum  finem.  Anima  enim  indiget 
corpore  ad  consecutionem  sui  finis :  inquantum 
per  corpus  perfectionem  acquirit  et  in  scientia 
et  in  virtute.  Anima  autem,  postquam  a  corpore 
fuerit  separata,  non  redit  iterum  ad  hunc  statum 
quod  per  corpus  perfecfionem  accipiat,  sicut  di- 
cebant  transcorporationem  ponentes,  contra  quos 
cap-  superius  *  disputatum  est.  Necesse  est  igitur  quod 
ille  qui  hac  poena  punitur  ut  ultimo  fine  privetur, 
in  aeternum  privatus  remaneat. 


•   Lib.    II 

XLIV. 


Adhuc.  Si  aliquid  privatur  eo  quod  est  in  na- 
tura  eius  ut  habeatur,  impossibile  est  illud  repa- 
rari  nisi  fiat  resolutio  in  praeiacentem  materiam, 
ut  iterum  aliud  de  novo  generetur:  sicut  cum 
animal  amittit  visum  aut  alium  sensum.  Impos- 
sibile  est  autem  quod  id  quod  iam  generatum 
est,  iterum  generetur,  nisi  prius  corrumpatur :  et 
tunc  ex  eadem  materia  poterit  aliud  integrum 
generari,  non  idem  numero,  sed  specie.  Res  autem 
spiritualis,  ut  anima  vel  angelus,  non  potest  re- 
solvi  per  corruptionem  in  aliquam  praeiacentem 
materiam,  ut  iterum  generetur  aliud  idem  specie. 
Si  igitur  privetur  eo  quod  est  in  natura  ipsius 
ut  habeat,  oportet  quod  in  perpetuum  maneat 
talis  privatio.  Est  autem  in  natura  animae  et  an- 
geli  ordo  ad  ultimum  finem,  qui  est  Deus.  Si 
ergo  ab  hoc  ordine  decidat  per  aliquam  poenam, 
in  perpetuum  talis  poena  manebit. 

Item.  Naturalis  aequitas  hoc  habere   videtur, 
I  quod    unusquisque   privetur  bono    contra   quod 


4  enim]  autem  aDWY.  6  visu  om  GN.  autem  Ita  EXPc;  enim  ceteri.  7   consequi  post  natus  Pc,  utrobique  a,  post  vita  X. 

12  corpore  ante  indiget  EX.         14  a  corpore  om  E,  post  fuerit  FPc.         19  ut  Ita  EWXZ;  in  osG,  et  Y,  om  DGNPc;  post  privetur  addunt  et  sGPc. 

1   aliquid)  aliquis  N\V,  quis  Pc.  6  autem  quod  Ita  EXsGPc;  aut  o,  aut  quod  G,   autem  NWY,  autcm  ut  b.  7   prius  Ita  DEGX; 

primum  ceteri.  8  aliud  integrum]  ad  integrum  Z,  aliud  iterum  Pd.  12  aiiud)  alius  X,  illud  ZPc.  i5  privntio  om  GN.  18  manebit] 
remanebit  GNY. 


.      43o  SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXLIV. 

agit :  ex  hoc  enim  reddit  se  tali  bono  indignum.  a  puniente,  sed  propter  se  tantum,  sequitur  quod 
Et  inde  est  quod,  secundum  civilem  iustitiam,  in  poenis  propter  se  delectetur  :  quod  bonitati 
qui  contra  rempublicam  peccat,  societate  reipu-  divinae  non  congruit.  Oportet  igitur  poenas  pro- 
blicae  privatur  omnino,  vel  per  mortem  vel  per  pter  aliud  inferri.  Nec  videtur  alius  convenieniior 
exilium  perpetuum :  nec  attenditur  quanta  fuerit  5  finis  quam  emendatio  vitiorum.  -  Videtur  igitur 
mora  temporis  in  peccando,  sed  quid  sit  contra  convenienter  dici  omnes  poenas  purgatorias  esse, 
quod  peccavit.  Eadem  autem  est  comparatio  to-  et  per  consequens  quandoque  terminandas :  cum 
tius  vitae  praesentis  ad  rempublicam  terrenam,  illud  quod  est  purgabile,  accidentale  sit  rationi 
et  totius  aeternitatis  ad  societatem  Beatorum,  qui,  creaturae,  et  possit  removeri  absque  consumptione 
•cap.  Lxiisq.     utsupra*  ostensum  est,  ultimo  fine  aeternaliter  ■»  substantiae. 

potiuntur.  Qui  ergo  contra  ultimum  finem  pec-         Est  autem  concedendum   quod   poenae   infe- 

cat,  et  contra   caritatem,  per   quam   est  societas     runtur  a  Deo  non  propter  se,  quasi  Deus  in  ipsis 

Beatorum  et  tendentium  in  beatitudinem,  in  aeter-     delectetur,  sed  propter  aliud  :  scilicet  propter  ordi- 

num  debet  puniri,  quamvis  aliqua  brevi  temporis     nem  imponendum  creaturis,  in  quo  bonum  uni- 

mora  peccaverit.  ■;  versi  consistit.    Exigit   autem   hoc   ordo   rerum, 

Praeterea.  Apiid  divinum  iiidiciinn  voluntas  pro     ut  proportionaliter  omnia  divinitus  dispensentur: 

•  Aug, /«  Pf.  facto  computatur  * :  quia,  sicut  homines  vident  ea     propter  quod  dicitur  in  libro  Sapientiae*,  quod  •  cap.  xi,  21. 

Lvii,  vers.  3.       qii^g  exterius  aguntur,  ita  Deus  inspicit  hominum     Deus  omnia  facit  in  pondere,  numero  et  jnensura. 

■iRes,  XV.,  7.  corda*.  Qui  autem  propter  aliquod  temporale  bo-     Sicut  autem  praemia  proportionaliter  respondent 

num  aversus  est  ab  ultimo  fine,  qui  in  aeternum  ^»  actibus  virtuosis,  ita  poenae  peccatis.  Et  quibus- 

possidetur,  praeposuit  fruitionem  temporalem  il-     dam   peccatis  proportionantur  poenae    sempiter- 

lius  boni  temporalis  aeternae  fruitioni  ultimi  finis.     nae,  ut   ostensum    est.    Infligit    igitur   Deus    pro 

Unde  patet  quod  multo  magis  voluisset  in  aeter-     quibusdam  peccatis  poenas  aeternas,  ut   debitus 

num  illo  bono  temporali  frui.   Ergo,  secundum     ordo  servetur  in  rebus,  qui  eius  sapientiam  de- 

divinum  iudicium,  ita  puniri  debet  ac  si  aeter-  =s  monstrat. 

naliter  peccasset.  Nulli  autem  dubium  est  quin         Si  quis  tamen  concedat  omnes  poenas  ad  emen- 

pro  aeterno  peccato  aeterna  poena  debeatur.  De-     dationem  morum  induci,  et  non  propter  aliud : 

betur  igitur  ei  qui  ab  ultimo  fine  avertitur,  poena     non  tamen  propter  hoc   cogitur  ponere   omnes 

aeterna.  poenas  purgatorias  et  terminabiles  esse.  Nam  et 

Adhuc.  Eadem  iustitiae  ratione  poena  peccatis  50  secundum  leges   humanas  aliqui  morte  puniun- 

•cap.  cxL.        redditur,  et  bonis  actibus  praemium*.  Praemium     tur,  non  quidem  ad  emendationem  sui,  sed  alio- 

'  i  Ethic,  IX,  y,  aittem  virtutis  est  beatitudo*.    Quae   quidem   est     rum.  Hinc  est  quod  Proj».  xix-'5  dicitur:  Pestilente 

•Loro  supra  in-  aetcma,  ut  supra  *  ostensum  est.  Ergo  et  poena    flagellato,  stultus  sapientior  erit.  Quidam  eham^se- 

qua   quis    a    beatitudine   excluditur,    debet    esse     cundum  humanas  leges,  a  civitate  perpetuo  exilio 

aeterna.  "  excluduntur,  ut,  eis  subtractis,  civitas  purior  red- 

Hinc  est  quod  dicitur  Matth.  xxv  ^*" :  Ibunt  hi  in     datur.  Unde  dicitur  Prov.  xxii'":  Eiice  derisorem, 

supplicium  aeiernum,iusti  autem  in  vitam  aeternam.     et  exibit  cum  eo  iurgium.  cessabuntque  causae  et 

Per  hoc  autem  excluditur  error  dicentium  poe-     contumeliae.  Nihil  igitur  prohibet,  etiam  si  poenae 

nas  malorum  quandoque  esse  terminandas.  Quae     non  nisi  ad  emendationem  morum  adhibeantur, 

quidem  positio  ortum    habuisse   videtur  a  posi-  40  quin,  secundum  divinum  iudicium,  aliqui  debeant 

tione  quorundam   philosophorum,  qui    dicebant     a  societate  bonorum  perpetuo  separari  et  in  aeter- 

omnes  poenas  purgatorias  esse,  et  ita  quandoque     num  puniri,  ut  ex  perpetuae  poenae  timore  homi- 

terminandas.  nes  peccare  desistant,  et  bonorum  societas  purior 

Videbatur  autem  hoc  persuasibile :  tum  ex  hu-     ex  eorum  separatione  reddatur:  sicut  dicitur  ^/70c. 

mana  consuetudine.  Poenae  enim  humanis  legi- 4s  xxi-'':  Kon  intrabit  in  eam,  idest  in  lerusalem  cae- 

bus  inferuntur  ad  emendationem  vitiorum :  unde     lestem,  per  quam  designatur  societas  bonorum. 

sicut  medicinae  quaedam  sunt.  -  Tum  etiam  ra-     aliquid  coinquinatum.  autfaciens  abominationem  et 

tione.  Si  enim  poena  non  propter  aliud  infertur     mendacium. 


1  reddit  Ita  DWVZPc;  reddidit.         38  Per  hoc]  Per  haec  E.         48  infertur]  inferetur  aG,  inferretur  WPc. 

2  delecietur  Ita  DWXP;  delectaretur  Y,  tantum  deiectetur  b,  delectentur  ceteri.  3  igiturj  enini  aDWVZ.  4  aliud  Ita  WPc;  aliquid 
ceteri.  7  cum]  cum  ctiam  Pc.  i5  hoc  om  G,  hic  b.  18  facit]  fecit  CXZPc.  20  poenae]  poena  WP</.  26  tamen]  autera  GNt. 
27  morura  Ita  EGXt;  vitiorum  ceteri.  29  et  pr.  loco  om  GN.  32  xix  Ita  EXPc;  xviii  ceteri.  By  cessabuntque  Ita  EXP;  cessabunt 
etiam  D,  et  cessabunt  Yi,  cessabunt  ceteri.         43  xxi  Ita  P;  xx  ceteri,         eara...  caelestem  Ita  DP,  eam  (ea  bcd)...  caelesti  ceteri. 

Commentaria  Ferrariensis 

SEcuNDO    loco,    ostcndit   Sanctus  Thomas   eam  poenam  ]  vatio  autem  alicuius  non  est  nisi  quando  natum  est  haberi.  - 

qita  quis   ultimo  Jine  privatur,  intenninabilem   esse*.  Minor  vero  probatur:  quia  anima  indiget  corpore  ad  con- 

.,  ni .  Qjj.j,j^  j^Q^  autem  duo  facit:  primo,  propositum  ostendit;  secutionem  sui  finis,  inquantum  per  ipsum   perfectionem 

'  Num.  VIII.        secundo,  quaedam   obiecta  refellit*.  in  scientia  et  virtute  acquirit.  Postquam  autem  fuerit  se- 

I.  Arguit  ergo  primo  sic.  Privatio  uhimi  finis  non  est  parata,  non  redit  iterum  ad  hunc  statum  quod  per  corpus 

poena  nisi  post  hanc   vitam.    Sed   post    hanc    vitam   non  perfectionem  acquirat. 

remanet  homini  facultas  ilhus  adipiscendi.  Ergo  etc.  2.  Ad  huius  rationis  evidentiam,  conslderandum  est  quod 

Probatur  maior.  Quia   uhimum    finem  non  est   homo  in  ipsa  attendit  Sanctus  Thomas  communem  hominis  con- 

natus  consequi  in  hac  vita,  ut  est  superius  ostensum.  Pri-  |  ditionem,  quae  est  ut  per  actus  virtutum,  qualescumque 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXLIV. 


4^1 


esse  possunt  in  nobis  virtutes  sine  gratia  et  caritate,  homo 
gratia  et  caritate  privatus,  et  liberi  arbitrii  usum  habens, 
se  ad  horum  susceptionem  a  Deo  praeparet,  ipso  tamen 
Deo  ad  hoc  animam  movente,  et  sic  per  opera  caritate 
informata  ad  ultimi  finis  consecutionem  perveniat.  Constat 
autem  quod  hoc  absque  corpore  fieri  non  potest:  cum 
anima  non  acquirat  eiusmodi  virtutes,  quarum  in  seipsa 
naturalia  habet  semina,  nisi  actibus  corporeis  multiplicatis; 
et  voluntatis  sufficiens  motus  ad  susceptionem  gratiae  et 
iustificationis,  essc  non  possit  nisi  viribus  animae  per 
huiusmodi  exercitia  debite  dispositis  et  regulatis.  Et  ideo, 
cum  post  hanc  vitam  non  sit  status  acquirendi  virtutes 
per  corporeos  actus,  licet  quandoque  anima  sit  corpori  reu- 
nienda,  cum  ille  non  sit  status  viae  et  perfectionis  acqui- 
rendae,  sed  termini:  optime  constat  hominem  post  hanc 
vitam  gratiam  et  caritatem  adipisci  non  posse;  et  per 
consequens  quod  in  perpetuum  ultimo  fine  privatus  ma- 
nebit.  Et  hoc  est  huius  rationis  fundamentum. 

•  Vid.  nuui.  V.  II.  Seciiiido  *.  In  natura  animae  et  angeli  est  ordo  ad  ul- 

timum  finem,  qui  est  Deus.  Ergo,  si  ab  hoc  ordine  decidat 
per  aliquam  poenam,  in  perpetuum  talis  poena  manebit. 

Probatur  consequentia.  Quia,  si  quis  privatur  eo  quod  est 
in  natura  eius  ut  habeatur,  impossibile  est  illud  reparari  nisi 
prius  fiat  resolutio  in  praeiacentem  materiam,  ut  iterum  de 
novo  idem  specie  generetur.  Patet  in  animali  amittente  vi- 
sum.  Res  autem  spiritualis,  ut  anima  vel  angelus,  non  potest 
in  materiam  praeiacentem  per  aliquam  corruptionem  resolvi. 

III.  Circa  istam  rationem  dubitatur.  Cum  enim  dicitur 
in  antecedente  quod  in  natura  animae  et  angeli  est  ordo 
ad  ultimum  finem,  qui  est  Deus:  aut  intelligitur  de  ordine 
quod  est  ex  gratia  et  caritate,  secundum  quae  homo  ad 
beatitudinem  ordinatur;  aut  de  ordine  solius  naturae,  quo 
modo  dicimus  naturam  spiritualem  ex  se  esse  beatitudinis 
capacem.  Si  accipiatur  primo  modo,  tunc  falsum  est  antece- 
dens:  nam  caritas  et  gratia  non  sunt  perfectiones  naturales 
hominis,  ut  ordo  ad  Deum  in  ipsis  fundatus  possit  dici  a  na- 
tura  inesse  spirituali  substantiae.  -  Si  vero  secundo  modo 
accipiatur,  falsum  est  quod  ratio  supponit:  scilicet  quod 
anima  post  hanc  vitam  illo  ordine  privetur  quae  cum  mor- 
tali  decessit.  Nam,  cum  ille  ordo  fundetur  et  radicetur  in 
natura  animae,  manente  natura,  manet  et  ipse  ordo.  In 
damnatis  autem  constat  quod  natura  animae  manet. 

2.  Respondetur  quod  intelligitur  de  ordine  solius  na- 
turae,  et  non  de  ordine  consequente  perfectionem  super- 
additam  naturae.  Quomodo  autem  ordo  huiusmodi  possit 
dici  naturalis,  ostensum  est  in  superioribus  *. 

Sed  attendendum  est  quod  de  tali  ordine,  qui  nihil 
aliud  est  quam  habilitas  quaedam  animae  ad  susceptionem 
gratiae,  et  divinae  fruitionis  mediante  gratia,  dupliciter  loqui 
possumus:  uno  modo,  quantum  ad  ipsam  habitudinem 
secundum  se,  et  secundum  suam  radicem;  alio  modo,  quan- 
tum  ad  exitum  ipsius  ad  actum.  Primo  modo,  non  potest 
tolli:  ut  ostendit  Sanctus  Thomas  Prima,  q.  xLvnr,  a.  4;  et 
I"  II",  q.  Lx.xxv,  a.  1  et  2;  lie  Malo,  q.  n,  a.  12 ;  et  II  Sent., 

•  Ari.  5.  d.  xxxrv  *.  Secundo  autem  modo,  tolli  potest. 

.\ttendendum  secundo,  quod  hunc  exitum  istius  ordinis 
ad  actum  tolli,  dupliciter  possumus  intelligere :  uno  modo, 
propter  defectum  ipsius  ordinis;  alio  modo,  propter  aliquod 
extrinsecum  impediens ;  sicut  quod  aer  non  possit  iliumi- 
nari,  possemus  intelligere  aut  propter  defectum  potentiae 
sivc  habilitatis  aeris  ad  lucem,  aut  propter  aliquod  obsta- 
culum  impediens,  aut  propter  solis  absentiam.  Ordo  ergo 
animae  ad  ultimum  finem,  qui  est  Deus,  non  potest  tolli 
quantum  ad  exitum  ad  actum  propter  defectum  ipsius 
habilitatis  animae  ad  gratiam  et  beatitudinem,  quia  ista 
habilitas  semper  manet  in  anima  quantum  ad  suam  ra- 
dicem:  et  sic  decedens  cum  peccato  mortali  non  privatur 
tali  ordine.  Sed  bene  potest  tolli  propter  aliquod  impedi- 
mentum:  scilicet  propter  peccatum  mortale,  inter  homineni 
et  Deum  per  modum  obstaculi  interpositum ;  et  propter 
subtractionem  influxus  divini.  Et  quia  obstaculum  peccati 
in  damnatis  est  perpetuum ;  et  subtractio  etiam  divini  in- 
fluxus  est  perpetua :  ideo  ordo  animae  ad  beatitudinem 
nunquam  in  damnatis  in  actum  exiet;  et  sic  privatio  talis 
ordinis,  modo  praedicto,  in  eis  erit  perpetua. 


*  Cap.  ci,  Com- 
ment.  n.  iv,  3. 


3.  Quod  autem  hoc  sit  de  mentc  Sancti  Thomae,  patet, 
quia  in  Qu.  de  Malo,  loco  allegato,  ad  6,  ait  quod  impos^ 
sibilitas  ad  gratiam  qitae  est  in  damnatis,  non  est  ex  totali 
subtractione  habilitatis  naturae  ad  bonum,  sed  ex  obsti- 
natione  voluntatis  in  malo,  et  ex  immobiliiate  divinae 
sententiae  ne  eis  in  perpetuum  gratia  apponatur.  Et  Prima 
Secundae,  loco  praeallegato  *,  ad  3,  ait  quod  in  damnatis  '  Art.  2. 
manet  naturalis  inclinatio  ad  virtutem.  Quod  autem  non 
reducatur  in  actum,  contingit  quia  deest  gratia,  secundum 
divinam  iustitiam.  Et  dat  exemplum  de  caeco,  in  quo 
remanet  aptitudo  ad  videndum  in  ipsa  radice  naturae, 
inquanlum  est  animal  naturaliter  habens  visum :  sed  non 
reducitur  in  actum,  quia  deest  causa  quae  possit  reducere 

in  actum  formando  organum. 

4.  Sensus  ergo  rationis  est  quod,  quia  is  qui  cum  mortali 
decedit,  per  poenam,  sive  per  divinam  punitionem,  privatur 
ordine  naturali  ad  beatitudinem  quantum  ad  exitum  ad 
actum,  sic  exigente  divina  iustitia,  oportet  (idest,  decens  et 
iustum  est)  ut  tali  ordine  in  perpetuum  privetur:  propter 
defectum  scilicet  causae  agentis,  non  quidem  quae  non 
possit,  absolute  loquendo,  illum  ordinem  ad  actum  reducere, 
sed  quae  immobili  voluntate  statuit  non  dare  beatitudinem 
decedenti  in  mortali;  sicut  non  potest  habiJitas  naturae 
hominis  caeci  ad  actum  reduci  propter  defectum  causae 
non  potentis  hoc  facere. 

Et  attendendum  quod  haec  ratio  ex  quadam  similitudine 
et  proportione  ad  ea  quae  omnino  naturalia  sunt,  pro- 
cedit.  Sicut  enim,  quando  quis  privatur  eo  quod  sibi  na- 
turaliter  et  per  actionem  agentis  naturalis  debet  convenire, 
non  potest  per  agens  naturale  ad  illud  reparari,  sicut 
ostenditur  de  eo  qui  amittit  visum ;  ita,  quando  anima 
privatur  per  iustam  sententiam  ordine  sibi  naturali  ex  parte 
subiecti,  sed  supernaturali  ex  parte  obiecti  et  agentis,  qualis 
est  ordo  ad  supernaturalem  beatitudinem,  conveniens  est  ut 
talis  ordo  nunquam  reparetur  per  agens  voluntarium  cuius 
erat  talem  ordinem  ad  actum  reducere. 

IV.  Sed  tunc  resultat  dubium.  Sicut  enim  in  natura 
animae  est  ut  habeat  ordinem  ad  beatitudinem,  ita  in  eius 
natura  est  ut  ordinem  habeat  ad  gratiam :  quia  sicut  est 
susceptiva  et  capax  beatitudinis  a  Deo,  ita  est  et  gratiae 
capax.  Sed  constat  quod  ordo  animae  ad  gratiam  repa- 
ratur  in  hac  vita,  quo  tamen  homo  iuste  propter  peccatum 
mortale  privatur.  Ergo  et  ordo  ad  beatitudinem  reparari 
potest.  Et  sic  ratio  non  concludit. 

Ad  hoc  dicitur  primo,  quod  peccans  mortaliter,  quan- 
tum  est  ex  se,  privatur  etiam  gratia  irreparabiliter:  et  per 
consequens  ordine  ad  ipsam  quantum  ad  exitum  ad  actum. 
Facft  enim  se  mortaliter  peccans  indignum  et  divina  gratia, 
et  beatitudine,  ad  quam  per  ipsam  poterat  pervenire,  po- 
nendo  peccati  mortalis  obstaculum  inter  se  et  Deum,  quod 
per  se  removere  non  potest. 

Dicitur  secundo,  quod  licet,  quantum  est  ex  parte  pec- 
cantis,  privatio  gratiae  perpetua  esse  debeat;  quia  tamen 
Deus,  quandiu  status  mortalis  vitae  durat,  voluit  ex  mise- 
ricordia  ut  homo  sit  viator,  possitque  ad  gratiam  redire; 
ideo  gratia  qua  quis  per  peccatum  privatur,  reparabilis  est 
quantum  est  ex  parte  Dei,  volentis  eam  praeparanti  se 
dare,  et  hominem  ad  huiusmodi  praeparationem  moventis. 
In  statu  autem  animae  post  hanc  vitam,  quia  est  status 
termini  et  non  viae,  non  solum  ordo  ad  beatitudinem  re- 
parari  non  potest,  sed  nec  etiam  ordo  ad  gratiam.  Quia 
ergo  Sanctus  Thomas  loquitur  de  privatione  ultimi  finis 
post  hanc  vitam,  quando  scilicet  est  homini  in  poenam  ; 
et  in  illo  statu,  ratione  ipsius  status,  non  convenit  reparatio 
ordinis  amissi:  idcirco  conclusit  talem  ordinem,  qui  quan- 
tum  est  ex  parte  peccantis  irreparabilis  est,  absolute  re- 
parari  non  posse. 

V.  Tertio  *.   Naturalis  aequitas  habet   ut  unusquisque   •  Vid.  num.  11. 
privetur  bono  contra  quod  agit. 

Probatur.  Tum  quia  reddit  se  tali  bono  indignum.  - 
Tum  exemplo  agentis  contra  rempublicam.  Ergo  qui  contra 
ultimum  finem  peccat,  et  contra  caritatem,  per  quam  est 
societas  Beatorum  et  tendentium  ad  beatitudinem,  in  aeter- 
num  debet  puniri,  quamvis  aliqua  brevi  temporis  mora 
peccaverit. 


SUxMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXLIV,  CXLV. 


482 

Attendendum  quod  per  ultima  verba,  et  per  ea  quae 
rationi  interposita  sunt,  vult  Sanctus  Tliomas  unam  obie- 
ctionem  excludere.  Posset  enim  aliquis  arguere  quod,  licet 
quis  mereatur  per  peccatum  mortale  privari  beatitudine, 
contra  quam  agit,  non  tamen  debet  perpetuo  ipsa  privari, 
sed  ad  tempus :  quia  poena  debet  correspondere  peccato ; 
peccatum  autem  non  est  perpetuum,  sed  quandoque  brevi 
temporis  mora  perficitur. 

Respondet  Sanctus  Thomas  quod  poenam  non  oportet 
respondere  peccato  quantum  ad  durationem.  Quod  patet 
etiam  in  humanis  legibus.  Nam  qui  contra  rempublicam 
peccat,  societate  reipublicae  per  civilem  iustitiam  privatur 
omnino,  vel  per  mortem  vel  per  exilium  perpetuum :  quia 
non  consideratur  quanta  fuerit  mora  temporis  in  peccando, 
sed  quid  sit  contra  quod  peccavit.  Est  autem,  ut  hic  di- 
citur,  eadem  comparatio  totius  vitae  praesentis  ad  rem- 
pubhcam  terrenam,  et  totius  aeternitatis  ad  societatem 
Beatorum.  Et  ideo,  sicut  per  totam  vitam  praesentem  re- 
publica  privatur  qui  contra  ipsam  agit,  ita  societate  Bea- 
torum  privari  aeternaliter  debet  qui  contra  ipsam  peccat, 
—  Quod  autem  dicitur,  poenam  debere  correspondere  pec- 
cato,  intelHgitur  secundum  acerbitatem  :  ut  dicitur  V  \V, 
q.  Lxxxvii,  a.  3,  ad   1 . 

VI.  Quarto.  Mortaliter  peccans  ita  puniri  debet  ac  si 
aeternaliter  peccasset.  Ergo  etc.  -  Patet  consequentia.  Quia 
nulli  dubium  est  quin  pro  aeterno  peccato  poena  aeterna 
debeatur.  —  Antecedens  vero  probatur :  quia  apud  divinunt 
iudicium  voluntas  profacto  computatur.  Qui  autem  propter 
temporale  bonum  aversus  est  ab  ultimo  fine,  qui  in  aeter- 
num  possidetur,  praeposuit  illius  fruitionem  fruitioni  uhimi 
finis.  Et  sic  patet  quod  multo  magis  voluisset  in  aeternum 
illo  bono  temporali  frui. 

Circa  istam  propositionem,  Apud  divinum  iudicium 
voluntas  pro  facto  computatur,  considerandum  est,  ex 
doctrina  Sancti  Thomae  P  11"",  q.  xx,  a.  4,  quod  intelligitur 
quando  voluntas  perfecta  est  et  completa,  et  non  cessatur 
ab  actu  exteriori  nisi  propter  impossibilitatem  faciendi. 
Propter  hoc  enim  quod,  voluntate  existente  perfecta,  homo 
cessat  ab  actu  exteriori  propter  impotentiam  faciendi,  nihil 
diminuitur  de  merito  aut  de  culpa.  Et  ideo,  quia  Deus 
corda  hominum  intuetur;  et  non  sokim  actuum  extenorum 
remunerator  est,  sed  etiam  interiorum:  ideo,  quantum  ad 
inflictionem  poenae  aut  dationem  praemii,  apud  ipsum 
tantum  praemiatur  voluntas  huiusmodi  sine  opere,  quan- 
tum  praemiaretur  etiam  si  opus  adesset,  ceteris  paribus 
ex  parte  voluntatis.  Apud  humanum  autcm  iudicium  non 
est  sic.  Quia  enim  homines  ea  tantum  quae  exterius  aguntur 
intuentur,  ideo  solum  de  exterioribus  actionibus  habent 
iudicare:  et  per  consequens  illas  tantum  praemiare  habent 
vel  punire. 

VII.  Quinto.  Praemium  virtutis,  sciHcet  beatitudo,  est 
aeterna.  Ergo  et  poena  qua  quis  a  beatitudine  excluditur, 
debet  esse  aeterna.  -  Probatur  consequentia.  Quia  eadem 


iustitiae  ratione  poena  peccatis  redditur,  et  bonis  actibus 
praemium. 

Adverte  quod  ad  iustitiam  distributivam  pertinet  mala  et 
bona  unicuique  aequaHter  secundum  proportionem  dare: 
idest,  ut  quanto  quis  virtuosius  operatur,  tanto  sibi  magis 
de  bono  tribuatur;  et  quanto  quis  magis  peccat,  tanto 
magis  affligatur  poena.  Propter  hoc  inquit  Sanctus  Thomas 
eadem  iustitiae  ratione  poenam  peccatis  reddi,  et  bonis 
actibus  praemium. 

CoNFiRMATUR  conclusio  Quctoritate  Matthaei  xxv. 

Per  hoc  excluditur  opinio  dicentium  poenas  malorum 
esse  quandoque  terminandas.  Quae  opinio  processisse  vi- 
detur  a  quibusdam  philosophis  dicentibus  omnes  poenas 
purgatorias  esse,  et  per  consequens  terminandas. 

VIII.  Quantum  ad  secundum  *,  adducit  Sanctus  Thomas 
rationes    quasdam  pro    praedicta    positione,  et  eas    solvit. 

Prima  est,  quia  poenae  humanis  legibus  inferuntur  ad 
emendationem  vitiorum. 

Secunda  est,  quia  oportet  poenam  propter  aHud  inferri : 
aHoquin  Deus  propter  se  delectaretur  in  poenis;  quod 
divinae  derogat  bonitati.  Non  videtur  autem  alius  conve- 
nientior  finis  quam  emendatio  vitiorum. 

2.  Ad  secundum  horum  respondet  quod  utique  poenae 
propter  aliud  inferuntur:  non  autem  propter  emendatio- 
nem  vitiorum,  sed  propter  ordinem  imponendum  creaturis, 
qui  exigit  ut  proportionaHter  ipsis  omnia  dispensentur,  ut 
patet  Sap.  xi;  ut  scilicet,  sicut  praemia  proportionaHter 
Ijonis  actibus  respondent,  ita  poena  malis  respondeat;  et 
quibusdam  maHs  poena  sempiterna,  ut  est   ostensum. 

Ad  primum  vero  dicit  quod,  si  quis  concedat  omnes 
poenas  non  ad  ahud  quam  ad  emendationem  vitiorum 
induci,  non  tamen  cogitur  ponere  omnes  poenas  purga- 
tivas  esse  et  terminandas,  ut  ratio  infert.  Quod  ostenditur 
quia,  sicut  secundum  humanas  leges  ahqui  morte  pu- 
niuntur,  non  quidem  ad  emendationem  sui,  sed  aliorum, 
ut  etiam  patet  Prov.  xix ;  aliqui  etiam  a  civitate  perpetuo 
exilio  excluduntur  ad  maiorem  civitatis  puritatem,  secun- 
dum  consilium  Prov.  xxii:  ita  etiam  secundum  divinum 
iudicium  nihil  prohibet  aliquos  a  societate  bonorum  per- 
petuo  separari  et  in  aeternum  puniri,  ut  homines  timore 
eiusmodi  poenae  peccare  desistant,  et  societas  bonorum 
purior  ex  eorum  separatione  reddatur,  ut  dicitur  Apoc.  xx*. 

3.  Ex  hac  responsione  vult  habere  Sanctus  Thomas  id 
quod  P  II"'',  q.  lxxxvii,  a.  2  *  et  3  **,  et  alibi  expresse  ponit: 
sciHcet  quod  poena  non  semper  est  ad  emendationem  eius 
qui  punitur,  nec  est  semper  ei  medicinalis ;  sed  bene  est 
ad  aliorum  emendationem,  ut  saltem  metu  poenae  peccare 
desistant.  Et  ideo  non  oportet  ponere  omnes  poenas  pur- 
gatorias  esse,  tanquam  sint  medicinae  eius  qui  punitur, 
ad  eius  salutem  ordinatae :  sed  sunt  quaedam  poenae  quae 
punitiones  tantum  sunt,  et  solum  rationem  poenae  habent; 
sicut  latro  suspenditur,  non  ad  eius  emendationem,  sed 
ut  alii  timore  poenae  desistant  a  furto. 


*  Cf.  init.  Com- 
ment. 


Vid.   text     et 


Ad  1. 
■  Ad  a 


-%^!(3S^l(KSSv^ 


CAPITULUM  CENTESIMUM  QUADRAGESIMUM  QUINTUM 

QUOD  PECCATA  PUNIUNTUR 
ETIAM  PER  EXPERIENTIAM  ALICUIUS  NOCIVI. 


Cap.  xLii. 


*ON  solum  autem  qui  contra  Deum  pec- 
cant,  puniendi  sunt  per  hoc  quod  a  bea- 
titudine  perpetuo  excluduntur,  sed  per 
experimentum  alicuius  nocivi.  Poena 
enim  debet  proportionaliter  culpae  respondere, 
ut  supra  *  ostensum  est.  In  culpa  autem  non 
solum  avertitur  mens  ab  ultimo  fine,  sed  etiam- 


indebite  convertitur  in  alia  quasi  in  fines.  Non 
solum  ergo  puniendus  est  qui  peccat  per  hoc 
quod  excludatur  a  fine,  sed  efiam  per  hoc  quod 
ex  aliis  rebus  sentiat  nocumentum. 

Amplius.  Poenae  inferuntur  pro  culpis  ut  ti- 
more  poenarum  homines  a  peccatis  retrahantur, 
ut  supra  *  dictum  est.  Nullus  autem  timet  amit-  •  cap.  praec. 


1  Non  In  EX  textus  continuus  est  cum  capitulo  praecedenti,  sed  supra  marginem  ipsi  scriptores  titulum  addunt.         autem  qui...  bi 
non  solum  hom  om  E.         3  exduduntur]  excluilantur  Pc.         sed]  sed  etiam  Pc.         5  enim]  igitur  GX. 


SUMMA  GONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  GAP.  GXLV. 


433 


tere  id  quod  non  desiderat  adipisci.  Qui  ergo  ita  perverse  agentibus  debentur  mala.  Sed  illi 
habent  voluntatem  aversam  ab  ultimo  fine,  non  qui  recte  agunt,  in  fine  ab  eis  intento  percipiunt 
timent  excludi  ab  illo.  Non  ergo  per  solam  exclu-  perfectionem  et  gaudium.  E  contrario  ergo  de- 
sionem  ab  ultimo  fine  a  peccando  revocarentur.  betur  haec  poena  peccantibus,  ut  ex  his  in  quibus 
Oportet  igitur  peccantibus  etiam  aliam  poenam  5  sibi  finem  constituunt,  afflictionem  accipiant  et 
adhiberi,  quam  timeant  peccantes.  nocumentum. 

Item.  Si  quis  eo  quod  est  ad  finem  inordi-  Hinc  est  quod  divina  Scriptura  peccatoribus 
nate  utitur,  non  solum  fine  privatur,  sed  etiam  comminatur  non  solum  exclusionem  a  gloria,  sed 
aliud  nocumentum  incurrit :  ut  patet  in  cibo  inor-  etiam  afflictionem  ex  aliis  rebus.  Dicitur  enim 
dinate  assumpto,  qui  non  solum  firmitatem  non  ">  Matth.  xxV':  Discedite  a  me,  maledicti,  in  ignem 


confert,  sed  etiam  aegritudinem  inducit.  Qui  autem 
in  rebus  creatis  finem  constituit,  eis  non  ufitur 
secundum  quod  debet,  referendo  scilicet  ad  ul- 
timum  finem.  Non  ergo  solum  debet  puniri  per 
hoc  quod  beatitudine  careat,  sed  efiam  per  hoc 


aeternum,  qiii  paratiis  est  diabolo  et  angelis  eius. 
Et  in  Psalmo  x*:  Pluet  super  peccatores  laqueos: 
ignis,  sulphur,  et  spiritus  procellarum  pars  calicis 
eoriim. 

Per  hoc  autem  excluditur  opinio  Algazelis,  qui 


quod  aliquod  nocumentum  ab  ipsis   experiatur.     posuit  quod  peccatoribus  haec  sola  poena   red- 
Praeterea.  Sicut  recte  agentibus  debentur  bona,     detur,  quod  affligentur  amissione   ultimi   finis 


3  etiam  aliam  Ita  E;  non  aliam  aD,  aliam  ceteri.         lo  assumpto]  sumpto  EXZ.         firmitatem]  sanitatem  YfcP.         ii   confert]  affert  Pc. 
1   perverse  Ita  GWYsFNfrPc;  perfecte  aDE,  imperfecte  XsE,  male  Z.  l3  sulphurj  et  sulphur  WPc.  16  sola  om  E.  17   amis- 

sione  Ita  EXft;  pro  amissione  ceteri. 


Vcrs.  7. 


•  Algaz.,  Philo- 
soph.,  lib.  II, 
tract.  V,  cap.  v. 
-  Cf.  Avic,  Me- 
tapH.  IX,  VII. 


Commentaria  Ferrariensis 


cap.  cxLiii,  init. 


PosTQUAM  ostendit  Sanctus  Thonnas  peccato  mortali  de- 
beri   poenam  quae    est   beatitudinis   privatio,    ostendit 
consequenter   quod  contra  Deum    agentes   sunt  puniendi 
cf.  Corament.   Btiam  per  experientiam  alicuius  nocivi  *. 

Circa  hoc  autem  duo  facit:  primo,  ostendit  propositum; 
secundo,  unum  corollarium  infert,  capite  sequenti. 

I.  Quantum  ad  primum,  arguit  prinio  sic.  In  culpa  non 
solum  avertitur  mens  ab  ultimo  fine,  sed  etiam  indebite 
convertitur  in  alia  quasi  in  fines.  Ergo  sic  peccans  non 
solum  est  puniendus  per  hoc  quod  excludatur  a  fine,  sed 
etiam  per  hoc  quod  ex  aliis  rebus   sentiat    nocumentum. 

-  Patet  consequentia.  Quia  poena  debet  proportionaliter 
culpae  respondere. 

Advertendum  quod  aversio  et  conversio,  secundura  quod 
inveniuntur  in  peccato,  intelliguntur  secundum  affectum 
et  voluntatem :  aversio  quidem,  secundum  quod  voluntas, 
quae  Deum  deberet  tanquam  ultimum  finem  habere,  non 
inclinatur  in  ipsum  tanquam  in  finem,  ordinando  sua  in 
ipsum  ultimate,  et  ipsum  super  omnia  amando ;  conversio 
vero,  secundum  quod  voluntas  amat  aliquod  creatum  tan- 
quam  ultimum  finem  et  super  omnia,  et  ad  ipsum  omnia 
sua  ordinat.  Illi  igitur  aversioni  convenientissime  pro  poena 
respondet  carentia  divinae  fruitionis:  ut  scilicet,  sicut  Deum 
quis  peccando  dereliquit,  ita  a  Deo  derelinquatur,  non 
sitque  divinae  fruitionis  et  beatitudinis  particeps.  Conver- 
sioni  vero  conveniens  est  ut  respondeat  pro  poena  no- 
cumentum  aliquod  ex  creaturis:  ut  sicut  in  creaturis  quis 
est  plus  debito  voluntarie  delectatus,  ita  ex  ipsis  creaturis 
nocumentum  accipiat  et  tristitiam. 

II.  Secundo.  Qui  habent  voluntatem  aversam  ab  ultimo 
fine,  non  timent  ab  illo  excludi.  Ergo  per  solam  exclu- 
sionem  ab  ultimo  fine  a  peccando  non  revocarentur.  Ergo 
oportet  peccantibus  aliam  poenam,  quam  timeant,  adhibere. 

-  Probatur  antecedens.  Quia  nt,illus  timet  amittere  quod  non 
desiderat  adipisci.  -  Ultima  vero  cpnsequentia  probatur: 
quia  poenae  inferuntur  pro  culpis  ut  timore  poenarum 
homines  a  peccatis  retrahantur. 

Adverte  quod  hoc  non  dicitur  quasi  ad  nullum  aliud 
inferantur  poenae  quam  ut  homines  a  peccato  retrahantur: 


nam  dictum  est  in  praecedenti  capite  quod  inferuntur  a 
Deo  propter  ordinem  servandum  in  creaturis.  Sed  intel- 
ligitur  quod,  ultra  illum  ordinem  in  creaturis  servandura, 
inferuntur  etiam  ut  homines  a  peccato  retrahantur. 

Tertio.  Qui  in  creaturis  finem  constituit,  eis  non  utitur 
sicut  debet,  referendo  scilicet  ad  ultimum  finem.  Ergo  etc. 
—  Probatur  consequentia.  Quia  si  quis  eo  quod  est  ad 
finem  inordinate  utitur,  non  solum  fine  privatur,  sed  etiam 
aliud  nocumentum  incurrit :  ut  patet  in  cibo  inordinate 
assumpto   ab  infirrao. 

Advertendura  quod,  licet  mortaliter  peccans  in  aliquara 
creaturara  tanquam  in  finem  inclinetur;  et  sic  talis  creatura 
apud  ipsum  non  accipiatur  tanquam  aliquod  ordinatum  ad 
finem,  sed  tanquam  finis:  omnis  tamen  creatura,  secundum 
se  considerata,  ad  Deum  tanquara  ad  ultiraura  finera  ordi- 
natur.  Idcirco  bene  dictum  est  quod  constituens  finem  in 
creaturis  inordinate  utitur  eo  quod  est  ad  finem. 

Quarto.  Qui  recte  agunt,  in  fine  ab  eis  intento  perci- 
piunt  perfectionem  et  gaudium.  Ergo  e  contrario  debent 
peccantes  ex  his  in  quibus  finem  constituunt,  afflictionem 
accipere  et  nocumentum.  —  Probatur  consequentia.  Quia 
sicut  recte  agentibus  debentur  bona,  ita  perverse  agentibus 
debentur  mala. 

CoNFiRMATUR  auctoritate  Matth.  xxv,  et  Psalmi. 

Excliiditur  autem  per  hoc  opinio  Algazelis  ponentis 
peccatores  sola  ultimi  finis  amissione  affligendos  esse. 

Adverte  quod  hanc  opinionem  attribuit  etiara  Avicennae  ■ 
Sanctus    Thoraas    IV    Sent.,    d.  xliv  *,    quantum    ad    hoc   •  ^u.  m,  12, 
quod  peccatores  non  puniuntur  per  experientiara  alicuius   lvic.,'"ioc.  cit! 
corporalis  nocumenti,  sed  per  separationem  a  fine.  Addidit  '"  ""*•  •"•"s. 
tamen    Avicenna    quod,   praeter  poenam    separationis    a 
fine,  animae  malorum  post  mortem  etiam  per  corporum 
similitudines  punientur :   sicut    in   somnis  per  huiusmodi 
similitudines  existentes  in  phantasia  videtur  homini  quod 
torqueatur.  Quod    esse   impossibile  ostendit  ibidem  San- 
ctus   Thomas. 

Quomodo  autem  anima  a  corpore  separata  ex  aliquo 
corporeo  nocumentum  pati  possit,  ostendetur  inferius  li- 
bro  quarto  *.  "  Q"-  ^*^- 


-'^^yfsiSl^i^Jt^^ 


SuMMA  CoNTRA  Gentii.ks  D.  Thomak    Iom.  II. 


55 


4^4 


SUMMA  GONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  GXLVI. 


CAPITULUM  CENTESIMUM  OUADRAGESIMUM  SEXTUM 

QUOD  lUDICIBUS  LICET  POENAS  INFERRE. 


'  Cap,  cxL. 


Cap.  CXL. 


uiA  vero  poenas  a  Deo  inflictas  aliqui 
parvipendunt,  propter  hoc  quod,  sen- 
sibilibus  dediti,  solum  ea  quae  videntur 
curant ;  ideo  per  divinam  providentiam 
ordinatum  est  ut  in  terris  sint  homines  qui  per 
poenas  sensibiles  et  praesentes  aliquos  ad  obser- 
vantiam  iustitiae  cogant.    Quos    manifestum    est 
non  peccare  dum  malos  puniunt.   Nullus   enim 
peccat  ex  hoc  quod  iustitiam  facit.  lustum  autem 
est  malos  puniri:  quia  per  poenam  culpa  ordi- 
natur,    ut   ex   supra  *    dictis    patet.    Non    igitur 
iudices  peccant  malos  puniendo. 

Adhuc.  Homines  qui  in  terris  super  alios  con- 
stituuntur,  sunt  quasi  divinae  providentiae  exe- 
cutores :  Deus  enim,  per  suae  providentiae  or-  •■ 
dinem,  per  superiora  inferiora  exequitur,  ut  ex 
•cap.Lxxviisqq.  supra  *  dictis  patet.  NuUus  autem  ex  hoc  quod 
exequitur  ordinem  divinae  providentiae,  peccat. 
Habet  autem  hoc  ordo  divinae  providentiae,  ut 
boni  praemientur  et  mali  puniantur,  ut  ex  supra*  : 
dictis  patet.  Non  igitur  homines  qui  aliis  prae- 
sunt,  peccant  ex  hoc  quod  bonos  remunerant 
et  puniunt  malos. 

Amplius.  Bonum  non  indiget  malo,  sed  e  con- 
verso.  Illud  igitur  quod  est  necessarium  ad  con-  ■ 
servationem  boni,  non  potest  esse  secundum  se 
malum.  Ad  conservationem  autem  concordiae 
inter  homines  necessarium  est  quod  poenae  malis 
infligantur.  Punire  igitur  malos  non  est  secundum 
se  malum. 

Item.  Bonum  commune  melius  est  quam  bo- 
8;  num  particulare  unius*.  Subtrahendum  est  igitur 
bonum  particulare  ut  conservetur  bonum  com- 
mune.  Vita  autem  quorundam  pestiferorum  im- 
pedit  commune  bonum,  quod  est  concordia  socie- 1 
tatis  humanae.  Subtrahendi  igitur  sunt  huiusmodi 
homines  per  mortem  ab  hominum  societate. 

Praeterea.  Sicut  medicus  in  sua  operatione 
intendit  sanitatem,  quae  consistit  in  ordinata  con- 
cordia  humorum,  ita  rector  civitatis  intendit  in  ^ 
sua  operatione  pacem,  quae  consistit  in  chnuni 
ordinata  concordia  *.  Medicus  autem  abscindit 
membrum  putridum  bene  et  utiliter,  si  per  ipsum 
immineat  corruptio  corporis.  luste  igitur  et  absque 
peccato  rector  civitatis  homines  pestiferos  occidit,  ■< 
ne  pax  civitatis  turbetur. 

Hinc  est  quod  Apostolus  dicit,  I  Cor.  v":  Ke- 
scitis  qiiia  niodiciini  fermentiim  totam  massam  cor- 
rumpit  ?  Et  post  pauca  subdit  * :  Auferte  mahim 
ex  vobis  ipsis.  Et  Rom.  xiir\  dicitur  de  potestate  ; 
terrena  quod  non  sine  caiisa  gladium  portat:  Dei 


'  I  Ethic,  II 
5.  Th.  I.  2. 


*  Cf.  supra,  eap. 
atxniiyAmpllus. 


Vers.  13. 


enim  minister  est,  vindex  in  iram  ei  qiii  male 
agit.  Et  I  Pet.  n '■'''^,  dicitur:  Siibiecti  estote  omni 
humanae  creatiirae  propter  Deinn :  sive  regi,  quasi 
praecellenti;  sive  ducibus,  qiiasi  missis  ad  vindictam 
malefactorum,  laudem  vero  bonorum. 

Per  hoc  autem  excluditur  error  quorundam 
dicentium  vindictas  corporales  non  licite  fieri. 
Qui  ad  sui  fulcimentum  erroris  inducunt  quod 
dicitur   Exod.   xx  '^,    Non    occides.    Quod  etiam 

^  Matth.  V-'  resumitur.  -  Inducunt  etiam  quod  di- 
citur  Matth.  xiii  *,  quod  Dominus  ministris  vo-  "  vers.  30. 
lentibus  zizaniam  colligere  de   medio  tritici,  re- 
spondit :  Sinite  iitraque  crescere  usque  ad  messem. 
Per   zizaniam  autem  Jilii   nequam   intelliguntur, 

:  per  messem  autem  saeciili  Jinis,  ut  ibidem  *  di-  *  vers.  38  sq. 
citur.  Non  igitur  mali  subtrahendi  sunt  de  medio 
bonorum  per  occisionem. 

Inducunt  etiam  quod  homo,  quandiu  in  mundo 
est,  potest  in  melius  transmutari.  Non  ergo  est 

>  per  occisionem  subtrahendus  a  mundo,  sed  ad 
poenitentiam  reservandus. 

Haec  autem  frivola  sunt.  Nam  in   lege   quae 
dicit,  Kon  occides,  postmodum  subditur  * :  Ma-  •  cap.  xxn,  is 
leftcos  non  patieris  invere.  Ex  quo  datur  intelligi 
occisionem  hominum  iniustam  prohibitam  esse.  -  , 

Quod  etiam  ex  verbis  Domini  apparet  A/a///z.  v. 
Nam  cum  dixisset,  Audistis  quia  dictum   est  an- 
tiquis,  Non  occides,  subiunxit  * :  Ego  aiitem  dico  '  vers  22. 
vobis,   Qui  irascitur  fratri  suo  etc.    Ex  quo  dat 

■  intelligere  illam  occisionem  esse  prohibitam  quae 
procedit  ex  ira,  non  autem  illam  quae  procedit 
ex  zelo  iustitiae.  -  Quod  etiam  Dominus  dicit, 
Sinite  utraque  crescere  ttsque  ad  messem,  qualiter 
intelligendum  sit,  apparet  per  id  quod  sequitur  * :  '  vers.  29. 
Ke  forle,  coUigentes  mania,  eradicetis  siniul  et 
tritictim.  Ibi  ergo  interdicitur  malorum  occisio  ubi 
hoc  sine  periculo  bonorum  fieri  non  potest.  Quod 
plerumque  contingit  quando  mali  nondum  discer- 
nuntur  a  bonis  per  manifesta  peccata;  vel  quando 
timetur  periculum  ne  mali  multos  bonos  post 
se  trahant. 

Quod  vero  mali,  quandiu  vivunt,  emendari 
possunt,  non  prohibet  quin  iuste  possint  occidi : 
quia  periculum  quod  de  eorum  vita  imminet, 
est  maius  et  certius  quam  bonum  quod  de  eorum 
emendatione  expectatur.  Habent  etiam  in  ipso 
mortis  articulo  facultatem  ut  per  poenitentiam 
convertantur  ad  Deum.  Quod  si  adeo  sunt  obsti- 
nati  quod  etiam  in  mortis  articulo  cor  eorum  a 
malitia  non  recedit,  satis  probabiliter  aestimari 
potest  quod  nunquam  a  malitia  resipiscant. 


14  executores]  exequentes  GN.  16  inferiora] 

47  Apostolus  dicitj  pro  Apostolis  dicitur  BCH 


5  in  terris  post  sint  EX.  6  aliquos]  alios  FGNWYtPc.  0  lustum]  lustitiae  B. 

in  inferiora  CFGHfr,  et  inferiora  Z;  pro  exequitur,  consequitur  B.         30  igitur  post  sunt  EX. 
et  sine  pro  F,  per  Apostolum  dicitur  Y,  Apostolus  ait  Z,  dicit  Apostolus  Pc. 

1  vindex  Ita  WYZsFPc  et  vindes  N;  vindex  est  D,  al  vindex  in  H  scriptor  supra  marginem,  videns  aEG,  iudex  Xfr.         2  I  Petri  11  Ita 
EXPc;  Pe.  b,  II  Pe.  ceteri.  4    quasi  Ita  aG;  tanquam  ab  eo  DWXV  et  post  bonorum   N;  textum  per  etc.    truncant  post  Deum  E,  post 

praecellenti  Z,  {post  ab  eo  W).  7  licite]  licere  Pc.  9  Quod  etiam  Matth.  v  resumitur  Ita  ENX;  om  "WYPc,  quod  diciiur  Matth.  v  resui 
(resumitur  b)  aG6,  et  quod  dicitur  Matth.  v  [spat)  D,  et  quod  dicitur  Matth.  v.  Rursum  Z.  26  etiam  01«  GN.  28  subiunxitj  subiungit  EX. 
29  Ex  quo...    41    trahant  om  H. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  111,  CAP.  CXLVI,  CXLVIl. 


435 


Commentaria  Forrariensis 


•  Cf.  Comment. 
eap.  praec,  inil. 

•  Nam.  II. 


'    Vid. 
var. 


E^. 


praedictis   infert   Sanctus  Thomas   hoc  corollarium, 
quod  iudices  puniendo    malos    non    peccant  *. 
Circa  hoc  autem  duo  facit:  primo,  probat  propositum ; 
secundo,  quasdam  obiectiones  excludit  *. 

1.  Quantum  ad  primum,  praemittit  quod,  quia  poenas  a 
Deo  inflictas  parvipendunt  aliqui,  eo  quod,  dediti  sensibi- 
Hbus,  ea  tantum  quae  vident  curant;  per  divinam  pro- 
videntiam  ordinatum  est  ut  sint  in  terris  horaines  qui  per 
poenas  sensibiles  et  praesentes  alios  *  ad  observantiam 
iustitiae  cogant. 

Tiinc  arguit  primo  sic.  lustum  est  malps  puniri:  quia 
per  poenam  culpa  ordinatur.  Ergo  iudices  non  peccant 
dum  malos  puniunt.  -  Probatur  consequentia.  Quia  nullus 
peccat  per  hoc  quod  iustitiam  facit. 

Secundo.  Homines  qui  in  terris  super  alios  constituuntur, 
sunt  quasi  divinae  providentiae  executores.  Ergo  non  pec- 
cant  bonos  remunerando  et  malos  puniendo.  -  Probatur 
consequentia.  Quia  nullus  peccat  ex  eo  quod  exequitur 
ordinem  divinae  providentiae.  Habet  autem  ille  ordo  ut 
boni  praemientur,  mali  vero  puniantur. 

Tertio.  Ad  conservationem  concordiae  inter  homines 
necessarium  est  quod  poenae  malis  infligantur.  Ergo  illud 
non  est  secundum  se  malum.  Ergo  etc,  -  Probatur  conse- 
quentia.  Quia  quod  est  necessarium  ad  conservationem 
boni,  non  potest  esse  secundum  se  malum. 

Quarto.  Vita  quorundam  impedit  commune  bonum, 
scilicet  societatis  humanae  concordiam.  Ergo  subtrahendi 
sunt  per  mortem  ab  hominum  societate.  -  Probatur  con- 
sequentia.  Quia  subtrahendum  est  bonum  particulare  ut 
conservetur  bonum  commune. 

Quinto.  Medicus  abscindit  membrum  putridum  bene  et 
utiliter,  si  per  ipsum  immineat  corruptio  corporis.  Ergo  et 
rector  civitatis  homines  pestiferos  iuste  et  absque  peccato  oc- 
cidit,  ne  pax  civitatis  turbetur.  -  Probatur  consequentia.  Quia 
sicut  medicus  intendit  ordinatam  humorum  concordiam,  ita 
rector  civitatis  intendit  civium  ordinatam  concordiam. 

Advertendumquod  quaelibet  persona  singularis  ad  totam 
communitatem  comparatur  sicut  pars  ad  totum.  Omnis 
autem  pars  est  propter  totum.  Ideo,  si  saluti  totius  expediat 
partis  abscissio,  ipsa  laudabiliter  abscinditur.  Et  secundum 
hoc  fiindamentum  ratio  haec  procedit. 

CoNFiRMATUR  auctoritate  I  Cor.  v;  Rom.  xrn;  et  1  Pet.  11. 

2.  Advertendum,  ex  doctrina  Sancti  Thomae  IP  II", 
q.  cvni,  a.   1 ,  quod  in  iUatione  poenarum  considerandiis  est 


punientis  animus.  Quia  si  eius  intentio  principaliter feratur 
in  malum  eius  qui  punitur  et  ibi  quiescat,  non  est  omnino 
licitum :  quia  ad  odium  pertinet  in  malo  alterius  delectari. 
Si  vero  intentio  feratur  ad  bonum  ad  quod  per  poenam 
peccantis  pervenitur,  potest  iusta  esse  punitio,  aliis  cir^ 
cumstantiis  observatis:  ut  scilicet  puniens  auctoritatem 
habeat  puniendi,  et  ut  discrete  fiat  punitio,  et  huiusmodi. 
Idcirco  Sanctus  Thomas  in  omnibus  rationibus  supra  dictis 
aHquid  tetigit  quod  ad  rectam  iudicis  intentionem  pertinet. 

II.  Quantum  ad  secundum*,  inquit  per  hoc  excludi  erro- 
rem  qftorundam  dicentium  vindictas  corporales  non  licere 
inferri.  Inducebant  autem  primo,  auctoritatem  Exodi  xx, 
dicentem:  Non  occides.-  Secundo,  auctoritatem  Matth.  xiii, 
ubi  Dominus  dixit  de  zizania  et  tritico :  Sinite  utraque 
crescere  usque  ad  messem.  -  Tertio  quia,  quandiu  homo 
in  mundo  est,  potest  in  mehus  transmutari. 

2.  Ad  primum  autem  dicit  quod  per  illa  verba  iniusta 
tantum  hominis  occisio  prohibetur:  ut  patet  ex  inferio- 
ribus  verbis;  et  ex  verbis  Domini  Matth.  v. 

Ad  secundum  dicit  quod  ibi  interdicitur  malorum  occisio 
ubi  hoc  sine  periculo  bonorum  fieri  non  potest.  Quod 
plerumque  fit  quando  mali  nondum  discernuntur  a  bonis 
per  manifesta  peccata.  -  Vel  quando  timetur  periculum  ne 
mah  muhos  bonos  post  se  trahant.  Intellige :  quia,  si 
multos  habeant  sequaces,  possent  boni  pro  ipsorum  defen- 
sione  insurgere,  et  sic  periculo  mortis  exponi. 

Ad  tertium  dicit  primo,  quod  periculum  quod  de  ma- 
lorum  vita  imminet,  et  maius  et  certius  est  quam  bonum 
quod  de  eorum  emendatione  expectatur.  -  Dicit  secundo, 
quod  habent  in  ipso  mortis  articulo  facultatem  conver- 
tendi  se  ad  Deum  per  poenitentiam.  Quod  si  non  faciant, 
probabile  est  quod  nunquam  a  mahtia  resipiscant. 

Advertendum  quod,  ut  dicebatur  superius,  tunc  ho- 
minem  occidere  licet  quando  perniciosus  est  reipublicae. 
Tunc  autem  reipublicae  perniciosus  est  quando  ipsius  vita 
bonum  commune  impedit,  concordiam  scihcet  et  pacem 
societatis.  Et  quia  bonum  commune  praeponderat  bono 
particulari,  ideo  et  malum  quod  bonum  commune  privat, 
maius  est  quam  malum  quod  privat  bonum  particulare; 
et  magis  habet  de  ratione  mali,  quam  bonum  unius 
particularis  habeat  de  ratione  boni.  Propter  hoc  inquit 
Sanctus  Thomas  quod  periculum  quod  ex  vita  hominis 
huiusmodi  perniciosi  imminet,  maius  est  quam  bonum  quod 
de  eorum  emendatione  expectatur. 


'  Cf.  init.  Com- 
ment. 


-^VfS;'^I5::«V^ 


CAPITULUM 
CENTESIMUM  QUADRAGESIMUM  SEPTIMUM 

QUOD    HOMO   INDIGET   DIVINO   AUXILIO 
AD   BEATITUDINEM  CONSEQUENDAM. 


c»p.  cxii  sqq.  iS^S?^uiA  vepo  e.x  superioribus *  manifestum  est 

quod  divina  providentia  aliter  disponit 

creaturas  rationales  quam  res  alias  se- 

cundum   quod    in    conditione    naturae 

propriae   ab   aliis   differunt,   restat  ostendendum 

quod  etiam  ex  dignitate  finis  altior  gubernationis 

cf.  cap.  cxi.    modus  a  divina  providentia  eis  adhibetur  *. 

Manifestum  est  autem  quod  secundum  conve- 
nientiam  suae  naturae,  ad  altiorem  participatio- 


nem  finis  perveniunt.  Quia  enim  intellectualis 
naturae  sunt,  per  suam  operationem  intelligibilem 
veritatem  attingere  possunt :  quod  aliis  rebus  non 
competit,  quae  intellectu  carent.  Et  quidem  se- 
cundum  quod  ad  intelligibilem  veritatem  naturali 
operatione  perveniunt,  manifestum  est  eis  aliter 
provideri  divinitus  quam  aliis  rebus:  inquantum 
homini  datus  est  intellectus  et  ratio,  per  quae 
veritatem  et  discernere  et  investigare  possit ;  datae 


2  aliter  post  dlsponit  GN.        6  etiam  Ita  EXPc ;  om  ceteri. 
4  Et  quidem  Ita  ENZ;  et  cjuod  «DGfr,  et  WXPc,  quia  Y. 


altior  Ita  EGNX;  altioris  ceteri. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXLVII. 


lBthic.,\ii,6: 
>.  Th.  1.  9. 


Cap.  L  sq. 


'  Cap.  Lii. 


436 

sunt  etiam   ei    vires    sensitivae,  et  interiores    et  Amplius.  Nullum  instrumentum  secundum  vir- 

exteriores,    quibus    ad    investigandam    veritatem  tutem  propriae  formae  perducere  potest  ad  ul- 

adiuvetur;  datus  est  etiam  ei  loquelae  usus,  per  timam    perfectionem,  sed   solum  secundum  vir- 

cuius  officium  veritatem  quam  aliquis  mente  con-  tutem    principalis    agentis:    quamvis   secundum 

cipit,  alteri   manifestare  possit;    ut   sic   homines  ;  propriam  virtutem  aliquam  dispositionem  facere 


seipsos  iuvent  in  cognitione  veritatis,  sicut  et  m 
aliis  rebus  necessariis  vitae,  cum  sit  homo  animal 
natitraliter  sociale*. 

Sed  ulterius  ultimus  finis  hominis  in  quadam 


possit  ad  ultimam  perfectionem.  A  serra  enim 
secundum  rationem  propriae  formae  est  sectio 
ligni,  sed  forma  scamni  est  ab  arte,  quae  utitur 
instrumento:  similiter  resolutio  et  consumptio  in 


veritatis  cognitione  constitutus  est  quae  naturalem  10  corpore  animalis  est  a  calore  ignis,  sed  generatio  , 
facultatem  ipsius  excedit:  ut  scilicetipsam  primam  carnis,  et  determinatio  augmenti,  et  alia  huius- 
Veritatem  videat  in  seipsa,  sicut  supra  *  ostertsum  modi,  sunt  ab  anima  vegetabili,  quae  utitur  calore 
est.  Hoc  autem  inferioribus  creaturis  non  com-  igneo  sicut  instrumento.  Sub  Deo  autem,  qui  est 
petit,  ut  scilicet  ad  linem  pervenire  possint  qui  primus  intellectus  et  volens,  ordinantur  omnes 
eorum  facultatem  naturalem  excedat.  Oportet  ■!  intellectus  et  voluntates  *  sicut  instrumenta  sub  'Cap.Lxvii.Lxx. 
igitur  ut  etiam  ex  hoc  fine  attendatur  diversus  principali  agente.  Oportet  igitur  quod  eorum  ope- 
gubernationis  modus  circa  homines,  et  alias  in-  rationes  efficaciam  non  habeant  respectu  ultimae 
feriores  creaturas.  Ea  enim  quae  sunt  ad  finem,  perfectionis,  quae  est  adeptio  finalis  beatitudinis, 
necesse  est  fini  esse  proportionata.  Si  igitur  homo  nisi  per  virtutem  divinam.  Indiget  igitur  rationalis 
ordinatur  in  finem  qui  eius  facultatem  naturalem  ^"  natura  divino  auxilio  ad  consequendum  uUimum 
excedat,  necesse  est  ei  aliquod  auxilium  divinitus     finem. 

adhiberi  supernaturaie,  per  quod  tendat  in  finem.  Praeterea.  Homini  adsunt  impedimentaplurima 

Adhuc.  Res  infferioris  naturae  in  id  quod  est  perveniendi  ad  finem.  Impeditur  enim  debilitate 
proprium  supefioris  naturae  non  potest  perduci  rafionis,  quae  de  facili  trahitur  in  errorem,  per 
nisi  virtute  illiiis  superioris  naturae:  sicut  luna,  n  quem  a  recta  via  pers^eniendi  in  finem  excluditur. 
quae  ex  se  non  iucet,  fit  lucida  virtute  et  actione  Impeditur  etiam  ex  passionibus  parfis  sensitivae, 
solis ;  et  aqua,  quae  per  se  non  calet,  fit  calida     et  ex  affecfionibus  quibus  ad  sensibilia  et   infe- 


virtute  et  actione  ignis.  Videre  autem  ipsam  pri- 
mam  VeritateiTi  in  seipsa  ita  transcendit  facul- 
tatem  humanae  naturae,  quod  est  proprium  so- 
lius  Dei,  ut  supra  *  ostensum  est.  Indiget  igitur 
homo  auxilio  divino  ad  hoc  quod  in  dictum 
finem  perveniat. 

Item.  Unaquaeque  res  per  operationem  suam 


riora  trahitur,  quibus  quanto  magis  inhaeret, 
longius  ab  ultimo  fine  distat:  haec  enim  infra 
hominem  sunt,  finis  autem  hominis  superior  eo. 
existit.  Impeditur  etiam  plerumque  corporis  infir- 
mitate  ab  executione  virtuosorum  actuum,  quibus 
ad  beatitudinem  tenditur.  Indiget  igitur  auxilio 
divino  liomo,    ne   per   huiusmodi   impedimenta 


uhimum  finem  consequitur.  Operatio  autem  vir-  3s  totaliter  ab  ultimo  fine  deficiat. 


tutem  sortitur.ex  principio  operante:  unde  per 
actionem  seminis  generatur  aliquid  in  determi- 
nata  specie,  cuius  virtus  in  semine  praeexistit. 
Non  potest  igitur  homo  per  operationem  suam 
pervenire  in  ultimum  finem  suum,  qui  transcendit 
facultatem  naturalium  potentiarum,  nisi  eius  ope- 
ratio  ex  divina  virtute  efficaciam  capiat  perdu- 
cendi  ad  finem  praedictum. 


Hinc  est  quod  dicitur /ofl«.  vr''' :  Netno  potest 

venire  ad  me  nisi   Pater,   qiii  misit  me,  traxerit 

illiim;  et  xv*:  Siciit  palmes  non  potest  ferre  frii- 

ctiim  a  semetipso  nisi  manserit  in  vite,  sic  nec  vos 

t"  nisi  in  me  manseritis. 

Per  hoc  autem  excluditur  error  Pelagianorum, 
qui  dixerunt  quod  per  solum  liberum  arbitrium 
homo  poterat  Dei  gloriam  promereri  *. 


'Cf.Aug.,de«ae- 
res.,  Lxxxviii. 


3  etiam  ei  Ita  DEYPc;  ei  et  NW,  etiam  B,  ei  etiam  ceteri.  7  animal  post  naturaliter  GN.  i5  excedat]  excedit  GN.  21  excedat] 
excedit  Pc.         23  inferipris]  inferiores  o.         32  homo  post  divino  GN.         42  perducendi  /ta  EX ;  om  ceteri. 

1  Amplius  om  EG.         2  perducere  hic  EX6;  om  G,  post  potest  N,  post  ad  ultimain  ceteri.  14  volens}  vaiens  aG.  22  adsunt  Ita 

EX;  sunt  ceteri.         3o  hominis  Ita  EN;  lac.  X,  om  ceteri.         3i   plerumque]  plurimunque  GZb,  plurimum  X. 

Commentaria   Ferrariensis 


cap.  cxi,  init. 


PosTQUAM    ostendit   Sanctus  Thomas    quod    divina   pro- 
videntia  aliter  disponit  creaturas   rationales   quam  res 
alias   secundum  quod  in  conditione   naturae    propriae  ab 
aliis  difterunt,  vult  ulterius  ostendere  quod  etiam  secundum 
'  Vid.  text.  et   quod  ab  aliis  dignitate  finis  distinguuntur,  altioris  *  guber- 
''"f.  Comment.   nationis  modus  eis  a  divina  providentia  adhibetur  *. 

I.  Et  quidem  quantum  ad  finem  naturalem,  manifestum 
esse  dicit  quod  ad  altiorem  finis  participationem  perve- 
niunt:  cum  solaepersuam  operationem  intelligibilem  verita- 
tem  attingere  possint.  Manifestum  etiam  esse  ait,  quantum 
ad  hunc  naturalem  finem,  eis  aliter  divinitus  provideri  quam 
aliis  rebus:  inquantum  est  datus  homini  intellectus ;  et 
vires  sensitivae,  quibus  ad  investigandum  veritatem  adiu- 
vetur;  et  loquelae  usus,  quo  homines  se  in  cognitione 
veritatis   iuvent;    quae    scilicet   ahis   non    sunt    data.    Sed 


quantum  ad  ultimum  hominis  finem,  qui  in  quadam  ven- 
tatis  cognitione  constitutus  est  quae  naturalem  eius  facul- 
tatem  excedit,  in  quo  homo  inferiores  creaturas  excedit, 
vult  ostendere  quod  etiam  ex  hoc  attenditur  diversus  gu- 
bernationis  modus  circa  homines,  et  circa  alias  creaturas 
inferiores.  Et  ostendit  quod  homo  auxilio  quodam  super- 
naturali  ad  hunc  finem  dirigitur:  quod  aliis  respectu  proprii 
finis  non  convenit. 

Circa  hoc  autem  tria  facit:  primo,  ostendit  quod  homo 
indiget  divino  auxiUo  ad  consequendum  huiusmodi  finem 
supernaturalem;  secundo,  quod  eo  indiget  ad  perseveran- 
dum  in  bono,  cap.  clv  ;  tertio,  quod  eo  indiget  ad  resur- 
gendum  a  peccato,  cap.   clvi. 

Circa  primum  tria  facit:  primo,  ostendit  propositum; 
secundo,   ostendit   quid  tale  auxilium  sit,  cap.  cl;  tertio, 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXLVII,  CXLVIII. 


437 


'  Num. 


de  ipsius  etfectibus  determinat,  cap.  cli.  -  Circa  primum 
duo  facit :  primo,  ostendit  praedicti  auxilii  necessitatem ; 
secundo,  ostendit  hominem  non  posse  ipsum  promereri, 
cap.  cxLix. 

Circa  primum  duo  tacit :  primo,  ostendit  propositum ; 
secundo,  quandam  falsam  opinionem  excludit,  capite  se- 
quenti. 

II.  Quantum  ad  primum,  ostendit  quod  komo  ad  beati- 
tudinem  consequendam  divino  indiget  auxilio. 

Et  arguit  primo  sic.  Ea  quae  sunt  ad  finem,  necesse 
est  fini  esse  proportionata.  Ergo,  si  homo  ordinatur  ad 
finem  qui  eius  facultatem  naturalem  excedit,  necesse  est 
ei  aliquod  auxilium  supernaturale  divinitus  exhiberi,  per 
quod  tendat  in  finem. 

Ad  evidentiam  huius  rationis,  considerandum  est  quod 
omni  rei  ordinatae  ad  aliquem  finem  sua  operatione  con- 
sequendum,  nccesse  est  inesse  ahquid  quo  possit  ad  illum 
finem  operari:  alias  nunquam  operaretur  propter  finem. 
Oportet  autem  id  quo  res  ad  finem  operatur,  esse  fini 
proportionatum :  non  enim  unumquodque  omni  fini  con- 
veniens  est,  sicut  non  omni  arti  quaecumque  instrumenta 
deserviunt,  sed  unaquaeque  sua  determinata  habet  instru- 
menta.  Et  ideo,  sicut  ad  consequendum  finem  sibi  con- 
naturalem  data  sunt  homini  naturalia  principia,  quae  sunt 
intellectus  et  voluntas  atque  vires  sensitivae,  ut  dictum  est 
supra*;  ita  ad  consequendum  supernaturalem  finem,  qui 
scilicet  naturae  humanae  facultatem  excedit,  necesse  est 
ut  detur  homini  ahquod  supernaturale  principium,  cum 
per  naturalia  principia  ad  ipsum  pervenire  non  possit.  Et 
hoc  vocatur  divinum  auxilium :  quia  est  aliquid  divinitus 
homini  concessum,  quo  homo  iuvatur  ad  supernaturalem 
finem  consequendum. 

III.  Secundo.  Videre  primam  Veritatem  in  seipsa  ita 
transcendit  facultatem  humanae  naturae  quodest  proprium 
solius  Dei.  Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia.  Quia  res 
inferioris  naturae  in  id  quod  est  proprium  superioris  na- 
turae  non  potest  perduci  nisi  virtute  illius  superioris  naturae. 
Declaratur  in  luna,  quae  non  fit  lucida  nisi  virtute  solis; 
et  in  aqua,  quae  non  calet  nisi  ignis  virtute. 

Adverte  quod  videre  primam  Veritatem  in  seipsa  di- 
citur  esse  proprium  solius  Dei,  non  quia  nulio  modo  alteri 
possit  convenire,  sed  quia  per  naturam  convenit  Deo,  non 
a;Utem  alicui  alii. 

Tertio.  Unaquaeque  res  (cuius  scilicet  est  operari  sive 
ag6re)  per  suam  operationem  finem  ultimum  consequitur. 
Sed  operatio  virtutem  sortitur  ex  principio  operante:  ut 
patet  in  seminis  operatione.  Ergo  in  finem  supernaturalem 
non  potest  homo  per  suam  operationem  pervenire  nisi 
eius  operatio  ex  divina  virtute  efficaciam  capiat. 

Advertendum    fundamentum    huius  rationis  esse  quod 


per  propria  naturalia  principia  non  potest  homo  elicere 
operationem  qua  perducatur  ad  finem  facultatem  natura- 
lium  principiorum  transcendentem :  si  enim  per  naturalia 
principia  talem  operationem  posset  elicere,  iam  finis  natu- 
ralium  principiorum  facultatem  non  transcenderet.  Ideo 
necesse  est  ut  operatio  qua  ad  finem  perducitur,  ab  aliquo 
alio  principio,  naturalibus  principiis  superaddito,  habeat 
efficaciam :  alioquin,  cum  operatio  ex  principio  operante 
efiicaciam  habeat,  nunquam  per  operationem  suam  homo 
ad  illum  finem  posset  pervenire. 

Quarto.  Sub  Deo,  qui  est  primus  intelligens  et  volens, 
ordinantur  omnes  intellectus  et  voluntates  sicut  instru- 
menta  sub  principali  agente.  Ergo  eorum  operationes  ef- 
ficaciam  non  habent  respectu  ultimae  perfectionis,  quae 
est  adeptio  finalis  beatitudinis,  nisi  per  divinam  virtutem. 
Ergo  etc.  -  Probatur  prima  consequentia.  Quia  nullum 
instrumentum  secundum  virtutem  propriae  formae  potest 
ad  ultimam  perducere  perfectionem,  sed  solum  secundum 
virtutem  principalis  agentis:  quamvis  ad  eam  secundum 
propriam  virtutem  aliquam  dispositionem  facere  possit. 
Declaratur  in  serra,  et  calore  animalis. 

Quinto.  Hominis  sunt  impedimenta  plurima  perveniendi 
ad  finem:  sciHcet  debilitas  rationis,  passiones  et  atfectiones 
partis  sensitivae,  et  corporis  infirmitas.  Ergo  indiget  auxilio 
divino  ne  per  huiusmodi  impedimenta  totaliter  ab  ultimo 
fine  deficiat. 

CoNFiRMATUR  auctoritatc  loan.  vi  et  xv. 

Ejccluditur  autem  per  hoc  Pelagianorum  error,  dicen- 
tium  hominem  per  solum  liberum  arbitrium  posse  Dei 
gloriam  promereri. 

IV.  Advertendum  autem  circa  istam  conclusionem,  quod 
non  idcirco  ponimus  hominem  indigere  divino  auxilio  ad 
consequendam  beatitudinem  quasi  Deus  non  possit,  de 
potentia  absoluta,  dare  beatitudinem  non  habenti  tale  auxi- 
lium,  quam  inferius*  gratiam  nominabit,  aut  non  possit 
hominem  sine  tali  gratia  ordinare  et  acceptare  ad  beatitu- 
dinem,  hoc  enim  divinae  potentiae  non  repugnat :  sed  quia 
sine  tali  auxiHo,  quae  est  gratia,  homo  non  potest  consequi 
beatitudinem  tanquam  formaliter  et  intrinsece  dignus  beati- 
tudine,  et  tanquam  opera  sua  sine  tali  auxilio  sint  formaliter 
vitae  aeternae  meritoria.  Si  enim  a  Deo  huiusmodi  opera 
acceptentur  tanquam  pro  quibus  Deus  velit  beatitudinem 
dare,  non  existente  gratia  in  homine,  erunt  digna  vita  aeterna 
extrinsece,  idest  per  divinam  acceptationem  tantum :  non 
autem  intrinsece,  quasi  videlicet  in  seipsis  habeant  aliquid 
quo  formaliter  digna  sint  tali  praemio. 

Ex  quo  patet  argumenta  Scoti  in  xvn  distinctione  Primi  *, 
non  procedere  contra  mentem  Sancti  Thomae:  cum  proce- 
dant  contra  primum  sensum,  non  autem  contra  secundum. 
Vide  apud  Capreolum,  in  eadem  distinctione  Primi*. 


Cap.  CL. 


Qu.  I,  f.  81. 


■Qu.i 

79- 


a.  11,  p. 


-^%>^53l&fS«v-^ 


CAPITULUM 
CENTESIMUM  QUADRAGESIMUM  OCTAVUM 

QUOD  PER  AUXILIUM  DIVINAE  GRATIAE 
HOMO  NON  COGITUR  AD  VIRTUTEM. 


loan.  VI,  44. 


ossET  autem  videri  alicui  quod  per  di-  agiintitr,  hi  Jilii  Dei  sunt;  et  II  Cor.  v'*,  Caritas 

vinum  auxilium  aliqua  coactio  homini  Christi  iirget  nos.  Trahi  enim,  et  agi,  et  urgeri, 

inferatur   ad  bene  agendum,   ex   hoc  coactionem  importare  videntur*. 
quod  dictum  est  *,  Nemo  potest  venire         Hoc  autem  non  esse  verum  manifeste  osten- 


"  Cf.  finem  Com- 
mend. 


ad  me  nisi  Pater,  qiii  misit  me,  traxerit  eum;  et  s  ditur.  Divina  enim    providentia    rebus    omnibus 

ex  hoc  quod  dicitur  Rom.  vin  '*,   Qui  Spiritu  Dei    providet  secundum  modum  eorum,   ut   supra  *  ■  cap.  lxx.. 


5  qui  misit  me)  meus  GN.         eumj  illum  GNY. 

2  agi  et  urgeri]  urgeri  et  agi  GN.         6  eorum]  earum  PZ. 


438 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXLVIII. 


ostensum  est,  Est  autem  proprium  homini,  et 
omni  rationali  naturae,  quod  voluntarie  agat  et 
Lib.  u,  cap.  suis  actibus  dominetur,  ut  ex  supra  *  dictis  patet. 


XLVM  sq. 


Huic  autem  coactio  contrariatur.  Non  igitur  Deus 


volumus.  Non  ergo  Deus  suo  auxilio  nos  cogit 

ad  recte  agendum. 

Item.  Homo  pervenit  ad  ultimum  suum  finem 

per  actus  virtutum:  felicitas  enim  virlutis  prae- 
suo  auxilio  hominem  cogit  ad  recte  agendum.  ^  mium  poaitur  *.  Actus  autem  coacti  non  sunt 
Adhuc.  Divinum  auxilium  sic  intelligitur  ad  actus  virtutum:  nam  in  virtute  praecipuum  est 
bene  a^endum  homini  adhiberi,  quod  in  nobis  electio,  quae  sine  voluntario  esse  non  potest,  cui 
nostra  opera  operatur.  sicut  causa  prima  operatur  violentum  contrarium  est.  Non  igitur  divinitus 
operationes  causarum  secundarum,  et  agens  prin-  homo  cogitur  ad  recte  agendum. 
cipale  operatur  actionem  instrumenti :  unde  di-  "  Praeterea.  Ea  quae  sunt  ad  finem,  debent  esse 
citur  Isaiae  xxvi":  Omnia  opera  nosira  operatus  fini  proportionata.  Finis  autem  uhimus,  qui  est 
es  in  nobis,  Domine.  Causa  autem  prima  causat  felicitas,  non  competit  nisi  voluntarie  agentibus, 
operafionem  causae  secundae  secundum  modum  qui  sunt  domini  sui  actus:  unde  neque  inani- 
ipsius.  Ergo  et  Deus  causat  in  nobis  nostra  opera  mata,  neque  bruta  animalia  felicia  dicimus,  sicut 
secundum  modum  nostrum,  qui  est  ut  volun-  's  nec  fortunata  aut  infortunata  *  nisi  secundum 
tarie,  et  non  coacte  agamus.  Non  igitur  divino  metaphoram.  Auxilium  igitur  quod  homini  datur 
auxilio  aliquis  cogitur  ad  recte  agendum.  divinitus  ad  felicitatem  consequendam,   non   est 

Amplius.  Homo  per  voluntatem  ordinatur  in  coactivum. 
finem:  obiectum  enim  voluntafis  est  bonum  et  Hinc  est  quod  Z)eM/.  xxx'^"'^  dicitur:  Considera 
finis.  Auxilium  autem  divinum  nobis  ad  hoc  prae-  «  quod  hodie  proposuerit  Dominus  in  conspectu  tuo 
cipue  impenditur  ut  consequamur  finem.  Eius  vitam  et  bonum,  et  e  contrario  mortem  et  malum: 
ergo  auxilium  non  excludit  a  nobis  actum  vo-  ut  diligas  Dominum  Deum  tuum.  et  ambules  in 
luntatis,  sed  ipsum  praecipue  in  nobis  facit:  unde  j>iis  eiiis.  Si  autem  aversum  fuerit  cor  tuum  et 
et  Apostolus  dicit,  Phiiipp.  ii'^*  Deus  est  qui  ope-  audire  nolueris,  praedico  tibi  hodie  quod  pereas. 
ratur  in  nobis  velle  et  perjicere,  pro  bona  w- ^s  Et  Eccli.  xv'^  dicitur:  Anle  hominem  est  vita  et 
luntate.  Coactio  autem  excludit  in  nobis  actum  mors.  bonum  et  malum.  Quod  placuerit  ei,  da- 
voluntatis:  coacte  enim  agimus  cuius  contrarium     bitur  illi. 


•  I  Ethic,  IX,  3; 
s.  Th.  I.  14. 


•  Cf.  11  Phrs.,  \. 

5 ;  s.  Th.  r.  8. 


2  naturae  Ita  EX;  creaturae.         7  adhiberij  adhibetur  «D,  adhibitum  Y.         16  et  non]  non  EXsG. 

3  suum  om  EX.         14  animalia  otn  Xb,         21   et  e  contrario)  e  converso  EX,  e  contrario  C.         24  pereas]  etc.  addunt  aWYZPc. 


Oommentaria  Ferrariensis 


Q" 


uiA   posset  alicui    videri,   e.x   auctoritate  loan.   vi,  et 
_  Apostoli  ad  Roin.  viii,  et  II  Cor.  v,  quod  per  prae- 
dictum  divinum  auxilium  aliqua  coactio  inferatur  liomini 
ad    bene   agendum,    vult   Sanctus    Thomas   hanc    falsam 
Cf.  Comment.  existimationem  excludere  *. 

"^dn.  °  '"     '        Et   ponit  hanc   conclusionem:    Per  auxilium   diuinae 
gratiae  homo  non  cogitur  ad  rirtutem. 

Et  arguit  primo  sic.  Proprium  est  homini,  et  omni  ratio- 
nali  creaturae,  quod  voluntarie  agat,  et  suis  actibus  domi- 
netur.  Ergo  Deus  suo  auxilio  hominem  non  cogit  ad  recte 
agendum.  -  Probatur  consequentia.  Quia  divina  providentia 
vid.  text.  et  rebus  omnibus  providet  secundum  modum  earum  *. 
"■  Secundo.  Divinum  auxilium  sic  intelligitur  ad  bene  agen- 

dum  homini  adhiberi  quod  Deus  in  nobis  nostra  opera 
operatur  sicut  causa  prima:  ut  patet  etiam  Isaiae  x.xvi. 
Sed  causa  prima  causat  operationem  causae  secundae  se- 
cundum  modum  ipsius.  Ergo  et  Deus  causat  in  nobis 
nostra  opera  secundum  modum  nostrum,  qui  est  ut  vo- 
luntarie,  et  non  coacte  agamus.  Ergo  etc. 

Ista  ratio  ditfert  a  praecedenti,  quia  illa  procedit  ex  uni- 
versali  modo  gubernationis  divinae  providentiae:  ista  autem 
procedit  ex  modo  agendi  causae  primae  circa  actiones 
causae  secundae. 

Tertio.  Auxilium  divinum  nobis  ad  hoc  praecipue  im- 
penditur    ut    consequamur    finem.    Ergo    non    excludit   a 


nobis  actum  voluntatis,  sed  ipsum  praecipue  in  nobis  facit. 
Quod  etiam  Apostolus,  ad  Philipp.  11,  confirmat,  dum  ait: 
Deus  est  qui  operatur  in  nobis  velle  etc.  Ergo  etc.  -  Pro- 
batur  prima  consequentia.  Quia  homo  per  voluntatem 
ordinatur  in  finem.  -  Secunda  vero:  quia  coactio  excludit 
in  nobis  actum  voluntatis;  cum  coacte  agamus  id  cuius 
contrarium  volumus. 

Quarto.  Actus  coacti  non  sunt  actus  virtutum:  cuin 
principium  in  eis  sit  electio,  quae  sine  voluntario  esse  non 
potest.  Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia.  Quia  homo 
per  actus  virtutum  pervenit  ad  iiltimum  finem. 

Quinto.  Finis  ultimus,  qui  est  felicitas,  non  competit 
nisi  voluntarie  agentibus,  qui  sunt  domini  sui  actus:  unde 
neque  inanimata  neque  bruta  felicia  dicimus.  Ergo  etc. 
-  Probatur  consequentia.  Quia  quae  sunt  ad  finem,  debent 
fini  esse  proportionata. 

Confirmatur  auctoritate  Deut.  x.xx,  et  Eccli.  xv. 

Ad  auctoritates  in  principio  capituli  adductas,  quibus 
videbatur  probari  quod  homo  per  gratiam  ageretur  ad  bene 
operandum,  non  respondet  Sanctus  Thomas :  quia  ex  dictis 
solutio  patet.  Ex  eo  enim  quod  Deus  omnibus  secundum 
modum  suae  naturae  providet,  ut  dictum  est;  habetque 
natura  rationalis  ut  libere  agat :  constat  quod  trahi,  urgeri, 
et  similia,  non  dicunt  coactionem,  sed  tantum  inclinari  et 
moveri  ad  bonum,  libertate  servata. 


-'%/)®:^IiK5'^'^ 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.    III,     CAP.  CXLIX. 


439 


CAPITULUM  CENTESIMUM  QUADRAGESIMUM  NONUM 

QUOD  DIVINUM  AUXILIUM  HOMO  PROMERERI  NON  POTEST. 


X  dictis  autem  manifeste  ostenditur  quod 
auxilium  divinum  homo  promereri  non 
potest.  Quaelibet  enim  res  ad  id  quod 
supra  ipsam  est,  materialiter  se  habet. 
Materia  autem  non  movet  seipsam  ad  suam  per- 
fectionem,  sed  oportet  quod  ab.  alio  moveatur. 
Homo  igitur  non  movet  seipsum  ad  hoc  quod 
adipiscatur  divinum  auxilium,  quod  supra  ipsum 
est,  sed  potius  ad  hoc  adipiscendum  a  Deo  mo- 
cap.cxLvii.  vetur*.  Motio  autem  moventis  praecedit  motum 
mobilis  ratione  et  causa.  Non  igitur  propter  hoc 
nobis  datur  auxilium  divinum  quia  nos  ad  illud 
per  bona  opera  promovemus,  sed  potius  ideo 
nos  per  bona  opera  proficimus,  quia  divino  au- 
xilio  praevenimur. 

Adhuc.  Agens  instrumentale  non  disponit  ad 
perfectionem  inducendam  a  principali  agente  nisi 
secundum  quod  agit  ex  virtute  principalis  agentis: 
sicut  calor  ignis  non  magis  praeparat  materiam 
ad  formam  carnis  quam  ad  aliam  formam,  nisi 
inquantum  agit  in  virtute  animae.  Sed  anima 
nostra  operatur  sub  Deo  sicut  agens  instrumen- 
cap.  praec.  tale  sub  priucipali  agente  *.  Non  igitur  potest  se 
anima  praeparare  ad  suscipiendum  effectum  di- 
vini  auxiiii  nisi  secundum  quod  agit  ex  virtute 
divina.  Praevenitur  igitur  divino  auxilio  ad  bene 
operandum,  magis  quam  divinum  auxilium  prae- 
veniat,  quasi  merendo  illud  vei  se  praeparando 
ad  illud. 

Amplius.  Nullum  agens  particulare  potest  uni- 
versaliter  praevenire  actionem  primi  universalis 
agentis:  eo  quod  omnis  actio  particularis  agentis 
originem  habet  ab  universali  agente;  sicut  in  istis 
inferioribus  omnis  motus  praevenitur  a  motu  cae- 
lesti.  Sed  anima  humana  ordinatur  sub  Deo  sicut 
particuiare  agens  sub  universali.  Impossibile  est 
ergo  esse  aliquem  rectum  motum  in  ipsa  quem 
non  praeveniat  actio  divina.  Unde  et  loan.  xv^, 
Dominus  dicit:  Sine  me  nihil  poiestis  Jacere. 

Item.  Merces  proportionatur  merito:  cum  in 
retributione  mercedis  aequalitas   iustitiae   obser- 


vetur.  Effectus  autem  divini  auxilii,  qui  faculta- 
tem  naturae  excedit,  non  est  proportionatus  acti- 
bus  quos  homo  ex  naturali  facultate  producit. 
Non  igitur  per  huiusmodi  actus  potest  homo 
praedictum  auxilium  mereri. 

Praeterea.  Cognitio  praecedit  voluntatis  motum. 
Cognitio  autem  supernaturalis  finis  est  homini  a 
Deo :  cum  per  rationem  naturalem  in  ipsum  at- 
tingere    homo   non   possit,    eo   quod   facultatem 

'  naturalem  excedit.  Oportet  ergo  quod  motus  vo- 
luntatis  nostrae  in  ultimum  finem  auxilium  di- 
vinum  praeveniat. 

Hinc  est  quod  dicitur  Tit.  \\\'-:  Non  ex  ope- 
ribus  iustitiae  quae  fecimus  nos,  sed  secundum  suam 
misericordiam  saivos  nos  fecit.  Et  Bom.  ix'**:  Xon 
est  volentis,  scilicet  velle,  nec  currentis,  scilicet 
currere,  sed  miserentis  Dei:  quia  scilicet  oportet 
quod  ad  bene  volendum  et  operandum  homo 
divino  praeveniatur  auxilio;  sicut  consuetum  est 

'  quod  effectus  aliquis  non  attribuitur  proximo 
operanti,  sed  primo  moventi;  attribuitur  enim 
victoria  duci,  quae  labore  militum  perpetratur. 
Non  ergo  per  huiusmodi  verba  excluditur  libe- 
rum  voluntatis  arbitrium,  sicut  quidam  male  in- 

:  tellexerunt,  quasi  homo  non  sit  dominus  suorLim 
actuum  interiorum  et  exteriorum :  sed  ostenditur 
Deo  esse  subiectum.  Et  Thren.  iv  *  dicitur:  Con- 
verte  nos,  Domine,  ad  te,  et  convertemur :  per 
quod  patet  quod  conversio  nostra  ad  Deum  prae- 

'  venitur  auxilio  Dei  nos  convertentis. 

Legitur  tamen  Zach.  i^  ex  persona  Dei  dictum, 
Convertimini  ad  me,  et  convertar  ad  vos:  non  quin 
Dei  operatio  nostram  conversionem  praeveniat,  ut 
dictum  est;  sed  quia  conversionem  nostram.  qua 
ad  ipsum  convertimur,  adiuvat,subsequenter.  eam 
roborando  ut  ad  effectum  perveniat,  et  stabiliendo 
ut  finem  debitum  consequatur. 

Per  hoc  autem  excluditur  error  Pelagianorum, 
qui  dicebant  huiusmodi  auxilium  propter  merita 

'  nobis  dari;  et  quod  iustificationis  nostrae  initium 
ex  nobis  sit,  consummatio  autem  a  Deo  *. 


Al.  V,  vers.  ai. 


'Ci.Aag..deHae- 
ret.,  Lxxxviii. 


t  dictis]  praedictis  BWXYPc.  12  nobis  ;>osf  datur  XPc.  i3  per  bona  opera  om  B.  promovemus]  promovemur  EtPc.  ideo  nos 
om  Bc,  qui  d,  nos  ideo  P.  ig  praeparat]  praepararet  BDFH.  28  se  praeparando  Ita  DXsEVP;  separando  E,  per  se  praeparando  ceten. 
41  observetur]  observatur  BCsH. 

8  attingerej  pertingere  Z.         10  motus]  motum  sY.         16  scilicet  ^r.  et  sec,  loco]  sed  GNpE.         27  iv]  v  P. 


Commentaria  Ferrariensis 


*  Cf.  Commeni 
cap.cxLvii.num 
I. 

•  Nnm.  V. 


"   Vid. 
var. 


PosTQUAM  ostendit  Sanctus  Thomas  hominem  divino 
indigere  auxilio  ad  beatitudinem  consequendam,  vult 
nunc  ostendere  quod  tale  auxiliiim  Itbmo  promereri  non 
potest*.  Et  primo,  probat  propositum;  secundo,  removet 
quoddam  dubium  *. 

I.  Argiiit  itaque  primo  sic.  Homo  non  movet  seipsum 

ad  hoc  ut  adipiscatur  divinum  auxilium,  sed  potius  ad  hoc 

a  Deo  movetur.  Ergo  non  propter  hoc  nobis  datur  quia 

et  nos  ad  iilud  per  bona  opera  promovemur  *,  sed  nos  potius 

ideo  per  bona  opera  proficimus,  quia  divino  auxilio  prae- 


venimur.  -  Probatur  antecedens.  Quia  quaelibet  res  ad  id 
quod  supra  ipsam  est,  materialiter  se  habet.  Materia  autem 
non  movet  seipsam  ad  suam  perfectionem,  sed  oportet 
quod  ab  alio  moveatur.  -  Consequentia  vero  probatur : 
quia  motio  moventis  praecedit  motum  mobilis  ratione 
et  causa. 

2.  Circa  hoc  ultimum  dictum,  advertendum  quod  motio 
moventis  dupliciter  potest  intelligi  praecedere  motum  mo- 
bilis  ratione.  Uno  modo,  sicut  id  dicitur  esse  alio  prius 
ratione  quod  in  eius  definitione  cadit.  Et  sic,  iuxta  defi- 


■  Cap.  I 
Tli.  I.  2. 


6;    s. 


440  SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXLIX. 

nitionem  motus  positam  in  III  Phys.*,  constat  quod  movere 
non  est  prius  ratione  quam  moveri.  Sed  posset  hoc  modo 


*  Cap.  CLi  sqq. 


dici  prius  ratione,  si  acciperetur  definitio  motus  comple- 
ctens  omnes  eius  causas.  Diceretur  enim  quod  motiis  est 
actus  existentis  in  potentia  inqiiantum  huiusmodi,  a  mo- 
vente  causatus  in  mobili.  -  Alio  modo,  sicut  quod  prius 
cadit  in  intellectu  de  uno  in  aliud  procedente,  dicitur  prius 
ratione.  Et  hoc  modo  moventis  motio  est  prius  motu 
mobilis  :  prius  enim  intelligimus  motum  ab  agente  et  mo- 
vente  procedere,  quam  recipiatur  in  mobili. 

Dicitur  etiam  praecedere  causa,  idest  causalitate :  non 
quia  sit  vera  causa  effectiva  motus  mobilis,  quia,  cum  eadem 
res  sit  motio  moventis  et  motus  mobilis  quantum  ad  id 
quod  in  recto  dicunt,  unum  non  potest  esse  alterius  causa 
effectiva  realiter ;  sed  eo  modo  quo  id  quod  alteri  secun- 
dum  modum  considerandi  praesupponitur,  ut  sic,  dicitur 
prius  causalitate.  -  Potest  etiam  dici  quod  inteljigitur  hoc 
de  motione  et  motu  quantum  ad  habitudines  quibus  inter 
se  formaliter  distinguuntur:  non  quidem  sic  quod  una  sit 
alterius  causa;  sed  quia  una  est  conditio  agentis,  alia  vero 
conditio  patientis;  causa  autem  agens  est  prior  causa  pa- 
tiente  et  materiali. 

3.  Occurrit  autem  circa  hanc  rationem  dubium.  Per 
eam  enim  videtur  probari  quod  nec  etiam  homo  possit 
beatitudinem  promereri.  Quod  tamen  falsum  esse  constat. 
Ita  enim  supra  naturam  hominis  est  beatitudo  sicut  et 
gratia.  Et  consequenter  ita  ad  ipsam  materialiter  se  habebit 
anima  sicut  ad  gratiam. 

Respondetur  quod  aiiter  loquendum  est  de  homine 
secundum  principia  tantum  naturalia  considerato:  et  aliter 
de  ipso  ut  iam  habente  supradictum  divinum  auxilium. 
Si  primo  modo  consideretur,  sic  tam  gratia  quam  beati- 
tudo  est  supra  naturam  suam,  et  ad  ea  materialiter  tantum 
comparatur :  idest,  per  modum  susceptivi,  non  autem  per 
modum  agentis  ad  acquisitionem  eorum  sufficienter,  cum 
principia  naturalia  non  sufficiant  ad  eas  perfectiones  quae 
supra  naturam  sunt,  acquirendas.  Et  si  ad  hunc  sensum 
procedat  obiectio,  conceditur  quod  infertur :  scilicet  quod 
nec  etiam  beatitudinem  homo  potest  promereri. 

Si  autem  secundo  modo  consideretur,  sic  beatitudo  non 
est  suprahominis  naturam,  inquantum  scilicet  est  tali  auxilio 
perfecta:  sicut,  licet  calefacere  sit  supra  naturam  aquae 
secundum  principia  tantum  naturalia  consideratae,  non  est 
tamen  supra  naturam  aquae  calefactae  in.iuantum  habet 
calorem.  Et  ideo  homo  ut  perfectus  gratia,  non  tantum 
materialiter  se  habet  ad  beatitudinein,  sed  etiam  active  : 
inquantum  per  tale  divinum  auxilium  ad  bcatitudinem 
acquirendam  sufficienter  agere  potest,  propter  virtutes  quae 
ex  illo  oriuntur,  de  quibus  inferius  *  ngetur. 

Quia  ergo,  cum  hoc  loco  ad  praedictum  auxilium  homo 
comparatur,  fit  comparatio  naturae  hominis  praecise  sum- 
ptae  ad  ipsum,  intendit  Sanctus  Thomas  quod  ipsum  ex 
actibus  a  facultate  naturae  provenientibus  homo  prome- 
reri  non  potest.  Ideo  ipsa  ratio  optime  de  gratia  procedit: 
procederetque  eodem  modo  de  beatitudine,  si  ad  principia 
dumtaxat  naturalia  fieret  comparatio. 

II.  Secundo.  Anima  nostra  operatur  sub  Deo  sicut  agens 
instrumentale  sub  principali.  Ergo  non  potest  se  praepa- 
rare  ad  suscipiendum  effectum  divini  auxilii  nisi  secundum 
quod  agit  ex  virtute  divina.  Ergo  magis  praevenitur  divino 
auxilio  ad  bene  operandum,  quam  praeveniat  divinum  auxi- 
lium,  quasi  merendo  vel  se  ad  illud  praeparando.  -  Pro- 
batur  prima  consequentia.  Quia  agens  instrumentale  non 
disponit  ad  perfectionem  inducendam  a  principali  agente 
nisi  secundum  quod  agit  in  virtute  principalis  agentis: 
ut  ostenditur  de  calore  ignis. 

2.  Sed  videtur  quod  ista  ratio  non  concludat.  Per  ef- 
fectum  enim  divini  auxilii  intelligitur  aut  beatitudo,  ad 
quam  homo  secundum  praedictum  auxilium  operando 
potest  pervenire;  aut  ipsum  opus  meritorium  ex  gratia 
proveniens;  aut  ipsummet  auxilium  divinum,  ut  sit  con- 
structio  intransitiva,  sitque  idem  dicere  effectum  divini 
auxilii,  quod  effectum  quod  est  divinum  auxilium.  Si  pri- 
mum,  sic  utique  conceditur  quod  anima  non  potest  se 
praeparare  per  opera  meritoria  ad  susceptionem  talis  ef- 


fectus  divini  auxilii  nisi  secundum  quod  agit  virtute  divina. 
Sed  non  est  hoc  ad  propositum.  Quia  non  intendit  hic 
probare  Sanctus  Thomas  quod  homo  non  possit  promereri 
vitam  aeternam  sine  auxilio  et  virtute  divina:  hoc  enim 
ostensum  est  in  praecedenti  capite  *.  -  Si  secundum,  sic 
etiam  non  est  ad  propositum.  Quia  non  quaeritur  an  homo 
possit  mereri  sine  divino  auxilio  meritum  quod  ex  gratia 
procedit.  Satis  enim  constat  quod  non  est  sine  divino 
auxilio  si  est  effectus  gratiae.  -  Si  tertium,  sic  concluditur 
quidem  quod  homo  non  potest  se  praeparare  ad  gratiae 
susceptionem  nisi  secundum  quod  agit  virtute  divina;  et 
quod  praevenitur  homo  divino  quodam  auxilio  ad  huius- 
modi  praeparationem,  et  ad  bene  operandum.  Non  autem 
concludit  quod  praeveniatur  ipso  divino  auxilio  de  quo 
loquimur,  scilicet  ipsa  gratia:  et  quod  homo  non  possit 
gratiam  proraereri.  Non  enim  repugnat  operi  bono,  et 
alicuius  perfectionis  meritorio,  quod  virtute  divina  agatur. 
3.  Ad  huius  evidentiam,  considerandum  est  quod,  cum 
rationes  huius  capitis  contra  errorem  Pelagii  inducantur, 
accipiendae  sunt  secundum  quod  per  eas  error  Pelagia- 
norum  refelli  potest.  Posuerunt  enim  Pelagiani  quod  ini- 
tium  boni  operis  estexnobis;  et  similiter  praeparatio  ad 
gratiam;  et  quod  ad  hoc  homo  nullo  divino  auxilio  in- 
diget.  Ex  quo  sequebatur  gratiam  nobis  a  Deo  dari  propter 
nostra  merita  omne  divinum  auxilium  praecedentia.  Re- 
probatur  ergo  hic  error  cum  ostenditur  quod  nullum  opus 
a  nobis  bonum,  et  alicuius  rei  meritorium,  fieri  potest  nisi 
divino  auxilio  nos  praeveniente:  et  quod  tale  opus  virtute 
tantum  naturae  a  nobis  fieri  non  potest,  ut  in  sequentibus 
rationibus  ostenditur.  Et  ideo  dicitur  quod  per  effectum 
divini  auxilii,  ut  patet  capite  sequenti,  hic  intelligitur  ipse 
elifectus  divinus,  scilicet  gratia,  qua  ad  bona  opera  iuvamur. 
Et  est  sensus  quod  non  praevenimus  ac  promeremur  sim- 
pliciter  et  absolute  gratiam  ac  auxiliilm  divinum  nostris 
operibus  naturalibus,  quia,  cum  nullum  opus  bonum  agere 
possimus  nisi  in  virtute  divina,  ut  ostenditur  etiam  I"  ir°, 
q.  cix,  a.  6;  et  Quol.  r,  a.  7,  necesse  est  ut  divinum  aliquod 
auxilium  omnem  naturam  nostram,  bonam  operationem, 
omneque  nostrum  meritum  praeveniat.  Quod  si  necesse 
est  ut  aliquod  divinum  auxilium,  ipsa  scilicet  interior 
motio  a  Deo  ad  bonum,  omnem  nostram  bonam  et  rectam 
operationem  qua  ad  supernaturalia  ordinamur,  praecedat; 
manifestum  est  quod  ex  facultate  tantum  naturae  secundum 
auxilium,  habitualem  videlicet  gratiam,  promereri  non  pos- 
sumus.  Quod  est  principale  intentum. 

Cum  autem  contra  hunc  sensum  arguitur  quia,  licet 
aliquod  divinum  auxilium  praeveniat  omne  opus  bonum 
in  nobis,  non  tamen  ex  hoc  sequitur  quod  habitualem. 
gratiam  promereri  non  possimus  :  -  dicitur  quod  optime 
sequitur,  ad  mentem  Sancti  Thomae  scilicet,  quod  per 
solam  virtutem  naturalem  ipsam  gratiam  promereri  non 
possimus.  Si  enim  nullum  opus  bonum  a  nobis  fieri  potest, 
praesertim  ad  supernaturalia  disponens,  nisi  in  virtute  di- 
vina,  sequitur  ut  virtute  tantum  propria  nihil  boni  huiusce- 
modi  agere  possimus,  et  consequenter  nihil  quod  gratiae 
meritorium  sit.  Unde,  licet  non  repugnet  operi  bono  et 
meritorio  quod  virtute  divina  agatur,  immo  hocnecessarium 
sit,  repugnat  tamen  quod  ex  virtute  naturae  tantum  fiat. 
III.  Tertio.  Anima  humana  ordinatur  sub  Deo  sicut 
particulare  agens  sub  universali.  Ergo  impossibile  est  esse 
aliquem  rectum  motum  in  ipsa  quem  non  praeveniat  di- 
vina  actio.  -  Probatur  consequentia.  Quia  nullum  agens 
particulare  potest  universaliter  praevenire  actionem  primi 
universalis  agentis:  cum  eius  actio  ab  universali  agente 
originem  habeat,  ut  patet  in  motibus.  -  Confirmatur  aucto- 
ritate  loan.  xv. 

Quarto.  Effectus  divini  auxilii,  qui  facultatem  naturae 
excedit,  non  est  proportionatus  actibus  quos  homo  ex  na- 
turali  facultate  producit.  Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia. 
Quia  merces  merito  proportionatur:  cum  in  retributione 
pro  meritis  aequalitas  iustitiae  observetur. 

2.  Ad  evidentiam  huius  rationis,  considerandum  est,  ex 
doctrina  Sancti  Thomae  V  IP",  q.  cxiv,  a.  i,quod,  cu7n 
recompensare  mercedem  operis  vel  laboris  sit  actus  iusti- 
tiae;  iustitia    vero  quaedam  aequalitas  sit :  ubi   non   est 


Cap.  cxLVii. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CXLIX,  CL 


Arl.  4. 
•  Art.  4. 


*  Cf.  init.  Com- 

ment. 


simpliciter  aeqiialitas,  ibi  non  simpliciter  est  ratio  meriti 
et  mercedis ;  sed  potest  esse  secundum  quid  ratio  meriti, 
inquantum  servatur  aequalitas  secundum  quid.  Et  quia 
inter  Deum  et  hominem  ma.xima  est  inaequalitas;  et  totum 
quod  est  hominis  bonum,  a  Deo  est :  ideo  non  potest  inter 
hominem  et  Deum  esse  ratio  meriti  simpliciter,  sed  tantum 
secundum  quid,  et  inquantum  homo  facit  opus  cui  debetur 
a  Deo  merces  et  retributio  secundum  divinam  praeordina- 
tionem,  non  autem  absolute.  Quod  ergo  dicitur,  mercedem 
merito  proportionari  oportere,  intelligitur  aut  simpliciter, 
sicut  inter  eos  inter  quos  potest  esse  absoluta  aequalitas; 
aut  secundum  quid  et  secundum  praemiantis  ordinationem, 
sicut  intcr  hominem  et  Deum,  inter  qiios  non  potest  esse 
absoluta  aequalitas.  Similiter,  cum  dicitur  quod  in  retri- 
butione  mercedis  aequalitas  iustitiae  observatur,  intelligitur 
aut  simpliciter,  aut  secundum  quid.  Et  quia  au.xilium  divi- 
iium,  cum  naturae  facultatem  excedat,  non  est  proportio- 
natum,  etiam  secundum  ordinationem  divinam,  operibus  ex 
naturaH  facultate  productis,  -  actus  enim  naturahs  cuius- 
cumque  rei  non  ordinatur  divinitus  ad  aliquid  excedens 
proportionem  virtutis  quae  est  principium  actus :  cum  ex 
institutione  divinae  providentiae  nihil  agat  ultra  suam  spe- 
ciem  -•  ideo  opera  nostra  ex  naturali  tantum  facultate  pro- 
ducta  non  possunt  habere  rationem  meriti  respectu  praedicti 
divini  auxilii.  Et  secundum  hoc  ista  ratio  procedit. 

IV.  Quinto.  Cognitio  supernaturalis  finis  est  homini  a 
Deo :  cum  facultatem  naturae  excedat,  et  consequenter 
naturalem  rationem.  Ergo  motus  voluntatis  nostrae  in 
uhimum  finem  a  divino  auxilio  proveniunt.  -  Probatur 
consequentia.  Quia  cognitio  praecedit  voluntatis  motum. 

Advertendurn  est,  ex  doctrina  Sancti  Thomae  1"  11"'', 
q.  cxui*;  et  Verit.,  q.  xxviii**,  quod  non  potest  homo  se 
ad  habitualem  gratiam  praeparare  nisi  per  rectum  motum 
voluntatis  in  ultimum  finem :  per  fidem  scilicet  et  deside- 
rium,  quo  ipsum  esse  iustificatorem  et  obiectum  beatitu- 
dinis  credit,  et  quo  ipsum  sub  illa  ratione  desiderat,  eiusque 
appetit  gratiam.  Qui  quidem  motus,  si  perfectus  sit,  ipsam 
gratiae  infusionem  natura  tantum  praecedit,  secundum  or- 
dinem  causae  materiaHs.  Si  autem  sit  imperfectus,  etiam 
tempore  praecedit.  Propter  hoc,  volens  concludere  San- 
ctus  Thomas  quod  homo  non  potest  per  principia  tantum 
naturaha  mereri  gratiam,  aut  se  ad  ipsam  praeparare,  con- 
cludit  quod  raotus  voluntatis  in  ultimum  finem  a  Deo 
praeveniuntur.  Hoc  enim  idem  est  ac  si  diceretur  quod 
praeparationem  ad  gratiam  divinum  praecedit  auxilium : 
et  sic  non  est  ex  sola  naturae  virtute. 

CosiFrRMATQR  auctoritatc  ApostoH,  ad  Titum  iii,  Non  ex 
operibus  etc;  et  ad  Rom.  ix,  Non  est  volentis  etc.  Per  quae 
Apostoli  verba,  ait  Sanctus  Thomas,  Hberum  non  excluditur 
arbitrium,  sed  ostenditur  Deo  esse  subiectum.  Confirmatur 
etiam  auctoritate  leremiae,  Tliren.  v,  Converte  nos  etc. 

V.  Secundo.  Excludit  quandam  obiectionem  *.  Videtur 
enim    oppositum   huius  dici  Zach.  i,  ubi   ex  persona  Dei 


441 

dicitur,  Convertimini  ad  me,  et  ego  convertar  ad  vos: 
ex  quo  videtur  quod  nostra  conversio  Dei  operationem 
praeveniat. 

Sed  respondet  Sanctus  Thomas  quod  iliud  dicitur  non 
quin  Dei  operatio  nostram  conversionem  praeveniat :  sed 
quia  conversionem  nostram,  qua  ad  ipsum  convertimur, 
adiuvat  subsequenter,  eam  roborando  ut  ad  effectum  per- 
veniat,  et  stabiliendo  ut  finem  dcbitum  consequatur. 

Adverlendum  quod  per  istam  responsionem  intelligit 
Sanctus  Thomas  dupliciter  Deum  se  habere  ad  nostram 
conversionem.  Uno  modo,  animam  hominis  interius  mo- 
vendo  et  instigando  ad  hoc  ut  ad  Deum  convertatur.  Et 
sic  conversio  Dei  ad  hominem  praevenit  nostram  in  ipsum 
conversionem.  -  Alio  modo,  roborando  ipsam  nostram 
conversionem  ad  hoc  ut  peccati  remissionem  et  gratiam 
consequatur,  qui  est  eius  elfectus;  et  etiam  stabiliendo  et 
firmando  ipsam  ad  debitum  finem,  sciHcet  beatitudinem 
consequendam.  Si  enim  homo  in  sua  conversione  perse- 
veraverit,  finem  beatitudinis  consequetur.  Et  sic  conversio 
Dei  ad  nos  non  praevenit  nostram  conversionem,  sed  ipsam 
concomitatur ;  aut  etiam  aliquo  modo  sequitur,  secundum 
scilicet  quod  unus  effectus  gratiae  alium  subsequitur,  ut 
ostenditur  V  II",  q.  cxi,  a.  3. 

Per  hoc  Pelaqianorum  error  excluditur,  dicentium 
huiusmodi  auxilium  propter  merita  nobis  dari:  atque  etiam 
quod  iustificationis  nostrae  initium  ex  nobis  sit,  idest  ex 
virtute  soia  naturae,  consummatio  autem,  gratiae  scilicet 
infusio  et  peccati  remissio,  est  a  Deo. 

VI.  Sed  remanet  dubium  ex  dictis.  Cum  enim  osten- 
sum  sit  hominem  non  posse  mereri  gratiam  virtute  naturae, 
cum  ad  quaeHbet  bona  opera  divino  praeveniatur  auxilio ; 
remanet  dubium  utrum  homo  per  opera  facta  ab  ipso 
divino  auxilio  divinaque  motione  instigato,  ipsam  gratiam 
mereatur,  saltem  de  congruo. 

Capreolus,  in  Quarto,  d.  xiv,  q.  11,  ad  argg.  Henrici  *,  tenet 
finaliter,  de  mente  Sancti  Thomae,  quod,  proprie  loquendo, 
nulla  dispositio  praecedens  habitum  gratiae  potest  dici  me- 
ritum,  nec  de  congruo  nec  de  condigno.  —  Sed  non  videtur 
hoc  mihi  esse  de  mente  Sancti  Thomae.  Nam  licet  non  sit 
ibi  meritum  de  condigno,  propter  inaequalitatem  operum 
nostrorum  ad  gratiam,  non  video  tamen  quomodo  non  sit 
ibi  meritum  congrui:  cum  secundum  mentem  Sancti  Tho- 
mae  T  IP",  q.  cxiv,  a.  3,  meritum  congrui  accipiatur  secun- 
dum  aequalitatem  proportionis,  ut  scilicet  homini  agenti 
secundum  suam  virtutem,  Deus  recompenset  secundum 
excellentiam  suae  virtutis  Secundum  hoc  enim  congruum 
videtur  ut  homini  praeparanti  se  ad  gratiam  secundum  quod 
a  Deo  movetur,  Deus  gratiam  infundat.  Quae  autem  adducit 
Capreolus  ex  P  II",  q.  cxii ;  et  q.  /:xiv ;  et  ex  II  Sent., 
d.  xxvii,  non  cogunt.  Nam  diligenter  inspicienti  apparet 
quod  in  locis  iilis  intendit  Sanctus  Thomas  de  merito 
dumtaxat  condigni,  non  autem  de  merito  congrui:  immo 
in  II  Sent.*,  expresse  concedit  ibi  esse  meritum  congrui. 


•  Pag, 
ron, 


1900). 


(Tu- 


'  I.0C.  cit.,  q.  I, 
a.  4,  ad  4. 


-^-vfS^I^i^^eV^ 


CAPITULUM  CENTESIMUM  QUINQUAGESIMUM 

QUOD   PRAEDICTUM  AUXILIUM  GRATIA  NOMINATUR. 
ET  QUID  SIT  GRATIA  GRATUM  FACIENS. 


*  Cap.  praec. 


fuiA  vero  hoc  quod  datur  alicui  absque 
suis  meritis  praecedentibus,  gfatis  ei 
dicitur  dari;  cum  divinum  auxilium 
homini  exhibitum  omne  meritum  hu- 
manum  praeveniat  ut  ostensum  est  *,  consequi- 
tur  quod  hoc  auxilium  gratis  homini  impendatur, 
et  ex  hoc  convenienter  gratiae  nomen  accepit. 


Unde  et  Apostolus  dicit,  Rom.  xi'':  Si  gratia  est, 
iani  non  ex  operibus:  alioquin  gratia  iam  non 
est  gratia. 

Est  autem  et  alia  ratio  propter  quam  praedi- 
ctum  Dei  auxilium  gratiae  nomen  accepit.  Dicitur 
enim  aliquis  alicui  esse  gratus,  quia  est  ei  dilectus: 
unde  et  qui  ab  aliquo  diligitur,  dicitur  gratiam 


7  accepit]  acceperit  CDFHWYPc. 

SUMMA    CONTRA    GeNTILES    D.    ThOMAE    ToM.   II. 


56 


442  SUMMA  CONTRA  GENT 

eius  habere.  Est  autem  de  ratione  dilectionis  ut 
diligens  bonum  velit  ei  quem  diligit,  et  operetur. 
Et  quidem  Deus  bona  vult  et  operatur  circa 
omnem  creaturam:  ipsum  enim  esse  creoturae, 
et  omnis  eius  perfectio,    est   a   Deo    volente    et  5 

•ub.ii.cap.xv.  operante,  ut  supra  *  ostensum  est;  unde  dicitur 
Sap.  XI '^:  Diiigis  omnia  qiiae  siint,  et  nihil  odisti 
eoriim  qitac  jecisti.  Sed  specialis  ratio  divinae 
dilectionis  ad  ilios  consideratur  quibus  auxilium 
praebet  ad  hoc  quod  consequantur  bonum  quod  ■" 
ordinem  naturae  eorum  excedit,  scilicet  perfectam 
fruitionem  non  alicuius  boni  creati,  sed  sui  ipsius. 
Hoc  igitur  auxilium  convenienter  gratia  dicitur, 
ndn  solujn  quia  gratis  datur,  ut  ostensum  est: 
sed  etiam  quia  hoc  auxilio  homo  speciali  qua-  's 
darn  praerogativa  redditur  Deo  gratiis.  Unde  et 
ApostoluS  dicit,  Ephes.  i^":  Praedestinavit  nos  in 
adoptionem  Jilioriim,  seciindiim  propositiim  vohm- 
tatis  siiae,  in  laiidem  gloriae  gratiae  siiae,  in  qiia 
gratificai'it  nos  in  dilecto  Filio  siio.  '" 

Oportet  autem  hanc  gratiam  aliquid  in  homine 
gratificato  esse,  quasi  quandam  formam  et  per- 
fectionem  ipsius.  Quod  enim  in  aliquem  finem 
dirigitur,.oportet  quod  habeat  continuum  ordinem 
in  ipsum :  nam  movens  continue  mutat  quousque  ^; 
mobile  per  motum  finem  sortiatur.  Cum  igitur 
auxilio  divinae  gratiae  homo  dirigatur  in  ultimum 

■  cap.  cxLvi..  finem,  ut  ostensum  est  *,  oportet  quod  continue 
homo  isto  auxilio  potiatur,  quousque  ad  finem 
perveniat.  Hoc  autem  non  esset  si  praedictum  '» 
auxilium  participaret  homo  secundum  aiiquem 
motum  aut  passionem,  et  non  secundum  aliquam 
formam  manentem,  et  quasi  quiescentem  in  ipso: 
motus  enim  et  passio  talis  non  esset  in  homine 
n.isi  quando  actu  converteretur  in  finem;  quod  ?; 
non  condnue  ab  liomine  agitur,  ut  praecipue 
patet  in  dormientibus.  E^st  ergo  gratia  gratum 
faciens  aliqua  forma  et  perfectio  in  homine  ma- 
nens,  etiam  quando  non  operatur. 

Adhuc.  Dilectio  Dei  est  causativa  boni  quod  40 
in  nobis  est:  sicut  dilectio  hominis  proVocatur 
et  causatur  ex  aliquo  bono  quod  in  dilecto  est. 
Sed  homo  provocatur  ad  specialiter  aliquem  di- 
ligendum  propter  aliquod  speciale  bonum  in 
dilccto  praeexistens.  Ergo.  ubi  ponitur  specialis  4s 
dilectio  Dei  ad  hominem,  oportet  quod  conse- 
quenter  ponatur  aliquod  spcciale  bonum  homini 


ILES.  LIB.  III,  CAP.  CL. 

a  Deo  coUatum.  Cum  igitur,  secundum  prae- 
dicta,  gratia  gratum  faciens  designet  specialem 
dilectionem  Dei  ad  hominem,  oportet  quod  aliqua 
specialis  bonitas  et  perfecfio  per  hoc  hpmini  inesse 
designetun 

Amplius.  Unumquodque  ordinatur  in  finem 
sibi  convenientem  secundum  rationem  suae  for- 
mae:  diversarum  enim  specierum  diversi  surit 
iines.  Sed  finis  in  quem  homo  dirigitur  per  au- 
xilium  divinae  gratiae,.  est  supra  naturam  humar 
nam.  Ergo  oportet  quod  homini  superaddatur 
aliqua  supernaturalis  forma  et  perfectio,  per  quarn 
convenienter  ordinetur  in  finem  praedictum. 

Item.  Oportet  quod  homo  ad  ultimum  finem 
per  proprias  operationes  perveniat.  Unumquod- 
que  autem  opercitur  secundum  propriam  formam. 
Oportet  igitur,  ad  hoc  quod  homo  perducatur 
in  ultimura  finem  per  proprias  operafiones,  quod 
superaddatur  ei  aliqua  forma,  ex  qua  eius  ope- 
rationes  efficaciam  aliquam  accipiant  promerendi 
ultimum  finem. 

Praeterea.  Divina  providentia  omnibus  providet 
secundum  modum  suae  naturae,  ut  ex  supra  *  •  cap.  lxxi, 
dictis  patet.  Est  autem  hic  modus  proprius  homi- 
num,  quod  ad  perfectionem  suarum  operationum 
oportet  eis  inesse,  super  naturales  potentias,  quas- 
dam  perfectiones  et  habitus,  quibus  quasi  conna- 
turaliter  et  faciliter  et  delectabiliter  bonum  et  bene 
operentur.  Igitur  auxilium  gratiae,  quod  homo  a 
Deo  consequitur  ad  perveniendum  in  ultimum 
finem,  aliquam  formam  et  perfectionem  homini 
inesse  designat. 

Hinc  est  quod  gratia  Dei  in  Scriptura  quasi 
lux  quaedam  designatur:  dicit  enim  Apostolus, 
Ephes.  v'':  Eratis  aliqiiando  tenebrae :  nunc  aiitem 
liix  in  Domino.  Decenter  autem  perfectio  per 
quam  homo  promovetur  in  ultimum  finem,  quae 
in  Dei  visione  consistit,  dicitur  lux,  quae  est  prin- 
cipium  videndi. 

Per  hoc  autem  excluditur  opinio  quorundam 
dicentium  quod  gratia  Dei  nihil  in  homine  ponit: 
sicut  nihil  in  aliquo  ponitur  ex  hoc  quod  dicitur 
gratiam  regis  habere.  sed  solum  in  rege  diligente. 
Patet  ergo  eos  fuisse  deceptos  ex  hoc  quod  non  at- 
tenderunt  differenfiam  interdilectionemdivinam  et 
humanam.  Divina  enim  dilectio  est  causativa  boni 
quod  in  aliquo  diligit:  non  semper  autem  humana. 


2  opcretur]  aj  hoc  cooperetur  Z.       l3  grfttia /i/c  EGNXfr; /;pst  dicitur  cefcn.       tg  gratiae  om  CDPc;  in...  .suae  Aow  om  EGXZ. 
20  efficaciam  aliquam]  aliquam  efficaciatti  Prf.         24  liominum  Ita  GNXZ;  hominibus  Pe,  iiomini  celeri. 

Commen.taria  Ferrariensis 


cap.  cxLvii,num 

I. 

*  Num.  II 


PosxauAM    6stendit   Sanctus   Thomas   necessarium    esse 
nobis    divinum    quoddam    auxilium    ad    beatitudinem 
consequendam,  quod  nostris  operibus  promereri  non  pos- 
Cf.  Comment.  sumus,  vult  declarare  quid  illud  auxilium  sit  *.   Circa  hoc 

in.  rxr.vii.  niim .  i  /.       . 

autem  duo  facit:  primo,  ostendit  quo  nomine  vocetur; 
secundo,  quid  sit  *. 

I.  Quantum  ad  primum,  ait  quod  dictum  auxi]ium 
nominatur  gratia,  propter  duo.  Primo,  quia  datur  gratis, 
et  absque  propriis  meritis  praecedentibus.  Quae  ratio  tan- 
gitur  Roin.  xi. 

Secundo,  quia  hoc  auxilio  speciali  quadam  praerogativa 
homo  redditur  Deo  gratiis:  inquantum,  praeter  dilectionem 


qua  l^eus  omnem  creaturam  diligit  volcndo  et  operando 
esse  et  perfectionem  omnis  creaturae,  specialis  ratio  divinae 
dilectionis  ad  illos  consideratur  quibus  auxiiium  praebet 
ad  consecutionem  supernaturalis  boni,  scilicet  fruitionis 
sui  ipsius,  ut  ostenditur  ad  Ephes.  i:  dicitur  enim  quis 
alicui  esse  gratiis,  quia  est  ei  dilectus.  Unde  et  qui  ab 
aliquo  diligitur,  dicitur  eius  gratiam  habere. 

2.  Ad  huius  evidentiam,  considerandum  est,  ex  doctrina 
Sancti  Thomae  II  Sent.,  d.  xxvi,  a.  1,  ad  2,  quod,  quamvis 
omnes  naturaies  bonitates  creaturis  coUatae  gratiae  dici 
possint,  quia  gratis  a  Deo  dantur,  effectus  tamen  divinae 
dileciionis   qua  hominem   ad  divinam  fruitionem   diligit. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CL. 


443 


•  Cf.  init. 
meot. 


antonomasice  gratia  dicitur :  sicut  et  ipsa  dilectio  aiito- 
nomasice  dicitur  dilectio,  quia  noii  solum  diligitur  homo 
9.,Deo  sicut  ab  artijice  opus  suum  diligitur,  sed  perfecta 
quadam  dilectione,  quae  quasi  amicitiae  similis  est,  inquan- 
tum  trahit  ipsUm  in  sqcietatem  suae  fruitionis,  ut  in  eo 
sit  ipsius  gloria  et  beatitudo  quo  Deus  beatus  est.  Propter 
hoc  bene  hic  dicitur  quod,  quia  homo  redditur  Deo  gratus 
per  divinum  illud  auxihum  speciali  quadam  praerogativa, 
ideo  ipsum  auxiUum  gratia  nominatur. 
Com-  II.  Quantum  ad  secundum  *,  ponit  hanc  conclusionem: 
Gratia  haec  est  aliquid  in  homine  gratijicato  existens, 
tanquam  forma  quaedam  et  perfectio  eius. 
Vid.  num.  v.  Probatur  multipHci  ratione  *.  Prima  ratio  est.  Auxilio 

divinae  gratiae  homo  dirigitur  in  ultimum  finem.  Ergo 
oportet  quod  continue  isto  auxiho  potiatur,  quousque  ad 
finem  perveniat.  Ergo  tahs  gratia  gratum  iaciens  est  ahqua 
forraa  et  perfectio  in  homine  manens,  etiam  quando  non 
operatur. 

Prohatur  prima  consequentia.  Quia  quod  in  finem  ali- 
quem  dirigitur,  oportet  quod  habeat  continuum  ordinem 
in  ipsum :  cum  movens  continue  moveat  quousque  mobile 
per  motum  finem  sortiatur. 

Seciinda  vero:  quia  oppositum  consequentis  infert  op- 
positum  antecedentis.  Si  enim  participaretur  ab  homine 
secundum  ahquem  motum  et  passionem,  et  non  secundum 
ahquam  tormam  manentem  et  quasi  quiescentem  in  ipso, 
non  esset  in  homine  nisi  quandiu  actu  converteretur  in 
finem.  Et  sic,  cum  non  continue  hoc  ab  homine  agatur, 
sequitur  quod  isto  auxiho  homo  non  potiatur  continue 
quousque  perveniat  in  finem.  Quod  est  oppositum  ante- 
cedentis. 

2.  \A  evidentiam  huius  rationis,  considerandum  est 
quod  duphciter  rem  ahquam  contingit  in  finem  dirigi.  Uno 
modo,  per  ahquem  actum  secundum,  quo  actuahter  mo- 
vetur  ad  acquisitionem  finis:  sicut  lapis  deorsum  dirigitur 
cum  actu  movetur  deorsum.  Alio  modo,  per  actum  primum, 
quo  habet  habitualem  inclinationem  et  ordinem,  sive  con- 
venientiam,  ad  finem:  sicut,  cum  lapis  non  movetur  actu 
deorsum,  propter  gravitatem  tamen  in  ipso  existentem, 
dicitur  dirigi  et  inchnari  ad  locum  deorsum.  Utroque  modo 
Deus  creaturam  ad  finem  movere  potest :  sed  ditTerentia 
est  quia  motio  rei  qua  a  Deo  dirigitur  ad  finem  per  actualem 
tendentiam  ad  finem,  non  est  in  re  nisi  quando  res  actuahter 
per  propriam  operationem,  in  ipso  a  Deo  causatam,  mo- 
vetur  ad  finem;  forma  autem  qua  habituahter  res  inchnatur 
ad  finem,  et  fit  fini  conveniens  et  proportionata,  est  in 
creatura  etiam  quando  creatura  non  actualiter  movetur  ad 
finem;  sicut  in  gravi  est  gravitas  etiam  quando.  non ..actua- 
liter  movetur  deorsum.  Quia  ergo  homo  potest  ad  superna- 
turalem  beatitudinem  a  Deo  dirigi  et  per  actualem  motionem 
qua  appetitum  ad  finis  amorem  et  desiderium  movet;  et 
per  aliquam  formam  ab  eo  causatam  qua  homo  quasi 
habitualiter  ordinatur  in  beatitudinem :  si  dirigatur  in  beati- 
tudinem  per  solam  motionem  appetitus  a  Deo  ad  actualem 
operationem,  cum  talis  non  sit  in  homine  continua,  ut 
patet  in  homine  dormiente,  sequitur  quod  nec  directio 
huiusmodi  ad  finem  sit  continua.  Propter  hoc  bene  hic 
infertur  quod,  si  homo  divinum  auxihum  participaret  se- 
cundum  ahquem  motum  aut  passionem,  scilicet  secundum 
motum  voluntatis  in  ipsa  a  Deo  causatum,  non  continue 
homo  potiretur  divino  auxiho  quousque  ad  finem  perve- 
niret:  quia  talis  motus  aut  passio  non  esset  in  homine 
nisi  quando  actu  converteretur  in  finem,  per  actualem 
videlicet  appetitum  finis;  quod  constat  non  agi  ab  homine 
continue. 

3.  Circa  probationem  vero  primae  consequentiae,  adyer- 
tendum  quod,  sicut  motus  dicitur  continuus  qui  nulla 
quiete  interrumpitur,  ita  continuus  ordo  ad  finem  dicitur 
ordo  non  interruptus  quousque  ad  finem  perveniatur.  Si 
enim  sit  ordo  ad  finem  in  aliL]uo,  et  postmodum  ille  ordo 
cesset,  deinde  recuperetur,  non  dicitur  continuus  ordo  ad 
finem.  Sed  cum  aliquid  ordinatur  ad  finem,  non  interrum- 
piturque  ordo,  sed  pervenitur  ad  finem  nuHa  facta  ordinis 
interruptione,  dicitur  ille  ordo  continuus.  Ad  hunc  ergo 
sensum  inteUigitur  quod  ait  Sanctus  Thomas,  id  quod  in 


aliquem  finem  dirigitur,  oportere  habere  continuum  ordi- 
nem  ad  ipsum:  quia  videlicet  necesse  est  ut  ad  finem 
habeat  ordinem  nuUo  modo  interruptum,  quousque  ad 
ipsum  perveniat. 

III.  Sed  tunc  duplex  resultat  dubium.  Uiium  contra 
ipsam  propositionem.  Videtur  enim  ex  hoc  sequi  quod 
semel  directus  a  Deo  in  heatitudinem  per  gratiae  infusio- 
nem,  nunquam  ipsam  gratiam  possit  amittere  quousque  ad 
beatitudinem  pervenerit:  cum  tamen  Cathohce  teneatur 
per  peccatum  mortale  amitti  gratiam,  recuperarique  per 
poenitentiam  posse. 

Alterum  est  contra  huius  propositionis  prbbationem. 
Nam  ex  hoc  quod  movens  continue  movet  quousque  mo- 
bile  per  motum  ad  finem  perveniat,  non  habetur  nisi  quod 
homo  directus  per  divinam  motionem  in  beatitudinem, 
movetur  tah  motione  quousque  in  ipsam  perveniat.  Et  sic 
habetur  quod  continue  homo  divino  auxilio,  quae  est  di- 
vina  motio,  potiatur :  non  autem  quod  potiatur  aliqua 
forma  permanente  et  quiescente,  ut  intendebatur. 

IV.  Ad  primi  dubii  solutionem,  considerandum  est  quod, 
cum  in  directione  qua  aliquid  ab  alio  dirigitur  in  finem 
per  ahquid  in  ipso  causatum  quod  sit  fini  proportionatum, 
tria  concurrant,  scihcet  actio  agentis,  qua  rem  dirigit  et 
movet  ad  finem;  forma  moti  et  directi,  qua  formaliter  dirigi 
dicitur;  et  habitudo  consequens,  quae  est  habitudo  ordinati 
et  directi  ad  finem:  manente  ipsa  directione  activa  agentis 
et  dirigentis,  necesse  est  ipsam  formam  directi,  et  habitu- 
dinem  consequentem,  manere  et  non  interrumpi;  quia 
actio  moventis  non  est  sine  actu  mobihs,  et  sine  njoti  ha- 
bitudine  ad  id  ad  quod  movetur.  Sensus  ergo  propositionis 
Sancti  Thomae  est  quod,  si  aliquid  in  finem  dirigitur,  non 
per  solam  praeordinationem  dirigentis,  sicut  praedestinatus 
dicitur  esse  in  mente  divina  ab  aeterno  in  vitam  aeternam 
directus  et  ordinatus,  sed  per  actum  ahquem  receptum  a 
dirigente  in  eo  qui  dirigitur,  quo  fit  vita  aeterna  dignus; 
necesse  est  ut,  manente  directione  activa  qua  in  finem 
dirigitur,  maneat  continue  habitudo  ad  finem,  et  actus  in 
eo  qui  dirigitur  receptus,  super  quo  talis  habitudo  fundatur. 
Sic  enim,  cum  homo  Deo  gratus,  quandiu  est  gratus,  actione 
divina  dirigatur  et  ordinetur  ad  beatitudinem,  etiam  quando 
non  convertitur  in  ipsam  beatitudinem  per  actum  liberi 
arbitrii;  optime  sequitur  quod  forma  illa  qua  in  talem  finem 
dirigitur,  continue  in  ipso  maneat,  etiam  quando  non  actu 
operatur  convertendo  se  ad  finem ;  et  per  consequens  quod 
tahs  actus  non  est  in  homine  per  modum  motus  aut  pas- 
sionis,  sed  magis  per  modum  formae  permanentis. 

Ad  dubium  ergo  dicitur  quod  illud  non  sequitur  quod 
infertur.  Non  enim  intendit  Sanctus  Thomas  quod  ordi- 
natum  ad  finem,  absolute  loquendo,  babeat  continuum  ordi- 
nem  ad  finem  quousque  finem  consequatur  :  sed,  ut  dictum 
est,  quod,  manente  directione  agentis,  est  continuus  ordo 
ad  finem  quousque  ipsum  conSequatur.  Contingit  autem 
ipsam  directionem  hominis  ad  beatitudinem  interrufnpi  per 
peccatum,  inquantum  Deus  cessat  a  causatione  ihius  formae 
et  actus  qup  homo  dirigebatur  in  finem.  Et  sic  etiam 
contingit  ipsum  ordincm  interrumpi. 

2.  Posset  etiam  brevius  dici  quod  intelhgitur  quantum 
est  ex  ipsa  ratione  directionis  secundum  se  considerata. 
Dirigens  enim  rem  aliquam  ad  finem  sua  motione,  quantum 
est  ex  se,  non  cessat  quousque  rem  ad  finem  perduxerit: 
et  per  consequens  talis  habitudo  et  ordo  rei  directae,  se- 
.  cundum  se,  non  habet  quod  interrumpatur.  Cum  hoc 
tamen  stat  quod  per  ahquod  impedimentum  superveniens 
possit  ipsa  directio  et  ipse  ordo  impediri:  sicut  potest, 
superveniente  vento,  impediri  sagitta  ne  ad  signum  inten- 
tum  a  sagittante  perveniat.  Eodem  modo  dicitur  quod  ipsa 
directio  hominis  Deo  grati  ad  beatitudinem,  secundum  se, 
continua  est;  et  ordo  huiusmodi  hominis  ad  ipsam  directi, 
quantum  est  ex  se,  habet  ut  continue  duret  quousque  homo 
beatitudinem  consequatur;  potest  tamen  tahs  ordo  talisque 
directio  per  peccatum  impediens  interrumpi. 

'}.  Ad  secundum  *  dicitur  quod  ex  illa  ratione  non  con- 
cluditur  quod  homo  sola  divina  motione,  absque  formae 
permanentis  impressione,  continue  potiatur :  sed  solum 
quod  oportet  in  homine  sic  directo  esse  aliquem  actum, 


*  Num.  III,  Alle- 
rum. 


444 

et  ordinem  ipsum  actum  consequentem  contiouum  esse, 
manente  ipsa  activa  directione,  vel  etiam,  quantum  est  ex 
se.  Ex  hoc  autem  sequitur  quod,  cum  homo  non  semper 
actu  convertatur  in  finem  per  actum  secundum  exercitum ; 
semper  tamen  a  Deo  sit  in  ipsum  directus,  etiam  quando 
non  actu  operatur,  quousque  per  peccatum  talis  directio 
cesset:  talis  actus  in  homine  ad  beatitudinem  directo  non 
potest  esse  sola  motio  divina  qua  liberum  arbitrium  in  Deum 
actualiter  movet,  quia  illa  non  continue  manet;  sed  aliqua 
forma  in  homine  manens  etiam  quando  actu  non  operatur. 
•  Vide  num.  ii,  V.  Secundu  ratio  est  *.  Homo  provocatur  ad  diligendum 
'"■'•  aliquem    specialiter    propter    bonum  in  ipso  praeexistens. 

Ergo,  ubi  ponitur  specialis  dilectio  Dei  ad  hominem,  oportet 
quod  ponatur  aliquod  bonum  speciale  homini  a  Deo  col- 
latum.  Ergo  etc.  -  Probatur  prima  consequentia.  Quia 
dilectio  Dei  est  causativa  boni  quod  in  nobis  est,  sicut 
dilectio  hominis  provocatur  et  causatur  ex  ahquo  bono 
quod  est  in  dilecto.  -  Secunda  vero:  quia  gratia  gratum 
faciens  designat  specialem  Dei  dilectionem. 

2.  Sed  videtur  ista  ratio  concludere  hoc  solum,  quod 
gratia  gratum  faciens  sit  aliquid  in  homine:  non  autem 
quod  sit  forma  permanens,  quod  est  intentum. 

Respondetur  quod,  licet  prima  fronte  videatur  illud 
concludi,  si  tamen  diligenter  inspiciatur,  propositum  con- 
cluditur.  Sicut  enim  homo  ad  amorem  specialem  alterius 
hominis  provocatur  ex  aliqua  eius  perfectione  in  ipso  per- 
manente,  aut  vera  aut  existimata,  non  autem  ex  aliquo  in 
ipso  existente  per  modum  transeuntis:  ita  Deus,  speciaHter 
creaturam  rationalem  diligendo,  causat  in  ipsa  aliquam 
formam  permanentem,  qua  possit  dici  formaliter  Deo  gratus. 

VI.  Tertia  ratio  est.  Finis  in  quem  homo  dirigitur  per 
auxilium  gratiae,  est  supra  naturam  humanam.  Ergo  oportet 
ut  homini  superaddatur  supernaturahs  forma,  qua  conve- 
nienter  in  ipsum  ordinetur.  -  Probatur  consequentia.  Quia 
unumquodque  ordinatur  in  finem  sibi  convenientem  se- 
cundum  rationem  suae  formae.  Cuius  signum  est,  quod 
diversarum  specierum  diversi  sunt  fines. 

Quarta  ratio  est.  Oportet  quod  homo  ad  ultimum  finem 
per  proprias  operationes  perveniat.  Ergo  oportet  quod  ei 
superaddatur  aliqua  forma  ex  qua  operationes  eius  cffica- 
ciam  habeant  promerendi  ultimum  finem.  -  Probatur  con- 
sequentia.  Quia  unumquodque  operatur  secundum  pro- 
priam  formam. 

Quinta  ratio  est.  Modus  proprius  hominis  est  quod 
ad  perfectionem  suarum  operationum,  oportet,  supra  natu- 
rales  potentias,  ei  inesse   perfectiones  aliquas   et  habitus, 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CL,  CLI. 


quibus  quasi  connaturaliter,  faciliter  et  delectabiliter  bonum 
et  bene  operetur.  Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia.  Quia 
divina  providentia  omnibus  providet  secundum  modum 
suae  naturae. 

CoNFiRMATUR.  Quia  ad  Ephes.  v,  gratia  dicitur  lux,  quia 
per  ipsam  homo  promovetur  ad  Deivisionem:  lux  enim 
est  principium  videndi. 

VII.  Per  hoc  autem  excluditur  opinio  dicentium  gratiam 
nihil  in  homine  ponere :  sicut  nec  in  eo  qui  dicitur  gratiam 
regis  habere.  Qui  decepti  sunt  non  attendentes  differentiam 
inter  dilectionem  divinam  et  humanam.  Illa  enim  est  causa- 
tiva  boni  quod  in  aliquo  diligit:  non  autem  humana. 

Advertendum  quod,  licet  dilectio  humana  non  sit  uni- 
versaliter  causativa  boni  quod  in  aliquo  diligit,  oportet 
tamen  in  diiecto  esse  aliquam  perfectionem  qua  alius  ad 
eum  diligendum  provocetur.  Et  sic  in  illo  qui  dicitur  gra- 
tiam  regis  habere,  oportet  aliquam  perfectionem  ponere 
ex  qua  dilectio  regis  originem  habeat:  licet  non  oporteat 
in  ipso  aliquid  ponere  per  regis  dilectionem  causatum. 

Ex  his  manifeste  patet  opinionem  illorum  falsam  esse  qui 
dixerunt  gratiam  nihil  aliud  esse  quam  divinam  dilectionem 
et  acceptionem,  qua  Deus  hominem  ad  vitam  aeternam 
acceptat.  Vide  apud  Capreolum,  in  xvii  dist.  Primi  *. 

VIII.  Advertendum  etiam  quod  ex  supra  dictis  manifeste 
relinquitur  quid  sit  gratia  gratum  faciens :  idest,  quae 
hominem  Deo  gratum  reddit  ad  beatitudinem  consequen- 
dam.  Est  enim :  Forma  quaedam  et  perfectio  e.xistens  in 
creatura  rationali,  per  quam  homo  formaliter  redditur  Deo 
gratus  et  dilectus,  et  per  quam  est  homo  dignus  vita 
aeterna,  et  est  ad  eam  capescendam  ordinatus:  sicut  grave 
est  gravitate  formaliter  grave,  et  ad  locum  deorsum  per 
ipsam  ordinatur.  Et  cum  non  sit  forma  substantialis,  quia 
advenit  post  esse  completum  rei,  manifeste  relinquitur  quod 
sit  accidens;  et  qualitas  quaedam;  et  in  prima  specie  quali- 
tatis,  ut  dicitur  I"  II",  q.  cx,  a.  3  * ;  et  Verit.,  q.  xxvii,  a.  2  ** ; 
et  II  Sent.,  d.  xxvi,  a.  4*:  non  quidem  quod  proprie  possit 
dici  habitus  de  quo  locutus  est  Philosophus  in  Praedi- 
camentis  *,  cum  non  immediate  ordinetur  ad  operationem, 
nec  sit  in  potentia  animae,  sed  in  eius  essentia;  sed  est 
veluti  dispositio  et  habilitas  quaedam  respectu  gloriae,  quae 
est  gratia  consummata.  Unde  potest  dici  habitus  ad  essen- 
dum :  inquantum  hominem  constituit  in  quodam  esse  su- 
pernaturali,  faciens  ipsum  formaliter  vita  aeterna  dignum. 

Quomodo  autem  distinguatur  a  virtute,  vide  apud  Ca- 
preolum,  in  Secundo,  d.  xxvi*;  et  argumenta  Scoti,  cum 
eorum  solutionibus  * ;  item  I  Sent.,  d.  xvii,  q.  i  **. 


'  Qu.  I,  pag. 
70  sqq.  iTuron, 
1900). 


■  Ad  3. 
•  Ad  7. 
Ad  I. 


Cap.  VI. 


'  Qu. 

■    Ibid, 

263. 

"  (Joncl.  3,  p.  72 


255- 
258, 


--'v/Si^I&fStv^ 


CAPITULUM  CENTESIMUM  QUINQUAGESIMUM  PRIMUM 

QUOD  GRATIA  GRATUM  FACIENS  CAUSAT  IN  NOBIS  DILECTIONEM  DEI. 


•  Vid.  Comment. 
num.  ii.Qn.-Cf. 
cap.    CLiv,    fin., 
/n  praemttsii. 
'  Cap.  praec. 


X  praemissis  autem  manifestum  fit  quod 
per  auxilium  gratiae  divinae  gratum 
facientis  hoc  homo  consequitur,  quod 
Deum  diligat  *. 
Gratia  enim  gratum  faciens  est  in  homine  di- 
vinae  dilectionis  effectus  *.  Proprius  autem  di- 
vinae  dilectionis  effectus  in  homine  esse  videtur 
quod  Deum  diligat.  Hoc  enim  est  praecipuum 
in  intentione  diligentis,  ut  a  dilecto  reametur: 
ad  hoc  enim  praecipue  studium  diligentis  tendit, 
ut  ad  sui  amorem  dilectum  attrahat:  et  nisi  hoc 
accidat,  oportet   dilectionem   dissolvi.    Igitur   ex 


gratia  gratum  faciente  hoc  in  homine  sequitur, 
quod  Deum  diligat. 

Adhuc.  Eorum  quorum  est  unus  finis,  oportet 
aliquam  unionem  esse  inquantum  ordinantur  ad 

s  finem :  unde  et  in  civitate  homines  per  quandam 
concordiam  adunantur  ut  possint  consequi  rei- 
publicae  bonum  ;  et  milites  in  acie  oportet  uniri 
et  concorditer  agere  ad  hoc  quod  victoriam,  quae 
est  communis  finis,  consequantur.   Finis  autem 

■"  ultimus,  ad  quem  homo  per  auxilium  divinae 
gratiae  perducitur,  est  visio  Dei  per  essentiam, 
quae  propria  est  ipsius  Dei:    et   sic   hoc   finale 


3  facientis]  faciens  a  8  praecipuum]  principium  DZP. 

1  sequitur  Ita  DEGNX6;  consequitur  ceteri.         6  adunantur]  ordinantur  X,  ordinantur  et  adunantur  E,  adiuvantur  Z,  adimantur  b. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CLI. 


443 


•  IX  Ethic,  III, 
4  :  s.  Th.  1.  3.  - 
/l  Rhet.,  IV,  3.  - 
Cf.  Sallnst.,  Cat. 


bonum  communicatur  homini  a  Deo.  Non  potest 
igitur  homo  ad  hunc  finem  perduci  nisi  uniatur 
Deo  per  conformitatem  voluntatis.  Quae  est  pro- 
prius  effectus  dilectionis:  nam  amicorum  pro- 
prium  est  idem  peile  et  nolle,  et  de  eisdem  gaudere 
et  doiere  *.  Per  gratiam  ergo  gratum  facientem 
homo  constituitur  Dei  dilector:  cum  per  eam 
homo  dirigatur  in  finem  ei  communicatum  a  Deo. 

Amplius.  Cum  finis  et  bonum  sit  proprium 
obiectum  appetitus  sive  affectus,  oportet  quod 
per  gratiam  gratum  facientem,  quae  hominem 
dirigit  in  ultimum  finem,  affectus  hominis  prin- 
cipaliter  perriciatur.  Principalis  autem  perfectio 
atfectus  est  dilectio.  Cuius  signum  est,  quod  omnis 
motus  affectus  ab  amore  derivatur :  nuUus  enim 
desiderat,  aut  sperat,  aut  gaudet.  nisi  propter 
bonum  amatum ;  similiter  autem  neque  aliquis 
refugit,  aut  timet,  aut  tristatur,  aut  irascitur,  nisi 
propter  id  quod  contrariatur  bono  amato.  Prin- 
cipalis  ergo  effectus  gratiae  gratum  facientis  est 
ut  homo  Deum  diligat. 

Item.  Forma  per  quam  res  ordiuatur  in  ali- 
quem  finem,  assimilat  quodammodo  rem  illam 
fini :  sicut  corpus  per,  formam  gravitatis  acquirit 


similitudinem    et   conformitatem    ad    locum    ad 

quem  naturaliter  movetur.  Ostensum  est  autem  *  '  cap.  praec. 

quod  gratia  gratum  faciens  est  forma  quaedam 

in  homine  per  quam  ordinatur  ad  ulfimum  finem, 

qui  Deus  est.  Per  gratiam  ergo  homo  Dei  simi- 

litudinem  consequitur.  Similitudo  autem  est  dile- 

ctionis  causa :  omne  enim  simile  diligit  sibi  simiie  *.  '  •Et«'«-  "'"^  '9- 

Per  gratiam  ergo  homo  ef&citur  Dei  dilector. 

Praeterea.  Ad  perfectionem  operationis  requi- 
'  ritur  quod  aliquis  constanter  et  prompte  operetur. 
Hoc  autem  praecipue  facit  amor :  propter  quem 
etiam  difficilia  levia  videntur.  Cum  igitur  ex 
gratia  gratum  faciente  oporteat  hominis  opera- 
tiones  perfectas  fieri,  ut  ex  dictis  *  patet,  neces-  '  cap.  praec. 
sarium  est  quod  per  eandem  gratiam  Dei  dile- 
ctio  constituatur  in  nobis. 

Hinc  est  quod  Apostolus  dicit,  Rom.  v^:  Caritas 
Dei  diffusa  est  in  cordibus  nostris  per  Spiritum  San- 
ctum,  qui  datus  est  nobis.  Dominus  etiam  dilecto- 
'  ribus  suis  visionem  suam  repromittit,  dicens, 
loan.  XIV  ":  Qui  diligit  me.  diligetur  a  Patre  meo: 
et  ego  diligam  eum,  et  manijestabo  ei  meipsum. 

Unde  patet  quod  gratia,  quae  ad  finem  divinae 
visionis  dirigit,  dilecfionem  Dei  causat  in  nobis. 


3  Quae]  Qui  Prf. 

6  dileciionis  Ita  FZbPc  et  post  causa  N;  actionis  BCDEX,  actionis  vel  dilectionis  Y,  dilectionis  vel  actionis  W,  amoris  sE,  vel  dilectionis  H 
et  in  S  scriptor  supra  marginem;  lac.  G.  9   operationis]  operis  EX.  12  difficilia]  et  gravia  addunt  Pd.  19  etiam  Ita  EX;  autem 

ceteri. 

Commentaria   Ferrariensis 


*  Cf.  Commeni 
cap.cxLvii,num 


PosTQUAM  ostendit  Sanctus  Thomas  quid  sit  gratia,  con- 
sequenter  vult  ostenderc  qui  eiTectus  eam  concomi- 
tentur*.  Circa  hoc  autem  duo  facit:  primo,  determinat  de 
efFectibus  gratiae  gratiim  facientis;  secundo,  de  effectibus 
gratuitae  voluntatis  divinae  qui  dicuntur  gratiae  gratis 
datae,  cap.  cliv. 

Quantum  ad  primum,  ponit  tres  conclusiones :  primam 
in  hoc  capite;  secundam,  cap.  seq. ;  tertiam,  cap.  cuii. 

I.  Prima  est:  Per  auxiliiim  gratiae  gratum  facientis 
hoc  homo  consequitur,  quod  Deum  diligat :  intellige,  dile- 
ctione  caritatis,  qua  Deus  diligitur  ut  t)biectum  superna- 
turalis  beatitudinis. 

Et  arguit  primo  sic.  Proprius  divinae  dilectionis  elfectus 
in  homine  esse  videtur  quod  Deum  diligat.  Ergo  ex  gratia 
vid.  text.  et  gratum  faciente  hoc  in  homine  consequitur  *,  quod  Deum 
''  diligat.  -  Probatur  antecedens.  Quia  hoc  est  praecipuum 

in  intentione  diligentis,  ut  a  dilecto  reametur:  cum  ad 
hoc  praecipue  studium  diligentis  tendat,  ut  ad  sui  amorem 
dilectum  trahat.  -  Consequentia  vero  probatur:  quia  gratia 
gratum  faciens  est  in  homine  divinae  dilectionis  effectus. 

Advertendum  quod,  cum  tam  gratia  quam  Dei  dilectio 
hic  dicatur  esse  divinae  dilectionis  effectus,  proprius  tamen 
eius  effectus  dicitur  dilectio:  quia  est  primum  et  principale 
quod  Deus  per  suam  dileptionem  intendit.  Gratia  enim 
est  quasi  intrinsecus  divinae  dilectionis  effectus,  eique  im- 
mediatus:  quia  nomine  divinae  dilectionis,  qua  Deus  homi- 
nem  specialiter  diligit,  importatur  tam  ipse  actus  diligendi, 
quam  gratia,  quae  hominem  formaliter  Deo  gratum  et 
dilectum  facit.  Dilectio  autem  hominis,  qua  Deum  amamus, 
est  id  propter  quod  Deus  nobis  gratiam  impertit:  quia 
ad  hoc  nobis  dat  gratiam  ut  in  eius  amorem  elevemur. 
Et  ideo  dilectio  est  principale  quod  intenditur  in  hac  vita 
per  gratiae  collationem. 

Secundo.  Finis  ultimus,  ad  quem  homo  per  auxilium 
divinae  gratiae  perducitur,  est  visio  Dei  per  essentiam,  quae 
est  propria  ipsius,  et  communicatur  homini  a  Deo.  Ergo 
non  potest  homo  ad  hunc  finem  perduci  nisi  uniatur  Deo 
per    conformitatem    voluntatis,  qui  est   proprius   eftectus 


dilectionis.  Ergo  per  gratiam  gratum  facientem  homo  consti- 
tuitur  Dei  dilector.  -  Probatur  prima  conscquentia.  Quia 
eorum  quorum  est  unus  finis,  oportet  aliquam  unionem 
esse  inquantum  ordinantur  ad  finem:  ut  patet  in  civibus, 
et  in  miiitibus.  -  Secunda  vero:  quia  per  gratiam  homo 
dirigitur  in  finem  ei  communicatum  a  Deo. 

Attendendum,  ex  doctrina  Sancti  Thomae  l^  IT^  q.xxviii, 
a.  2,  quod  in  amore  amicitiae,  amans  bona  i'el  mala  amici 
reputat  quasi  sua,  et  voluntatem  amici  sicut  suam  :  ut 
quasi  in  siio  amico  videatur  bona  vel  mala  pati.  Et  propter 
hoc  dicitur  IX  Eth.  et  II  Rhet.,  quod  amicorum  est  eadem 
velle,  et  in  eodem  tristari  et  gaudere.  Idcirco  bene  hic 
dicitur  quod  conformitas  voluntati^s  est  proprius  effectus 
dilectionis,  scilicet   eius  quae   ad   amicitiam  pertinet. 

Tertio.  Principalis  perfectio  affectus  est  dilectio.  Ergo 
principalis  effectus  gratiae  gratum  facicntis  est  ut  homo 
Deum  diligat.  -  Probatur  antecedens  hoc  signo,  quod 
omnis  motus  aftectus  ab  amore  derivatur:  ut  patet  discur- 
rendo  per  omnes.  -  Consequentia  vero  probatur :  quia, 
cum  finis  et  bonum  sit  proprium  obiectum  affectus,  oportet 
quod  per  gratiam  gratum  facientem,  quae  hominem  dirigit 
in  ultimum  finem,  aftectus  hominis  principaliter  pcrficiatur. 

Advertendum  quod  non  sic  intelligendum  est  oportere 
per  gratiam  perfici  affectum  quasi  ipsa  sit  forma  et  pcrfectio 
in  voluntate  existens :  sed  quia  oportet  ex  ipsa  originari 
dilectionem,  quae  est  prima  aftectus  perfectio,  tanquam 
ex  eo  per  quod  homo  dirigitur  originaliter  et  fundamen- 
taliter  in  ultimum  finem. 

Quarto.  Gratia  gratum  facicns  est  quaedam  forma  in 
homine  per  quam  ordinatur  ad  ultimum  finem,  qui  est 
Deus.  Ergo  per  eam  homo  Dei  similitudinem  consequitur. 
Ergo  per  eam  cfficitur  Dei  dilector.  -  Probatur  prima 
consequentia.  Quia  forma  per  quam  res  ordinatur  inaliquem 
finem,  assimilat  quodammodo  rem  illam  fini:  ut  patet  in 
gravitate. 

Advertendum  quod  non  dicit  Sanctus  Thomas  formam 
assimilare  simpliciter  rem  fini,  sed  quodammodo :  quia  inter 
illa  non  est  proprie  similitudo,  quae  dicit   convenientiam 


44(3 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CLI,  CLII. 


in  forma;  sed  est  quaedam  similitudo  proportionis,  inquan- 
tum  forma  est  proportionata  ad  inducendum  finem,  et  sic 
finis  in  ea  aliquo  modo  virtualiter  continetur. 

Quinto.  Ut  ex  dictis  patet,  oportet  ex  gratia  hominis 
operationes  perfectiores  fieri.  Ergo  necesse  est  quod  per 
eam  Dei  dilectio  constituatur  in  nobis.  -  Probatur  conse-r 
quentia.  Quia  ad  perfectionem  operationis  requiritur  quod 
aliquis  constanter  et  prompte  operetur.  Hoc  autem  praecipue 
facit  amor,  per  quem  etiam  diificilia  et  gravia  levia  videntur. 

CoNFiRMATUR  auctoritate  Apostoli,  Rom.  v,  Caritas 
Dei  etc. ;  et  loan.  xiv,  Qui  diligit  me  etc. 

II.  Ad  evidentiam  supradictae  conclusionis,  consideran- 
dum  est  quod,  cum  per  gratiam  dicitur  homo  effici  Dei 
dilector,  hoc  non  est  sic  intelligendum  quasi  gratia  sit  forma 
dilectionis  Dei  formaliter  causativa,  eo  modo  quo  per  habi- 
tum  iustitiae  elicitur  iustitide  actus;  nec  etiaiTi  quia  sit 
etfective  proprie  caritatis  productiva,  qua  Deus  a  nobis 
diligitur:  sed  quia  naturaliter  praecedit  habitum  caritatis, 
illique  praesupponitur;  et  quia,  secundum   divinam   ordi- 


nationem,  eam  caritas  inseparabiliter  concomitatur,  et  ad 
eam  quasi  naturali  quadam  concomitantia  resultat,  sicut 
passio  subiectum  propriura  concomitatur.  Unde  potest  dici 
gratia  esse  causa  caritatis  eo  modo  quo,  inter  effectus  essen- 
tialiter  ordinatos,  quorum  scilicet  secundus  praesupponit 
primum,  effectus  primus  dicitur  causa  secundorum,  per 
modum  cuiusdam  naturalis  resultantiac  ab  ipso  proceden- 
tium :  -  hoc  autem  non  est  proprie  esse  causam  effectivam, 
sed  improprie.  Aut  etiam  esse  instrumentum  principalis 
flgentis,  omnes  illos  effectus  simul  producentis  secundum 
durationem,sed  ordine  quodam  secundum  naturam.  Propter 
hoc  non  proposuit  Sanctus  Thomas  gratiam  gratum  fa- 
cientem  esse  causam  dilectionis  qua  Deum  diligimus :  sed 
quod  per  auxilium  divinae  gratiae  lioc  liomo  consequitur, 
quod  Deum  diligat  *.  Ouod  idem  dictu  est  ac  si  diceretur 
quod  ad  gratiam  concomitantia  naturali  et  necessaria,  se- 
cundum  ordinem  divinae  providenfiae,  caritas  consequitur. 
-  Idem  dicendum  est  de  fide  et  spe,  de  quibus  inferius* 
est  sermo. 


■  Vid.  init.  capi- 
tuli. 


■  Cap.  CLii,  CLiii. 


— "viS^Sl^i^SSSv^^ 


Cap.  praec. 


CAPITULUM 
CENTESIMUM  9UINOUAGESIMUM  SECUNDUM 

QUOD  DIVINA   GRATIA  CAUSAT  IN  NOBIS  FIDEM. 


Cap.  CXLViii. 


X  hoc  autem  quod  diviiia  gratia  cari- 
tatem  in  nobis  causat*,  necessarium  est 
quod  etiam  in  nobis  fides  per  gratiam 
causetur. 
Motus  enim  quo  per  gratiam  in  ultimum  fi- 
nem  dirigimur,  est  voluntarius,  non  violentus,  ut 
supra  *  ostensum  est.  Voluntarius  autem  motus  in 
aliquid  esse  non  potest  nisi  sit  cognitum.  Oportet 
igitur  quod  per  gratiam  in  nobis  cognitio  ultimi 
finis  praestituatur,  ad  hoc  quod  voluntarie  diri- 
gamur  in  ipsum.  Haec  autem  cognitio  non  potest 
esse  secundum  apertam  visionem  in  statu  isto,  ut 
•cap  xLvui.Lii.  supra  *  probatum  est.  Oportet  igitur  quod  sit  co- 
gnitio  per  fidem. 

Amplius.  In  quolibet  cognoscente  modus   co- : 
gnitionis  consequitur  modum  propriae   naturae: 
unde  alius  modus  cognitionis  est  angeli,  hominis, 
et  bruti  animalis,  secundum  quod  eorum  naturae 

•  Lib.  II,  cap.  diversae  sunt.  ut  ex  praemissis  *  patet.  Sed  ho- 

LXVIll,      LXXXII;  ...  ^^-  ,    .  ^„  ,    ,. 

xcvi  sqq.  mmi.  ad  consequendum  ultimum  nnem,  additur 

aliqua  perfectio  super  propriam  naturam,  scilicet 

•  cap.  CL.         gratia,  ut  ostensum  est*.  Oportet  igitur  quod  etiam 

super  cognitionem  naturalem  hominis,  addatur 
in  eo  aliqua  cognitio  quae  rationem  naturalem 
excedat.  Et  haec  est  cognitio  fidei,  quae  est  de 
his  quae  non  videntur  per  rationem  naturalem. 
Item.  Quandocumque  ab  aliquo  agente  mo- 
vetur  aliquid  ad  id  quod  est  proprium  illi  agenti, 
oportet  quod  a  pHncipio  ipsum  mobile  subdatur 
impressionibus  agentis    imperfecte,  quasi   alienis 


et  non  propriis  sibi,  quousque  fiant  ei  propriae 
in  termino  motus:  sicut  lignum  ab  igne  primo 
calefit,  et  ille  calor  non  est  proprius  ligno,  sed 
praeter  naturam  ipsius;  in  fine   autem,  quando 

s  iam  lignum  ignitum  est,  fit  ei  calor  proprius  et 
connaturalis.  Et  similiter,  cum  aliquis  a  magistro 
docetur,  oportet  quod  a  principio  conceptiones 
magistri  recipiat  non  quasi  eas  per  se  intelligens, 
sed  per  modum  credulitatis,  quasi    supra   suam 

10  capacitatem  existentes :  in  fine  autem,  quando 
iam  edoctus  fuerit,  eas  poterit  intelligere.  Sicut 
autem  ex  dictis  *  patet,  auxilio  divinae  gratiae 
dirigimur  in  ultimum  finem.  Ultimus  autem  finis 
est  manifesta  visio  Primae  Veritatis  in  seipsa :  ut 

is  supra  *  ostensum  est.  Oportet  igitur  quod.  ante- 
quam  ad  istum  finem  veniatur,  intellectus  hominis 
Deo  subdatur  per  modum  credulitatis,  divina  gra- 
tia  hoc  faciente. 

Praeterea.   In   principio    huius   Operis  positae 

20  sunt  utilitates  propter  quas  necessarium  fuit  di- 
vinam  veritatem  hominibus  per  modum  credu- 
litatis  proponi  *.  Ex  quibus  etiam  concludi  potest 
quod  necessarium  fuit  fidem  esse  divinae  gratiae 
effectum  in  nobis. 

25  Hinc  est  quod  Apostolus  dicit,  ad  Ephes.  w^: 
Gratia  salvati  estis  per  Jidem-  Et  hoc  non  ex  vobis: 
Dei  enim  doniim  est. 

Per  hoc  autem  excluditur  error  Pelagianorum, 
qui  dicebant  quod    initium    fidei    in    nobis    non 

10  erat  a  Deo,  sed  a  nobis  *. 


Commentaria  Ferrarienrsis 

•Cf.  Comment.    ^ecu.nda    conclusio    est  * :    Ex  hoc    quod  divina   gratia  I 

cap.  praec,  init.     ^  -.    ^  .  ,  .  i  ,°     . 

<J  caritatem  in  nobis  causat,  necessarium  est  quod  etiam 
in  nobis  fides  per  gratiam  causetur,  \ 


Cap.  cxLvii. 


Cap.  L  sq. 


*  Lib. 
sqq. 


I,  cap.  III 


*  Cf.    Aug.,   de 
Haeret.,  lxviii. 


24  aliqua]  alia  EGfc.         27  aiiquo  Ita  DYZbPc;  alio  ceteri.         3o  imperfecte  Ita  EWXP;  (et  D)  in  perfectione  ceteri. 
2  primo  Ita  EXZPd;  om  W,  proprio  ceteri.         14  Primae  Ita  DEWXZPii;  propriae  ceteri.         20  divinam  om  GN.  25  11  Ita  EXPc; 

V  ceteri. 


Probatur  primo  sic.  Motus  quo  per  gratiam  in  ultimum 
finem  dirigimur,  est  voluntarius,  non  violentus.  Ergo  oportet 
ut  per  gratiam  in  nobis  cognitio  ultimi  finis  praestituatur. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CLII,  CLIII. 


447 


Ergo  etc.  -  Probatur  prima  consequentia.  Quia  voiun- 
tarius  motus  in  aliquid  esse  non  potest  nisi  sit  cognitum. 
-  Secunda  vero :  quia  illa  finis  cognitio  non  potest  es^e 
secundum  apertam  visionem  in  statu  isto. 

Adverte  quod  haec  ratio  ex  hoc  fundamento  procedit, 
quod  causa  alicuius  effectus  ab  ea  naturaliter  resultantis, 
est  etiam  causa  effectus  ipsum  naturaliter  antecedentis. 
Sic  enim,  cum  cognitio  ultimi  finis  naturaliter  antecedat 
eius  dilectioncm,  quae  gratiam  concomitatur,  necesse  est 
ut  gratia   etiam   fidei   sit   causa,   sicut  est    causa    caritatis. 

Secundo.  Homini,  ad  consequendum  ultimum  finem, 
additur  aliqiia  perfectio  supra  propriam  naturam,  scilicet 
gratia.  Ergo  oportet  ut  etiam  ei,  supra  naturalem  cogni- 
tionem,  addatur  aliqua  cognitio  quae  naturalem  rationem 
excedat.  Haec  autem  est  cognitio  fidei.  Ergo  etc.  -  Pro- 
batur  prima  consequentia.  Quia  in  quolibet  cognoscente 
modus  cognit'ionis  consequitur  modum  propriae  naturae: 
ut  apparet  in  diversitate  naturarum. 

Adverte  quod  ista  ratio  ostendit  concomitantiam  neces- 
sariam  fidei  ad  gratiam.  Quia  sicut  modum  naturalem  rei 
habentis  cognitionem  consequitur  naturalis  cognitio,  eo 
quod  naturae  sit  proportionata  cognitio,  qua  res  in  suas 
operationes  dirigitur ;  ita  modum  naturae  elevatae  per 
gratiam  supra  naturalem  modum,  debet  consequi  cognitio 
quae  supra  naturalem  cognitionem  sit. 


1        Tertio.  Auxilio  divinae  gratiae  dirigimur  in  -ultimum 

:  finem,  qui  est  manifesta  visio  Primae  Veritatis  in  seipsa. 
Ergo    oportet   quod,  antequam  ad    istum  finem   veniatur, 

:  intedectus  hominis  Deo  subdatur  per  modum  credulitatis, 

!  divina  gratia  hoc  faciente.  -  Probatur  consequentia.  Quia 
quandocumque  ab  aliquo  agente  movetur  aliquid  ad  id 
quod  est  proprium  illi  agenti,  oportet  quod  a  principio 
mpbile  subdatur  impressionibus  agentis  imperfecte,  quasi 
alienis  et  non  propriis  sibi,  quousque  fiant  ei  propriae  in 
termino  motus.  -  Declaratur  in  calefactiope  ligni  ab  igne; 
et  in  eruditione  discipuli  a  magistro. 

I  Adverte  quod  ista  ratio  ex  hoc  fundamento  procedit, 
quod  actio  agentis  perfecti  accipitur  in  imperfecto,  primo 
quidero  imperfecte,  deinde  perfecte,  quousque  res  ad  per- 
fectionem  perveniat.  Ista   enim   est  naturalis   conditio   rei 

'  tendentis  de  imperfecto  ad  perfectum :  ut  et  in  omnibus 
rebus  naturalibus  apparet;  et  in  traditione  doctrinae. 

Quarto.    Idem  concludi   potest  ex  utilitatibus   proptef 

;  quas  ostensum  est  in  principio  huius  Operis  necessarium 
fuisse  ut  divina  veritas  per  modum  creduhtatis  hominibus 
proponeretur. 

CoNFiRMATUR  auctoritate  Apostoli,.ad  Ephes.  n,  Gratid 
salvati  etc. 

Per  hoc  autem  Pelagianorum  error    excluditur,  dicen- 

I  tium  initium  fidei  a  nobis  esse,  non  a  Deo. 


— vKSS^lS^cV^ 


CAPITULUM 
CENTESIMUM  QUINQUAGESIMUM  TERTIUM 

QUOD  DIVINA  GRATIA  CAUSAT  IN  NOBIS  SPEM. 


•  IX  Ethic,  IV, 
1.  5;  TJii,  5.  -  s. 
Th:  I.  4,  8. 


Cap.  0.1. 


X  eisdem  etiam  ostendi  potestquod  opof- 
tet  in  nobis  per  gratiam  spem  futurae 
beatitudinis  causari. 

Dilectio  enim  quae  est  ad  alios,  pro- 
venit  in  homine  ex  dilectione  hominis  ad  seipsum, 
inquantum  ad  amicum  aiiquis  se  habet  sicut  ad 
se  *.  Diligit  autem  aliquis  seipsum  inquantum 
vult  sibi  bonum :  sicut  alium  diligit  inquantum 
vult  ei  bonum.  Oportet  igitur  quod  homo,  per 
hoc  quod  circa  proprium  bonum  atficitur,  per- . 
ducatur  ad  hoc  quod  afficiatur  circa  bonum  al- 
terius.  Per  hoc  igitur  quod  aliquis  ab  alio  sperat 
bonum,  fit  homini  via  ut  illum  diligat  a  quo 
bonum  sperat,  secundum  seipsum :  diligitur  enim 
aliquis  secundum  seipsum  quando  diligens  bo-  ■ 
num  eius  vult,  etiam  si  nihil  ei  inde  proveniat. 
Cum  igitur  per  gratiam  gratum  facientem  cause- 
tur  in  homine  quod  Deum  propter  se  diligat  *, 
consequeiis  fuit  ut  etiam  per  gratiam  homo  spem 
de  Deo  adipisceretur.  -  Amicitia  vero,  qua  quis 
alium  secundum  se  diligit.  etsi  non  sit  propter 
propriam  utilitatem,  habet  tamen  multas  utilitates 
consequentes.  secundum  quod  unus  amicorum 
alteri  subvenit  ut  sibi  ipsi.  Unde  oportet  quod, 
cum  aliquis  alium  diligit,  et  cognoscit  se  ab  eo  ■■ 
diligi,  quod  de  eo  spem  habeat.  Per  gratiam  au- 
tem  ita  constituitur  homo  Dei  dilector,  secundum 
caritatis  affectum,  quod  etiam  instruitur  per  fidem 


quod  a  Deo  praediligatur :  secundum  illud  quod 
habetur  I  loan.  iv'":  In  hoc  est  dilectio,  non  quasi 
nos  diiexerimiis  Deiim,  sed  quoniam  ipse  prior 
dilexit  nos.  Consequitur  igitur  ex  dono  gratiae 
quod  homo  de  Deo  spem  habeat.  -  Ex  quo 
etiam  patet  quod,  sicut  spes  est  praeparatio  ho- 
minis  ad  veram  Dei  dilectionem,  ita  et  e  converso 
ex  caritate  homo  in  spe  confirmatur. 

Amplius.  In   omni   diligente    causatur   deside- 

.  rium  ut  uniatur  suo  dilecto  inquantum  possibile 
est :  et  hinc  est  quod  delectabillssimum  est  amicis 
convivere.  Si  ergo  per  gratiam  homo  Dei  dile- 
ctor  constituitur,  oportet  quod  in  eo  causetur  de- 
siderium  unionis  ad  Deum,  secundum  quod  pos- 
sibile  est.  Fides  autem,  quae  causatur  ex  gratia*, 
declarat  possibilem  esse  unionem  hominis  ad 
Deum  secundum  perfectam  fruitionem,  in  qua 
beatitudo  consistit.  Huius  igitur  fruitionis  desi- 
derium  in  homine  consequitur  ex  Dei  dilectione. 

'  Sed  desiderium  rei  alicuius  molestat  animam 
desiderantis  nisi  adsit  spes  de  consequendo.  Con- 
veniens  igitur  fuit  ut  in  hominibus  in  quibus 
Dei  dilectio  et  fides  causatur  per  gratiam,  quod 
etiam  causetur  spes  futurae  beatitudinis  adi- 
piscendae. 

Item.  In  his  quae  ordinantur  ad  aliquem  finem 
desideratum,  si  aliqua  difficultas  emerserit,  sola- 
tium  affert  spes  de  fine  consequendo :  sicut  ama- 


14    diligitur  Ita  DEGN6;  diligit  BHWXYZc;  diligitur . . .  seipsum  liotn  om  CFPd. 
Y,  autem  b.  ^ 

4    Consequitur   Ita  EGNXPc;  cnusetur  a,  causatur  DWYZi.  10    suo   dilecto]  sua   dilectio  aY,  dilecto   .suo  \V. 

a3  quod  post  etiam  GN.         28  spes  om  aWY. 


20   vero  Ita  DGHWZPc;  vera  BCEFX,  enim  vera 

22     ut  om  W. 


Cap.  praec. 


448 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CLIII. 


ritudinem  medicinae  aliquis  leviter  fert  propter  quod  aliquis  pergat  in  finem  aliquem,  oportet 
spem  sanitatis.  In  processu  autem  quo  in  beati-  quod  afficiatur  ad  finem  illum  tanquam  possi- 
tudinem  tendimus,  quae  est  finis  omnium  desi-  bilem  haberi:  et  hic  est  affectus  spei.  Cum  igitur 
deriorum  nostrorum,  multa  dif&cilia  imminent  per  grafiam  dirigatur  homo  in  ultimum  finem 
sustinenda :  nam  virtus,  per  quam  ad  beatitudi-  ;  beatitudinis,  necessarium  fuit  ut  per  gratiam  im- 
II  Ethic,  m,  nem  itur,  circa  difjicilia  est*.  Ad  hoc  igitur  ut  primeretur  humano  affectui  spes  de  beatitudine 
levius  et  promptius  homo  in  beafitudinem  ten-     consequenda. 

deret,  necessarium  fuit  ei  spem  de  obtinenda  bea-         Hinc  est  quod  dicitur  I  Petri  i '  * :  Regeneravit 
titudine  adhibere.  nos  in  spem  i>imm,   in   hereditatem  immarcesci- 

Praeterea.  Nullus  movetur  ad  finem  ad  quem  i°  bilem,  conservatam  in   caelis.  Et  Rom.   viii  -■*  di- 
aestimat  esse  impossibile  perveniri.  Ad  hoc  igitur     citur:  Spe  salvi  facti  siimus. 


10 ;  s.  Tli.   1.  ■}. 


Commentaria  Ferrariensis 


'  Comment.  cap. 

CLII. 


•  Cf.  Corament.    rpERTiA  conclusio  cst  * :   Oportet  per   gratiam    in  nobis 
cap.  CLi,  init.        J^    spem  futurae  beatitudinis  causari. 

1.  Probatur  primo,  ex  eo  quod  per  gratiam  causatur 
in  nobis  caritas  et  fides.  Et  procedit  ex  duplici  capite : 
ex  eo  scilicet  quod  spes  caritatem  antecedit;  et  ex  eo  quod 
caritatem  sequitur  spei  confirmatio.  Utroque  enim  modo 
sequitur  quod  gratia,  quae  est  caritatis  causa  et  fidei,  sit 
etiam  causa  spei :  quia,  ut  dicebatur  superius  *,  quod  est 
causa  alicuius  per  modum  naturalis  sequelae  ab  ipso  ori- 
ginati,  est  etiam  causa  eius  quod  antecedit  ad  ipsum ;  et 
similiter  quod  est  causa  alicuius,  est  etiam  causa  eius  quod 
ad  ipsum  naturaliter  consequitur. 

Ex  primo  itaque  capite  arguitur  sic.  Causatur  in  homine 
per  gratiam  gratum  facientem  quod  Deum  propter  se  diligat. 
Ergo  sequitur  ut  per  ipsam  homo  spem  de  Deo  adipiscatur. 
-  Probatur  consequentia.  Quia  per  hoc  quod  aliquis  ab 
alio  sperat  bonum,  fit  homini  via  ad  hoc  ut  illum  diligat 
secundum  seipsum:  volendo  scilicet  ei  bonum,  etiam  si 
nihil  sibi  inde  proveniat.  -  Hoc  autem  probatur:  quia,  cum 
dilectio  quae  est  ad  alios  proveniat  in  homine  ex  dilectione 
quae  est  ad  seipsum,  oportet  quod  homo,  per  hoc  quod 
circa  proprium  bonum  afficitur,  perducatur  ad  hoc  quod 
afficiatur  circa  bonum  alterius. 

Ex  secundo  vero  capite  arguitur  sic.  Per  gratiam  ita 
constituitur  homo  Dei  dilector,  secundum  caritatis  atfectum, 
quod  etiam  instruitur  per  fidem  quod  a  Deo  praediligatur, 
ut  habetur  I  loan.  iv.  Ergo  sequitur  ex  dono  gratiae  quod 
homo  de  Deo  spem  habeat.  -  Probatur  consequentia.  Quia, 
cum  amicitia  multas  habeat  utilitates  consequentes,  quamvis 
propter  propriam  utilitatem  non  sit,  oportet,  cum  aliquis 
alium  diligit,  et  cognoscit  se  ab  eo  diligi,  quod  de  eo 
spem  habeat. 

2.  Ad  evidentiam  huius  rationis,  considerandum  est,  ex 
doctrina  Sancti  Thomae  IP  11"",  q.  xvii,  a.  8 ;  et  de  Virtut., 

'  Ai.  Qa.  unka  qu.  de  Spe*,  a.  3,  quod,  cum  duplex  sit  amor,  scilicet  imper- 
fectus,  quo  quis  amat  aliquid  non  propter  ipsum,  sed  ut 
illius  bonum  sibi  ipsi  proveniaf,  et  perfectus,  quo  aliquis 
secundum  se  amatur:  spes  ad  primum  amorem  .<spectat, 
cum  ille  speret  qui  aliquid  obtinere  intendit ;  ad  caritatem 
vero,  quae  inhaeret  Deo  secundum  seipsum,  pertinet  se- 
cundus  amor.  Et  quia  via  generationis  imperfectum  prae- 
cedit  perfectum ;  via  vero  perfectionis  et  formae  perfectum 
naturaliter  est  prius  imperfecto:  ideo  convenienter  dictum 
est,  per  hoc  quod  aliquis  ab  alio  sperat  bonum,  parari 
viam  ad  hoc  ut  illum  secundum  seipsum  diligat;  et  quod 
ex  caritate  homo  in  spe  confirmatur,  tanquam  videlicet 
ex  priore  naturaliter  et  secundum  perfectionem. 

II.  Secundo.  Ex  gratia  homo  dilector  Dei  constituitur. 
Ergo  causatur  in  eo  desiderium  unionis  ad  Deum,  secun- 
dum  quod  possibile  est.  Sed  fides,  quae  causatur  ex  gratia, 
declarat  possibilem  esse  unionem  hominis  ad  Deum  secun- 
dum  perfectam  fruitionem.  Ergo  et  desiderium  fruitionis 
divinae  a  gratia  et  a  dilectione  causatur.  Ergo  et  spes  futurae 
beatitudinis  adipiscendae.  -  Probatur  prima  consequentia. 
Quia  in  omni  diligente  causatur  desiderium  ut  uniatur  suo 
dilecto  quantum  possibile  est.  -  Ultima  vero:  quia  desi- 
derium  rei  alicuius  molestat  animum  desiderantis  nisi  adsit 
spes  de  consequendo. 


de  Spe. 


Adverte  quod  fundamentum  huius  rationis  est  quod  a 
gratia  causatur  dilectio  et  fides.  Ab  iis  autem  duobus 
causatur  spes  divinae  fruitionis  obtinendae:  a  dilectione 
quidem,  inquantum  ab  ipsa  causatur  desiderium  possibilis 
unionis  ad  Deum;  a  fide  autem,  inquantum  ostenditur  per 
ipsam  talem  unionem,  quae  est  secundum  perfectam  fruitio- 
nem,  possibilem  esse. 

Tertio.  In  processu  quo  in  beatitudinem  desideratam 
tanquam  in  ultimum  finem  tendimus,  multa  difficilia  immi- 
nent  sustinenda:  cum  virtus,  per  quam  ad  eam  tendimus, 
circa  difficilia  sit.  Ergo,  ad  hoc  ut  levius  et  promptius 
homo  in  beatitudinem  tenderet,  necessarium  fuit  ei  spem  de 
ea  obtinenda  adhibere.  -  Probatur  consequentia.  Quia  in 
iis  quae  ordinantur  ad  aliquem  finem  desideratum,  si  aliqua 
difficultas  emerserit,  solatium  atfert  spes  de  fine  conse- 
quendo:  ut  patet  in  desiderante  sanitatem. 

Quarto.  Per  gratiam  homo  dirigitur  in  ultimum  finem. 
Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia.  Quia,  cum  uullus  mo- 
veatur  ad  finem  ad  quem  aestimat  esse  impossibile  per- 
veniri,  ad  hoc  quod  aliquis  pergat  in  finem  aliquem,  oportet 
ut  afficiatur  ad  illum  tanquam  possibilem  haberi.  Et  hic 
est  affectus   spei. 

Ad  huius  ultimi  dicti  evidentiam,  considerandum  est, 
ex  doctrina  Sancti  Thomae  in  quaestionibus  praeallegatis, 
quod  spes  ad  appetitum  spectat:  quia  tendit  in  bonum 
tanquam  in  obiectum,  bonum  autem  est  voluntatis  obie- 
ctum.  Est  enim  sperare  motus  quidam  appetitiuae  virtutis 
tendentis  in  bonum  arduum  possibile,  sed  cum  difficultate 
assequendum  *.  Propterea  bene  hic  dictum  est  quod  affici  ad 
aliquem  finem  tanquam  possibilem  haberi,  est  affectus  spei. 

CoNFiRMATUR  conclusio  auctoritate  I  Petri  i,  Regeneravit 
etc. ;  et  ad  Rom.  viii,  Spe  etc. 

III.  Circa  praedicta  dubium  occurrit.  Videtur  enim  quod 
gratia  non  praecedat  fidem,  caritatem  et  spem,  tanquam 
earum  aliquo  modo  causa,  ut  ostensum  est  in  praeceden- 
tibus  * :  sed  magis  gratia  sequatur  ad  ista.  Ut  enim  ostendit 
Sanctus  Thomas  in  P  11"',  q.  cxiti*  ;  et  Verit.,  q.  xxvni  **,  ad 
iustificationem  impii  requiritur  motus  liberi  arbitrii  in  Deum 
secundum  fidem  et  caritatem  et  spem,  tanquam  dispositio 
ad  susceptionem  gratiae.  Sed  dispositio  praecedit  formam. 
Ergo  praedicta  gratiam  praecedunt. 

2.  Ad  huius  evidentiam,  considerandum  est  quod  hoc  loco 
intendit  Sanctus  Thomas  ponere  ordinem  gratiae  ad  vir- 
tutes  supradictas  qui  convenit  eis  per  se:  non  autem  ordinem 
qui  convenit  cis  per  accidens,  ratione  conditionis  subiecti. 
Quod  autem  gratia  infundatur  homini  adulto  existenti  in 
peccato,  et  per  consequens  cui  conveniat  se  per  actum 
liberi  arbitrii  ad  gratiam  praeparare,  per  accidens  est:  cum 
etiam  in  non  adulto  per  baptismum  gratia  infundatur 
absque  liberi  arbitrii  praeparatione  et  dispositione.  Ideo  ac- 
cidit  gratiae  quod  ad  ipsam  comparentur  actus  illarum  vir- 
tutum  per  modum  dispositionis  et  praeparationis  cuiusdam. 
Per  se  autem  convenit  gratiae  ut  sit  radix  et  fundamentum 
illarum  virtutum,  et  earum  aliquo  modo  forma:  et  per  con- 
sequens  quod  illas  naturae  ordine  praecedat,  sicut  animae 
essentia  suas  praecedit  potentias.  Et  ideo  hic  ponitur  gratia 
tanquam  ipsas  virtutes  naturae  ordine  praecedens :  et  falsum 
est  quod  motus  liberi  arbitrii  sit  per  se  dispositio  ad  gratiam. 


'  Cf.  1«""  11» 


A  cap.  C1.I 

Art.  3,  4. 
•  Art.  3,  4. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CLIII,  CLIV. 


449 


3.  Sed  tamen,  quia  etiam  in  adulto  peccatore,  dum  iusti- 
ficatur,  infunduntur  in  eodem  instanti  gratia  atque  virtutes 
supradictae,  quae  theologales  dicuntur,  oportet  etiam  inter 
illas  naturae  ordinem  investigare.  Ubi  advertendum  est, 
ex  doctrina  Sancti  Thomae  de  Verit.,  q.  xxviii,  a.  8,  quod 
ordo  naturae  potest  attendi  dupliciter  inter  ista:  scilicet 
secundum  rationem  causae  materialis,  in  quo  ordine  imper- 
fectum  est  prius  pertecto,  tanquam  materiae  propinquius; 
et  secundum  ordinem  caitsae  formalis,  in  quo  ordine  prius 
est  quod  est  formalius  et  perfectius.  Primo  modo,  motus 
liberi  arbitrii  naturaliter  praecedit  gratiae  infusionem,  sicut 
dispositio  materialis  formam  :  secundo  vero  modo,  gratia 
praecedit  motum  liberi  arbitrii.  Sicut  dispositio  quae  est 
necessitans  ad  formam,  ipsam  concomitans,  in  rebus  natu- 
ralibus,  aliquo  modo  praecedit  formam  substantialem,  in 
genere  causae  materialis,  inquantum  se  tenet  ex  parte 
niateriae :  sed  ex  parte  causae  formalis,  est  e  converso, 
quia  forma  substantialis  perfcit  et  materiam  et  accidentia 
materialia. 

IV.  Sed  resultat  dubium.  Nam  Sanctus  Thomas,  I  II", 
q.  cxiii,  a.  8,  ad  2,  loquens  de  motu  liberi  arbitrii  inquantum 
est  dispositio  ad  gratiam,  ait  quod  naturae'  ordine  praecedit 
consecutionem  gratiae,  sequitur  autem  gratiae  infusionem. 
Hic  autem  dictum  est,  de  mente  ipsius,  quod  praecedit 
gratiae    infusionem. 

Respondetur  quod  nulla  est  repugnantia  in  dictis  Sancti 
Thomae,  si  diligenter  considerentur.  De  gratiae  enim  infu- 
sione  dupliciter  loqui  possumus.  Uno  mondo,  ut  se  tenet 
ex  parte  agentis  tantum,  distinguiturque  a  motu  patientis, 
qui  dicitur  gratiae  susceptio,  eo  modo  quo  actio  distin- 
guitur  a  passione  formaliter ;  alio  modo,  ut  ex  parte  pa- 
tientis  se  tenet :  sicut  calefactio  potest  accipi  pro  actione 
calefacientis  tantum,  et  potest  accipi  pro  passione  calefacti, 
sive  pro  susceptione  caloris.  Si  accipiatur  secundo  modo, 
sic  gratiae  infusio  ordine  naturae  motum  liberi  arbitrii 
sequitur:  et  ad  hunc   sensum   locuti   sumus   superius.   Si 


autem  primo  modo  accipiatur,  sic  praecedit:  et  ad  hunc 
sensum  loquitur  in  Prima  Secundae.  -  Sub  aliis  verbis, 
potest  dici  quod  dupliciter  ista  considerari  possunt.  Uno 
modo,  ex  parte  agentis:  et  sic  gratiae  infusio  praecedit, 
quia  prius  est  actionem  ab  agente  procedere  quam  aliquam 
dispositionem,  simul  praesertim  existentem  cum  forma,  in 
mobili  suscipi.  Alio  modo,  ex  parte  mobilis:  et  sic  gratiae 
infusio  sequitur,  quia  prius  natura  est  subiectum  ad  formam 
disponi,  quam  suscipere  formam. 

2.  Quod  autem  hoc  sit  ad  mentem  Sancti  Thomae, 
patet  ex  verbis  eius,  in  quibus  ait  quod  dispositio  subiecti 
praecedit  susceptionem  formae  ordine  naturae,  sequitur 
tamen  actionem  agentis,  per  quam  etiam  ipsum  subiectum 
disponitur.  Et  ideo  motus  liberi  arbitrii  praecedit  conse- 
cutionem  gratiae,  sequitur  autem  gratiae  infusionem.  Patet 
cnim  quod  in  iis  verbis  supponit  Sanctus  Thomas  una 
actione  infundi  gratiam  et  dispositionem  ad  ipsam;  et  quod 
accipit  infusionem  gratiae  pro  actione  tantum  qua  Deus 
gratiam  infundit,  quae  naturaliter  et  dispositionem  subiecti 
et  formae  susceptionem  praecedit,  sicut  actio  praecedit  natu- 
raliter  passionem.  Et  sic  considerat  ordinem  istorum  ex 
parte  agentis,  cum  dicit  gratiae  infusionem  praecedere 
dispositionem  subiecti  et  motum  liberi  arbitrii.  Cum  autem 
dicit  dispositionem  subiecti  et  motum  liberi  arbitrii  prae- 
cedere  susceptionem  gratiae,  constat  quod  loquitur  de 
infusione  gratiae  ex  parte  suscipientis;  et  quod  considerat 
ordinem  dispositionis  et  formae  ex  parte  mobilis  sive 
susceptivi,  in  quo  naturaliter  prius  recipitur  dispositio  ad 
formam  quam  ipsa  forma.  Unde  patet  quod  intentio  Sancti 
Thomae  in  Prima  Secundae  non  discordat  ab  iis  quae  in 
QQ.  de  Veritate  dicit,  et  quod  superius  annotavimus:  sci- 
licet  quod,  secundum  ordinem  causae  materialis,  motus 
liberi  arbitrii  praecedit  gratiae  infusionem,  quam  in  Prima 
Secundae  vocat  gratiae  susceptionem ;  secundum  vero  ordi- 
nem  causae  formalis,  gratiae  infusio,  quae  scilicet  nominat 
actionem,  motum  liberi  arbitrii  praecedit. 


-'^^/^^V^adw^ 


CAPITULUM 
CENTESIMUM  QUINQUAGESIMUM  QUARTUM 

DE  DONIS  GRATIAE  GRATIS  DATAE. 
IN    OUO    DE   DIVINATIONIBUS   DAEMONUM. 


*  Lib 

XLVII . 


uiA  vero  ea  quae  homo  per  se  non  videt, 
cognoscere  non  potest  nisi  ea  recipiat 
ab  eo  qui  videt ;  fides  autem  est  de  his 
quae  non  videmus:  oportet  cognitionem 


sibiiia  enim,  quorum  visio  beatos  facit,  de  quibus 
fides  est,  primo  a  Deo  revelantur  angelis  beatis 
per  apertam  visionem,  ut  ex  supra*  dictis  patet.  •  cap.  lxxix  sq. 
Deinde,  angelorum  interveniente  officio,  mani- 


eorum  de   quibus   est  fides,   ab  eo  derivari  qui  s  festantur  quibusdam  hominibus,  non  quidem  per 


ea  ipse  videt.  Hic  autem  Deus  est,  qui  seipsum 
perfecte  comprehendit,  et  naturaliter  suam  es- 
I,  cap.  sentiam  videt  *:  de  Deo  enim  fidem  liabemus. 
Oportet  igitur  ea  quae  per  fidem  tenemus,  a  Deo 
in  nos  pervenire.  Cum  autem  quae  a  Deo  sunt, 


apertam  visionem,  sed  per  quandam  certitudinem 
provenientem  ex  revelatione  divina. 

Quae  quidem  revelatio  fit  quodam  interiori  et 
intelligibili  lumine  mentem  elevante  ad  percipien- 
dum  ea  ad  quae  per  lumen  naturale  intellectus 


•  Cap.  Lxxvii.  - 
Cf.  Rom.  XIII,  I. 


ordine  quodam  agantur,  ut  supra  *  ostensum  est,  pertingere  non  potest.  Sicut  enim  per  lumen  na- 

in  manifestatione  eorum  quae  sunt  fidei,  ordinem  turale  intellectus  redditur  certus  de  his  quae  lu- 

quendam  observari  oportuit:  scilicet  ut  quidam  mine  illo  cognoscit,  ut  de  primis  principiis;  ita 

immediate  a  Deo  reciperent,  alii  vero  ab  his,  et  et  de  his  quae  supernaturali  lumine  apprehendit, 

sic  per  ordinem  usque  ad  ukimos.  -s  certitudinem  habet.  Haec  autem  certitudo  neces- 

In  quibuscumque  autem  est  aliquis  ordo,  opor-  saria  est  ad  hoc  quod  aliis   proponi    possint  ea 

tet  quod,  quanto  aliquid  est  propinquius  primo  quae  divina  revelatione  percipiuntur :  non  enim 

principio,  tanto   virtuosius   inveniatur.   Quod  in  cum  securitate  aliis  proferimus  de  quibus  certi- 

cf-infra  parag.  \^qq  ordiue  manifcstationis  divinae  apparet  *.  Invi-  tudinem   non   habemus.  Cum   praedicto   autem 


Post  gradum;  et 
parag.  Sequitur 
autem. 


4  cognitionem  eorura  Ita  E;  cognitionem  fidei  eorum  (eorum  esse  B,  vel  eorum  b)  ceteri. 

4  manifestantur  Ita  DEWX;  manifestnt  FGNYcd,  manifestant  BCHZ.  manifestatur  6P.         i3  ita  et]  ita  Pc. 

SOMMA  CoKTRA  GkNTII.KS  D.  ThOMAK  ToM.  II. 


37 


LXVIII. 


45o  SUMMA  GONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  GLIV. 

lumine    mentem   interius  illustrante,  adsunt    ali-     praedicantes  talia  operarentur,  sanando  infirtnos, 

quando  in  divina  revelatione  aliqua  exteriora  vel     et  alias  virtutes  operando,  quae  non  posset  facere 

interiora  cognitionis  auxilia :  utpote  aliquis  sermo,     nisi  Deus.  Unde  Dominus,  discipulos  ad  praedi- 

vel  exterius  sensibiliter  auditus,  qui  divina  virtute     candum  mittens,  dixit,  A/<3///z.  cap.  x^:  Injirmos 

formetur ;  aut  etiam  interius  per  imaginationem,  s  curate,  mortuos  suscitate,  leprosos  mundate,  daemo- 

Deo  faciente,  perceptus ;  sive  etiam  aliqua  corpo-     nes  eiicite.  Et  Marci  ult.  *  dicitur :  ////  autem  pro-  •  vers.  20. 

raliter  visa  exterius  a  Deo  formata ;  vel  etiam  in-    fecti  praedicaverunt  ubique,   Domino   cooperante, 

terius  in  imaginatione  descripta;  ex  quibus  homo,     et  sermonem  confirmante  sequentibus  signis. 

per  lumen  interius  menti  impressum,  cognitionem         Fuit  autem  et  alius  confirmationis  modus  *:  ut,  ■  cf.  infraM«?- 

accipit  divinorum.  Unde  huiusmodi  auxilia  sine  10  dum  praedicatores  veritatis  vera  invenirentur  di- 

interiori  lumine  ad  cognitionem  divinorum  non     cere  de  occultis  quae  postmodum  manifestari  pos- 

sufficiunt :  lumen  autem  interius  sufficit  sine  istis.     sunt,  eis  crederetur  vera  dicentibus  de  his  quae 

Haec  autem  invisibiiium  Dei  revelatio  ad  sa-     homines  experiri  non  possunt.  Unde  necessarium 

pientiam  pertinet,  quae  proprie  est  cognitio  divi-     fuit  donum  prophetiae,  per  quod  futura,  et  ea  quae 

'ci.iMetaph..  uorum  *.  Et  idco  dicitur  ^i^ji?.  VII -"'**  quod  .Mp'e77/za 's  communiter  homines  latent,  Deo  revelante,  pos- 

i,i2,n,7,s.    .  j^^.  ^^^  nationes  in  animas  sanctas  se  transjert:     sent  cognoscere  et  aliis  indicare  :  ut  sic,  dum  in  his 

neminem  enim  diligit  Deus  nisi  eum  qui  cum  sa-     invenirentur  vera  dicere,  in  his  quae  sunt  fidei 

pientia   inhabitat.   Et  Eccli.  xv^  dicitur:  Implevit     eis  crederetur.  Unde  Apostolus  dicit  I  Cor.  xiv''^'^^ : 

eum  Domimis  spiritu  sapientiae  et  intellectus.  Si  omnes  prophetent,  intret  autem  quis  infidelis  vel 

Sed  quia  invisibilia  Dei  per  ea  quae  facta  siint  ^  idiota,  convincitur  ab  omnibus,  diiudicatur  ab  omni- 

'Rom.  1,20.      intellecta  cospiciuntur*,  per  divinam  gratiam  non     bus :  occuita  enim  cordis  eius  manijesta  fiiint,   et 

solum  revelantur  hominibus  divina,  sed  etiam  ali-     ita  cadens  in  faciem  adorabit  Deum,  pronuntians 

qua  de  rebus  creatis :  quod  ad  scientiam  pertinere     quod  Deus  vere  in  i>obis  sit. 

videtur.  Unde  dicitur  Sap.  wV :  Ipse  dedit  mihi         Non  autem  per  hoc  prophetiae  donum  suflEi- 

horum  quae  sunt  scientiam  veram:  ut  sciam  i/f- =;  ciens  testimonium  fidei  adhiberetur,  nisi  esset  de 

positionem  orbis  terrariim,    et   virtutes    elemento-     his  quae  a  solo  Deo  cognosci  possunt:  sicut  et 

rum.  Et  11  Paralip.  i ",  Dominus  dixit  ad    Salo-     miracula   talia    sunt  quod  solus   Deus  ea  potest 

monem :  Scientia  et  sapientia  data  sunt  tibi.  operari*.    Huiusmodi   autem    praecipue   sunt  in  'cap.  cisq. 

Ea  vero  quae  homo  cognoscit,  in  notitiam  al-  rebus  inferioribus  occulta  cordium,  quae  solus 
terius  producere  convenienter  non  potest  nisi  per  ,0  Deus  cognoscere  potest,  ut  supra*  ostensum  est;  •  Lib.  i,  cap. 
sermonem.  Quia  igitur  illi  qui  a  Deo  revelationem  et  futura  contingentia,  quae  etiam  soli  divinae 
accipiunt,  secundum  ordinem  divinitus  institutum,  cognitioni  subsunt,  quia  ea  in  seipsis  videt,  cum 
alios  instruere  debent ;  necessarium  fuit  ut  etiam  sint  ei  praesentia  ratione  suae  aeternitatis,  ut  su- 
h\s  gratia  locidionis  daveXnv,  secmidnm  qu.od.  exi-     pra  *  ostensum  est.  -ibid.  cap.Lxvn. 

geret  utilitas  eorum  qui  erant  instruendi.  Unde  ,;  Possunt  tamen  aliqua  lutura  contingentia  etiam 
dicitur  Isaiae  l  '^ :  Dominus  dedit  mihi  linguam  ab  hominibus  praecognosci :  non  quidem  inquan- 
eruditam,  ut  sciam  sustentare  eum  qui  lapsus  est  tum  futura  sunt,  sed  inquantum  in  causis  suis 
verbo.  Et  Dominus  discipulis  dicit,  luc.  xxi'^:  praeexistunt ;  quibus  cognitis,  vel  secundum  se- 
Ego  dabo  vobis  os  et  sapientiam,  ctii  non  poterunt  ipsas,  vel  per  aliquos  effectus  eai'um  manifestos, 
resistere  et  contradicere  omnes  adversarii  vestri.  ,,,  quae  signa  dicuntur,  de  aliquibus  effectibus  futuris 
-  Et  propter  hoc  etiam,  quando  oportuit  per  potest  ab  homine  praecognitio  haberi;  sicut  me- 
paucos  veritatem  fidei  in  diversis  gentibus  prae-  dicus  praecognoscit  mortem  vel  sanitatem  futu- 
dicari,  instructi  sunt  quidam  divinitus  ut  iingiiis  ram  ex  statu  virtutis  naturalis.  quam  cognoscit 
variis  loquerentur:  sicut  dicitur  Act.  W^:  Repleti  pulsu,  urina,  et  huiusmodi  signis.  Huiusmodi  au- 
sunt  omnes  Spiritu  Sancto,  et  coeperunt  loqui  variis  .,>  tem  cognitio  futurorum  partim  quidem  certa  est : 
linguis,  prout  Spiritus  Sanctus  dabat  eloqui  illis.  partim  vero  incerta.  Sunt  enim  quaedam  causae 
Sed  quia  sermo  propositus  confirmatione  indi-  praeexistentes  ex  quibus  futuri  effectus  ex  neces- 
get  ad  hoc  quod  recipiatur,  nisi  sit  per  se  ma-  sitate  consequuntur:  sicut,  praeexistente  compo- 
nifestus ;  ea  autem  quae  sunt  fidei,  sunt  humanae  sitione  ex  contrariis  in  animali,  ex  necessitate 
rationi  immanifesta:  necessarium  fuit  aliquid  adhi-  50  sequitur  mors.  Quibusdam  vero  causis  praeexis- 
beri  quo  confirmaretur  sermo  praedicantium  fi-  tentibus.  sequuntur  futuri  effectus  non  ex  neces- 
dem.  Non  autem  confirmari  poterat  per  aliqua  sitate,  sed  ut  frequenter :  sicut  ex  semine  hominis 
principia  rationis,  per  modum  demonstrationis :  in  matricem  proiecto,  ut  in  pluribus,  sequitur 
cum  ea  quae  sunt  fidei,  rationem  excedant.  Opor-  homo  perfectus  ;  quandoque  tamen  monstra  ge- 
tuit  igitur  aliquibus  indiciis  confirmari  praedican-  s;  nerantur,  propter  aliquod  impedimentum  super- 
tmm  sermonem  quibus  manifeste  ostenderetur  veniens  operationi  naturalis  virtutis.  Primorum 
huiusmodi   sermonem   processisse  a   Deo,  dum     igitur  effectuum  praecognitio  certa  habetur :  ho- 

4  vel  om  Pc.  5  aut  etiam  Ita  EGNXi,  vel  W,  aut  ceteri.  interius  hic  EGNX;  ante  faciente  I),  ante  Deo  ceteri.         29  homo .  . . 

401  b  25   Ea  vero  quae  hom  om  H.  3o    producere . . .   revelationem  accipiunt]  recipiunt  EX.  33    alios  Ita  DENWZ;  aliquos  ceteri. 

35  utilitas]  necessitas  BWY,  veritas  F.  36  i,  Ita  Pc;  xl  DGN,  i.x  ceteri.  41  Et  Ita  EXZ;  Unde  et  ceteri.  etiam  om  EX,  etiam  et  G. 
42  veritatem]  virtutem  ZP.         49  sunt  alt.  loc]  non  sunt  Zi;  pro  immanifesta,  manifesta  NZ*. 

2  quae]  quas  X.  3  nisi]  alius  nisi  Prf.  i5  possent]  homines  addunt  XPd.  16  dura  in  his]  dum  in  his  quae  BFY,  dum  in  his 

quae  dicta  sunt  W,   de  his  quae  Z,  lac  C.         19  Si]  Si  autem  Pc.         20  ab  omnibus  alt.  loco  om  GNY.  38  cognitis]  igitur  cognitis  XsE, 

igitur  commixtis  pE.         46  vero  Ita  EGNXt;  quidem  ceteri.         5y  certa]  infallibiliter  certa  Pc. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CLIV. 


45 1 


■  Lib.  I,  loc.  ult. 
cit. 


■  Ibid. 


rum  autem  qui  posterius  dicti  sunt,  non  est 
praecognitio  infallibiliter  certa.  Praecognitio  autem 
quae  de  futuris  habetur  ex  revelatione  divina,  se- 
cunduin  gratiam  prophetalem,  est  omnino  certa: 
sicut  et  divina  praecognitio  est  certa.  Non  enim 
Deus  praecognoscit  futura  solum  prout  sunt  in 
suis  causis,  sed  infallibiliter,  secundum  quod  sunt 
in  seipsis,  sicut  superius  *  ostensum  est.  Unde 
et  cognitio  prophetica  per  eundem  modum  datur 
homini  de  futuris  cum  certitudine  perfecta.  -  Nec 
tamen  haec  certitudo  repugnat  contingentiae  fu- 
turorum,  sicut  nec  certitudo  scientiae  divinae,  ut 
supra  *  ostensum  est. 

Revelantur  tamen  aliquando  aliqui  futuri  effe- 
ctus  prophetis,  non  secundum  quod  sunt  in  seipsis, 
sed  secundum  quod  sunt  in  causis  suis.  Et  tunc 
nihil  prohibet,  si  causae  impediantur  ne  perve- 
niant  ad  suos  effectus,  quin  etiam  prophetae  prae- 
nuntiatio  immutetur:    sicui    Isaias    praenuntiavit 


*  Lib.    n,    cap. 
xcix  sq. 


'  Cap.  Lxxxii. 


tiando  futura  mirabiliores  et  veraciores  apparent 
quam  homines  quantumcumque  scientes.  Inter 
causas  autem  naturales,  supremae,  et  a  cognitione 
nostra  magis  remotae,  sunt  vires  caelestium  cor- 

!  porum :  quas  praedictis  spiritibus  cognitas  esse 
secundum  proprietatem  suae  naturae,  ex  supe- 
rioribus*  patet.  Cum  ergo  omnia  inferiora  cor- 
pora  secundum  vires  et  motum  superiorum  cor- 
porum    disponantur  *,  possunt   praedicti  spiritus 

o  multo  magis  quam  aliquis  astrologus,  praenun- 
tiare  ventos  et  tempestates  futuras,  corruptiones 
aeris,  et  alia  huiusmodi  quae  circa  mutationes 
inferiorum  corporum  accidunt  ex  motu  superio- 
rum  corporum  causata.  Et  licet  caelestia  corpora 

:>-  super  partem   intellectivam   animae  directe  non 
possint  imprimere,  ut  supra*  ostensum  est,  plu-  •cap.i.xxxivsq. 
rimi  tamen  sequuntur  impetus  passionum  et  in- 
clinationes  corporales,  in  quas  etficaciam  habere 
caelestia   corpora   manifestum  est:    solum    enim 


*   Isaiae, 

XXXVIII,    I 


cap. 


Ezechiae  aegrotanti,  Disponc  domiii  tiiae,  qiiia  tno-  ^°  sapientum,  quorum  parvus  est  numerus,  est  hu- 
rieris  et  non  j>ii'es*,  qui  tamen  sanatus  est;  et  iusmodi  passionibus  ratione  obviare.  Et  inde  est 
lonas  Propheta  praenuntiavit  quod  post  qiiadra-  quod  etiam  de  actibus  hominum  multa  praedicere 
•/onafcap  III.4-  ginla  dics  Ninive  siibverteretiir*,  nec  tamen  est  possunt :  licet  quandoque  et  ipsi  in  praenuntiando 
subversa.  Praenuntiavit  igitur  Isaias  mortem  fu-  deficiant,  propter  arbitrii  libertatem. 
turam  Ezechiae  secundum  ordinem  dispositionis  =;       Ea  vero    quae    praecognoscunt,    praenuntiant 

quidem  non  mentem  illustrando,  sicut  fit  in  reve- 
latione  divina :  non  enim  eorum  intentio  est  ut 
mens  humana  perficiatur  ad  veritatem  cogno- 
scendam,  sed  magis  quod  a  veritate  avertatur. 
50  Praenuntiant  autem  quandoque  quidem  secun- 
dum    imaginationis   immutationem,  vel   in   dor- 


•Loc.  cit.,  vers. 


i\ 


Cap.  IV,  5  sqq. 


corporis  et  aliarum  causarum  inferiorum  ad  istum 
effectum ;  et  lonas  subversionem  Ninive  secun- 
dum  exigentiam  meritorum;  utrobique  tamen 
aliter  evenit  secundum  operationem  Dei  liberantis 
et  sanantis. 

Sic  igitur  prophetica  denuntiatio  de  futuris  suf- 
ficiens  est  fidei  argumentum :  quia,  licet  homines 
aliqua  de  futuris  praecognoscant,  non  tamen  de 
futuris  contingentibus  est  praecognitio  cum  cer- 
titudine,  sicut  est  pi-aecognitio  prophetiae.  Etsi 
enim  aliquando  fiat  prophetae  revelatio  secun- 
dum  ordinem  causarum  ad  aliquem  effectum, 
simul  tamen,  vel  postea,  fit  eidem  revelatio  de 
eventu  futuri  effectus,  qualiter  sit  immutandus 
sicut  Isaiae  revelata  fuit  sanatio  Ezechiae* 
lonae  liberatio  Ninivitarum  *. 


miendo,  sicut  cum  per  somnia  aliquorum  futu- 
rorum  indicia  monstrant ;  sive  in  vigilando,  sicut 
in  arreptitiis  et  phreneticis  patet,  qui  aliqua  futura 
!  praenuntiant;  aliquando  vero  per  aliqua  exteriora 
indicia,  sicut  per  motus  et  garritus  avium,  et  per 
ea  quae  apparent  in  extis  animalium,  et  in  puncto- 
rum  quorundam  descriptione,  et  in  similibus,  quae 
sorte  quadam  fieri  videntur;  aliquando  autem  vi- 
et  40  sibiliter  apparendo,  et  sermone  sensibili  praenun- 
tiando  futura. 


Et  licet   horum   ultimum  manifeste  per  mali- 
gnos   spiritus   fiat,  tamen  alia  quidam   reducere 


Cap.  ciii. 


Maligni  autem  spiritus,  veritatem  fidei  corrum 
pere  molientes,  sicut  abutuntur  operatione  mira 

culorum  ut  errorem  inducant  et  argumentum  conantur  in  aliquas  causas  naturales.  Dicunt  enim 
verae  fidei  debilitent,  tamen  non  vere  miracula «  quod.  cum  corpus  caeleste  moveat  ad  aliquos 
faciendo,  sed  ea  quae  hominibus  miraculosa  ap-  elTectus  in  isfis  inferioribus,  ex  eiusdem  corporis 
parent,  ut  supra  *  ostensum  est :  ita  etiam  abu-  impressione  in  aliquibus  rebus  illius  effectus  si- 
tuntur  prophetica  praenuntiatione,  non  quidem  gna  quaedam  apparent:  caelestem  enim  impres- 
vere  prophetando,  sed  praenuntiando  aliqua  se-  sionem  diversae  res  diversimode  recipiunt.  Se- 
cundum  ordinem  causarum  homini  occuharum,  !<>  cundum  hoc  ergo  dicunt  quod  immutafio  quae 
ut  videantur  futura  praecognoscere  in  seipsis.  Et  fit  a  corpore  caelesti  in  aliqua  re,  potest  accipi 
licet  ex  causis  naturalibus  effectus  contingentes  ut  signum  immutationis  alterius  rei.  Et  ideo  di- 
proveniant,  praedicti  tamen  spiritus,  subtilitate  in-  cunt  quod  motus  qui  sunt  praeter  deliberationem 
tellectus  sui,  magis  possunt  cognoscere  quam  ho-  rationis,  ut  visa  somniantium  et  eorum  qui  sunt 
mines  quando  et  qualiter  effectus  naturalium  !!  mente  capti.  et  motus  et  garritus  avium,  et  de- 
causarum  impediri  possint:  et  ideo  in  praenun-     scriptiones   punctorum  cum  quis   non   deliberat 


1    qui  posterius  dictij  quae  posterius  dicta  Pc.  5    est  certa  Jta  sYPc;   certa  est  N,  om  Z,  certa  ceteri.  8    superius]  supra  GN. 

ig    praenuntiavit]  proplietavit  Pc.  24    igitur  Tta  E;  om  WZ,  ctiam  G,  autem  *,   enim   ceteri.  36    prophetaej  propiietiae  DNYZsG*. 

42  Malignij  Mali  EN.  46  miraculosa  Ita  DWX;  miraculose  ceteri.  02  contingentes]  continsjenter  EX.  55  quando]  quia  cognoscunt 

quando  Pc,  et  quando  W.         56  possint  Ita  BPc;  possit  DEX,  possunt  ceteri. 

14  causata  om  E.  20    est  pr.  loc.]  hic  EX;  ante  parvus  Pd,  ante  sapientum  Cfr,  om  ceteri.  21    ratione  Ita  EGNXt;  om  ceteri. 

26    fit  Ita  EXfc;  om  ceteri.  29    quod  om  EXb.  3l    vel  in  dormiendo]  ut  (vel  E)  in  dormientibus  EX.  33    sive  in]  sive  D,  sive 

etiam  Pc,  sive  in . . .  phreneticis  om  EX.  34  arreptitiis]  maeaticis  G.  maleficiis  N.  37  extis  Ita  aYPc;  escls  DENXfr,  estis  W,  gestis  Z; 
lac.  G.         40  el  sermone  Ila  YbPc,  ex  sermone  ceteri. 


4^2  SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CLIV. 

quot  puncta  debeat  describere,  sequuntur  impres-         Sequitur  autem  ultimus  gradus :  eorum  scilicet 
sionem   corporis  caelestis.  Et  ideo  dicunt   quod     qui  ea  quae  aliis  sunt  revelataj  et  per  alios  in- 
huiusmodi  possunt  esse  signa  effectuum  futuro-     terpretata,  fideliter  credunt*.  Hoc  autem  Dei  do-  */;f-„f,"PJ?|' p»- 
rum  qui  ex  motu  caeli  causantur.  num  esse  superius*  ostensum  est.  Quia  vero  per  '  cap.  ^n.' 

Sed  quia  hoc  modicam  rationem  habet,  magis  s  malignos  spiritus  aliqua  similia  fiunt  his  quibus 
aestimandum  est  quod  praenuntiationes  quae  ex  fides  confirmatur,  tam  in  signorum  operatione 
huiusmodi  signis  fiunt,  ab  aliqua  intellectuali  sub-  quam  in  futurorum  revelatione,  lit  supra  dictum 
stantia  originem  habeant,  cuius  virtute  disponun-  est*;  ne  per  huiusmodi  homines  decepti  mendacio  '  Pu»g.  Mauem 
tur  praedicti  motus  praeter  deliberationem  exi-  credant,  necessarium  est  ut  adiutorio  divinae  gra- 
stentes,  secundum  quod  congruit  observationi  ■"  tiae  instruantur  de  huiustnodi  spiritibus  discernen- 
futurorum.  Et  licet  quandoque  haec  disponantur  dis\  secundum  quod  dicitur  I  loan.  iv ' :  Nolite 
voluntate  divina,  ministerio  bonorum  spirituum,  omni  spiritui  credere,  sed  probate  spiritus,  si  ex 
quia  et  a  Deo  muita  per  somnia  revelantur,  sicut     Deo  sunt.  .  • 

'Gen.%u,2i.  Pharaoni  *  et  Nabuchodonosor  **;  et  ^orto  ^z/ae  Hos  autem  gratiae  effectus,  ad  instructionem 
mittuntur  in  sinu,  quandoque  etiam  a  Doinino  tem-  ■;  et  confirmationem  fidei  ordinatos,  Apostolus  enu- 

'Prov.  XVI,  33.  perantur,  ut  Salomon  dicit*  :  tamen  plerumque  merat  I  ad  Cor.  xii^'°,  dicens:  Alii  per  Spiritum 
ex  operatione  spirituum  malignorum  accidunt;  ut  datur  sernio  sapientiae;  alii  autem  sermo  scientiae, 
et  sancti  Doctores  dicunt.  et  etiam  ipsi   gentiles     secundum  eundem  Spiritum;  alterifides,  in  eodem 

•  Facta  et  dicta,  ccnsuerunt ;  dicit  enim  Maximus  Valerius*  quod     Spiritu ;  alii  gratia  sanitatum,  in  uno  Spiritu;  alii 
«'888).'  observatio  auguriorum  et   somniorum  et  huius- ="  o;7tTa//o  virtutum;  alii  prophetia ;  alii  discretio  spi- 

modi  ad  religionem  pertinent,  qua  idola  coleb.an-     rituum;  alii  genera  linguarum;  alii  interpretatio 
tur.  Et  ideo  in  veteri  lege,  simul  cum  idololatria,     sermonum. 

haec  omnia  prohibebantur:  dicitur  enim  Deut.  Per  hoc  autem  excluditur  error  quorundam 
xviii^'":  Ke  imitari  velis  abominationes  illarum  Manichaeorum,  qui  dicunt  corporalia  miracula 
gentium,  quae  scilicet  idolis  serviebant ;  nec  in-  -i  non  esse  a  Deo  facta.  -  Simul  etiam  excluditur 
veniatur  in  te  qui  lustret  Jilium  suum  aut  Jiliam  eorum  error  quantum  ad  hoc  quod  dicunt  pro- 
ducens  per  ignem;  aut  qui  ariolos  sctscitetur,  et  phetas  non  esse  Spiritu  Dei  locutos*. -Excluditur  ■  Aug.  de  uae- 
observet  somnia  atque  auguria;  nec  sit  maleficus  etiam  error  Priscillae  et  Montani,  qui  dicebant 
neque  incantator ;  neque  qui  pythones  consulat  nec  prophetas,  tanquam  arreptitios,  non  intellexisse 
divinos,  et  quaerat  a  mortuis  veritatem.  -°  quae  loquebantur*.  Ouod  divinae  revelationi  non  '  cf.  Hieron.  /« 

Attestatur  autem  praedicatiom  fidei  prophetia     congruit,  secundum  quam  mens  principahus  il-  "p.  1  ad  vers. .. 

•  cf.  supra,  fH/v  per  alium  modum*:   inquantum    scilicet  aliqua     luminatur. 

fide  tenenda  praedicantur  quae  temporaliter  In  praemissis  autem  gratiae  effectibus*  consi-  •  a  cap.  cu. 
aguntur,  sicut  nativitas  Christi,  passio  et  resur-  deranda  est  quaedam  differentia.  Nam  etsi  omni- 
rectio,  et  huiusmodi;  et  ne  huiusmodi  ficta  >s  bus  ^rfl/zae  nomen  competat,  quia  ^ra/w,  absque 
a  praedicantibus  esse  credantur,  aut  casualiter  praecedenti  merito,  conferuntur;  solus  tamen  di- 
evenisse,  ostenduntur  longe  ante  per  prophetas  lecfionis  eftectus  ulterius  nomen  grafiae  meretur 
praedicta.  Unde  Apostolus  dicit,  Ro7n.  i ' :  Paulus,  ex  hoc  quod  gratum  Deo  facit :  dicitur  enim 
servus  lesii  Christi,  vocatus  Apostolus ,  segre-  Proverb.  viii '' :  Ego  diligentes  me  diligo.  Unde 
gatus  in  evangelium  Dei,  quod  ante  promiserat  t°  fides  et  spes,  et  alia  quae  ad  fidem  ordinantur, 
per  prophetas  suos  in  Scripturis  Sanctis,  de  Filio  possunt  esse  in  peccatoribus,  qui  non  sunt  Deo 
suo,  qui  factus  est  ei  ex  semine  Daind  secundum  grati :  sola  autem  dilectio  est  proprium  donum 
carnem.  iustorum,  quia  qui  manet  in  caritate,  in  Deo  ma- 

Post  gradum  autem  illorum  qui  immediate  re-     net,  et  Deus  in  eo,  ut  dicitur  I  loan.   iv '". 
velationem  a  Deo  recipiunt,  est  necessarius  alius  4s      Est  autem  et  alia  differentia  in  praedictis  effe- 

•  cf.  supra,  /«  gratiae  gradus*.  Ouia  enim  homines  revelafionem  ctibus  gratiae  consideranda.  Nam  quidam  eorum 
a  Deo  accipiunt  non  solum  pro  praesenti  tempore,  sunt  ad  totam  vitam  hominis  necessarii,  utpote 
sed  etiam  ad  instructionem  omnium  futurorum,  sine  quibus  salus  esse  non  potest:  sicut  credere, 
necessarium  fuit  ut  non  solum  ea  quae  ipsis  re-  sperare,  diligere,  et  praecepfis  Dei  obedire.  Et 
velantur,  sermone  narrarentur  praesentibus;  sed  so  ad  hos  effectus  necesse  est  habituales  quasdam 
etiam  scriberentur  ad  instructionem  futurorum.  perfectiones  hominibus  inesse,  ut  secundum  eas 
Unde  et  oportuit  aliquosessequihuiusmodiscripta  agere  possint  cum  fuerit  tempus.  -  Alii  vero  ef- 
interpretarentur.  Quod  divina  gratia  esse  oportet,  fectus  sunt  necessarii,  non  per  totam  vitam,  sed 
sicut  et  ipsa  revelatio  per  gratiam  Dei  fuit.  Unde  certis  temporibus  et  locis :  sicut  facere  miracula, 
et  Gen.  xl**  dicitur:  Numquid  non  Dei  est  inter-  ss  praenuntiare  lutura.  et  huiusmodi.  Et  ad  hos  non 
pretatio?  dantur  habituales  perfectiones,  sed  impressiones 


res.,  XLVi. 


quibuscuntque. 


1  quot]  quod  EGZ,  quae  N.  describere]  rescribere  EXt,  scribere  Pc.  4  caeli]  caelesti.  14  Pharaoni]  Platoni  aDpG.  i5  in  sinu] 
in  sinum  HP.  temperantur]  operantur  EX.  17  ut  et]  ut  EGX,  ut  etiam  F.  18  et  etiamj  etiam  et  aYZ,  et  G,  eliam  W.  22  Et; 

ifieo...  prohibebantur  om  EX.         24  Ne]  Nec  Prf.         27  et]  aut  Pc.  28  nec  Ita  DsEYP;  ne  ceteri.  29  qui  nos  addimus;  om  ontnes. 

35  ficta]  dicta  EX.  36  casualiter]  carnaliter  GXfr.  45  recipiuntj  accipiunt  XZi.  46  enim]  quandoque  addit  b.  47  pro  om  tX;  pro 
tempore,  parte  G,  opere  b, 

5  fiunt  ante  similia  ENX,  om  Gb.  23  error .  . .  25  excluditur  hom  om  EX.  25  Simul]  Similiter  GY*.  j8  dicebant]  dixerunt  EX. 
33  gratiae  post  eflectibus.  36  conferuntur]  conferantur  E,  conferatur  Gb,  referuntur  Z.  37  elTectus]  affectus  sG.  41   Deo  om  EGX, 

post  grati  N. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CLIV.  453 

quaedam  fiunt  a  Deo  quae  cessant  actu  cessante,  velatione  novo  lumine  illustratur ;  et  in  qualibet 
et  eas  oportet  iterari  cum  actus  iterari  fuerit  op-  miraculorum  operatione  oportet  adesse  novam 
portunum :  sicut  prophetae  mens  in  qualibet  re-     efficaciam  divinae  virtutis. 


3  prophetae  mens...  illustratur  Ita  EXb;  prophetae...  illustrantur  ceteri. 


Commentaria  Ferrariensis 


PosTQUAM    determinavit    Sanctus    Thomas    de    eftectibus 
gratiae    gratum    facientis,    ulterius    de    effectibus    qui 
gratiae  gratis  datae  nominantur,  determinat,  et  eos  enu- 

•  Cf.  Comment.  merando,  eorum   rationem   reddit  *. 

"•"■  "^'  Circa  hoc  autem  duo  facit:  primo,  eos  enumerat,  eorum- 

que  rationem  reddit;  secundo,  ostendit  quasdam  differentias 
inter  effectus  huiusmodi,  comprehendendo  etiam  superius 

•  Nnm.  xiM.         enumeratos  *. 

1.  Quantum  ad  primum,  considerandum  est,  ex  doctrina 
Sancti  Thomae  V  \V",  q.  cxi,  a.  i  ;  ct  Verit.,  q.  xxvn,  a.  5, 
quod  gratia,  secundum  quod  nominat  donum  aliquod  quod 
homini  a  Deo  supra  conditionem  naturae,  et  supra  me- 
ritum,  gratis  conceditur,  dividitur :  quia  quaedam  est  per 
quam  liomo  illam  habens  Deo  conitingitur,  et  illi  est  gra- 
tus,  et  haec  vocatur  gratia  gratum  faciens;  quaedam 
vero  est  per  quam  unus  homo  cooperatur  alteri  ad  hoc 
ut  reducatur  ad  Deum,  non  autem  per  ipsam  redditur 
gratus,  ad  beatitudinem  scilicet  consequendam;  et  haec 
retinet  sibi  commune  nomen,  et  vocatur  gratia  gratis  data. 

-  Prima  gratia  non  multiplicatur  in  uno,  sed  est  tantum 

•  De  Verit.,  loc.   una  *.  Secunda  vero  multiplicatur:  et  ideo  ponuntur  multa 
"'■  dona  ipsius.  Et  de  iis  in  praesenti  capite  determinatur. 

II.  Prima  ergo  gratia  gratis  data  est  sapientia,  quae 
est  cognitio  divinorum.  Ad  quam  dicit  Sanctus  Thomas 
pertinere  invisibilium  Dei  revelationem:  idest,  eorum  ad 
quae  mens  humana  per  lumen  naturale  intellectus  per- 
tingere  non  potest.  De  qua  fit  mentio  Sap.  vii,  et  Eccli.  xv. 

Huius  autem  gratiae  necessitatem  manifestat  notando 
quinque.  Primum  est,  quod  ea  quae  per  fidem  de  Deo 
tenemus,  oportet  in  nos  a  Deo  pervenire.  Quia  ea  quae 
homo  per  se  non  videt,  qualia  sunt  ea  quae  per  fidem 
tenemus,  cognoscere  non  potest  nisi  ea  recipiat  ab  eo  qui 
videt.  Hic  autem  est  Deus,  qui  seipsum  comprehendit  et 
naturaliter  suam  essentiam  videt.  -  Secundum  est  quod,  cum 
ea  quae  a  Deo  sunt,  ordine  quodam  agantur,  in  manifesta- 
tione  eorum  quae  sunt  fidei,  ordinem  quendam  observari 
oportuit:  ut  sciHcet  quidam  immediate  a  Deo  reciperent, 
alii  vero  ab  iis,  et  sic  per  ordinem  usque  ad  uhimos.  - 
Tertium  est,  quod  in  quibuscumque  est  ahquis  ordo, 
quanto  aliquid  est  principio  primo  propinquius,  tanto  vir- 
tuosius  invenitur.  Idcirco  in  divinae  manifestationis  ordine, 
invisibilia  de  quibus  est  fides,  primo  a  Deo  angelis  beatis 
revelantur  per  apertam  visionem.  Deinde,  interveniente 
angelorum  of&cio,  quibusdam  hominibus  manifestantur, 
non  per  apertam  visionem,  sed  per  quandam  certitudinem 
ex  divina  revelatione,  interiori  quodam  et  intelligibili  lumine 
mentem  elevante,  provenientem:  sicut  per  lumen  naturale 
intellectus  redditur  certus  de  iis  quae  illo  lumine  cognoscit. 

-  Quartum  est,  quod  haec  certitudo  necessaria  est  ad  hoc 
quod  aliis  proponi  possint  ea  quae  divina  revelatione  per- 
cipiuntur.    AHoquin    non    proponerentur    cum    securitate. 

-  Quintum  est,  quod  cum  praedicto  lumine  adsunt  ali- 
quando  in  divina  revelatione  aliqua  exteriora  vel  interiora 
cognitionis  auxilia,  aut  audita  scilicet  aut  visa,  divina  virtute 
formata,  quae  exteriori  sensu  vel  imaginatione  percipiuntur. 
Quae  quidem  auxilia  sine  interiori  lumine  ad  cognitionem 
divinorum  non  suftciunt:  lumen  autem  interius  sufiicit 
sine  istis. 

2.  Circa  hoc  quintum  dictum  advertendum  est,  ut  ex 
•Ci.Lib.ii.Com-  superioribus  *  patet,  quod,  cum  duo  concurrant  ad  cogni- 
ii!xi*'"5eMa/o'  tionem  humanam,  scilicet  repraesentatio  rerum,  et  iudicium 
q.  XVI,  a.  12.       cJe  rebus  repraesentatis;  repraesentatio   fit   per   specierum 

receptionem,  iudicium  vero  per  lumen  intelligibile.  Et  quia 
iudicium  est  cognitionis  completivum,  ideo  principale  in 
cognitione  est  intellectuale  lumen,  sine  quo  iudicium  fieri 


non  potest.  Propterea  bene  dicitur  quod  praedicta  auxilia 
non  sufficiunt  sine  interiori  lumine  ad  divinorum  cogni- 
tionem,  sed  bene  lumen  interius  sufficit  sine  illis.  Pharao 
enim  per  visJi  in  somnis  non  intellexit  quid  repraesenta- 
batur,  quia  carebat  supernaturaii  lumine :  loseph  autem, 
lumine  supernaturali  illustratus,  cognovit  quid  taHa  somnia 
praesignarent,  cui  tamen  non  fuerant  taHa  immissa  somnia*.   *  Gm.  xli. 

3.  Advertendum  ulterius  quod  ex  hoc  discursu  vult 
Sanctus  Thomas  et  necessitatem  huius  doni  habere,  et 
modum  ipsius.  Necessitatem  quidem :  quia,  cum  gratia  gratis 
data  ordinetur  ad  hoc  ut  homo  alteri  cooperetur  ad  salutem 
exterius  docendo  vel  persuadendo,  oportet  hominem  de 
rebus  divinis  quas  alii  vult  tradere,  certitudinem  per  divi- 
nam  revelationem  habere;  quod  sibi  per  donum  sapientiae 
convenit.  Modum  autem:  quia  a  Deo  in  homines  ordinate 
per  revelationem  descendit. 

III.  Secunda  est  scientia,  ad  quam  pertinere  videtur  di- 
vina  revelatio  de  rebus  creatis:  de  qua  fit  mentio  Sap.  vii, 
et  II  Paral.  i.  Huius  necessitatem  ostendit  Sanctus  Thomas, 
quia  invisibilia  Dei  per  ea  quae  facta  sunt  conspiciuntur. 

Tertia  est  donum  linguarum,  de  quo  fit  mentio  Isaiae  l, 
et  Lucae  xxi.  Huius  necessitas  ostenditur,  quia  ea  quae 
homo  cognoscit,  in  notitiam  alterius  convenienter  produ- 
cere  non  potest  nisi  per  sermonem.  Unde,  quando  oportuit 
per  paucos  veritatem  fidei  in  diversis  gentibus  pracdicari, 
instructi  sunt  quidam  divinitus  ut  variis  Hnguis  loque- 
rentur:  ut  patet  Act.  n. 

Quarta  est  gratia  miraculorum,  de  qua  fit  mentio 
Matth.  X,  et  Marci  ult.  Necessitas  huius  ostenditur,  quia 
sermo  propositus,  nisi  sit  per  se  manifestus,  confirmatione 
indiget.  Ea  autem  quae  sunt  fidei,  sunt  humanae  rationi 
immanifesta.  Unde,  cum  manifestari  non  potuerint  per 
principia  demonstrationis,  oportuit  aHquibus  indiciis,  ope- 
rando  sciHcet  ea  quae  nuHus  alius  posset  facere  nisi  Deus, 
praedicantium  sermonem  confirmari,  ostendique  quod  a 
Deo  processerit. 

IV.  Quinta  *  est  prophetiae  gratia  **.  Cuius  duplicem 
necessitatem  ponit  *. 

Quantum  ad  primam  necessitatem,  dicit  primo,  quod 
ad  hoc  ut  praedicatoribus  vera  dicentibus  de  iis  quae  sunt 
fidei,  crcderetur,  necessarium  fuit  donum  prophetiae,  per 
quod  futura,  et  ea  quae  communiter  homines  latent,  Deo 
revelante  possent  cognoscere,  et  aliis  indicare :  quia,  dum 
invenirentur  vera  dicere  de  occultis  quae  postmodum  ma- 
nifestari  possunt,  eis  crederetur  vera  dicentibus  de  iis  quae 
homines  experiri  non  possunt.  Ad  quod  facit  quod  dicitur 
I  Cor.  XIV :  Si  autem  omnes  prophetent  etc. 

Secundo  dicit  quod  per  donum  prophetiae  non  adhibetur 
sufficiens  fidei  testimonium  nisi  esset  de  iis  quae  a  solo  Deo 
cognosci  possunt:  quae  sunt  occulta  cordium*,  in  inferio-   •cf.num.v, vm. 
ribus,  et  futura  contingentia. 

2.  Sed  quia  posset  aliquis  dicere  quod  prophetica  de- 
nuntiatio  de  futuris  non  est  sufiiciens  fidei  argumentum, 
quia  etiam  homines  naturaliter  aliqua  de  futuris  praeco- 
gnoscunt:  -  subiungit  Sanctus  Thomas  quod  differentia  est 
inter  praecognitionem  futurorum  ab  hominibus  naturaliter 
habitam,  et  eam  quae  est  secundum  giatiam  prophetalem. 
Quia  aliqua  quidem  futura  ab  hominibus  cognosci  possunt, 
etiam  contingentia,  inquantum  in  suis  causis  praeexistunt; 
quibus  aut  secundum  seipsas  aut  per  manifestos  effectus 
cognitis,  quae  signa  dicuntur,  de  aliquibus  effectibus  futuris 
potest  ab  homine  praecognitio  haberi,  sicut  medicus  praeco- 
gnoscit  mortem  aut  sanitatem  futuram ;  sed  tamen  huiusmodi 
futurorum  praecognitio  infallibiliter  certa  habetur  de  ef- 
fectibus  tantum  qui  ex  praeexistentibus  causis  de  necessitate 


•  Cf.  num.  X. 
*•  Cf  num    IX. 

•  Vidc  infra  hoc 
num.,  4. 


454 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CLIV. 


■  Cf.  iiiit.  huius 
nam.  iv. 


consequuntur,  non  autcm  de  effectibus  qui  ex  suis  causis 
non  de  necessitate,  sed  ut  frequenter  eveniunt. 

Omnis  autem  cognitio  de  futuris  quae  habetur  ex  reve- 
latione  divina  secundum  gratiam  prophetalem,  est  omnino 
certa :  sicut  et  divina  praecognitio,  qua  futura  Deus  infal- 
Hbiliter  cognoscit  secundum  quod  in  seipsis  sunt.  -  Nec 
ista  certitudo  contingentiae  futurorum  repugnat :  sicut  nec 
certitudo  divinae  scientiae.  -  Nec  etiam  ipsam  toUit  quia 
prophetae  aliquando  praenuntiant  quae  non  eveniunt:  sicut 
Isaias  de  morte  Ezechiae  prophetavit,  et  lonas  de  subver- 
sione  Ninive,  quae  tanien  non  evenerunt.  Quia  aliquando 
revelantur  aliqui  futuri  effectus  prophetis,  non  secundum 
quod  sunt  in  seipsis,  sed  secundum  quod  sunt  in  causis 
suis.  Et  tunc  nihil  prohibet,  si  causae  impediuntur  ne 
pirveniant  ad  suos  effectus,  quod  etiam  praenuntiatio  pro- 
phetiae  immutetur.  Et  ita  fuit  in  praenuntiatione  mortis 
Ezechiae  et  subversionis  Ninive:  quorum  unum  erat  se- 
cundum  causarum  inferiorum  dispositionem ;  alterum  vero 
secundum  meritorum  exigentiam.  -  Addit  autem  Sanctus 
Thomas  quod,  hcet  aliquando  ita  fiat,  simul  tamen  vel 
postea  iit  prophetae  revelatio  de  eventu  futuri  effectus 
qualiter  sit  immutandus:  sicut  factum  fuit  Isaiae  et  lonae. 

3.  Posset  etiam  ahquis  argusre  propheticam  denuntiatio- 
nem  non  esse  sufficiens  fidei  argumentum,  quia  daemones 
aliqua  vera  praenuntiant.  -Sed  respondet  Sanctus  Thomas, 
et  dicit  primo,  quod  maligni  spiritus,  sicut  operatione  mi- 
raculorum  abutuntur  ut  argumenta  fidei  debilitent,  non 
vere  miracula  faciindo,  sed  ea  quae  hominibus  miracutosa 
apparent;  ita  et  prophetica  abutuntur  praenuntiatione,  non 
quidem  vere  prophetando,  sed  praenuntiando  aliqua  se- 
cundum  ordinem  causarum  homini  occultarum,  inquantum 
haec  subtilitate  sui  intellectus  magis  possunt  quam  homines 
cognoscere,  quia  cognoscunt  quando  et  qualiter  effectus 
naturahum  causarum  impediri  possunt ;  et  inquantum  vires 
caelestium  corporum,  a  nostra  cognitione  magis  inter  causas 
naturales  remotas,  secundum  quas  corpora  inferior  dispo- 
nuntur,  cognoscunt.  Propter  quod  possunt,  magis  quam 
aliquis  astrologus,  praenuntiare  ventos  et  alia  huiusmodi, 
quae  circa  mutationes  corporum  inferiorum  ex  motu  su- 
periorum  corporum  accidunt.  Et  etiam  de  actibus  hominum 
multa  vera  praedicere  possunt,  inquantum  plurimi  impetus 
passionum  et  inciinationes  corporales  sequuntur,  in  quas 
efficaciam  habere  caelestia  corpora  manifestum  est:  licet 
quandoque  in  praenuntiando  deficiant,  propter  humani 
arbitrii  libertatem. 

Dicit  secundo,  quod  ea  quae  praecognoscunt,  praenun- 
tiant,  non  mentem  illustrando,  sicut  in  revelatione  divina: 
sed  quandoque  secundum  immutationem  imaginationis, 
sicut  in  dormientibus,  in  arreptitiis  et  in  phreneticis ; 
aliquando  vero  per  aliqua  exteriora  indicia,  ut  per  motus 
et  garritus  avium,  et  per  ea  quae  in  extis  animahum  ap- 
parent,  et  in  quorundam  punctorum  descriptione;  ali- 
quando  vero  visibiliter  apparendo,  et  sermone  sensibili 
praenuntiando  futura. 

Dicit  tertio  quod,  licet  hoc  ultimum  manifeste  per  ma- 
lignos  spiritus  fiat,  quando  scilicet  adveniunt  invocati,  alia 
tamen  quidam  reducere  conantur  in  corpora  caelestia,  di- 
centes  quod  motus  qui  sunt  praeter  deliberationem,  ut 
praenominati,  sequuntur  impressionem  corporis  caelestis, 
et  ideo  possunt  esse  signa  effectuum  futurorum  qui  ex 
motu  caelesti  causantur :  quia  ex  eiusdem  corporis  impres- 
sione  in  aliquibus  rebus  effectus  futuri  signa  quaedam  appa- 
rent.  Sed  inquit  Sanctus  Thomas  quod,  quia  hoc  modicam 
rationem  habet,  magis  existimandum  est  haec  ab  ahqua  intel- 
lectuali  substantia  habere  originem,  cuius  virtute  disponuntur 
motus  non  deliberati  secundum  quod  congruit  observationi 
futurorum.  Et  licet  quandoque  haec  disponantur,  voluntate 
divina,  ministerio  bonorum  spirituum,  tamen  plerumque 
ex  operatione  mahgnorum  spirituum  accidunt:  ut  et  sancti 
Doctores  dicunt;  et  gentiles,  ut  Valerius  Maximus  refert, 
censuerunt.  Et  ideo  haec  omnia,  Deiit.  xviii,  simul  cum 
idoloiatria  prohibebantur. 

4.  Secunda  necessitas  prophetiae  *  est  quia,  cum  aliqua 
fide  tenenda  praedicentur  quae  temporaliter  aguntur,  sicut 
Nativitas  Christi,  et  huiusmodi;  ne  ficta  a  praedicantibus, 


aut  casu  evenisse  credantur,  ostenduntur  longe  ante  per 
prophetas  praedicta ;  ut  facit  Apostolus,  ad  Rotn.  i. 

V.  Circa  id  quod  de  occultis  cordium,  sive  de  cogita- 
tionibus,  inquit  Sanctus  Thomas,  quoniam  ea  solus  Deus 
cognoscere  potest*,  advertendum,  ut  dicitur  Priina,  q.  lvii, 
a.  4;  de  Verit.,  q.  viii,  a.  i3;  et  Malo  q.  xvi  *,  quod 
intelligendum  est  de  cognitione  cogitationum  intellectus  et 
affectionum  voluntatis  /;;  seipsis,  ut  scilicet  cogitatio  est  in 
intellectu,  et  affectio  in  voluntate,  solus  enim  Deus  videt 
esse  actuale  talium  quod  in  ipsis  potentiis  habent:  non 
autem  de  cognitione  ipsorum  in  suo  effectu.  Nam  admittit 
Sanctus  Thomas  quod  per  aliquam  corporis  transmu- 
tationem  ex  cogitatione  provenientem,  cogitalio  cognosci 
potest,  non  solum  ab  angelis,  sed  etiam  ab  hominibus:  sicuti 
cum,  ex  eo  quod  aliquis  pericula  sibi  imminentia  cogitat, 
excitatur  passio  timoris,  et  ex  illa  pallor  subitus  apparet 
in  facie,  et  ex  hoc  subito  faciei  pallore  cognosci  potest 
quod  cogitat  timorosa.  Rationem  autem  assignat  Sanctus 
Thomas  quare  a  solo  Deo,  inter  cognoscentia  extrinseca 
a  cogitante,  in  seipsis  cognoscuntur:  quia  videlicet  quod 
aliquis  actu  cogitet,  ex  sola  voluntate  dependet,  unusquisque 
enim  pro  suo  arbitrio  habitibus  et  speciebus  in  se  existen- 
tibus  utitur;  ea  autem  quae  ex  sola  voluntate  dependent, 
aut  in  sola  voluntate  sunt,  soli  Deo  sint  cognita,  cum 
voluntas  soli  Deo  subiaceat,  et  ipse  solus  in  ea  operari 
possit,  eo  quod  sit  eius  principale  obiectum  ut  iiltimus  Jinis. 

VI.  Circa  autem  hanc  rationem,  ut  bene  intelHgatur,  - 
a  Durando  enim,  qui  eam  impugnat,  II  libro  Sent.  *,  male 
est  intellecta  -  advertendum  quod  eius  fundamentum  est 
hoc,  ut  explicat  Sanctus  Thomas  de  Verit.,  loco  allegato. 
Species  enim  intellectus  angelici,  et  multo  magis  intellectus 
humani,  habent,  loquendo  de  iis  quae  ad  angelum  pertinent, 
sokim  res  in  natura  existentes,  idest  naturas  creatas,  reprae- 
sentare,  et  ea  quae  ad  ipsas  dependentiam  habent  aut  con- 
nexionem.  Dicuntur  autem  ad  naturam  creatam  haliere 
dependentiam  et  connexionem  ea  ad  quae  aliqua  natura 
creata  determinationem  habet.  Ideo  ea  quae  extra  hunc 
ordinem  sunt,  quia  videlicet  neque  inter  naturas  creatas, 
neque  inter  ea  ad  quae  natura  creata  determinationem  habet, 
connumerantur,  non  habent  per  species  angelicas  reprae- 
sentari,  et  consequenter  ab  angelo  naturaliter  cognosci  non 
possunt:  cum  cognitio  naturalis  angeli  ultra  repracsentatio- 
nem  suarum  specierum  non  se  extendat.  Unde  et  II  Sent., 
d.  iii,  q.  III,  a.  3,  ad  4,  inquit  Sanctus  Thomas  quod  angeli, 
per  species  sibi  a  creatione  inditas  cognoscunt  causas  ha- 
bentes  ordinem  in  natura,  et  omne  illud  quod  in  causis 
illis  determinatur,  vel  simpliciter  vel  ut  frequenter.  Cum 
igitur  ea  quae  ex  sola  voluntate  procedunt,  cuiusmodi  sunt 
cogitationes,  neque  sint  in  seipsis  naturae  et  quidditates 
subsistentes;  neque  ad  aliquam  naturam  tanquam  ad  causam 
ad  illa  determinatam,  dependentiam  habeant,  alioquin  non 
ex  sola  voluntate,  quae  causa  libera  est  ad  opposita  se 
habens,  dependerent:  sequitur  quod  huiusmodi  sub  naturali 
cognitione  angeli  non  cadunt. 

2.  Ratio  ergo  Sancti  Thomae  sic  est  explananda.  Ea 
quae  ex  sola  voluntate  procedunt  -  idest,  ea  quae  a  vo- 
luntate  libere  operante  proveniunt,  et  a  nulla  alia  causa 
quae  ad  ipsa  sit  determinata  dependentiam  habent  -  soli 
Deo  sunt  cognita:  idest,  a  nullo  alio  distincto  a  volente, 
praeterquam  a  Deo,  cognoscuntur.  Sed  cogitatio  actualis 
a  sola  voluntate  dependet :  quia,  licet  cogitatio  proveniat 
ab  intellectu,  non  tamen  intellectus  est  ad  ipsam  cogita- 
tionem  ex  se  determinatus,  sed  ad  ipsam  ex  solo  imperio 
voluntatis  determinatur.  Ergo  et  cogitatio  intellectus  soli 
Deo  est  nota. 

Consequentia,  cum  minori,  nota  est:  eo  quod  constet 
unicuique  quod  speciebus  et  habitibus  in  se  existentibus 
utitur  cum  volucrit. 

Maior  vero,  quae  duas  habet  exponentes:  -  hanc  scilicet, 
Ea  quae  ex  sola  voluntate  operantis  dependent,  Deo  sunt 
cognita;  et  hanc,  Talia  nulli  alii  sunt  cognita  -  per  aliam 
exclusivam  probatur. 

Quantum  quidem  ad  affirmativam  illius  exclusivae,  pro- 
batur  sic.  Deo  sunt  cognita  quaecumque  sunt  ab  eo  causata. 
Sed  motus  voluntatis  est  a  Deo  causatus  tam  effective,  quam 


"Cf.  nnm.  iv,Se- 

cundo. 

■  Art.  8. 


'  Apud  Capreo- 
lum,  d.  VIII,  q.  i, 
.1.  2,  p.  469. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CLIV. 


455 


•  Apud  Capreol., 
)oc.  cit. 


finaliter.  Effective  quidem,  quia  voluntas  Deo  subest  quan- 
tum  ad  causalitatem  ;  quod  autem  est  causa  ettectiva  vo- 
luntatis,  est  etiam  causa  operationis  ipsius;  sicut  et  quod 
est  causa  naturae,  est  etiam  causa  naturalis  ipsius  opera- 
tionis.  Finaliter  vero,  quia  Deus  est  principale  obiectum 
voluntatis,  utpote  ultimus  finis  existens;  voluntas  autem  ab 
obiecto  per  modum  finis  moveri  habet.  Ergo  etc. 

Quantum  vero  ad  negativam,  probatur  per  negativam 
illius  exclusivae  sic.  Angelus  eos  tantum  eftectus  causarum 
creatarum  naturaliter  cognoscit  qui  ad  aliquam  naturalem 
causam,  idest  ad  ipsos  determinatam,  connexionem  habent 
et  dependentiam.  Sed  motus  voluntatis  ad  nullam  causam 
naturalem  connexionem  habet :  neque,  inquam,  tanquam 
ad  causam  efficientem;  neque  tanquam  ad  causam  finalem. 
Ergo  etc.  -  Probatur  minor.  Quantum  quidem  ad  causam 
efiicientem,  quia  voluntas  a  nulla  causa  naturali  producitur: 
immo  a  nulla  causa  creata.  A  quocumque  autem  agente 
extrinseco  producitur  motus  voluntatis,  ab  ipso  producitur 
et  voluntas  :  cum  in  eandem  causam  referantur  motus  qui 
est  a  principio  intrinseco,  et  ipsum  intrinsecum  principium, 
iuxta  ea  quae  dicuntur  1"  IP",  q.  ix,  a.  6.  -  Quantum  vero 
ad  finalem,  probatur  quia  illud  movet  naturaliter  volun- 
tatem  per  modum  finis,  ad  quod  voluntas  est  determinata. 
Ad  nullum  autem  bonum  creatum  voluntas  determinatur, 
sed  tantum  ad  bonum  in  communi :  et  consequenter  ad  id 
in  quo  ratio  universalis  boni  invenitur,  sicut  est  Deus,  si 
cognoscatur  in  ipso  rationem  beatitudinis  inveniri.  Quia 
solum  bonum  in  communi  est  primum  et  per  se  obiectum 
voluntatis.  Potentia  autem  ad  solum  primum  et  per  se 
obiectum  determinationem  et  inclinationem  habet.  Ergo  etc. 

VII.  Secundum  hanc  itaque  huius  rationis  interpretatio- 
nem,  patet  quod  obiectiones  Durandi*  vanae  sunt.  Cum 
enim  inquit  >.]Uod  sequeretur  omnia  a  Deo  immediate  creata 
a  solo  Deo  cognosci,  si  voluntatis  actus  a  soJo  Deo  co- 
gnoscitur  quia  soli  Deo  voluntas  subditur  quantum  ad 
causalitatem :  -  patet  quod  non  arguitur  ad  intentum  ra- 
tionis.  Non  enim  vult  Sanctus  Thomas  hanc  universalem 
propositionem  assumere,  Omne  qiiod  a  solo  Deo  producitiir, 
soli  Deo  est  coguituiu  :  sed  hanc,  Omnis  operaiio,  et  omnis 
effectus  creaturae,  qui  a  uulla  causa  naturaliter  agente 
procedit,  sed  tantutn  a  libera  voluntate  et  a  Deo,  soli  Deo 
(supple:  et  volenti,  et  ei  cui  volens  manifestare  voluerit) 
est  cognitus. 

Cum  etiam  inquit  quod  tunc  motus  caeli,  quia  ex  sola 
voluntate  angeli  procedit,  soli  Deo  esset  cognitus,  si  quae 
ex  sola  voluntate  dependent,  soli  Deo  sunt  cognita:  patet 
quod  falsum  assumit.  Non  enim  ex  sola  voluntate  angeji 
motus  caeli  dependet,  sed  etiam  ex  natura  caeli,  quae  ad 
hunc  motum  recipiendum  naturaliter  inchnatur. 

Si  autem  instetur,  quia  saltem  sequetur  quod  motus 
lapidis  sursum,  a  solo  angelo  causatus,  soli  Deo  erit  notus: 
is  enim  ex  sola  voluntate  angeli  producitur,  cum  lapis  ad 
ipsum  non  habeat  inclinationem,  immo  ad  motum  oppo- 
situm  inclinetur:  -  respondetur  quo'd,  licet  motus  violentus 
lapidis  non  sit  secundum  lapidis  naturam,  motus  tamen 
sursum,  qui  est  violentus  lapidi,  est  alteri  corpori  naturalis, 
scilicet  igni.  Ad  hoc  autem  ut  aliquid  ad  angelum  non 
spectans  naturaliter  cognoscatur  ab  angelo,  non  oportet 
ut  illud  sit  naturale  ei  cui  cognoscitur  inesse,  alioquin  nul- 
lum  praedicaium  per  accidens  angelus  de  re  cognosceret: 
sed  sufficit  quod  ad  aliquam  naturam  connexionem  habeat 
quae  ad  ipsum  est  determinata.  Per  speciem  enim  illius 
naturae  primo  cognoscitur  ab  angelo  ut  ad  ipsum  talis 
natura  est  determinata:  per  speciem  vero  eius  cui  per  ac- 
cidens  inest,  cognoscitur  ut  illi  per  accidens  inhaerens.  Nam 
species  angelica  repraesentat  singulare  cum  omnibus  con- 
ditionibus  in  ipso  existentibus:  dummodo  sint  de  iis  quae 
ad  aliquam  causam  naturalem  ordinem  habent, 

Similiter,  cum  infert  Durandus  quod  tunc  a  solo  Deo 
cognoscerentur  opera  extrinseca  per  imperium  nostrae  vo- 
luntatis  producta  :  -  eodem  modo  respondetur.  Dicitur  enim 
quod  illa  non  procedunt  ex  sola  voluntate:  sed  a  voluntate 
mcdiante  aliqua  causa  naturali  et  determinata  proveniunt. 

VIII.  Circa  autem  conclusionem  ipsam,  advertendum  quod 
dupliciter  potest   intelligi   cbgitationes   cordis   esse  angelo 


incognitas  et  occultas  in  seipsis*.  Primo,  quod  nullo  modo 
sunt  illi  cognitae  quantum  ad  an  est,  sive  quantum  ad 
esse  actuale  ipsarum.  Puta,  si  ego  de  lapide  cogito,  quod 
non  cognoscit  me  de  lapide  cogitare.  -  Secundo  quod,  licet 
cognoscat  quid  cogito  quantum  ad  id  quod  primo  per 
speciem  repraesentatur,  non  tamen  cognoscit  determinate 
et  in  particulari  quam  conditionem  de  illo  considerem. 
Puta,  quod  cognoscit  quidem  me  considerare  de  lapide, 
sed  non  cognoscit  an  considerem  de  ipsius  forma,  an  de 
eius  duritie,  et  sic  de  aliis  lapidis  conditionibus. 

Aliqui  Thomistae  ad  primum  sensum  conclusionem  in- 
telligunt.  Tum  quia  in  Qu.  Verit.,  loco  praeallegato*,  dicitur 
absolute  quod  motus  voluntatis  alterius  non  potest  esse 
angelo  notus.  -  Tum  quia  in  Qu.  de  Malo  dicitur,  ubi 
supra  *,  quod,  licet  unus  angelus  cognoscat  species  intelli- 
gibiles  quae  sunt  in  intellectu  alterius  angeli,  ncn  potest 
tam,en  usum  specierum  cognoscere. -Tum  quiaPrimaParte, 
loco  citato  *,  dicitur  quod  angeli  non  cognoscunt  cogita- 
tiones,  quia  ex  sola  voluntate  dependet  quod  aliquis  actu 
aliqua  consideret. 

Alii  vero,  sicut  Hervaeus  in  II  Sent.,  conclusionem  ad 
secundum  sensum  interpretantur.  Et  potest  habere  haec 
positio  fundamentum  ex  verbis  Sancti  Thomae  in  QQ. 
de  Veritate.  Ibi  enim,  in  responsionibus  ad  argumenta  *, 
videtur  velle,  non  quod  nullo  modo  cognoscantur  ab  angelo 
cogitationes  cordis,  sed  quod  non  cognoscantur  deter- 
minate.  Et  assignat  rationem  :  quia  ex  una  specie  intel- 
lectus  in  diversas  cogitationes  prodit;  et  ex  una  habituali 
notitia  multae  actuales  considerationes  progrediuntur.  Ex 
his  enim  velle  videtur  quod,  licet  angelus  possit  videre 
quod  ego  utor  hac  specie  intellectuali,  puta  specie  leonis, 
non  tamen  potest  determinate  cognoscere  quid  ego  de  leone 
cogitem :  cum  per  speciem  leonis  multas  de  ipso  possim 
cogitationes  habere. 

2.  Sed,  licet  conclusio  ad  hunc  secundum  sensum  de- 
fendi  aliquo  modo  possit;  et  ego,  propter  verba  Sancti 
Thomae  allegata  in  QQ.  de  Veritate.  eam  aliquando  te- 
nuerim:  tamen,  diligentius  considerando  verba  et  mentem 
Sancti  Thomae,  videtur  mihi  quod  primus  sensus  in  do- 
ctrina  eius  sit  sequendus.  Nam  manifestum  est  quod  ita 
ex  sola  voluntate  dependet  quod  ego  de  homine  cogitem, 
sicut  quod  hoc  in  particulari  de  ipso  considerem.  Et  ideo, 
si  propter  hoc  quod  ex  sola  voluntate  hoc  in  particulari 
cogito  de  homine,  cogitatio  mea  est  occulta;  eadem  ratione 
et  cogitatio  qua  de  homine  absolute  cogito,  occulta  erit. 

Nec  obstat  quod  intellectus,  informatus  specie  intel- 
ligibili  hominis,  videtur  ad  naturam  hominis  cognoscendam 
esse  determinatus.  -  Dicitur  enim  quod,  licet  per  talem 
speciem  intellectus  sit  ad  notitiam  habitualem  hominis  deter- 
minatus,  non  est  tamen  determinatu»  ad  notitiam  actualem  : 
sed  ad  ipsam  est  omnino  indifierens,  et  ex  sola  voluntate 
dependet  quod  per  talem  speciem  ad  actuaJem  conside- 
rationem  exeat. 

3.  Propter  verba  autem  adducta  ex  QQ.  de  Veritate,  con- 
siderandum  est  quid  importet  ista  determinatio,  in  seipsis, 
et,  prout  cogitationes  sunt  in  intellectu  et  affectiones  in 
vo luntate :  cum  inquit  Sanctus  Thomas  quod  non  cogno- 
scuntur  in  seipsis,  sive  ut  cogitationes  sunt  in  intellectu, 
et  in  voluntate  affectiones  *.  Cognoscere  enim  aliquam 
considerationem  in  seipsa  et  prout  est  in  intellectu,  est 
videre  esse  quod  habet  in  intellectu.  Videre  autem  esse 
quod  habet  aliqua  particularis  consideratio  in  intellectu, 
non  est  videre  solum  ordinem  ipsius  ad  principale  eius 
obiectum  per  speciem  repraesentatum ;  sed  est  videre  ordi- 
nem  ipsius  ad  omnia  quae  actu  considerat  intellectus  per 
ipsam;  alioquin  non  videretur  in  seipsa  secundum  quod  est. 
Ideo  repugnat  quod  ego  considerem  de  homine  quantum 
ad  eius  effigiem  et  figuram,  et  quod  angelus  videat  ipsam 
considerationem  in  seipsa  et  secundum  quod  est  in  intel- 
lectu,  et  tamen  cognoscat  tantum  me  de  homine  considerare, 
non  autem  de  hominis  figura.  Esse  enim  particulare  quod 
habet  in  intellectu,  non  determinatur  tantum  per  hominem, 
sed  etiam  per  hominis  Jiguram :  et  per  hoc  ab  omni  alia 
consideratione  distinguitur.  Similiter,  si  considerem  de  ho- 
minis  quidditate  per  abstractionem  ab  omnibus  conditio- 


■  Cf.  nnm. 
Secundo. 


Vid.  nnm,  v. 


Ibid. 


Ibid. 


'  Loc.  cit.,  ad  2, 


V]d.  nuni.  v. 


456 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CLIV. 


'  Cf.  num.iv. 


•  Text.,  Potsiint 
tamen. 


'  Text.,   Reve- 
lantur. 


'  Vide  text.,  Ma- 

ligni. 

"  Arl.  1. 

■"  Art.  2. 

*  Nuni.  IV,  i.  Se- 

cundo. 


Nura.  IV,  3. 


'  Texl.,  Ea  vero 
quae  praeco- 
gnoscunt. 


nibus  individuantibus,  non  videtur  talis  cogitatio  in  seipsa 
et  secundum  quod  est  in  intellectu,  nisi  videatur  quod  ego 
de  quidditate  hominis  cogito  et  cum  tali  abstractione.  Vult 
ergo  Sanctus  Thomas  quod,  quia  species  una  intellectualis 
potest  esse  plurium  cogitationum  circa  principale  repraesen- 
tatum  elicitiva,  ex  hoc  quod  angelus  videt  speciem  in  intel- 
lectu  alterius,  non  oportet  ut  videat  aliquam  cogitationem 
actu  existentem  in  intellectu  secundum  quod  est  in  intel- 
lectu:  quia,  ut  sic,  omnis  cogitatio  est  determinata;  per 
jd  autem  quod  secundum  se  est  ad  multa  indeterminatum, 
non  potest  unum  illorum  in  seipso  cognosci.  Potest  quidem 
angelus  in  communi  cognoscere  quid  sit  cogitatio  de  ho- 
mine;  et  similiter  in  communi  potest  aliqua  signa  extrinseca 
cognoscere  quod  homo  de  tali  re  considerat:  sed  actualem 
considerationem,  secundum  quod  est  in  intellectu,  sive  in 
seipsa,  videre  non  potest,  ut  explicavimus,  propterea  quod 
omnino  voluntaria  sit. 

IX.  Circa  prophetiam*,  considerandum  primo,  ex  doctrina 
Sancti  Thomae  IP  II",  q.  clxxi,  a.  6,  quod,  cutn  cognitio 
addiscentis  sit  similititdo  cognitionis  docentis,  cognitionis 
veritas  eadetn  est  in  discipulo  et  in  docente.  Unde,  cicm 
prophetia  sit  quaedam  cognitio  ex  divina  revelatione  in 
intellecttim  prophetae  proveniens  per  modum  doctrinae, 
necesse  est  eandem  veritatem  esse  cognitionis  divinae  co- 
gnitionisque  propheticae.  Propter  hoc  bene  dictum  est 
supra  *  quod  prophetica  cognitio  de  futuris  est  omnino 
certa,  sicut  et  divina  praecognitio. 

Considerandum  secundo  quod,  quamvis  divina  cognitio 
futura  respiciat  et  secundum  quod  in  seipsis  sunt,  ea  prae- 
sentialiter  intuendo ;  et  secundum  quod  sunt  in  suis  causis, 
causarum  ordinem  ad  effectus  cognoscendo;  semperque  ista 
duplex  cognitio  divino  intellectui  coniungatur:  non  tamen 
semper  coniungitur  in  revelatione  divina,  sed  quandoque 
prophetica  revelatio  est  impressa  similitudo  divinae  prae- 
scientiae  ut  respicit  futura  in  seipsis,  et  tunc  res  eveniunt 
sicut  prophetantur;  quandoque  vero  est  similitudo  divinae 
praescientiae  prout  ordinem  causarum  ad  eftectus  novit, 
et  tunc  quandoque  aliter  evenit  quam  prophetetur,  quia 
quandoque  impeditur  causa  contingens,  ne  effectum  pro- 
ducat  ad  cuius  productionem  erat  disposita.  Et  tunc  sensus 
prophetiae  non  est  quod  ita  omnino  eveniet:  sed  quod 
dispositio  inferiorum  causarum  est  ad  hoc  quod  eveniat. 
Quod  cum  verum  sit,  nihil  de  certitudine  deperit  prophetiae, 
etiam  si  effectus  non  sequatur.  Propterea  bene  dictum  est 
quod,  cum  revelantur  aliquando  prophetis  effectus  fiituri 
secunduni  quod  sunt  in  causis  suis,  nihil  prohibet  prophetae 
praenuntiationem  immutari  *. 

Considerandum  tertio,  quod  Sanctus  Thomas  idcirco  ait 
malignos  spiritus  futurorum  praedictione  non  vere  prophe- 
tare*,  quia,  ut  dicitur  IP  11"",  q.  clxxiv**;  et  Verit.,  q.  xii***, 
ad  prophetiam  proprie  pertinet  praenuntiatio  certa  de  iis 
quae  a  solo  Deo  cognosci  possunt,  ut  superius  *  est  dictum, 
cuiusmodi  sunt  occulta  cordium  et  futura  contingentia, 
quae  secundum  se  procul  sunt  a  cognitione  humana,  cum 
veritatem  determinatam  non  habeant.  De  iis  enim  non  prae- 
nuntiant  secundum  quod  in  seipsis  sunt,  tanquam  ab  iis 
praesentialiter  cognita:  sed  solum  secundum  ordinem  cau- 
sarum  ad  eff^ectus,  quo  modo,  ut  superius  *  est  ostensum, 
futura  contingentia  certitudinem  non  habent.  Et  ideo,  licet 
in  horum  praenuntiatione  mirabiliores  et  veraciores  appa- 
reant  quam  homines  quantumcumque  scientes,  ut  hic  dicitur, 
quia  subtilitate  ingenii  perspicacius  et  causas  et  ea  quae 
possunt  impedire  cognoscunt:  tamen  nec  eorum  cognitio, 
nec  eorum  praenuntiatio  infallibilem  continent  veritatem. 
2.  Circa  id  quod  dicitur,  malignos  spiritus,  praenuntiando 
quae  cognoscunt,  humanam  mentem  non  illuminare*: 
advertendum  quod  hoc  non  dicitur  quasi  naturali  sua  vir- 
tute  mentem  illuminare  non  possint:  -  nam,  ut  dicitur  in 
QQ.  de  Malo,  q.  xvi,  a.  12,  cum  lumen  naturale  intellectus 
humani  naturaliter  sit  infra  lumen  angelicum,  potest  per 
ipsum  lumen  angelicum  confortari  lumen  intellectus  hu- 
mani  ad  perfectius  iudicandum,  sicut  in  rebits  corporalibus 
virtus  superior  inferiorem  adiuvat  et  confortat  -  sed  quia, 
cum  naturali  sua  virtute  daemones  propter  malitiam  volun- 
tatis  abutantur,  non  intendunt,  ut  hic  etiam  dicitur,  hominem 


ad  veritatis  cognitionem  iuvare,  sed  magis  ab  ipsa  abducere. 
Et  ideo  non  praenuntiant  illuminando :  quia  tunc,  ex  tali 
illuminatione  mens  confortata,  ad  veritatem  cognoscendam 
perspicacior  esset. 

3.  Attendendum  ultimo,  quod  Sanctus  Thomas  non  ad- 
ducit  rationem  contra  opinionem  dicentium  idcirco  motus 
qui  praeter  deliberationem  fiunt,  futurorum  eventuum  signa 
esse  *,  ex  eo  quod  motum  corporum  caelestium  eorumque 
impressionem  sequuntur,  quia  hoc  in  superioribus  *  est 
improbatum,  ubi  ostensum  est  ad  quae  virtus  caelestis 
corporis  se  possit  extendere:  sed  hoc  tantum  dicit  modicam, 
idest  debilem  et  nuUius  valoris  rationem  habere*;  osten- 
ditque  esse  falsum  auctoritate  Sanctorum  et  gentilium ;  et 
ex  eo  quod  in  Sacra  Scriptura  simul  cum  idololatria  omnia 
ista  reprobantur;  quod  non  esset,  si  ex  corporum  caelestium 
impressione  futurorum  eventuum  signa  esse  possent. 

X.  Sexta*  est  sermonis  interpretatio :  de  quo  fit  mentio 
Gen.  XL.  Huius  autem  necessitas  ostenditur  quia,  cum  homi- 
nes  revelationem  a  Deo  accipiant  non  solum  pro  praesenti 
tempore,  sed  etiam  ad  instructionem  futurorum  hominum, 
necesse  fuit  revelata  non  solum  praesentibus  sermone  nar- 
rari,  sed  etiam  ad  instructionem  l^uturorum  scribi.  Et  ideo, 
sicut  ipsa  revelatio  per  gratiam  Dei  facta  fuit,  ita  oportuit 
et  per  divinam  gratiam  aliquibus  dari  ut  huiusmodi  scripta 
interpretentur. 

2.  Sed  occurrit  dubium :  cum  inquit  Sanctus  Thomas, 
post  gradum  illorum  qui  immediate  revelationem  a  Deo 
suscipiunt,  oportere  esse  alium  gratiae  gradum.  Videtur 
enim  velle  prophetiae  revelationem,  de  qua  superius  im- 
mediate  mentionem  fecit,  immediate  a  Deo  recipi.  Huius 
autem  oppositum  videtur  dictum  esse  in  principio  capitis 
huius,  ubi  ostensum  est  ministerio  angelorum  interveniente 
revelationem  divinam  ad  homines  pervenire. 

Respondetur  quod  non  intendit  Sanctus  Thomas  hoc 
loco  divinam  revelationem  in  homines  ministerio  angelorum 
non  fieri :  sed  quod  aliqui  homines  a  Deo  huiusmodi  reve- 
lationem  recipiunt  non  mediantibus  aliis  hominibus.  Praeter 
quem  gradum  oportet  alios  esse,  qui  non  accipiant  huius- 
modi  illuminationem  immediate  a  Deo  sive  ab  angelis,  sed 
mediantibus  aliis  hominibus,  quorum  revelationes,  scriptis 
mandatas,  interpretari  per  divinam  gratiam  possunt. 

XI.  Septima  est  Jidei  gratia.  Cuius  necessitas  in  mani- 
festatione  divinorum  ostenditur,  quia  oportet  aliquos  esse 
qui  ea  quae  sunt  aliis  revelata,  et  per  alios  interpretata, 
fideliter  credant.  Quod  quidem  esse  donum  Dei,  superius  * 
est  ostensum. 

2.  Sed  circa  hoc  donum  duplex  occurrit  dubium.  Pri- 
mum  est,  quia  hic  enumerantur  dona  tantum  gratiae  gratis 
datae :  superius  autem  *  ostensum  est  fidem  esse  effectum 
gratiae  gratum  facientis. 

Secundum  est,  quia  sapientiae  donum  est  etiam  de  iis 
quae  fidei  sunt:  cum  sit  de  divinis  quae  humanam  transcen- 
dunt  rationem,  et  per  consequens   fide    tantum    tenentur. 

3.  Ad  primum  horiim  dicitur,  de  mente  Sancti  Thomae 
loco  praeallegato  in  P  IP°  *,  quod  dupliciter  accipitur 
fides.  Uno  modo,  prout  est  virtus  hominem  in  seipso  iusti- 
ficans.  Et  sic  ad  gratiam  gratum  facientem  pertinet.  -  Alio 
modo,  ut  impnrtat  quandam  supereminentem  certititdinem 

fidei,  ex  qua  homo  fit  idoneus  ad  instriienditm  alios  de 
iis  quae  adfdem  pertinent.  Et  sic  inter  dona  gratiae  gratis 
datae,  quae  ad  aliorum  utilitatem  ordinantur,  est  connu- 
merata. 

Potest  etiam  dici,  ut  dicitur  IP  11""",  q.  iv,  a.  5,  ad  4, 
quod  fides  quae  est  gratia  gratis  data,  importat  quandam 
fidei  excellentiam,  sicut  constantiam  Jidei,  etc. 

4.  Ad  secundum  dicitur  quod  dupliciter  possumus 
loqui  de  pertinentibus  ad  fidem.  Uno  modo,  ut  omnia 
quae  humanam  cognitionem  exxedunt,  dicantur  ad  fidem 
pertinere.  Et  sic  non  est  differentia  inter  donum  sapien- 
tiae  et  fidem,  nisi  forte  sicut  inferius  differt  a  suo  supe- 
riori :  cum  utraque  cognitio  sit  de  divinis  quae  humanam 
excedunt  rationem.  Unde  Sanctus  Thomas,  in  principio 
capituli,  volens  determinare  de  donis  quibus  divina  per 
revelationem  cognoscuntur,  divinorum  cognitionem  vocat 

fidei  cognitionem.  -  Alio  modo,  ut  ea  dicantur  ad  fidem 


•  Text.,  Et  licet. 
'Cap.Lxxxiisqq. 


'  Text. ,Sedquia 

hoc. 


'    Cf. 
init. 


Cap.  CLii. 


Ibid. 


'  Qu.  cxi,  a.  4, 
ads;  cf.  nuai.  1, 
init. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CLIV,  CLV. 


457 


"Texl.,  Sed  qui(2 
sermo. 


Loc.  ult.  cit. 


*  Cf.   I  II»« 
Lxviii,  a.  1. 


pertinere  quae  sunt  tantura  credita,  ct  sunt  tanquam  prin- 
cipia  in  Catholica  doctrina.  Et  sic  fides  ponitur  donum 
distinctum  a  sapientiae  dono :  quia  sapientia  versatur  non 
circa  ipsa  principia  (modo  scilicet  scientifico),  sed  circa 
conclusiones  quae  ex  illis  principiis  deducuntur. 

Potest  etiam  dici  quod  ad  donum  sapientiae  pertinet 
cognitio  divinorum  quae  fit  per  divinam  revelationem  an- 
gelorum  tantum  ministerio:  quae  potest  tX.  fidei  cognitio 
dici,  inquantum  est  supra  facultatem  intellectus  nostri.  Ad 
donum  autem  fidei  pertinet  ea  cognitio  divinorum  qua 
fideliter  credimus  aliis  hominibus  revelata,  et  per  alios 
interpretata. 

Advertendum  autem  quod  ultimum  gradum  tenere  inquit 
Sanctus  Thomas  donum  fidei,  non  quia  sit  ultimum  sim- 
pliciter  inter  dona  huiusmodi :  sed  quia  est  ultimum  inter 
dona  pertinentia  ad  cognitionem  divinorum  prophetica 
revelatione  habitam 

XII.  Octava  est  discretio  spirituum.  Huius  necessitas 
ostenditur  quia,  cum  per  maiignos  spiritus  aliqua  similia 
fiant  iis  quibus  fides  confirmatur;  ne  homines,  per  huius- 
modi  decepti,  credant  mendacio,  necessarium  est  ut  de 
huiusmodi  spiritibus  discernendis  per  divinam  gratiam 
instruantur,  iuxta  monitionem  I  loan.  iv. 

CoNFiRMATUR  istorum  donorum  numerus  auctoritate 
Apostoli,  I   Cor.  xii. 

Advertendum  quod  Apostolus  distinguit  gratiam  sani- 
tatum  ab  operatione  virtutum,  -  quorum  unum  ad  salu- 
tem  corporum  pertinet;  alterum  vero  ad  solam  divinae 
potestatis  manifestationem,  sicut  quod  sol  stet  aut  tene- 
brosus  fiat  -  quia  specialem  rationem  inducendi  ad  fidem 
habet.  Ad  hanc  enim  quis  magis  promptus  redditur  dum 
videt  se  beneficium  sanitatis  consequi  ex  fide.  -  Sanctus 
Thomas  autem  utramque  gratiam  superius  *  simul  posuit, 
cum  dixit  oportuisse  praedicantium  sermonem  confirmari 
sanando  infirmos  et  alias  inrtutes  operando :  quia  utraque 
ad  miraculorum  gratiam  pertinet,  qua  quis  divina  virtute 
operatur  quae  solus  Deus  facere  potest.  Ideo  hic  ponuntur 
tantum  octo  gratiae  gratis  datae:  in  Prima  Secundae  autem* 
ponuntur  novem,  quia  ibi  distinguitur  gratia  miraculorum 
a  gratia  sanitatum. 

Attendendum  etiam  quod  sapientia  et  scientia  enume- 
rantur  inter  gratias  gratis  datas  secundum  quod  impnrtant 
quandam  scientiae  et  sapientiae  abundantiam,  qua  homo 
potest  non  solum  in  seipso  sapere  de  divinis,  sed  etiam 
alios  instruere,  et  contradicentes  revincere:  non  autem  prout 
per  ipsa  mens  est  bene  mobilis  per  Spiritum  Sanctum  ad 
ea  quae  sunt  sapientiae  et  scientiae  *,  quia  sic  sunt  Spiritus 
Sancti  dona. 

Excluditur  autem  per  hoc  error  quorundam  Manichaeo- 
rum  dicentium  miracula  non  esse  a  Deo  facta;  et  prophetas 
non  esse  Spiritu  Dei  locutos. 

Excluditur  etiam  error  Priscillae  et  Montani,  dicentium 


prophetas,  tanquam  arreptitios,  non  intellexisse  quae  loque- 
bantur.  Quod  divinae  illuminationi  repugnat. 

XIII.  Quantum  ad  secundum  *,  Sanctus  Thomas,  com- 
plectendo  omnes  gratiae  effectus  supra  enumeratos  *,  ponit 
inter  ipsos  duplicem  differentiam.  Prima  est  quod,  quamvis 
omnibus  gratiae  nomen  conveniat,  quia  gratis  absque  prae- 
cedenti  merito  conferuntur;  solus  tamen  dilectionis  elfectus 
etiam  propter  hoc  nomen  gratiae  meretur  quod  gratum 
Deo  facit,  iuxta  id  quod  dicitur  Proverb.  viii.  Unde  fides 
et  spes  etiam  in  peccatoribus  esse  possunt :  dilectio  autem 
in  solis  iustis,  ut  habetur  I  loan.  iv. 

Ad  huius  differentiae  evidentiam,  duo  sunt  consideranda. 
Unum  est,  quod  fides  et  spes,  licet  concomitentur  gratiam 
gratum  facientem  in  eo  qui  gratiam  habet,  quia  infunduntur 
simul  cum  ipsa  gratia ;  tamen  possunt  sine  gratia  in  aliquo 
inveniri,  et  tunc  dicuntur  informes.  Caritas  autem  sic  gra- 
tiam  concomitatur  quod  non  solum  simul  infunditur  cum 
alicui  infunditur  gratia,  sed  etiam  sine  gratia  esse  non  potest. 
Gratia  autem  facit  hominem  Deo  formaliter  gratum,  ut  su- 
perius  *  est  ostensum.  Ideo  bene  dicitur  solam  dilectionem 
inter  dona  gratuita  mereri  nomen  gratiae  etiam  ob  hoc 
quod  gratum  Deo  facit. 

Alterum  est,  quod  non  ideo  hoc  dicitur  de  dilectione 
et  caritate,  quasi  sit  primum  per  quod  homo  redditur  Deo 
gratus,  ostensum  est  enim  hoc  gratiae  convenire,  quae  est 
aliquo  modo  caritatis  causa  * :  sed  quia  secundario  reddit 
hominem  Deo  gratum  et  dilectum,  utpote  quae  non  possit 
in  anima  absque  gratia  gratum  faciente  esse. 

2.  Secunda  dififerentia  est  quod,  quia  quidam  dictorum 
effectuum  sunt  ad  totam  vitam  hominis  necessarii,  utpote 
sine  quibus  salus  esse  non  potest,  sicut  credere,  sperare, 
diligere,  et  praeceptis  Dei  obedire ;  ad  hos  necesse  est 
habituales  quasdam  perfectiones  hominibus  inesse,  secun- 
dum  quas  agere  possint  cum  fuerit  tempus.  -  Ad  alios  vero, 
quia  non  sunt  necessarii  per  totam  vitam,  non  dantur  habi- 
tuales  perfectiones,  sed  impressiones  quaedam  a  Deo,  quae 
cessant  actu  cessante,  et  reiterantur  cum  actus  fuerit  op- 
portunus. 

Quomodo  vero  lumen  propheticum  non  adsit  homini 
per  modum  habitus  permanentis,  ostendit  Sanctus  Tho- 
mas  II*  IP°,  q.  clxxi*;  et  Verit.,  q.  xii**.  Similiter  quomodo 
virtus  miracula  faciendi  non  sit  forma  permanens  in  homine, 
ostensum  est  in  praecedentibus  * ;  et  ostenditur  II*  11", 
q.  cLXXviii*;  et  de  Pot.,  q.  vi**.  Virtus  enim  ad  miracula 
facienda,  et  lumen  propheticum,  non  adsunt  homini  nisi 
ad  praesentiam  Dei  agentis,  sicut  nec  lumen  est  in  aere 
nisi  ad  praesentiam  solis :  et  non  radicantur  in  homine,  sed 
tunc  tantum  ipsi  adsunt  cum  opus  fuerit.  Unde  prophetae 
non  pro  libito  futura  praenuntiant  prophetica  praenuntia- 
tione;  nec  sancti  viri  quandocumqye  voluerint,  miracula 
operantur ;  sed  tunc  tantum  quando  Deo  placuerit  per 
hominem  revelare  futura,   et  divina  aut    miracula    facere. 


•  Cf.  init 

ment. 

'  A  cap.  (XI 


COID- 


Cap.  CL. 


Cap.  CLi. 


■  Art.  2. 
"  Art.  i. 

*  Comment. cap. 
ciii,  num.  IV. 

•  Art  1,  ad  1. 
"  Art.  4. 


-'N<)Si3lS%V^ 


CAPITULUM 
CENTESIMUM  QUINQUAGESIMUM  QUINTUM 

QUOD  HOMO  INDIGET  DIVINO  AUXILIO  AD  PERSEVERANDUM  IN  BONO. 


iNDiGET  etiam  homo  divinae  gratiae  au- 
xilio  ad  hoc  quod  perseveret  in  bono. 
Omne  enim  quod  de  se  est  varia- 
bile,  ad  hoc  quod  figatur  in  uno,  in- 
diget  auxilio  alicuius  moventis  immobilis.  Homo 
autem  variabilis  est  et  de  malo  in  bonum,  et  de 
bono  in  malum.  Ad  hoc  igitur  quod  immobiiiter 


perseveret  in  bono,  quod  est  perseverare,  indiget 
auxilio  divino. 

Adhuc.  Ad  illud  quod  excedit  vires  liberi  ar- 
bitrii,  indiget  homo  auxilio  divinae  gratiae.  Sed 
virtus  liberi  arbitrii  non  se  extendit  ad  hunc  ef- 
fectum  qui  est  perseverare  finaliter  in  bono.  Quod 
sic  patet.  Potestas  enim  liberi  arbitrii  est  respectu 


6  autem  Ita  EXZfr;  enim  ceteri. 

SUHHA    CONTRA   GeNTII.ES   D.    ThOMAK  ToM.   II. 


58 


458 


SUMMA  GONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  GAP.  GLV. 


eorum  quae  sub  electione  cadunt.  Quod  autem     multae    actiones    pertingentes    ad    unum    finem. 

elieitur,  est  aliquod  particulare  operabile.  Parti-     Oportet  igitur  quod  totus  ordo  istorum  motuum 

culare  autem  operabile  est  quod  est  hic  et  nunc.     et  actionum  causetur  a  primo  dirigente  in  finem. 

Ouod  igitur  cadit  sub  potestate  liberi  arbitrii,  est     Ostensum  est  autem  *  quod  per  auxilium  divinae  •  cap.  cxlvh. 

aliquid  ut  nunc  operandum.  Perseverare  autem  s  gratiae  diriguntur  in  ultimum  finem.   Igitur  per 

non  dicit  aliquid  ut  nunc  operabile,  sed  continua-     auxilium  divinae  gratiae  est  totus  ordo  et  con- 

tionem  operationis  per  totum  tempus.  Iste  igitur     tinuatio  bonorum  operum  in  eo  qui  perseverat 

eftectus  qui   est  perseverare  in  bono,  est  supra     in  bono. 

potestatem  liberi  arbitrii.  Indiget  igitur  homo  ad         Hinc  est  quod  dicitur  ad  Philipp.  i^:  Qui  coepil 

perseverandum  in  bono  auxilio  divinae  gratiae.  lo  in  vobis  opus  bonuni,  perjiciet  usque  in  dietn  lesu 


Amplius.  Licet  homo  per  voluntatem  et  libe 
rum  arbitrium  sit  dominus  sui  actus,  non  tamen 
est  dominus  suarum  naturalium  potentiarum.  Et 
ideo,  licet  liber  sit  ad  volendum  vel  ad  non  vo- 
lendum  aliquid,  non  tamen  volendo  facere  potest 
quod  voluntas  in  eo  quod  vult,  ad  id  quod  vult 
vel  eligit  immobiliter  se  habeat.  Hoc  autem  re- 
quiritur  ad  perseverantiam :  ut  scilicet  voluntas 
in    bono    immobiliter   permaneat.    Perseverantia 


Deus  omnis  gratiae,  qui 
gloriam  suam,  modicum 


Christi;  et  I  Petri  ult.  *. 
i>ocaj'it  nos  in  aeternam 
passos  ipse  perficiet,  conjirmabit,  solidabitque. 

Inveniuntur  etiam  in  Sacra  Scriptura  multae 
;  orationes  quibus  a  Deo  petitur  perseverantia : 
sicut  in  Psalmo  *,  Perjice  gressus  meos  in  semitis 
tuis,  ut  non  moveantur  vestigia  mea;  et  II  ad 
Thess.,  II'"'",  Deus,  Pater  noster.  exhortetur  corda 
vestra,  et  conjirmet  in  omni  opere  et  sermone  bono 


Vers.  10. 


igitur  non  est  in  potestate  liberi  arbitrii.  Oportet  ^»  Hoc  etiam  ipsum  in  Oratione  Dominica  petitur, 

maxime  cum  dicitur,  Adveniat  regnum  tiium: 
non  enim  nobis  adveniet  regnum  Dei  nisi  in  bono 
fuerimus  perseverantes.  Derisorium  autem  esset 
aliquid  a  Deo  petere  cuius  ipse  dator  non  esset. 
Est  igitur  perseverantia  hominis  a  Deo. 

Per  hoc  autem  excluditur  error  Pelagianorum, 
qui  dixerunt  quod  ad  perseverandum  in  bono 
sufficit  homini  liberum  arbitrium,  nec  ad  hoc 
indiget  auxilio 


igitur  adesse  homini  auxilium  divinae  gratiae  ad 
hoc  ut  perseveret. 

Praeterea.  Si  sunt  plura  agentia  successive, 
quorum  scilicet  unum  agat  post  actionem  ahe- 
rius ;  continuitas  actionis  istorum  non  potest  cau- 
sari  ex  aliquo  uno  ipsorum,  quia  nullum  eorum 
semper  agit:  nec  ex  omnibus.  quia  non  simul 
agunt;  unde  oportet  quod  causetur  ab  aliquo 
superiori  quod  semper  agat:   sicut  Philosophus 


gratiae  *. 


ap.vi,3sqq.;  probat,  m  VIU  Phjs.*,  quod  continuitas  genera- 1°      Sciendum  tamen  est  quod,  cum  etiam  ille  qui 


tionis  in  animalibus  causatur  ab  aliquo  superiori 
sempiterno.  Ponamus  autem  aliquem  perseveran- 
tem  in  bono.  In  eo  igitur  sunt  multi  motus  liberi 
arbitrii  tendentes  in  bonum,  sibi  invicem  succe- 
dentes  usque  ad  finem.  Huius  igitur  continua- 
tionis  boni,  quod  est  perseverantia,  non  potest  esse 
causa  aliquis  istorum  motuum :  quia  nullus  eorum 
semper  durat.  Nec  omnes  simul:  quia  non  simul 
sunt,  non  possunt  igitur  simul  aliquid  causare. 


P».  XVI,  5. 


res.,  Lxxxviii. 


gratiam  habet,  petat  a  Deo  ut  perseveret  in  bono; 
sicut  liberum  arbitrium  non  sufficit  ad  istum  ef- 
fectum  qui  est  perseverare  in  bono,  sine  exte- 
riori  Dei  auxilio,  ita  nec  ad  hoc  sufftcit  aliquis 
habitus  nobis  infusus.  Habitus  enim  qui  nobis 
infunduntur  divinitus,  secundum  statum  prae- 
sentis  vitae,  non  auferunt  a  libero  arbitrio  tota- 
liter  mobilitatem  ad  malum:  licet  per  eos  liberum 
arbitrium  aliqualiter  stabiliatur  in  bono.  Et  ideo, 


Relinquitur  ergo  quod  ista  continuatio  causetur  4°  cum  dicimus  hominem  indigere  ad  perseveran- 
ab  aliquo  superiori.  Indiget  igitur  homo  auxilio  dum  finaliter  auxilio  gratiae,  non  intelligimus 
superioris  gratiae  ad  perseverandum  in  bono.  quod,  super  gratiam  habitualem  prius  infusam 
Item.  Si  sint  multa  ordinata  ad  unum  finem,  ad  bene  operandum,  alia  desuper  infundatur  ad 
totus  ordo  eorum  quousque  pervenerint  ad  finem,  perseverandum :  sed  intelligimus  quod,  habitis 
est  a  primo  agente  dirigente  in  finem.  In  eo  autem  45  omnibus  hc^jDitibus  gratuifis,  adhuc  indiget  homo 
qui  perseverat   in   bono,   sunt   muhi    motus   et     divinae  providentiae  auxilio  exterius  gubernantis. 


16  quod  pr.  loco  otn  GXsN,  quia  sGJ,  et  N.  ad  id]  vel  ad  id  DsE.  17  habeat]  habet  GN.  26  ipsorum  Ita  EGNXfc;  istorum  ceteri. 
32  aliquem  perseverantem]  aliquam  perseverantiam  GN.  34  tendentes  post  in  bonum  Pd.  i~  aliquis  Jta  WXPc;  om  F,  lac.  Z,  aliqua  Y, 
aliquid  ceteri.  38  Nec  omnes  siniul  quia  non  simul  sunt  Ua  DHXZ  et  non  pro  nec  E,  Nec  omnes  simul  quia  cum  non  simul  sunt  (sint  VP) 
BFYsZPc,  Nec  omnes  non  simul  sunt  C,  Nec  omnes  simul  quia  omnes  simul  sunt  N,  Nec  omnes  simul  sunt  Gb,  W  om  hom  quia...  igitur 
simul.  39  igitur  om  EYPc;  c/.  var.  praeced.  44  pervenerint]  pervenerinl  vel  pertingant  CY,  pertingant  vel  pervenerint  W;  arpertingant 
scriptor  B  supra  marginem  ;  EX  om  quousque  pervenerint  ad  fineni;  G  om  ad  finem;  pervenerint  post  ad  fincm  N. 

3o  cum  etiam  Ita  EGNi ;  cum  ceteri.         36  infunduntur  Ita  EXsYbPd;  infunditur  ceteri ;  pro   auferunt,   aufert  DW. 

Commentaria   Ferrariensis 


Pos 


osTQUAM  ostendit  Sanctus  Thomas  hominem  divino  indi- 

gere  auxilio  ad  ultimum  finem  consequendum,  ostendit 

ct.  Commeni.  quod  ipso  etiam  ad  perseverandum  in  bono  indiget*.  Circa 

ip.  CXLVii,  init.    il  Z,  ,         c     ■  ■  <■  ■  , 

noc  autem  duo  tacit:  pnmo,  ostendit  propositum  ;  secundo, 
removet  quoddam  dubium  *. 

I.  Quantum  ad  primum,  arguit  primo  .sic.  Homo   est 
variabilis  de  bono  in  maium,  et  e  converso.  Ergo  ad  hoc 


cap 

*  Num.  IV. 


quod  immobiiiter  perseveret  in  bono,  indiget  auxilio  mo- 
ventis  immobilis. 

Secundo.  Virtus  liberi  arbitrii  non  se  extendit  ad  huius- 
modi  perseverantiam.  Ergo  etc.  -  Patet  consequentia.  Quia 
ad  illud  quod  excedit  vires  liberi  arbitrii,  indiget  homo 
auxilio  divinae  gratiae.  -  Antecedens  vero  probatur.  Po- 
testas  liberi  arbitrii  est  respectu  eorum  quae  sub  electione 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB  III,  CAP.  CLV. 


409 


'  Art.  10. 
'  Art.  4. 


•  a.  III,  Btkic, 
III,  i3;s.  Th.  I.g 


cadunt.  Quod  eligitur,  est  aliquod  particulare  operabile. 
Hoc  autem  est  quod  est  hic  et  nunc.  Ergo  quod  sub  po- 
testate  liberi  arbitrii  cadit,  est  aliquid  ut  nunc  operandum. 
Perseverantia  autem  hoc  non  dicit,  sed  dicit  continuationem 
operationis  per  totum  tempus.  Ergoetc. 

II.  Circa  hanc  rationem  dubitatur :  quia  videtur  velle 
Sanctus  Thomas  quod  perseverantia  non  possit  cadere  sub 
electione,  cum  non  sifaliquid  particulare  ut  nunc  operan- 
dum.  Huius  autem  oppositum  tenet  P  II",  q.  cix*;  et  IP  II", 
q.  cx.xxvii  *. 

Respondetur  quod  perseverantia,  secundum  quodsetenet 
ex  parte  efifectus,  dupHciter  potest  accipi :  uno  modo,  ut 
consideratur  per  modum  cuiusdam  unius,  inquantum  dicit 
quandam  continuationem;  aho  modo,  per  modum  plurium, 
inquantum  plura  bona  continuata  includit.  Primo  modo, 
potest  habere  rationem  eligibilis:  quia  consideratur  tanquam 
quoddam  particulare  operabile  ut  nunc  operandum  aliquo 
modo,  quantum  scilicet  ad  eius  incoeptionem.  Et  sic  potest 
sub  liberi  arbitrii  facultate,  et  sub  voluntatis  proposito  ca- 
dere.  -  Secundo  modo,  non  potest  sub  uno  proposito 
cadere.  Quia  ipsa  opera  continuata,  ut  plura  sunt,  non 
simul  possunt  voluntati  offerri,  nec  habent  rationem  unius 
eligibilis  et  unius  particularis  operabilis.  Et  ad  hunc  sensum 
procedit  haec  ratio. 

Potest  secundo  dici  quod  facultas  liberi  arbitrii  duplex 
est :  una  ad  eligendum  ;  alia  ad  exequendum ;  quarum  prima 
quandoque  invenitur  sinc  secunda,  quia,  ut  dicitur  II*  IP^ 
loco  pTaeMegato,  plerumque  cadil  in  nostra potestate  electio, 
sed  non  executio.  Cum  ergo  hic  sit  sermo  de  facultate  prima, 
oportet  propositiones  assumptas  ad  hunc  sensum  referre. 
Ideo  ista  propositio,  Quod  eligitur  est  aliquod  particulare 
operabile  ut  nunc,  intelligitur  de  eo  quod  eligitur  tanquam 
possibile  per  liberum  arbitrium  executioni  mandari.  Et  ad 
hunc  sensum,  verum  est  quod  perseverare  non  cadit  sub 
electione.  -  Cum  hoc  tamen  stat  quod  cadere  potest  sub 
electione  simpliciter,  tanquam  scilicet  operabile  divino 
auxilio.  AHquando  enim  eligimus  quod  ex  nobis  ipsis 
tantum  exequi  non  possumus,  sed  cum  amicorum  auxilio*. 

III.  Tertio.  Homo  volendo  non  potest  facere  quod  vo- 
luntas  immobiiiter  se  habeat  ad  id  quod  vult.  Ergo  per- 
severantia-  non  est  in    facultate    liberi   arbitrii.    Ergo    etc. 

-  Probatur  antccedens.  Quia  homo  per  liberum  arbitrium, 
licet  sit  dorainus  sui  actus,  non  tamen  est  dominus  sua- 
rum  naturaHum  potentiarum.  -  Prima  vero  consequentia 
probatur.  Quia  ad  perseverantiam  requiritur  quod  homo 
immobiliter  in  bono  permaneat. 

Quarto.  In  perseverante  in  bono  sunt  multi  motus  liberi 
arbitrii  in  bonum  sibi  invicem  succedentes  usque  ad  tinem 
continuationis.  Quorum  non  potest  esse  causa  aliquis  ipso- 
rum:  quia  nullus  ipsorum  semper  durat.  Nec  omnes  simul: 
quia  non  simul  sunt.  Ergo  ista  continuatio  causatur  ab 
aliquo  superiori.  Ergo  etc. 

Patet  ista  ratio  ex  processu  Aristotelis  VIII  Physicorum, 
quo  probat  continuationem  generationis  in  animalibus  ab 
aliquo  superiori  causari. 

Quinto.  In  eo  qui  perseverat  in  bono,  sunt  multi  motus 
et  multae  actiones  pertingentes  ad  unum  finem.  Ergo  oportet 
ut  totus  ordo  ipsorum  causetur  a  primo  dirigente  in  finem. 
Ergo  per  auxilium  divinae  gratiae  est  perseverantia  in  bono. 

-  Probatur  prima  consequentia.  Quia  si  sint  multa  ordinata 
ad  uniim  finem,  totus  ordo  eorum,  quousque  pervenerint 
ad  finem,  est  a  primo  dirigente  in  finem.  —  Secunda  vero 
ostenditur:  quia  pcr  auxilium  divinae  gratiae  diriguntur 
bona  opera  in  finem  ultimum. 

CoNFiRMATUR  primo,  auctoritate  Apostoli  ad  Philipp.  i; 
et  I  Petri  ult. 

Confirmatur  secundo,  quia  et  in  Sacra  Scriptura  inve- 
niuntur  muitae  orationes  petentium  perseverantiam,  ut  in 
Psalmo,  Perfice  gressus  etc;  et  II  Thess.  11.  Et  in  Oratione 
Dominica  petitur,  cum  dicitur,  Adveniat  regnum  tuum, 
quod  non  adveniet  nisi  fuerimus  perseverantes. 

Per  hoc  excluditur  Pelagianorum  error,  dicentium  ad 
perseverandum  in  bono  sufflcere  homini  liberum  arbitrium. 


IV.  Quantum  ad  secundum  *,  quia  posset  aliquis  dicere 
quod,  licet  liberum  arbitrium  non  sufficiat  per  se  ad  perse- 
verandum  in  bono,  sufficit  tamen  habitualis  gratia:  -  hoc 
excludit  Sanctus  Thomas  duabus  rationibus. 

Prima  est,  quia  etisim  ille  qui  gratiam  habet,  petit  a  Deo 
ut  perseveret  in  bono. 

Secunda  est,  quia  habitus  infusi,  secundum  statum  prae- 
sentis  vitae,  non  auferunt  a  libero  arbitrio  totaliter  mobilita- 
tem  ad  malum:  licet  aliqualiter  per  eos  stabiliatur  in  bono. 

ExquomfertSanctus  Thomas  quod  praedictum  auxilium 
gratiae  ad  perseverandum  non  est  habitualis  gratia  super- 
addita  gratiae  habituali  prius  infusae  ad  bene  operandum: 
sed  est  auxilium  divinae  providentiae  exterius  operantis, 
habitis  etiam  ab  homine  omnibus  habitibus  gratuitis; 

V.  Ad  evidentiam  eorum  quae  in  hoc  capite  dicuntur, 
advertendum,  ex  doctrina  Sancti  ThomaePir", q.  cix,  a.  10; 
et  IP  ir'"',  q.  cxxxvii  *,  quod  perseverantia  tribus  modis 
accipi  potest:  scilicet,  pro  habitu  mentis  quo  homo  Jirmiter 
stat  ne  removeatur  ab  eo  quod  est  secundum  virtutem 
propter  tristitias  irruentes;  pro  habitu  secundum  quem 
homo  habet  propositum  perseverandi  in  bono  usque  ad 
Jinem ;  et  pro  continuatione  quadam  boni  usque  adjinem 
vitae,  quae  scilicet  consistit  in  actuali  executione  bonorum 
operum  absque  interruptione.  Hoc  igitur  tertio  modo  acci- 
pitur  perseverantia  hoc  loco :  non  autem  duobus  primis 
modis.  Quia  illis  modis  accepta  perseverantia  simul  cum 
gratia  infunditur,  sicut  et  ceterae  virtutes:  non  autem  isto 
tertio  modo,  quia  multis  datur  gratia  quibus  continuatio 
bonorum  operum  usque  adjinem  vitae  non  datur.  Et  ideo 
ad  hanc  homo  indiget,  non  quidem  habituali  gratia  alia 
a  prima,  sed  auxilio  divino,  sive  divina  motione,  ipsum 
dirigente  et  protegente  contra  tentationum  incursus. 

VI.  Sed  occurrit  dubium.  Quia  Sanctus  Thomas,  loco 
praeallegato  *,  ad  3,  inquit  quod  nunc  per  gratiam  Christi 
multi  accipiunt  et  donum  gratiae,  quo  perseverare  possunt, 
et  ulterius  datur  eis  quod  perseverent.  Ex  hoc  enim  arguitur 
sic.  Per  donum  habitualis  gratiae  homo  perseverare  potest. 
Ergo  ad  perseverandum  non  indiget  alio  auxilio  praeter 
gratiam  habitualem.  -  Patet  consequentia.  Quia  ex  oppo- 
sito  consequentis  infertur  oppositum  antecedentis.  Sequitur 
enim  :  Hamo  indiget  alio  auxilio  praeter  gratiam  ad  per- 
severandum.  Ergo  non  potest  per  gratiam  perseverare. 

Respondetur  quod  aliud  est  habere  potentiam  ad  perse- 
verandum,  aliud  habere  actum  perseverandi,  qui  est  bono- 
rum  operum  continuatio :  sicut  aliud  est  habere  potentiam 
intelligendi,  et  aliud  actu  intelligere.  Quia  aliquando  aliquis 
habet  potentiam  ad  aliquid,  et  tamen  non  potest  exire  in 
actum  nisi  alio  movente  ad  operationem.  Quantumcumque 
enim  aliquishabet  potentiam  intellectivam  perfectam  habitu, 
quo  modo  dicitur  posse  intelligere',  non  potest  tamen  ad 
actum  considerationis  exire  nisi  adsit  voluntatis  intentio. 
Cum  ergo  dicitur  quod  homo  per  gratiam  habitualem  per- 
severare  potest  in  bono,  intelligitur  quod  per  ipsam  habet 
potentiam  perseverandi  in  bono  sicut  ipsa  est  omnis  boni 
operis  principium:  non  autem  quod  per  ipsam,  absque 
alio  auxilio,  possit  homo  in  actum  e.xire  continuationis 
bonorum  operum. 

Patet  hanc  esse  Sancti  Thomae  mentem  ex  suo  modo 
loquendi,  quo  ait  multos  accipere  donum  gratiae  quo  perse- 
verare  possunt ;  et  ulterius  eis  dari  quod  perseverent.  Nam 
primum  dictum  ostendit  potentiam  perseverandi  convenire 
homini  ex  gratia:  secundum  vero  ostendit  executionem  ope- 
rationis  convenire  homini  non  tantum  ex  gratia,  sed  etiam 
quodam  alio  auxilio  concurrente. 

Ex  quo  patet  consequentiam  adductam  falsam  esse.  Ad 
cuius  probationem,  negatur  assumptum.  Non  enim  sequitur: 
Homo  indiget  alio  auxilio  praeter  gratiam  ad  perseve- 
randum  quantum  ad  executionem  operis.  Ergo  non  potest 
per  gratiam  perseverare :  -  idest,  per  gratiam  non  habet 
potentiam  perseverandi.  Immo  stant  simul  quod  homo  indi- 
geat  auxilio  divino  extrinseco  ad  executionem  perseve- 
rantiae,  sive  continuationis  bonorum  operum :  et  quod  per 
gratiam  habeat  potentiam  perseverandi. 


■  Cf.  init.  Coni- 
ment. 


Art.  4. 


'I«1I"«,  cix,  10. 


-'^/IS^li^iSV'^ 


460 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CLVI. 


CAPITULUM 
CENTESIMUM  OUINQUAGESIMUM  SEXTUM 

QUOD  ILLE  QUI  DECIDIT  A  GRATIA  PER  PECCATUM, 
POTEST  ITERUM  PER  GRATIAM  REPARARI. 


X  his  autem  apparet  quod  per  auxilium 
gratiae  homo,  etiam  si  non  perseve- 
raverit,  sed  in  peccatum  ceciderit,  po- 
test  reparari  ad  bonum. 
Eiusdem  enim  virtutis  est  continuare  salutem 
alicuius,  et  interruptam  reparare:  sicut  enim  per 
virtutem  naturalem  continuatur  sanitas  in  corpore, 
ita  per  eandem  virtutem  naturalem  sanitas  inter- 
rupta  reparatur.  Homo  autem  perseverat  in  bono 

■  cap.  praec.      auxiUo  divinae  gratiae,  ut  ostensum  est  *.  Igitur, 

si  per  peccatum  lapsus  fuerit,  eiusdem  gratiae 
auxilio  poterit  reparari. 

Adhuc.  Agens  quod  non  requirit  dispositionem 
in  subiecto,  potest  suum  effectum  imprimere  in 
subiectum  qualitercumque  dispositum  :  et  propter 
hoc  Deus,  qui  in  agendo  non  requirit  subiectum 
dispositum,  potest  absque  dispositione  subiecti 
formam  naturalem  inducere;  utpote  dum  caecum 
illuminat,  mortuum  vivificat.  et  sic  de  similibus. 
Sed  sicut  non  requirit  dispositionem  naturalem  ■■ 
in  subiecto  corporeo,  ita  non  requirit  meritum 
in  voluntate  ad  gratiam  conferendam:  quia  sine 

■  cap.  cxLix.     meritis  datur,  ut  ostensum  est  *.   Ergo   gratiam 

gratum  facientem,  per  quam  peccata  tolluntur, 
Deus  alicui  conferre  potest  etiam  postquam  a 
gratia  cecidit  per  peccatum. 

Amplius.  Haec  sola  homo  recuperare  amissa 
non  potest  quae  per  generationem  ei  adveniunt, 
sicut  potentias  naturales  et  membra:  eo  quod 
cf.  cap.cxLiv.  homo  non  potest  iterum  generari  *.  Auxilium 
autem  gratiae  datur  homini  non  per  generatio- 
nem,  sed  postquam  iam  est.  Potest  igitur  post 
amissionem  gratiae  per  peccatum,  iterum  reparari 
ad  peccata  delenda. 

Item.  Gratia  est  quaedam  habitualis  dispositio 

'  cap.  CL.         in  anima,  ut  ostensum  est  *.  Sed  habitus  acquisiti 

per  actus,  si  amittantur,  possunt  iterum  reacquiri 


per  actus  per  quos  acquisiti  sunt.  Multo  igitur 
magis  gratia  Deo  coniungens  et  a  peccato  liberans, 
si  amittatur,  divina  operatione  reparari  potest. 

Praeterea.  In  operibus  Dei  non  est  aliquid 
frustra,  sicut  nec  in  operibus  naturae  * :  hoc  enim 
et  natura  habet  a  Deo.  Frustra  autem  aliquid 
moveretur,  nisi  posset  pervenire  ad  finem  motus. 
Necessarium  est  ergo  quod  id  quod  natum  est 
moveri  ad  aliquem  finem,  sit  possibile  venire  in 
finem  illum.  Sed  homo  postquam  in  peccatum 
cecidit,  quandiu  status  huius  vitae  durat,  remanet 
in  eo  aptitudo  ut  moveatur  ad  bonum :  cuius 
signa  sunt  desiderium  de  bono,  et  dolor  de  malo, 
quae  adhuc  in  homine  remanent  post  peccatum. 
Est  igitur  possibile  hominem  post  peccatum  iterum 
redire  ad  bonum  quod  gratia  in  homine  operatur. 

Amplius.  Nulla  potentia  passiva  invenitur  in 
rerura  natura  quae  non  possit  reduci  in  actum 
per  aliquam  potentiam  activam  naturalem.  Multo 
■  igitur  minus  est  aliqua  potentia  in  anima  humana 
quae  non  sit  reducibilis  in  actum  per  potentiam 
activam  divinam.  Manet  autem  in  anima  humana, 
etiam  post  peccatum,  potentia  ad  bonum:  quia 
per  peccatum  non  tolluntur  potentiae  naturales, 
quibus  anima  ordinatur  ad  suum  bonum.  Potest 
igitur  per  divinam  potentiam  reparari  in  bono. 
Et  sic  auxilio  gratiae  homo  potest  consequi  re- 
missionem  peccatorum. 

Hinc  est  quod  dicitur  Isaiae  1  '**,  Si  fuerini  pec- 

<  cata  vestra  ut  coccinum,  quasi  nix  dealbabuntur ; 

et  Proverb.  x ",    Universa   delicta  operit   caritas. 

Hoc  etiam  quotidie  a  Domino    non   frustra   pe- 

timus,  dicentes:  Dimitte  nobis  debita  nostra. 

Per  hoc  autem  excluditur  error  Novatianorum, 
qui  dixerunt  quod  de  peccatis  quae  homo  post 
baptismum  peccat,  homo  veniam  consequi  non 
potest  *. 


■  III  de  Anima, 
xii,3;8.Th.l.  17. 
-  lldeCaelo,xi; 
s.  Th.  1.  16. 


■  Aug.,  de  Hae- 
res;  XXXVIII. 


l3   non  om  Pc.  i5    et  propter...  dispositum  hom  om  EpX.  17    subiecti]  naturali  subiecti  BF.  18  dura  om  DGZ,  cum  b. 

19    mortuum  Ita  EGNXZfr;  et  mortuum  ceteri.  25    conferre]   conferret   BF,   conferens   D,   confert  (potest   igitur  homo  postquam...   pec- 

catum  ctc.)  Y.         27  Haec  om  N,  Illa  EX,  Ea  P.         28  perj  non  nisi  per  E,  non  per  X. 

8  id  quod  Ita  Yb;  om  ceteri.  9  venire]  pervenire  KXb.  10  homo  post  postquam  Z.  i3  de  bono]  boni  EX ;  al'  boni  scriptor  B 
supra  marginem.         35  quae  homo]  quibus  P;  pro  peccat,  committit  Z,  perpetrat  b;  sequens  homo  om  WYZ. 

Commentaria   Ferrariensis 


•  Cf.  Cominent, 
cap.  cxLvii,  init. 


PosTQUAM  ostendit  Sanctus  Thomas  hominem  divina 
gratia  ad  perseverandum  in  hono  indigere,  vult  ulterius 
ostendere  quod  ipsa  etiam  ad  resurgendum  a  peccato  in- 
digeat*.  Circa  hoc  autem  duo  facit:  primo,  ostendit  pro- 
positum;  secundo,  quoddam  dubium  excludit,  cap.  clix. 
Circa  primum  tria  facit :  primo,  ostendit  quod  homo, 
si  in  peccatum  ceciderit  (durante  scilicet  statu  vitae),potest 
per  auxilium  gratiae  reparari;  secundo,  qubd  hoc  sine 
gratia  fieri  non  potest,  cap.  seq. ;  tertio,  quahter  homo  a 
peccato  liberetur,  cap.  clviii. 


I.  Quantum  ad  primum,  arguit  primo  sic.  Homo  per- 
severat  in  bono  auxilio  divinae  gratiae.  Ergo,  si  per  pecca- 
tum  lapsus  fuerit,  eiusdem  gratiae  auxilio  reparari  potest. 
-  Probatur  consequentia.  Quia  eiusdem  virtutis  est  con- 
tinuare  salutem  aiicuius,  et  interruptam  reparare:  ut  patet 
de  virtute  naturali  respectu  sanitatis. 

Secundo.  Deus  non  requirit  meritum  in  voluntate  ad 
gratiam  conferendam,  cum  sine  meritis  detur :  sicut  non 
requirit  dispositionem  naturalem  in  subiecto  corporeo.  Ergo 
potest  gratiam,  per  quam  peccata  tolluntur,  conferre  alicui 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CLVI,  CLVII. 


461 


etiam  postquam  a  gratia  cecidit  per  peccatum.  -  Probatur 
consequentia.  Quia  agens  quod  non  requirit  dispositionem 
in  subiecto,  potest  suum  effectum  imprimere  in  subiectum 
qualitercumque  dispositum. 

2.  Circa  istam  propositionem,  Deus  non  requirit  dispo- 
sitionem  naturalem  in  subiecto  corporeo,  advertendum,  ex 
Art.  2,  ad3.  doctrina  Sancti  Thomae  1"  IV,  q.  cxii  *.  quod  intelligitur 
de  dispositione  praecedente  divinam  actionem,  et  quam 
ipse  non  causet:  non  autem  de  dispositione  concomitante 
formam,  et  iib  ipso  Deo  simul  cum  forma  causatam.  Cum 
enim  oporteat  formam  et  materiam  esse  proportionata,-quia 
non  omnis  forma  omni  materiae  convenit:  non  enim  anima 
intellectiva  cst  receptibilis  in  matcria  lapidis  tanquam  illius 
forma  -  necesse  est  ad  hoc  ut  matcria  recipiat  formam, 
quod  disponatur  dispositionibus  quibus  illi  formae  propor- 
tionatur.  Sed  difterentia  est  inter  Deum  et  agens  naturale: 
quia  agens  naturale,  antequam  inducat  formam,  praeexigit 
in  materia  aliquas  dispositiones  ad  formam ;  Deus  autem 
non  praeexigit  in  materia  dispositiones,  sed  simul  causare 
potest  formam  et  dispositiones,  sicque  simul  et  materiam 
informare    potest  et  ipsam    ad  formam  disponere. 

Nec  obstat  quod  non  infundit  animam  rationalem  nisi  ma- 
teria  fuerit  per  naturale  agens  disposita:  -  quia  hoc  non  est 
propter  necessitatem,  quasi  videlicet  aiiter  agere  non  possit, 
cum  primum  hominem  absque  naturalis  agentis  dispositione 
anima  intellectiva  informaverit,  et  etiam  in  resuscitatione 
hominis  materia  non  praedisponatur  ab  agente  naturali : 
sed  ut  ahquam  causahtatem  homini  circa  alterius  hominis 
productionem  communicet. 

II.  Tertio.  Auxilium  gratiae  datur  homini,  non  per  ge- 
nerationem,  sed  postquam  iam  est.  Ergo  etc.  -  Probatur 
consequcntia.  Quia  haec  sola  homo  amissa  recuperare  non 
potest  quae  per  generationem  ei  adveniunt:  eo  quod  homo 
non  potest  iterum  generari. 

Quarto.  Habitus  acquisiti  per  actus,  si  amittantur,  pos- 
sunt  per  similes  actus  reacquiri.  Ergo  multo  magis  gratia 
potest  divina  operatione  reparari.  -  Probatur  consequentia. 
Quia  gratia  est    quaedam    habituahs    dispositio    in  anima. 

Quinto.  In  homine,  postquam  in  peccatum  cecidit,  quan- 
diu  status  huius  viae  durat,  remanet  aptitudo  ut  moveatur 
ad  bonum :  cuius  signum  est  quod  remanet  in  eo  boni 
desiderium,  et  dolor  de  malo.  Ergo  etc.  -  Probatur  con- 
sequentia.  Quia  quod  natum  est  moveri  ad  aliquem  finem, 
potest  in  illum  finem  pervenire:  alioquin  frustra  moveretur. 
In  operibus  autem  Dei  nihil  est  frustra :  sicut  neque  in 
operibus  naturae. 


III.  Sexto.  In  anima  humana,  etiam  post  peccatum, 
manet  potentia  ad  bonum :  quia  per  peccatum  non  tol- 
luntur  potentiae  naturales,  quibus  anima  ordinatur  ad 
suum  bonum.  Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia.  Quia, 
cum  nulla  potentia  passiva  inveniatur  in  rerum  natura 
quae  non  possit  reduci  in  actum  per  aliquam  potentiam 
activam  naturalem,  multo  minus  est  aliqua  potentia  in 
anima  humana  quae  non  sit  reducibihs  in  actum  per  po- 
tentiam  activam  divinam. 

2.  Ad  evidentiam  huius  rationis,  considerandum  estquod, 
cum  duplex  sit  potentia  animae  ad  bonum,  scilicet  ad  bonum 
naturale,  et  ad  bonum  supernaturale;  hic  loquitur  Sanctus 
Thomas  de  potentia  animae  ad  bonum  supernaturale :  quia 
loquitur  de  potentia  ad  susceptionem  gratiae  et  ad  me- 
ritum,  per  divinam  virtutem  activam  reducenda  in  actum. 
Et  quia  potentia  ad  supernaturalia  proprie  potentia  obe- 
dientialis  est,  non  autem  naturalis:  ideo,  cum  dicitur  quod 
anima  est  in  potentia  ad  bonum,  et  est  reducibilis  ad  acturn 
per  divinam  potentiam,  intelligendum  est  de  potentia  obe- 
dientiali. 

Nec  obstat  quod  probat  Sanctus  Thomas  post  peccatum 
remanere  in  anima  potentiam  ad  bonum  ex  eo  quod  per 
peccatum  non  X.o\\uv\Xuv  potentiae  naturales,  quibus  anima 
ordinatur  ad  bonum:  -  quia  dupliciter  possumus  loqui  de 
potentia  huiusmodi.  Uno  modo,  quantum  ad  ipsam  qua- 
litatem  animae  quae  dicitur  eius  potentia,  secundum  quam 
estboni  supernaturalis  capax,  verbi  gratia  de  ipso  intellcctu 
et  voluntate:  alio  modo,  de  ordine  ipsius  qualitatis  ad 
bonum.  Si  primo  modo  accipiamus,  sic  talis  potentia  est 
naturalis,  quia  est  qualitas  naturam  animae  inseparabiliter 
concomitans:  unde  potest  dici  naturalis  in  ordine  ad  ani- 
mam.  Si  vero  secundo  modo,  sic  non  est  naturalis,  sed 
obedientialis  in  ordine  ad  bonum.  Quia  autem  ista  habitudo 
secundum  quam  dicitur  anima  intellectiva  in  potentia  obe- 
dientiali  ad  bonum,  fundatur  super  animae  potentia  quae 
est  eius  naturalis  qualitas;  idcirco  ostendit  Sanctus  Thomas 
huiusmodi  potentiam  obedientialem  manere  post  peccatum, 
quia  peccatum  non  tollit  ipsas  naturales  potentias  animae, 
qualitates  scilicet  naturales  ;  non  autem  quia  potentia  quan- 
tum  ad  ordinem  ad  bonum  supernaturalc  sit  naturalis. 

CoNFiRMATUR  primo,  auctoritate  Isaiae  i,  et  Prov.  x. 

Confirmatur  secundo,  quia  hoc  continue  petimus,  dicen- 
tes :  Dimitte  nobis  debita  nostra. 

Per  hoc  excluditur  Novatianorum  error,  dicentium  de 
peccatis  post  baptismum  commissis  hominem  veniam  con- 
sequi  non  posse. 


-'•^lSStilfi^)*»^ 


CAPITULUM 
CENTESIMUM  QUINQUAGESIMUM  SEPTIMUM 

QUOD  HOMO  A  PECCATO   LIBERARI  NON  POTEST  NISI   PER  GRATIAM. 


Cap,  CXLVII. 


*Cf.  Saf.^  x'v,9; 
Eccti.  XII,  3,  7. 


X  eisdem  etiam  ostendi  potest  quod 
homo  a  peccato  mortali  resurgere  non 
potest  nisi  per  gratiam. 

Per  peccatum  enim  mortale  homo 


homo  potest  a  peccato  mortali  resurgere  nisi  per 
gratiam,  per  quam  fit  quaedam  amicitia  inter 
Deum  et  hominem. 

Ad  hoc  etiam  induci  possunt  omnes  rationes 


ab  ultimo  fine  avertitur.  In  ultimum  autem  finem  s  superius  *  positae  de  gratiae  necessitate. 


homo  non  ordinatur  nisi  per  gratiam  *.  Per  solam 
igitur  gratiam  homo  potest  a  peccato  resurgere. 
Adhuc.  Offensa  non  nisi  per  dilectionem  tol- 
litur.  Sed  per  peccatum  mortale  homo  Dei  of- 
fensam  incurrit:  dicitur  enim  quod  Deiis  pecca- 
tores  odit*,  inquantum  vult  eos  privare  ultimo 
fine,  quem  his  quos  diligit  praeparat.  Non  ergo 


Hinc  est  quod  dicitur  Isaiae  xuiv- :  Ego  siim 
ipse  qiii  deleo  iniquitates  tuas  propter  tne;  et  in 
Psalmo*:  Remisisti  iniquitatem  plebis  tuae:  ope- 
ruisti  omnia  peccata  eoriim. 

Per  hoc  autem  excluditur  error  Pelagianorum, 
qui  dixerunt  hominem  posse  a  peccato  resurgere 
per  liberum  arbitrium  *. 


A  cap.  xLvii. 


Ps,  LXXXIV,  3. 


•Ci.h\if...deHae- 
res.j  Lxxxviii. 


462 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  111,  CAP.  CLVll,  CLVllI. 


Commentaria    irei'i'ariensis 


*  Cf.  Comment. 
cap.  pracc,  init. 


SECUNDO  ostendit  Sanctus  Thomas  quod  homo  a  peccato 
mortali  resurgere  non  potest  nisi  per  gratiam  *. 

I.  Et  arguit  primo  sic.  In  ultimum  finem  homo  non 
ordinatur  nisi  per  gratiam.  Ergo  per  ipsam  solam  potest 
homo  a  peccato  resurgere.  -  Patet  consequentia.  Quia  per 
peccatum  mortale  homo  ab  ultimo  line  avertitur. 

Secundo.  Per  peccatum  mortale  homo  oiTensam  Dei  in- 
currit.  Ergo  ad  resurgendum  indiget  gratia,  per  quam  fit 
quaedam  amicitia  inter  Deum  et  hominem.  -  Probatur  con- 
sequentia.  Quia  offensa  non  nisi  per  dilectionem  tollitur. 

Ad  hoc  etiam  induci  possunt  rationes  superius  inductae 
de  necessitate  gratiae. 

Confirmatur  auctoritate  Isaiae  XLin;  et  Psalmi. 

Perhoc  autem  excluditurPelagianorum  error,  dicentium 
hominem  posse  per  liberum  arbitrium  a  peccato  resurgere. 

II.  Ad  evidentiam  eorum  quae  hic  dicuntur,  conside- 
randum  est,  ex  doctrina  Sancti  Thomae  P  IP^,  q.  cxni,  a.  2  ; 
et  Verit.,  xxviii,  a.  2,  quod  hominem  resurgere  a  peccato 
non  est  idem  quod  ipsum  cessare  a  peccando,  sed  reparari 


ad  ea  quae  per  peccatum  amisit.  Ista  autem  sunt  tria. 
Primum  est  aversio  ab  incommutabili  bono,  quod  quis 
poterat  habere.  Et  quantum  ad  hoc  procedit  prima  ratio. 
-  Secundum  est  ofFensa,  qua  homo  peccando  Deum  of- 
fendit,  dum  creaturam  ipsi  praeponit,  eam  magis  diligendo 
quam  Deum :  et  qua  Deus  dicitur  peccatori  infensus,  non 
ordinando  illum  per  suam  dilectionem  ad  bona  aeterna. 
Tertium  est  reatus,  sive  obligatio  ad  poenam,  et  praecipue 
ad  poenam  damni,  quae  est  carentia  divinae  visionis,  sive 
aeternae  gloriae.  Et  secundum  haec  procedit  secunda  ratio. 
Advertendum  autem  quod,  licet  quantum  ad  verba  vi- 
deatur  Scotus  in  Quarto,  d.  i,  q.  vi  *,  contradicere  Sancto 
Thomae,  volens  quod  absque  gratia  possit  peccatum  remitti, 
absolute  loquendo:  quantum  tamen  ad  sensum,  non  con- 
tradicit.  Quia  ipse  loquitur  de  remissione  peccati  solum 
quantum  ad  reatum,  sive  obhgationcm  ad  poenam  sensibi- 
lem.  Sanctus  Thomas  autem  loquitur  de  remissione  peccati 
secundum  quod  importat  reparationem  omnium  bonorum 
quae  quis  peccando  amisit. 


•  Fol. 
'497)- 


9  V  (Ven. 


—'viG^lS^ISv^ 


CAPITULUM 
CENTESIMUM  QUINQUAGESIMUM  OCTAVUM 

QUALITER  HOMO  A  PECCATO  LIBERATUR. 


uiA  vero  homo  non  potest  ad  unum 
oppositorum  redire  nisi  recedat  ab  alio, 
ad  hoc  quod  homo  auxilio  gratiae  ad 
statum  rectitudinis  redeat,  necessarium 
est  quod  a  peccato,  per  quod  a  rectitudine  de- 
clinaverat,  recedat.  Et  quia  homo  in  ultimum 
finem  dirigitur  et  ab  eo  avertitur  praecipue  per 
voluntatem,  non  solum  necessarium  est  quod 
homo  e.xteriori  actu  a  peccato  recedat,  peccare 
desinens,  sed  etiam  quod  recedat  voluntate,  ad  1 
hoc  quod  per  gratiam  a  peccato  resurgat.  Vo- 
luntate  autem  homo  a  peccato  recedit  dum  et 
de  praeterito  poenitet,  et  futurum  vitare  proponit. 
Necessarium  est  igitur  quod  homo  a  peccato  re- 
surgens  et  de  peccato  praeterito  poeniteat,  et  lu-  > 
tura  vitare  proponat.  Si  enim  non  proponeret 
desistere  a  peccato,  non  esset  peccatum  secun- 
dum  se  contrarium  voluntati.  Si  vero  vellet  de- 
sistere  a  peccato,  non  tamen  doleret  de  peccato 
praeterito,  non  esset  illud  idem  peccatum  quod : 
fecit,  contrarium  voluntati.  -  Est  autera  contra- 
rius  motus  quo  ab  aliquo  receditur,  motui  quo 
ad  illud  pervenitur:  sicut  dealbatio  contraria  est 
denigrationi.  Unde  oportet  quod  per  contraria 
voluntas  recedat  a  peccato  his  per  quae  in  pec- : 
catum  inclinata  fuit.  Fuit  autem  inclinata  in  pec- 
catum  per  appetitum  et  delectationem  circa  res 
inferiores.  Oportet  igitur  quod  a  peccato  recedat 
per  aliqua  poenalia,  quibus  affligatur  propter  hoc 
quod  peccavit :  sicut  enim  per  delectationem  tracta 


fuit  voiuntas  ad  consensum  peccati,  sic  per  poenas 
confirmatur  in  abominatione  peccati. 

Item.  Videmus  quod  etiam  bruta  animalia  a 
maximis  voluptatibus  retrahuntur  per  dolores 
verberum  *.  Oportet  autem  eum  qui  a  peccato  *  (^f-  Aug.,  ut. 
resurgit,  non  solum  detestan  peccatum  praete-  f'«o«-,  q-  "xxvi- 
ritum,  sed  etiam  vitare  futurum.  Est  igitur  con- 
veniens  ut  affligatur  pro  peccato,  ut  sic  magis 
confirmetur  in  proposito  vitandi  peccata. 

Praeterea.  Ea  quae  cum  labore  et  poena  ac- 
quirimus,  magis  amamus,  et  diligentius  conser- 
vamus :  unde  illi  qui  per  proprium  laborem  ac- 
quirunt  pecunias,  minus  eas  expendunt  quam 
qui  sine  labore  accipiunt,  vel  a  parentibus,  vel 
quocumque  alio  modo.  Sed  homini  resurgenti  a 
peccato  hoc  maxime  necessarium  est  ut  statum 
gratiae  et  Dei  amorem  diligenter  conservet,  quem 
negligenter  peccando  amisit.  Est  ergo  conveniens 
ut  laborem  et  poenan>  sustineat  pro  peccatis 
commissis. 

Adhuc.  Ordo  iustitiae  hoc  requirit  ut  peccato 
poena  reddatur.  Ex  hoc  autem  quod  ordo  ser- 
vatur  in  rebus,  sapientia  Dei  gubernantis'  apparet. 
Pertinet  igitur  ad  manifestationem  divinae  boni- 
tatis  et  Dei  gloriam  quod  pro  peccato  poena 
reddatur.  Sed  peccator  peccando  contra  ordinem 
divinitus  institutum  facit,  leges  Dei  praetergre- 
diendo.  Est  igitur  conveniens  ut  hoc  recompenset 
in  seipso  puniendo  quod  prius  peccaverat:  sic 
'  enim  totaliter  extra  inordinationem  constituetur. 


i3  praeterito  Ita  EGNXbPc;  peccato  ceteri.         16  non   [ta  ENXi;  homo  aW,  homo  non  DGYZPc.         26  peccatum]  peccata  GN. 
5  a  peccato  Ita  EGNXfr;  de  peccato  ceteri.         6  detestari  om  BFHWY.         i3  pecunias  minus  easj  pecuniam  minus  eam  DGYZt  et  sine 
eam  N.         18  peccando  Ita  EGNX6;  per  peccatum  ceteri.        27  ieges]  legem  GNfr,         29  prius]  primum  GN. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CLVIII. 


463 


Per  hoc  ergo  patet  quod,  postquam  homo  per 
gratiam  remissionem  peccati  consecutus  est,  et 
ad  statum  gratiae  reductus,  remanet  obligatus, 
ex  Dei  iustitia,  ad  aliquam  poenam  pro  peccato 
commisso.  Quam  quidem  poenam  si  propria  vo- 
luntate  a  se  exegerit,  per  hoc  Deo  satisfacere  di- 
citur:  inquantum  cum  labore  et  poena  ordinem 
divinitus  institutum  consequitur,  pro  peccato  se 
puniendo,  quem  peccando  transgressus  fuerat 
propriam  voluntatem  sequendo.  -  Si  autem  a 
se  hanc  poenam  non  exigat.  cum  ea  quae  di- 
vinae  providentiae  subiacent,  inordinata  remanere 
non  possint,  haec  poena  infligetur  ei  a  Deo.  Nec 
talis  poena  satisfactoria  dicetur,  cum  non  fuerit 
ex  electione  patientis:  sed  dicetur  purgatoria,  quia. 
alio  puniente,  quasi  purgabitur,  dum  quicquid 
inordinatum  fuit  in  eo.  ad  dcbitum  ordinem  re- 
ducetur.  -  Hinc  est  quod  Apostolus  dicit,  I  ad 
Cor.  xi-"-3-:  Si  nosmetipsos  diiudicarennis,  non  utique 
iudicaremiir :  cum  autetn  iudicamur.  a  Domino 
corripimur,  ut  non    cum  hoc  niundo  damnemur. 

Considerandum  tamen  quod,  cum  mens  a  pec- 
cato  avertitur,  tam  vehemens  potest  esse  peccati 
displicentia,  et  inhaesio  mentis  ad  Deum,  quod 
non  remanebit  obligatio  ad  aliquam  poenam. 
Nam,  ut  ex  praedictis  colligi  potest.  poena  quam 
quis  patitur  post  peccati  remissionem,  ad  hoc 
necessaria  est  ut  mens  firmius  bono  inhaereat, 
homine  per  poenas  castigato,  poenae  enim  me- 


dicinae  quaedam  sunt;  et  ut  etiam  ordo  iustitiae 
servetur,  dum  qui  peccavit,  sustinet  poenam.  Di- 
lectio  autem  ad  Deum  sufficit  mentem  iiominis 
firmare  in  bono,  praecipue   si  vehemens  fuerit : 

!  displicentia  autem  culpae  praeteritae,  cum  fuerit 
intensa,  magnum  affert  dolorem.  Unde  per  ve- 
hementiam  dilectionis  Dei,  et  odii  peccati  prae- 
teriti,  excluditur  necessitas  satisfactoriae  vel  pur- 
gatoriae  poenae :  et,  si  non  sit  tanta  vehementia 

>°  quod  totaliter  poenam   excludat,   tamen,   quanto 

vehementius  fuerit,  tanto  minus  de  poena  sufficiet. 

(2uae  atiiem  per  amicos  facimtis,  per  nos  ipsos 

facere  videmur  * :  quia  amicitia   ex  duobus  facit 

unum  per  affectum,  et  praecipue  dilectio  caritatis. 

■s  Et  ideo,  sicut  per  seipsum,  ita  et  per  alium  po- 
test  aliquis  satisfacere  Deo :  praecipue  cum  ne- 
cessitas  fuerit.  Nam  et  poenam  quam  amicus 
propter  ipsum  patitur,  reputat  aliquis  ac  si  ipse 
pateretur:    et  sic  poena  ei  non  deest,  dum  pa- 

^otienti  amico  compatitur;  et  tanto  amplius,  quanto 
ipse  est  ei  causa  patiendi.  Et  iterum  affectio  ca- 
ritatis  in  eo  qui  pro  amico  patitur,  facit  magis 
satisfactionem  Deo  acceptam  quam  si  pro  se  pa- 
teretur:    hoc   enim   est  promptae  caritatis,    illud 

-'5  autem  est  necessitatis.  Ex  quo  accipitur  quod 
unus  pro  alio  satisfacere  potest,  dum  uterque  in 
caritate  fuerit.  Hinc  est  quod  Apostolus  dicit, 
Galat.  VI  - :  Alter  alterius  onera  portate,  et  sic 
adimpletitis  legem   Christi. 


•  III  Ethic,  m, 
13 ;  s.  Th.  1.  8. 


8  consequitur]  exequitur  GPc.  ii  exigat]  exigit  EsGfr.  l6  purgabitur  Ita  EGXPc;  purgatur  N,  purgabit  ce/eri.  20  cum]  dum  bP; 
autem  post  iudicamur  P.         23  tam  yehemens]  tn  emes  pE,  tanta  GNZfc. 

8  vel]  et  EX.         12  Quae  autem  Ita  EX;  Quae  vero  GNi,  Quod  vero  ceteri.  17  Nam  et]  Nam  cum  aDZ,  Nam  W.  20  et  tanto] 

cum  tanto  BCH,  tanto  DFZ.         2G  dum]  dum  tamen  D,  dummodo  P. 


Commentaria  Ferrariensis 


*  Cf.  Comment. 
cap.  CLvi,  init. 
'  Vid.  num.  iv. 


TERTio  ostendit  Sanctus  Thomas  quid  requiratur  ex  parte 
hominis,  praeter  gratiam,  ad  omnimodam  liberationem 
a  peccato  *. 

I.  Et  ponit  duas  conclusiones*.  Quarum  prima  est:  Con- 
venieiis  est  hominem  a  peccato  recedentem  per  aliquas 
poenas  afjHgi  propter  peccatum  commissum. 

Sed  antequam  hanc  conclusionem  probet,  praemittit  quod 
necesse  est  ut  homo  a  peccato  resurgens  et  de  peccato  prae- 
terito  poeniteat,  et  futura  vitare  proponat.  Quia  oportet 
quod  voluntate  a  peccato  recedat:  cum  per  voluntatem 
homo  avertatur  et  dirigatur  in  uhimum  finem.  Voluntate 
autem  homo  a  peccato  recedit  dum  et  de  praeterito  poenitet, 
et  futurum  vitare  proponit:  ahoquin  peccatum  praeteritum, 
et  etiam  peccatum  simpHciter,  non  esset  voluntati  con- 
trarium. 

Hoc  supposito,  arguitprimo  sic.  Necesse  est  quod  homo 
per  contraria  iis  per  quae  voluntas  in  peccatumfuitinclinata, 
recedat  a  peccato.  Ergo  oportet  quod  a  peccato  recedat 
per  ahqua  poenalia,  quibus  atfligatur  propter  hoc  quod 
peccavit,  ut  per  poenas  confirmetur  in  abominatione  pec- 
cati.  -  Probatur  antecedens.  Quia  motus  quo  ab  ahquo 
receditur,  est  contrarius  motui  quo  ad  illud  pervenitur : 
sicut  dealbatio  denigrationi.  -  Consequentia  vero  probatur: 
quia  voluntas  tuit  inchnata  in  peccatum  per  appetitum  et 
delectationem  circa  res  inferiores. 

Secundo.  Oportet  eum  qui  a  peccato  resurgit,  non  solum 
detestari  praeteritum  peccatum,  sed  etiam  vitare  futurum. 
Ergo  conveniens  est,  ad  hoc  quod  magis  confirmetur  in 
proposito  vitandi  peccata,  ut  affligatur  pro  peccato.  -  Pro- 


batur  consequentia.  Quia  videmus  etiam  bruta  animiha  per 
dolores  verberum  a  maximis  voluptatibus  retrahi. 

Advertendum  quod,  cum  duo  requirantur  ad  hoc  ut 
homo  a  peccato  recedat,  scihcet  dettstatio  praeteriti  pec- 
cati,  et  propositum  vitandi  tutura ;  ex  primo  procedit 
prima  ratio,  ad  ostendendum  conveniens  esse  ut  homo 
pro  peccato  ahqua  poena  afQigatur ;  ex  secundo  vero 
procedit  secunda. 

Tertio.  Homini  resurgenti  a  peccato  hoc  maxime  ne- 
cessarium  est,  ut  statum  gratiae  et  Dei  amorem  dihgenter 
conservet,  quem  neghgenter  per  peccatum  amisit.  Ergo  etc. 
-  Probatur  consequentia.  Quia  quae  cum  labore  et  poena 
acquirimus,  magis  amamus,  et  cum  dihgentia  conservamus: 
ut  patet  in  pecuniis.labore  proprio  acquisitis. 

Quarto.  Peccator  peccando  contra  ordinem  divinitus 
institutum  facit.  Ergo  conveniens  est  ut  hoc  recompenset 
in  seipso  puniendo  quod  prius  peccaverat. 

Probatur  consequentia.  Tum  quia  sic  totahter  extra  inor- 
dinationem  constituitur.  —  Tum  quia  pertinet  ad  manife- 
stationem  divinae  bonitatis  et  Dei  gloriam  quod  peccato 
poena  reddatur.  --  Quorum  scihcet  utrumque  decens  est 
et  conveniens. 

Ex  hoc  infert  Sanctus  Thomas  quod,  postquam  homo 
consecutus  est  remissionem  peccati  et  ad  statum  gratiae 
est  reductus,  reraanet  obHgatus  ex  iustitia  divina  ad  ahquam 
poenam.  Quam  si  propria  voluntate  a  se  exegerit,  per  hoc 
Deo  satisfacere  dicitur:  inquantum  cum  labore  et  poena 
ordinem  divinitus  institutum  exequitur  *,  pro  peccato  se  •  Cf.  text. et  var . 
puniendo.  -  Si  autem  non  a  se  hanc  poenam  exigat,  infli- 


464 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CLVIII. 


Art.  6. 


getur  ei  a  Deo.  Nec  satisfactoria  dicetur,  cum  non  fuerit  ex 
electione  patientis,  sed  dicetur  purgatoria :  quia,  alio  pu- 
niente,  quasi  purgabitur  per  reductionem  inordinationis  ad 
debitum  ordinem. 

Confirmatur  auctoritate  Apostoli,  I  Cor.  xi. 

II.  Sed  circa  dicta  dubium  occurrit.  Nam,  ut  ponit 
Sanctus  Thomas,  praesertim  T  ir°,  q.  Lxxxvn*,  de  ratione 
poenae  est  quod  sit  contra  voluntatem.  Non  ergo  verum 
videtur  quod  homo  satisfaciat  Deo  ex  eo  quod  voluntarie 
a  se  poenam  exigat. 

Respondetur,  ex   doctrina   ipsius  in   praeallegata   quae- 


•  Eiusd.  I"  II", 
art.  6. 
••  Qu«  4. 


stione,  et  q.  vi*,  et  IV  Sent.,  d.  xxi,  q.  i, 


*,  quod  du- 


'I  If.q.t.xxxvii 
art.  6. 


pliciter  dicitur  aliquid  contra  voluntatem  esse :  uno  modo, 
quia  est  contra  voluntatem  absolute  consideratam ;  alio 
modo,  quia  est  contra  voluntatem  conditionatam.  Contingit 
enim  aliquid  essc  contrarium  voluntati  absolute,  et  tamen, 
ut  nunc  et  in  casu,  sive  ex  aliqua  conditione  adiuncta, 
voluntarium  esse :  sicut  proiectio  mercium  in  mare  est 
contraria  voluntati  absolute,  considerato  tamen  periculo, 
est  voJuntaria.  Et  quia  unumquodque  dicitur  simpliciter 
esse  secundum  quod  est  in  actu;  secundum  quid  autem, 
secundum  quod  est  in  consideratione  tantum :  ideo  quod 
est  voluntarium  secundum  quod  est  nunc,  et  secundum 
occurrentes  circumstantias,  dicitur  simpliciter  voluntarium  ; 
licet,  secundum  quod  est  in  consideratione  qua  per  se,  extra 
casum  et  alias  occurrentes  circumstantias,  consideratur,  sit 
involuntarium. 

Poena  ergo,  secundum  se  considerata,  contra  voluntatem 
absolutam  est :  potest  tamen  esse  voluntaria  ex  supposi- 
tione,  inquantum  homo  qui  peccando  Deum  offendit,  vult 
hanc  oiTensam  per  aliquam  poenam  recompensare.  In  tali 
enim  casu  poena  est  simpliciter  voluntaria,  secundum  quid 
autem  contra  voluntatem.  Unde,  cum  dicitur  quod  de  ratione 
poenae  est  ut  sit  contra  voluntatem,  intelligitur  de  voluntate 
absoluta,  non  autem  de  voluntate  conditionata.  Sic  autem 
non  toUitur  quin  per  poenam  voluntarie  assumptam  homo 
satisfaciat  Deo. 

2.  Advertendum  tamen,  ex  loco  praeallegato*,  quod  non 
solum  poena  quam  quis  a  se  spontaneus  exigit,  satisfactoria 
est:  sed  etiam  poena  a  Deo  illata  quam  quis  patienter  suffert. 
Unde  quod  hic  dicitur,  eam  poenam  non  esse  satisfactoriam 
quae  peccatori  a  Deo  infligitur,  intelligendum  est  de  ea 
quam  quis  patienter  non  sustinet:  quia  illa  nuUo  modo 
est  ex  electione  patientis;  sed  bene  ista  quae  patienter 
sustinetur,  inquantum  quis  eligit  ipsam  patienter  ferre  ad 
purgationem  peccatorum. 

Advertendum  etiani  quod  poena  satisfactoria  diminuit 
aliquid  de  ratione  poenae.  Quia  de  ratione  poenae,  in- 
quantum  poena,  est  quod  contrarietur  voluntati:  de  ra- 
tione  autem  satisfactoriae  poenae  est  quod  sit  voluntarie 
assumpta,  non  quidem  absolute  et  secundum  se,  sed  con- 
siderata  Dei  oftensa,  quam  recompensare  per  poenam 
oportet,  Unde  talis  poena,  inquantum  est  aliquo  modo 
involuntaria,  habet  aliquid  de  ratione  poenae:  inquantum 
vero  est  voluntaria,  habet  rationem  satisfactoriae  poenae. 
Propterea,  utrumque  complectens  Sanctus  Thomas,  quod 
inquam  poena  satisfactoria  voluntaria  sit,  et  sit  aliquo 
modo  poena,  inquit  hominem,  voluntarie  a  se  exigendo 
poenam,  Deo  satisfacere,  inquantum  cum  labore  et  poena 
•  Cf.  text.  et  var.  ordinem  divinitus  institutum  exequitur  *,  pro  peccato  se 
puniendo,  scilicet  voluntarie. 

3.  Quia  autem  aliquis  posset  existimare  ex  dictis  quod 
homo  sic  post  remissionem  peccati  obligarelur  ad  satisfa- 
ctoriam  aut  purgatoriam  poenam  quod  nullo  modo  possit 
simul  et  culpa  et  poena  removeri;  hoc  volens  Sanctus  Tho- 
mas  excludere,  ait  quod  in  aversione  mentis  a  peccato  tam 
vehemens  potest  esse  peccati  displicentia,  et  inhaesio  mentis 
in  Deum,  quod  non  remanet  aliqua  obligatio  ad  poenam. 
Quia  dilectio  ad  Deum  sufficit  firmare  mentem  hominis 
in  bono,  praecipue  si  vehemens  fuerit;  displicentia  autem 
culpae  praeteritae,  cum  fuerit  intensa,  magnum  affert  dolo- 
rem;  propter  quae  duo  ponebatur  poena  necessaria.  Et  ideo 
per  vehementiam  dilectionis  Dei  et  odii  peccati  praeteriti, 
excluditur  necessitas  satisfactoriae  et  purgatoriae  poenae. 
Quod  si  non  sit  tanta  vehementia  quod  totaliter  poenam 


Qu«  2. 


excludat,  tamen,  quanto  vehementior  fuerit,  tanto  minus  de 
poena  sufficiet. 

III.  Ad  evidentiam  eius  quod  hic  dicitur  de  obligatione 
ad  poenam  post  peccati  remissionem,  considerandum  est, 
ex  doctrina  Sancti  Thomae  IV  Sent.,  d.  xiv,  q.  n,  a.  1  *, 
quod  qui  aliquem  offendit  rem  eius  illi  subtrahendo,  et 
contra  aequalitatem  amicitiae  facit,  et  contra  aequalitatem 
iustitiae.  Et  ideo  in  reconciliatione  oportet  utriusque  re- 
compensaiionem  fieri.  Sed  sicut  quandoque  haec  duo  in 
offensione  dividuntur,  sicut  cum  quis  amicitiam  violat, 
non  autem  iustitiam,  quia  nihil  amico  praeter  debitum 
affectum  subtrahit;  quandoque  vero  sunt  coniuncta,  ut 
dum,  violando  amicitiam,  etiam  aliquid  subtrahit  ab  amico: 
ita  in  recompensatione  haec  aliquando  dividuntur,  sicut 
cum  quis  offensum  verbis  placat,  nondum  restituta  re 
sublata,  in  hoc  enim  est  amicitiae  aequaJitas  restituta,  non 
autem  aequalitas  iustitiae;  aliquando  vero  sunt  coniuncta, 
sicut  quando  et  reconciliat  quis  amicum,  et  simul  rem 
sublatam  restituit. 

Quia  ergo  peccator  per  affectum  peccati  amicitiam  Dei 
violavit,  propter  quod  gratiam  amittit  et  Dei  incurrit  offen- 
sam;  et  per  inobedientiam  divinae  legis  honorem  debitum 
Deo  subtraxit,  ex  quo  meretur  poenam,  quod  poenae  me- 
ritum  dicitur  reatus:  ideo  in  aversione  hominis  a  peccato, 
quandoque  fit  recompensatio  aequalitatis  amicitiae  tantum, 
inquantum  remittitur  sibi  a  Deo  offensa,  gratiaque  resti- 
tuitur,  sed  non  remittitur  reatus,  quia  nondum  poena  est 
soluta  ;  quandoque  vero  simul  fit  recompensatio  aequali- 
tatis  tam  iustitiae  quam  amicitiae,  inquantum  et  restituitur 
gratia,  remittiturque  offensa,  et  solvitur  poena  per  vehemen- 
tiam  contritionis. 

Volens  itaque  Sanctus  Thomas  utrumque  horum  osten- 
dere,  dixit  primo,  quod  post  remissionem  peccati  et  gratiae 
consecutionem,  homo  remanet  obligatus  ad  poenam  ex 
divina  iustitia.  Et  est  sensus  quod  ex  sola  peccati  remissione 
quantum  ad  offensam,  et  ex  gratiae  restitutione,  non  intel- 
ligitur  esse  amota  obligatio  ad  poenae  solutionem,  sed  quan- 
doque  unum  est  sine  alio.  -  Dixit  vero  secundo,  quod  etiam 
quandoque  non  remanet  obHgatio  ad  aliquam  poenam  :  quia 
videlicet,  cum  gratiae  susceptione,  ex  vehementia  contri- 
tionis  simul  totius  poenae  debitae  fit  solutio. 

2.  Advertendum  secundo,  ex  doctrina  Sancti  Thomae 
Quarto,  d.  xvii,  q.  11,  a.  5  *,  quod  intensio  contritionis  potest 
attendi  et  ex  parte  caritatis,  quae  peccati  displicentiam 
causat:  et  ex  parie  doloris  sensibilis,  quem  voluntas  in 
contritione  excitat.  Quantutn  ad  primum,  tantum  potest 
intendi  caritas  in  actu  quod  contritio  inde  sequens  me- 
retur  amotionem  culpae  et  absolutionem  ab  omni  poena. 
Quantum  etiam  ad  secundum,  tantum  potest  ille  dolor 
intendi  quod,  cum  ille  poena  quaedam  sit,  sufficit  ad  dele- 
tionem  culpae  et  poenae.  Utrumque  istorum  modorum  dat 
intelligere  Sanctus  Thomas  cum  ait  per  vehementiam  dile- 
ctionis  Dei,  et,  odii  peccati,  excludi  necessitatem  satisfa- 
ctoriiie  vel  purgatoriae  poenae. 

IV.  Secunda  conclusio  est  *  :   Unus  homo  pro  alio  sa-   •  Cf.  num. i,  init. 
tisfacere  potest,  dum  uterque  in  caritate  fuerit. 

Probatur.  Quod  per  amicos  facimus,  per  nos  ipsos 
facere  videmur:  cum  amicitia  ex  duobus  faciat  unum 
per  affectum,  praecipue  dilectio  caritatis.  Ergo,  sicut  per 
seipsum,  ita  et  per  alium  potest  aliquis  satisfacere  Deo  : 
praecipue  cum  necessitas   fuerit. 

Confirmatur  primo.  Quia  peccatori  etiam  poena  non 
deest:  dum  amico  patienti  propter  ipsum  compatitur. 

Confirmatur  secundo.  Quia  talis  satisfactio  pro  alio  est 
Deo  magis  accepta  qujm  si  pro  se  quis  pateretur:  hoc 
enim  est  promptae  caritatis,  illud  autem  necessitatis. 

Confirmatur  tertio,  auctoritate  Apostoli,  ad  Galat.  vi. 

Advertendum,  cum  inquit  Sanctus  Thomas  unum  ho- 
minem  pro  alio  satisfacere  posse,  addendo,  praecipue  si 
necessitas  adsit,  quod  illud  non  dicit  quasi  non  valeat  sa- 
tisfactio  nisi  ille  pro  quo  satisjit,  sit  impotens  ad  satisfa- 
ciendum,  et  sic  sit  necessitas:  -  quia,  ut  dicitur  IV  Sent., 
d.  XX  *,  etiam  si  aliquis  esset  potens,  ipse  a  debito  immunis 
esset,  alio  satisfaciente  pro  ipso  -  sed  quia  magis  est  satisfa- 
ctoria  existente  necessitate.  Et  etiam  quia,  cum  poena  sa- 


Qu"  2. 


qu'  3. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CLVIII,  CLIX. 


465 


tisfactoria  sit  etiam  in  remedium  sequentis  peccati;  et 
quantum  ad  lioc  satisfactio  unius  alteri  non  prosit:  non 
est  permittendum,  ut  in  loco  praeallegato  dicitur,  ut  aliquis 
pro  alio  poenitentiam  faciat,  nisi  appareat  in  poenitente 
corporalis  vel  spiritualis  defectus,  propter  quem  sit  incom- 
petens  ad  sustinendum. 


Advertendum  etiam  quod  de  ratione  satisfactionis  proprie 
dictae  est  ut  sit  opus  meritorium,  ut  dicitur  Quarto,  d.  xvn, 
q.  II,  a.  4*.  Meritum  autem  non  est  sine  caritate :  cum 
caritas  sit  principium  merendi.  Ideo  bene  dictum  est  quod 
unus  pro  alio  satisfacere  potest,  dummodo  uterque  sit  in 
caritate. 


Qu»  3,  id  3. 


-'vitSSSl&^V^ 


CAPITULUM  CENTESIMUM  QUINQUAGESIMUM  NONUM 

QUOD  RATIONABILITER  HOMINI  IMPUTATUR  SI  AD  DEUM 
NON  CONVERTATUR,  QUAMVIS  HOC  SINE  GRATIA  NON  POSSIT. 


■cap.  xLTiisqq.    <^5^?i5!^  UM  autem.  sicut  ex  praemissis  *  habetur, 

in  finem  ultimum  aliquis  dirigi  non 
possit  nisi  auxilio  diviiiae  gratiae ;  sine 
qua  etiam  nullus  potest  habere  ea  quae 
sunt  necessaria  ad  tendendum  in  ultimum  finem, 
sicut  est  fides,  spes.  dilectio.  et  perseverantia : 
potest  alicui  videri  quod  non  sit  homini  impu- 
tandum  si  praedictis  careat;  praecipue  cum  auxi- 
lium  divinae  gratiae  mereri  non  possit,  nec  ad 
Deum  converti  nisi  Deus  eum  convertat;  nulli 
enim  imputatur  quod  ab  alio  dependet.  Quod 
si  hoc  concedatur,  plura  inconvenientia  consequi 
maiiifestum  est.  Sequetur  enim  quod  ille  qui 
fidem  non  habet,  nec  spem,  nec  diiectionem 
Dei,  nec  perseverantiam  in  bono,  non  sit  poena 
dignus:  cum  expresse  dicatur,  loann.  in'^*':  Qiii 
increditliis  est  Filio,  non  pidebit  i>itam,  sed  ira 
Dei  manet  super  eum.  -  Et  cum  iiullus  ad  beatitu- 
dinis  finem  sine  praemissis  perveniat,  sequetur 
ulterius  quod  aliqui  homines  sint  qui  nec  beati- 
tudinem  consequantur,  nec  poenam  patiantur  a 
Deo.  Guius  contrarium  ostenditur  ex  eo  quod 
dicitur  Matth.  xxv^*-*',  quod   omnibus  in  divino 


iudicio  existentibus  dicetur,  Venite,  possidete  pa- 
ratum  vobis  regfium;  vel,  Discedite  in  ignem 
aeternum. 

Ad  huius  dubitationis  solutionem,  consideran- 

!  dum  est  quod,  licet  aliquis  per  motum  liberi 
arbitrii  divinam  gratiam  nec  promereri  nec  advo- 
cari  possit,  potest  tamen  seipsum  impedire  ne  eam 
recipiat:  dicitur  enim  de  quibusdam,  lob  xxi'*, 
Dixerunt  Deo,  Recede  a  nobis:  scientiam  inarum 

■0  tuarum  nolumus;  et  lob  xxiv'^,  Ipsi  fuerunt  rebelles 
lumini.  Et  cum  hoc  sit  in  potestate  liberi  arbitrii, 
impedire  divinae  gratiae  receptionem  vel  non  im- 
pedire,  non  immerito  in  culpam  imputatur  ei  qui 
impedimentum  praestat  gratiae  receptioni.  Deus 

■!  enim,  quantum  in  se  est,  paratus  est  omnibus 
gratiam  dare,  vult  enim  omnes  homines  salvos 
fieri,  et  ad  cognitionem  veritatis  venire,  ut  dicitur 
I  ad  Tim.  ir':  sed  illi  soli  gratia  privantur  qui  in 
seipsis   gratiae    impedimentum    praestant;    sicut, 

="  sole  mundum  illuminante,  in  culpam  imputatur 
ei  qui  oculos  claudit,  si  ex  hoc  aliquod  malum 
sequatur,  licet  videre  non  possit  nisi  lumine  solis 
praeveniatur. 


1  habetur]  dicitur  EX.         1 3  Sequetur]  Sequitur  GWXfc,  Consequitur  N. 

4  huius]  huius  autem  Hcrf,  huius  igitur  GN*.         6  advocari]  provocare  b,  acquirere  P,  advocare  XZsG. 


1 3  qui]  quod  aWY. 


Commentaria    Ferrariensis 


"  Cf   Comment. 
cap.  CLvi. 


QuiA  ex  praedictis  posset  aliquis  errandi  occasionem 
sumere,  vult  Sanctus  Thomas  dubium  quoddam  re- 
movere  *. 

Circa  hoc  autem  duo  facit :  primo,  removet  ipsum 
dubium;  secundo,  quoddam  in  responsione  assumptum 
exponit,  capite  sequenti. 

I.  Dubium  est  hoc.  Posset  enim  alicui  videri,  cum  nullus 
in  finem  ultimum  dirigi  possit  nisi  auxilio  divinae  gratiae, 
ut  ostensum  est;  sine  qua  etiam  haberi  non  possunt  neces- 
saria  ad  tendendum  in  ipsum :  quod  non  sit  homini  im- 
putandum  si  praedictis  careat ;  quia  nulli  imputatur  quod 
ab  alio  dependet,  auxilium  autem  gratiae  homo  mereri  non 
potest,  nec  etiam  sine  eo  potest  ad  Deum  converti.  Hoc 
autem  falsissimum  esse  constat.  Quia  sequetur  quod  carens 
fide,  spe,  et  huiusmodi,  non  sit  poena  dignus:  contra  id 
quod  dicitur  loan.  iii,  Qui  incredulus  est  etc.  Sequetur 
etiam,  cum  nullus  ad  beatitudinis  finem  sine  praemissis  per- 
veniat,  quod  aliqui  sint  homines  qui  nec  beatitudinem  con- 
sequantur,  nic  patiantur  poenam  a  Deo:  cuius  contrarium 
ostenditur  Matth.  xxv.  Ergo  etc. 

Respondet  autem  Sanctus  Thomas  quod,  licet  homo  pcr 
motum  liberi  arbitrii  nec  gratiam  promereri  possit  nec  ad 
SuMMA  CoNTRA  Gkntii.es  D.  Thomae  Tom.  II. 


Deum  converti,  potest  tamen  seipsum  impedire  ne  eam 
recipiat,  ut  ostenditur  lob  xxi  et  xxiv.  Ideo  non  immerito 
imputatur  in  culpam  ei  qui  impedimentum  praestat  gratiae 
receptioni.  Quia  Deus,  quantum  est  in  se,  paratus  est  omni- 
bus  gratiam  dare,  ut  patet  I  Tim.  11 ;  illi  autem  soli  pri- 
vantur  gratia  qui  in  seipsis  gratiae  impedimentum  praestant. 
-  Declaratur  exemplo  claudentis  oculos,  sole  mundum 
illuminante. 

Ex  hac  responsione  vult  habere  Sanctus  Thomas  quod 
illa  propositio,  Nulli  imputatur  quod  ab  alio  dependet,  falsa 
est  quando  non  est  ex  parte  eius  a  quo  illud  dependet 
quin  illud  habeatur,  sed  ex  parte  recipientis  ponentis  im- 
pedimentum  voluntariae  illius  receptioni.  Sic  autem  accidit 
quando  quis  gratiam  non  accipit.  Ideo  non  est  absque  eius 
imputatione. 

II.  Ad  huius  evidentiam,  considerandum  est  quod,  cum 
duplex  sit  auxilium  quo  ad  beatitudinis  consecutionem  indi- 
gemus:  scilicet  habitualis  gratia ;  et  divina  motio,  tam  in- 
trinsece  quam  extrinsece  facta,  qua  ad  bonum  dirigimur  et 
ad  gratiae  praeparationem  excitamur:  -  primum  auxilium 
Deus  non  omnibus  dat,  absolute  loquendo,  postquam  pec- 
caverunt;  sed  bene  omnibus  se  ad  ipsum  praeparantibus 

'9 


466 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CLIX,  CLX. 


ex  divina  motione,  concedit.  Secundum  autem  auxilium 
omnibus  impendit,  et  nulli,  quantum  ad  hoc,  est  absens 
Deus:  cum  nullus  sit  qui  ab  eo  non  moveatur  ad  bonum, 
et  ad  gratiae  praeparalionem,  iuxta  illud  Apoc.  ui-'",  Ego 
sto  ad  ostiuni  et  pulso,  ctc.  Sed  quia  divina  providentia 
unumquodque  secundum  naturae  suae  conditionem  guber- 
nat  ct  movet ;  homo  autem  est  liberi  arbitrii,  potestque 
divinam  motionem  sequi  et  non  sequi :  inde  est  quod  aliqui, 
divinam  hancmotionem  sequentes,  se  ad  gratiam  praeparant; 
aliqui  vero,  ipsam  non  'sequentes,  non  se  praeparant  ad 
gratiam,  sed  illi  magis  impedimentum  praestant  peccando. 
Dicitur  ergo  Deus  paratus  esse,  quantum  in  se  est,  omnibus 
gratiam  habitualem  dare :  quia  eam  omnibus  se  ad  illam  prae- 
parantibus  vult  dare,  nullique  deest  auxilium  suum  ipsum 
quandoquc  movens  et  instigans  ad  hoc  ut  se  ad  gratiam 
praeparet.  Et  ideo  bene  hic  dicitur  quod  merito  homini 
imputatur  si  gratiam,  et  virtutes  eam  concomitantes,  non 
accipiat :  quod  enim  non  recipiat  aliquid  ab  eo  qui  paratus 
est  dare,  et  qui  quandoque  ad  accipiendum  instigat,  non  est 
absque  eius  imputatione. 

Quod  si  auxilium  illud,  sine  quo  homo  non  potest  ahquod 
bonum  agere,  et  sine  quo  non  potest  quis  se  ad  gratiam 


praeparare,  non  esset  omnibus  commune,  sed  alicui  deesset: 
fortassis  aliquam  haberet  apparentiam  si  is  qui  dicto  auxiho 
caret,  gratiam  non  acquirat;  quia  nulli  videtur  imputandum 
si  non  habcat  quod  sine  auxiho  alterius  acquirere  non  po- 
test,  si  sibi  auxilium  illud  non  adsit.  Sed  nec  hoc  omnino 
veritatem  habet.  Quia,  si  quis  propria  voluntate  in  malum 
aliquod  cadat  a  quo  per  se  liberari  non  potest,  si  non  libe- 
retur,  non  est  absque  eius  imputatione.  Debebat  enim  cavere 
ne  in  illud  malum  incideret  a  quo  sciebat  se  propria  virtute 
liberari  non  posse :  sicut  non  est  absque  imputatione  quod 
aliquis  non  exeat  ex  puteo,  ex  quo  non  potest  exire  nisi 
ab  alio  adiuvetur,  quando  propria  voluntate  in  illum  se 
deiecit.  Homo  autem  qui  peccat,  propria  voluntate  cadit, 
per  quod  gratia  privatur,  quam  per  se  acquirere  non  potest. 
Ideo  merito  sibi  imputatur  si  gratiam  non  habeat:  etiam 
deficiente  sibi  divino  auxilio,  ad  gratiae  praeparationem 
necessario. 

Unde  propositio  assumpta  veritatem  habet  dumtaxat 
quando  is  qui  sic  privatur,  non  fuit  ob  aliquam  suam  cul- 
pam  causa  talis  privationis,  ut  patet  capite  sequenti.  Sed 
si  ipse  sua  culpa  fuit  huiusmodi  carenliae  et  privationis 
causa,  falsa  est. 


-"vlEi^-SlS^cSv^ 


CAPITULUM  CENTESIMUM  SEXAGESIMUM 

QUOD  HOMO  IN  PECCATO  EXISTENS 
SINE  GRATIA  PECCATUM  VITARE  NON  POTEST. 


'  Cap.  praec. 


lUOD  autem  dictum  est'''.  in  potestate  liberi 
arbitrii  esse  ne  impedimentum  gratiae 
praestet.  competit  his  in  quibus  natu- 
ralis  potentia  integra  fuerit.  Si  autem 
per  inordinationem  praecedentem  deciinaverit  ad 
malum,  non  erit  omnino  in  potestate  eius  nullum 
impedimentum  gratiae  praestare.  Etsi  enim,  ad 
aliquod  momentum.  ab  aliquo  peccati  actu  par- 
ticulari  possit  abstinere  propria  potestate :  si  tamen 
diu  sibi  relinquitur.  in  peccatum  cadet,  per  quod  > 
gratiae  impedimentum  praestatur.  Cum  enim 
mens  hominis  a  statu  rectitudinis  declinaverit. 
manifestum  est  quod  recessit  ab  ordine  debiti 
finis.  Illud  igitur  quod  deberet  esse  in  affectu 
praecipuum,  tanquam  ultimus  finis,  efficitur  minus 
dilectum  illo  ad  quod  mens  inordinate  conversa 
est  sicut  in  ultimum  finem.  Quandocumque  igitur 
occurrerit  aliquid  conveniens  inordinato  fini,  re- 
pugnans  autem  fini  debito,  eligetur,  nisi  reducatur 
ad  debitum  ordinem,  ut  finem  debitum  omnibus 
praeferat,  quod  est  gratiae  effectus.  Dum  autem 
eligitur  aliquid  quod  repugnat  ultimo  fini,  impe- 
dimentum  praestat  gratiae,  quae  dirigit  in  finem. 
Unde  manifestum  est  quod,  post  peccatum,  non 
potest  homo  abstinere  ab  omni  peccato,  antequam 
per  gratiam  ad  debitum  ordinem  reducatur. 

Praeterea.  Cum  mens  inclinata  fuerit  ad  aliquid, 
non  se  iam  habet  aequaliter  ad  utrumque  oppo- 
sitorum,  sed  magis  ad  illud  ad  quod  est  inclinata. 
Illud  autem  ad  quod  mens  magis  se  habet.  eligit. 


nisi  per  rationis  discussionem  ab  eo  quadam  solli- 
citudine  abducatur:  unde  et  in  repentinis  signum 
interioris  habitus  praecipue  accipi  potest'*'.  Non 
est  autem  possibile  mentem  hominis  continue 
in  ea  vigilantia  esse  ut  per  rationem  discutiat 
quicquid  debet  velle  vel  agere.  Unde  consequitur 
quod  mens  aliquando  eligat  id  ad  quod  est  in- 
clinata,  inclinatione  manente.  Et  ita,  si  inclinata 
fuerit  in  peccatum,  non   stabit  diu  quin   peccet, 

>  impedimentum  gratiae  praestans,  nisi  ad  statum 
rectitudinis  reducatur. 

Ad  hoc  etiam  operantur  impetus  corporalium 
passionum;  et  appetibilia  secundum  sensum;  et 
plurimae  occasiones  male  agendi;  quibus  de  facili 

i  homo  provocatur  ad  peccandum,  nisi  retrahatur 
per  firmam  inhaesionem  ad  ultimum  finem,  quam 
gratia  facit. 

Unde  apparet  stulta  Pelagianorum  opinio,  qui 
dicebant   hominem    in    peccato    existentem    sine 

'  gratia  posse  vitare  peccata.  Cuius  contrarium 
apparet  ex  hoc  quod  Psalmus  petit  * :  Diim  de- 
jecerit  virtiis  niea,  ne  derelinqiias  me.  Et  Dominus 
orare  nos  docet:  FA  ne  nos  indiicas  in  tentaiio- 
nem.  sed  libera  nos  a  malo. 

i  Quamvis  autem  illi  qui  in  peccato  sunt,  vitare 
non  possint  per  propriam  potestatem  quin  impe- 
dimentum  gratiae  ponant,  ut  ostensum  est,  nisi 
auxilio  gratiae  praeveniantur;  nihilominus  tamen 
hoc  eis  imputatur  ad  culpam,  quia  hic  defectus  ex 

'  culpa  praecedente  in  eis  relinquitur;  sicut  ebrius 


*  Ct  III  EMc, 
viii,  15;  8.  Th. 
1.  17. 


1  dictum  est  om  GN.         lo  sibi  ante  diu  CGb,  post  relinquitur  N.         17  finem  om  EX.         iq  autem  Ita  EGNX6:  om  ceteri. 

l3  et  {pr.  loco)  Ita  GNXPc;  om  H,  sequen.s  sE,  cuni  ceteri.  14  occasiones  Ita  EGNX;  passiones  occasiones  aDY,  passiones  et  occa- 

siones  Pc,  passiones  sint  occasiones  WsYfc;   agendi  om  N.  20  peccata]  peccatum  Yfc.  25  illi  om  DE.  27  ponant  Ita  EGNXfc; 

praestent  BDHZ,  vel  ponant  scriptor  B  supra  marginem,  praestent  vel  ponant  CFYPc,  ponant  vel  praestent  W. 


PS.  LXJC,  9. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CLX.  467 

ad  homicidio  noia  excusatur  quod  per  ebrietatem  catum,  habet  tamen  in  potestate  nunc  vitare  hoc 

committit,  quam  sua  culpa  incurrit.  vel  illud   peccatum,  ut  dictum  est.  Unde  quod- 

Praeterea,  licet  ille  qui  est  in  peccato,  non  habeat  cumque  committat,  voluntarie  committit.  Et  ita 

hoc  in  propria  potestate  quod  omnino  vitet  pec-  non  immerito  ei  imputatur  ad  culpam. 


b  1   in  potestate  Ita  EGN;  om  Y,  potestatem  ceteri.         3  committat]  coramittit  CEWsGPrf. 

Commentaria  Ferrariensis 


Q 


uiA  in  responsione  ad  dubium  praecedens  dictum  est 
in  potestate  liberi  arbitrii  esse  praestare  impedimentum 
gratiae  vel  non  prestare,  vuit  Sanctus  Tliomas  ipsam  pro- 
*  Cf.  Comment.   positionem  declarare  *. 

cap.  praec.init.  Cipca  hoc  autem  duo  facit:  primo,  declarat  propositum; 
secundo,  ostendit  quod,  non  obstante  impedimento  peccati 
ad  gratiae  susceptionem,  aliquos  tamen  Deus  a  peccato 
liberat,  aliis  in  peccato  relictis,  capite  sequenti. 

1.  Quantum  ad  primum,  inquit  quod,  cum  dictum  est 
in  libertate  arbitrii  esse  ne  impedimentum  praestet  gratiae, 
hoc  competit  iis  in  quibus  naturalis  potentia  integra  fuerit : 
non  autem  ei  qui,  per  inordinationem  praecedentem,  de- 
clinavit  ad  nialum.  Quia  etsi,  ad  aliquod  momentum,  ab 
aliquo  actu  particulari  pcccati  possit  abstinere  propria  po- 
testate;  si  tamen  diu  sibi  relinquatur,  in  peccatum  cadet, 
per  quod  gratiae  impedimentum  praestatur. 

2.  Ad  evidentiam  primae  partis  huius  dicti,  consideran- 
dum  est  quod  per  naturalem  poientiam  intelligit  Sanctus 
Thomas  liberi  arbitrii  potentiam,  quae  etiam  vohintas  dicitur, 
nullo  peccato  nuUaque  inordinatione  vitiatam,  sicut  erat  in 
primo  parente  antequam  peccaret.  -  1'atet  haec  interpretatio: 
quia  integritatem  hanc  condividit  inordinationi  peccati. 

Circa  autem  hanc  integritatem  considerandum  est  primo, 
quod  dupliciter  eam  in  libero  arbitrio  considerarepossumus: 
uno  modo,  secundum  quod  liberum  arbitrium  est  virtus 
humanae  animae  absolute,  ita  quod  consideretur  ipsius 
integritas  quae  sibi  ex  natura  humana  praecise  et  nude  con- 
siderata  convenit;  alio  modo,  secundum  quod  per  iustitiam 
originalem  erat  perfecta,  ut  erat  in  primo  parente.  Licet 
enim  nullus  unquam  hominis  status  fuerit  in  quo  non  fuerit 
homo  aut  sub  iustitia  originali  aut  sub  peccato,  quia  primus 
homo  cum  iustitia  originali  fuit  creatus,  et  post  eius  pec- 
catum  tam  ipse  quam  alii  omnes  sub  peccato  fuerunt;  nihil 
tamen  prohibet,  cum  talis  iustitia  originalis  fuerit  aliquid 
naturae  humanae  superadditum,  considerari  posse  naturam 
et  absque  tali  dono  et  absque  peccato,  et  quantum  ad  ea 
quae  sibi  secundum  se  conveniunt  ut  et  a  tali  dono 
abstrahit  et  a  peccato. 

Considerandum  secundo,  quod  homo  dupliciter  consi- 
derari  potest:  uno  modo,  inquantum  animal  est;  alio  modo, 
inquantum  est  homo,  idest,  ut  rationem  habet.  Integritas 
naturalis  hominis  inquantum  homo  est,  habet  ut  appetitus 
sensitivus  ratione  reguletur  iliique  subiiciatur:  propter  quod 
Cap.  XI,  3;  s.  inquit  Philosophus,  ill  de  Anima  *,  quod  appetitus  sensi- 
tivus  sequitur  rationalem  sicut  sphaera  movetur  a  sphaera. 
Et  quia  iustitia  originalis  in  homine  istum  ordinem  natu- 
ralem  virium  animae  manutenebat ;  ideo  idem  est  loqui  de 
integritate  liberi  arbitrii  quae  sibi  convenit  ex  conditione 
naturae  hominis  inquantum  huiusmodi,  et  de  integritate 
quae  sibi  convenit  natura  exi-^tente  sub  originali  iustitia. 
l^ropterhoc  statum  naturae  integrae  vocat  Sanctus  Thomas 
statum  naturae  existentis  sub  iustitia  originali,  in  quo  statu 
primi  parentes  fuerunt,  sive  fuerint  in  gratia  conditi  sive 
Gf_  i«ni  i|ae,  noH :  statum  vero  naturae  corruptae  statum  peccati  vocat*. 
Vult  ergo  quod  in  statu  naturae  integrae,  sive  in  statu  quo 
horao  erat  sub  iustitia  originali,  in  facultate  liberi  arbitrii 
erat  praestare  irapedimentum  gratiae,  et  non  praestare. 

3.  Ad  evidentiam  secundae  partis,  considerandum  primo, 
quod  non  loquitur  Sanctus  Thomas  de  potentia  liberi  arbitrii 
remota,  qua  dicitur  homo  posse  non  praestare  impedimen- 
tum  gratiae,  inquantum,  supposito  divino  auxilio,  potest  se 
ad  gratiam  praeparare,  et  sic,  ea  habita,  potest  non  peccare. 
Sed  loquitur  de  potentia  propinqua,  qua  dicitur  liberum 


Th.  1. 16. 


cix,  8. 


arbitrium  posse  aliquid  immediate,  sive  ex  se  solo  sive 
etiam  ex  conditionibus  sibi  superadditis:  sicut  dicimus  ho- 
minem  posse  iuste  operari  ex  habitu  iustitiae,  quo  voluntas 
ad  actus  iustitiae  habet  inclinationem.  Sic  enim  intelligitur 
dictum  Sancti  Thomae:  scilicet  quod  liberum  arbitrium, 
supposita  inordinatione  peccati  praeteriti  et  iis  quae  ad 
ipsam  consequuntur,  non  habet  in  potestate  sua  vitare  pec- 
catum,  potentia  scilicet  propinqua;  et  sic  non  est  in  eius 
facultate  non  praestare  impedimentum  gratiae. 

Considerandum  secundo,  quod  dupliciter  possumus  intel- 
ligere  aliquem  posse  vitare  omne  peccatum,  aut  non  posse  : 
uno  modo  divisim,  considerando  scilicet  unumquodque  pec- 
catum  secundum  se;  alio  modo  coniunctim,  considerando 
videlicet  omnia  simul.  Sensus  ergo  propositionis  Sancti  Tho- 
mae  est,  ut  etiam  declaratur  P  \V-,  q.  cix,  a.  8,  quod  homo 
in  peccato  existens,  et  gratia  carens,  potest  quidem  vitare 
omnia  peccata  divisim:  -  quia,  ostenso  quocumque  peccato 
in  particulari  secundum  se,  verum  est  dicere,  Hoc  pec- 
catum  vitare  potest :  et  hoc  significavit  cum  dixit  quod  ad 
aliquod  momentum,  idest  ad  breve  tempus,  potest  ab  aliquo 
peccati  actu  particulari  abstinere  -  non  potest  autem  omnia 
coniunctira  vitare,  ita  videlicet  quod  nec  hoc  nec  illud  cora- 
raittat,  singulis  enuraeratis,  sed  necesse  est  ut  hoc  coramittat 
aut  illud:  et  hoc  significavit  cura  dixit,  5i  diu  sibi  relin- 
quatur,  in  peccatum  cadet. 

4.  Istis  suppositis,  probat  Sanctus  Thoraas  dictura  suura 
quantura  ad  secundara  partem,  de  qua  principaliter  intendit 
loqui.  Et  arguit  primo  sic*.  Mens  hominis,  a  statu  recti-  *  Cf.  num.  v. 
tudinis  declinando,  recedit  ab  ordine  ultimi  finis.  Ergo  ille 
eii&citur  rainus  dilectus  eo  ad  quod  mens  inordinate  con- 
versa  est  sicut  in  ultimum  finem.  Ergo,  quandocumque  oc- 
currerit  aliquid  conveniens  inordinato  fini,  repugnans  iini 
debito,  eligetur,  nisi  per  gratiam  ad  debitum  ordiriem  redu- 
catur.  Ergo,  post  peccatum,  non  potest  horao  abstinere  ab 
orani  peccato  nisi  per  gratiam  reparetur.  -  Probatur  ultima 
consequentia.  Quia,  dum  eUgitur  aliquid  quod  repugnat 
ultimo  fini,  impedimentura  gratiae  praestatur,  et  conse- 
quenter  peccatur.  , 

II.  Contra  istara  rationem  instari  potest  dupliciter.  Primo, 
quia  videtur  quod  ex  falso  fundamento  procedat:  scilicet 
quod  is  qui  mortaliter  peccat,  afficiatur  illi  bono  ad  quod 
peccando  conversus  est,  tanquam  ultimo  fini,  etiam  cessante 
peccato,  quousque  afifectus  eius  per  gratiam  ordinetur.  Hoc 
enim  falsum  esse  videtur.  Quia  potest  esse  ut  aliquis  habens 
habitura  acquisitum  temperantiae,  semel  contra  habitus  in- 
clinationera  peccet,  deinde  amplius  tale  peccatum  non 
committere  deliberet.  Constat  enim  quod  iste  non  habebit, 
post  peccatum,  pro  ultirao  fine  aliquid  temperantiae  con- 
trariura.  Irarao  mngis  habebit  pro  fine  id  ad  quod  inclinat 
temperantia,  quae  reraansit,  isto  etiam  peccante:  cum  non 
corrumpatur  habitus  ex  unico  actu  contrario. 

Secundo  *,  quia  non  videtur  vera  illa  propositio:  Quan-  •  Vide  nani.  1 
documque  occurrerit  aliquid  conveniens  inordinato  Jini, 
repugnans  fini  debito,  eligetur.  Si  enira  hoc  verum  sit, 
sequitur  quod  existens  in  peccato  non  possit  singula  peccata 
vitare :  quia  videlicet  conveniens  fini  inordinato  necessario 
eligetur  seraper  quando  occurrerit.  Hoc  autem  repugnat 
superius  dictis  et  dicendis.  Ergo  etc. 

III.  Ad  evidentiam  primi  dubii,  considerandum  est  quod, 
cum  loquamur  hic  de  potentia  propinqua  liberi  arbitrii 
ad  vitandura  peccatura  aut  committendum  absolute,  assi- 
gnaturista  prima  ratio  impossibilitatis  vitandi  omnia  peccata, 
ex  remotione  illius  dispositionis  qua  ipsum  liberum  arbi- 


468 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CLX. 


trium  erat  ad  vitandum  peccatum,  inquantum  peccatum  est, 
proxima  dispositione  inclinatum ;  et  ex  positione  contrariae 
dispositionis,  qua  ad  peccandum  inclinatur.  Quia  videlicet 
per  peccatum  removetur  inhaesio  voluntatis  ad  Deum  tan- 
quam  ad  ultimum  finem,  per  quam  voluntas  inclinabatur 
ad  ea  quae  illi  fini  sunt  convenientia,  cum  a  fine  omnia 
opera  regulentur,  et  per  consequens  ad  vitandum  peccatum, 
per  quod  quis  ab  illo  ultimo  fine  avertitur:  ponitur  vero 
adhaesio  eius  ad  bonum  commutabile  tanquam  ad  ultimum 
finem,  qui  scilicet  amatur  plus  quam  Deus,  per  quam  adhae- 
sionem  inclinatur  in  id  quod  est  conveniens  illi  fini,  quod 
est  mortale  peccatum.  Nam  si  voluntas,  sive  liberum  arbi- 
trium,  per  peccatum  caret  dispositione  qua  poterat  absolute 
vitare  peccatum ;  habetque  dispositionem  inclinantem  in 
peccatum :  consequens  est  ut  aHquando  peccet;  sicut  et 
habens  habitum  non  potest  diu  stare  quin  secundum  illum 
habitum  operetur.  Et  sic  ille  qui  peccavit,  manente  illa 
privatione  et  illa  dispositione,  non  potest  omne  peccatum 
vitare :  licet  aliquod  particulare  peccatum  vitare  possit. 

Considerandum  secundo,  ex  doctrina  Sancti  Thomae 
Verit.,  q.  xxiv,  a.  1 2,  quod  ista  dispositio  quae  relinquitur  in 
peccante  mortaliter,  non  semper  est  habitus  vitii  quo  peccat, 
quia  ex  uno  actu  non  generatur  habitus  :  sed  est  quaedam 
habitualis  adhaesio  voluntatis  ad  finem  inordinatum,  idest, 
ad  commutabile  bonum;  cuius  adhaesionis  vis  et  inclinatio 
in  ea  manet  quousque  bono  incommutabili  ut  ultimo  fini 
adhaereat,  quod  quidem  non  fit  nisi  per  gratiam.  Ex  quo 
habetur  quod,  licet  aliquis  cesset  a  peccato,  disponatque 
non  amplius  illud  peccatum  committere,  ex  aliqua  deli- 
beratione;  propter  hoc  tamen  non  tollitur  habitualis  illa 
inclinatio  voluntatis  ad  indebitum  finem,  scilicet  ad  bonum 
commutabile,  sive  ad  bonum  delectabile  secundum  sensum: 
quia  ista  non  tollitur  nisi  voluntas,  quae  per  peccatum 
ab  incommutabili  bono  discessit,  iterum  in  debito  ordine 
constituatur,  et  in  adhaesione  ad  debitum  finem.  Hoc  autem 
non  fit  per  solum  actum  liberi  arbitrii  disponentis  non 
peccare  amplius  illo  peccato,  sed  requiritur  divina  gratia, 
cuius  est  hominem  in  statu  debitae  rectitudinis  constituere. 

2.  Ad  obiectionem  ergo  contra  rationem  Sancti  Thomae 
dicitur  quod  non  supponitur  falsum.  Non  enim  supponitur 
quod  peccans  mortaliter,  post  peccatum,  afticiatur  continuc 
illi  particulari  bono  ad  quod  peccando  conversus  est :  sed 
quod  manet  inclinatio  ad  bonum  commutabile  in  generali, 
et  aversio  ab  incommutabili  bono,  quod  in  omni  mortali 
peccato  includi  manifestum  est.  Qui  enim  fornicatur,  non 
necessario  af&citur  actu  vel  habitu  post  peccatum  delecta- 
tioni  venereae,  quia,  ut  arguebatur,  si  talis  habeat  habitum 
temperantiae,  faciliter  reducilur  ad  abstinentiam  huiusmodi 
delectationis :  necesse  est  tamen  manere  aversionem  a  Deo, 
et  inclinationem  ad  bonum  creatum  conveniens  appetenti, 
nisi  fiat  reparatio  debiti  ordinis  per  gratiam.  Ex  quo  enim 
quis  bonum  incommutahile  pro  creato  et  commutabih  repu- 
diavit;  et  non  potest  bono  illi  incommutabili  propria  virtute 
iterato  tanquam  ultimo  fini  suarum  operationum  adhaerere: 
relinquitur  ut  bonum  commutabile  et  creatum  sibi  conve- 
niens  pro  ultimo  finehabitualiter  habeat;oportet  enim  unum 
esse  uniuscuiusque  hominis  ultimum  finem,  in  quem  sua 
omnia  dirigat,  cum  a  fine  omnia  regulentur.  Unde,  quan- 
tumcumque  per  habitum  temperantiae  qui  commisit  forni- 
cationem  ad  proprium  temperantiae  finem  redeat,  per  hoc 
tamen  non  tollitur  quin  mens  privata  maneat  ordine  ad 
debitum  finem,  sitque  inclinata  ad  bonum  creatum  sicut  ad 
ultimum  finem. 

Potest  etiam  dici  quod,licetperhabitum  temperantiaeiste 
qui  fornicatus  est  redeat  ad  finem  proprium  temperantiae 
tanquam  ad  proximum  finem,  inquantum  disponit  ab  inde- 
bita  venere  deinceps  abstinere;  cum  hoc  tamen  remanet  in 
voluntate  inclinatio  ad  veneream  delectationem  tanquam  ad 
ultimum  finem  derelicta,  ex  eo  quod  in  delectatione  venerea 
ultimum  sibi  finem  peccando  statuit;  ista  enim  inclinatio 
remanet  quousque  per  alterius  ultimi  finis,  sive  debiti  sive 
indebiti,  electionem  removeatur.  Efficacior  est  autem  ista 
inclinatio  ad  inducendum  in  peccatum,  quam  habitus  tempe- 
rantiae  ad  impediendum,  propter  naturae  corruptionem,  et 
propter  inordinationem  voluntatis:  quia,  cum  ultimus  finis 


summe  etnecessario  ametur,  quandocumque  occurrit  aliquid 
fini  conveniens  indebito,  voluntas  in  illud  fertur,  nisi  magna 
deiiberatione  retrahatur. 

IV.  Ad  secundum  dubium*  respondetur  quod  illa  propo- 
sitio  intelligenda  est  cum  hac  conditione,  nisihomo  seipsutn 
multa  deliberatione  cohibeat,  ut  patet  de  Veritate,  quae- 
stione  praeallegata*.  Posuit  autem  eam  Sanctus  Thomas  hic 
absolute,  quia  consideratur  quid  secundum  se  conveniat 
existenti  in  peccato  secundum  illam  inclinationem  ad  in- 
debitum  finem.  Sibi  enim  convenit  secundum  se  ut,  quan- 
documque  sese  obtulerit  aliquid  inordinato  fini  conveniens, 
illud  eligat:  si  autem  contingat  non  eh'gere,  hoc  est  ex 
aliquo  alio  retrahente.  Ubi  advertendum  est  quod,  licet  is 
qui  ex  illa  habituali  inclinatione  ad  indebitum  finem  peccat, 
aliquali  deliberatione  peccet,  inquantum  iam  est  in  eius 
electione  determinatus  finis,  et  perpendit  id  quod  eligitur 
peccatum  mortale  esse ;  ista  tamen  dehberatio  non  suiificit 
ad  retrahendum  hominem  a  peccato,  quia  ille  qui,  bono 
incommutabili  repudiato,  commutabili  bono  inhaesit,  iam 
non  existimat  malum  a  bono  incommutabili  averti ;  sed  re- 
quiritur  tanta  deliberatio  ut  perveniat  considerando  ad  ali- 
quid  quod  non  possit  non  existimare  malum ;  quae  si  non 
adsit,  homo  in  peccatum  secundum  illam  inclinationem 
fertur.  Ideo  optime  dicitur  quod,  quandocumque  occurrerit 
aliquid  conveniens  inordinato  fini  repugnans  fini  debito, 
illud  eligitur:  scilicet,  considerata  per  se  conditione  habentis 
habitualem  inclinationem  ad  indeljitum  finem.  Non  sequitur 
autem  ex  hoc  quod  singuJa  peccata  vitare  non  possit:  quia, 
hoc  non  obstante,  potest  contra  unumquodque  peccatum 
niti,    adhibendo  tantam  deliberationem  quanta    requiritur. 

V.  Secundo*.  Cum  mens  inclinata  fuerit  ad  aliquid,  se 
habet  magis  ad  illud  in  quod  inclinatur.  Ergo  aliquando 
eligit  id  ad  quod  est  inclinata,  manente  inclinatione.  Ergo, 
si  inclinata  fuerit  in  peccatum,  non  stabit  diu  quin  peccet. 

Probatur  prima  consequentia.  Quia  illud  ad  quod  mens 
est  magis  inciinata,  eligit,  nisi  per  quandam  rationis  discus- 
sionem  ab  eo  quadam  sollicitudine  abducatur:  ut  ex  repen- 
tinis  ostenditur.  Non  est  autem  possibile  mentem  hominis 
continue  in  ea  vigilantia  esse  ut  per  rationem  discutiat 
quicquid  debet  velle  vel  agere.  Ergo  etc. 

Ad  evidentiam  huius  rationis,  considerandum  est  quod, 
sicut  habitus  virtutis  non  imponit  necessitatem  operandi 
absolute,  hoc  vel  illo  particulari  considerato,  sed  tantum  facit 
inclinationem  ad  actum  habitui  conformem  ;  ita  et  habi- 
tualis  adhaesio  ad  indebitum  finem  non  imponit  neces- 
sitatem  absolute  ad  particulare  hoc  peccatum  vel  ilJud, 
sed  tantum  inclinationem  facit  ad  peccandum.  Ideo  sicut, 
non  obstante  inclinatione  causae  naturalis  pro  maiori  parte 
agentis  ad  aliquem  effectum,  potest  aliquando  deficere  ab 
actione  sua  ex  aliquo  impediente;  ita,  stante  ista  habituali 
inclinatione  mentis  ad  peccandum,  potest  hoc  particulare 
peccatum  etillud  ex  hominis  vigilantia  vitari ;  propter  quod 
dicitur  quod  existens  in  peccato  mortali  potest  singula  pec- 
cata  vitare.  Sed  tamen,  quia  in  multis  occupatur  mens 
humana,  nec  continue  nec  diu  esse  in  tali  vigilantia  potest 
qualis  requiritur  ad  hoc  ut  peccatum  vitetur;  ideo  necesse 
est  ut  quandoque  taliter  dispositus  peccet,  et  non  maneat 
diu  absque  peccato.  Ex  quo  sequitur  quod  existens  in 
peccato  mortali  non  potest  omnia  peccata  vitare  collective. 
Et  ex  hoc  ista  ratio  procedit. 

Tertio.  Multi  sunt  impetus  corporalium  passionum;  et 
multa  appetibilia  secundum  sensum;  plurimae  quoque  pas- 
siones  et  occasiones*  male  agendi;  quibus  de  facili  homo  (sci- 
licet  in  natura  corrupta)  provocatur  ad  peccandum.Ergo  etc. 

Ex  istis  infertur  stultam  esse  Pelagianorum  opinionem,  di- 
centium  hominem  in  peccato  existentem  sine  gratia  posse 
vitare  peccata.  Cuius  contrarium  ostenditur  in  Psalmo,  cum 
dicitur,  Dum  defecerit  etc. ;  et  dum  Dominus  nos  docet 
orare,  Et  ne  nos  etc. 

VI.  Quia  autem  posset  aliquis  ex  praedictis  inferre  quod 
non  imputetur  homini  ad  culpam  si  impedimentum  gratiae 
praestet,  hoc  excludens  Sanctus  Thomas  negat  illud  sequi. 
Immo,  inquit  tale  peccatum  sequens  ei  ad  culpam  imputari 
propter  duo.  Primo,  quia  hic  defectus  ex  culpa  praecedente 
in  eo  relinquitur.  Unde  et  ebrius  ex  sua  culpa  non  excusatur 


*   Num. 
cundo. 


11,  5e- 


Art.  cit. 


Cf.  nura.  I,  4. 


•   Vide   text. 
var. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CLX. 


469 


ab  homicidio  per  ebrietatem  commisso.  -  Secundo  quia, 
cum  in  potestate  eius  sit  nunc  vitare  hoc  vel  illud  peccatum, 
si  peccat,  voluntarie  peccat. 

Ex  ista  responsione  Sancti  Thomae  patet  responsio  ad 
•Fol.  68v.  obiectionem  Scoti,  cum  arguit,  II  Sent.,  d.  xxvni  *,  quod, 
si  existens  in  peccato  non  posset  omnia  peccata  vitare, 
obligaretur  homo  a  Deo  ad  impossibile.  Patet  enim  primo, 
quod  non  est  inconveniens  hominem  obligari  ad  aliquid 
quod  est  factum  sibi  impossibile  ex  sua  culpa,  sicut  accidit 
in  proposito:  sed  bene  esset  inconveniens  ipsum  obhgari 
ad  id  quod  est  absolute  impossibile.  -  Patet  secuudo,  quod 
non  obligatur  homo  ad  impossibile  propter  hoc.  Quia 
unumquodque  peccatum,  secundum  se  acceptum,  vitare 
potest.  Et  ideo,  si  illud  committit,   voluntarie  peccat. 

VII.  Quia  tria  in  hoc  capite  dicuntur:  scilicet  quod  in 
natura  integra  homo  potest  non  praestare  impediinentum 
gratiae  peccando  ;  -  quod  in  natitra  corrupta  et  per  pec- 
catum  deordinata,  homo  non  potest  non  praestare  peccando 
impedimentum  gratiae;  -  et  quod  potest  existens  in  peccato 
singula  mortalia  peccata  vitare,  contra  unumquodque  isto- 
rum  potest  instari. 

Contra  primum  quidem  sic.  Homo  ex  facultate  propriae 
naturae  non  potest  adimplere  praeceptum  caritatis.  Ergo 
non  potest  vitare  omissionem  talis  praecepti.  Ergo  non 
potest  non  peccare.  Ergo  non  potest  non  praestare  impe- 
dimentum  gratiae. 

2.  Contra  secundum  arguitur  primo,  fundamento  Du- 

•  Art.  2,  p.  292   randi,  apud  Capreolum,  in  II  Sent.,  d.  xxviii  *:  quia  homo 
(Turon.  1003).         .  .-  ...  ,  1.       -^   ^  ;■ 

^  ^'      sine  gratia potest  in  omne  opus  bonumbonitate  morali,quae 

est  e.x  obiecto  et  circumstantiis.  -  Et  etiam  quia  gratiae  pri- 

vatio  non  plus  tollit  quam  poneret  gratia.  Ponebat  autem 

tantum  efftcaciam  merendi.  Ideo  hoc  tantum  tollit  gratiae 

privatio  :  non  autem  potentiam  vitandi  omnia  peccata. 

Secundo,  fundamento  Scoti  *:  quia  peccator  potest  ca- 
vere  ab  hoc  mortali.  Et  dum  cavet  hoc,  cavet  omnia.  Non 
possunt  enim  esse  simul  in  voluntate plures  consensus :  unus 
scilicet  quo  vult  unum  peccatum  vitare,  et  alius  quo  vult 
committere  aliud.  Ergo  etc. 
Num.  1, 3.  3.  Contra  tertium  arguitur  primo.  Dictum  est  superius* 

hominem  sine  gratia  non  posse  omnia  peccata  mortalia 
vitare,  ex  eo  quod  non  habet  ad  hoc  potentiam  propin- 
quam,  licet  habeat  potentiam  remotam,  scilicet  libertatem 
arbitrii.  Sed  sicut  non  habet  potentiam  propinquam  ad  vi- 
tandum  omnia,  ita  nec  ad  vitandum  singula:  cum  supra 
libertatem  arbitrii  nihil  in  eo  sit  per  quod  ad  vitandum  hoc 
peccatum  inclinetur.  Ergo  etc. 

Secundo.  Existens  in  peccato  obligatur  ad  ea  quae  sunt 
iuris  supernaturalis.  Et  illa  non  potest  absque  gratia  implere. 
Ergo  etc. 

VIII.  Ad  primum  horum  dicitur  quod  in  statu  naturae 
integrae,  supposito  quod  in  homine  nulla  sit  gratia,  sicut  non 
potest  homo  diligere  Deum  dilectione  caritatis,  quae  est 
supernaturalis  dilectio,  ita  sibi  non  datur  praeceptum  cari- 
tatis,  ut  scilicet  actu  diligat  Deum  pro  tunc  ex  caritate.  Et 
ideo  non  diligendo  Deum  ex  caritate,  non  peccat.  Si  enim 
datum  esset  homini  non  habenti  gratiam,  habenti  tamen 
naturam  integram  et  mentem  ordinatam,  tale  praeceptum, 
fuisset  obligatus  ad  impossibile  simpliciter :  quod  inconve- 
niens  est.  Dantur  autem  naturae  sic  consideratae  praecepta 
dumtaxat  iuris  naturalis,  non  autem  supernaturalis  iuris. 
Quod  si  sibi  daretur  praeceptum  de  diligendo  Deum  super 
omnia  dilectione  caritatis,  simul  etiam  caritas  infunderetur, 
qua  posset  in  actum  exire. 

2.  Ad  Durandum,  contra  secundum  dictum,  respon- 
detur  :  et  dicitur  primo  quod,  licet  homo  existens  in  pec- 


•  Loc. 

69. 


cit.,  fol. 


cato  possit  aliquo  modo  in  omne  opus  moraliter  bonum 
divisim,  non  tamen  potest  in  omne  coniunctim. 

Dicitur  secundo,  quod  gratia,  in  natura  deordinata  et  cor- 
rupta,  non  tantum  ponebat  efficaciam  merendi,  sed  etiam 
naturam  sanabat,  et  faciebat  adhaesionem  ad  Deum  tan- 
quam  ad  ultimum  finem,  ita  quod  pro  nullo  bono  conse- 
quendo  aut  malo  vitando  existens  in  gratia  volebat  a  Deo 
discedere.  Et  ideo,  remota  gratia,  remanet  naturae  deordi- 
natio  et  aversio  ab  ultimo  fine,  quae,  simul  cum  adhaesione 
ad  indebitum  finem,  tollit  potentiam  propinquam  ad  vitan- 
dum    omnia  peccata  coniunctim. 

3.  Ad  Scotum,  negatur  assumptum  quoad  secundam 
partem.  Potest  enim  quis,  cavendo  unum  peccatum,  aliud 
committere :  sicut  quis,  committendo  adulterium,  vult  non 
committere  incestum. 

Dicitur  secundo  quod,  licet  possit  sigillatim  hoc  pecca- 
tum  nunc  vitare,  et  pro  tunc  vitare  omnia  alia  peccata,  non 
tamen  semper  aut  diu  hoc  potest.  Et  sic  non  potest  omne 
peccatum  vitare  coniunctim. 

Cum  autem  probatur  assumptum,  quia  voluntas  non 
potest  simul  habere  duos  consensus:  -  dicitur  primo,  quod 
per  unicum  consensum  potest  voluntas  unum  respuere  et 
aliud  acceptare,  quando  duo  simul  ipsi  proponuntur:  sicut 
cum  alicui  offertur  duplex  remedium  ad  sanitatem,  verbi 
gratia,  potio  amara  et  abscissio  alicuius  membri,  et  vult  acci- 
pere  amaram  potionem,  non  autem  abscissionem  membri; 
tunc  enimin  acceptione  unius  intelligitur  confutatio  oppositi 
alterius. 

Dicitur  tertio,  quod  etiam  absque  consensu  qui  feratur 
in  duo,  potest  quis  unum  praeceptum  implere  et  aliud 
omittere. 

4.  Ad  primum  contra  tertium  dictum,  respondetur  quod 
homo  existens  in  peccato  habet  potentiam  remotam  qua 
potest  unumquodque  peccatum  divisim  vitare,  scilicet  liber- 
tatem  voluntatis,  qua  potest  contra  unumquodque  peccatum 
niti.  Licet  enim  sola  libertas  arbitrii  non  suf&ciat  ad  vitan- 
dum  omnia,  quia  per  ipsam  non  potest  homo  esse  in  con- 
tinua,  aut  etiam  diuturna  vigilantia,  ad  resistendum  omni 
peccato  et  occasioni  peccati  collective;  sufficit  tamen,  com- 
muni  intellecto  semper  divino  auxilio,  ad  vitandum  singula: 
quia,  demonstrato  quocumque  particulari  tempore,  verum 
est  dicere  quod  in  eo  potest  uti  sufficienti  vigilantia  ad 
vitandum  hoc  particulare  peccatum. 

Si  quaeratur  quare,  sicut  divino  auxilio  communi  potest 
peccator  vitare  singula  peccata,  ita  non  potest  omnia  vitare? 
-  respondetur  quod  ratio  huius  esse  potest  quia  divinum 
auxilium  movet  hominem  secundum  eius  conditionem. 
Conditio  autem  hominis  habet  ut  in  ahquo  quidem  particu- 
lari  tempore  possit  esse  in  sufficienti  vigilantia  ad  aliquid 
agendum  vel  vitandum:  non  autem  per  totum  tempus  aut 
diu,  propter  multa  quibus  humana  mens  implicatur. 

Ad  secundum  dicitur  quod  inteJhgit  Sanctus  Thomas  de 
peccatis  qua  sunt  contra  praecepta  iuris  naturalis,  et  contra 
praecepta  Decalogi :  non  autem  de  praeceptis  quae  sunt 
iuris  supernaturalis.  In  iis  enim  non  est  verum  quod  exi- 
stens  in  peccato  possit  singula  vitare :  cum  nullo  modo  sine 
gratia  vitari  possint,  eo  quod  talia  praecepta  absque  gratia 
observari  nequeunt.  Quod  praeceptis  Decalogi  non  convenit. 

Advertendum  autem  quod  Sanctus  Thomas,  in  II  Sent., 
d.  xxviii  *,  impugnat  opinionem  dicentium  existentem  in 
peccato  mortali  non  posse  vitare  omnia  peccata,  Hcet 
singula  vitare  possit.  Sed,  ut  apparet,  illam  suam  opinionem 
retractavit:  non  solum  hoc  loco,  sed  etiam  I"  \V,  q.  cix*; 
et  Verit.,  q.  xxiv  *.  Ideo  in  doctrina  sua  quod  hic  dicitur 
est  tenendum. 


Art.  2. 


Cf.  nDin. 
Cf.  num. 


'.3- 
m,  t. 


--^iS55l&VS)tv~- 


470 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CLXI. 


CAPITULUM  CENTESIMUM  SEXAGESIMUM  PRIMUM 

QUOD  DEUS  ALIQUOS  A  PECCATO  LIBERAT, 
ET  ALIQUOS  IN  PECCATO  RELINQUIT. 


}ICET  autem  ille  qui  peccat  impedimentum 
gratiae  praestet,  et,  quantum  ordo  rerum 
18  ^J^  sxigit,  gratiam  non  deberet  recipere:  ta- 
■f  hs»iS^  men,  quia  Deus  praeter  ordinem  rebus 
•  cap.  xcx.  inditum  operari  potest  *,  sicut  cum  caecum  illu- 
minat  vel  mortuum  resuscitat;  interdum,  ex  abun- 
dantia  bonitatis  suae,  etiam  eos  qui  impedimentum 
gratiae  praestant,  auxilio  suo  praevenit,  avertens 
eos  a  malo  et  convertens  ad  bonum.  Et  sicut  non 
omnes  caecos  illuminat,  nec  omnes  languidos  sanat,  ■ 
ut  et  in  illis  quos  curat,  opus  virtutis  eius  appareat, 
et  in  aliis  ordo  naturae  servetur;  ita  non  omnes 
qui  gratiam  impediunt,  auxilio  suo  praevenit  ut 
avertantur  a  malo  et  convertantur  ad  bonum,  sed 
aliquos,  in  quibus  vult  suam  misericordiam  appa-  ■ 
rere,  ita  quod  in  aliis  iustitiae  ordo  manifestetur. 
Hinc  est  quod  Apostolus  dicit,  Rom.  ix" :  Volens 
Deus  ostendere  iram,  et  notam  Jacere  potentiam 
sitam,  sustiniiit  in  multa  patientia  vasa  irae  apta  in 
interitum,  iit  ostenderet  diintias  gloriae  suae  in  i>asa  ■ 
misericordiae,  quae  praeparavit  in   gloriam. 


Cum  autem  Deus  hominum  qui  in  eisdem 
peccatis  detinentur,  hos  quidem  praeveniens  con- 
vertat,  illos  autem  sustineat,  sive  permittat  se- 
cundum  ordinem  rerum  procedere,  non  est  ratio 
inquirenda  quare  hos  convertat  et  non  illos.  Hoc 
enim  ex  simplici  voluntate  eius  dependet:  sicut 
ex  simplici  eius  voluntate  processit  quod,  cum 
omnia  fierent  ex  nihilo,  quaedam  facta  sunt  aliis 
digniora;  et  sicut  ex  simplici  voluntate  procedit 
'  artificis  ut  ex  eadem  materia,  similiter  disposita, 
quaedam  vasa  format  ad  nobiles  usus,  et  quae- 
dam  ad  ignobiles.  Hinc  est  quod  Apostolus  dicit, 
ad  Rom.  ix " :  An  non  habet  potestalem  Jigulus 
luti  ex  eadem  massa  facere  aliud  quidem  vas  in 
honorem,   aliud  vero  in  contumeliam? 

Per  hoc  autem  excluditur  error  Origenis, 
qui  dicebat  hos  ad  Deum  converti  et  non  alios, 
propter  aliqua  opera  quae  animae  eorum  fe- 
cerant  antequam  corporibus  unirentur.  Quae 
quidem  positio  in  secundo  libro  *  diligentius 
improbata   est. 


•     C  a  p  .     XLIV  ; 
LXXXllI  3q. 


2  quantum]  inqiiantum   Pc. 

1    Deus  om  HGNi>.         hominum]  homines  YZsN*,  hominem  N.         in  eisdem]  eisdem  GN6.         g  et  om  CEGX. 
12  ignobilesj  ignohiles  usus  GN,  ignohiliores  b.         14  aliud  om  KGNX.         20  diligentius  om  GPc,  diligenter  X. 


1 1   nobilesj  nobiliores  b. 


Commentaria   Ferrariensis 


QuiA  posset  aliquis  quaerere :  Si  homo  in  peccato  exi- 
stens  non  potest  non  praestare  impedimentum  gratiae, 
^  et  per   se  haliere   gratiam  non  potest,  numquid   assignari 

possit  ratio    quare  Deus   aliquos  a  malo    retrahit  et  con- 
vertit  ad  bonum,  ahos  vero  in  peccato  dimittit?  -  respondet 
*  cf.  Comment.   Sanctus  Thomas".  Et  tria  facit :  primo,  declarat  quaesitum; 

cap.  praec,  init.  ,  1  1  1    1  ■  • 

secundo,  removet  quoddam  dubium,  cap.  seq.;  tertio,  ex 
dictis  infert  quid  sit  praedestinatio,  reprobatio,  et  electio, 
capite  ultimo. 

I.  Quantum  ad  primum,  dicit  duo.  Primum  est  quod, 
cum  Deus  possit  praeter  ordinem  rebus  inditum  operari ; 
licet  ordo  rerum  exigat  ut  is  qui  gratiae  impedimentum  prae- 
stat,  gratiam  rccipere  non  debeat ;  aHquos  tamen  huiusmodi, 
ex  abundantia  bonitatis  suo  auxilio  praeveniens,  a  malo 
retrahit  et  ad  bonum  convertit,  ut  in  ipsis  sua  misericordia 
appareat,  ita  quod  in  aliis  iustitiae  ordo  manifestetur;  sicut 
aliquos  quidem  caecos  illuminat  et  aliquos  languidos  sanat, 
non  autem  omnes,  ut  et  in  illis  quos  curat  opus  virtutis 
eius  appareat,  in  aliis  vero  ordo  naturae  servetur.  -  Con- 
firmatur  hoc  auctoritate  Apostoli,  Rom.  ix. 

Secundum  est  quod,  cum  ex  iis  qui  eisdem  peccatis 
detinentur,  hos  quidem  praeveniens  convertit,  illos  autem 
permittit  secundum  rerum  ordinem  procedere,  non  est  ratio 
inquirenda  quare  hos  convertat  et  non  illos,  sed  hoc  ex 
simpHci  eius  voluntate  dependet:  sicut  et  quod  in  crea- 
tione  quaedam  facta  sunt  aliis  digniora;  et  sicut  ex  simpHci 
voluntate  artificis  procedit  quod  ex  eadem  materia  quaedam 
vasa  format  ad  nobiles  usus,  quaedam  vero  ad  ignobiles. 
-  Confirmatur  auctoritate  ApostoH,  ad  Rom.  ix. 

Per  hoc  excluditur  Origenis  error,  assignantis  pro  causa 
huius  opera  ab  animabus  facta  antequam  corporibus  uni- 
rentur. 


Advertendum,  cum  inquit  Sanctus  Thomas  Deum  aliquos 
suo  auxilio  praevenire  et  convertere  ad  boniitn,  quod  hoc 
loquendi  modo  utitur  quia  nunquam  homo  converteretur  ad 
Deum  nisi  divino  praeveniretur  auxiHo,  sicut  ex  superius  * 
dictis  apparet. 

II.  Ad  horum  autem  evidentiam,  considerandumest  quod, 
cum  quaerimus  an  sit  aliqua  causa  et  ratio  quare  aliquos 
Deus  a  peccato  liberat,  aHquos  vero  non,  dupHciter  hoc  in- 
teliigi  potest:  uno  modo,  vage  et  indeterminate ;  aHo  modo, 
singulariter  et  determinate ;  sicut  potest  quaeri  quare  aedi- 
ficator  aliquos  lapides  ponit  in  fundamento,  aliquos  vero  sub 
tecto,  non  determinando  hos  aut  iUos;  et  potest  quaeri  cur 
ex  iis  lapidibus  aequalis  dispositionis  hos  determinatos  ponit 
in  fundamento,  iUos  vero  prope  tectum.  Et  ideo  Sanctus 
Thomas,  secundum  utrumque  sensiim  respondens,  secun- 
dum  primum  inquit  quod,  respectu  eorum  qui  Hberantur, 
assignatur  pro  causa  abundantia  divinae  bonitatis,  quam 
vult  per  misericordiam  repraesentari.  Sicut  enim  creaturas 
propter  manifestationem  et  communicationem  suae  boni- 
tatis  produxit  in  esse  per  creationem  sub  certo  ordine,  ita 
etiam,  ut  amplius  suam  bonitatem  et  manifestet  et  com- 
municet,  aliquos  a  peccato  Hberat,  qui  secundum  ordinem 
communem  rebus  inditum  Hberari  non  deberent,  sed  magis 
puniri,  cum  et  aDeo  recesserint  peccando,et  impedimentum 
gratiae  praestiterint.  -  Respectu  vero  illorum  qui  non  libe- 
rantur,  assignatur  pro  causa  debittis  ordo  iustitiae,  scilicet 
aeternaliter  punitivae,  exigens  ut  illi  non  detur  gratia  neque 
gloria  qui  gratiae  impedimentum  praestat. 

Quantum  vero  ad  secundum  sensum,  ait  quod  sola  di- 
vina  voluntas  est  causa  huius,  et  non  oportet  aHam  causam 
quaerere.  Huius  autem  ratio  est,  quia  quod  iis  qui  sunt 
aequaliter  dispositi  dentur  inaequalia,  ubi  nullum  est  de- 


Cap.  CLvii. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CLXI. 


•  Apad  Capreo 
lum,  I  Sent.,  i 
xLi,  q.  I,  a,  2,  p. 


'  Rom.  III,  8. 


bitum  ex  parte  dantis,  sed  ex  mera  liberalitate  aliquid  datur, 
non  oportet  assignare  aliam  causam  quam  liberam  dantis  vo- 
luntatem:  ut  ostenditur  Prima  Parte,  q.  xxiii,  art.  5,  ad  3. 

III.  Sed  quoniam  idem  dicit  Sanctus  Thomas,  loco  praeal- 
legato,  de  praedestinatione  et  reprobatione:  quod  sciiicet 
ratio  quare  aliqui  praedestinentur,  aliqui  vero  reprobentur, 
est  repraesentatio  divinae  bonitatis  per  modum  misericor- 
diae,  et  eiusdem  repraesentatio  per  modum  iustitiae  puniti- 
vae ;  ratio  autem  quare  hunc  in  particulari  pracdestinat, 
non  potest  alia  assignari  quam  divina  voluntas:  -  idcirco 
respondendum  est  obiectionibus  Aureoli,  quibus  praedicta 
nititur  impugnare  *. 

2.  Tria  enim  sunt  quae  impugnat.  Primum  est,  quod  ratio 
i°oo"'"  *^"'^''""   reprobationis  aliquorum  in  communi  est  relucentia  divinae 

iustitiae  punitivae.  Et  arguit  primo  sic.  Nullum  per  acci- 
dens  intentum  habet  pro  Jine  aliquid  per  se  intentum.  Sed 
iustitia  divina  est  per  se  a  Deo  intenta,  sicut  et  ceterae 
divinae  perfectiones :  reprobatio  autem  est  per  accidens 
intenta,  cum  sit  malum  quoddam;  tam  enim  culpa  quam 
poena,  quae  ad  reprobationem  pertinent,  mala  sunt.  Ergo 
relucentia  divinae  iustitiae  non  est  finis  reprobationis 
aliquorum. 

Secundo.  Non  sunt  facienda  mala  ut  veniant  bona  *. 
Sed  reprobatio  malorum,  si  esset  absque  omni  causa  ex 
parte  reprobati,  esset  mala.  Ergo  etc. 

Tertio.  Aut  hoc  esset  inquantum  reprobatio  respicit 
malitiam :  aut  inquantum  respicit  poenam  aeternam,  sup- 
posita  malitia.  Non  primum:  quia  tiinc  Deus  intenderet 
per  se  peccatum.  Ergo  secundum.  Sed  tunc  iustitiae  pu- 
nitivae  repraesentatio  supponet  peccatum.  Ergo  peccatum 
er-it  principalis  causa  reprobationis :  non  autem  iustitiae 
repraesentatio. 

3.  Secundum  quod  impugnat  est  quod  sola  divina  vo- 
luntas  est  ratio  quare  hunc  in  particulari  reprobat,  illum 
vero  praedestinat.  Arguit  autem  sic.  Omnis  qui  pro  libito 
voluntatis  aliquem  affligit  et  punit,  et  in  peccatum  labi 
permittit  ad  hoc  solum  ut  puniat  et  affligat,  crudelis  est : 
delectatur  enim  in  poenis.  Sed  si  Deus  pro  libito  voluntatis 
hunc  rep?'obaret,  pro  suo  libito  vellet  affligere  et  punire. 
Ergo  crudelis  esset.  Hoc  autem  non  est  Deo  attribuendum. 
Ergo  etc. 

4.  Tertium  quod  impugnat  est  exemplum  hic  adductum 
de  artifice  pro  libito  ex  eadem  materia  faciente  quaedam 
vasa  ad  nobiles  usus,  quaedam  vero  ad  ignobiles.  Non  est, 
inquit,  hoc  e.vemplum  ad  propositum.  Nam  licet  in  caren- 
tibus  sensu  et  experientia  mali  possit  artifex  pro  libito 
disponere  absque  nota  crudelitatis  et  iniustitiae ;  in  haben- 
tibus  tamen  e.xperientiam  boni  et  mali,  honoris  et  contu- 
meliae,  hoc  absque  iniuria  feri  non  potest.  Ergo  exemplum 
hoc  non  est  ad  propositum. 

IV.  Pro  solutione  horum  argumentorum,  et  pro  clara 
huius  materiae  notitia,  considerandum  primo  quod,  cum 
in  reprobato  quatuor  inveniantur :  scilicet  permissio  casus 
in  peccatum ;  peccatum  ipsum ;  derelictio  a  Deo  non  rele- 
vante  a  p"eccato,  non  infundenteque  gratiam;  et  poena,  sive 
damnatio,  -  non  ad  omnia  ista  eodem  modo  se  habet  re- 
probatio,  sed  diversimode.  Nam  respectu  peccati  secundum 
se,  nullam  dicit  reprobatio  causalitatem,  sed  tantum  prae- 
scientiam :  praescit  enim  Deus  eum  qui  reprobatus  est  pec- 
caturum,  sed  eius  peccati  non  est  causa  productiva.  Respectu 
vero  permissionis,  derelictionis  a  Deo  in  peccato,  et  damna- 
tionis  sive  poenae,  non  solum  dicit  praescientiam,  sed  etiam 
causalitatem :  nam  omnium  istorum  reprobatio  est  causa. 
-  Praedestinatio  vero  ad  omnia  quae  sunt  in  praedestinato, 
eodem  modo  se  habet.  Habet  enim  Deus  omnium  horum 
praescientiam,  et  omnium  est  causa.  Nam  causat  non  solum 
gloriam  et  beatitudinem  in  piraedestinato,  sed  etiam  opus 
meritorium,  gratiam,  et  praeparationem  ad  gratiam. 

2.  Considerandum  secundo,  quod  ea  quae  in  praede- 
stinato  inveniuntur,  aliter  inter  se  ordinantur  quam  ea  quae 
surit  in  reprobato.  Nam  ea  quae  in  praedestinato  sunt,  talem 
inter  se  ordinem  habent  quod  primum  est  causa  secundi, 
secundum  est  causa  tertii,  tertium  est  causa  quarti.  Simi- 
liter  quartum  est  finis  tertii,  tertium  secundi,  et  secundum 
primi.  Manifestum  est  enim  quod  praeparatio  ad  gratiam, 


47» 

quae  auxilio  divino  fit  in  praedestinato,  est  causa  meritoria 
gratiae,  saltem  de  congruo,  ut  superius  *  est  ostensum ; 
gratia  est  causa  formalis  meriti;  meritum  est  causa  meri- 
toria  gloriae.  Similiter  gloria  est  finis  meriti ;  meritum 
gratiae;  gratia  vero  praeparationis  ad  ipsam.  Ex  quo  se- 
quitur  quod  primum  quod  est  in  praedestinato,  scilicet 
praeparatio  ad  gratiam,  est  in  suo  ordine  et  genere  causa 
omnium  posteriorum :  cum  id  quod  est  causa  causae,  sit 
etiam  causa  effectus.  Similiter  ultimum,  scilicet  gloria,  est 
finis  omnium  praecedentium  :  in  finibus  enim  ordinatis  ulti- 
mus  finis  est  omnium  praecedentium  finis,  sicut  in  causis 
agentibus  ordinatis  prima  omnes  sequentes  movet. 

Ea  vero  quae  sunt  in  reprobato,  hunc  ordinem  non 
servant.  Nam  licet  peccatum  sit  causa  demeritoria  dereli- 
ctionis  a  Deo ;  et  derelictio  a  Deo  sit  dispositio  ad  aeternam 
poenam ;  permissio  tamen,  quod  est  primum  in  reprobato, 
non  est  causa  peccati :  non  enim  ponit  aliquid  in  reprobato 
per  quod  in  peccatum  cadat,  cum  ex  sua  libertate  peccet; 
neque  aliquid  removet  quod  a  peccato  prohiberet.  Similiter, 
licet  derelictio  a  Deo  possit  dici  aliquo  modo  finis  peccati, 
et  poena  finis  derelictionis,  sicut  forma  aut  privatio  potest 
dici  finis  dispositionis  ad  ipsam:  peccatum  tamen  nuUo 
modo  est  finis  permissionis,  sed  eius  particularis  finis  est 
ut  observetur  in  gubernatione  reprobati  ordo  naturae.  Cum 
enim  homo  sit  Hberi  arbitrii,  potest  ex  sua  natura  a  recti- 
tudine  operationis  deficere.  Habet  autem  ordo  naturae  ut 
quae  deficere  possunt,  aliquando  deficiant:  ut  in  causis 
naturaliter  agentibus  patet.  Ideo  suavis  rerum  dispositio 
habet  ut  permittatur  homo  aliquando  cadere  in  peccatum : 
et  ideo,  si  Deus  aliquem  a  peccato  omnino  praeservet,  hoc 
est  praeter  ordinem  naturae.  Relinquitur  ergo  quod  non 
oportet  ut  primum  quod  est  in  reprobato,  sit  omnium  poste- 
riorum  causa,  neque  ut  ultimum  omnium  praecedentium 
singillatim  sit  finis,  ut  a  divina  reprobatione  respiciuntur : 
sed  bene  omnium  istorum  simul,  scilicet  permissionis,  dereli- 
ctionis  et  poenae,  finis  per  divinam  reprobationem  intentus 
est  divinae  iustitiae  relucentia. 

3.  Considerandum  tertio,  quod  aliter  relucentia  divinae 
misericordiae  praedestinationis  est  ratio :  et  aliter  relucentia 
iustitiae  est  ratio  reprobationis.  Nam  relucentia  miseri- 
cordiae  sic  est  ratio  effectus  praedestinationis  quod  nihil 
aliud  ex  parte  nostra  est  ipsius  totalis  eifectus  ratio.  Neque 
etiam  aliquid  ex  parte  nostra  cuius  praedestinatio  non  sit 
causa,  est  ratio  alicuius  particularis  etfectus :  cum  quicquid 
in  praedestinato  est  quo  ad  gloriam  ordinatur,  sit  praede- 
stinationis  eftectus. 

Relucentia  autem  iustitiae  sic  est  ratio  reprobationis  quod 
non  omnem  aliam  causam  ex  parte  nostra  excludit.  Licet 
enim  nihil  ex  parte  nostra,  nullum  scilicet  nostrum  opus, 
sit  ratio  totalis  effectus  reprobationis,^am  omnium  istorum 
simul,  scilicet  permissionis,  derelictionis  et  poenae,  sola  di- 
vinae  iustitiae  repraesentatio  est  ratio,  cum  nullum  nostrum 
opus  sit  ratio  permissionis:  damnationis  tamen  et  poenae 
operatio  nostra  mala,  sive  peccatum,  cuius  Deus  non  est 
causa,  ratio  est ;  non  enim  Deus  aliquem  punit,  neque 
punire  proponit,  nisi  praesupposita  culpa.  Ideo,  licet  non 
concedatur  quod  praescientia  meritorum  sit  ratio  praede- 
stinationis  etiam  quoad  gloriae  collationem,  quia  prius 
intelligimus  Deum  determinasse  alicui  dare  gloriam  quam 
determinaverit  dare  gratiam,  et  sic  ipsa  merita  praescita  non 
sunt  ratio  ex  qua  habeat  collatio  gloriae  ut  sit  volita  a  Deo, 
sed  magis  e  converso:  praescientia  tamen  culpae  est  ratio 
damnationis  ac  poenae.  Non  enim  intelligimus  quod  Deus 
prius  deteiminaverit  hunc  damnare,  et  postmodum  eius  cri- 
men,  propter  quod  damnabitur,  praesciat:  sed  intelligimus 
prius,  secundum  rationem,  ipsum  praescire  culpam  alicuius, 
deinde  determinare  se  illum  deserere  et  damnare,  ita  quod 
culpapraescita  estratio  quare  eius  damnatio  sub  actu  divinae 
voluntatis  cadat.  Et  sic  cum  hac  ratione  reprobationis  quae 
est  relucentia  divinae  iustitiae,  concurrit  etiam  culpa  ut 
ratio  damnationis,  quae  est  ultimus  efifectus  reprobationis : 
licet  culpa  primi  effectus  reprobationis,  scilicet  permissionis 
lapsus  in  culpam,  ratio  non  sit. 

V.  Istis  suppositis,  facile  ad  obiecta  *  respondetur.  Ad 
primum  enim  contra  primum  dictum,  respondetur  negando 


*  Comnient.  cap. 
cxLix,  num.  vi. 


Num.  III. 


I 


472 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CLXI,  CLXII. 


minorem.  Non  enim  per  accidens,  sed  per  se  reprobatio  est 
intenta:  cum  Deus  ab  aeterno  disposuerit  se  aliquos  per- 
mittere  cadere  in  culpam,  et  eos  punire  ob  culpam  ab  ipso 
praescitam.  -  Cum  autem  probatur,  quia  reprobatio  malum 
quoddam  est:  negatur  hoc.  Permissio  enim  non  est  malum, 
sed  bonum :  cum  naturae  humanae  congruat,  quae  deficere  a 
rectitudine  in  suis  operibus  potest.  Similiter  punitio,  sup- 
posita  culpa,  bona  est:  inquantum  in  ipsa  iustitiae  ordo 
salvatur. 

Ad  secundum  dicitur  quod  supponit  falsum :  sciUcet 
quod  nos  dicamus  sic  relucentiam  iustitiae  esse  reproba- 
tionis  rationem  quod  omnem  aliam  damnationis  causam 
excludamus.  Hoc  autem  non  dicimus,  ut  patuit:  sed  dici- 
mus  rationem  ultimi  effectus  reprobationis  non  solum  esse 
iustitiae  relucentiam,  sed  etiam  culpam  praescitam.  Et  ideo 
non  reprobat  Deus,  quantum  ad  ultimum  reprobationis  ef- 
fectum,  absque  demerito,  sed  praesupposito  demerito  ab 
aeterno  praescito. 

Ad  lertium  dicitur  prmio,  quod  relucentia  iustitiae  pu- 
nitivae  non  est  reprobationis  ratio  ut  reprobatio  respicit  cul- 
pam  secundum  se:  cum  non  sit  volita  a  Deo,  ut  sic,  neque 
causata,  sed  tantum  praescita. 

Dicitur  secundo,  quod  est  ratio  ut  reprobatio  respicit 
poenam  praesupposita  culpa.  -  Cum  autem  infertur  quod 
culpa  tunc  erit  principalis  causa,  non  autem  iustitiae  relu- 
centia:  hoc  utique  conceditur.  Nani  huius  particularis 
effectus  qui  est  poena,  principalis  ratio  volendi  est  culpa 
praescita.  Nisi  enim  praevideret  Deus  hunc  peccaturum,  non 
proponeret  per  huius  punitionem  suam  manifestare  iustitiam 
punitivam.  Unde,  sicut  inquit  Sanctus  Thomas  PrimO', 
d.  XL,  q.  rv,  a.  2,  quod  defectus  gratiae  in  aliquo  prima 
causa  est  ex  parte  eius  qui  gratia  caret,  Deus  autem  non 
est  huius  defectus  causa  nisi  ex  suppositione  illius  quod  est 
ex  parte  huius,  quia  scilicet  ipsam  habere  non  vult,  aut  se 
ad  eam  negligenter  praeparat;  ita  dicendum  est  de  poena, 
quae  malum  quoddam  creaturae  rationalis  est,  quod  Deus 
non  est  huius  causa  nisi  ex  suppositione  culpae  eius  qui 
reprobatur.  Et  sic  prima  ratio  quare  poena  huius  est  a  Deo 


aeternaUter  voUta,  est  eius  culpa  praescita :  quamvis  totius 
effectus  divinae  reprobationis  in  communi,  ratio  sit  iustitiae 
aeternaUter  punitivae  relucentia. 

2.  Ad  id  quod  contra  secundum  dictum  obiicitur,  patet 
responsio  ex  dictis.  Negatur  enim  quod  Deus  crudeUs  esset. 
-  Ad  probationem  autem  dicitur  quod  supponit  falsum  :  sci- 
Ucet  quod  dicamus  Deum  pro  Ubito  suae  voluntatis  aliquem 
reprobare  quantum  ad  ultimum  reprobalionis  effectum,  sci- 
licet  quantum  ad  punitionem.  Constat  enim  ex  dictis  hanc 
non  esse  mentem  Sancti  Thomae.  Dicimus  enim  quod  non 
pro  Ubito  voluntatis  punit  et  affligit  reprobatum,  sed  propter 
culpam  eius  aeternaiiter  praescitam,  quam  statuit  ordinare 
per  poenam,  ut  sua  iustitia  manifestetur. 

Quod  autem  inquit  Sanctus  Thomas,  quoniam  sola  vo- 
luntas  divina  est  ratio  quare  hunc  in  particulari  reprobat, 
supposito  quod  aliquos  veUt  praedestinare  et  aUquos  repro- 
bare,  intelUgiturquantum  ad  primum  effectum  reprobationis, 
qui  est  permissio  casus  in  peccatum ;  et  etiam  quantum  ad 
dereUctionem  a  Deo  prae  aUis  qui  in  peccatum  labuntur. 
Quod  enim,  duobus  existentibus  in  peccato,  unum  relevet 
et  perducat  ad  gloriam,  alterum  vero  non  relevet,  sed  sinat 
in  peccato  mori,  ex  sola  eius  voluntate  dependet:  et  absque 
iustitiae  praeiudicio.  Sicut,  si  duo  me  offenderint  aequaUter, 
et  uni  remittam  offensionem,  alteri  vero  non  remittam,  ex 
solo  meo  dependere  potest  arbitrio :  non  sumque  iniustus 
si  uni  misericorditer  iniuriam  remittam,  in  altero  velim  ordi- 
nem  iustitiae  servari. 

3.  Ad  id  quod  tertio  loco  inducitur  contra  exemplum, 
dicitur  primo,  quod  supponit  falsum:  scilicet  quod  dicamus 
Deum  ex  solo  Ubertatis  arbitrio,  nulla  praesupposita  culpa, 
hunc,  puta  ludam,  determinasse  punire,  et  in  extrema  mi- 
seria  ponere.  Constat  enim  ex  saepe  dictis  hoc  falsum  esse. 

Dicitur  secundo,  quod  etiam  in  iis  quae  experientiam 
maU  habent,  non  est  iniustitia  si  ex  iis  qui  suis  malis  ope- 
ribus  poenam  aeternam  merentur,  huic  aeternam  poenam 
remittit,  iUum  vero  in  aeterna  miseria  ponit.  Nam  ilU  suam 
misericordiam  praeter  iustitiae  ordinem  impendit :  huic 
autem  tribuit  quod  sibi  ex  iustitia  debetur. 


-"^^SiSp^S^y^ 


CAPITULUM  CENTESIMUM  SEXAGESIMUM  SECUNDUM 

QUOD  DEUS  NEMINI  EST  CAUSA  PECCANDI. 


fUAMvis  autem  quosdam  peccatores  Deus 
ad  se  non  convertat,  sed  in  peccatis, 
secundum  eorum  merita,  eos  relinquat, 
non  tamen  eos  ad  peccandum  inducit. 
Homines  enim  peccant  per  hoc  quod  deviant  s 
*  cap.  cxxxix,  ab  ipso,  qui  est  ultimus  finis,  ut  ex  superioribus  * 
patet.  Cum  autem  omne  agens  agat  ad  proprium 
finem  et  sibi  convenientem,  impossibile  est  quod, 
Deo  agente,  aliqui  avertantur  ab  ultimo  fine,  qui 
Deus  est.  Impossibile  igitur  est  quod  Deus  ali- 10 
quos  peccare  faciat. 

Item.  Bonum  causa  mali  esse  non  potest.  Sed 
peccatum  est  hominis  malum :  contrariatur  enim 
proprio  hominis  bono,  quod  est  vivere  secundum 
rationem.  Impossibile  est  igitur    quod    Deus    sit  >s 
alicui  causa  peccandi. 

Praeterea.  Omnis  sapientia  et  bonitas  hominis 
derivatur  a   sapientia   et   bonitate   divina,   sicut 


quaedam  similitudo  ipsius.  Repugnat  autem  sa- 
pientiae  et  bonitati  humanae  quod  aliquem  pec- 
care  faciat.  Igitur  multo  magis  divinae. 

Adhuc.  Peccatum  omne  ex  aliquo  defectu  pro- 
venit  proximi  agentis,  non  autem  ex  influentia 
primi  agentis:  sicut  peccatum  claudicationis  pro- 
venit  ex  dispositione  tibiae,  non  autem  ex  virtute 
motiva;  cum  tamen  ex  ea  sit  quicquid  de  per- 
fectione  motus  in  claudicatione  apparet.  Proxi- 
mum  autem  agens  peccati  humani  est  voluntas. 
Est  igitur  defectus  peccati  ex  voluntate  hominis, 
non  autem  a  Deo,  qui  est  primus  agens :  a  quo 
tamen  est  quicquid  ad  perfectionem  actionis  per- 
tinet  in  actu  peccati. 

Hinc  est  quod  dicitur  Eccli.  xv  '^ :  Non  dicas,  Ille 
me  implanavit.  Non  enim  necessarii  snnt  ei  homines 
impii.  Et  infra  * :  Nemini  mandavil  impie  agere,  et 
nemini  dedit  spatium  peccandi.  Et  lac.  i  '^  dicitur : 


8    finem  om  GN.  convenientera]  addunt   inducat  sG,  ducat  b. 

peccatum  sG,  enim  peccatum  b. 

1   quaedam]  causa  quaedam  sGfr.         12  a  Deo]  ex  Deo  Prf. 


9  qui  Ita  GWXtP;  quod  ceteri. 


l3   enimj  autem  NG,  autem 


Vers.  31. 


SUMMA  GONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  GAP.  GLXII. 


473 


Netno,  cum  tentatur,  dicat  qiioniam  a  Deo  tentetur: 
Deus  enim  intentator  malorum  est. 

Inveniuntur  tamen  quaedam  in  Scripturis  ex 
quibus  videtur  quod  Deus  sit  aliquibus  causa 
peccandi.  Dicitur  enim  Exodi  x',  Ego  induravi 
cor  Pharaonis  et  serporum  illius;  et  Isaiae  vi'°, 
Excaeca  cor  populi  huius,  et  aures  eius  aggrava: 
ne  forte  pideant  oculis  suis  et  convertantur,  et 
sanem  eos;  et  Isaiae  lxiii  '",  Errare  nos  fecisti  de 
viis  tuis:  indurasti  cor  nosirum,  ne  timeremus  te.  Et 
Rom.  i'*^,  dicitur:  Tradidit  illos  Deiis  in  reprobum 
sensum,  ut  faciant  quae  non  conveniunt.  Quae 
omnia   secundum   hoc    intelligenda   sunt,   quod 


Deus  aliquibus  non  confert  auxilium  ad  vitandum 
peccatum,  quod  aliis  quibusdam  confert. 

Hoc    autem   auxilium    non   solum  est   infusio 
gratiae,  sed    etiam   exterior   custodia,  per  quam 

s  occasiones  peccandi  homini  ex  divina  providentia 
toUuntur,  et  provocantia  ad  peccatum  compri- 
muntur.  Adiuvat  etiam  Deus  hominem  contra 
peccatum  per  naturale  lumen  rationis,  et  alia 
naturalia  bona  quae  homini  confert.  Gum  ergo 

10  haec  auxilia  aliquibus  subtrahit,  pro  merito  suae 
actionis,  secundum  quod  eius  iustitia  exigit,  di- 
citur  eos  obdurare\t\  excaecare,  vel  aliquid  eorum 
quae  dicta  sunt. 


9  sanem]  salvera  EX. 

3  est  om  D,  ante  non  solum  P. 


l3  sunt]  facit  addit  Z. 


Commentaria  Ferrariensis 


Cap.  praec. 


"  Cf.  Comment. 

cap.  praec,  inii. 


Cap.  X. 


Ex  praedictis  posset  aliquis  in  hunc  errorem  cadere, 
quod  Deus  homines  ad  peccatum  inducat:  quoniam 
dictum  est  *  Deum  aliquos  non  convertere,  sed  eos  in 
peccatis,  secundum  eorum  merita,  relinquere.  Ideo,  hoc 
removens,  Sanctus  Thomas  ponit  hanc  conclusionem, 
quod  Deus  illos  quos  in  peccatis  dimittit,  ad  peccandum 
non  inducit*. 

I.  Et  arguit  primo  sic.  Impossibile  est  quod,  Deo  agente, 
aliqui  avertantur  ab  ultimo  fine,  qui  Deus  est.  Ergo  etc.  - 
Probatur  antecedens.  Quia  omne  agens  agit  ad  proprium 
finem  et  sibi  convenientem.  -  Consequentia  vero:  quia 
homines  peccant  per  hoc  quod  deviant  a  Deo,  qui  est 
ultimus  finis.  

Adverte  quod  haec  ratio  procedit  ex  eo  quod  invenitur 
communiter  in  omnibus  agentibus.  Cum  enim  unum- 
quodque  quaerat  alia  quodammodo  ad  se  trahere,  sibi  assi- 
milando,  vel  convertendo  ad  suum  finem,  conveniens  est 
ut  Deus  sua  actione  alia  ad  seipsum  convertat,  et  cotise- 
quenter  nihil  avertat  a  se. 

Secundo.  Peccatum  est  hominis  malum,  utpote  contra- 
rium  bono  eius  proprio,  quod  est  vivere  secundum  ratio- 
nem.  Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia.  Quia  bonum  non 
est  causa  mali. 

Adverte  quod,  cum  Deus  sit  prima  causa,  sitque  agens 
per  intellectum,  non  potest  esse  causa  per  accidens  ali- 
cuius:  quia  causam  per  accidens  oportet  ad  causam  per 
se  reduci.  Propter  hoc,  isto  supposito  tanquam  manifesto, 
loquendo  Sanctus  Thomas  de  causalitate  Dei  respectu  pec- 
cati,  de  causalitate  per  se  loquitur.  Unde,  licet  bonum  sit 
causa  mali  per  accidens,  ut  superius  *  est  ostensum,  ponit 
tamen  hanc  propositionem  absolute,  Bonum  non  est  causa 
mali,  quia  habet  veritatem  de  causalitate  per  se. 

Tertio.  Repugnat  sapientiae  et  bonitati  humanae  quod 
aliquem  peccare  faciat.  Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia. 
Quia  bonitas  et  sapientia  hominis  derivatur  a  bonitate  et 
sapientia  divina. 

Quarto.  Proximum  agens  peccati  humani  est  voluntas. 
Ergo  etc.  -  Probatur  consequentia.  Quia  peccatum  omne 


ex  aliquo  defectu  proximi  agentis  provenit,  non  autem  ex 
influentia  primi  agentis :  ut  patet  in  claudicatione. 

Confirmatur  auctoritate  Eccli.  xv,  et  lacobi  i. 

Non  obstat  autem  huic  quod  Deus  dicitur  aliquos  obdu- 
rare,  vel  excaecare,  ut  Exod.  x,  Isaiae  vi  et  lxiii,  et  ad 
Rom.  i:  quia  per  haec  nihil  aliud  intelligitur  quam  quod 
Deus  aliquibus  non  confert  auxilium  ad  vitandum  pecca- 
tum,  sic  eius  exigente  iustitia,  quod  aliis  quibusdam  con- 
fert.  Quod  quidem  auxilium  non  solum  est  infusio  gratiae, 
sed  etiam  exterior  custodia  ab  occasionibus  peccati,  et  na- 
turale  lumen  rationis,  et  alia  naturalia  bona  quae  Deus 
homini  confert. 

-  11.  Circa  hoc  ultimum  dictum  occurrit  dubium.  Licet 
enim  ex  praecedentibus  rationibus  ostensum  sit  quod  Deus 
non  est  directe  causa  peccati,exsolutione  tamen  data  adistas 
auctoritates  videtur  sequi  quod  sit  causa  peccati  indirecte. 
Is  enim  qui  potest  praebere  auxilium  ad  vitandum  pec- 
catum  et  non  praebet,  videtur  esse  indirecte  causa  peccati. 

Respondetur  quod  dupliciter  potest  aliquid  dici  causa 
peccandi  indirecte.  Uno  modo,  ut  dicatur  illud  causare  per 
modum  tantum  non  agentis  ad  oppositum :  ux.  r\\\u\  &\'mdi 
sit  causare  peccatum  quam  non  prohibere  ipsum,  aut  non 
praebere  auxilium  contra  peccatum.  Et  sic  non  est  incon- 
veniens  dicere  Deum  esse  causam  peccati  indirecte.  -  Alio 
modo,  per  modum  eius  cui  imputandum  sit  peccatum  ex  eo 
quod  non  agit  ad  eius  vitationem.  Et  hoc  modo  Deus  non  est 
causa  peccati  indirecte:  quia,  si  non>praebet  auxilium,  hoc 
facit  sic  exigente  sua  iustitia  et  sapientia ;  non  gubernanti 
enim  navem  non  imputatur  navis  submersio  nisi  possit  et 
debeat  gubernare.  Propter  hoc  dixit  Sanctus  Thomas  quod 
Deus  dicitur  aliquos  obdurare  cum  aliquibus  auxilia  sub- 
trahit  pro  merito  suae  actionis,  secundum  quod  eius  iustitia 
exigit:  aut  scilicet  secundum  quod  meretur  actio  hominis 
qua  peccavit;  aut  secundum  quod  debet  actio  divina,  quae 
iusta  est.  De  hoc  vide  Sanctum  Thomam  P  II",  q.  lxxix. 

Quomodo  autem  Deus  non  sit  causa  peccati,  habetur  a 
Capreolo,  II  Sent.,  d.  xxxvn  *;  et  etiam  superius,  cap.  lxxi, 
est  ostensum. 


■  Pag.   425   sqq. 
(Turon.  19O3). 


-'"viSSsSiKSJV^ 


SUMMA    CONTKA    GeNTILES    D.    ThO.MAK    ToM.    II. 


60 


474 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CLXIII. 


CAPITULUM  CENTESIMUM  SEXAGESIMUM  TERTIUM 

DE  PRAEDESTINATIONE,  REPROBATIONE,  ET  ELECTIONE  DIVINA. 


Gap.  cLxi.  S^?^^u'A  ^""go  ostensum  est  *  quod  divina  ope- 
ratione  aliqui  diriguntur  in  ultimum 
finem  per  gratiam  adiuti,  aliqui  vero, 
eodem  auxilio  gratiae  deserti,  ab  ultimo 
fine  decidunt ;  omnia  autem  quae  a  Deo  aguntur, 
ab  aeterno  per  eius  sapientiam  provisa  et  ordinata 
'  cap.  Lxiv.  sunt,  ut  supra  *  ostensum  est :  necesse  est  prae- 
dictam  hominum  distinctionem  ab  aeterno  a  Deo 
esse  ordinatam.  Secundum  ergo  quod  quosdam 
ab  aeterno  praeordinavit  ut  dirigendos  in  ultimum 
finem,  dicitur  eos  praedestinasse.  Unde  Apostolus 
dicit,'  ad  Ephes.  i  ^ :  Qui  praedestinavit  nos  in  ado- 
ptionem  filiorum,  seciindum  propositum  voluntatis 
suae.  -  Illos  autem  quibus  ab  aeterno  disposuit 
se  gratiam  non  daturum,  dicitur  reprobasse,  vel 
odio  habuisse:  secundum  illud  quod  habetur  Ma- 
lach.  i"-'^:  lacob  dilexi,  Esau  odio  habui.  -  Ratione 
vero  ipsius  distinctionis,  secundum  quod  quosdam 
reprobavit  et  quosdam  praedestinavit,  attenditur 
divina  electio:  de  qua  d\c\\.\iY  Ephes.  i*:  Elegit  nos  . 
in  ipso  ante  mundi  constitutionem. 

Sic  igitur  patet  quod  praedestinatio  et  electio 


et  reprobatio  est  quaedam  pars  divinae  provi- 
dentiae,  secundum  quod  homines  ex  divina  pro- 
videntia  ordinantur  in  ultimum  finem.  Unde  per 
eadem  manifestum  esse  potest  quod  praedesti- 
natio  et  electio  necessitatem  non  inducunt,  qui- 
bus  et  supra  *  ostensum  est  quod  divina  provi- 
dentia  contingentiam  a  rebus  non  aufert. 

Quod  autem  praedestinatio  et  electio  causam 
non  habent  ex  aliquibus  humanis  meritis,  potest 
fieri  manifestum,  non  solum  ex  hoc  quod  gratia 
Dei,  quae  est  praedestinationis  effectus,  meritis  non 
praevenitur,  sed  omnia  merita  praecedit  humana, 
ut  ostensum  est*.:  sed  etiam  manifestari  potest 
ex  hoc  quod  divina  voluntas  et  providentia  est 
prima  causa  eorum  quae  fiunt;  nil  autem  potest 
esse  causa  voluntatis  et  providentiae  divinae  *, 
licet  effectuum  providentiae,  et  similiter  praede- 
stinationis,  unus  possit  alterius  esse  causa. 

QuiS  ENIM,  UT  ApOSTOLUS  DICIT*,  PRIOR  DEDIT  ILLI, 
ET  RETRIBUETUR  EI  ?  QuONIAM  EX  IPSO,  ET  IN  IPSO,  ET 
PER  IPSUM  SUNT  OMNIA.  IPSI  HONOR  ET  GLORIA  IN 
SAECULA    SAECULORUM.    AmEN. 


Cap.  Lxxii. 


Cap.  cxLix. 


*   S  u  p  r  a,   cap. 
xcvu;  lib.  I.  cap. 

LXXXVll. 


'  Ad  Rom.,   XI, 
35.  36. 


1   ergo]  vero  GYWPc.  3  perj  secundutn  GN.  8  a  Deo...  aeterno  hom  om  EX. 

autem  fcPc,  vero  Z.         ig  et  quosdam  praedestinavit  om  E,  et  om  GNfr. 
9  habent]  habeant  GZPc.         i5  prima  om  GN. 


11  Unde]  Unde  et  GN.  17  Esau]  addunt 


Commentaria   Ferrariensis 


*  Cf.  Comment. 
cap.  CLxi,  init. 
"  vide  num.  11. 


Ex  praedictis  infert  Sanctus  Thomas  quid  sit  praedesti- 
natio,  reprobatio,  et  electio  divina*. 

1.  Et  dicit  duo  *.  Dicit  enim  primo  quod,  cum  omnia 
quae  aguntur  a  Deo,  ab  aeterno  per  eius  sapientiam  pro- 
visa  et  ordinata  sint,  necesse  est  praedictam  hominum 
distinctionem,  sccundum  scilicet  quod  divina  operatione 
aliqui  diriguntur  in  ultimum  finem  per  gratiam  adiuti,  aliqui 
vero,  auxilio  gratiae  deserti,  a  fine  decidunt,  ab  aeterno 
esse  a  Deo  ordinatam.  Unde  secundum  quod  aliquos  ab 
aeterno  praeordinavit  ut  dirigendos  in  ultimum  finem, 
dicitur  eos  praedestinasse :  iuxta  illud  Ephes.  i,  Qiti  prae- 
destinavit  nos  in  adoptionem  Jilioriim,  secimdum  propo- 
situm  voluntatis  suae.  -  IUos  autem  quibus  ab  aeterno 
disposuit  se  gratiam,  scilicet  finalem,  non  daturum,  di- 
citur  reprobasse,  vel  odio  habuisse:  iuxta  id  quod  dicitur 
Malach.  i,  lacob  dilexi,  Esau  autem  odio  habui.  -  Ratione 
vero  distinctionis  ipsius,  secundum  quod  quosdam  repro- 
bavit  et  quosdam  praedestinavit,  attenditur  divina  electio : 
de  qua  ad  Ephes.  i  dicitur,  Elegit  nos  in  ipso  etc.  -  Ex  quo 
patet  ista  esse  partem  divinae  providentiae,  secundum  quod 
homines  ex  divina  providentia  in  ultimum  finem  ordinantur. 

2.  Advertendum  primo,  quod  praedestinatio  nominat  ra- 
tionem  ordinis  aliquorum  in  vitam  aeternam,  ab  aeterno 
in  mente  divina  praeexistentem,  cum  praescientia  eventus. 
Propter  hoc  dicitur  hic  quod  secundum  quod  Deus  aliquos 
ab  aeterno  praeordinavit  ut  dirigendos  in  ultimum  finem, 
dicitur  eos  praedestinasse. 

Advertendum  secundo,  quod  electio  divina  aliquorum 
respectu  ultimi  finis,  attenditur  secundum  quod  Deus  vult 
eis  boniim  vitae  aeternae  prae  aliis,  quibusdam  (scilicet 
reprobis)  non  volendo  hoc  bonum.  Ideo  hic  dicitur  quod 
ratione  huius  distinctionis,  secundum  quod  aliquos  repro- 
bavit,  aliquos  vero  praedestinavit,  attenditur  divina  electio. 


Advertendum  tertio,  quod  ad  divinam  providentiam  per- 
tinet  omnia  in  suos  fines  ordinare,  et  per  consequens  ordi- 
nare  hominem  in  vitam  aeternam.  Et  quia  eiusdem  est 
ordinare  aliqua  in  finem  aliquem,  et  alia  ab  illo  fine  exclu- 
dere,  ideo  ad  divinam  providentiam  pertinet  aliquos  ad 
ultimum  finem  ordinare,  alios  vero  ab  illo  excludere,  per- 
mittendo  illorum  casum.  Propter  hoc  dicitur  hic  quod  prae- 
destinatio,  reprobatio  et  electio  est  quaedam  pars  divinae 
providentiae,  secundum  quod  homines  ex  divina  providen- 
tia  ordinantur  in  ultimum  finem ;  quia  videlicet  ista  per- 
tinent  ad  hominis  dumtaxat  ordinationem  in  ultimum  finera, 
cum  ad  divinam  providentiam  ordo  uniuscuiusque  rei  in 
quemcumque  finem  pertineat. 

II.  Dicit  secundo,  quod  ex  eo  quod  dictum  est  prae- 
dicta  esse  partem  providentiae,  sequuntur  duo.  Primum 
est,  quod  ex  eisdem  manifestum  esse  potest  praedicta  ne- 
cessitatem  non  inducere,  ex  quibus  superius  est  ostensum 
divinam  providentiam  contingentiam  a  rebus  non  auferre. 

Alterum  est,  quod  praedestinationem  et  electionem  non 
habere  causam  ex  aliquibus  humanis  meritis,  potest  esse 
manifestum  non  solum  quia  gratia,  quae  est  praedestina- 
tionis  effectus,  meritis  non  praevenitur,  sed  omnia  merita 
praecedit  humana ;  sed  etiam  ex  hoc  quod  divinae  volun- 
tatis  et  providentiae,  quae  est  prima  causa  eorum  quae 
fiunt,  nihil  causa  esse  potest;  licet  effectuum  providentiae 
et  praedestinationis  unus  possit  alterius  esse  causa.  Quod 
etiam  auctoritate  Apostoii  confirmatur,  dicentis :  Quis  prior 
dedit  ei  etc. 

2.  Ad  huius  rei  evidentiam,  considerandum  est  quod 
duo  in  praedestinatione  considerare  possumus :  scilicet  ef- 
fectum  in  praedestinato  causatum ;  et  ipsam  operationem 
immanentem  Dei  praedestinantis.  Effectus  etiam  talis  du- 
pliciter  potest  considerari :  scilicet  totaliter,  et  partialiter. 


SUMMA  CONTRA  GENTILES,  LIB.  III,  CAP.  CLXIII. 


475 


Prima  ratio  hic  tacta  procedit  de  totali  effectu  praedesti- 
nationis.  Nam  sub  ipso  totali  effectu  comprehenditur  quic- 
quid  est  in  homine  ipsum  ordinans  in  salutem.  Unde, 
cum  gratia  hoc  eflBciat,  constat  quod  est  effectus  praede- 
stinationis.  Et  ideo,  cum  omne  meritum  praecedat,  sequitur 
ut  merita  non  possint  ipsius  esse  causa.  Et  per  consequens 
totalis  effectus  praedestinationis  merita  causa  esse  non 
possunt. 

Secunda  vero  ratio  dupliciter  potest  intelligi.  Uno  modo, 
ut  procedat  de  ipso  actu  Dei  praedestinantis :  ut  videHcet, 
sicut  voh'tionis  divinae  et  actus  providendi  nihil  est  causa, 
ita  etiam  neque  praedestinationis  sit  aliqua  causa ;  cum 
praedestinatio  sit  pars  providentiae.  -  Alio  modo,  ut  etiam 
de  totali  effectu  praedestinationis  intelligatur :  ut  videlicet, 
sicut  primi  eftectus  in  rebus  habent  pro  causa  tantum  divi- 
nam  voluntatem  et  divinam  providentiam,  ex  quo  sequitur 
quod  in  rebus  creatis  nihil  est  causa  omnium  voHtorum 
a  Deo  et  provisorum,  sed  tantum  divina  bonitas;  ita  et 
totius  effectus  praedestinationis  nihil  sit  causa  excepta  di- 
yina  bonitate.  -  Istis  autem  non  obstat  qupd  unus  effectus 
partiaHs  praedestinationis  sit  alterius  effectus  causa :  sicut 
gloria  est  causa  finaHs  gratiae ;  et  gloriae  gratia  est  causa 
meritoria ;  et  aliquo  modo  materialis  dispositio,  sicut  omne 
quod  disponit  subiectum  ad  receptionem  alicuius  perfectio- 
nis,  ad  materiae  rationem  reducitur. 

De  iis  pertractat  Sanctus  Thomas  Prima  Parte,  q.  xxni; 
et   Verit.  q.  vi;  et  I  Sent.,  d.  xli. 

Advertendum  autem,  cum  tria  nominaverit  Sanctus  Tho- 
mas,  sciHcet  praedestinationem,  reprobationem,  et  electio- 
nem,  de  duobus  tantum,  sciHcet  de  praedestinatione  et  ele- 
ctione,  inquit  quod  causam  non  habent.  Quoniam  videlicet 


non  est  eadem  ratio  de  omnibus  tribus :  reprobationis  enim, 
quantum  ad  eius  effectum  totalem,  aHquid  est  causa,  scilicet 
culpa ;  quod,  ut  dictum  est  et  declaratum  cap.  clxi  *,  in 
praedestinatione  non  invenitur. 

III.  Si  autem  instetur  contra  praedicta,  ut  instat  Henricus, 
QuoUbeto  IV  et  v  *  :  -  Tum  quia  electio  praesupponit  dispa- 
ritatem  eligendi  a  reprobando.  Tum  quia  iustitia  semper  est 
comes  misericordiae :  et  sic  videtur  quod  omnes  eftectus 
divini  proveniant  ex  iustitia;  et  consequenter  quod  sit  aliqua 
causa  ex  parte  creaturae  omnium  effectuum  divinorum  - 
dicitur  ad  primum  quod  assumptum  est  falsum.  Potest 
enim  voluntas  divina  ex  iis  quae  paria  esse  intelliguntur 
quantum  in  ipsis  est,  unum  eligere  ex  sola  arbitrii  voluntate 
ad  aliquid  ad  quod  aHud  non  eligit:  Hcet  forte  electioni 
humanae  praesupponatur  inaequalitas  eligendi  a  reproban- 
do,  inquantum  necesse  est  voluntatem  ab  uno  magis  mo- 
veri  quam  ab  alio. 

Ad  secundum  dicitur  quod  in  primis  effectibus  divinis 
iustitia  non  est  comes  misericordiae,  quasi  videlicet  in  ilHs 
producatur  aliquid  quod  alicui  creaturae  debitum"sit:  sed 
potest  hoc  modo  iustitia  esse,  inquantum  Deus  facit  id 
quod  est  suae  sapientiae  et  praeordinationi  debitum  *.  Hoc 
autem  non  arguit  aliquid  esse  ex  parte  creaturae  quod  sit 
causa  totaHs  effectus  praedestinationis :  propter  quod  vide- 
licet  Deus  effectum  huiusmodi  in  praedestinatis  ef&ciat. 

Reliqua  quae  ad  hanc  materiam  pertinent,  superius, 
ubi  de  providentia  agebatur  *,  sunt  pertractata. 

LAUS  DEO 

EXPLICIT    LlBER    TeRTIUS. 


•Comment.num. 
III  sqq. 


•  Quodl  IV,  q. 
XIX.  -  Cf.  Quodl. 
V,  q.  V  (i'aris, 
15.8). 


•  Gf.  lib.  II,  cap. 

XXVIII. 


'Cap.  Lxiv  aqq. 


(y^-^^t^^P^.^- 


I 


I 

I 


APPENDIX 

AD  TERTIUM  LIBRUM 

SUMMAE  S.  THOMAE  DE  AQUINO 
CONTRA  GENTILES 


SUMMA  CoNTRA  Gentilks  D.   Thomak  Tom.   II.  "1 


APPENDIX 


AD  TERTIUM  LIBRUM 

SUMMAE  S.  THOMAE  DE  AQUINO  CONTRA  GENTILES 

IN  QUO  TEXTUS  AUTOGRAPHI  VATICANI 
A  PRIMA  SUA  FORMA  USQUE  AD  ULTIMAM  INTEGRE  REPRODUCITUR 


-Sx^S-^^S^l-cxS-^^- 


IN  Appendice  hac  ad  tertium  librum  Summae  contra 
Gentilks  illud  prosequimur  quod  in  priori  volumine 
pro  primo  et  secundo  libro  praestare  conati  sumus,  textum 
nempe  Autographi  Vaticani  a  prima  sua  forma  usque  ad 
ultimam,  inquantum  fieri  potuit,  integrum  reproducere. 

Sicut  pro  prioribus  libris  accidit,  nec  tertium  Codex 
Vaticanus  totum  exhibet.  Cum  capitulo  XLIII  incipit,  post 
capitulum  CXXXVIII  totaliter  deficit.  Infra  hos  limites, 
integra  capitula  desunt,  LXVII;  CXIII-CXVIII;  CXXVI- 
CXXVIII.'  Ultimus  Codicis  fasciculus,  qui  sexternio  est,  no- 
tabiliter  differt  ab  omnibus  fasciculis  praecedentibus,  tum 
numero  capitulorum  omissorum ;  tum  scriptione  et  subse- 
quente  deletione  plurium  quae  ab  ultima  recensione  exclusa 
fuerunt;  tum  denique  exhibitione  unius  capituli  cumdimidio 
delendi  quidem,  signis  tamen  deletionis  omissis.  Pro  capi- 
tulis  quae  in  principio  Autographi  desunt,  a  primo  scilicet 
ad  quadragesimum  tertium,  plurimas  primas  redactiones 
ex  manuscripta  traditione  congregare  possibile  fuit.  luxta 
triplicem  materiam  hic  indicatam,  Appendix  nostra  tri- 
plicem  divisionem  accepit. 

1.  De  primis  redactionibus  ex  manuscripta  traditione 

collectis. 
De  istis  testimoniis  primitivae  redactionis  nonnullorum 
capitulorum  quae  amplius  non  existunt  in  Autographo, 
tractatum  est  in  praecedente  volumine,  Praef.  p.  xvi,  de 
Textii  pA  in  traditione.  In  illius  voluminis  Appendice 
primae  illae  redactiones  breve  spatium  occupant;  ibi  tamen, 
p.  4*,  notatum  fuit  quod  pro  tertio  libro,  in  immensum  eas 
frequentiores  traditio  suppeditura  erat.  Promissum  item 
fuerat  in  Praefatione  (loc.  cit.)  quod  «  sub  capite  pA  », 
per  quod  Appendix  nostra  designabatur,  Lector  omnes  no- 
tatas  inventurus  erat.  Huic  promisso  stantes,  eas  nunc 
recensemus,  notantes  earum  auctoritatem  valde  roboratam 
fuisse  noviter  adducto  codice  M,  de  quo  plene  agitur  in 
Praefatione  huius  voluminis. 

2.  De  capitulis   quae  in  Autographo  Vaticano  ha- 

bentur. 
In  horum  presentatione  eadem  methodo  usi  sumus, 
eadem  signa  graphica  adhibuimus,  quae  in  priori  volu- 
mine  usui  fuerunt,  et  ibidem,  App.  p.  3*  sqq.,  fusius 
exponuntur.  Hic  suf&cit  breviter  ea  resumere.  i°  Scriptura 
definitiva  per  typos  maioris  corporis  exprimitur.  Quae  ex 
prima  scriptione  non   proveniunt,  sed  revisioni  Auctoris 


I  debentur,  inter  uncinos  cuivos    (  )    clauduntur.  Si  quae 
verba  inter  terminos  alicuius  additamenti  inserta  fuerunt, 

j  uncinis  rectis  [  ]  indicantur.  (De  multiplici  revisione  vide 
Praefationem  praecedentis  voluminis,  p.  ix).  -  2°  Quaevis 
scriptura  deleta,  sive  longa  sive  brevis,  sive  completa  sive 
incompleta,  characteribus  minoribus  imprimitur:  qui,  si 
clare  apparet,  ex  circumstante  textu,  deletionem  fuisse 
factam  dum  scriptor  adhuc  in  sua  prima  scriptione  deti- 
nebatur,  formam  italicani  assumunt.  Quae  deleta  fuerunt 
antequam  totus  locus  in  quo  occurrunt  obliterabatur,  quae 
praedeletiones  vocamus,  quando  visum  fuit  utile  eas  in- 
dicare,  additis  uncinis  flexis  <  )  innotescunt.  -  3°  Qui  ergo, 
omisso  typo  minori,  et  neglectis  uncinis  curvis,  solum 
typum  maiorem  sequitur,  textum  definitivum  leget.  Minores 
vero  characteres,  licet  deletionem  semper  significent,  non 
tamen  successivas  ipsius  phasesperse  indicant:  cursus  enim 
scriptionis,  propter  iteratas  mutationes,  ita  est  implicatus 
ut  impossibile  sit  ipsum  signis  artificialibus  repraesentare ; 
saepe  tamen  attentum  studium  ipsum  revelabit.  Ubi  res 
ita  postulare  videbatur,  annotationem  aliquam  adiunximus. 
3.  De  ultimis  foliis  Autographi  Vaticani. 
Ex  iis  quae  in  Praefatione  dicta  sunt,  facile  intelhgitur 
quod  reproductio  uhimi  fasciculi  Autographi,  quod  per  co- 
lumnas  quadraginta  octo  a  folio  78  usque  ad  89  inclusive 
extenditur,  specialem  curam  exigebat.  De  scriptura  enim 
agitur  in  multis  redundante,  in  pluribus  nihilominus  mu- 
tila,  mutationibus  et  deletionibus  plena,  in  sua  ordina- 
tione  multipliciter  transformata,  cui  nomen  labyrinthi 
iustissime  aptari  posset.  Adsunt  etiam  Auctoris  annota- 
tiones,  quibus  scribam  suum  in  transcribendo  dirigit.  In 
ipso  quoque  invenitur  illud  caput  cum  dimidio  cui  a 
cl.  Petro  Antonio  Uccelli  nomen  «  capitis  anecdoti  »  im- 
positum  fuit,  de  quo  in  Praefatione  plene  tractatum  fuit. 
Ex  scripto  adeo  intricato  possibile  fuit  sine  ulla  haesita- 
tione  textum  definitivum  colligere,  impossibile  vero  totam 
eius  varietatem  adaequate  repraesentare.  Qua  tamen  ma- 
xima  potuimus  diligentia,  laboravimus  ut  qualemcumque 
ipsius  notionem  Lector  studiosus  sibi  efFormet.  Caput  vero 
illud  «  anecdotum  »,  licet,  misso  omni  dubio,  removendum 
sit  a  redactione  finali  Summae  contra  Gentiles,  characte- 
ribus  tamen  peculiaribus,  maioribus  dico  formae  italicae, 
imprimendum  duximus,  ut  sic  clarius  ab  omni  alia 
scriptura  distinguatur. 


-(r«,»A^^P^-« 


CHARACTERES  ET  SIGNA 
QUIBUS  VARIETAS  AUTOGRAPHI  VATICANI  REPRAESENTATUR 


Cbaracteres  maiores Redactio  definitiva,  quam  editio  nostra  exhibet. 

Characteres  minores Verba  vel  loca  a  S.  Thoma  deleta. 

Characteres  minores  inclinati-     •  Verba  deleta  inter  primam  textus  scriptionem. 

Uncini  curvi  (  ) Verba  vel  loca  revidendo  addita. 

Uncini  recti  [  ] ■     .  Verba  addita  intra  terminos  alterius  additamenti. 

Uncini  flexi  <  > Verba  praedeleta  ante  totius  loci  deletionem. 

Punctilla Locus  ubi  nulla  mutatio  in  autographo  invenitur. 

Asterisci  in  linea  *   *   *  .    .    .     .  Locus  laceratus,  vel  verba  illegibilia. 

Obelus  duplex  f  .  . .  f Initium  et  finis  loci  dubiae  lectionis. 

§ Signum  paragraphi  ab  ipso  S.  Thoma  indicati. 


Legendo  igitur  quae  characteribus  maioribus,  sive  extra 
sive  inter  uncinos,  impressa  sunt,  habetur  redacrio  de- 
finitiva. 

Legendo  continue  quae  characteribus  minoribus  absque 
uncinis  flexis  impressa  sunt  et  quae  characteribus  maio- 
ribus  absque  uncinis  curvis,  habetur  anterior  redactio. 

Exempla  nonnulla  subiungimus,  quo  melius  appareat 
quomodo  ex  varietate  deletionum  et  addirionum  processus 
compositionis  textus  reconstitui  possit. 

Pag.  234,  b  3o  -  App.  pag.  26*.  Assignare  (Assignat) 
autem  (et)  Greg.  aliter  videtur  caelestiura  spirituum  ordi- 
nationem,  nam  Principatus  inter  medios  spiritus  ponit  (con- 
numerat). 

Matatio  redactionis  per  deletiones  et  additiones.  Prima  lectio,  As- 
signare  autem  Greg.  aliter  videtur  ccelestiiim  spirituum 
ordinationem,  nam  Principatus  inter  medios  spiritus  ponit . 
Definitiva,  Assignat  autem  et  Greg.  aliter  ccelestium  spiri- 
tuum  Ordinationem,  nam  Principatus  inter  raedios  spiritus 
connumerat. 

Pag.  3o7,  b34- App.  32*.  sine  suae  providenriae  mutatione 
(defectu)  (praeiudicio). 

In  hac  brevi  clausula  triplex  apparet  lectio:  prima,  sine  suce  pro- 
videntiae  mutatione;  secunda,  sine  suce  providentiae  defectu ; 
definitiva,  sine  suce  providentiae  praeiudicio. 

Pag.  200,  b  34  -  App.  23*.  (»iam  omne  quod  generatur  nam 
omnis  generatio  ex  aliquo  est  [scilicet  ex  materia]  et  ad 
aliquid,  scilicet  formam). 

Scntentia  addita  in  margine.  Durante  eius  scriptione,  nam  omne 
quod  generatur,  vix  scriptum  mutatum  est  in  nam  omnis 
generatio.  In  revisione  additae  fuerunt  voces  sciticet  ex 
materia. 


Pag.  2  21,  b  26-43  -  App.  25*.  (Item.  quamvis  Cognitio 
speculativa  magis  perficiatur  perficitur  in  universali . .  .  pro- 
priam  scient  cognitionem  .  .  .  reducitur  per  magistr  in  pro- 
priam  cognitionem  conclusionum  per  magistrum  .  .  .  partic 
in  particulari  .  .  .  se  extendit). 

Ex  uncinis  apparet  quod  integer  locus  scriptus  fuit  in  margine. 
perficiatur  statim  mutatum  fuit  in  perficitur,  unde  necesse 
fuit  obliterare  quamvis.  -  Incaepta  vox  scientiam  (scient)  de- 
venit  cognitionem;  sicut  et  partic  devenit  in  particulari.  - 
Voces  per  magistr  deletae  sunt  ut  mutaretur  ordo  totius 
phraseos. 

Pag.  255,  a  1 1-^4  -  App.  28*.  (Praeterea.  Ea  quae  na- 
turaliter  fiunt  determinatis  mediis  .  .  .  diversimode  diversis 
viis  tendunt  in  finem,  ut  tam  in  moralibus  .  .  .  naturaliter. 
§  Amplius.  Ea  quae  naturaliter  fiunt,  ut  plurimum  .  .  . 
eligeret.  §  Item.  Ea  quae  sunt .  .  .  quae  sp  naturam  speciei 
.  .  .  artificialibus). 

Hic  locus  continet  tres  paragraphos.  Uncini  curvi  indicant  quod  non 
sunt  de  prima  scriptione,  sed  additae  fuerunt  a  S.  Thoma 
revidendo.  Scriptae  autem  fuerunt  margine  inferiori.  Vox  diver- 
simode  vix  scripta  mutata  fuit  in  diversis  viis.  -  ut  similiter 
statim  deletum  est.  -  Incaepta  vox  speciem  (sp),  relicta  est 
pro  naturam  speciei. 

Pag.  3l6,  b  post.  18.  -  App.  32*.  <§  Per  haec}  {Sunt  autem 
quidamy  {Quidam  autem  dixerunty  {Quidam  autem}  §  Hinc  est 
quod  in  ps.  dicitur  qui  facit  de  Deo,  Qui  facit  mirabilia 
magna  solus. 

Ad  finem  capituli  CIl,  post.  3i6,  b  18,  cogitaverat  S.  Thomas  de 
prosequendo  materiam,  sed  post  quatuor  incaeptiones  con- 
silium  mutavit,  et  praesens  capitulum  terminavit  cum  brevi 
phrasi,  Hinc  est  etc.  Materiam  de  qua  agitur  prosecutus  est 
novo  capitulo  (CIII),  Fuit  autem  positio  etc. 


^®^S>- 


PRIMAE  REDACTIONES  LIBRI  TERTII 
EX  TRADITIONE  MANUSCRIPTA  COLLECTAE 

Vide  Praefationem   Tom.  I,  §  i,  p.  xvi,  et  §  vii,  n.  42,  p.  xxxi ;  Praefationem  huius  vol.,  §  de  Traditione. 

Cap.   1,  p-  3       dirigi  ab  eo,  qui  principia  rebus  dedit  per  quae  agunt,  Amplius,  si  aliquod  «  agens  non  consequitur  iilud  propter  quod  po  a^h-bx. 

sicut  a  primo   et  prmcipali  agente  MNYZ.  non  agit,  nullus  defectus  in  eius  actione  notatur;  sicut  si  3  coquus  non 

P-  4  3  1-6.                  primo   describit   nobis    primi    regentis   perfectionem  naturae  sanat  sed   solum   delectat   per  cibum   paratum    non    imputatur   ei    ad 

(perfectionem:  naturae   quidem)  in  hoc   quod  dicit:   Deus;  defectum  suae  actionis  V.  Si  igitur  essetaliquod  agens  quod  non  ageret 

potestatem  (potestatis),   in    hoc    quod    dicit:    magnus   Domi-  $  propter  aliquem  5   finem,  quidquid  ex  sua   actione  proveniret  vel  non 

nus;    .  .  .   auctoritatem  (auctoritatis)    in    hoc   quod   dicit:   rex  proveniret  non  pertineret  ad  defectura   actionis.  Hoc  autem  patet  esse 

magnus  super   omnes   deos   MNYZ.  falsum.  Nam  cuiuslibet  agentis  e    invenimus   aliquem   efTectum,  a  quo 

p.  439-13                 Secundo    (autem  nobis   describit)   regiminis    modum;  et  non  deficit  nisi  propter  aliquem   defectum  C   suae  actionis,  qui  1)   de- 

hoc  quidem    quantum    ad    intellectualia   .  .  .    qui    est    ipse  prehenditur  ex  defectu  virtutis.  Omne  igitur  agens  agit  propter  finem 
in  hoc  quod  (et  ideo)    dicit:    quia    non    repellet   Dominus  ,0  (peccatum  non  invenitur  ...  et  a  proposito  agit  propter 

plebem    suam    MNYZ;    Z  pro    qui    est   ipse    legit   quae  fm<im)Y.  Ex  mi.xturaX:)  habettextum  TpK  et  &h.,item¥i  sed 

innuit.  ordine  inverso  s A  pA ;  MZ  ut  sA  omisso  verbo  Amplius. 

p.  4  t^s                 Tertio  vero  huius  (ipsius)  universalis  regiminis  rationem  „  aliquod  om  D.       p  si  om  NY.       y  non  imputatur...  actionis 

necessariam  assignat   MNYZ.  om  NY.          3  aliquem  om  D.          £  cuilibet  agenti  NY.          !^  nisi  ex 

is  defectu  NY.         »)  quae  NY;  mallem  quo  deprehenditur  defeclus  virtutis. 

Cap.   2.  Duo    argumenta  deleta:   unum,   Praeterea  in  causis,  sup-  licet  praeter  ordinem  intellectus.  Hinc  est  quod  lob  v  di-   p.  »635. 

pressum;    alterum,    Amplius    si  aliquod  agens,    reformatum.       citur:  Nihil  in  terra  sine  causa  fit  DMNYZ. 

p.  5  a3-H.  In  his  enim  quae  manifeste  propter  finem   agunt,  hoc 

dicimus  esse  finem   in    quod  tendit  impetus  agentis  .  .  .  Ex   testimonio    Y    priora    quinque    argumenta    quoad  Cap.  3. 

Nec  differt  quantum  ad  hoc  utrum  (quod  tendit  in  20  dictionem  et  ordinem  reformata  fuerunt.  Unum  novum 
finem)  sit  cognoscens  vel  non  .  .  .  Omnis  autem  agcntis  argumentum  accessit,  nempe  secundum  sA,  Praeterea  finis 
impetus  ad  aliquid  certum  tendit.  Impetus  enim  a  agentis  ad  est.  Sub  hoc  ordinata  sunt  quae  erant  quintum  tertium 
agendum  est  secundum  aliquamP  propriara  virtutem  activam  quae  ad  et  secundum,  deleta  in  columna.  Primum  et  quartum  in 
aliquam  actionem  determinatur  Y.  Non  enim  ex  quacumque  vir-'  columna  locum  suum  retinuerunt.  MZ  habent  novuin  ar- 
tute  quaevis  actio  procedit  MNYZ  et  pro  altero  loco  D.  2;  gumentum  sA  et  etiam  ordinem  sA,  sed  primum  tertium 
a  autem  DMNZ.  ^  aliquam  om  D,  propriam  om  MNZ.  v  ter-  et  quintum  inf orma  pA,  {secundum)  quartum  et  sextum 
minatur  Y.  ut  sA.  N  specie  tenus  habet  septem  argumenta,  eo  quod 

p.  5as8bio.  Adhuc.    In  omnibus  agentibus   propter  finem  hoc  esse      ante  sextum   inserit  primam  formam  quarti  (tertii  pA). 

(ultiraum)  finem  dicimus  quod  cum  consequitur  agens  non  ul-      Cetera  capituli  pars  non  ostendit  signa  revisionis. 
terius  actio  porrigitur  (ultra  quod  agens  non  quaerit  aliquid).  ;o      Ex   hoc   autem   ulterius   ostendendum    est  quod  omne   r  931-10. 
Sicut  actio  medici  est  usque  ad  sanitatem,  ea  vero  con-     agens  agit  propter  bonum. 

secuta  non  conatur  ad  aliquid  ulferius.  Sico  (Sed)  in  actione  Per  hoc  enim  ostendimus  (Inde  enim  manifestum  est)  omne 

cuiuslibet  agentis  est  invenire  aliquid  ad  quod  cum  pervenit  agens  agere  propter  finem,  quia  quodlibet  agens  tendit  ad 
non  ad  aliquid  ulterius  tendit  (ultra  quod  agens  non  quaerit  aliquod  determinatum  quod  est  finis,  cum  in  agente  sit  actio  sive 
aliquid).  Alias  enim  actiones  in  infinitum  procederent  (ten-  j;  actionis  effectuso.  Id  autem  ad  quod  agens  determinate  tendit, 
derent).  Quod  quidem  est  impossibile;  quia,  cum  infinita  oportet  esse  conveniens  ei.  Si  enim  sit  ipsa  actio  finis,  constat 
non  sit  transire,  agens  agere  non  inciperet.  Nihil  enim  eam  esse  agenti  convenientem,  cum  sequatur  speciem  virtutis  activae 
movetur  ad  id  ad  quod  impossibile  est  pervenire;  unde  si  vero  sit  factum  aliquod,  oportet  etiam  esse  conveniens  agenti,  nam 
nec  agens  inciperet  actiones  quae  non  possent  perfici.  Omne  igitur  omne  agens  agit  sibi  simile  (Non  enim  tenderet  in  ipsum  nisi 
agens  agit  propter  finem  NY  et  omisso  hom.  Nihil  ...  40  propter  aliquam  convenientiam  ad  jpsum).  Quod  autem 
inciperet    MZ.  est  conveniens  alicui,  est  ei  bonum.   Convenientia  enim  se  in- 

,     a  Sicut  MZ.  vicem  conservant,  contraria  autem  se  invicera  corrurapunt.  ErgO  omne 

p.  6  ai-6.  Non  autem  est  possibile  procedere  in  infinitum  .  .  .  in      agens  agit  propter  id  qaod  est  sibi  bonum  MNYZ. 

formis  rerum,  ut  probatur  in  II  Metaphysicae  (forma  enim  (Praeterea  finis  est   in   quo   quiescit  ...  Omnis  igitur  p  9  <"H5 

est  agendi  principium)  neque  in  obiectis  (sicut  neque  in  h  actio  est  propter  bonum)   om  Y. 

entibus),   cum   sit  unum   primum   ens   MNYZ.  Item,  omne  agens  agendo  tendit  ad  aliquid  quod  est  .8  sibi  simile.   P    9  » 3' 36 

p.  6  ai2i8.  intermedia  inter  primum   agens   et  ultimum  finem   sunt       Agit  autem  unumquodque  secundum  quod  est  bonum.  Agit  enim  se- 

fines  respectu  priorum  "  agentium  et  principia  activa  respectu       cundura  quod  est  actu;  esse  autem  actu  est  esse  perfectum,  quod  est 
sequentium.   Si  igitur   .  .  .   actiones   .  .  .    procedunt  in  infi-       esse   bonum  Y.   Omne   igitur  agens  agendo  tendit  in  aliquod  bonum. 
nitum,  oportet   principia   activa  in   infinitum   procedere;  ;<>  (Item  omne  agens  . . .  est  propter  bonum)  Y  (2),  e?  ^mj«?o 
ostensum  est  autem   in  II  Metaphysicae  quod   non  procedunt  in  infi-       loco    MNZ.   {Ordo   Y   2,   3,   4,    5  =  sA   5,   4,   6,   3). 
nitum  neque  in  superius  neque  in  interius  (quod   est  impossibile,  Praeterea,  actio  quae  non  terrainatur  ad  aliquem  elTectum  est  actus   p   9822-30. 

Ut  supra  OStensum   est'')    MNYZ.  agentis;  manet  enim  in  ipso  agente.  Actio  autem    quae  terminatur  ad 

a  primorum  YZsM,  priorum  ...  respectu  hom  om  pM.  ^  V)  ex^  aliquem  effectum  per  ipsum  effectum  perficitur,  cum  per  eum  speciera 
mixtura:  quod  est  impossibile  ut  ostensum  est  in  II  Metaphysicae,  jj  sortiatur.  Quod  autera  est  perfectio  et  actus  5,  habet  rationera  boni.  Cum 
quia  non  possunt  procedere  etc.  ut  MNYZ.  igitur  finis  cuiuslibet  agentis  sit  vel  actio  ipsa  vel   factum,  sequitur 

p.  6  a  ,(,.  determinatum.   Praeterea,  in  causis  et  causatis  ordinatis  primum       quod  omne  agens  agat  propter  bonum  £  (Amplius  omnis  actio  ... 

non  est  minus  causa   ultirai  quam  medium,  sed   raagis;  quia  medium       est  propter  bonum)   Y   (3),   et  sextO   loco   N. 

non  est  causa  ultimi  nisi  per   virtutem  primi   a  quo  movetur  vel  cau-  Adhuc,   agens  per  intellectum   agit  propter  finem   sicut    P   9  »37^7- 

satur.  Si  igitur  procedatur  in  actionibus  et  factis  in  infinitum  inferius,  «o  determinans  sibi  finem,  Agens  autem   per  naturam,  licet 

cum  unumquodque  sit  causa  omnium  quae  sunt  post  ipsum,  unum-      agat  propter   finem  ut  probatum   est,   noD  tamen  deter- 

quodque  erit  causa  infinitorum.  Unumquodque  igitur  erit  infinitae  vir-       minat  sibi   finem,   CUm   non   COgnoscat  tationem  finis,   sed 

tutis,  nam  quaelibet  virtus  finita  commensuratur  effectibus  finitis.  Hoc      movetur  in  finem  determinatum  sibi  ab  alio.  Non  (Agens) 

autem  est  impossibile.  Ostensum  est  enim  superius  a  quod  ad  rainus  in      autem  per  intellectum  (non)  determinat  sibi  finem  nisi  sub 

corporibus  non  est  virtus  infinita.  Necesse  est  P  igitur  conatum  cuiuslibet  6i  ratione  boni.   Non   enim  «    apprehendens  aliquod  intelligibile   agit 

agentis  ad  aliquid  T  certum  tendere,  quo  habito  nihil  ulterius  8  quaerit  e.       aut  movetur  nisi   accipiat  illud  (Intelligibile    enim    non    movet 

Adhuc,  omne  agens  vel  agit  DNY.  nisi)  sub  ratione  boni  (quod  est  obiectum  voluntatis).  Ergo 

^    ,  „  _        .  r,  ,.    . . nv       ;!  „„„      et  agens  per  naturam   non   movetur  neque   agit  propter 

a  supraD;  I,  c.  20.       P  Oportet  D.       t  aliquid  om  DY.       onon  °   ,  „         v..  ,  ,, 

ulteriusaUquid  D.       e  tendit  et  quaerit  Y.  ;    «"quid  (aliquem   finem)    nisi   secundum   quod  est   bonum 


6*  APPENDIX 

(cum    agenti    per    naturam    determinetur    finis    ab    aliquo  inter  quas  esse  aliquam  summe  malam  quam   primum  principium  di- 

appetitu).   Omne   igitur  agens   propter    bonum   agit  Y   (4)  cunt;  slcut  inter  omnia  bona  ponitur  aliquid  quod  est  perfectum  bonum 

et  N   in   qitO   est  septimutn;   in   sAMZ   est  sextum.  quod  est  omnium  bonorum  principium,  scilicet  Deus  «   MNYZ. 

p.9  a  16-21.                Amplius,  oranis    actio    et  raotus   rei   naturalis   videtur  ordinari    ad  „  Delendi  ratio  est  quod  auctor  opus  secundo  redigens  consilium 

conservationem  ipsius  esse,  vel  1  secundum  individuum  vel  secundum  5   coepit  capituli  specialis  de  nialo  primo  principio   scribendi ;   cf,    pA 

speciem.  Ignis  enim  raovetur  9  sursum  ut  ibi  conservetur.  Planta  autem  capp.  14,  iS,  16;  infra  quatuor  locis  quaedam  ab  eandem  rationem 

germinat  ut  speciem   conservet.  Aves  autem  nidificant  et  venantur  ut  ''^'«'^'  «^«  videbimus;  ct.  pA  6*  bg-iy,  52-56,    7*  aii,  aSg. 
individuum   et  speciem  conservent.  Esse  autem  inquantum  huiusmodi 

bonum  est.  Omne  igitur  agens  naturale  agit  propter  bonum  Y  (5)  et  Amplius,   in  quibuscumque  invenitur  magis  et  minus  Cap.  8  et  9, 

MNZ  ut  tertium  (Adhuc  omnis  actio  et  motus  ad  esse  ...  ,0  oportet  quod  sint  res  aliquae  habentes  ordinem  ad  aliquid  ''■  ^'  ^  **''3' 

et  motUS   est  propter  bonum).   Item,  eiusdem   rationis   est.  summum  in  genereillo,  quodest  eorum  principium;  sicut  calidaquorum 

a  Textus  corruptus  est  sed  intentio  clara:  quod  est  finis,  sive  actio  unum  est  altero  calidius  ad  unum  principium  calidum,  quod  est  ignis. 

slt  et  maneat  in  agente,  sive  actionis  effectus  sit  extra  agens.       p  quod  Negationes  enim   et  privationes  non  suscipiunt  magis  et 

est  om  Y.         f  esse   bonuml  nam   malum   non   invenitur  nisi  in  po-  „■„„•..                    t           •»              ^          ■                  ■ 

...,«.',       .       , j    ,  ,,.,.,         ,■>        5     »     .           M  mmus,  sicut  et  non  ens.  Invenitur  autem  mter  mala   unum 

tentia  deficiente  ab  actu  addunt  MNZ  ex  sA.         3    et  actus  om  N.  »"ui"    niiuiu 

£   bonum]  finem  Y.         C    enim  om  AY.         r)    vel]  universalis  vel  Y  -S  ^'^"^'"O   pems.   Oportet  igitur,   Ut  videtur,   quod    malum   sit 

ex  dittographia.        0  fertur  MNZ.  res   aliqua  et  quod  omnia  mala  habeant  ordinem  ad  unum  primum 

malum  quasi  ad  principium  MNYZ. 
Cap.  4,  p.  II       Item,  defectus  in  effectu  provenit  ex  defectu  actionis  qui  (et  (Praeterea,  res  et  ens  convertuntur.  Est  autem  malum  p-  ^'  ««^-is. 

""'■"■  actione)  consequitur  aliquem  defectum  in  principiis  actio-      in  mundo.  Ergo  est  res   aliqua   et  natura)  non  habet  Y, 

nis  MNYZ.  20  nequesolutionemhuius  argumenti;  cf.statim  6*  b  58. 

p.  11  536-38.  Hinc    est   quod   Dionysius   dicit    .  .  .    quod  malum    est  Unde  et  in  aliquibus  animalibus  sunt  «  bona,  et  homini  P-  ^'  *39-47. 

praeter  intentionera  et  voluntatem.  Et  Aristoteles  in  V  Meta-     etiam  cum  sunt  secundum   rationem  moderata;  (et  con- 

phisycae  et  in  II  Physicorum   dicit  quod  finis   est   bonum  verum  vel       tingit  quod  est  malum  uni  esse  bonum  alteri).  Unde  (Et  ideo) 

apparens  MNYZ.  nec  malum  (secundum)   quod   est  differentia  specifica  in 

J5  genere  moralium  importat  aliquid  quod  sit  secundum  es- 
Cap.  5  et  6,  cum  dif&cile  sit  secundura  virtutem  agere,  sicut  attin-  sentiam  suam  malum,  sed  aliquid  quod  secundum  se  est 
p.i4aio-i2.       ggjg  centrura  in  circulo;  facile  autem  a  virtute  deficere,  sicut  a      bonum,  malum  autera  (homini)  inquantura  privat   bonum 

centro  circuli  declinare,  ut  dicit  Aristoteles    in  II  Ethicorum      (ordinem)  rationis  quod  est  hominis  bonum  MNYZ. 

MNYZ.  .   «  nempe  delectabile  secundum  sensum  vel  aliquid  huiusmodi. 

p.  14^20-23.  et  per  hoc   quod  legislatores  puniunt   malos  quod  non  ,0      Est  igitur  malum  morale  et  genus   et   diflTerentia;  non  p- 21  b  7ii. 

facerent  nisi  (quasi)    voluntarie  operarentur  (operantes)    mala.      secundum  quod  est  privatio  boni  rationis  «  ex  quo  dicitur 

Non  est  (videtur)  igitur  malum  praeter  voluntatem  vel  in-      malum,  sed  secundum  quod  ex  3  natura  actionis  vel  habitus 

tentionem  ut  videtur  (esse)  MNYZ.  ordinati  if  ad  aliquem  finem  qui  repugnat  debito  fini  ra- 

p.  14  b  1-4.  Est  tamen  malura  si  non  habeat  manus  .  .  .  quod  rursus     tionis  MNYZ  male,  sed  ad  pA  pertinere  potest  si  suppo- 

(taraen)  non  est  raalura  avi  si  non  habet  MNYZ.  >;  nimus   auctoretn   inter  scribendum    redactionem   mutasse 

p.  14  b  13.  non  potest  (esse)  aqua  non  habere  (nisi  habeat)  formam      ^'  lineam  delentem  verba  secundum  quod  a  primo  trans- 

aquae  MNYZ.  criptore  textus  pA  non  esse  visam. 

p.  15  ag.  licet  haec  privatio    (quandoque)    non    sit  malura    simpli-  '  boni  et  ratioms  MNZ.         ^  est  M.         ^  ordinatur  Z,  ordinant  N, 

Citer,   sed   alicuius   MNYZ.  '"^  neutrum  salvat  sensum. 

p.  15318-26.  Malura  autem  actionis  accidit  in  naturalibus  agentibus  4»      irrationale   est   differentia  animalis,  non  ratione  ipsius  pri-  p.  21  b  14-16. 

ex  defectu  virtutis  artivae.  Unde  si  agens  habet  virtutem      vationis    (propter   privationem)    rationis,    sed    ratione    talis 

defectivara,  hoc  malum  consequitur  praeter  intentionem;      naturae  ad  quara  sequitur  reraotio  rationis  MNYZ. 

non  tamen  est  (sed    non    erit)    casuale,    quia   de  necessitate  quadrangulare  (quadratura)  MNYZ.  p.  21^26. 

est  consequens  ad  talem  agentem  «  (si  tamen  tale  agens  utitur  exemphs  (secundum  sententiara)   ahorum  philo-  p.  ai  b^i. 

vel  semper  vel  frequenter  patitur  hunc  virtutis  defectum.  4;  sophorum  MNYZ. 

Erit  autem  casuale,  si  hic  defectus  raro   talera  comitatur  in  contrariis  alterum  sub  bono  videtur  comprehendi,aIte-   p.  21^44-48. 

agentera)  MNYZ.  ^^'^  ad  rationem  mali  accedere.  (Et  secundum  hoc  bonura 

a  actionem  NZpM.  et  malum  genera  contrariorum  omniura  esse  videntur)  Y, 

p.  15  b  2-6.  plures   vivunt   secundum  sensum  .  .  .  Ad  plura  autem  forraae  et  fini,  quae  habent  rationera  boni  et  sunt  agendi  p.  21  b  52. 

talium  bonorum  sequitur  privatio  boni  secundura  rationera  50  (^'^ra)  principia  MNYZ. 

quod  consistit  in  certa  commensuratione  talium  bonorum  MNYZ.  attribuitur  (privationi   et)   raalo   MNYZ.  p.  22  »3. 

p.  15  b  10-21.  Intentio  enim  est  eius  quod  (ultimi  finis  quem)  quis  propter  Dicitur   autem   aUquid   altero   magis   et   minus  raalum   p.  22  a  16-18. 

se   vult,    voluntas    autera    est    eius    etiam    quod    quis    vult       ''°'^  P^""  accessum  ad  aliquod  principium  quod  sit  secundum  se  malum, 

propter  aliud,  etiam  si  simpliciter  illud  non  vellet;  sicut      "'  V'"^^  '■^''°  procedebat,  sed  magis  per   recessum    a   bono 

qui  proiicit  raerces  in  mari  causa  salutis  .  .  .  et  ideo  (hoc  ss  P'^'"<='P'o-  Sic  enira  quae  privationera  iraportant  intenduntur 

raodo)  malitia  et  peccatum  dicuntur  esse  voluntaria  sicut      ^^  remittuntur  MNYZ. 

proiectio  mercium  in  mari  MNYZ.  sicut  qualitates  et  formae  (ut  quinta  ratio  procedebat)  Y.  p.  22^4. 

p.  15  b25-3o.  Natura  ergo  non  intendit  finem  corruptionis  seorsum  a  (Dicitur  etiam  . . .  privatum)  non  habet  Y;  cf.  6*  b  20.   p.  22  bg-ai. 

fine  generationis,  sed  simul  utrumque.  Non  enim  est  de 

intentione  naturae  absoluta  quod  non  sit  aqua,  sed  quod  6«      Malum  igitur  non  potest  esse  nisi   causatura   (est)   a  bono   Cap.  10,  p.j5 

nonexistente  aqua  sit  aer  (quo  existente  non  est  aqua)  MNYZ.      Mi\YZ.  »23. 

Malum  igitur  non  potest  esse  alicuius  causa.  Si  igitur  p.  25832-^2. 
Cap.  7,  p.  19       De  ratione  enira  mali  est  privatio  eius  quod  est  alicui      causam  habet  (aliquid   sit   causa  mali),   oportet  quod  sit  a 

natum  inesse  et  debitura  ei,  quod  necesse  est  esse  ei  naturaliter,     bono  causatum  MNYZ. 

Malum   igitur,  cum  sit  naturaiis  (eius  quod   est  naturale)  c,      "isi  per  accidens  sicut  frigidum  calefacit  conversum  quo-  p.  ,5  ^5. 

privatio,  non  potest  esse  alicui  naturale  MNYZ,  dammodo  et  abiens  «,  ut  dicitur  in  VIII  Physicorum  MNY. 

p.  19  67-13.  Potentia   etiara  bonura  aliquid  est.  Tendit  enim  potentia  «  ambiens  MN,  abitiens  {idest  abiidens)  Y;  oTpaipiv  r.i»i  xai  ir.tX^ov 

ad  actum,  ut  in  quolibet  motu  apparet;  et  est  etiam  actui      ^>''st.  aSi  aSa. 

proportionata  non  ei  contraria;  (et  est  in  eodem  genere  simul  cura  generatione  unius  rei  necesse  est  ex  actione  p.  26818-19. 

cum  actu;  et  privatio  non  competit  ei  nisi  per  accidens).  70  agentis  alterius  rei  sequi  corruptionera  MNYZ. 

Omne  igitur  quod  est,  quocuraque  raodo  sit  «,  inquantura  Movet  enim  secundum  ordinem  naturalem  visibile  visum   p-  »6  b  ^o-i^, 

est  (ens)  bonum  est  MNYZ.  (et  quodlibet  obiectum  potentiam  passivam)  MNYZ. 

a  sit  om  MZ. 
p.  1962931.  Per  hoc  autem  excluditur  error  Manichaeorura,  ponen-  cum  non  sit  essentiam  habens  (ut  supra  ostensum  est)   Cap.  n,p. 31 

tium    aliquas    res    secundura    suas    naturas    esse    raalas,  „  MNYZ.  ^  ''■ 


APPENDIX  7* 

p.  31  ajo.  cum    corruptio    mali    sit    bona    sicut  eius  generatio  est  mala      cipium  primum.  Unde  destruitur  etiam  per  hoc  Manichaei  error,  ponens 

MNYZ.  aliquod  malum  esse  primum  principium  malorum,  sicut  aliquod  bonum 

p  31  a27-b5.  Oportet  igitur  semper  cum  malo  causato,  quod  est  ef-     est  primum  bonorum  principium.  (Cap.  i5.  Quod  non  est  sum- 

fectus  boni  per  accidens,  esse  bonum  aliquod  quod  est  mum  malum.  Ex  hoc  autem  patet  37  a  1  ...  principium 
effectus  boni  per  se  (ita  quod  sit  fundamentum  eius,  nam  $  primum  omniummalorum38  b^.  Cap.  16.  Quodfiniscuius- 
quod  est  per  accidens  fundatur  supra  id  quod  est  per  libet  rei  est  bonum).  Si  autem  omne  agens  agit  propter 
se)   MYZ  ;   N   07n   totum   comma.  aliquod   bonum,   malum  autem  accidit  praeter  intentionem  agentis  ut 

p.  31  b  19-21.  Caecitas  enim  non  est  non  ens  universale  sed  non  ens      (supra)   probatum   est,  sequitur   ulterius   quod  cuiuslibet 

hoc  (quo)  scilicet  (tollitur)  visus  MNYZ.  entis   (bonum)    sit   finis    aHquod  bonum.    Omne   enim   ens 

10  ordinatur   ad  finem    per   hoc  quod  agit   (suam    actionem). 

Cap.  12,  p.33  Ex  hoc  autem  patet  quod  nihil  potest  esse  totaliter  malum,  sed  Oportet  enim  quod  vel  sua  (ipsa)  actio  sit  finis  eius,  vel 
cum  malo  adiungitur  bonum.  Unde  non  potest  esse  aliquod  summum  actionis  finis  est  etiam  finis  agentis,  Sed  omne  agens  inquantum 
malum  absque  consortio  boni,  sicut  est  aliquod  summum  bonum  agit  tendit  in  aliquod  bonum,  ut  ostensum  est.  Omnia  igitur  ordinantur 
absque  consortio  mali,  ut  praeostensum  est.  Patet  etiam  ex  eisdem  in  bonum  sicut  in  finem  (Quod  est  eius  bonum)  Adhuc.  Unum- 
(autem  ex  praedictis)  quod  quantumcumque  multiplicetur  i;  quodque  perficitur  per  suum  finem.  Ultima  enim  perfectio  rei  finis  est. 
malum  nunquam  potest  totum  bonum  COnsumere  Y ;  quae  lUud  autem  quo  aliquid  perficitur  oportet  ei  esse  conforme.  Unum- 
sunt  ante  Patet  N  habet  in  fine  capituli  praecedentis ;  quodque  igltur  habet  finem  sibi  conformem.  Omne  igitur  ens  inquantum 
MNZ  initium  capituli  12  legunt:   Apparet  etiam  ex  eisdem.       huiusmodi  est  bonum,  ut  probatum  est.  Finis  igitur  uniuscuiusque  rei 

P-33a5-  Subiectum  autem  mali  est  bonum.  Manet  igitur  semper     est  bonum.  Amplius.  Finis  rei  cuiuslibet  Y. 

bonum   nisi  forte  et  malum  tollatur.  Unde  et  Aristoteles  in  IV  Ethi-  20       ErgO   et   ea   quae  finem   non  COgnOSCUnt,   ordinantur  in    P-  38  b  14-17. 
corum  dicit  quod  malum  si  perfectum  sit  seipsum  destruit  MNYZ.      bonum  sicut  in  finem.  (Finis  igitur  omnium  est  bonum)  Y. 

p.  33  bio-i8.  habet  rationem  boni  quia  (secundum  quod)  est  potentia 

ad    actum  perfectum  boni  quod    privatur  per  malum;    licet  propter  finem   extremum    (postremum)  N.  Cap.  17,  p-4o 

inquantum   est  res   quaedam    aliam    boni  <»    rationem    possit  habere.  Esse   autem  primam   omnium  Causam  necesse  est  primo    \^q  bifrin 

Quanto  igitur  .  .  .  Subiectum  autem  fit  minus  in  potentia  aj  enti  convenire,  quod  Deus  est  Nam  non  ens  nullius  est  causa 
ad  formam,  non  quidem  per  solam  subtractionem  alicuius      (ut  supra  ostensum  est)  N. 
partis  boni  P   (subiecti)  neque  per  consequens  per  hoc  quod 

aliqua  pars  potentiae  subtrahatur,  cum  potentia  ad  subiectum  ^  in    quolibet    fine    quem    agens    sua    actione    constituit  Cap.  18,  p.43 

secundum  naturam  suam  sequatur;  fit  autem  minus  in  potentia  (sed)       sive  in  se  sive  in  alio.  Tn  alio  quidem,  sicut    medjcus    COnstituit    ^^*^' 
per  hoc  quod  potentia  impeditur  per  contrarium  actum  Y  30  sanitatem  per  suam  actionem  in  infirmo,  quae  tamen  est 
et   exceptO   ultimo   loco   MNZ.  finis   eius.   In  se  autem,  sicut  cum  quis  per  suam  actionem  generat 

ot  boni  om  YZ.  P  boni  vel  subiecti  MZ,  subiecti  N.  f   ad       in    seipso    laetitiam    vel    aliquid    aliud   huiusmodi.    Aliquis    autem 

actum  subiectum  Y.  finis  invenitur  qui  sicut  est  in  causando  prior  (praecedens  in 

causando),   ita  etiam   in  essendo  praecedit;  sicut  dicitur 

Cap.  l3,p. 35       Est  igitur  malum  in  subiecto  quod  est  in  potentia  (ad  js  finis  id  quod  ahquid  ,  .  .  acquirere  intendit,  ut  .  .  .  civi- 
^   *"  ipsum  et)  ad  suum  oppositum  MNYZ.  tatem  rex  per  pugnam  licet  et  hoc  ipsum  obtinere  sit  constitutum 

P-  3^  ^^-  oportet  quod  malum  semper    habeat    aliquam    causam,       per  actionem  agentis  et  per  consequens  sit  in   esse  posterius.  Deus 

licet  (vel  per  se  vel)  per  accidens  MNYZ.  igitur  N  et  primo  tantum  loco  MZ. 

p.  36  b  9-10.  Omne  igitur   malum   habet   aliquam   causam  ad  quam  sed  est  magis  effectus  agentis.  Unde  et  agens  talis  finis  est  p.  ^abj. 

sequitur  per  accidens.  Non  igitur  potest  dici  quod  malum  sit  40  causa  et  e  converso.  Non  potest  igitur  N  et  sine  et  e  con- 
primum  principium,  sicut  Manichaei  dicunt.   Nam   primum   principium       verso   MZ. 

non  habet  aliquam  causam  MNYZ.  Item,   effectus  ordinantur  in    finem    ab    agente   proprio;  oportet   p.  42^19-20- 

igitur  quod  eo  modo  effectus   tendat  in  finem  quo  agens 

Cap.  14,  1 5       Y  teste  capitula  14,  i5,  16  unum  erant  in  pA,  cum  titulo     propter  finem  agit  N. 

^*-  '^'  Quod  malum  est  causa  per  accidens,  qui  in  sA  so/f  1445      ut  (cui)  aliquid  ei  acquiratur  N.  p-^sb»- 

reservatur.  Capitulum  duos  habebat  epilogos,  priorem  con-  ' 

cludentem  contra  Manichaeos,  alterum  exponentem  bonum  In  N  cap.  20   a  cap.  ig  non   separatum   est   nisi  per  Cap.  20. 

esse  finem   cuiuslibet   rei.    Priorem,    Cum   autem   causa   per      rubricatorem. 

se,    revisor  extendit   in    novum   capitulum,   conscribendo  Unde  cum  unumquodque  in  tantum  sit  bonum  inquan-  p.  46  a  13-16. 

conclusiones  in  Manichaeum  quas  supra  deletas  esse  vi-  50  tum  est  perfectum,  ipsum  divinum  esse  est  simpliciter 
dimus  ad  6*  ^74;  titulus  additus  est  Quod  non  est  nuUam  diversitatem  requirens.  Nam  ipsum  est  ipsius  Dei  substantia, 
summum  malum.  Alter  epilogus  Si  autem  omne  agens  ut  in  prioribus  ostensum  est  et  per  hoc  idem  est  Deo  (eius  perfecta 
factus  est  capitulum  16  cum  titulo  Quod  finis  cuiuslibet  bonitas.  Idem  enim  estDeo)esse,  vivere,  sapientem  esse  N, 
rei  est  bonum.  Corrector  Y  a  Cum  autem  causa  per  se  e  cuius  tamen  textu  omisimus  verba  eius  perfecta  bonitas 
omnia  delet per  vac&^;  scriptor  exarat  capitula  i5  et  16  ^s  quae  habet  ex  mixtura. 

et  deinceps  totum  librum  in  forma  sA.  -  M,  N,  Z  mixti  nulla  substantia  creata  est  ipsum  suum  esse.  In  hoc  igitur  p.  46  823-16. 
sunt  ex  pA  et  sA;  habent  tria  capitula  sA,  sed  in  14  et  bono  quod  est  esse  cuiuslibet  substantiae  creatae  plura  continentur, 
in  principio  16  usque  ad  Amplius  finis  rei  {istud  tamen  sdlicet  ipsa  substantia  subsistens  et  esse  in  quo  subsistit.  Unde 
argumentum  om  MZ)  faciunt  cum  pA;  fini  capituli  l5  secundum  hoc  quod  est  quaelibet  earum  bona  est  (si  secundum  hoc 
adaptant  alteram  partem  antiqui  epilogi,  pro  38  b  3-7  60  quod  res  quaelibet  est,  bona  est);  non  est  autem  earum 
Malum  igitur  .  .  .  omnium  malorum  legentes  Impossibile  aliqua  suum  esse ;  nulla  igitur  earum  est  sua  bonitas  N. 
est  igitur   malum   esse   causam   etc.    Ut  Y.  Rursus,   etsi  nuUa  substantia  rei  creatae  sit  suum   esse  sed  esse    p.  46  029-31. 

p.  36  b4-5.  quia  causa  (res)  non  est  causa  per  hoc  quod  est  ei  de-      participet,  non  tamen  omnes  creaturae  in  uno  gradu  bonitatis 

ficiens  sed  per  hoc  quod  est  ei  aliquid  residuum  (ens)  MNYZ.      constituuntur.  Nam  quorumdam  substantia,  cum  sit  simplex, 

p.36bio-38a8.       In  specie  quidem  causae  efiicientis  (quia)  propter  causae  «5  forma  et  actus  est  cui  (scilicet  cui)  N. 

agentis  deficientem  virtutem  oportet  quod  sequatur  (sequitur)  adhuc  om  N.  p.  46b6. 

defectus  in  effectu  et  actione.  In  specie  vero  causae  ma-  bonum  quod  consequitur  esse  mutabile  N.  p.  46^23. 

terialis  dum  materiae  indispositio  causat  (quia  ex  indispositione  Cum   enim   materia   sit   ens   in   potentia  secundum  se  p.  46  b 31-37. 

materiae  causatur)  in  effectu  defectum  (defectus).  In  specie      considerata,   forma   vero   sit   actus    eius,    substantia   vero 

vero  causae  formalis  dum  (quia)  uni  formae  semper  adiun-  70  composita  sit  actu  existens  per  formam,  erit  quidem  forma 

gitur  alterius  formae  privatio.  In  specie  vero  causae  finalis,      ipsum  bonum  substantiae  compositae  quae  performam  est  bona  (forma 

dum  (quia)  indebito  fini  adiungitur  malum  inquantum  per      quidcm  erit  secundum  se  bona,  substantia  vero  composita 

hunc  finem  (ipsum)  finis  debitus  impeditur.  Patet  igitur  .  .  .      prout  actu  habet  formam),  materia  vero  bona  quidemeritin- 

non  potest  esse  causa  per  se.  Cum  autem  causa  per  se  sit  prior      quantum  est  potentia  ens  (secundum  quod  est  in  potentia  ad 

ea  quae  est  per  accidens,  impossibile  est  malum  esse  causam  et  prin-  7$  formam)    N. 


8*  APPENDIX 

p  47  8  10,3.  ipsa  non  existentia,  scilicet  materia  . . .  appetit  bonum  . . .      sicut  in  ultimum  (finem)  in  genere  generabilium  et  mo- 

Ex    quo    patet   quod    etiam   non   existentia   actu   SLint   bona   (sit       bilium    N. 

bona)    N.  «  po  ero  N,  pu  erorum  correclor,         ^  de  Generatione,  ait    Ani- 

p.  47830-64.  infimae  tamen  substantiae  inveniuntur  simpliciores  (qui-      malium  addendum? 

busdam)    superioribus    eis,    sicut    elementa    animalibus    et  j 

hominibus      quia    nec  secundum   actum   nec   secundum   polentiam  Sicut  autem   ex   consideratione   motus   caelestis,   scilicet  inquantum    Cap.  23,  p.  56 

attingunt  ad  ordinem   (non  possunt  pertingere  ad  perfectionem)       movet,  finem  eius  ostendimus  esse  «  intellectivum  aliquid,  scilicet  homi-   "  '"^" 

COenitionis   et  intelleCtUS  (quam  consequuntur  animalia   et       nem,   ita,   inquantum   movetur,  primum  motivum  ipsius  ostendi  potest 

homines)  N.  (Ex    praemissis    etiam    ostendi    potest    primum    motivum 

p.  47  b  16.  Non  igitur  cuilibet  creatorum  (creaturarum)  idem  est  esse  10  motus  caeli)  esse  aliquid  intellectivum.  Nihil  enim  secun- 

et  bonum  esse  simpliciter,  licet  quodlibet  eorum  bonum  (quae-  dum  propriam  generationem  (speciem  agens)  intendit  formam 
libet  earum  bona)  sit  inquantum  est  N.  altiorem  sua  forma  N. 

p.  47  b  20-22.  res  quaelibet  tendit  in  divinae   bonitatis   similitudinem  a  essi:  addimus.  . 

divinaeque  (sicut  in  finem,  divinae   autem)  bonitati  assimi-  Corpus  igitur  caeli  non  agit   ad    generationem  propriam  ^.56^5-578». 

latur  N.  i;  speciei  (secundum  propriam   speciem)  sicut   agens  princi- 

p.  47  b27-28.  non  SOlum  inquantum  est  sive  secundum  esse  primum  quod  est       pale   N. 

esse  substantiale  N.  movens  seipsum  secundum  hunc  motum  est  vivum  MNZ.     p.  57016. 

Si  autem  (movetur)  a  motore  penitus  extrinseco  N.  p.  57  a  22. 

Cap.  2i,p.5o       Adhuc,  res  tendunt  in  divinam  simiUtudinem,  inquan-  Motus  igitur  caeli  (quod   est   primum    corporeum)  est  p.  i?  ■•^i^- 

°'''*'  tum   est  bonus.   Bonitas  autem  Dei  attenditur  non  solum  secundum  20  ab  intellectuaU  substantia  N. 

quod  in  se  est  sed  secundum  quod  etiam  (ut  supra  dictum   est.  Ex  Si    igitur    moventur    absque   movente  *    apprehendente    sicut    p.  57  341. 

bonitate  autem  Dei  est  quod)  aUis  esse  largitur,  cum  propter     gravia  et  levia  MN. 

suam  bonitatem  rei  det  esse  (unumquodque   enim  agit  inquan-  a  a  movente  M. 

tum  est  actu  perfectum).  Desiderant  igitur  (generaUter)  res  formae  simpUces  ...  sunt   tamen    principia   motuum,  p.  57  »53-50 

in  hoc  Deo  assimilari  ut  sint  aliorum  causae  N.  2;  ad  quas  «  (ad  eas  enim)  consequuntur  mqtus  naturales  sicut 

p.  5ob5.  intendit  divinam  simiUtudinem  (cum  quodUbet  bonum      et  omnes  aUae  (naturales)  proprietates  N(MZ). 

creatum  sit  ex  participatione  divinae  bonitatis)  N.  o  ad  quos  MN,  ad  quae  Z,  qui  habet  (naturales),  sicut  et  M. 

p.  51  33.  quantum  ad  esse  (speciem  ipsius)  N.  Oportet  igitur  quod  principium  motus  eius  sit  (aUquid)   p-  57  bi2. 

p.  5iaii.  illuminare    potest,    et  in   animalibus   actus   generativae   virtutis       per  apprehensionem  movens  et  intellectivum  ut  ostensum  est  N. 

est  iam  pertectior.  Unumquodque  N.  50      Intendit  igitur  quietem  per  motum   quae  se   habet  ad  p.  57^23-25. 

motum  sicut  unum  ad  duo  (plura  MGZ,  multa  ceteri)  N. 
Cap.  22.  Partem   tituli  ordinantur  in  suos  fines  N  habet  nigro  Corpus    autem    caeleste   secundum   suam    substantiam  p.  58  aij. 

supra  rasurani; principium  vero  capituli  usque  ad  52  a  14      et  formam  consideratum  N. 

Unde  manifestum  est,  incl.  partim  in  columna  supra  ra-  Unde  simul  .  .  .  passivum  N  non  habet.  v-  5»  ^  35-37. 

suram  partim  supra   marginem.  Nescio  an  rasa  ad  pA  35      ad  unum  finem.  Et  hoc  est  quod  dicit  Ptolomaeus  in  Centilogio  p.  jsbo. 

pertinuerint.  suo  secunda  propositione  secundum  expositionem  commentatoris  ibidem 

p.  52  b  14-15.  quamvis  ad  ubi,  in  quo   prius   erat   actu,  remaneat  in      MZ. 

potentia  non  actu  existens  in  eo  N.  Et  ideo  si    (Si   autem)   accipiatur  N.  p.  58  b  lO. 

p.  52  b  23-53  a  2.       corpus  caeleste  ...  perfectionem  suam  consequitur  per  sicut  ad  ipsum  acceditur  naturaUter  ita  ab  ipso  (natu-  p.  s^^  t' iS- 

hoc  quod  eius   potentia  tota   ad  ubi  reducitur   in  actum  40  raUter)  receditur  N. 

successive;  quod  simul  non  poterat  fieri,  cum  simul  plura  o' 

ubi  actu  habere  P   non  possit,  sicut  nec  materia  plures  formas  MNZ^.  instrumentum   inteUectUaUs  substantiae.  Hoc  enim  est  ratio   Cap.24,  p.  62 

a  multa  vel  plura  MZ.         p  obtinere  b.  instrumenti  MNZ.  ""' 

p.  53  3  28.  per  hoc  quantum  ad  aliquid  ad  divinam  simiUtudinem  in-  verificatur  Platonis  opinio  (dictum  Platonis)  N.  p.  62  027. 

tendentes  N.  ts      divinam  simiUtudinem  (et  propriam  perfectionem)  N.       p.  6331. 

p.  53342-47  Sicut  igitur  agentis  particularis  . . .  et  augetur  N  habet         Non  est  ergo  inconveniens  si  motus  corporum  caelestium  p.  03^24-27. 

supra  marginem  a  correctore:  an  sA  addidit?  et  motores  (actiones  motorum)    dicantur    esse    (aUquaUter) 

p.  53  b  15-18.  Itemque  anima  vegetabiUs  est  in  potentia  ad  sensitivam,      propter  haec  etiam  (corpora)  quae  generantur  N. 

sensitiva  vero   ad  intellectivam;  quae  omnia  supra  dicta  pro- 

cessum   generationis   ostendunt   (quod    processus    generationis  ;o      Praecipuas  mutationes  hoc   capitulum   subiit  per  dele-  Cap.  2  5. 

ostendit)  Primo  enim  N.  tionem  trium  argumentorum  etper  seriei  reordinationem. 

p.  53  b33-54  b3.       vidcmus  quod  corpora  mixta  sustentantur  per  elemen-      /«  pA  paragraphierant  septemdecim,  hoc  ordine:  i  exor- 

torum  congruas  qualitates,  sicut  aurum  et  alia  mineralia  in  visce-      dium ',  noi>em  argumenta  2-10',  epilogus  11;  obiectio  12; 

ribus  terrae  optime  conservantur.  Plantae  vero  ex  mixtis  corpo-     quinque   refutationes   i3-iy.   sA   delevit  paragraphos  5, 

ribus  nutriuntur;  non  enim  potest  esse  viventis  corporis  nutrimentum  5;  p^  ig;  epilogum  in  finem  movit ',  obiectionem  et  tres  pa- 

ex  puro  elemento  "■,  ut  probat  Aristoteles  in  Primo  de  Generatione  ^* ;       ragraphos   l3 ,     14,     l5     movit    intra    3    et     4>     ^7    intra 

animaUa  autem  ex  plantis  nutrimentum  habent . . .  Homo      S   et    10.    Est  ergo    novus   ordo    talis:  i,   2,   3;    i2-i5 

vero  utitur  omnium  rerum   generibus   ad   sui   utilitatem.      (16  suppr.);  4  (5  suppr.),  6,  7,  8  (g  suppr.);  /7;  10,  11. 

Quibusdam  quidem  ad  esum,  quem  communiorem  habet  omni-      1,   2,  3  =  lineis   nostris  65    a  1-66  32^4,   6,  7,   8  =  66 

bus  animalibus.  Utitur  enim   ad  esum   plantis   et  carnibus  animalium  Co  a  57-67     a  23  ;      10,     1 1  =^  67    b  3-33    fin.    cap. ;      12,     l3, 

in   maiori   diversitate  quam   aliud  quodcumque  animal.  Quibusdam        14,     1 5  =  66    a3-56;    I7  =  67    a  24-^2. 

vero  ad  vestitum;  unde   et   a  natura   nudus  tegumento  est     .     Cum  autem  omnes  creaturae  . . .  tendant  (ordinentur)  in   p.  6581-10. 

institutus,  utpote  potens  ex  aliis  sibi  vestitum  praeparare  . . .      Deum  ...  scilicit  intelligere  Deum  N  (l). 

Quibusdam  vero  ad  vehiculum  . . .  Et  super  hoc  omnibus  Ultimus  enim  finis  .  .  .  sicut  in  ultimum  finem  (2). 

sensibilibus  utitur  ad  intellectualis  cognitionis  perfectionem.  fl)      Item,  propria  operatio  ...  finis  cuiusUbet  inteUectuaUs 

Unde  et  .  .  .  Aristoteles  dicit  in  Primo  PoUticorum,  quod      substantiae  (3). 

homo   habet  naturale   dominium   super   omnia  animaUa,  sicut  est  intelUgere  (et  sentire)  N. 

Unde,  cum  per  venationem  ea  in  suam  utilitatem  redigit,   habet  iuris-  Adhuc,  unumquodque  tendit  in  divinam  simiUtudinem  . . . 

dictionem   belli,  sicut   cum    quis    servum    suae    subiugat   dominationi.       ultimus  finis  omnis   inteUectuaUs   substantiae   (4). 

Si  igitur  motUS  ipsius  caeU  ordinatur  ad  generationem,  70  Amplius,  quod  est  potentia  ordinatur  ad  actum  sicut  in  finem.  Unde 
generatio  autem  tota  ordinatur  ad  hominem  sicut  in  ul-  et  forma  est  finis  generationis,  ut  supra  dictum  est;  quantoque  actus 
timum    finem   huius    generis,   cui    ultima   forma    praecedemibus       est  perfectior,  tanto  est  potentior  finis,  Propter  quod  dictum  est  quod 

omnibus  generationibus  et  generibus  acquiritur,  necnon  et  per  aliarum  anima  humana,  quae  est  ultima  forma  in  natura,  est  ultimus  finis  ge- 
rerum  generationes  diversa  ei  adminicula  acquiruntur,  manifestum  nerationis.  Intellectivum  autem  est  actus  et  perfectio  intelligentis  in- 
est     quod    finis    motionis     CaeU     ordinatur     ad     hominem  75  quantum  huiusmodi,  Oportet  ergo  quod   intellectivum   sit   finis   intelli- 


p- 

65 

a  ti-b  3. 

r- 

65 

b  3  -  66  a  2 

p- 

65 

bu. 

p- 

66 

a57-bi5. 

k 


APPENDIX  9* 

gentis,   quem   consequitur  intelligendo  aliquid   actu;  et  quod  ultimus  IntellectUS  igitur  quantumcumque  modicum  de  divina  cogni- 

finis  intellectus  sit  intelligere  perfectissimum  intelligibile,  quod  est  Deus.  tione  participet  (possit   de   divina   COgnitione  percipere)   illud 

Quod  autera  est  ultimus  finis  intellectus  etiam  est  ultimus  finis  «  intel-  erit  sibi    pro   ulteriori  fine   (ultimo    fine    magis)    quam    per- 

*                            lectualis  substantiae,  cura  in  ea  nihil  sit  intellectu  sublimius.  Intelligere  fecta  COgnitio   inferiorum   intelligibilium   N. 

igitur  Deum  est  ultimus  finis  intellectualis  substantiae  N   (5).  ;        Amplius,    unumquodque    maxime    .   .   .    quoquo    modo    P-  66  049-56. 

p.  66  b  16-50.          Item  quod  est  tantum  .  .  .  et  operationis  (6).  Deum   (i5). 

p.  66  b  16-18.             quod    est    tantum    propter    aliud    diligibile    est    propter  Item,  uniuscuiusque  motus  quiescit  in  suo  fine  ultimo.  Ibi  igitur  est 

illud   quod  est  tantum  propter  se   diligibile.   Primum  est  ratio  ultimus  finis  humanus,  ubi  quiescit  motus  suae  inquisitionis.  Inquisitio 

eius  quod  est  ad  finem,  secundum  vero  finis  ipsius.  Non   enim    N.  autem  intellectus  nostri  non  quiescit  nisi  postquam  pervenit  in  Deum. 

p.  66  b  28-33.             actiones   ludicrae   .  .  .   habent    aliquem    finem    debitum,  lo  Quaerit   enim   ex   causatis   causam,  et  ab  hac  inquisitione   non   cessat 

Ut  per   eas   scilicet    allevati    (quodammodo    mente    reievati)  quousque  perveniat  ad  primam  causam;  hac  autem  habita  non  ulterius 

magis  simus  postmodum  potentes  ad    studiosas  operatio-  procedit.  Per  hanc  autem  inquisitionera  tendit  in  suam  perfectionem. 

nes.    AJias    esset    semper    ludendum   (si  ludus   propter  se  In  contraria  autem  inquisitione  1,  qua  ei   causis  procedit  in   elTeaus, 

quaereretur)    N.  utitur  sua  perfectione  iam  habita.  Scientia  enim  in  nobis  acquiritur  per  hoc 

p.  66  b37.                 Item  in  omnibus   (In   omnibus   autem)   scientiis  N.  15  quod  effectuum  causas  viaresolutoria  invenimus;  si  quis  autem  ex  causa 

p.  66  b  49.               Est  ergo  in  divina  cognitione  (divina  COgnitio)  finis  N.  alterius  ellectus  ■»!  considerat,  utitur  scientia  iam  habita.  Patet  igitur  quod 

p.66b5i-67aii.         Adhuc,   in   omnibus   .  .  .   quod   est  Deus   (7).  ultima  perfectio  et  felicitas  hominis  est  in  Dei  cognitione  N   (16). 

p.  66b53.                 sicut  finis   politicae  est  finis  ultimus  militaris  equestris  et  frenorum  Praeterea   Cuiuslibet   ...   ipsa  Dei   COgnitio    (17).                  p.  67  »24-^2. 

factricis  (ducis  exercitus  est  finis  omnium   sub  eo  militan-  homo  scire  causam  desiderat;  hinc  enim  adrairatio  venit  quae  p.  67  025. 

tium)   N.  ">  fuit  philosophandi  principium  N. 

p.  67  «3-5.             Appetitus  autem  sensitivus  adveniente  consensu  volun-  ,  ^,;^^  ^^  ^Ui^^,  ^i^i^  ^  ^g^,.^  ^^„,^  superius  post  et  quod  ul- 

tatis   movet    iam   corpus    et  omnes   corporeas  voluntates   et  vir-  timus  finis  intellectus;  tentavimus  aliqualiter  delineare  mentetn,  non 

tutes  3  N,  '''"■^  textum    S.    TTiomae.          p    voluntates  et  virtutes.  An  pro  solo 

p.  67  a. «3.  Amplius,  naturaliter  inest  .  .  .  cognoscere  Deum  (8).        ^'""''^'  """'"^  con-ectione?       r  cum  homines  ...  sicut  finem  ap- 

penaix  inutilis  obscuroque  sensu.  Quo  huc  migraverit,  aut  quae  inter- 

Adhuc,    irapossibile    est    naturale    desiderium   m  mfinitum  tendere;  25  „„j;..  ,, ,,„■,, .  ,.,„  .•  -^  •  ^  ,.     ,.     . 

'        ^  medta  elapsa  stnt  non  assequtmur.        0  m  suum  finem  ubi.  Coniectu- 

quia  sic  esset  supervacuum,  cum  in  infinitum  non  sit  devenire.  Homo      ramur  aut   scriptorem   N    oblitum   esse   delere   fmem,  aut  primum 
autem  naturaliter  scire  desiderat.  Nec  quietatur  hoc  desiderium  per  hoc       transcriptorem   textus  pA  non   vidisse  lineolam  delentem.  i    non 

quod  haec  vel  illa  intellectiva  cognoscit,  immo  haec  cognoscens  tendit      addimus  e  proprio,  ne  sermonis  continuitas  deesset,  sed  probabile  est 

,,.„.,.  .^  .     .  £  •.  j  •.  j       quaedam  excidisse.        C  non  cessat  .  .  .  inquisitione  bis  liabet  N:  cor- 

ad  alia.  Oportet  igitur,  cum  m  mfinitum   procedere  non   possit,  quod      '  .  ^  '  ,  >." 

rector  primo  loco  expunxit  usque  ad  mqulsitionem  tantum;  utroque 
sit  aliquod  ultimura  intelligibile,  in  quo  tendit  sicut  in  ultimum  finem.  50  ,^^^  ^  ,^^,.,  ^^  ,„„traria,  ubi  nos  In  contraria.         r^  ex  causa  alterius 
Hoc  autem  non  potest  esse  nisi  intelligibile  maxime  desideratum ;  quod       effectus.  Obscuro  sensui  qtia  via  mederemur  non  invenimus. 
Deus  est.   Nam   quamlibet   raodicam   cognitionem   de   divinis  plus  ap- 

petit,  quam  maximam  de  quibuscumque  aliis.  Cognoscere  igitur  Deum  Capitnlum    tribus    COtlStat   partibus :     1°    ratiotlibus    ad    Cap.   26. 

est  finis  omnis  cognitionis  et  per  consequens  hominis  ultimus  cum     probandum  felicitatem  iti  actu  voluntatis  consistere.  Hae 

homines  naturaliter  cognoscere  desiderant  sicut  finera  T   N  (9).  js  in  pA  erant  sex;  ultimam  delevit  s.\.  2°  argtimentis  ad 

p.  67  b3-25.  Amplius,  corpus  .  .  .  cognoscere  Deum  (10).  probandum  felicitatem  in  actu  intellectus  consistere;  eranl 

P-  67  b3.  corpus  quod  naturaliter  (naturali  appetitu)  tendit  in  suum     decem  in  pA;  penultimam  delevit  sA.  3"  solutionibus  ra- 

finera  ubi  ^    N.  tionum  in  contrarium  praemissarum ;  harum  tertiam,  lon- 

p.  67^15-18.  non  potest  esse  aliud  quam  universalissiraum  intelligibile  et     giorem  in  pA,  ad  paucas  lineas  reduxit  sA;  quartae  pA 

nobiHssimum   scibile  .  .  .  Est  igitur  cognitio    divina  sicut  40  aliam  substituit  sA ;  solutio  sextae  rationis  pA  delevit  sA, 

finis  ultimus  omnis  cognitionis  (hominis)  N.  ut  par  erat.  -  Textus  N  pluries  corruptus  est,  nec  semper 

p.  67^15.  in  cognitione  divina  (cognoscere  Deum)  N.  coniecturis  mederi  voluimus.  Confusioni  accedit  quod  N 

p.  67bj6-33.  Hinc  est  .  .  .  speculabilis  (11).  in  ambitu  solutionis  tertiae  rationis  inteipolat  portionem 

p.  67  bso.  quod  in  Psalmo  dicitur:  Beatus  homo  quem  tu  erudieris  Domine  et      textus  sA,  et  quidem  alteram  partem  tertiae  solutionis  et 

dicitur  Matth.  v  N.  45  totam  quartam,  et  dein   orationem   pA  loco   non  debito 

p.  66  03-21.  Potest  autem  aliquis  dicere  .  .  .  noctuae  ad  solem  (12).      resumens  aliquot  eius  verba  de  novo  scribit.  Hoc  monito 

p.  6603-8.  Potest  autem  aliquis  dicere,  intellectualis  quidem  sub-     praemisso  rem  ad  naturalem  ordirtem  redigimus. 

stantiae  ultimum  finem  qui  est  eius  felicitas  consistere  in  in-  quam  in  actu  intellectus.  Adhuc  ultimus  finis  et  felicitas  in-  p-  7<  a  <4- 

telligendo  optimum  intelligibile;  non  tamen  illud  quod  est  tellectualis  substantiae  est  ut  attingat  ad  Deum,  sicut  dictum  est. 
optimum  intelligibile  (huius  vel  illius  intellectualis  substan-  5°  Hoc  autem  magis  fit  delectatione  quam  cognitione.  Dicit  enim  Hugo 
tiae  est  optimum  intelligibile)  simpliciter  N,  sed  nota  aSancto  Victore:  Delectatio  semper  sciemiae  superemlnet,  et  maior  est 
huius  .  .  .  intelligibile  per  homoteleuton  forte  omissa  esse.  quam  intelligentia.  PIus  enira  diligimr  Deus  quam  intelligatur,  et  intrat 
p.  66at8-2i.  non  sit    in  intelligendo    (intelligere)    optimum    intelligibile       delectatio  ubi  scientia  foris  est.   Est  igitur  ultimus  finis  et  felicitas  in 

simpliciter,     propter    eius    debilitatem,    qua  se  habet    (habet      actu  voluntatis  magis  quam  intellectus  N. 

enim  se)  ad  cognoscendum  illud  quod  est  maximum  in-  55      quod  beatitudo  sive  felicitas  in  actu  voluntatis  consistat  (sit  p.  71  «48. 
telligibile  sicut  oculus  noctuae  ad  solem.  Unde  iraperfectam     ipse  actus  voluntatis)  N. 

et  deficientem  cognitionem  habet  de  Deo.  Felicitas  autem  in  operatione  Est  enim  desiderium    secundum    quod    voluntas  tendit   p.  7«  b3i-34- 

perfecta  consistit  N.  in  id  quod  nondum  habet;  moveri  autem  in  aliud  (hoc  autem) 

p.  66022-35.  Sed  manifeste  .  .  .  sicut  ad  finem  (i3).  contrariatur  rationi  ultimi  finis  N. 

p.  66  0  22-24.  ^'  3"*^™  praedicta  diligenter  considerentur  (Sed)  manifeste   ap-  ^"       res  naturales   ordinantur  in   SUUm  finem   a  substantia  sepa-   p.  72  0  6. 

paret    quod  felicitas  (finis)   ...    est  in  intelligendo  (intelligere)       rata  absque  errore,  ut  ex  praemissis  patet  N. 

Deum  N.  nisi  enim  adesset  delectatio,  animalia  a  praedictis  usibus  p-  72  0 14-«6. 

p.  66031-35.  Unumquodque    autem    (intelligens)   consequitur   suum      necessariis  *  abstinerent,  propter  labores  et  taedium  quod  praecedit 

finem  ultimum  per  propriam  suam  operationera.  Est  autem  propria       et  sequitur.  Unde  patet  quod  operationes  etiam  darentur  illis  in  quibus 
operatio  intellectus  intelligere   (per  hoc   quod    ipsum    intelligit,  «>  non  sunt  necessariae  ad  fines  praemissos  P  N. 

Ut  OStensum   est).  Intelligendo  igitur    pertingit    intellectUS  a  necessariis]  venereis  necessariis  N,  quod  facilius   dittographiam 

humanus   ad  Deum  sicut  ad  finem,  [non]  '    ad  aliquid  alterius       credimus  quam  pA.         3  Unde  patet  . . .  praemissos.  Si  quid  sapimus, 
generis,  licet  intelligibilia  unius  intelligibilis  ordinentur  ad  intelligentiam       PA  insinuabat  hunc  sensum:  Si  operationes  essent  propter  delecta- 

' _  ,..,,.,       tionem,  natura  dedisset  delectationem  illis  etiam  operationibus,  quae 

alterius.  Est  isitur  finis  hominis  in  intelligendo  Deum,  non  anquid  aliud  ^  ^.  .,....,  .. 

°  D  '  -1  ^^^  jy,ij  ^j  conservattonem  tndivtdui  vel  spectet. 

intelligibile  N.  70 

p.  66  036-48.  Adhuc,  res  .  .  .  inferiorum  intelligibilium  (14).  est  felicitas.  p.  72  336. 

p.  66039-48.  Res  autem  intellectu  carentes,  etsi  tendant  in  similitu-  Amplius,  cuiuslibet  entis  in  potentia  finis  est  ut  fiat  in  actu;  sicut 

dinem  proximorum   agentium,  quam  perfectione  consequuntur,      bonum  quod  desiderat  materia  prima,   est  forma  per   quam  fit  actu. 

non    tamen    ibi    quiescit   naturae    intentio,   sed  habet  pro      Unde  et  forma  substantialis  est  finis,  quae  est  transmutatio  materiae; 

fine   assimilationem   agentis  primi  (ad  summum  bonum)   ...  75  aliae  autem  formae  accidentales,  quae  faciunt   ad   perfeclionem  et  de- 

.SUMMA    CONTRA   GkNTII.KS    D.   ThoMAK   ToM.   II.  62 


lo*  APPENDIX 

corem  rei,  sunt  concomitantes  finem  {sequitur  spatium    vacuum  intellectu  quam  in  se  ipsis,   et   per  consequens  inferiori  modo  intelli- 

uni  lineae  aeauivalens)  Quod  autem   est  in   potentia  fit  actu  per  guntur.  Quae  autem  sunt  intellectu    inferiora,    econverso    se    habcnt. 

omla  "  inquanmm  per  ipsum  in  eo  recipiatur;  sicut  forma,  vel  aliquid  Unde  quia  voluntas  trahitur  ad  res  secundum  quod  in  se  sunt,  in  his 

eius,  sicut  similitudo  agentis.  Intelligere  autem   est  per  hoc  quod  res  quae   sunt  inferiora   intellectu   cognitio   perfectius   attingit    rem    quam 

intellecta  est  in  ipso  intelligente,  vel   sirailitudo   eius.  Intellectus  enim  5   delectatio;  in  his  aulem    quae    sunt  supra  intellectum  est   econtrario. 

in  actu  est  intellectum  in  actu,  ut  ex  superioribus   patet.  Velle  autem  Et  quantum  ad  hoc  solum  8   delectatio  eminentior  cognitione  censetur. 

non  fit  per  hoc  quod  res  volita  fiat  in  voluntate,  Immo  e  converso,  Quod  tamen  inferiorem  virtutem  T   voluntatis  ostendit,  ut  dictum  est.  - 

ipse  volens  inclinatur  in  rem  volitam.  Ultimus  igitur  finis  intellectualis  Secundum  autem  apparet  ex  eodem.  Nam  pro  tanto  delectatio  profun- 

substantiae  est  in  eo  quod  est  intelligere,  non  in  eo  quod  est  velle  N.  dius   intrat  ad  diam  8    quam  cognitio,   quia  est   eorum  quae  nondum 

o  om"a  est  omnia,  sed  hoc  quid  est?  10  continentur  realiter  in  voluntate,  quae  tamen   in   cognitione  retinentur 

p.  72  b5-8.               Est  enim  aliquid  perfectio  alicuius  dupliciter.  Uno  modo  Est  igitur  ultimus  finis  noster  et  nostra  felicitas  sic  in  attingendo  Deum 

secundum  quod  iam   habet    (ut    habentis    iam)     speciem,    alio  et  habendo  ipsum.  Substantialiter  ergo  ^    in  actu  intellectus  oportet  fe- 

modo    (ut)   ad  speciem  habendam  N.  licitatem  ponere,  et  non  in  actu  voluntatis;   licet  actus  voluntatis  con- 

p.  73  bg.                  id  ad  quod  species  domus  ordinatur  »,  scilicet  habitatio,  comitetur  ut  perficiens  et  decorans  felicitatem,  ut  dictum  est   N. 

ut  nempe  P   sit  locus  habitationis  N.  1 5       a  non  autem  speciei  trahi  rei  autem  ad  illud  forte  pro  non  autem 

a    terminatur   et   ordinatur   N    occulte   se   corrigens,    ut   videtur.  speciem  rei:   trahi  autem  ad  aliquid,  vel  ad  obiectum.          ?    sola  N. 

...  Y  virtutem  Mos  <J<i(ii»i«s.         3  ad  dmnsim  quid  sit  quaerimus.        c  ergo 

B  nunc  N.  jj. 

"^                                                                                                 _  nos  addimus. 

p.  72^52-7383        Neque  autem  quod  delectationem  volunt  homines  non 

propter  aliud  sed  propter  seipsam,  est  suf&ciens   signum  Huius  capituli  praecipua  mutatio   in  unius  argumenti  Cap.  27. 

quod  delectatio  sit  ultimus  finis,  sicut  tertia  ratio  proponebat».  20  deletione  consistit. 

Non  enim  respondet  pro  fine  8    desiderio  voluntatis  et  ipsi  voluntati  se-  delectatio   est  propter  operationem    et    non    econverso.    p.  82  a7-u. 

cundum  suam  naturam.  Desiderium  enim  est  quasi  quidam  motus  vo-      Si  ergo  operationes  aliquae  sunt  ultimus  finis,  delectationes  consequentes 

luntatis  ad  aliquid  tendentis.  Finis  autem  motus  inquantum  huiusmodi       eas  erunt  concomitantes  et   quodammodo  perficientes  finem  ultimum. 

est  quies,  quae  terminat  motus;  licet  finis  raobilis  proprie  sit  illud  in       Si  autem  (igitur)  operationes  non  sunt  (fuerint)  ultimus  finis, 

quo  quiescit,  sicut  finis  quo  inclinatur.  Nam  finis  T  gravis  est  locus  2j  delectationes   consequentes   eas   neque  sunt   ultimus  finis 

deorsum,  finis  autem  descensionis  est  quies  in  terraino.  Et  quia  motus       neque  concomitantes  ultimum  finem  NZ   et  cum  lacuna  M. 

inclinationi  naturae  adiungitur,  utpote   ex  ea  proveniens,  oportet  quod  non   enim   bruta  possunt  dici  felicia  nisi  abusive  cum  non   p.  83  837. 

in  duos  fines  coniungantur.  Nam  finis  gravis  quod  movetur  est  ut  sit      habeant  suarum  operationum  dominium  MNZ. 

deorsum  et  ibi  quietetur.  Est  igitur  principaliter   finis  esse   deorsum,  felicitas  ponenda.  p.  82  a+e. 

quietatio  autem  concomitans  et  faciens  ad  bene  esse  ipsius;  et  sic  est  ,0       Adhuc,  ex  eo  quod  aliquis  finem  ultimum  consequitur»  non  incurrit  P 

quasi  perfectio.   Similiter  autem  inclinatio  voluntatis  secundura  suam      aIiquoddetrimentum,immotantomagis  perficiturquantomagisultimofini 

naturam  est  in  ultimum  finem,  finis   autem  desiderii  est  quietatio  vo-      appropinquat.  Ex  hoc  autem  quod  delectationibus  praemissis  quis  datur, 

luntatis  in  finem,  quae  non  est  aliud  quam  delectatio.  Delectatio  ergo      incurrit  detrimentum,  etiam  quantum  ad  suam  consistentiam.  Nimius  enim 

non  est  principalis  finis,  sed  concomitans  finem  principalem  et  faciens       usus  ciborum  et  venereorum  est  aegrotationis  causa  et  ex  hoc  etiam  usus  T 

ad  bene  esse  ipsius;  unde  et  perfectio  eius  esse  dicitur.  Sed  tamen  ^,  ?S  similium  delectationum  impedimentum.  Non  est  igitur  in  istis  delectatio- 

quia  est  finis   desiderii  per  se,   desiderans  inquantum  huiusmodi  non       nibus  summum  bonum  hominis  ponendum  quod  est  felicitas  MNZ. 

refert  eam  in  ulteriorem  finem;  immo  ultimus  finis  cuiuslibet  desiderii  a  prosequitur  potius  legendum  videtur,  p   non  incurrit  om  N. 

inquantum   huiusmodi  est  ^   ut  per  delectationem   quietetur  in  finem.      T  "^us  om  Z;  statim  impeditur  M. 

Natura  vero  refert  et  delectationem  et  omnia  alia  in  finem  principalem  nisi  sit  moderatUS,  sicut  etiam  Epicuri  dicebant  MNZ.  p.  82  b  3. 

naturae,  quae  est  operatio.  Unde  et  ratio  principii  naturaliter  instituta  40       nam     actUS    temperantiae    magis    (maxime)     laudatur    in   p.  83  b  28-30. 

delectationem  ultimam  determinat  C   ad  operationis  continuationem,  et      abstinendo   a  delectationibus  praedictis,  quam  in  utendo  eis,  et 

delectationem  unius  operis  ordinat  ad  aliam  operationem;  sicut  delecta-       ab  hoc  magis  declinat  actus  temperantiae  MNZ. 

tione  ludi  interdum  utiraur,  ut  per  hanc  delectationem  natura  recreata  Per    praedictas    autem    delectationes    homo    non    maxime   p.  82  b  3^38. 

attentius  valeat  intendere  operationibus  studiosis  (concludebat.  Nam      appropinquat  ad  Deum,  quinimmo  impeditur  a  maxima    appro- 

delectatio  .  .  .  consurgat)  N.  4S  pinquatione  ad  Deum  MNZ. 

p.  73  84-10.  Ex  hoc  etiam  patet  ratio,  quare  plures  delectationes  quaerunt,  quod  (Hoc  itaque)   visum  est  mihi  bonum   MNZ.  p.  83  647. 

quarta  ratio  proponebat;  quia  desiderium,  quod  secundum  se  in  delecta-  Excluditur  (Excluduntur)  etiam  error  ludaeorum  et  Sarace-    p.  83  b  16. 

tionem  tendit,  omnibus  adest,  ratio  vero  sequens  naturae  ordinem  non       norum  (fabulae)  qui  (quae)  retributiones  iustorum  in  prae- 

omnibus  inest.  Et  haec  est  quae  animam  ad  principalem  naturae  finem       dictis  voluptatibus  ponunt.  Hae  autem  retributiones  sunt   ultima 

ordinat,  ut  dictum  est  (Non  autem  plures  .  .  .  incipit  humana  ;o  hominis  felicitas.  Nam  felicitas  »   est  virtutis  praemium  NZ. 

COgnitio)  N.  o  Nam  felicitas  MNZ,  Felicitas  enim  ceteri. 

a  proponebat.  /«  N  immediate  sequitur  portio  textus  sA,  nempe 

72  a55  Nam  delectatio  ...  7^  a  10  incipit  (suscipit  N)  humana  co-  Amplius,   ad   felicitatem   per   virtutem  pervenitur.  Sunt  Cap.28,p.84 

gnitio.  Dein  N  denuo  scrtbit  verba  pA  Non  enim  respondet  pro  tine  '^  ^  aig-bi 

.  .  .  suam  naturam.         ?    pro  fine.  Non  assequimur  bonam  lectionem       ^nim   virtutes   principia  laudabilium  operationum.   Operationes  autem 

substratam;  sensus  videtur  debere  esse:  proprie  idem  finis.         •y  finis  S!  sunt  laudabiles  per  ordinem  ad  finem.  Operationes  autem  virtutum 

nos  addidimus.       3  cum  N.       e  est  ante  inquantum  N.       ?  ratio     sunt  voluntariae :  aliter  enim  non  sunt  (essent)  laudabiles  Z 

principii  naturaliterinstituta  delectationem  ultimara  determinat;/ort<isse       ^^  omisSO   non  N     et  essent   M. 

vro  ratio  principiis  naturalibus,  vel  secundum  naturam,  instituta  dele-  -^  >•  .  j  .  .  .  ,_ 

'^  ...  ,.  Item,   melius  est  quod  non   potest  messe  nisi  bono,  quam  quod   p.  84  b  8. 

ctationem  ultimo,  vel  ulterius,  ordmat. 

potest  esse  etiam  in  malo.  Quod  enim  nigro  impermixtius  est,  hoc  ne- 

p.  73  a  14-16.  voluntas  .  .  .  movetur  a  suo  obiecto   quod  est  bonum  «<>  cesse  est  magis  albura  esse;  esse   autem   dignum  honore   non 

apprehensum  et  praecipue  intellectum  N.  potest  nisi  bonis  inesse  MNZ. 

p.  73  b  13.  agens  non  movet  nisi  motus  a  fine  (propter  finem)  N. 

p.  73  b  16.  per  accidens  et  secundum  quid.  Ex  his  (quo)  etiam  apparet  quod  nec  (in)  gloria,  quae  Cap.  29,  p  85 

Quod  autem  sexta  ratio  proponebat,  delectationem  profundius  intrare       (est)   in   celebritate   famae    COnsistit    est    summum    hominis    *  '"^- 

ad  Deum  quam  cognitionem,  et  propter  hoc  delectationem  eminentiorem  «s  bonum   MN   et  sine  famae   Z. 

et  maiorem  esse;  si  recte  consideretur,  hoc   ipsum  ostendit  etiara  in-  ut  ab   eis   (quibus  innotescunt)    honorentur  MNZ.  p.  85  a8. 

tellectum  esse  altiorem  voluntate,  et  beatitudinem  magis  substantialiter  gloria   quae   COnsistit  in    hoc    quod  ab  aliis    (aliquis)   CO-    p.  85^1. 

in  actu  intellectus  consistere.  -  Primum  quidem,    quia   ad  nobilitatem       gnoscatur   MNZ. 

intellectus  pertinet,  quod  sua  obiecta  in  suam  operationem  trahantur  Praeterea,  quanto  aliquid  perfectius  est,  tanto  perfectiori  cognitione      .85^10-11. 

ad  ipsum,  inquantum  intellectus  in  actu  fit  intellectum  in  actu,  cum  in  70  cognoscibile  est.  Intelligibilia  enim  sensibilibus  sunt  digniora.  Si  igitur 

voluntate    sit   econverso.  Nam  voluntas   in   sua  operatione  trahitur  ad       bonum   alicuius   attenditur  in  hoc   quod   est  cognosci,   summum   eius 

suum  obiectum:  vult  enim  rem  ipsam,  non  autem   speciei   trahi  rei       attenditur  in  hoc   quod   est   perfecte   cognosci    (summum    bonum 

autem  ad  illud  «  ignobilioris  est  virtutis.  Quia  vero  unumquodque  re-       oportet  esse  perfectum,   cum   quietet  appetitum)   N. 

ceptum  est  in  recipiente  non  per  modum  suum,  sed  per  modum  illius,  Cognitio   autem   famae  in   qua  gloria    humana    COnsistit    p.  85  b  11-15. 

ex  hoc  sequetur  quod  res  altiores  iatellectu  sunt  inferiori  modo  in  75  est  imperfectum   (imperfecta)  :    est    enim    plurimum    incerti- 


APPENDIX 


11' 


C:ap.3o,p.86 

p.  86  b  4-8. 


tudinis  et  erroris  habens,  cum  sit  de  singutaribus  de  quibus  non         Talis  autpm  est  propria  cognitio  quae  de  Deo  per  pro-  Cap.  89,^.95 
potest  haberi   certa  cognitio  nisi  cum  sunt  sub  sensu.  Non  potest      prias  cognitiones  habetur  (per  demonstrationes)   MNZ.  ''■'■ 

igitur  talis  gloria  esse  summum  bonum  MNZ.  ea  enim  quae  sunt  alicuius  speciei  possunt  pervenire  (per-  p-  95  b  ij-15. 

veniunt)   ad    finem    illius    speciei   nisi  aliqua   corruptio   accidat 
quara   ex  hoc  quod  pecuniae  conservantur  MNZ.  •    j  quae  impediat  consecutionem  fmis;   quod  in  paucioribus  necesse  est 

Item,    illud    in    cuius    COnseCUtione    summum    hominis       esse.  Allter  enim  desiderium  felicitatis  vel  non  esset  hominibus  natu- 


bonum  est,  oportet  esse  homine  melius.  Divitiae  autem  sunt 
homine  inferiores  (Divitiis  autem  homo  est  mehor),  cum  nihil 
sint  aliud  quam  res  quaedam  ad  usum   hominis  ordinatae. 


p.  ^6  b9-i3. 


Cap.  3i,p.87 

a  i>»7. 


p.  87  b  6>8. 


p.  87  bi6. 


Cap.34,p.90 
»4- 


p.  (0  a  16-18. 


p.  90  b  11. 


Cap.35,p.9< 


a8-u. 


rale,  aut  esset  vane  omnibus  inditum  (ut  in  pluribus) ;  nam  ea 
(ea  enim)  quae  sunt  a  natura  sunt  semper  vel  in  pluribus, 
(deficiunt  autem  in  paucioribus  propter  aHquam  corruptio- 


quas  supra  propter  hominem  esse  ostendiraus;  sicut  animalia  et  terrae  10  nem)   MNZ,   %>el   potius    vrior   redactio   autographi    reCU- 


nascentia  et  alia   huiusmodi,  quorum    pecunia  quaedam    mensura  est. 

Non  est  igitur  in  divitiis  summum  hominis  bonum  MNZ. 

Praeterea,  summum  hominis  bonum  fortunae  committere 

periculosum   et   impossibile  est;  tolletur  enim  rationis  studium  (non 


perata  ex  mixtura  cui  textus  MNZ  subiectus  est.  Jsti 
enim  legunt  cum  sA  1 3-g6  a  5  Ea  enim  . . .  quo  sint 
orbati  (omissis  96  a  3  commune  et  omnibus  hominibus, 
et  4  aliquibus)  et  tunc  inter  orbati  et  Ad  praedictam 
subiacet)  nam  fortuita  absque  studio   rationis   eveniunt;  is  inserunt  textum  pA  modo  exscriptum. 

oportet  autem  quod  per  rationem  homo  proprium  finem  Tahs   autem   cognitio  . . .  remanet  adhuc   in   potentia  p-  96  « 14-2« 

consequatur,  cum  sit  sibi  propria  N  et  altero  tantum  loco  MZ.     ad   ahquod  ulterius   de   Deo   cognoscendum,   vel   eadem 

nobiliori  modo;  quod  demonstratur  quia  posteriores  (enim) 

Adhuc  omnis  potentia  ad  akerum  est.  Summum  autem  conati  sunt  . . .  adiungere  his  quae  a  prioribus  fuerunt 
bonum  non  est  ad  alterum,  sed  ad  seipsura.  Omne  autem  quod  «o  (invenerunt)  tradita  MZ  et  N  usque  ad  posteriores  co. 
est  potens,  ad  alterum  terminatur.  Non  est  igitur  potentia  sum-  Nam  ex  N  duo  folia  (medium  sexternionis  diploma)  re- 
mum  hominis  bonum  Z  et  omisso  potens  MN.  cisa  sunt.  Textus  N  resumitur  -um  in  scientiis  specula- 

Adhuc  quod  non  est  bonum  nec  appetibile  nisi  altero  sibi  adiuncto,      tivis    111    a  5,   Cap.   ^3    cfr.  infra    l3*  b  I4. 
non    est    summum,    quia    oportet    esse    perfectum     (Praeterea,     si  Duo  autem  intelHgibiha  non   impediunt  i^  quin  actu  simul  pos-   p.  96  b  31-37. 

aHqua  potestas  est  summum  bonum,  oportet  iUam  esse  ^s  sint  (possunt  simul)  in  intellectu  possibiH  existere,  qula  qui 
perfectissimam).  Potestas  autem  humana  est  imperfectis-  habet  scientiam  unius  rei  facilius  potest  alterius  rei  scientiam  capere 
sima  N.  (secundum   actum   primum,   qui   est  scientia;  Hcet  forte 

FeHcitas  igitur  hominis  in  nullo  exteriorum  bonorum  (exte-  non  secundum  actum  secundum,  qui  est  consideratio).  Ex 
riori  bono)  consistit  MNZ.  quo    patet    quod    tota    potentia  3   inteUectus    (possibilis) 

10  potest  reduci  simul  in  actum  MZ. 

servetur  (conservetur)  medium  in  passionibus  intrinsecis  a  nihil  impedit  fortasse.       p  scientia  Z. 

et  extrinsecis  (et  exterioribus  rebus)  quod  maxime  facit  iustitia  MZ 
et  omisso  et  extrinsecis  N.  In  cognitione  autem  fidei  invenitur  operatio  inteHectus 

Cum  igitur  bonum  moraHs  virtutis  sit  quoddam  a  ra-  (imperfectissima)  quantum  ad  id  quod  est  ex  parte  intel- 
tione  in  rebus  aHis  a  se  institutum  "  et  pro  tanto  bonum  ho-  55  lectus  imperfecta,  quamvis  maxima  perfectio  inveniatur  ex 
minis  dicatur,  non  poterit  esse  optimum  hominis  MNZ.  parte  obiecti:  non  enim  inteHectus  capit  illud  cui  assentit 

a  constitutum  Z,  constitute  N;  pM  non  liquet.  (credendo)  sed   est  totaliter  excedens  ipsum    Z    et  sine    iraper- 

quod  est  maxime  proprium  hominis  inter  omnia  bona     fecta  M. 
humana   respectu   aHorum   animaUum,  est  in  quo  quae-  Non  enim  intellectus  (InteUectus   enim)  assentit  per  fidem  p.  99  «23-25 

renda  est  eius  ultima  feUcitas.  Hoc  (Huiusmodi)  autem  40  his  quae  sibi  proponuntur  nisi  quia  vult,  non  autem  ex 
non  est  de  virtutum  moraUum  actibus  (actus).  Nam  aUqua  ipsa  veritatis  evidentia  necessario  tractus  M  et  sine  veri- 
animaHa  aUquid  participant  vel  Uberalitatis  vel  fortitudinis     tatis  Z. 

sicut  et  ipsius  prudentiae;  speculativae  (inteUectuaUs)  autem  actio-  esset  enim  vanus  et  absque   certitudine  fidei  credemium  p.  99  1 3- 

nis  nuUum  animal  aUquid  participat.  Non  est  igitur  ultima  assensus;  non  enim  inveniretur  aUquod  primum  ex  se 
hominis  feUcitas  in  actibus  moraUbus,  sed  magis  in  specu-  ^5  certum,  cum  tamen  certitudo  fidei  ab  alia  certiori  cognitione  dependeat 
latione  MNZ.  (quod  certitudinem  fidei  credentium  afferret)  Z. 

Cognitio  autem  fidei  non  quietat  desiderium,  sed  magis  p-  99  b  <9. 

Adhuc,  uUima  feUcitas  hominis  est  in  optima  hominis  ipsum  accendit,  quia  unumquodque  imperfectum  naturaliter  per- 
Operatione  (Optima  autem  hominis  operatio)  secundum  fici  desiderat.  Unde  et  secundum  theologiam  dicitur  quod  fides  generat 
id  quod  est  proprium  hominis  (est)  in  comparatione  adjospem  (unusquisque  desiderat  videre  quod  credit).  Non  est 
perfectissima  obiecta.  Operatio  autem  prudentiae  non  est     igitur  MZ. 

circa  obiecta  perfectissima  inteUectus  vel  rationis  quae  sunt         Per  cognitionem  autem  fidei  non  fit  Deus  (res  credita)   p.  99  bj6. 
hominis  propria  MNZ.  inteUectui  praesens  (perfecte)  MZ. 


Cap.40,p.99 

313-17. 


Cap.  37,p  93 

b3-5. 


p.  93  b  19-21. 


ai5 

p.  94  a  17-21 


Unde  (Ut)  sic,  si  recte  considerentur,  omnia  humana 
of&cia  servire  inveniuntur  (videantur)  contemplantibus  veri- 
tatem  MNZ. 

Ex  quo  etiam  patet  inductionis  via,  quod  supra  ratio- 
nibus  est  probatum,  vel  quod  (ultima)  feUcitas  hominis 
non  consistit  nisi  in  contemplatione  Dei,  vel  quod  ultima 
felicitas  intellectualis  substantiae  est  ut  cognoscat  Deum  N. 


Cap.  38,  p.94       vel  si  unus  tantum  est  huiusmodi  ordinator  (naturae)  MNZ. 
cum  videmus  hominem  moveri  , . .  percipimus  ei  inesse 
quandam  substantiam  (causam)   harum   operationum   princi- 
pium  «,    quae    aUis    rebus    non    inest,    et   hanc  substantiam 
(causam)  animam  nominamus  MNZ. 
a  principium  om  MN. 

FeUcis  enim  operationem  oportet  esse  perfectam  et  absque 
defectu.  Haec  autem  cognitio  imperfectissima  est  et  multorum 
errorum  permixtionem  suscipiens  MNZ. 
p.  94  a  34  b-1.       non  ab  alio   ordinatore   eis  inesse,  sed  per  huiusmodi  ab 

eis  aUa  ordinari  MNZ. 
p.  94  b  27.  propria  enim  in  universalibus  (communibus)  potentia  con- 

tinentur  NZ;  rasa  pM. 


p.  94  a  26. 


ss      Hoc  capitulum,  refutans  Avempace  theoriam   de  sub-  Cap.  41. 
stantiis  separatis  in  hac  vita  cognoscendis,  multas  muta- 
tiones  expertum  est.  Principales  sunt  deletio  unius  longio- 
ris  passus,  pro  quo    sA    meram    ad  Secundum  Librum 
remissionem  substituit,  et  deletio  ultimi,  quod  erat  septi- 

6a  mum,  argumenti. 

considerandum  est  utrum  homo  in  hac  vita  possit  sub-  p-  '»3 » 3-<8- 
stantias    separatas    cognoscere.  Hoc    autem    quaestionem 
habet.  Intellectus  enim  noster  secundum  statum  praesen- 
tem   nihil  inteUigit   sine   phantasmate,  quod  ita   se  habet 

«s  ad  inteUectum  possibilem  quo  inteUigimus  sicut  se  habent 
colores  ad  visum  quod  quidem  necesse  est  intellectui  accidere  ex 
natura  substantiae  suae  secundum  eos  qui  dicunt  intellectum  possi- 
bilem  a  esse  virtutem  generabilem  et  corruptibilem  consequentem  cor- 
poris  complexionem,  sicut  supra  dictum  est  de  opinione  Alexandri  et 

70  Avempace  3.  Virtus  enim  quae  consequitur  complexionem  corporis  noB 
potest  se  extendere  ultra  formas  corporis,  quae  sunt  imaginabiles.  Sed 
quia  haec  T  opinio  falsa  est,  ut  supra  probatum  est,  oportet  dicere 
quod  causa  huius,  quod  intellectus  possibilis  in  sua  operatione  indiget 
phantasmatibus,  non  sit  ex  natura  sua,  sed  ex  eo  quod  copulatur  cor- 

7;  pori:  cum  necesse  sit  actionem  intellectus  corpori  copulati  S  ex  parte 


1^2*  APPENDIX 

corporis  aliquid  habere.  Si   quidera  copuletur  e  secundum  suam  sub-  nam  virtutes  substantiarum   separatarum  excedunt  absque    p.  104  aag-bi. 

stantiam  ut  forma,   sequetur  quod  ipse   intelleaus   possibilis  quandiu  proportione  effectUS  sensibiles  omnes  quos  intellectU  COmpre- 

unitur  corpori  nullo  modo  intelligat  aliquid  sine  phantasmate.  Si  autem  hendimus,   cum    virtutes    illarum    substantiarum    quodammodo    sint 

non  copuletur  s  secundum  suam  substantiam  ut  forma,  sed  per  speciem  infinitae,  quasi  non  in  magnitudine  existentes  (sicut  virtUS  univer- 

intelligibilem  cuius  unum  subiectum  est  phantasma,  ut  Avicenna  C  ponit,  s   salis   effectum   particularem)    MZ. 

necesse    est  dicere  quod  ipse   in   se  consideratus  non  indigeat  phan-  AdilUC,   omnia   intelligibilia  in  quorum   COgnitionem   de-    p.  104  b^-O. 

tasmate  ad  cognoscendum,  sed  solum  secundum  quod  copulatur  nobis.  venimus   per   inquisitionem   et  Studium  ex  aliis  intelligibilibus, 

Licet  autem  haec  via  sit  falsa  sicut  et  prima,  ut  supra  ostensura  est,  ad  aliquam  scientiarum   speculativarum  pertinent.   Iste  est 

sola  autem  media  sit  vera,   per  omnes  tamen  has  vias  sequitur  quod  cnim  processus  in  scientils  omnibus  ut  ex  praecognitis   ignotorum  co- 

nos  non  possumus  aliquid  intelligere  sine  phantasmate   (ut  patet  ex  ,0  gnitio  assumatur   MZ. 

his  quae  in  Secundo  tractata  sunt).  Si   igitur   per  cogni-  Si  autem  dicatur  quod  est  possibile  esse  aliquam  talem  p.  lo^bis-sa. 

tionem  intellectivam   quae   est  ex  phantasmatibus   possit  speculativam  scientiam,  quamvis    adhuc  non  sit  inventa, 

pervenire  1    aliquis   (nostrum)   ad  intelligendas  substantias  hoc  non  est  nisi  quia  desunt  nobis  principia  illius   scientiae   aut  exer- 

separatas,  possibile  est  (erit)   quod  aliquis  in  hac  vita   intel-  citium.  Non  autem  deesset  nobis  exercitium,  si  principia  ad  hoc  habe- 

ligat  ipsas  substantias  separatas  et  ...  participabit  ^   modum  is  remus,  cum  per  principia   habita   homines  a  per  diversas  scientias  ad 

illius  COgnitionis,  quo    substantia    separata,   intelligens   se,  multa  intelligenda  pervenerunt,  ad  quae  studium   hominura  adhibetur. 

intelligit  Deum  MZ.  Sed  (hoc  nihil  est,  quia)  non  est  possibile  per  aliqua  prinr 

■   a  secundum  ...  possibilera  om  Z.         (5   De  Alexandri  opinione  cipia    nobis    nota   ad    intelligendas   substantias    praedictas 

actum  esi  II  cap.  62;  de  opinione  Avempace   ib.  cap.  67,  ubi  nomen  devenire   MZ. 

eius  abest  quidem  sed  forte  in  priori  redactione  obtinebat.         f  haec]  ,„       a  omnes  Z. 

igitur  Z,  om  M..       S  copuIariZpM.         t   compleretur  Z.         IJ   Aver-  pervcniri    possit.    Praeterea,  intellectus   possibilis   est  quo  intel-    p.  ,04  631. 

roys  Z.         ri   pcrtingere  Z-         0   participat  Z.,  ....  j-  ••,„,..  ,      ,,  

^    ■  '  ligit  anima  a,  ut   dicitur  m   111  de  Anima.   Intellectus  autem  possibilis 

p.  103  327-30.  Avempace   namque   posuit   quod  per  communem  Viam  qua      impossibile  est  quod  intelligat  substantias  separatas  secundum  positio- 

.  ex  uno  intellecto  in   aliud   pervenimus    (studium    speculativarum       nem  Averapace.  Ponit  P  enim  eum  esse  idem  cum  virtute  imaginativa, 

SCientiarum)  possumus  ■. ,.  .   pervenire  ad  intelligendas   sub-  ^S  quae   est  corruptibilis   et  in  magnitudine.  Talis   autem   virtus  non  se 

Stantias   separatas   MZ.  extendit  ad  illud   quod  est  incorruptibile   et  penitus  a  materia  separa- 

p.  103  »35-43.  cum   intellectUS   proprium   obiectum    sit  quod   quid   est,       tum.  Impossibile  est  igitur  secundum  eius  positionem  quod  intelligamus 

circa  quod  nunquam  intellectus  est  falsus  nisi  per  accidens.  Si  autem       substantias  separatas   MZ. 
illud   quod  primo   MZ.  a  quo  anima  (aniroa  expungitur)  est  omnia  lieri  Z.         [i  Potest  Z. 

p.  103  b  17-25.  Quidditas  autem  generis  vel  speciei  horum  sensibilium,  50 

cuius  cognitionem  infellectivam  per  phantasmata  accipimus,         Praecipua  mutatio  est  deletio  longioris  passus  in  fine  Cap.  42. 

comprehendit  in  sc  materiam  et  formam,  cum  definitio  expri-     capitiili  sive  quarti  argumenti  contra  frivolam  Alexandri 

mens   quidditatem   rei   naturalis  contineat  rhateriam    et   formam,   non       rationem. 

quasi  aliquid  extraneum  ab  esse  definiti:  sic  enim  substantiae  naturales  Quia  vero   Alexander  etiara  posuit  quod  intellectUS   pos-    p.  lobai-  2. 

non   haberent  quidditatera  naturae,   sicut   nec  aliqua  quae  definiuntur  5!  sibilis     est    generabilis    (et    COrruptibilis)    Utpote     quaedam 

ex  additione,  ut  dicitur  VII  Metaphysicae.  Est  igitur  omnino  dis-     praeparatio   humanae  naturae  consequens   commixtionem 

similis   quidditati   substantiae  separatae,  quae  est  simplex     clementorum  (ut  in  Secundo  habitum  est),  non  est  autem 

et   immaterialis.  Non    est   igitur    possibile    quod   per  hoc      possibile  ut  talis  virtus   supra   materialia    elevetur,  posuit 

intelligatur  quidditas  substantiae  separatae  quod  intelligitur  quid-      quod  intellectus  possibilis  noster   nunquam  potest  perve- 

ditas  in  rebus  sensibilibus  quorura  sunt  phantasmata  (rei  sensibilis  40  nire  ad  intelligendas  substantias  separatas;  quasi  hoc  contingat 

per    phantasmata    intelligatur    quidditas    substantiae    sepa-      Intellectui  possibili  ratione  suae  substantiae,  quod  per  ipsura  non  po«- 

ratae)   MZ.  sumus  intelligere  sine  phantasmatibus,  per  quae  substantiae  separatae 

p.  103  b3o-4i.  Non  enim  est  eadem  ratio  magnitudinis  et  substantiae  non  possunt  apprehendi.  Posuit  tamen  nihilominus  quod  nos  se- 
separatae,  nisi  ponamus  magnitudines  separatas  «  medium  cundum  statum  praesentis  vitae  possumus  substantias  sepa- 
(medias)  inter  species   et  sensibilia,  sicut  aliqui  Platonici  45  ratas  intelligere  MZ. 

posuerunt.  Quidditas  autem  generis  vel  speciei  rerum  sen-  Intellectus  autem  habitualis,  qui  nihil  est  aliud  quam  spe-  p.  107  82-9. 

sibilium,  etiam  si  non  sit  pars  eius  materia,  non  tamen  potest  cies  intelligibilis  (intelligibiles  factae)  per  intellectum  agentem 
separari  secundum  esse  ab  hoc  individuali  materia,  nisi  existens  (existentes)  in  intellectu  possibili,  operatio  est  du- 
forte  secundum  Platonicos  ponamus  rerum  species  sepa-  plex:  una  ut  faciat  intellectum  (intellecta)  in  potentia  esse 
ratas,  quod  est  ab  Aristotele  improbatum.  Unde  intellectus  50  intellectum  (intellecta)  in  actu,  quam  habet  ex  parte  intel- 
non  intelligit  illam  quidditatem  ut  existentera  absque  individuali  materia.  leCtUS  agentis;  secunda  est  intelligere  intellecta  in  actu, 
Est  igitur  omnino  dissimilis  quidditas  praedicta  substantiis  quam  habet  ex  parte  intellectus  possibliis;  haec  enim  duo  homo 
separatis  quae  (nullo  modo)  sunt  ahsque  individuali  (in)  ma-     potest  facere  per  habitum  intellectualem  MZ. 

teria  MZ.  Semper  autem  accedit  ad  complementum  suae  genera-  p.  107312-14. 

a  etiam  separatas  Z.  ss  tionis  inquantum  (dum)  novas  spccies  intellectas  acquirit  MZ. 

p.  103  b 53-57.  Non  igitur  per  has  quidditates    de  substantiis  separatis  cum  autem  intellectus  possibilis  non   possit   intelligere  p.  107823-31. 

aliquid  intelligi  poterit  nisi  remotum  genus  ipsarum ;  substantias  separatas  secundum  eius  opinionem,  ut  iam 
non  enim  per  hoc  quod  scitur  ratio  generalissima  alicuius  intelligitur  dictum  est,  intelligemus  «  (intendit  quod  intelligemus)  per 
quidditas  bmnium  sub  eo  comprehensorum,  quia  cognito  (autem)  intellectum  in  habitu  substantias  separatas  inquantum  in- 
genere  non  propter  hoc  cognoscitur  species  nisi  in  po- «o  tellectus  agens  ...  tiet  forma  intellectus  in  habitu  et  in 
tentia  MZ.  nobis   ipsis,  ita  quod   per  eum  intelligemus  sicut  (nunc) 

p.  104  89-12.  Multo    igitur  minus,   per  hoc   quod  intelligit  (intelligat     intelligimus  per  intellectum  possibilem  MZ. 

aliquis)  quidditatem  sensibillum  (sensibilis  substantiae),  po-  a  intelligere  MpZr  sZ  Itabet  sA. 

terit  intelligere  quidditatem  substaritiae  separatae  MZ.  licct  in   scientiis   speculativis  non   sit  perfectio  ultima  p.  ,07  352-55. 

p.  1041113-17.  Item,  si  per  haec  sensibilia  substantiae  separatae  intelligi  possunt,  6;  humana  (sicut  superior    ponebat   opinio),  per   eas    tamen 

hoc  non   est  nisi   inquantum   causae   per   eftectus   cognoscuntur.   Sed       homo   disponitur   Z. 

(etiam)   ponamus   quod   substantiae   separatae  orbes  mo-  Item,  intelligere   aliquo   tripliciter  dicitur  «  (dicimur)  Z.  p.  107  b^o. 

veant  ex  quorum  motibus  causantur  formae   sensibilium,  «  aiiqua  tripl.  dicuntur  M. 

hic  autem  modus  cognitionis  substantiae  separatae  ex  sensi-  Alio    modo    sicut    specie    intelligibili,    qua    quis   dicitur  p  ^^  ^34-3«. 

bilibus  non  sufficit  ad  sciendam  quidditatem  ipsarum  MZ.  70  (quidem  dicimur)  intelligere,  non  quasi  ipsa  intelligat,  sed 

p.  104  «20-24.  Ratione  autem  similitudinis  effectus  non  potest  (ex  effectu  quia  vis  intellectiva  per  eam  perficitur  in  actu  ut  intelUgere 
non  poterit)  sciri  de  causa  quid  est,  nisi  sit  agens  unius     possit,  sicut  vis  visiva  per  speciem  coloris  MZ. 

speciei;   quod  non  potest  dici  de  substantiis  separatis  in  coraparatione  non   potest   esse   quod  sic  intelligamUS  substantias   sepa-    p.  ,07  b 52-54. 

(sic  autem  non  se  habent  substantiae  separatae)  ad  sen-  ratas  (per  intellectum  agentem)  sicut  intelligimus  aliqua 
sibilia  MZ.  55  per  speciem  intelligibilem  Z. 


APPENDIX  i3* 

rp.  108  a35-bi.  cum    enitn    perficitur    generatio    aeris,    habet  operationem       K    et  nos;  et  quod  MZ.  r,    pervenimus  Z.  6    per  addimus. 

motus  completara  in   (generationem    et    motum    completum)      '  "'*'  ""^'  "'  ^^-        "  '"'"'  ^-        ^  consequitur  M.        |i  possu- 
xjcy  mus  Z.  V    principium   proximum   nos;   a  principio  proximo  MZ. 

p    et  ratio  eius  inefficax  om  M. 
<>.  108  b  35.  separatas.   Quarto  quia  cum  virtutes  animae  non  cognoscamus  nisi 

per  operationes  earum;  operatio  autem  per  quam  Aristoteles  devenit  s  Quia  vero  maxima  dif!icultas  in  opinione  Alexandri  ex  Cap.  43,  p. 
ad  ponendum  intellectum  agentem,  est  haec  quae  est  facere  intellecta  hoc  est  quod  ponit  intellectum  possibilem  et  intellectum  in  "°  ^''^' 
in  actu;  non  ergo  erit  haec  operatio  intellectus  in  habitu  nisi  faceret  a  habitu  totaliter  COrruptibilem,  ex  quo  "  difficile  vel  impossibile 
per  intellectura  agentem,  Et  hoc  dupliciter.  Uno  modo  quod  intellectus  est  ponere  quod  intellectus  agens,  qui  ab  omnibus  ponitur  incomipti- 
agens  intret  constltutionem  intellectus  in  habitu;  sicut  dicitur  9  The-  bilis,  fiat  forma  intellectus  possibilis  vel  intellectus  in  habitu,  aut  quod 
mistius  posuisse  quod  intellectus  in  habitu  sit  compositus  ex  intellectu  10  operatio  intellectus  in  habitu  3  compleatur  per  hoc  quod  intelligat  sub- 
possibili  et  intellectu  Y  agente.  Et  tunc  sequitur  quod  a  principio  in-  stantias  separatas,  Averroys  faciliorem  viam  SC  existimavit 
telligeremus  per  intellectum  agentera  ex  quo  intelligimus  per  intellectum       adinvenisse  MZ. 

in  habitu;  et  sic,  si  ex  hoc  intelligeremus   substantias  separatas  quod  a  ex  hoc  Z.         ^  in  habitu  post  compleatur  Z. 

intelligimus  per  intellectum  agentem,  sequeretur  quod  a  principio  homo  TextUS  N   resumitur  (studi)um  in  scientiis  speculativis.    p.  m  »5- 

substantias  separatas  intelligeret  5;  quod  patet  ftsse  falsum.  Alio  modo  15  Cf.   SUpra   II*   b2I. 
ita  s  quod  species  intellectae  in  actu  inquantum  sunt  effectuS  intellectus 
agentis,   et  C   formae  intellectus   in  habitu,  consequantur   actioni  intel- 

lectus  agentis  quae   est  facere   intellecta  in   actu.  Aliquid  ergo  potest  Reincipit  hic  Autographum,   cuius  prioreS   redactiones    P-  <<«  «<»• 

esse  in  nobis  quod  est  talis  actionis  principium.  Si  igitur  in  cognitio-       illo   ipSO   teste   MNZ   exhibent  locis  SequentibuS'. 

nem  intellectus  agentis  non  perveniemus  »1  nisi  per  talem  actionem,  ex  20        I4*   a  12,   homo   .  .  .    intelligeret  MNZ.  p.  iii  b^t. 

consideratione   huiusmodi    non  pervenitur   ad  hoc  quod  intellectus  sit  14*   a  I7-26,    (Vel  si  hoc   .  .  .- separatas)  §   Item.    Si    intel-    P-  112^1-4. 

aliquod  principium  separatum  a  nobis,  sicut  ipsi  ponunt.   Et  ita  intel-      lcctus  .  .  .  substantias  separatas  MNZ. 

iigere  per  6  intellectum  agenteni  non  erit  nobis  ratio  quod  intelligamus  Hic    exemplum    habes    quomodo    traditio    manuscripta 

siifistantias  separatas.  Si  autem  dicatur  quod  facere  intellecta  in  actu  probet  Auctorem  adhuc  pluries  textum  recognovisse  quam 
non  competit  speciebus  intelligibilibus,  quae  sunt  formae  intellectuS  Jn  35  /am  SUggerit  Autographi  aspectUS.  Iritegram  §  deletam 
habitu  in  nobis,  nisi  t  ex  hoc  qiiod  ipsae  sunt  substantiae  intellectae  in  exhitent  MNZ,  sine  variante  communi,  alias  negligimus. 
actu,  unde  haec  consideratio  inducit  aliquod  principium  separatum,  Etiam  additio  marginalis  (vel  si  hoc  .  .  .  separatas)  adest 
■  patet  hbc  non  esse  necessariura.  Nam  ex  quo  haec  actio  potest  con-      in  NZ,  {deest  in  M  sed  probabiliter  casu  propter  hom.  om. 

venire  alicui  principio  non  separato  per  esse  a  nobis,  licet  ipsas  species  in  Verbis  inteHigamus  substantias  separatas).  ErgO  post 
quae  sunt  factae  intellectae  in  actu  reduci  riecesse  sit  in  ulterius  prin- jo  arf^jVlOwew  marginalem  et  ante  deletionem  paragraphi 
cipiura,  non  tamen  erit  necessarium  ut  illud  x  principium  sit  separatura.  aderat  tempus  medium  in  quo  exscribebat  hunc  locum 
Potest  enim  esse  quod  sicut  consequimui- >  hanc  potestatem  quod  pos-  pater  communis  traditionis  MNZ.  Talia  exempla  facile 
simus  H  facere  intellecta  in  actu  per  species  quas  consequimur  ex  multiplicari  possent, 
studio,  ita  assequamur  naturaliter  per  aliquod  principium  nobis  inditum, 

ex  quo  faciamus  intellecta  in  actu.  Et  hoc ' maniteste  apparet  in  nobis.  5;        I4*   a  33,   qiiod   est   .  .  .   sit  frustra    MNZ.  Gap.  44,    p. 

Nam  omnium    quae    hominibus    ex    studio    proveniunt    principia    sunt  I4*   a  35-39,  fieri  autem  ...  rerum  sensibilium  Ad    ^°^    MNZ    p.  11582427- 

aliqua  quae  naturaliter  assistunt  liobis.  Est  igitur  aliquod  principium       [sed  M   inde  a  nam  Omnes). 

naturaliter  nobis  inditum  per  quod  naturaliter  statim  a  principio  inest  I4*   a  49-5  I ,  et  intellectus,  unde  dicit  VII  Eth.  et  in  XI  Metaph.    p.  115  b  31-33. 

nobis  facere  aliqua  intellecta  actu,  sicut  sunt  conceptiones  universalis-       quod   ita   MNZ. 

simorum    unius    et  entis   et  huiusmodi,   et  principia    indemonstrabilia,  40  ■ 

p.er  quae  facimus  ulterius  intellecta  in  actu   ea  quorura  per   studium  I4*   a  60,    intellectus    possibilis    MNZ.  Cap.  45,    p. 

cognitionem  acquirimus.  Et  hoc   principium  est  intellectus  agens.  Non  I4*  a  66,   ad   illa   solum   est  (in    potentia)   MNZ.  p.  117  b  13. 

obstat  si  et  hoc  principiumj  per  quod  a  principio  possumus  facere  in-  1 4*  b  4-9,   si   enim   .  .  .   commixt.  element.  {ita   MNZ)   .  .  .    P.  »8  ai8-b2. 

tellecta  in  actu,  sk  nobis  ab  aliquo  principio  separato.  Hoc  enim  ne.       sequetur    {ita    MNZ)   .  .  .   ohligetur  (ita    MNZ)    (determina- 

cesse   est  confiteri,   quia  supra  ostepdimus   animam  humanam  esse  a  45  tur)    MNZ   Sed  Om.  hom.    «  Csse  quaedam  ...  ponitur  >. 

principio  separato:  si   tamen   illud   intellectus  agens  dicatur,  quod   est  I4*   b  lO,  sequi  NZ.  P-  »'       3- 

principium  proximum  v  in  nobis  operationis  praedictae,  quae  est  facere  I4*  b  12-1 3,  incorruptibilis   et  ita  quaedam   (ita  MNZ)    P-  118  by. 

intellecta  in   actu.   In  talia  enim   principia  proxima  docuit  Aristoteles       .  .  .   dependens    MNZ. 

devenire  per  actiones  vitae  quae  ponit   in  nobis.  Sic  igitur  patet  quod  I4*  b  H-^7>    obligatio    .  .  .    sicut  etiam    {ita    MNZ)    .  .  .    P-  '.8  bg. 

opinio  Alexandri  de   hoc   quod  intelligimus  suhstantias   separatas  falsa  S»  in  actu  {ita   MNZ)    .  .  .   Unde   cum   MNZ. 

est,  et  ratio  eius  inefficax  P    MZ. 

„      ,        .,  .....      .     ,  Post  capitulum  45    lectiones   pA   in  traditione  manu- 

a  faceret  nos ;  facere  MZ.  p  videtur  Z.         ^  possibiU  et  mtel-  . 

lectu  om  Z.         3  intelligeret  nos;  non  intelligeret  MZ.         e  ita  om  Z.  SCripta  Cessant. 


-'Vf5:5l&%3V^ 


PRIMAE  REDACTIONES  TERTII  LIBRI  AUTOGRAPHI  VATICANI 

Pro  capp.  XLIII,     XLIV,  XLV,  vide  etiam  pA  ex  traditione,  pag.  praec. 
Cap.  XLIII.  QuoD  NON  possumus  in  hac  vita  intelligere  dicit  eii  Quod  tali  ratione  probat.  Quia  nisi  si  illa. . .        Pag.  118  »3. 

SUBSTANTIAS  SEPARATAS  SICUT  PONIT  AVERROES.  FraQMENTUM  nCC    Sol    flUStra   visibilis  factus   est  a  11. 

Ex  Autog.  Vat.  48  r   a  1 .  si  sit  si  ponitur  esse  corpori  unitus  secundum  esse  15. 

Si  enim  ponatur  esse   quaedam  virtus  materialis  gene-  18. 

p  in  actu   .  .  .   intelligemus  per   ipsum   substantias  sicut  nunc  5  rabilis    et    corruptibilis   sicut   si   ponitur   praeparatio  quaedam   in 

intelligimus  perfecte  sicut  nunc  perfecte  intelligimus  Batura  humana  (^comple}  consequens  elementorum  commixtionem,  sicut 

I  ja.  Jit  procedit  Algazel  ponit,  vel  virtus  imaginativa  sicut  Avempache  (ut  quidam 

aj.  precipue  secundum  quod  cum  Aristoteles  dicat  posuerunt)  sequitur  quod  ex  sua  substantia  habet  obligatur 

^o.  vel  (alias).  (determinatur)  ad  intelligendum  materialia. 

45.  et  non  copulatur  nobis  (nobiscum)  nisi  per  species         10      necesse  est  sequi  quod  b  3. 

b  ji.  per  illa  ea  quae  intelligimus  quia  non  impossibile  erit  4- 

41.  homo  (potest)   per  intellectum  agentem  intelligeret  (intel-  incorruptibilis   et   in   quadam   substantia  existens   quae   non  est  7. 

ligere)  substantias  separatas  (et)  a  materia  (non)  dependens 

^j.  non   fit  nobis  perfecte  forma  per   quaedam  intellecta  obligatio   adj  intelligendas   res  materiales  accidat  ei  non  9- 

speculativa  hoc  non  est  nisi  quia  illa  sola  intellectiva  speculativa  >5  ex  natura  suae  substantiae  sed  ex  unione  ad  corpus  sicut  et  io- 
intellectUS   agens   .  .  .   hoc  non   est  nisi   quia   .  .  .  tellectui  agenti  quod  faciat  intellecta  actu   quae   sunt  intellecta  in  po- 

p»g.  iubi.  (Vel  si  hoc  ...  separatas)  §  Item.  Si  intellectus  agens  non     tentia.  Cum  Unde  cum  anima  a  corpore  fuit  tali  fuerit  se- 

copulatur  nobis  nisi  inquantum  est  forma  intellectivorum  speculativorum,      parata  .  .  . 

intellecta  autem  speculativa  secundum    eius   positionem  non  sunt  in  intellectualis  luminis  substantiae  quod   est    in    substantiis  15. 

nobis    nisi    inquantum    subiectum    eorum   sunt    phantasmata,  sequitur  '<>  separatis. 

quod   intellectus    agens   non    continuetur   nobiscum   nisi    mediantibus  Et  haec  est  sententia  nostrae  fidei   et   etiam   Avic.  de   in-  17. 

phantasmatibus.  Non    ergo   per   illam  continuationem  elevabimur   ad      tellectu   substantiarum   separatarum  de  intelligendo   substantias 
aliquid  quod  est  omnino  ad  quod  non  est  nobis  via  per  phantasmata,      separatas  a  nobis  post  mortem 
cuiusmodi  est  intelligere  substantias  separatas,  ut  ex  dictis  patet.  Non 

est  igitur  possibile  per  hunc  modum  hominem  in  statu  praesentis  vitae  *!       Cap.  XLVI.   QuOD  anima  in  hac  VITA  NON  INTELLIGIT 
intelligere  substantias  separatas.  .  seipsam  per  seipsam.  A.  48  v    b  2  5. 

Cap.  XLIV.   QuOD  ultima  felicitas  hominis  non  consistit  contra  prae-OStensa.   §  Item  ad  hanc  eandem  sententiam  tendere  P»g.  193  8  11 

IN  cognitione  substantiarum  separatarum   qualem  PRAE-      videntur  verba  eius  in  III   super  gen,  ad  litt.,   ubi  dicit  quod  intel- 
DICTAE  OPINIONES  fingunt.  A.  48  r    b  14.  loiectualis  visio  in  nobis  eas  res  continet  quae  non  habent  imagines  sui 

similes   quae  non   sunt  quod  ipsae.  Ex   quo  duo  videtur  innuere  ad 
Pag  it(  a?.  ""^  in   quam.  idem   tendentia.  Quorum   primum    unum   est  quod   substantiae   sepa- 

quod  est  impossibile  cum  in  natura  nihll  sit  frustra.  ratae,  quae  non  habent  aliquas  imagines  sive  phantasmata,  a   nobis 

Praeterea.  si  Ad  hoc  quod  .  .  .  secundum  quod  intellecta  imellectuali  visione  conspiciantur.  Aliud  est  quod  aliquid  sit  a  nobis 
speculativa  fiunt  in  nobis  in  actu  Fieri  autem  omnia  intellecta  5S  sine  phantasmate  intelligibile.  Quae  repugnant  praedicto  praedictis. 
speculativa  alicui  homini  in  actu  est  impossibile  nam  Omnes  (autem)  Ostendimus  enim  quod  intellectus  noster  in  hac  vita  nihil  intelligit 
species  rerum  sensibilium  sunt  intellecta  intellectae  in  po-  sine  phantasmate,  et  ex  hoc  ulterius  quod  substantiae  separatae  a 
tentia  est  enim  intellectus  possibilis  in  potentia  ad  omnes/ormas  spe-  nobis  in  hac  vita  intelligi  non  possunt.  §  Inquirere  ergO  .  .  . 
cies  rerum  sensibilium.  Ad  hoc...   oportet  quod  intelligat   in  Per  hoc  enim  fit  potentia  cognoscitiva  actu  cognoscens        a  15. 

actu  omnes  per  intellectum  speculativum   omnes   naturas.  40  quia  (quod)  est  in  ea  id  quo  cognoscitur  aliquid.  Et  si  quidem 
^j.  haec  talis  continuatio  illud  quo  cognoscitur  sit  in  ea  in  potentia,  cognoscit  se  in  po- 

b  9.  Felicitas   autem   est   quoddam   commune   bonum   quod     tentia  .  .  .  cognoscit  se  actu  .  .  .  cognoscit  se  habitu,  sicut 

natum  ad   quod  plures  pervenire   possunt  tam  in  cognitione  interiori  quam  exteriori  apparet.  Ipsa  autem  anima 

ij.  quod  ad  ipsum  consequuntur  semper  sibi  adest  actu  (et)  nunquam  in  potentia. 

,6.  in  tali  continuatione  praedicta  ■•5      semper  actu  anima  intelliget  ,  b ».. 

»,.  Dicit  enim  Probat  enim  est  naturaliter  naturalis.  9. 

j,,  quod  operatio  felicitas  op  hominis  est  operatio  ipsius  se-  nullus  potest  errare,  sicut  in  cognitione  (enim)  princi-  14. 

cundum  virtutem  perfectam  piorum  .  .  . 

j,.  quae  sunt  sapientia,  scientia  et  intellectus,  ut  ostendit         Nullus  igitur  erraret  in  opinando  de  anima  (circa  animam)  is- 

in  Yl  Kth.  (,scientia  autemy  (^sapientiaautemyunde  et  in  XI  metaph.  so       et  primo  per  consequens  primo  notum.  Pag.  123  aS. 

Unde  et  in  X  Eth.  ex  aliis   quaerendum  nam  per  obiecta  cognoscimus  actus,  et        a  u, 

jj.  intent  opinio   AristOtelis  per  actus  potentias,  ex  quibus  de  anima  innotescit  quid  est. 

nec  ipse  Augustinus  (hoc)  voluit  quod.  Dicit  enim  ...  14. 

Cap.  XLV.  QuoD  non  possumus  in  hac  vita  sed  velut  praesentem  se  curat  discernere.  17. 

intelligere  substantias  separatas.  A.  48  V  a  8.  s^      scitur  res  (prout  est)  ab  aliis  distincta.  »5. 

Non  igitur  fuit  voluit  Augustinus  tf. 

Ptg.  117  ai3.  Si  ergo  intellectus  noster  natus  comprehendit  .  .  .  multo  secundum  quod  est  tantum  actu.  ,6. 

magis  natus  est  intelligere  Aristoteles  . . .  demonstrat  naturam  intellectus  possibilis        b  1. 

t  ig.  Si  enim  intellectus  possibilis  . . .  sequetur  quod  nullum      et  humanae  mentis,  scilicet  quod   sit  immixtus   et  sep  incor- 

necessarium   ordinem  intellectus  possibilis   ad  res  materiales  ^o  ruptibilis. 

habeat.  Sic  igitur  Aug  secundum  intentionem  Augustini  5. 

jo.  quae  omnino  patet  esse  falsa  Sic  ergo  et  de  substantiis  separatis  per  se  cognoscit  quod  sunt  n. 

jfi,  et  h  Unde  non  sequitur  . . .  (anima  cognoscendo  seipsam  cognoscit  quia  sunt). 

b  4.  sicut  se  habet  intellectus  noster  oculus  vespertilionis  Cum  enim  de  substantiis  separatis  (hoc)  quod  sint  intel-  14. 

7»  sequetur  ut  supra  ostensum  est  sequetur  «5  lectuales  quaedam  substantiae  (hoc)  cognoscamus 

ti.  ad  illa  solum  potest   (est   in   potentia)    in   quae   potest  de  anima  nostra  quid  est,  quod  possimus  h  ad  hoc  idem  24- 

proprium  eius  activum :  visus  (Cf.  b  if)  omni  enim  sciendum    (quod    quid    est)    de    substantiis    separatis  . . . 

30.  Cum  ergo  intellectus  substantiae  separatae  pervenire. 


1 11. 
17^0. 


APPENDIX  i5* 

^  '9-  multum  est  remotum  ab  intelUgere  substantiae  intelligentia      de  videndo  Deum  ad  Paulinam  dicit,  Necesse  est  ab  hac  vita  abstrahi 

substantiae  separatae  mentem  quando  in  illius  inefTabilitatem  visionis  assumimur,  et  similia 

33-  quod   non   est  scire  de  ipsis  quid  iunt  earum   substantias      dicit  XII  sup.  gen.  ad  litt.  Qualiter  igitur  .  .  . 

mtelligere.  in  hac  vita  videamus  videmus  *  , ,  ^*  »9- 

34-  Sicut  autem  animam  (de  anima)  scimus  quod  (quia)  est.  s       cum  sit  suum  (intellectum)  esse  Pag.  128  » «o!*" 
37-                ita  etiam  contingit  de  his  quae  sunt  in  anima  nostra  scire,          illius  summ  divinae  veritatis  ■  11. 

scilicet  potentiis  et  habitibus,  scimus  quidem  quia  sunt  Dicuntur  ergo  Unde  et  quaedam  Glossa  «4. 

ex  eo  inquantum  actus  percipimus ;  quid  vero  sint  ex  ipso-  Quod  et  Apostolus  de  cognitione  viae  (huius  vitae)  con-  b  13. 

rum  actuum  qualitate  invenimus  §  Alia  vero  Augustini  verba     fitetur. 
prteced^bas'^'    P™?"^''"  *  "°"  ^^  '^O'^  inducunt  ut  substantias  separatas  nostra  intel-  10       cum  et  ipsa  anima  seipsam  (de  seipsa)  COgnoscat  quid   est  32. 

lectuali  visione  capiamus,  sunt  enim  multa  praeter  substantias  separatas  nec    per    hanc    viam  aliter  cognosci  Deus  altiori    modo  24. 

quae  non  habent  ymagines  sui  similes  quae  non  sunt  quod  ipsa,  quae       potest  quam  per  viam  demonstrationis  qua  utuntur  scientiae  specu- 
sola  intellectuali  visione  cognoscuntur,  sicut  ipsa  mens  et  dilectio,  de       lativae   ad   Dei   cognitionem    (sicut    Causa    COgnoscitur    per    ef- 
qua  exemplum  ponit,  et  alia  huiusmodi.  Unde  non  sequitur,  si  intel-      fectum). 
lectuali  visione  ea  q  capiamus  quae  non  habent  ymagines,  quod  propter  i; 

hoc  quaecumque  non  habent  tales  ymagines  intellectuali  visione  a  nobis  Cap.   XLVIII.    QuOD   ITLTIMA  HOMINIS    FELICITAS 

capiantur,  etsi   ab   aliis   quam   a  nobis  tali  visione  capiantur,    quia  et  KON  SIT  IN  HAC  VITA.     A.  40  V    a  33. 

inter  nos   quaedam   capiuntur   intellectuali  visione   ab    uno   quae    non 

capiuntur  ab   alio.   §   Non  tamen   quia  ista  quae   diximus   non  habenl  neque    iterum    in    COgnitione    Dei     qua    COgnoscitUr    per   Pag.  130  «7. 

huiusmodi  ymagines   sicut   corpora,   credendum  est   quod  a  in  nobis  20  fidem,   Ut  osten   in  SUperioribuS  est   OStenSum 

absque  phantasmate  eorum   cognitio  fieri  possit.   Fit  enim  horum   in  non   est   autem  possibile  in  hac  vita  ad  altiorem    (Dei)  a  9. 

nobis  cognitio  ex  hoc  quod  cognoscimus  aliqua  quae  habent  <aliqua>  cognitionem  pervenire  (ut  per  essentiam  cognoscatur,  vel 
phantasmata  per  quae  cognoscuntur.  Ex  hoc  enim  quod  intellectus  saltem  quod  ita  quod  aliae)  per  quam  substantiae  separatac 
inteltigit  aliquod  intelligibile  cuius  praeexistit  phantasma  in  nobis,  per-       intelligantur 

cipit   se   intelligere  et  alia  per  quae   de  se    et  illis  quae  in  ipso  sunt  ^!       in   (aliqua)   Dei   COgnitione  14, 

cognitionem   capit.   §  Neque   etiam    per  hoc   quod   intellectualis   visio  Item,   Ultimus    finis   cuiuslibet  rei   est   in   quo  terminatur  eius  ,g, 

eorum  esse  describitur  quae  non  habent  huiusmodi  ymagines,  confiteri  appetitus  naturalis  (hominis  terminat  eius  appetitum  natu- 
oportet  quod  ea  quae  habent  huiusmodi  pA  ymagines  intellectualis  visio       ralem). 

non  comprehendat.  Sic  enim  naturas  corporalium   intelligere  non  pos-  nihil   aliud  quaeritur   (si  enim  .  .  .   quiescat)  19. 

semus.  Cognitio  enim  intellectualis  licet  sit  eorum  quae  habent  phan-  3°       non  est  possibile   homini   accidere.  ad  minus  enim  QuantO  23. 

tasmata,  non  tamen  est  ipsorum  phantasmatum   quorum  est  ymagina-       (enim)   plus  aliquid  aliquis  intelligit  .  .  . 

tiva    cognitio,  quam  Augustinus    spiritualem    visionem   vocat,  sed    est  Quod  in  hac  vita  nulli  unquam  accidit  secundum  naturam  26. 

naturarum  vel  quidditatum  ipsarum  rerum  corporalium  quas  a  phan-  humanam  qui  esset  solum  homo,  nec  est  possibile  accidere 
tasmatibus  accipit  intellectus   possibilis   factas   intellectas   in   actu   per       (cum  in  hac  vita  . . .   non   possimus) 

intellectum  agentem.    §  Nec  obstat  quod   ipsa  intellectualis  visio  per  5!       Adhuc,  Finis  cuiuslibet  motus  imponit  rei  quietem  quae  movetur  32-39. 

species  intelligibiles  fit,  quae  sunt  etiam  similitudines,  quia  intellectualis  ^d  aliquid  sibi  acquirendum,  sicut  ignis  cum  acquisiverit  proprium  ubt 
visio  non  est  eorum  ut  visorum,  sed  ut  eorum  per  quae  videt  in  ph  quiesciL  Felicitas  autem  est  quidam  finis  ultimus  omnium  motuum  et 
sicut  similitudines  (etiam)  sensibilium  sunt  in  sensu,  ipsae  autem  yma-  operationum  hominis,  bonum  hominis  existens  (Omne  quod  mo- 
gines  sunt  ut  visa  visae  in  intellectuali  in  spirituali  vel  ymaginaria  vetur  in  finem  .  .  .  Est  igitur  hominis  desiderium  naturale 
visione,  cui  soli  Augustinus  ascribit  quod  sit  per  ymagines,  non  autem  40  sictit  ad  hoc  quod  nunquam  felicitatem  habitam  amm  in  feli- 
intellectuali   neque   corporali,   quae   fit    per   sensum.   §  Adhuc    autera       citate   StabiliatUr). 

maiorem  difficultatem  afferunt  quaedam  ipsius  verba  ex  quibus  videtur  non   est  aliqua   (certa)    Stabilitas.  b  3. 

quod  non   solum   <in  hac  vita>  substantias  alias   separatas  in  hac  vita  quibus     impediatur    vel  ex  toto    ab    operatione,   1«  quae-  5. 

possimus  intelligere,  sed  etiam  ipsum  Deum  cumque  sit  illa  in  qua  ponitur  felicitas. 

♦5      tempus   autem   durationis  eius  sit  parvum  (sequeretur  n. 

enim  .  . .  privaretur.  Unde)  videmus  pnim 
Cap.  XLVII.  QuoD  non  possumus  in  hac  vita  videre  Deum         ^^^^^^  ^^j^^  ^^  ^^^^^^^^  generationis  (ad  hoc  quod 

PER  ESSENTiAM.  A.  49  r  b  mg.  inf.  et  hn.  3l  laterculi.  perfidantur)  habent.  Cum  Si  autem  . . . 

impossibile  est  accidere  (eam  advenire)  homini  nisi  ...  i8. 

Pag.  127  8  7.  Huius  autem   signum  hinc  (etiam)  acdpi   potest,  quia  ?"      Et  hoc  maxime  in /e/ speculativis  apparet.  19. 

quanto  magis  mens  nostra  .  .  .  alias  non  esset  omnium  hominis  bonorum  finis  (appetitum  non  28. 

a  u.  est  ipsa  divina  substantia  quietaret). 

14.  per  vel  per  mortem  immunis  a  malis,  non  solum  inquam  a  malis  corporalibus  33. 

23.  vel  etiam   secundum   quod   aliqui  per  (spirituales)  ef-  qui  non  aliquando  transcendat  praetereat  medium  37. 

fectus  55      Non  est  igitur  aliquis  in  hac  vita  felix.  §  Item,  esse  perpetuum    inter  43  et  44. 

b  9.  et   Quod  de  veritate  incommutabili  loquatur  patet  per  hoc  quod       naturaliter  ab  omnibus  desideratur,  unde  quae  non  possunt  conservari 

subdit,  quod  si  interiret  verum,  tamen  non  interiret  veritas  (divina  '"  esse  perpetuo  secundum  (unum')  idem  numero,  operantur  natura- 
intelligere  videtur).  liter  per  viam  generationis  ut  conserventur  perpetuo  secundum  idem 

,2.  et  per  ipsum  videamus  alia   (cognoscamus).  in  specie,  Unde  patet  quod  Perpetuitas  est  quoddam  bonum  per  se  et 

,3.  Ad  idem  etiam   pertinere   videntur  verba   eiusdem   quae  ^»  naturaliter  desiderabile  omnibus  secundum  quod  ab  eis  unoquoque  capi 

ponit  in  XII  de  Trin.  Ratioitis  est,  sic  dicens,  Rationis  est  . .  .  potest.  Bonum  autem  desiderabile  capitur  ab  hominibus  quidem  per 
profecto  non  essent  atque  in  his  nisi  subiungeretur  aliquid  verum,  intellectum,  a  brutis  autem  per  aestimationem  naturalem,  ab  insensibili- 
non  secundum  eas  possemus  de  corporalibus  iudicare.  Rationes  bus  autem  per  naturalem  aptitudinem  tantum.  Cum  igitur  homo  intel- 
autem  incommutabiles   et  sempiternae  lectu  hoc  bonum  capiat,  naturaliter  ipsum  desiderat  secundum  quod 

25-28.  Non    est    autem    credendum    quod   Augustinus    hoc    in  *j  ipsum  capit  per  intellectum.  {Capit  autem  ipsum  in  se  nbn  particu- 

verbis  praemissis  senserit  quod  in  hac  vita  Deum  per  SUam       laritery.  Capit  autem  homo  hoc  bonum  per  intellectum  ut  a  seipso  habi- 

essentiam  intelligere  possimus  (cum   dicat  in  libro  de  videndo       tum,  non  solum  ut  in  specie  conservatum.  Naturaliter  igitur  homo  desi- 

'  Vide  annot.  ad    Deum  ad  Paulinam  *)  cum  hoc  auctoritati  divinae  manifeste  repugnat.       derat  ut  ipsemet  sit  perpetuus.  Hoc  autem  in  hac  vita  consequi  non  potest. 
p.  127,  b  27. 

Dicitur  enim  Exod.  xxxiii,  Non  videbit  me  homo  et  vivet,  et  lo.  primo,       Non  igitur  in  hac  vita  completur  naturale  desiderium  hominis.  Felicitas 

Deum  nemo  vidit  unquam,  et  ipseraet   dicat  in   I  de  Trin.  quod  ista  70  autem  hoc  esse  aestimetur  in  quo  naturale  desiderium  hominis  com- 

visio  est  ultima  merces  iustorum  quae  beatos  facit,  et  in  litt  epistola      pletur.  Non  est  ergo  possibile  in  hac  vita  hominem  esse  felicem. 


Col.  ^41-44.  Adhuc  autem  etc.  In  prima  scriptione  haec  pericope  pertinebat  ad  cap.  XLVI.  In  revisione  autem  Auctor  hic  instituit  novum 
capitulum,  in  quod,  post  titulura  et  quatuor  paragraphos  (mg,  inf.  scriptas)  nonnullis  mutatis,  ipsam  transtulit  Vide  pag.  127,  a  a6. 


i6*  APPENDIX 

b44-P.jj.  131^3.         Adhuc.   eiusdem    rationis    est    quod    aliquis   naturaliter    desideret  per  s«am  suas  substantias  33- 

unum  et  quod  naturaliter  refugiat  suum  contrarium  et  tristetur  de  ipso.  discursiva  et  rationalis  35- 

Sed  quilibet  Homo  naturaliter  refugit  mortem  et  tristatur  de  (ipsam)  divinam  essentiam  cognoscant  videant.  §  Adhuc.  In-    mter^i  et  4». 

ipsa,  non  solum  (ut  nunc)  cum  sent  eam  sentit  nunc  (eam  tellectus  cuiusque  intelligentis  intelligit  rem  secundum  modum  suum. 
refugiens)  sed  (etiam)  cum  eam  recogitat.  (Naturali  ergo}  ;  Unde  nos  intelligimus  res  materiales  immaterialiter  quae  sunt  infra 
Naturaliter  igitur  homo  perpetuum  esse  desiderat.  Hoc  autem  (quod  nos  superiori  modo  quam  sint  in  seipsis,  intelligimus  enim  naturas 
non  moriatur  homo)   non  potest  assequi  universales  earum  per  abstractionem  a  principiis  materialibus  (imma- 

j  g_  Impossibile   est  igitur  quemcumque  in  hac  vita  hominem       terialiter  et  universaliter)   ad   res  vero   quae  sunt   supra   nos,  scilicet 

^tOtaliter)  esse  felicem  cum  felicitas  quoddam  bonum  continuum  substantias  separatas,  non  possumus  intelligere  secundum  modum 
esse  credatur.  'o  earum  sed  secundum   modum  nostrura.  propter  hoc  non  intelligimus 

Pelicitas  autem  est  maxime  desideratum  et  amatum  (deside-  substantias  earum.  Sed  Deus  est  superior  omnibus  substantiis  separatis. 
ratur  et  amatur.  Maxime  igitur)  eius  ergo  amissio  magnam  Nulla  igitur  earum  imelligit  Deura  per  modum  quo  ipse  Deus  est,  sed 
tristitiam    habet.  unaquaeque  per  modum  substantiae  suae.  NuIIa  igitur  earum  per  hoc 

,6,  certum     est     quod     amitteretur     (saltem)     per    mortem,       quod  intelligit  suam  substantiam  m<e//i  cognoscit  Deum  secundum  eius 

et  quod  in  vita  continuari  non  potest  ,;  substantiara.    §    Amplius.   Similitudo  per  quam  d  intelligibilis  4»^ 

20.  ab  operatione  virtutis  cuiuslibet  . . .  huiusmodi  morbos  per  quam  intelligitur  de  aliquid  . . . 

30.  Unde  Ad  veritatem  (enim)  intelligendam  (plene)  quod  substantia  separata  per  hoc  quod  intelligit  se  intelligat        b  6- 

j7.  in  hac   vita.   Unde  non   est  necessarium  ultimam  hominis  felici-       divinam   substantiam 

tatera  esse  nunc  ia  vita  ista  Et  haec  videtur   .  .  .  Item,   Divina  natura  est  aliquid   in  quo   est   unura  esse  vivere  in-  9- 

41.  quae  maxime   constantes   permanentes  =»  telligere  <ve!>  (et)  quicquid  aliud  de  Deo  dici  potest,  ut  in  primo  libro 

44.  quasi  diceret  et  secundum  se  quasi  non    simpliciter   ad  feli-       ostensum  est.  Non  est  autem  possibile  quod  aliquid  creatum  sit  huius- 

intcr 45  ei  4t>.  citatem  pertingeutes  sed  modo  humano.  Unde  et  quia  videbat  modi,  cum  Omne  creatum  ad  aliquod  genus  vel  speciem 
quod  felicitas  de  ratione  felicitatis  esset  quod  sit  bonum  sufEciens  quasi  terminetur  terminatur.  (Divina  autem  essentia  .  .  .  OStensum 
desiderium  quietans,  et  perfectum  quasi  nullum  habens  raalum  aro-  est).  Impossibile  est  igitur  quod  per  aliquid  Creatum  di- 
mixtum,  et  continuum  et  permanens,  posuit  felicitatem  in  illis  in  quibus  2;  vina  substantia  videatur.  nam  quaelibet  species  ad  aliquid  deter- 
haec,  etsi  non  simpliciter  sitit,  sunt  tamen  in  eis  maxime  inter  alia  quae  minatum  se  habens,  puta  vitae  vel  sapientiae  vel  alicuius  huiusmodi, 
in  hac  vita  homini  possunt  adesse.  Sic  enim  inveniuntur  procedere  omnes  hoc  tantum  de  illo  Deo  repraesentaret.  Substantiae  autem  separatae 
suae  rationes  quibus  probat  in  operibus  virtutis  et  in  speculatione  ulti-  creatae  sunt,  ut  in  secundo  lib.  ostensum  est.  Non  est  ergo  possibile 
mam  hominis  felicitatem  consistere.  §  Utrum  autem  hanc  sententiam  dc  quod  per  naturas  suas  vel  per  aliquas  quascumque  similitudines  di- 
felicitate  prosequutus  fuerit  quia  non  aestimabat  aliam  vitam  hominis  post  ;o  vinam  substantiam  cognoscant. 

hanc  esse  anima  hominis  cum  corpore  pereunte,  vel  quia  ea  quae  sunt  Praeterea.    Omnis    intelligibilis    species    per    quas   quam  li- 

post  hanc  vitam  ab  eo  per  certitudinem  comprehendi  non  poterant,  non      scitur  intelUgitur    quidditas 

est   praesentis  intentionis  disserere,  quamvis  Quidam  tamen  comraen-  unde  et  orationes  per  quas  scimus  quid  est  de  rebus,  intellectua-  '7- 

tator  graecus  in  X  eth.  ostendere  nititur  quod  Aristoteles  voluit  felici-  ''"m  {conceptionibus)  conceptionum  signa  existentes  (significantur 
tatem  contemplativam  in  hac  vita  incipere  et  in  futura  vita  perraanere.  55  significantes  quod  quid  est,  terminos  et)  definitiones  VO- 
Quod  colligit  ex  hoc  quod  dicit  Aristoteles  ibidem  quod /e/iciVas  con-       Camus. 

templatio  est  diuturnior  quam   actio   raoralis  virtutis.  Unde  cura  actus  Cum   quaelibet  similitudo  Creata  finita  sit,  Deus   autem   infi-  a». 

moralium  virtutum  usque  ad  finera  huius  vitae  permaneant,  relinquitur       "^'Ws  (alicuius  generis  determinati,  non  autem  Deus) 
quod  contemplativa  felicitas  erit  etiam  post  hanc  vitara.  Sed  utrum  sic  Divina  substantia  est  suum  esse,  ut  in  primo  ostensum  est  26. 

vel  aliter  diuturniorem  intellexerit  non  est  curandum  ad  praesens  40  {secundum  hoc  igitur}  ipsum  igitur  esse  cuiuslibet  rei  est  propin- 
§  Quod  autem  praedicta  responsio  . . .  quissima  similitudo  Dei  in  re.  Ipsum  autem  . . .  probatum  est. 

b  6.  in   hac   vita   (ut  OStensum   est)  Hoc  autem   quo   intelligit   substantia  separata   non  est  suum  esse  sed 

9.  quia  natura   enim   nihil  facit   frustra.  sua  quidditas  vel  forma.  Non  enim  est  I»  substantia  separata  idem  se- 

10.  si  nunquam  posset  terminari  (impleri)    .  .  .    terminetur  (im-       cundum   idem   ens   et  intelligens,  sed  secundum  suam  naturara  intel- 
pleatur)  4;  lectualis  est,  quae   est  sicut  forma  intelligibilis  determinata  et  deter- 

18.  semper  tendunt  se  habent  Ut  moti   et  tendentes.  minans   intellectura    ad   intelligendum.  Non   igitur    substantia    separata 

2\.  sicut  etiam  dicitur  in  II  Metaph.,  et  quod  quisque  invenit  licet      per  hoc  quod  suam  essentiam  Dei  essentiam  videre  per  hoc  quod  in- 

sit  parvum,  tamen  quod  intellectum  ab  omnibus  habet  aliquam  quanti-  telligit  se  intelligere  potest  divinam  substantiam.  (Essentia  igitur 
tatera  Non  sunt  igitur  homines  .  .  .  substantiae  separatae  non  est  sufficiens  medium  quo  Deus 

»4.  .  inspeculatione,  ?«aeesfcog-M//ioperquamquaeriturcognitio  so  per    essentiam    videri    possit  sicut  per  simiiitudinem  suae  es- 

3».  Intellectus    autem    possibilis    noster    est   in    potentia  ad     sentiae). 

omnes   formas  rerum  sensibilium  §  Cognoscit  autem  de  Deo  substantia  separata  inquantum  (per  hoc     Inter  31  et  3». 

35-  non   erit   ex  tOtO   in   actu   nisi  quando  nec  in   ultimo   SUO       quod)  seipsam  intelligit,  de  Deo  quia  est  (et)   quod   non  est  id  quod 

fine  nisi   quando  . .  .  ipsa  est,  nec  aliquid  eorum  quae  sub  ipsa  sunt  vel  de  quibus  cognoscit 

P«g.  133  b5.  sicut  angeli  1«  caelo   qui   vident  semper  Deum  in    caelis  SS  quid   est.  Item  quod   est  aliquid  omnibus  altius,  et  ulterius  quod   est 

omnium  principium.  §  Videtur  autem  secundum  hoc  alicui  quod  cognitio 

Cap.    XLIX.      QuOD    SUBSTANTIAK    SEPARATAE    non    vident      quam   de   Deo   habent  substantiae  separatae  inquantum  cognoscunt 

Deum  per  essentiam  ex   hoc  QUOD   COONOSCUNT  EUM  per      seipsas  «011  sit  maior  ea  quam  nos  hic  de  Deo  habere  possumus  Dei 

SUAM  essentiam.    A.    5o  r    b  2.  cognitionem  ex  sensibilibus  colligentes  et  ex  nobis  ipsis  (§  Ad  hanc 

60  autera  cognitionem    substantiarum   separatarum   quara   habent  de  Deo 
Pag.  134,  in  tit.  substantiae  separatae  ex  hoc  quod  cognoscunt  non  vident  .  .  .       etiam  nostra  cognitio  quam  de  Deo  in  hoc  mundo  hac  vita  habemus 

Utrum  haec  ipsa  COgnitio  qua  substantiae  separatae  (et  attingit)  Nam  et  hoc  ipsum  de  Deo  cognosciraus  etiara  demonstrationis 
animae  post  mortem)  COgnOSCUnt  Deum  per  suas  essentias  via,  primo  quidem  quod  est,  secundo  quod  nihil  est  eorum  quae  nos 
et  animae  mentes  humanae  post  hanc  vitam  inquantum  et  seipsas  et  suraus  vel  quae  nos  comprehendimus,  tertio  quod  est  aliquid  omnibus 
alias  substantias  separatas  cognoscunt  sufficiat   ...  65  eminentius,    item  quod   est   omnium  principium.  (Cognoscit  tamen  3»^ 

II.  ad  cognoscendum  de  causa  quod  sit  et  quod  tales  habeat     substantia   separata  de  Deo  per  hoc  quod  per   suam  substan- 

proprietates   (talis   sit),    sicut  fit   (accidit)    in  scientiis  quae     tiam  de  Deo  quia  est  ...  cognoscimus  quia  est  et  ulterius 
(causam)   demonstrant  per  effijctum.  causalitatem  eius  et  eminentiam  respectu  aliarum  rerum  quae  non 

14.  ita  quod  in  similitudi  ipso  effectu  videatur  causa  sunt  quod  ipse,  percipimus  et  quod  causa  aliorum  est  . . .  re- 

»»•  ^^^  videtur  effectus  et  videtur  et  causa  70  motus).  Et  hoc  est  ultimum  . . .  dum  eum  supra  nos  esse  (de 

'3-  Tertio  modo  ita  quod  effectus  ipsa  similitudo  causae  in      eo  quid  non  sit)  cognoscimus. 

effectu   sit   forma   qua  cognoscens   cognoscit   causam   suus  accessit  ad  caliginem  in  qua  erat  est  Deus  ^»«.135«  3.. 

effectus  .  .  .  per  formam  suam  qua  est  cognosceret  ...  ad  infimum  aliquid  superioris  a  5. 

30  nisi  sit  effectus  causae  adaequatus  qui  tot  in  quo  tota  haec  ipsa  cognitio  nostra  •  6. 

virtus  causae  exprimatur.  ,,      „am  Quod  per  singula  patet.  Nam  ...  7- 


a  I. 


25- 


a  v8. 


la. 

•  Cf.   annot.  ad 
locum. 


loc. 


APPENDIX  •                                              i^* 

«o-'6.             (Substantiae  autem  separatae  . . .  propinquiores  effectus  ponimus  accedit  quod  Averr.  ponit.  Ponit  enim  ipse  quod  intellectus 

divmi  .  .  .   quod  Deus  est)  possibilis  intelligit  intellectum   agentem  et  substantias  separatas,  unde 

>8.                   quanto  plura  extranea  (et  magis  propinqua)  quis  ab  aliquo  relinquitur  quod  intellectus   agens  in  illa   intellectus  cognitione  quam 

remota  esse   COgnoverit,  tanto  magis  .  .  .  ponit  substantiarum  separatarum,  erit  esse  poterit  quasi  species  qua 

plura  COgnoscunt  quam  nos  et  per  consequens  plurium  re-  5   intellectus  intellieit  possibilis  intelliget  substantias  separatas,  sicut  nunc 

motiones   a   Deo   eis   innotescunt  quam  nobis  (et  quae   SUnt  Deo  intelligit   res    materiales    per    species    intelligibiles    a    phantasmatibus 

magis  propinqua:  et  per  conseqnens  suo  intellectu  plura  abstractas. 

et  magis  propinqua  a  Deo  removent  quam  nos).  Cum  autem  .  .  .  quae  respondeat  (sit  similitudo)  rei  in- 

mfima  regni  officia  ut  bombi  vel  villici  qui  cum  quibus  tellectae,  potest  impossibile  videri  potest 

ab  °°"  '^^-  '"^  ^°^'^°^"^  '■^S''  eminentiam  sicut  aliquis  in  .0      cum  divina  essentia  sit  quiddam  per  seipsam  seipsum  • 

^^^'^'  subsistens  ac  per  hoc   non  possit  alicuius  informativa  esse,  prae- 

«7-                substantiae  separatae  quae  al  quibus  altissimi  rerum  or-  sertim  cum  (et)  in  Primo  ostensum  sit  quod  Deus  nullius 

dmes  noti  sunt.  potest  esse  forma. 

Ad  huius  igitur  intelligentiam  veritatis  considerandum  est        a  15.33, 
Cap.   L.   QUOD  IK  NATURALI   COGNITIONE   QUAM  HABENT   SUB-  ,j  quod  species  intelligibilis  quandoque  quidem   est  aliquid   intrinsecum 
STANTIAE  SKPARATAK   DE  Dko    non    quikscit  KARUM  NATU-      substantiae   intellectus,   vel    potius  ipsa   substantia,   sicut   dictum    est 
RALK  DKSIDERIUM.    A     5o  V    a  46.  supra  de  substantiis  separatis  quod  per  suas  substamias  Deum  quoquo 

modo  intelligunt;  quandoque  vero  est  aliquid  a   substantia  intellectus 

Pag.  ,38^7.  magis  non   quiescit  naturale   desiderium    sed   adhuc   inci-       alienum,  sicut  maxime  patet  in  intellectu  possibili  quo  nos  intelligimus, 

tatur  maglS  ,0  cui  species  intelligibiles  adveniunt  aliunde,  unde  planum  est  quod  non 

«  10.  unde  ex  hoc  homines  philosophari  incoeperunt.  sunt  ipsius   substantia  neque  aliquid  de  substantia    eius.   dictum  Est 

'4.  nisi    sicut  cognoscunt  COgnitis   substantiis   effectuum   etiam       autem  (ostensum)  quod  visio  divinae  substantiae  non   potest  esse  per 

substantiam   causae   COgnoscant.  aliquam   substantiam   intellectus   creati.   Cum   igitur   ponimus    in    co- 

'5-  Per  hoc  igitur  quod  substantiae  separatae  sci  cognoscunt      gnitione  qua  Dei  (a  nobis  substantia)  videtur  ipsam  divinam  essentiam 

*3-  ad     demonstrandum   illud  quod  quaeritur   quia    est    aliquid  ^  esse  ut  speciem   qua  videtur,  non  sic  ponimus   quasi  ipsa  sit  forma 

J7.  Videmus    autem    quod    scientes    (videntes)    .  .  .   ErgO    et       intrans  substamiam  alicuius  rei  creatae,   sed  per  modum  quo  species 

scientes  (cognoscentes)  intelligibiles  sunt  extra  substantiam   intelligentis.  sic  autem  est  In  vi- 

37-  cuilibet   lineae  fnitae   datae  qualibet  linea  finita   data  sione   autem   qua   ipse   suam  essentiam  videt,  ipsa  divina  essentia  est 

*°-  intellectus  autem  Altitudo   autem   et   virtUS   cuiuslibet  sub-       species  quae  est  intellectus  substantia,  ut  in  primo   lib.  ostensum  est. 

stantiae  creatae  soltem.    considerandum   est  quod  substantia    quae   est  per 

*^-  per   hoc   quod    cognoscit   substantias   creatas  sed  adhuc     seipsum  *  subsistens  potest  esse   est  vel  forma  tantum  vel  •  Cf.  annot.  ad 

tendit  in  aliq  quantumcumque  eminentes,  sed  adhuc  natu-     forma  in  materia   compositum   ex   materia   et  forma.  Illud 

rali  desiderio  tendit  .  .  .  igitur  .  ,  .  non  potest  alteri  adesse  ut  (alterius  esse)  forma, 

b  26.  Ex  quibus  concluditur  ex  necessitate  quia   forma  in  eo  non  potest  est  iam   contracta  .  .  .  Illud 

33.  tam  in  sublime  ferat  inquiescibiliter  35  autem  .  .  .  potest  alteri  adesse  ut  (alterius  esse)  forma,  dum- 

35.  nostra   desideria   vel   delectationis   vel  amoris   vel  cuius-      modo  esse  suum  sit  alteri  communicabile  tale  quod  ab  aliquo 

cumque  alterius  .  .  .  in  quacumque  re  (aliis  rebus)  quiescere     alio  participari  possit,  sicut  in  Secundo  ostendimus  de  anima 

■        lo^"*'  *""°''  ***    potest.*  humana    quod,  licet  in  se  sit  quaedam  substantia  subsistens,  tamen, 

38-  nisi  ad  summum  rerum  cardinem  pervenerit  et  factorem       quia  esse  sui  suum  est  alteri  communicabile,  potest  esse  alterius  forma. 

Deum   pervenerit.  40  Si   vero   esse   suum  alteri  communicabile  non  esset  (ab    altero 

participari  non  posset)  nuUius  rei  forma  esse   posset  .  .  . 

Cap.  LI.  QuoMODO  Deus  per  essentiam  vtoeatur.  Hoc  autem   sicut  in  esse   substantiali  vel  naturali  videtur 

A  5ov  b5i.  invenitur,  sic  et  in   esse  intelligibili  considerandum  est: 

est   enim   aliquid   intelligibile   subsistens   quod   est   ut  forma   tantum, 
Paj;.  139  bj.  et    a     substantiis    separatis     intellectualibus     separatis     et  4S  aliquid  vero  quod  est  ut  forma  ad  aliquid  determinata:    cum    autem 

a  nostris  animabus  non  separatis,  cuiusmodi  sunt  animae  nostrae  (ab       (enim)    bonum    intellectUS   sit  verum  et    perfectio     eius  *    sit    *  Vid.  annoi.  ad 
animabus  nostris)  verum  ... 

>>  4-  qualis  esse  possit  (debeat)  Alia  igitur  intelligibilia  subsistentia  non  proprie  sunt  ut  non        a  39-5 13. 

P«g.  Ho  ai.  per    ipsammet    essentiam   intellectus   divinam   intellectus     ut  pura  forma  ...  non  autem  ipsum  esse.  Planum  est  ergo 

ipsam  videat  S»  luod  aliae  substantiae  intelligibiles  non   possunt   esse  alicui  intellectui 

Inter  a4  et  35.  gf   quo   videtur.  —   §  Huic  autem  aliquid  simile  conatus  est  po-      \n  forma   species    intelligibilis    qua   intelligat,    Deus    autem  intellectus 

nere  Alex.  Posuit  enim  quod  in  ultimo  Hne  hominis  substantia  quaedam  creati  esse  potest  ut  inteltigibilis  species  qua  aliquid  intelligitur,  licet 
separata,  quae  est  intellectus  agens  secunduro  ipsum,  erit  forma  intel-  non  possit  esse  alicuius  forma  qua  aliquid  sit:  esse  enim  intelligibile 
lectus  nostri  et  per  ipsum  ipsam  intelligemus  substantias  separatas.  non  contrahitur  ad  unum  sicut  esse  substantiale  rei,  nam  quod  in  se 
Dirfert  tamen  haec  positio  ab  eo  quod  in  proposito  necesse  est  dici.  ;;  unum  est  in  multis  tantum  substantiale  esse  habet,  in  multis  habet 
Quo  enim  intelligiraus  est  dupliciter  dictum :  dicimur  enim  intelligere  intelligibile  esse,  cum  quod  ab  uno  intelligitur  non  per  hoc  prohibeatur 
intellectu,  et  intelligibili  specie  qua  intellectus  informatur.  Sic  autem  a  multis  intelligi,  sicut  quod  unum  est  prohibetur  aliud  (^non")  esse 
intellectu  intelligimus  quod  ipse  intellectus  et  eius  intelligere  est  nostrum  multa  esse.  ilpsa  igitur  divina  essentia  unitur  uniri  potest  intelleclui 
intelligere,  specie  autem  intelligibili  intelligimus  non  ita  quod  ipsa  int  creato  ut  faciat  ipsura  intelligentem,  non  autem  ut  faciat  ipsum  existen- 
inquantum  ipsa  intelligat.  Unde  etsi  ponatur  intelligens,  hoc  non  erit  ^o  tera:  sicut  si  esset  lux  corporalis  aliqua  non  in  subiecto,  faceret  adiuncta 
secundum  quod  h  est  species  ea  intelligimus  ut  intelligibili  specie,  visui  ipsum  videntem,  non  autem  faceret  corpus  rem  aliquam  corpo- 
propter  quod  nec  nostrum  eius  intelligere  esset  nostrum  intelligere.  ralem  lucentem;  illud  vero  quod  lucens  est  et  non  lux,  non  faceret 
Posuit  igitur  Alex.  quod  in  illo  ultimo  fine  intelligemus  per  substantiam  neque  videntem  formaliter  neque  visum  videntem  neque  rem  aliquam 
separatam  quam  dicit  intellectum  agentem,  non  quasi  intelligibili  specie,  corporalem  lucentem,  faceret  autem  utrumque  per  modum  causae  agentis. 
sed  quasi  intellectiva  quadam  virtute.  Unde  vult  quod  ipsum  intelligere  ^j  (Manifestum  est  ergo  quod  divina  essentia  potest  comparari  ad  intel- 
quo  intellectus  agens  intelligit  se  et  alias  substantias  separatas  erit  lectum  creatum  ut  species  intelligibilis  qua  intelligat,  non  autem  sic 
nostrum  intelligere,  cum  tamen  intellectus  qui  est  in  nobis,  secundum  potest  comparari  ad  ipsum  aliqua  substantia  creata.  §  ZJcet  autem 
eum,  scilicet  intellectus  possibilis  et  intellectus  in  habitu,  nunquam  pos-  divina  essentia  possit  esse  quasi  forma  intellectus  secundum  esse  in- 
sint  intelligere  nec  intellectum  possibilem  agentem  nec  alias  substan-  telligibile,  non  tamen  potest  esse  forma  alicuius  secundum  esse  natu- 
tias  separatas.  Nos  autem  ponimus  quod  ipsa  essentia  divina  erit  quo  70  rale.  Essentia  e)  (Manifestum  est  igitur  quod  subst  essentia 
intelligeraus  quasi  specie  intelligibili.  Unde  licet  ipsa  sit  intelligens,  divina  .  .  .  alicuius  alterius  *  separatae  .  .  .  non  repugnat.  ,'Jid-  '"inot.  id 
suum    intelligere    non    erit   ipsum    nostrum   intelligere,    sed    nostrum  Hanc  (Haec)    igitur  visionem  imraediatam   (visio   immediata)  b  H- 

intelligere    erit    intelligere    intellectus    nostri,    qui    essentiam    divinam       Dei  repromittit  (repromittitur)   nobis  (in)   SCriptura. 
intelliget,   eadem   quasi  quadam   specie  intelligibili  quodam  modo  in-  et  haec  est  eius  felicitas  in  quo  etiam  intellectualium  substan-  3°- 

formatus  perfectus   et   factus   in  actu.  §   Magis   autem   ad   hoc  quod  7S  tiarum    creaturarum    ultimam    felicltatem   esse  posuimus,  quod  etiam 
SUHUA    CONTRA  Gkntiles  D.  Thomak  Tom.  II.  63 


i8*  APPENDIX 

nobis  divina  scriptura  ostendit,  dicitur  enim  (Unde   dicitur)   prima      sine   quibus  cognitio  compleri  non  potest,  sicut  visus   cognoscere  non 

lo.  III,   Cum  autem  .  .  .  potest  colores  in  tenebris.   Primo  ergo  modo  visio  divinae  substantiae 

!*•  Et  Luc.  XXII  dicitur  (Dominus  dicit),  EgO  disponam  (dispono)      non  excedit  virtutem  cognoscitivara   intellectus  creati,  Iioc  enim  modo 

vobis  .  .  .  "°"  ^"'°>  ^s'  divina  substantia  aliquid  extraneum  ab  intellectus  obiecto, 

J7.  de  quo  habetur  Prov.  ix  a  sapientia  dictum  dicitur  s  sicut  sonus  est  aliquid  extraneum  a  genere  coloris.  Cum  enim  bonum 

intellectus   sit  verura,  ut  Arist.  dicit  in  VI  eth.,  verum  autem   et   ens 

Cap.  LII.   QuOD   NULLA  CREATA  SUBSTANTIA  POTEST   SUA  NA-       convertuntur,  oportet  quod  quicquid   quocumque  modo   habet  esse  et 

TURALI  VIRTUTE  PERVENIRK  AD  VIDENDUM  Dkum  per  ESSEN-      veritatem  non  sit  extraneum  ab  obiecto  intellectus.   Quod  in   aliis   co- 

TIAM.    A.     5 1  r    b  5  1 .  gnoscitiris  virtutibus  non  potest  accidere,  extenditur  enim  eorum  facultas 

10  ad  aliquod  genus  determinatum.  Secundo  autem  modo  aliqua  excedere 

Pag.  144  «8.  per  actionem  ignis  cuius  est  calor  proprium  dicuntur  intellectus  (creati)  virtutem  (etiam  in  materialibus  rebus,  ex 

1  10.  est  proprium  naturae  divinae  cum  cuiuslibet  intelligentis  sit,      eo  quod  non  sunt  facta  intellecta  in  actu).  Est  enim  intellectus  nostri 

operari   enim   .  .  .  virtus  activa  quantum  ad  intellectura  agentem  et  receptiva  quantum  ad 

15-  Amplius.    Forma   superioris   naturae   non  fit  forma   inferioris      intellectum  possibilem.  Res  autera  materiales  non  excedunt  facultatem 

Forma  alicuius   propria  non  fit  alterius   ...  is  intellectus  nostri  propter  hoc  quod  desit  aliquid  necessarium  ad  cogni- 

26.  per  actionem  (quae  est  ex  parte)   eius  quod   est  formale       tionem   ex  parte   virtutis  receptivae,   quia  intellectus   possibilis   de    se 

b  13.  nisi  per  actionem  altioris  naturae  (alterius)  sicut  aqua  non      est  in  potentia  ad  species  omnium  rerum  sensibilium.  Excedere  tamen 

tendit  sursum  nisi  per  aliquid  aliud  ab  aliquo  alio  mota.  possunt  virtutem   intellectus   eo   quod   deest  aliquid   ex  parte  virtutis 

«9'  non  potest   (sic)  intelligi  per   aliquid   creatum  activae,  aut  quia  desunt  (omnino)  phantasmata,  quae,  facta  intellecta  in 

sa.  nisi  per  actionem  eius  (Dei)  qui  omnem  creaturam  tran-  20  actu   per  intellectum   agentem,    movent   intellectum    possibilem,    sicut 

SCendit  scilicet  Dei  intellectus  eius  qui  caecus  nascitur  deficit  in  comprehensione  colorum : 

»5-  esse  ostendimus   esse  aut  quia  desunt  ea  per  quae  phantasmata  fiant  intellecta  in  actu.  Unde 

3<*'  nisi  per  divino   munere  (in  his)  quae  statim   possunt   fieri  intellecta  in  actu  per  solum  lumen 

3'-  (Et)  lo.   XIY  Dominus  dicit,  EgO  ostendam  manifestabo  ei       intellectus  agentis,   nullus    intellectus   defectum  patitur,   sicut   patet  in 

meipsum.  25  primis  principiis;  in  his  vero  quae  fiunt  intellecta  in  actu  mediantibus 

quibusdam  aliis  principiis,  patiuntur  defectum  intellectus  illorum  quibus 

Cap.   LIII.    QuOD  INTELLECTUS   CRKATUS    INDIGET    ALIQUA  IN-       deest   illorum   principiorum  cognitio,  et   tanto    magis    quanto   longius 

FLtraNTIA  DIVINI  LUMINIS  AD   HOC  UT   DeuM  PER  ESSENTIAM       distant  a  primis   princlpiis,  et  quanto   aliquis   minus  efficax  ingenium 

VIDEAT.    A.    5lv    a35.  habet.  Respectu  vero  (comprehensionis)  rerum  immaterialium  inteilectus 

;o  non  patimr  defectura  ex  parte  virtutis  activae,  quia  huiusmodi  sunt  de 

Pag.  146.  In  tlt.         ad  hoc  Ut  -  lege  ad  hoc  quod.  se  intellecta  in  actu,  sed  ex  parte  virtutis  receptivae:  cum  enim  nobilior 

b  i6.  copuletur  de  (ei  de)    novo    intellectui  eius  enim  forma  subiectum  nobilius  requirit,  unde  cum  intellectus  possibilis 

Pag.  147  82.  quod  talis  unio  incipiat/er  esse  per  mutationem  substan-      secundum  se  consideratus  sit  receptivus  specierum  intelligibilium  quae 

tiae   creatae,   quae  quidem   intellectus    creati.    Quae    quidem      a  phantasmatibus  abstrahuntur,   indiget   disponi  altiori  lumine  ad  co. 

mutatio   ...  JS  gnoscenda  ea  quae  a  phantasmatibus  haberi  non  possunt.  Et  per  hunc 

•  10.  in  suae  specie  suae  naturae  modum  omnis  intellectus   creatus   indiget  lumine   altiori  ad    divinam 

•  Cf   annot    ad         P^'"  simplicem  intentionem  intensionem  *  ipsius  virtutis  substantiam  videndam,  cum  facultas  cuiuslibet  intellectus  creati  secun- 
loc.  et  corrige.          pgj.  intentionem  caloris  alio  modo  ut  possit  ef&cere  vehe-       dum  se  considerata  extendatur  secundum  modum  suae  substantiae. 

mentiorem  actionem  in  eadem  specie,  nam  post  intentionem  (Amplius.  Quod  est  Infinitum  inquantum  huiusmodi  .  .  .  27.^1410- 

caloris  potest  aliquod  calidum  calefacere  quae  prius   non  poterat,  aut  40  a  3  1 ,    proportionem    intelligentis    ad    intellectum  rem    intel-   """  '°  "*■  "*'■ 
etiam  (^magis)  eadem  magis  quam  prius.  Alio  modo  .  .  ,  lectam  ...  a  Sg,  ad  credend  ponendum  ...  b  7,  sunt  extra 

14.  receptam  (in  ipso)  de  novo.  facultatem    sensus.    Iiaec  enim   Unde   et    philosophus   .  .  . 

3».  quia  talis  visio  totius  naturae  creatae  facultatem  excedit  (non      b  l3,  prima  ratio  solvitur). 

est  eiusdem  speciei  vel  rationis  cum  visione  naturali  eiusdem         lumen  praedictum  inquantum  est  talis  virtutis  (Dei  similitudo        ^  ^*- 
intellectus  creati,  quod  ex  distantia  visorum  patet).  v>  est  quantum  ad  hoc)  quod  ad  Dei  substantiam  videndam 

b  4.  quae  pertinent  ad  sensum  visum  qui  inter  cetera  ceteros     perducit  quaedam  Dei  similitudo  est. 

sensus  nuUa  intellectualis  creatura  substantia  »7- 

9.  intellectualium  intellectualis  visio.  proportionaliter  subst  suae  substantiae  intelligit.  Unde  nulla  37- 

13.  lux  facit  (quodammodo)  visibilia  actu.  Ex  quo  patet  solutio  tertiae  et  quartae  rationis. 

ao.  Et  hoc  (autem)  est  lumen  so      (Quarta  vero  solvitur  .  .  .  supernaturale) .  39-43- 

•  a.  Vnnoi.  ad       ^P°''  ^^  Apoc.  XXII  .  .  .  Et  Is.  Lx  didtur.  *  Neque    autem   divinae   substantiae    visionem    impedire  +♦• 
'"''•  «'^^ofrige-        Inde  est  etiam  quod,  quia  Deo  idem  est  esse  quod  in-     potest  quod  Deus   dicitur   esse   infinitus,  ut  quinta  ratio 

telligere  dicitur  esse  lux,  I  lo.  i,  Deus  lux  est  et  est  omnibus  causa  proponebat.  Non  enim  sic  infinitus  dlcitur  sicut  invenitur  infinitum 
intelligendi  (quod)  dicitur  esse  lux,  lo.  I,  Erat  .  .  .  et  in  genere  quantitatis,  quod  oportet  esse  ignotum,  cura  species  quan- 
I  lo.  I,  Deus  lux  est;  et  in  ps.  m  lumine  tuo  videbimus  lum  ss  titatis,  ex  terminatione  partium  terminis  et  partibus  consurgat,  unde 
Amictus  lumine  sicut  vestimento  quantitatem  infinitam,  cuius  partes  numerari   non  possunt  nec  termini 

comprehendi,  oportet  esse  ignotum.  Deus   autem  infinitus    dicitur  non 
Cap.  LIV.    Rationes    quibus    VIDEtur    probari  quod   Deus      quasi  partes  infinitas  habens  actu  vel  potentia,  sed  ex  eo  quod  omnino 

NON  POSSlt  videri    per  ksskntiam,   kt   solutiones   EARUM.      nuilam  partem  habet,  nec  alicuius  pars  esse  potest:  sic  enim  est  enim 

A.  52  r    a  1.  ^o  actus  ex  nullo  recipiente  terminatus.  Quod  quidem  non  facit  ipsum  esse 

ignotum,  sed  maxime  cognoscibilem :  quanto  enim  aliquae  formae  sunt 

Titulus   in   AutOg,   non  habetur.  magis  simplices   et  magis  a   materialibus   separatae,  tanto   magis    sunt 

magis  excedit  .  .  .   etiam  magis  quam  secundum  seipsas  cognoscibiles,  quamvis  forte  non  nobis.  (Non  enim    46-Pag.i5o  b  8. 

Lumen  illud  (quod  in  intellectu  [creato]  recipitur)  dicitur  infinitus   privative  .  .  .  Unde  patet  solutio   sextae 

Non  potest  igitur  per  aliq  huiusmodi  lumen  intellectus  &-,  obiectionis). 
creatus  (ad)  divinae  substantiae  ad   ipsara  videndam   copulari 
(visionem  elevari).  Cap.  LV.   Quod  intellectus  creatus 

ex  hoc  ipso  quod  substant  intellectualis  est  non  comprehendit  divinam  substantiam.   A.    52  r   b  3o. 

alicui  naturae  rei  creatae 

§  Huiusmodi  autem  rationes  veritatem  praeostensam  removere  non  70       Quia  vero  modus  cognitionis  consequitur  vigorem  cognoscitivae  vir-   P»g.  151  1 1. 
possunt.   Ad   primae   igitur   rationis   solutionem    sciendum    est    quod      tutis  sicut  et  (Quia  vero)  cuiuslibet  actionis  modus  sequitur 
cognitio  aliqua  virtutem  cognoscitivam  excedere  dicitur  dupliciter.  Uno      efBcaciam  activi  principii  .  .  . 

modo,  ita  quod  totaliter  extra  facultatem  talis  virtutis  {est  extraneum  Lumen  autem  praedictum  multo  deficit  in  virtute  a  divino         a  it. 

tali  virtuti)  existat,  sicut  ccgnoscere  sonos  est  extrafacultatem  virtutis      intellectu  (a  claritate  divini  intellectus). 
(extraneum  virtuti)  visivae.   Alio  modo,  ex  eo  quod  desunt  quaedam  75       ille  qui   (hoc)  novit  18. 


Pag. 

149  Tit. 

1 

16. 
11. 
•3- 

19- 

»3- 

Inter 

826  et  a 

27. 

APPENDIX 


»§• 


b5. 


«9-21. 


24. 


Pag.  155,  in  tit. 
«3- 


14. 

18. 


»3- 

30. 

b  12. 


33- 
Pag.  «56  ai-7. 


I7. 
b  II. 


Pag.  160.  In  tit. 
a  9. 


t4. 

b  1. 


12. 
Pag.  161  a6. 
Inter  a  7  et  a  8. 


a  10, 


b  12. 


Cap.  LVIII.  QuoD  UNUS  alio  perfectius  Deum  videre  potest. 
A.    53  r   al3. 


divinam  substantiam  . . .  Nullus  igitur  intellectus  creatus 
ipsum  De  ipsam  comprehendit. 

divina  substantia  non  excederet  limites  intellectus  creati. 
Intellectus  autem  creatus  limitatur  sub  certo  ad  certam  speciem.  Sub-  intellectus  visionis  autem  qua  intellectus  creatus  divinam    Pag.  162  a^. 

stantia  igitur  divina   esset   aliquid  sub  genere  et  specie  determinatum.   5  substantiam   videt   .  .  . 


Quod   est  impossibile   ut  in  primo  ostensum  est. 
Patet  autem  ex  dict  Non  autem  sic  dicitur  quod 


ut  ostens  ex  dictis  patet. 

PossibUe  est  autem  huius  luminis  diversa»  esse  participationes 
(diversos  esse  participationis  gradus)  .  .  .  unus  Deum  vi- 
dentium  eo  al  eum  perfectius  alio  videat,  quamvis  uterque 
10  eum  videat  eius  substantiam. 

unusquisque  unus  alio  magis  vel  minus 
aliquem  Deum  videntium 

cum  igitur  Intellectuales  (autem)  substantiae  non  omnes 
aequaliter  praeparentur  (praeparantur)  ad  finem 
non   tamen  omnia  cognoscit  quae  Deus  substantiam  suam  ij      virtus  autem  est  quaed  via  ad  felicitatem.  Oportet  igitur 
videndo  cognoscit   quae   per   divinam   substantiam   cognosci      quod  in  di  visione  divina 

possunt.  Non  enim  necesse  est  quod  cogn  Tunc  enim  solum         mansiones  multae  sunt;  et  I  Cor.  xv,  stella  differt  a  stella  (in 
necesse  est  quod,  cognito  aliquo  principio,  (omnes)  eius     claritate):  sic  erit  et  resurrectio  mortuorum. 
effectus  cognoscantur  .  .  .  scilicet  divina  substantia  Deus. 

non  possit  sic  divinam  substantiam  cognoscere  (sic)        20      considerandum  est  quod  sicut  idem  numero  est  primum  quo- 
Quanto  aliquis  intellectus    est   altior  tanto  in  uno  plura     dammodo  contrarius  est  ordo  corporalium  et  spiritualium 


Cap.  LVI.  QuOD  NULLUS  intellectus  creatus, 

videndo  Deum,  videt  omnia  quae  in  eo  videri  possunt. 

A.    52  v   a  16. 

de  necessitate  videt 


COgnoscit.  Unde  cum  prima  demonstrationis  principia  omnibus  homi- 
nibus  sint  communiter  nota,  ex  eis  tamen  plura  cognoscunt  quibus  est 
perfectior  intellectus  (vel  secundum  rerum  multitudinem  .  .  . 
rationes).  s, 

excedit  in  perfectione  omnem  intellectum  creatum.  Plura 
igitur  cognoscit  per  ex  hoc  quod  essentiam  suam  videt  quam 
aliquis  intellectus  creatus. 

Non  autem  videt  cognoscit 

Idem  igitur  est  cognoscere  omne  illud  omnia  ?o 

Proprium  autem  obiectum  intellectus  est  quid  quod 
quid  est. 

hoc  non  habet  locum  in  mathematicis  (sed  in  natura- 
libus  tantum).  Quodcumque  igitur  accidens  (Quidquid  igitur  est 


.  .  .  est  idem   numero   primum   subiectum  .  .  . 

Cap.  LIX.  QuoMODO  videntes  nmNAM  substantiam 
OMNIA  VIDENT.    A    53  r    b  4. 

omnia  videant 
ad  ultimum  suum  finem 
videbit  cognoscet, 

Esse  intelligibile  et  esse  naturale  aequalis  ambi  non  est*mi- 
noris  ambitus  quam  esse  naturale. 
quae  non  sunt  habent  esse  naturale 
Moysi  petenti  suae  subst  divinae  substantiae  visionem 
Si  enim  per  omnia  illa  intelligantur  quae  sub  uno  ordine 


tamen  omnia  cognoscit 

Dei  substantia  maior  maius  est  aliquid  quam  omnia 
Maius  tamen  est  Perfectioris  tamen  cognitionis  est  .  . 

Cap.  LVII.  QuoD  OMNis  intellectus, 

CUIUSCUMQUE    GRADUS,  PARTICEPS  ESSE  POTEST  DrviNAE  VISIONIS. 

A.    52  V    b  24. 


«5- 
8. 


21. 

28. 

b  1. 


26. 

27- 


Pag.  163.  In  tit. 

a  4. 

b  i. 

Pag.  164  a6. 
*  Cf.  annot.   ad 
loc.  et  corrige. 

a  10. 

3«- 
39-b  11. 


in  re  quod)  non  potest  cognosci  per  cognitionem  substan-  3;  (ad)  universi   comprehenduntur  et  ad   perfectionem  pert  ipsius 

tiae  rei  (eius)  oportet  esse  intellectui  ignotum.  pertinent,  ostensum  manifestum  est  ex  dictis  quod  videntes 

voluntas  non  intend  tendit  in  sua  volita  omnino  naturaliter     divinam  substantiam  omnia  vident  nec  quantum  ad  haec  unus 

Non  potest  igitur  aliquis  intellectus;j«r  cognoscere  voluntat     alio  plura  in  Dei  substantia  videt  (ut  rationes  . . .  omnia  quaecum- 

quid    volens   velit,  nisi    forte  per  aliquos    effectus  aut  per     que  ad  perfectionem  naturae  pertinent  .  .  .  quaecumque 

causam,  sicut  .  .  .  voluerit;  aut  per  causam,  sicut  Deus  vo-  4ofacta  sunt  a  D  per  Dei  Verbum  . . .  proprietates  et  virtutes 

luntates  nostras  (sicut  et  alios  suos  effectus)  cognoscit  non  autem   individua  . . .    individua   autem    enim    .  .  .   virtutes 

intellectus  creatus  non,  etsi  Dei  substantiam  videat,  non     naturas  et  virtutes  .  .  .  appar  potest  esse  manifestum). 


Si  vero  per  omnia  intelligantur  omnia  quae  Deus  in  seipso 
suam  essentiam  videndo  cognoscit  ... 
4S      Et  hoc  quidem  quaritum  ad  tria  (Hoc  autem  considerari  potest 
quantum  ad  plura).  Primo   quidem 

Omnia  enim  (huiusmodi)  nullus  cognoscere  potest  cognosci 
non  possunt   nisi   eius  virtus   comprehenderetur   quae  est 
activum  rerum  principium  et  se  ad  infinita  extendit. 
!o      quasi  dimensionibus  quantitatis  Deus  qui  est  omnino  incor- 
potest  perduci  particeps  esse  potest  poreus  magnus  esse  dicatur  (sit  magnus) 

omnem   creatam   naturam   excedit  secundum  virtutem.  quas  omnes  cognoscere  non   potest  nisi  intellectus  qui 

Quod  autem  est  non  naturale  non  procedit  secundum  naturae  ordinem      (nisi)  divinam  bonitatem  comprehendat. 
(Quod  autem  fit  virtute  supernaturali  non  impeditur  propter         Ratio  enim  cuiuslibet  rei  factae  est  ex  fin  sumitur  ex  fine 
naturae  ordin  diversitatem  .  .  .  infirmetur).  ^'i      omnes    rationes    rerum    creatarum    posset  cognoscere  co- 

Diversus  ergo  gradus  naturae  (intellectualis)  gnosceret,  si  cognosceret  .  .  . 

infimum  in  intellectuali  tali  natura  et  divinam  bonitatem  et  sapientiam  comprehendere 

Distantia  supremi  intellectus  secundum  ordinera  naturae  .  .  .  nisi  Spiritus  Dei,  <§  Inter  haec  tamen  tria  differentia  est. 

supremi  Nam  cognitio  eorum  quae  Deus  potest  facere  ex  ipsa  cognitione  divinae 

distantia   ad  intellectum  secnndum  ordinem  naturae  infimum  60  substantiae  dependet,  et  similiter  cognitio  rerum   factarum,  et  ideo  de 

est  finita.  Ws)  (§  Primorum  autem  et  secundorum)  tanto  alius  alio  plura  cognoscit 

non   potest  facere  variationem   (sensibilem  facere).  quanto  Dei  substantiam  perfectius  videt,  nullus  tamen  omnia  nisi  soius 

per  lumen  gloriae  praedictum  Deus,  qui  suam  substantiam  coraprehendit.  Eorum  vero   quae  in  sola 

§  Amplius.  Quod  potest  virtus   maior  minori  auxilio,  potest  virtus      Dei  voluntate  consistunt  <cognitio  non  dependet  ex  cognitione  divinae 

minor  eiusdem   generis   auxilio  maiori.  Si  igitur  intellectus  supremus  «$  substantiae,  sicut  etiam  in   aliis  volentibus  patet,   horum   ergo)   non 

potest  elev  in  ordine   naturae   potest  elevari  ad  visionem   divinae  sub-       propter  hoc  plura   scit  aliquis   quia   perfectius  Dei  substantiam  videt, 

stantiae  per  virtute  alicuius  luminis,  intellectus   inferior  potest  elevari      sed  propter  hoc  quod   ei  plura  revelantur  a  Deo.  Unde  et  Apostolus 

virtute    superioris   luminis    efficadoris.  Virtus    autem   divina   cum   ad      post  praemissa  verba  subiungit,  Nobis   autem  revelavit  Deus  per  Spi- 

nuUum    effectum    terminetur,    ul    in    secundo    ostensum    est,    potest      ritum  suum.  Probabile  tamen  cst  quod  de  hisetiam  plura  proximioribus 

inferiori  intellectui  efficacius  lumen  infundere.  Non  igitur  refert  quantum  70  sibi  <per  visionem  suae   substantiae)  in  illa  felicttate  ultima  revelat. 

ad  visionem  divinae  substantiae  quis  cuius  ordinis  in  naturae  gradibus      <Cognoscere  autem  haec  orania  possibile  est  alicu!  intellectuicreato,  cum 

sit  intellectus.  hoc  absque  divinae  substantiae  coraprehensione  possit   accidere.  Unde 

Naturale  autem    desiderium    non  potest  esse   inane    nec      credimus  quod  omnium  horum  cognitionem  prae  aliis  anima  Christi 

alicuius  impossibilis.  acceperit,  quod  ei  competit  quasi  totius  sanctificationis  actori  mediatori, 

qui  dicebant  quod  intelleetus  hom  anima  humana  ...      7S  ut  postmodum  prosequemur). 


b  12. 
16. 
18. 

»7- 
32. 
33- 


41 
Post  b  52, 


Pag. 

.67: 

34. 

a 

.8. 
10. 
14- 

20*  APPENDIX 

Cap.  LX.  QuoD  viDENTES  Deum  omnia  simul  vident  in  ipso.  per   mutationem   alicuius   eorum   vel  nova  eniin   Relatio  41. 

A.    53  V   a  23.  enim 

videt  Deum  per  hoc  quod  divinae  subst  ei  quodammodo        b  2. 
quaecumque  autem  i»  uno  una  specie  videntur,  oportet     unitur 
simul  videri  et  una  visione  videri:   oportet  enim  ut    (cum)  5       Si   ergo   visio   illa  desinat   unione  esse  huiusmodi  desi-  3- 

visio  principio  visionis  respondeat  nente  .  .  . 

simul  omnino  omnia  contempletur  substantia  etiam  intellectualis  non  subiacet  variationi  nisi  per  9- 

Summa   (et  perfecta)   felicitas  accidens,  inquantum  aliqua  movent  eam  nunc  ad  aliquid  agendum  vel 

Ea  ieitur  quae  sic  in  Dei  substantia  videntur  (per  visionem  volendum  quae  non  movebant  prius,  quae  secundum  se  subiacent  va- 
divinae  substantiae,  qua  beati  sumus),  omnia  secundum  10  riationi,  super  quae  omnia  elevabitur  (elevatur  supra  omnem  mu- 
actum  videntur.  tationem)  cum  Dei  substantiam  videt. 

,g_  Unaquaeque  res,  cum  pervenerit  ad  suum  ultimum  finem,         tanto  est  magis  minus  mutabile  et  magis  perseverans.  14.. 

quiescit  sicut  cum  omnis  motus  .  .  .  nulla  creatura  potest  Deo  vicinius  appropinquare  quam  tS. 

j, ,_  Ultimus  autem  finis  intellectualis  intellectus  per  hoc  quod  (quae)  eius  substantiam  videat  (videt). 

y,  intellectus  omnes  (rerum)  species  cognoscit  (ut  ex  dictis  is      Dominus  Deus  noster.  Et  lx,  Erit  tiblDominus  in  lucem  sem-  32. 

patet).  piternam;  et  ibidem,  Populus  tuus  omnes  iusti,  in  perpetuum  habita- 

bunt  terram;  et  lo.  vt,  et  Mt.  xxv,   Ibunt  hi  in  supplicium  aeternum, 

Cap.  LXI.   QuOD  per  VISIONEM  Dei  aliquis  iusti  autem  in  vitam  aeternam;  et  lo.  \i,  Si  quis  manducaverit  ex  hoc 

FIT   PARTICEPS  VITAE   AETERNAE.    A.     53  V    a  46.  pane  vivet  in  aeternum;  et  Ro.  vi,  Habetis  fructum  vestrum  in  sanctifi- 

20  cationem,  finem  vero  vitam  aeternam.  Et  ApoC.  III,  Qui  vicerit  . . . 
Pag.  i68ai.  per  illam  visionem  praedictam  Per  haec  etiam  (autem)  excluditur   error   Platonicorum,  36. 

a  ,0.  est  ergo  Illa  (ergo)  visio  in  quadam  aeternitatis  partici-     qui   dicebant   (separatas)    animas   .  .  .  iterum  ad  miseriis 

patione  perficitur,  huius  vitae  involvi. 

b  3.  Per  obiecta  de  actibus  iudicamus  (actus  specificantur). 

7.  ens  Esse  (autem  divinae  substantiae)  in  aeternitate  est.      ^s  Cap.  LXIII.  Qualiter  in  illa  ultima  felicitate 

10.  &  Adhuc,  Cum  actio  medium  quoddam  sit  inter  actionis  terminum  omne  desiderium  hominis   completur.    A.    54  r    b  33. 

et  eius  principium,  ex  utraque  parte  propriam   mensuram  recipere 

potest  (actu).  Si  enim  principium  actionis  sit  in   tempore,  necesse  quod  quidem  desiderium  hominis  homines  prosequuntur        Pag.  17(5  a  10. 

est  et  actionem  illam  in  tempore  esse.  §   Adhuc.   Si  aliqua  actio  per  visionem  summae  primae  veritatis  in  ipso  summo  rerum         a  13. 

sit  in  tempore,  hoc  erit  vel  propter  principium  actionis  jo  cardine  .  .  , 

vel  quod  est  in  tempore  ...  vel  propter  operationis  ter-         ut   ex  supra  dictis  apparet.  Tunc  enim  perfecte  implebitur  15. 

minum  quod  Dominus   promittit   discipulis    lo.  xvi,  Cum   venerit,   inquit,   ille 

Pag.  169^7.  Neque    etiam    ex    parte    videntis,    quod    est   intellectus,      Spiritus   veritatis,   docebit  vos  omnem  veritatem.   In  hac  enim  vita  ex 

Visio  igitur  illa  cuius  esse  non  subiacet  tempori,  cum  sit  parte  veritas  cognoscitur,  secundum  illud  Ap.  I  Cor.  xm,  Ex  parte 
incorruptibilis  incorruptibile.   Est  igitur   visio   illa  js  cognoscimus,  sed  tunc  perfecte  Spiritu  Sancto  repleti  omnem  veritatem 

b  4.  actio  eius  quam  exercet  secundum  quam  coniungitur  in-     cognoscemus. 

ferioribus  . . .  Ergo  actio  eius  quae  secundum  quam  coniun-         Est  etiam  quoddam  hominis  et  desiderium  et  studium  se-  «6- 

gitur  superioribus,  quae  sunt  supra  tempus  in  aetemitate  cundum  quod  habet  rationem,  qua  inferiora  disponere 
aeternitatem  participat.  Talis  autem  est  (maxime)  visio  qua  possit  potest,  quod  prosequuntur  homine  per  studium  acti- 
substantiam  divinam  videt.  40  vae  vel  civiiis  (et  civilis)  vitae. 

Quod  quidem  desiderium  principaliter  -  '9-27- 

Cap.  LXII.    QuoD  videntes  Deum  in  perpetuum  (Prima  redactio  inchoata)  ad  hoc  est  ut  tota  hominis  vita 

EUM  VIDEBUNT.    A.    53  V    b  21.  secundum  rationem  disponatur,  quod  est  vivere  secundum  (^virtutes} 

virtutem,  Et  hoc  quidem  studium  tunc  omnino  excellenter  complebitur 

Pag.  171  a  1.  illi  qui  Deum  vident  nunquam  videre  desistunt  ultimam  feli-  45  quando  (tota  vita  hominis  Deum  videntis  erit  ordinata}  t  tota  vita 

citatem   consequuntur   ex  visione   divina    nunquam   ab   illa       Deum  {yidentis)  \  ad  bonum  summum  intellectus  erit  ordinata,  quod 

decident  .  .  .  Visio  autem  essentiae  praedicta   .  .  .   Impossi-      est  (primam}  primae  veritati  inhaerere,  a  qua  nulla  voluntatis  per- 

bile   est   ergo    quod   ex   quo   illius   particeps   aliquis    fit,      versitate  - 

quod  unquam   ipsam  amittat.  (Secunda   redactio)   est  ad  bene  vivendum,  quod  est  vivere  se- 

a  29.  alia    COgnOSCUnt    (quae    naturaliter    sunt)  ;    unde    multo  jo  cundum  virtutem.  Quod  quidem  excellentissime  per  illam  visionem  con- 

magis  cognoscunt  utrum   (qualis)  illa  visio  sit,   Utrum  per-       sequentur  secundum   quam  per/ectissime   propinquissime  Deo  coniun- 

petua   .  .  .  gentur,  qui  est  bonitas  summa,  per  cuius  fruitionem  firmabitur  voluntas 

37.  sicut  grave   cum  surs  proiicitur  sursum  in  bono,  sicut  et  ratio  in  vero,  ut  nunquam  voluntas   a   bono   recedere 

b  2.  Nihil    autem    tollitur    per    violentiam    alicuius  nisi  illius       possit,  sicut  nec  ratio  eorum  errare,  ut  supra  ostensum  est,  et  propter 

virtUS  (auferentis)  sit  maior  virtute  eius  quod  causat  causantis  SS  hoc  non  poterit  ibi  esse  contrarium  aliquid  virtuti,  a  virtute  enim  rece- 

id  quod  per  violentiam  aufertur.  ditur  per  hoc  quod  iudicium  rationis   errat  circa  eligenda.  Ostensum 

10.  aut  hoc   erit   .  .  .  aut   (vel)    caecatur    aut    (vel)    aliqualiter       est  enim  quod  per  illam  visionem  omnium  cognitionem  consequentur. 

aliter  impeditur :   aut  erit   .  .  .   (vel   quia  obiectum  subtra-       Error  igitur  et  deceptio  in  eis  esse  non  poterit.  Nunquam  autem  <desi- 

hitur).  derium)  (operatio  quae  est)  secundum  virtutem  <vivendi>  tollitur  nisi 

16.  de  visione  corporali  senSUS  60  per  hoc  quod   iudicium   rationis  pervertitur.  Nunquam  igitur  Conse- 

t8.  non  deest  potest  deesse  facultas   Deum  videndi  quetur  igitur  videns  Deum  ut  nunquam  aliquid  contrariura  virtuti  ope- 

ao.  neque  per  defectum  luminis  quo  Deum  videt  vel  ipsius  De     retur.  §  Adhuc. 

CUm  lumen  illud  .  .  .  (Tertia  redactio)  est  ad  bene  vivendum,  quod  est  vivere  secundum 

»7-3o-  (Nec  etiam   .  .  .   elongamur  ab  ipso).  virtutem.  Hoe  autem    desiderium   tunc  omnino  complebitur,  quia  tota 

37.  quia  sicut    enim    nihil    desiderat    appetitUS    nisi   sub    ra-  *J  intentio  hominis  et  operatio  erit  non  solum  secundum  rationem  sed  se- 

tione  boni  cundum  id  quod  rationera  excedit,  nec  unquam  rationis  iudicium  poterit 

39.  non    potest    esse    aliquod    malum    nec   per   hoc   impeditur      depravari   ut   fontem    deserat   bonitatis,   cui   per  visionem   praedictam 

aliquod  bonum  unitur:  non  enim  cum  enim  ibi  sit  futura  omnium  cognitio,  ut  ostensum, 

Pag.  172  a  14.  vires  sensibiles  .  .  .  in  suis  actionibus  fastidiunt  propter      impossibile  est  quod  sit  ibi  aliquis  error  rationis  in  eligendo,  sine  quo 

immutationem    .   .  .    fastidiuntur     fastidiunt     post     aliquod  V»  a  bono   in  peccatura   decidere  non   contingit.  Affectus   etiam   bonitatis 

tempus   .  .  .  divinae  immensitate  repletus  in  nihil  aliud  quasi  bonum  tendere  poterit, 

»4.  Hoc  autem  non  potest  accid   Divina    autem    substantia    non      sicut  gustus  alicuius  saporis  virtute  omnino  impletus  alterum  saporem 

corrumpit  non   sentit.   Cum    etiam    in    illud  bonum    summum   omnera   bonitatis 

34.  nullus  intellectUS  (creatus)  perfectionem  contineat,  ut   supra  ostensum  est,  non  erit   ahquid   extra 

36.  quod  intell  substantia  intellectualis  75  ipsum   cuius   desiderio   affectus   ab   ipso   recedens   in   malum   incidere 


APPENDIX  21* 

pos&it.   Quia  etiam   ultimus   finis   est,   desiderium   quietat,   ut   ulterius  non   potest  esse  alius  finis    ultimus   nisi  p  bonitas  eius.  27. 

aliquid  desiderari  non  possit.  Et  ideo  perpetua  ibi  est  voluntatis  recti-  Res   autem   participant  divinam  bonitatem  inquantum  per  30. 

tudo,  ad   quam  ordinatur  omnis  virtus  moralis.  Et  ideo  dicitur   Is.  lx,       modum   similitudinis  inquantum  ipsae   SUnt  bonae   perfectio 
Populus  tuus  omnes  iusti,  in  perpetuum  habitabunt  terram.  autem  bo  Id  autem  secundum  quod  res  causatae  a  Deo  maxime 

{Definitiva  redactio)  ad   hoc   est   ut  tota  liominis  vita  s  sunt  bonae  est  ordo  tot  (quod   est   maxime  bonum  in  rebus 
secundum  rationem  disponatur,  quod  est  vivere  secundum      causatis  est)  bonum  ordinis  universi  secundum  hoc  enim  habent 
virtutem  (Cuiuslibet  enim  virtuosi  finis  in  operando  est  pro-      res  causatae  maxime  perfectionem  (quod  est  maxime  perfectum, 
priae   virtutis   bonum,   sicut   fortis   ut   fortiter  agat.  Haec     ut  Philosophus  dicit)  unde  cui  etiam  consonat  Scriptura 
autem  actio  Hoc  autem  desiderium  tunc   omnino   comple-  magis  curat  de  eo  quod  est   propinquius  fini  (ultimo,  45- 

bitur,   quia   ratio   in   summo   vigore   erit,   divino  lumine  10  quia  hoc  etiam  est  finis  aliorum)  sicut  rector  civitatis  magis 
illustrata  ne   a  rectO   deficere   possit).  curat    de  victoria    quam   <arma   bellica)    de   armis   bellicis   per   quae 

37.  Regnabunt  cum   ChristO   et  agnus  victoria   praeparatur,    nam    victoria   est   propinquius    ad   bonum  civile 

ti  4.  haec  autem  ibi  autem  Beati  autem  .  .  .  hominum  *  *  qui        quod  ipse  intendit.  Ultimus   autem  finis   divinae   bonitatis  vo- 

13.  per  cuius  inordinatum  appetitum  homin  et  amorem  ho-      luntatis  .  .  . 

mines  illiberales  et  iniusti  fiunt  is      terminus  (aut  effectus)  Pag.  iSoa^. 

jo.  Gloria  et  divitiae  in  domo  eius.  Sunt  etiam  ibi  Est  etiam  secundum    distinctionem    rerum    naturarum  a  10. 

in  illa  beatitudine  plenitudo  omnis  cognitionis,  quam  naturaliter  desiderat  Ordinare  autem  actiones  aliquarum  rerum  est  (ad  finem  '5. 

intellectus,  <et>  in  qua  consistit  consistunt  verae  divitiae  intellectualis       est)   gubernare   ipsa 
substantiae,  sicut  dicitur  Is.  xxxiii,  Divitiae  salutis  sapientia  et  scientia.  Deus  igitur  per  suam  suae  sapientiae  ptovidentiam  omnes  16. 

30.  quanto  etiam  illud  bonum  per  cuius  unionem  talis  delectatio  jo  rebus  gubernationem  et  regimen  praestat. 

consequentur  (in  quo  delectabimur)  maius  est  ,  .  .  et  magis         qui  dicebant  (omnia)  ex  necessitate  materiae  provenire,        b  'S- 
purum  de  quanto  etiam  illa  delectatio  est  magis  pura  et  per  ex  quo  sequebatur  .  .  . 

fag.  177  a^.  secundum  quod  possibile  est  Hoc  autem  desid  per  cuius 

immoderantiam  .  .  .  Quod  quidem  desiderium  Cap.  LXV.  Quod  Deus  conseryat  res  in  esse.  A.  55  v  ai. 

a  7.  perfectam  immobilitatem  sempitemitatem  aj 

8.  ab  omni  contrario  felicitatis  (nocumento)  securi  Ex  eo  autem  quod  (Deus)  •'ag.  183  ai. 

12.  per  illam  visionem  (divinam)  ordinantur  res  a  Deo  a  9. 

17.  (Unde)  et  secundum  Boetium  qui  (Boetius)  dicit  inquantum  sunt  divinam  divinae  bonitatis  similitudinem  «•• 

b  8.  in  contemplatione  huius  vitae  (quae  est  possibilis  in  hac  vita)      gerunt,   quod   est   finis  rerum,    ut    supra    ostensum    est. 

10.  div  in   Scriptura   (divina)  30  Quodin  humanoregimine  non  contingit:  rector  enim  humanae  societatis 
«2.                   optimam  partem  elegit,  scilicet  contemplandae  veritatis  (con-      utitur  hominibus  iam  praeexistentibus  per  naturam,  et  eorum  operationes 

templationem  veritatis)  ordinat  ad  finem.  Ad  divinam  igitur  ... 

H-  manet  enim  Incipit  enim  contemplatio  veritatis  conservatio   rei  non   est   nisi   continuatio    esse   ipsius.  '?• 

Etdem  autem  eSectui  non  debetur  nisi  eadem  causa,  unde  quod  est  a 

Cap.   LXIV.   QuOD  Deus   SUA  PROVIDENTIA   GUBERNAT  RES.     3(  principio   causa  essendi   alicui  rei   oportet   quod   sit  causa  conservans 

A.  54  V   b  38.  ipsam  in  esse,  Ostensum  est  ...  est  causa  (essendi)  omnium 

rerum  omnibus  rebus. 

pag.  178  a2.  rerum  omnium/'i  ultimus  finis. 'Ex  quo  haberi  potest  est  conservat  res  omnes  in  esse.  §  Adhuc.  Esse  quod  de-  infer  22  et  23. 

(ulterius)    .  .  ,  gubemat  gubernet  pendet  ab  alio,  eo  remoto,   esse  non  potest  <si  enim  remoto  eo  re- 

b  »0.  Quicumque  facit   aliquid    propter   finem,   Utitur    illo    ad  40  maneret,  haberet   esse   absolutum   et   non   dependens.)  Omnis   autem 

finem  sicut  homo  qui  facit  domum  vel  manu  vel  praecepto  utitur  ea       effectus  dependet  a  causa  sua,  cum  effectus  non  sit  nisi  propter  causam. 

ad  finem  dum  eam  inhabitat.  Oportet  igitur  quod  subtracta  causa  subtrahatur  effectus.  Quod  igitur 

11.  Ostensum  autem  est  supra  quod  omnia  quae  habent  esse  efTectus  in  esse  conservetur  est  a  causa  sua,  Igitur  ex  divina  provi- 
quocumque  modo  sunt  effectUS  Dei  Ostensum  est  etiam  quod  dentia  est  quod  res  conserventur  in  esse.  §  Amplius,  Manifestum  est 
omnia  sunt  propter  finem.  Nec  hoc  potest  esse  per  accidens  absque  45  in  rebus  ei  materia  et  torma  compositis  quod  cessante  forma  vel  ma- 
intentione  agentis :  tum  quia  hoc  est  universaliter  et  semper  verum;  tum  teria  res  desinunt  esse.  Forma  autem  sicut  est  causa  compositi,  ita 
quia  secundum  esse  suum  ordinantur  ad  finem  et  secundum  proprias  est  effectus  causae  agentis,  et  similiter  materia  est  effectus  creantis, 
et  naturales  operationes,  ut  supra  ostensum  est.  Unde  relinquitur  quod  sicut  in  secundo  ostensum  est.  Oportet  igitur  quod  res  omnino  et 
omnia  sint  a  Deo  propter  finem  producta  (et  quod  Deus  omnia  quantum  ad  formam  et  materiam  esse  desinerent  si  cessaret  actio 
facit  propter  finem   qui   est  ipse).  „  Dei  causantis  a  rebus,  Est  autem  actio  eius  a  sapientia  procedens.  Per 

Pag.  lygaai.  COrpora    naturalia    etiam    sensu    moventur    et    operantur       providentiam    igitur   divinae   sapientiae    omnia    conservantur    in    esse. 

propter  finem  Item.  *  Nullum  particulare  agens  in  natura  univocum  . . . 

a  aj.  Impossibile   est   autem   quod  aliqua  carenti  non  cogno-     sicut  hic  homo  non  potest   esse   causa   speciei   humanae  iq^'" 

scentia  finem  operentur  propter  finem  nisi  sint  et  ordinate     sed  est  causa  esset  enim  causa  omnis  hominis  etiam  (et  per 

perveniant  in  ipsum  nisi  sint  mota  5s  consequens)  sui  ipsius 

3,.  ab  aliquo  aliqua  cognitione  ordinetur  nisi  inquantum  est  causa  quod  natura  hominis  forma  hu-        b  8. 

jj.  oportet  enim  quod  omnis  inferior  (ars  et)  cognitio  mana  fiat  in  hac  materia 

35.  in  scientiis  speculativis  (et  operativis)  quae  semper  eodem  modo  se  habet  in  omnibus  i6. 

^o.  colHgantur  in  ill  unum  naturalium.   Oportet  ergo  quod  illud  quod  est  per  se  causot  spe-  18. 

4, .  res  distinctas  contrar  et  contrarias  naturas  habentes         c^  cierum  naturalium  Haec  autem  causa  .  .  . 

^3.  in  unum  ordinem  rerum  conveniunt  Ad  speciei  conservationem  species  rerum  »>• 

^5.  a  quibusdam  iuvantur  vel  etiam  operantur  imperantur*  omnes  species  rerum  naturalium  Pag.  is^ai. 

«"Iis!'        "^'         Amplius.    In    caelestibus   corporibus     (Eorum     quae    accidunt  Adhuc.  esse  rei  quantum  in  se  per  se  loquendo  motum  non  implicat         »5. 

circa  caelestium  corporum)  multiformes  motus  apparent  quae      Licet   alicui   existenti   accidat   motus,    tamen    motus    est 

non   sequuntur   ordinem   necessitatis    naturalis,  quorum    ratio    assi-  «j  praeter   esse  rei. 

gnari  non  potest   ex  necessitate    ordinis    naturalis   aliqua    na-  Esse   autem   cuiuslibet  rei  praeter  Deum   habet   causam    quia  iJ. 

turae,  cum   quaedam   eorum   habeant  plures   motus  qui-      est   esse   participatum 

busdam  diversae  velocitatis   el   diversificatos  secundum  longitudinem  Sic  igitur  se  habet  ad  esse  rerum  sicut  se  habet  operatio  16. 

et  latitudinem  (et  omnino  difformes).  divina  sicut  motio  corporis  moventis  ad  fieri  et  moveri 

•  Cf''  annot   ad       omnium  inferiorum  motuum  et  operationum  quae  qui  *    70      ...  per  operationem  divinam.  §  Amplius.  Artifex,  qui  tendit  imer  22  et  23. 
loe.  et  corrige.  gj   aliquid  tantO   magis  participatur  et  perfectius  ad  productionem  esse  omnium  artificialium,  dependet  ab  aliquibus  prin- 

,3.  in    corporibus    inferioribus   ,  ,  .   naturae  similit  dissimili-       cipiis  naturalibus,  sicut  patet  in  domo,  cuius  esse  consistit  in  quadam 

tudine,  invenitur  frequenter  esse   defectus    aliquando  figuratione  et  ordine  partium,  quae  quidem  conservatur  pcr  hoc  quod 

,g,  in  quib  quae   tamen  graviora  levioribus  subponantur  ad  ea  sustentanda.  Et  sic  patet  in  omni- 

19.  quod  non   accidit   (in   substantiis)    intellectualibus  75  bus  artificialibus  quod  illorum  accidcntium   quae   sunt   in  quibus  con- 


23. 

Ct.   annot.   ad 


32*  APPENDIX 

sistit  forma  artificialis,  est  causa  aliquod  principium  naturale,  et  proptcr  (Ex   hoc   autem  manifestum  est  quod  omnia  inferiora  Pag.  i88  a  1-8. 

hoc  artifex  non  operatur  nisi  per  res  naturales  quas  adhibet  ad  aliquam  agentia    non    dant    CSSe    nisi    inquantum    agunt  in  virtute  a  mg.^int) ' " '^ 

actionem,  vel  ad  aliquem  ordinem.  sic  igitur  artifex.  in  Hoc  autem  divina.  Nihil  enim  dat  esse  nisi  ,  ,  .  det  esse.  §  Amplius) 

consistit    (pcrtinet    ad)    fieri    ipsius   artificiati.   Artifex   igitur   non   cst  Quando   aliqua  agentia   diversa*   ...  •  Autog.  f.  57  v 

causa  nisi  fieri  artificiatorum   nisi   quantum   ad  fieri.  Cessante  autem  s        secundum  ordin    quod  sunt  sub   ordinatione  ducis  '  15. 

eius  actione  cessat   ipsum   fieri   artificiatorum,  cuius  est  per  se  causa.  Ostensum  est  autem  supra  (in  primo)  quod  primum  agens  17. 

Cessante  ergo  operatione  eius   quod  est  per  se  causa  ipsius  rei  cessa  Deus*  sub  quoomnesaliaecausae  agentes  ordinantur.  Cum  igitur . . .  *  Vid.  annot.  ad 

esse  oportet  quod  res  esse  desinat.  si  igitur  Quod  igitur  res  conser-  ultimum  in  generatione  est  proprius  effectus  et  primum  in  j^. 

vantur  in  esse  est  ex  hoc  quod  Deus  suara  <operationem>  (actionem)  intentione  est  proprius   effectus   primi  agentis 

continuat  qua  rebus   dat  esse.   §   Item.   Effectus  inductus   ab   aliquo  10       forma    domus  quam  quae    est    proprius    eflfectus   aedifl-         b  j. 

agente  <qui  non  est  natura  nec  pars  naturae)  per   motum  perseverat  catoris  est  posterius  fit  quam  provenit  quam  praeparatio  ... 

in  recipiente,  cessante  motione  agentis,  si  sit  natura   vel  pars  naturae  In   omni  autem  operatione   actione  "5. 

recipientis,  sicut  species  equi  in  equo  genito,  et  etiam  anima,  quae  est  quiescit  operatio  omnis  agentis  actio  8. 

pars  speciei,  cum  per  eundem  modum  iam  sit   in  genito    quo  est  vel  ultim  perfectio  Ultimum   in   bonitate  et  perfectione  in  quod  12. 

fuit  in   generante.   Similiter    etiam  est   si    eflectus   inductus  sit  aliquid  is  (inter    ea    in    quae)    potest    agens    secundum    ...    est    ex 

causaium  consequens  ut  principium  consequens  quasi  principium  vel  virtu  agente  primo 

naturam  ipsam  vel  aliquam  partem  eius,  sicut  calor  impressus  ab  ign  quaelibet   enim   natura   vel   forma   vel  perfectio  17. 

a  generante  in  igne  generato.  Cum  autem  recipiens  non  potest  <ipsum)  sicut     actus    ad     potentia      ad      actum.      Ipsum      igitur  19. 

eflectum  recipere  aliquo  praedictorum  modoruro,  sed   solum  in  natura  CSSe  *  "  S'C  corrige  in 

recipientis  est  ut  sit  in  potentia  ad  ipsum,  impossibile  est  quod  effectus  20       Quod  est  per  essentiam   tale  est  propria  causa  omnis  eius  Pag.  189  aS. 

permaneat  in  recipiente  nisi  continuetur  actio  agentis,  quia  quod  est  in  quod  est  per  participationem 

potentia  non  est  actu  nisi  per  ens  actu:  sicut  patet  quod  lumen  non  (nec)  intelligentia  non  *  dat  esse  nisi  ...  b  9. 

,  .     .  c  /-1  •  •     j  •  ,         •V.annot.adloo. 

recipitur  m  diaphano  neque  sicut  natura  aut  pars  naturae  ipsius,  nequc  g  Uuia  vero  emsdem  est  conservare  res  m  esse  cuius  est  esse  rebus        Pci  t,  ,,, 

sicut  proprietas   principia   naturae   consequens,  sed   diaphanum  in  sua      tribuere,  manifestum  est  quod  sicut  Deus  dat  omnibus  esse  sicut  princi- 

natura  est  solum  in  potentia  ad   lumen,  et  ideo  nunquam  lumen  re-  *!  pale  agens,  aliae  vero  causae  dant  esse  quasi  instrumentaliter  inquantum 

manet  in  aere  nec  in  aliquo  diaphano  nisi  praesentc  illuminante.  Patet       agunt  in  virtute  ipsius,  ita  Deus   conservat  omnia  in  esse  quasi  prin- 

autem  ex  supra  dictis  quod  esse  ipsum  esse  non  est  natura  sive  quid-      cipale  agens,  omnes   autem   aliae  causae  secundae  esse  in  esse  con- 

ditas   alicuius  creati   neque    pars    quidditatis,   sed   ipsa   substantia  rei      servant  quasi  causae  instrumentales  ex  virtute   divina. 

creatae  in  sua  natura  considerata  est  ut  comparatur  ad  esse  ut  potentia 

ad   actum.   Unde   et   partes   substantiae   in   rebus   compositis  dicuntur  5"  Cap.   LXVII.   QuOD   Deus  EST   CAUSA  OPERANDI 

principia  essendi  inquantum  sunt  principia  substantiae  compositae  cuius  OMNIBUS   OPERANTIBUS.   A.    56r    a  l5. 

actus  est  esse,  sicut  si  diceretur  quod  est  principium  diaphanitatis  esse 

principium  lucendi.  Impossihile  est  igitur  quod  esse  remaneat  in  rebus  Ex  hoc   autem    apparet    quod  Deus  in  rebus   (causa    est)    Pag.  190  ai. 

nisi  remota  actione  dantis  esse,  quod  est  Deus,  ut  ex  praemissis  patet.      omnibus    operantibus    operatur    (ut    operentur) .    NuIIa   enim 

Est  igitur  Deus  ionservans  res  in  esse.  3>  res  operatur  nisi  secundum  quod  habet  esse  in  actu  <quia  quod  sim- 

23-4^-  (Amplius.    Sicut  opus   artis   .  .  .   Sed  naluralia   Artificialia      pliciter  non  est  vel  quod  est  in  potentia  tantum  nihil  operatur).  Si  igitur 

autem   ...  §   Item.   Effectus  Impressio  agentis  non  reraanet      esse  rerum  ex  divina  gubematione  conservatur,  ut  ostensum  est,  oportet 
in  agente  in   effcctu    cessante    actione  agentis  .  .  .   proprie-      OfioA  omnes  actiones  rerum  ex  eadem  vfrta/  gubematione  dependeant. 
tates   eorum  (ipsorum  usque  in  finem)  manent  in  eis  .  .  .      (Omne  enim  operans  .  .  .  per  virtutem  Dei.  §  Praeterea). 
absente  recedente  illuminante  . . .  cessante  operatione  divina).  40      Adhuc.  Omnis  operatio  quae  dat  aliquam  virtutem  quae  con-        a  9. 
b  5.  Secundum  autem  utramque  opinionem  positionem  sequitur  aliquam  virtutem  .  .  . 

7.  si  res  in  a  Deo  productae  sunt  in  esse   postquam  non         consequitur  virtutem  formam  ipsorum  u. 

fuerant,  oportet  quod  esse  rerum  ex  divina  voluntate  dependeat         est  a  Deo  sicut  a  primo  principio  omnis  entis  et  omnis  ,6. 

(divinam  voluntatem  consequatur)  bonitatis  et  perfectionis 

«o-  permisit  res  non  esse  quandoque  quando  voluit  4,-      sicut  visio  non  posset  esse  manifestatio  colorum  non  pos-  jj. 

26.  Neque  enim  cum  causa  sicut  structuram  aedium  cum  fabri-     set  esse  cessante  actione  solis 

caverit  quis  abscedit  atque  cessante  ab  atque  abscedente  . .  Et  similiter  patet  quod  mot  de  motu  violento  qui  cessat ...  25. 

32.  qui    dixerunt   ad    hoc    quod  ponerent  sustinere    possent      (ut  ostensum  est). 

mundum  Dei  conservatione  indigere,  posuerunt  .  .  .  sicut  artifex  enim  j^. 

37-  quasi   res   non   indigeret  conservante  suum  esse  nisi  causa  s"      applicatio  virtutis  ad  agend  operationem  est  principaliter  4,. 

agente  nisi  dum  est  in  fieri  (et   primo)    a   Deo  et  primo  . . .  per  aliquem   motum   (vel 

39-  corporalia  corpora  indivisibilia.  corporis  vel  animi  *)  •  vid.  annot.  ad 

44.  nisi  Deus  in  ipsa  <i«xiV  accidens  desitionis  com^/eref  causaret.         Primum  autem  principium  omnis  (utriusque)  motus  44. 

(Similiter  , . .  est  a  Deo  reducitur  in  Deum  . .  .  volentem)        b  3. 
Cap.  LXVI.  QuoD  Nimi,  dat  esse  nisi  inquantum  agit      55      In  omnibus  causis  ordinatis  agentibus  ordinatis  9. 

iN  viRTUTE  DiviNA.  A.  Sy  V   a  mg  inf.,  et  lin.  18  laterculi  semper  oportet  quod  causa  secunda  agat  causae  sequentes  10. 

agant 
In  prinia  scriptura  hoc  capitulum  pars  posterior  erat         omnes  artifices  et  operatores  inferiores  . . .  supremi  artificis  13. 

capituli  quod  nunc  est  LXX,  Quomodo  idem  effectus  sit     architectoris  ...  (ut  in  Primo  ostensum  est). 

a  Deo  et  a  natura  agente.  Postea  kuc  transpositum  fuit,  6a  agentes.  §  Amplius.  Si  aliquid  est  per  se  (et  propria)  causa  intcrbj^etbs^. 
nonnullis  deletis,  titulo  et  nova  introductione  scriptis.  alicuius  nihil  potest  esse  causa  illius  oportet  quod  per  virtutem  eius 
Ibidem  in  margine  ad  transcriptorem  dirigendum,  Auctor  sit  causa  illius  effiectus  quicquid  illud  quocumque  modo  causat,  sicut 
annotavit:  Istum  articulum  pone  supra  ante  duo  folia,  ad  «>  ignis  in  rebus  elementatis  est  causa  propria  caloris,  oportet  quod 
tale  signum  Ojf .  Ad  Jinem  etiam  capituli  LXV  SCripsit:  quicquid  (in  corporibus  inferioribus)  calefacit  hoc  faciat  per  virtutem 
Quaere  infra  post  duo  folia  ad  tale  signum   O-ff .  «s  'g"is  inquantum  ipsam  aliquo  modo  participat.  Deus  autem  est  (proprie) 

§  Hoc  autem  ostenso  manifestum  est  quod  etsi  Deus  sit  universi  per  se  causa  essendi  <quia  ipise  est  ipsum  esse  suura  et  ab  eo  fluit 
Antog.  fol.  57  V  esse  actor  (Deus),  non  tamen  excluditur  qum  secunda  agentia  in  esse  omne  esse  participatum  a  quocumque  quod  non  est  suum  esse)  (ut 
producant  inquantum  agunt  in  virtute  causae  primae,  quae  proprie  est  supra  ostensum  est).  Quicquid  igitur  est  causa  essendi  quocumque 
causa  essendi.  Sicut  enim  instrumentum  inducit  effectum  prindpalis  modo  hoc  habet  inquantum  per  virtutem  divinam.  Omne  autem  ope- 
agcntis  ut  est  motum  ab  ipso,  ita  secunda  agentia  inducunt  per  suas  70  rans  per  suam  operatiOnera  est  (aliquo  modo)  causa  essendi  vel  alii, 
actiones  elTectum  primi  agentis  inquantum  agunt  in  virtute  ipsius,  et  sicut  quando  operatio  transit  in  rem  exteriorem;  vel  sibi  ipsi  (quantum 
proprios  effectus  inquantum  agunt  secundum  virtutes  suas  naturas  con-  ad  esse  perfectum)  sicut  quando  acfio  operatio  manet  in  <ipso>  ope- 
sequentes.  §  Quod  autem  omnes  causae  creatae  non  dant  esse  nisi  rante  quasl  perfectio  ipsius,  ut  intelligere  et  sentire  <nam  quod  per 
inquantum  agunt  in  virtute  primi  agentis  scilicet  Dei,  ex  his  raanifestum  actionem  alicuius  transmutatur  acquirit  aliquod  esse  vel  accidentale  vel 
est.  Quando  enim.  -j  substantiale,   quod   autem    autem  intelligit   vel   sentit  per  huiusmodi 


APPENDIX 


23* 


*  Suppl.  Dei. 

rj. 
36. 


Pag.  199  a  1-6. 


a8. 


•5- 
21. 


32. 
"*  Vide  annot.  ad 
-loc. 

b3. 


10. 

'3- 
20. 

VI. 

3&. 

39- 


45- 


?*«(?.  200  a  15. 
16-20. 


3«- 


46. 
i>  8. 

30. 


33. 

34. 


Non  igitur  formae  species  rerum  separatae  37. 

§  Adhuc.  Agere  consequitur  ei  quod  est  actu  esse.  Si  igitur  hoc  Inter  41  et  43. 
individuum  compositum  ei  materia  et  forma  est  ens  actu,  sequetur  quod 
eius  sit  agere  secundum  quod  est  actu.  Erg  Agit  ergo  compositum 
;  ex  materia  et  forma.  §  Amplius  com  Eiusdem  est  consequi  finem  cuius 
est  agere  propter  finem,  nihil  enim  movetur  ad  finem  ad  quem  non 
potest  perveoire.  Acquisitio  autem  formae  substantialis  est  fiais  altera- 
tionis.  Si  igitur  agens  corporeum  alterat  materiam,  eius  etiam  erit 
causare  formam  in  materia. 

si  igitur  forma  accidentalis  formae  accidentales  . . .  habent  45 

proprias  actiones  ad  alterandum   materiam,  multo    magis   .  .  . 

§  Adhuc.  Ad  unum  effectum  una  actio  terminatur.  Ex  forma  autem  Inter. 
et  materia  fit  unum  sirapliciter.  Igitur  eadem  actio  termi&atur  ad 
formam  inducendo  eam  in  materiam  et  ad  materiam  disponendo  eam 
s  ad  formam.  Concedunt  autem  quod  dispositio  materiae  ad  formam  fit 
per  agens  corporale.  Ergo  et  inductio  forma  in  materia  fit  per  agens 
corporale  et  non  per  aliquam  formam  immaterialem  immediate. 

§  Rationes  autem  quas  inducunt  facile  est  solrere.  Formae  enim    Pag.  301  s-i-^. 
non  est  per  se  fieri,  sed  sicut  non  est  nisi  in  alio  ita  composito,  ita  non 


operationem  acquirit  esse  perfectum)  (Nihil  autem  est  causa  essendi 
nisi  inquantum  agit  in  virtute  *).  Oportet  igitur  quod  omne  operans 
operetur  per  virtutem  divinam. 

Ordinare  autem  res  in  finem  ultimum 

Et  propter  hoc  Et  hac  ratione 

Cap.  LXVIII.  QuoD  Deus  est  UBiauE. 

Periit  autographum  huius  capituli  cum  parvo  quaterno 
in  quo  scriptumfuerat.  Indicatur  tamen  A  56r  h  mg.lat.,  10 
ad  lin.  2j,  ubi  terminatur  cap.  LXVII,  his  verbis:  Quaere 
in  parvo  quaterno  ad  tale  signum,  .a.H-. 

Cap.  LXIX.  De  opinione  eorum  qui  rebus  naturalibus 

PROPRIAS    SUBTRAHUNT    ACTIONES.      A.    56  T     b  28. 

Ex  hoc  autem  quidam  occasionem  errandi  sumpserunt, 
videntens  enim  quod  sacra  scriptura  omnes  effectus  (etiam)  naturales 
divinae  causalitati  attribuit,  putaverunt  (putantes)  quod  nulla  crea- 
tura  habet  aliquam  actionem  in  productione  huiusmodi  ef-  m  fit  nisl  facto  composito.  Unde  nec  generantw  generatur  nec  creatur, 
fectuum  (naturalium)  adeo  quod  dixerunt  (ita  scilicet)  quod  sed  incipit  esse  per  generationem  (?)  compositi.  (Rationes  autem 
ignis  non  calefacit,  sed  Deus  causat  calorem  praesente  ignc.      .  .  .  qui  est  forma). 

Hunc  autem  errorem  ex  script.  conceptum  etiam  rationibus  quod  habet  similem  formam  simili   modo  quod  scihcet 

confirmare  conati  sunt,  ponentes  (ostendentes)  nuUam  for-      participatam,  quod  tamen  agat  .  .  . 
mam  neque  substantialem  neque  accidentalem  neque  nisi  per  »s      sicut  causantur  in  esse  a  forma 
viam  creationis  (a  Deo  produci  in  esse)  cum  Non  enim  ...  in  agendo  agunt  virtute  formae  est  (fit  in)  artificiato  simi- 

(ut  in  secundo  ostensum  est)  litudo 

omne  quod  est  quod  per  se  non  est  ab  eo  quod  est  pcr  (inquantum  agunt  [instrumentaliter]  in  virtute  substan- 

se  derivatum  invenitur  tialium  formarum) 

Accidentales  autem  formas  esse  ponebant  ponebat  quasdam  jo      Ad  producendas  autem  formas  perfectiores  req  sicut  sunt 
materiae  dispositiones  . . .  declinabant  *.  animae  animalium  perfectorum,  requiritur  .  .  . 

Quidam  vero  ex  ad  hoc  argumentum  assumunt  ex  (na-  (Unde  corpus  .  .  .  activum). 

turalium)  corporum  imbecillitate  supposita  aequali  gravitate  aeque   intensa 

nulla  form  nullum  corpus  tardioris  motus  (innaturalis) 

omne  agens  praeter  primum  (quod  creat)  ?s      quod  coadiuvet  ad  (co-augeat)   ipsam. 

unde  virtus  activa  non   videtur   eis   quod    (virtus   activa)  Manifestum  est  etiaro  (Non    oportet  . . .    quod    corpus 

perveniat  usque  ad  substantiam  corporalem.  [omne]  . . .  ab  agendo).  Manifestum  est  enim  .  .  . 

sicut  primum  (Deus)  est  agens  tantum  agitur  enim  agit  enim  unumquodque 

nullum  corpus  habet  virtu  est  activum  omne   corpus   agit  secundum  suam  formam,  ad  quam 

Si   enim   .  .  .  Deus   operatur  in   omnibus  solum   solus,  4»  comparatur  materia  aliud  corpus  (scilicet   patiens)  secun- 
Virtus  autem  Deus  autem  non  variatur  per  hoc  quod  est  in      dum  suam   materiam   ut   subiectum,  inquantum  materia 
rebus  operatur  in   rebus   diversis,  non  sequetur  diversus      alterius  corporis  (eius)  est  in  potentia  ad  formam  huius  corporis 
effectus  ex  hoc  quod  Deus  in  rebiis  diversis  operatur  (ex  diver-       (agentis). 
sitate  rerum  in  quibus  Deus  operatur).  sin  autem  sicut  accidit   in  duobus  corporibus  elementa- 

non  enim  ex  appositione  caUdi  <_sequitur}  calefactio  fit  se-  +;  ribus.  Sin  autem  .  .  . 
quitur  infrigidatio  .  .  .  neque  ex  semine  hominis  sequitur  Non   igitur  est  necessarium   auferiiqus   proprias   actiones 

generatio  alterius  rei  quam  (nisi)   hominis.  Non  igitur  effectus      rebus 
attribuuntur  divinae  virtuti  tantum    sed   etiam  ipsis  rebus  operantibus 
(Non  ergo  . . .  agentium). 

sicut  si  generans    (causa   quae)   dat    corpori    elementari  s» 
gravitatem  dat  ei  motum 

Facere  autem  aliquid  actu  consequitur  ad  hoc  quod  est  Hoc  autem  Quibusdam   (autem)  difficile   videtur  intell  ad 

esse   actU  Haec  enim  duo  maxime  et  principaliter  inveniuntur  in  Deo       intelligendum    (quod   efiectus   .  .  .   agenti). 
(ut  patet  in  Deo):  ipse  enim  est  actus  purus  cui  non  per-  Si   igitur  actio   .  .  .   procedit  a   corpore   naturali,   non 

miscetur  aliqua  potentialitas,  ut  supra  probatum  est,  et  est  etiam  ss  potest   dici  quod  procedit  a  Deo. 
rftfns  prima  causa  essendi  omnibus  (ut  supra  ostensum  est).  Quod   potest   fieri   sufficienter  per   unum  non  debet  per 

est  detrahere  perfectioni  divinae  (virtutis)  multa  fier  superfluum  est  si  per  multa  fiat:  unde  videmus 

Est  igitur  in  detrimentum  divini  honoris  si  dicatur  quod  rebus  creatis       (enim)  quod  natura  non  facit  per  duos  duo  instrumenta  . . , 
subtrahantur  propriae  actiones.  (Detrahit  igitur  haec  positio   di-  inconveniens  superfluum   est 

vinae  virtuti).  «o      inquantum  vel  superius  agens  dat  injluen  virtutem  ipsam 

Si  autem  Sed  bonum  unius  fit  multis  commune  si  ab  uno      inferiori  agenti  per  quam  agit,  vel  .  .  . 
in  alia  alios  derivatur  ut  sicu  sicut  artifex  appUcat  virtutem  instrumentum 

subtrahitur  ordo    rerum   ad   invicem   qui   in    hoc  praecipu  sicut  in  mediis  demonstrationis,  nam  medium  in  quod  sicut  patet 

rerum  enim  ...  in  principiis  demonstrationum 

Deus  Natura  autem  causae  non  cognoscitur  ...  <;;      non  est  inconveniens  quod  producatur  ex  inferiori  idem 

sequetur  quod   nunquam  causa  poterit  natura  causae  pote      cftectus  ab  inferiori  agente  et  Deo 
alicuius  rei  creatae  poterit  cognosci  per  eff^ectum  §  Hoc  autem  ostenso  etc.  Vide  supra  cap.  LXVI. 

naturalis  scientiae  naturalis. 

Item.   Manifestum   est   quod   si   aliquid   est   causa   activa   alterius,  Cap.   LXXI.   QuOD   DIVINA   PROVIDENTIA 

oportet  (Apparet  per  inductionem  in  omnibus)  quod  simile  70  non   excludit  totaliter  malum   a   rebus. 

agat  suum  simile.  A.  Syv  bg  et  58  r  b5-b28.  Fragmenta. 

non  est  tantum  forma  tantum. 

(nam  omne  quod  generatur  nam  omnis  generatio  ex  aliquo  In  capitulis  LXXI,  LXXII,  LXXIII,  tres  lacunae  oc- 

est  [scilicet  ex  materia]   et   ad   aliquid,  scilicet   formam).      currunt  in  Autographo   ex  eo  quod  foL  58  dimidiatum 
Oportet  ergo  ...  7S  eit,  parte   interiori   excisa.   Dejiciunt  ergo :   cap.  LXXI, 


•9- 

11. 

»5- 

28. 

37. 

49. 
b  3. 
6. 
8. 
9-16. 

«9- 

20. 


Pag.  301  b  t 


Cap.  LXX.   Quomodo  idem  effectus 
siT  a  Deo  et  a  natura  agente.    A.  57  r   b  u. 


Pag.  sod  ai. 

»5- 
8 


16. 
b3. 

5- 
20. 


P.  207,  post  bii 
(Amog.  fol.  57  V 
a  10). 


24^  APPENDIX 

pag.    210,    z36-h3g;    cap.    LXXII,   pag.    214,   h33-4i;      gatum   est   ex   aliquibus   dependet  ex   singulis,   quod  autem  dependet 
cav.   LXXIII    vag.   2l5    a  I-pae.  216,   a  25.  ex  contingenti   non   potest   esse  necessarium.   Constat  autem  (aliquas) 

Pag.  209310.  sicut    cum    in  operatione    (effectu)    artificis  .  .  .   contingit      causas   particulares   effectuum   divinae   providentiae  esse  secundum  se 

aliquis  defectus  propter  malitiam  instrumenti  defectum,  et      ccntingentes,  cum  non  semper  eodem  modo  effectus  producant 
sicut  in  homine  hominem  cuius  vis  motiva  est  fortis   con-  s       Hic interrumpitur Autographum  ttsque ad pag.  216  ai5. 
tingit  claudicare.  Vide  antiotationem  ad  cap.  praeced. 

b  4.  propter  defectum  caus  agentium  secundorum 

„.  Tolleretur  etiam  summus  decor  a  rebus  et  optimum  quod  Cap.  LXXIII.  Quod  divina  providentia  non  excludit 

est  in  ipsis  ARBiTRii  LiBERTATEM.  A.  5g  t   ai,  Fragmentum. 

Pag.  jio  a  1.  cum  per  differentias  quibus  res  ad  invicem  differant  dif- 10 

ferunt,  unum  altero  melius  existat.  Esset   igitur  -  Resumitur   Autographum.    Vide   annot.  Pag.  216  325. 

a  7.  Gradus  autem  bonitatis  sunt  differ  diversi  sunt  ut  (superior      ad  cap.  LXXI. 

est  ut)  aliquid  sit  bonum  quod  non  possit  a  bonitate  de-  Agens  autem  voluntarium  assequitur  divinam  similitu-        a  27. 

ficere  et  aliquid  inferior  autem  eo  est  quod  potest  a  boni-      dinem  in  hoc  quod  libere  agit.  Quod  enim  non  llbere  agit  non 

tate  deficere.  is  <t  se  ex  se  agit,  cum  non  sit  in  ipso  agere  et  non  agere,  sed  agit  quasi 

a  3b.  Malum.    Tacet  AutOg.  USque  ad  b  40,   Pcr  haec,   A   58  r       ab  alio  motum  ad  ductum  seu  actum  ad  agendum  vel  ex  vi   naturae 

b  5,  quibus  verbis  praecedunt  istae  lineae  deletae:  Is.  vi,     vel  ex  aliquo  exteriori  agente;  quod  vero  libere  agit  ex  se  agit  quasi 

Excaeca  cor  popuH  huius  et  aures  eius  aggrava;  et  ro.  i,  Propterea  tra-       sibi  ipsi  determinans  finem  actionis  et  terminum  et  modum  agendi.  In 

didit   eos  Deus  in  reprobum  sensum  ut  faciant   quae   non   conveniunt.       quo  constat   quod   primo   agenti   similatur   (ostensum   enim  est  in  se- 

Ex   quibus  auctoritatibus   ostenditur  quod  divina  providentia  mala  non  20  cundo  quod  Deus  non  ex  necessitate  sed  ex  libera  voluntate  res  in  esse 

excludit  a  mundo  sed  quaedam  evenire  permittit,  scilicet  culpas,  quaedam       produxit)  (ostensum  est  enim  in   Primo   liberum  arbitrium  in 

b  40.  vero  ex  ordinatione  ipsius  proveniunt,  scilicet  poenae.  §  Per  haec      Deo  esse).  Non  igitur  per  providentiam  subtrahitur  volun- 

autem  excluditur  quorundam  error  .  .  .  tatis  libertas. 

44-48.  (Esset   autem   .  .  .    si  Deus  non   esset).  §  Praeterea.   Non   repugnat   actioni  superioris  agentis  quod  inferius     Interbs  et  6^ 

4Q.  Excluditur  etiam   Tollitur   etiam  25  agens   per  propriam   formam  et   virtutem  agit,  nam  propria  forma  et 

5«.  sola  autem  illa  incorruptibilia  divinae  providentiae  subdi      virtus  est  principium  actionis  ex  virtute  superioris  agentis,  ut  ex  prae- 

(dicebant)  missis  patet.  Sicut  autem  res  naturalis  per  propriam  formam  et  virtutem 

Pag.  211  a8.  cum  OStensum  sit  omne  agens  agete  actionem  suam  pro-      habet  aliquam  determinatam  actionem,  ita  voluntas  secundum  quod  vo- 

ducere  ...   et  ex  hoc  caus  Deum  esse  omnium  et  effectuum       luntarium  agens  per  propriam  formam  et  virtutem   habet  iudicium   et 

et  actionum   causam  50  electionem  de  suis  actionibus,  in  quo  libertas  voluntatis  consistit.  Non 

b  3.  in   quibus  primo  est  potest  esse   defectus.  igitur  repugnat  actioni  divinae  providentiae,  qua  cuncta  gubemat  et  in 

omnibus   agit,   quod   voluntas   sibi   actionem   determinat  per  propriam 
Cap.    LXXII.    QuOD    DIVINA   PBOVIDENTIA    NON    EXCLUDIT  libertatem. 

coNTiNGENTiAM  A  REBus.  A.  58r  b  29,  Fragmcntum.  Si  autem  libertas  voluntatis  tolleretur,  multa  bona  sub-        b  9. 

5S  traherentur  quae  inter  maxima  computantur. 
Pag.  214  a  12.  vis  germinativa  plantae  ToUeretur   etiam  iustitia   premiantis   et    punientis  quae  12. 

a  u-  causa  necessaria  ex  necessitate  agens  iniustitia  esset  si  non  libere  homo  ageret. 

3»-  scilicet  substantiae  separatae  in   quae   maxime   ad  Dei  si  a  reb  subtraheretur  voluntatis  libertas  17. 

similitudinem  accedunt,  qui  est  omnino  immobilis  et  semper         Per  haec  autem  excluditur  err  opinio  Stoicorum,  qui  se-  24. 

eodem  modo  se  habens.  Quae  autem  (sunt  his  proxima  et)  40  cundum  ordinem  quem  quemdam  causarum  intransgressi- 
moventur  immediate  ab  his  quae  semper  eodem  modo  hWtm  omnia  ex  necessitate  dicebant  provenire,  quem  graeci  ymar- 
se  habent  in  hoc  ipso  quod  moventur  quandam  immobilitatis  menen  vocabant,  omnia  ex  necessitate  dicebant  provenire. 
speciem  retinent  in  hoc  quod  semper  eodem  modo  mo- 

ventur.  Cap.  LXXIV.  Quod  dfv^ina  providentia 

39-  ab  immobilitate  (Dei)  distant  4S  non  excludit  fortunam  et  casum.   A.  59  r  a  43. 

^  "■  cum  igitur  ad  Deum  Repugnaret  igitur  divinae  providentiae 

Inter  5  et  6.  §  item.  Ad  providentiam  pertinet   gubernantis  ut  ad  effectus  certos  AmpHus.  illud  fortuitum  et  casuale  dicimus  Contra  rationem    Pag.  218  a  15. 

consequendos  convenientia  principia  et   debita  media  inveniantur,  sicut       providentiae   esset   .  .  . 

et  dux  exercit  (?)  rector    civitatis   convenientes  ministros  instituit   ad  necesse  oportet  unam  alteri   quandoque   concurrere  a  29. 

officia  publica   peragenda.  Omnes   autem    causae   secundae   sunt  quaM  so       dum  finis   non  intentUS  ab  aliqua  causa  concurrente  consequitur  33. 

quaedam    instrumenta    ad    effectus    divinae    providentiae   producendos.       (ex   COncursu   alicuius   Causae   provenit). 

Taliter  igitur  sunt  disposita   qualiter  conveniunt   conveniant  effectibus  consequitur  (provenit)   ex   hoc   quod   ...  36. 

providentiae  producendis.  Ad  providentiam   igitur   divinam  pertinet  eis  sit  diversitas  sit  etiam  diversitas  .  .  .  sed   (etiam)  entia   per  b  5- 

uti  secundum  modum  conditionis  ipsorum.  Cum  igitur  in  causis  secun-  accidens  .  .  .  omnimodam  ultimam  perfectionem  .  .  .  quanto 
dis  quaedam  sint  causae  contingentes,  contra  rationem  divinae  provi-  si  sunt  magis  distant  a  simplicitate  Dei  qui  in  uno  habet  omni- 
dentiae  esset  si  divina  providentia  omnia  per  causas  secundas  ex  neces-       modam  perfectionem 

sitate  produceret.  sunt  unum  et  ens  per  accidens  ut  dicitur  in  II  Metaph.  (sicut  '^- 

b  6.  §  Praeterea.   Quod  necessarium   est   esse,   semper   est.      homo  albus  et  musicum  album) 

similiter.  Si  igitur  Nullum  autem  corruptibile   semper   est.  ut  aliqua  per  accidens  fiant  a  casu  vel  fortuna.  ^s- 

Si  igitur  ...  60      Quanto  autem  aliqua  causa  est  universal  superior,  tanto  =5. 

Inter  13  et  14.  Firmius   autem   est   esse  substantiarum  quam  esse    accidentium   et       est  maioris  virtutis,  unde  eius  causalitas  ad  plura  se  extendit 

A  substantias    actionum  et  motuum.  Si  igitur  non  omnes  substantiae  *  ex  divina  pro-       et  propter  hoc  •  »  »  oportet  ergo  quod  inferiorum  causarum  intentio. 
videntia  habent  quod  earum  esse  sit  necesse,  multo  minus    alia   circa       Nullius   autem   Causae  naturalis   intentio   .  .  . 

substantias  accidentia  et  actiones  et  motus  ipsorum.  Oportet  ergo   ut  multa  accidant  quod  intentio  causae  par-  =<>- 

b  14-19.  ^g   Adhuc.   In   omni   motu  .  .  .   consequens    est   quod  6%  ticularis  non  se  extendat  ad  omnia 

etiam  omnia  motus  subtraheretur  a  rebus  et  omnia  mobilia. 

Quod  est  divinam  providentiam  solum  ad  immutabilia  coarctare).  Cap.   LXXV.    QuOD  PROVIDENTIA   Dei   SIT   SINOULARIUM 

»0-  Debilitatio   virtutis   alicuius    substantiae   corruptibilis  .  .  .  continqentium.  A.  59  v  a  7. 

est  via  ad  corruptionem  (ex  aliqua  eius  immutatione) 
'*•  Si  ergo  divina  providentia  non  impedit  corruptionem  motum  70      Ex  his   autem   quae  praemissa  ostensum  est  (ostensa   sunt   Pag.  220  a  1. 

a  rebus,  neque  etiam  impedietur  debilitatio  virtutis  ipsarum      manifestum  fit)  quod  .  .  . 

aut  impedimentum  eius  in  agente  ex  resistentia  alterius  rei.  in  hoc  enim  solum  differunt  ab  universalibus  incorrupti-        a  7. 

a6.  contingit  quod  res  ista  (naturalis)  bilibus  et  universalibus  corruptibilium 

°''  ^"  •  •  •  necessitatem  imponat.  §  Adhuc.  Ex  aggregatione  plurium  Providentia  Providentiae  autem   non   excluditur  repugnat  10. 

contingentium  non  potest  fieri  necessarium  aliquid:  quod  enim  congre-  75  COntingentia 


APPENDIX 


25* 


«5- 


b  I. 


5- 

12. 

i6. 

20. 

Pag.  221  a2. 
a  15 


19. 


35- 


44- 
5i- 


b  2. 


7- 
18. 


26-43. 


45- 


Pag.  222  33. 

a  7. 
b  I. 


224  34. 


b4. 
«4- 

«7- 
18. 

Pag.  225  a5. 
a  12. 


Adhuc.  Si  Deus  horum  singularium  providentiam  non  eius  partes  sint  sufficienter  ordinatae.  Oportet  autem  quod  ordo 

habet  aut   hoc    est   quia  .  .  .  aut  quia  .  .  .  aut  quia  non  rerum  quantum  ad  singula  sit  in  secundis  provisoribus  (non 

vult  eorum  curam  habere,  his  enim  tribus  modis  impeditur  actio  solum  in  universali  sed  etiam  quantum  ad  singularia). 
per  voluntatem  agentis,  qualiter   Deus  agit,   sicut  ostensum  est.  Non  Adhuc.   si  summus  Deiis  in    In    his    quae    humana    provi- 

autem  primo  modo  potcst  dici   quod   Deus  .  .  .  ostensum  s  dentia  reguntur  invenitur  quod  aliqua  aHquis  superior  . . . 

enim  est  in  primo  libro  supra  .  .  .  per  seipsum  excogitat  qualiter  sint  ordinanda  et  disponenda, 

Neque  etiam  potest  dici  quod  Deus  eorum  gubern  curam  minima  minimorum  vero  ordinem  ipse  non  excogitat. 
habere  non  possit   nec  enim  defectus  potentiae  sibi  ascribi  potest         Et  hoc  quidem  (contingit)  propter  eius   defectum,  in- 

cum  eius  potentia  sit  infinita.  quantum  vel  singularium  conditiones  minimorum  conditiones 

cum  videamus  ea  gubernari  et  humana  industria  et  per  na-  10  ignorat,  vel  .  .  . 
turalem  rationis  industria,  sicut  patet  in  hominibus,  et  per  nisi  inquantum  virtute  divina 

naturalem  instinctum  quicumque  vero  sunt  sub  ipso  provisores  dicuntur 

quodam  naturali  instinctu  gubernantur  ab  aliquo  regente.  quando  secundum  eas  oporteret  dirigere  (agere) 

Amplius.  Omnes  causae  in/er  secundae  Quod  quidem  (Quod  esse  non  potest,  quia  hoc)  iudicium 

quod  quaelibet  causa  curam  habent  15  ad  superiorem  pertinet. 

impossibile  est  Habet  igitur  eorum  curam.  eius  est  interpretari  et  disp  leges  et  dispensare . 

providentiae  curae  providentis  subduntur.  Oportet  igitur  quod  secundum  hoc,  quod  .  .  . 

si  omnia  univ  deficerent  particularia  ista  quod  universalia         in  exequendo  agendo 
eorum  remanere  non  possent 

stulta   et   imperfecta   erit   eius   providentia.   Poterit  enim  jo 


constat  autem  quod  ex  praemissis  quod 

Igitur  apud  divina   sapientia   est   ordinativa  quae  qui  et 


25- 


48. 

bi5. 
«7- 

i8. 
34- 

52- 

Pag.  226  a  1, 
«3- 


contingere  quod  totaliter  particularia  deficerent  et  se  invicem  destruerent,       quot   et   qualiter   ex   eius  virtute  progrediantur  effectUS. 


Rom. 


IX  xni. 


b3. 


Cap.  LXXVII.  QuoD  executio  divinae  providentiae 

FIT    MEDIANTIBUS    C.\USIS    SECUNDIS.    A.    60  V     b  2. 

per  alias  inferiores  virtutes  in  quibus  per  quas  ipse  operetur 

divina   operatio   per  quam  rerum  causa  existit 

divinae  providentiae  suhiacent per  quam  (cum)  Deusomnia 


Pag.  228  17. 
a  13. 
16. 


b  6. 
9- 

14. 

31. 

»4. 
»7. 


si  cura  aliqua  non  conservarentur. 

Utilitates  autem  horum  (non)  deficiunt  ut  (nisi)  in  mi- 
nori  parte. 

circa  omnia  singularia  alicuius  speciei.  j; 

substantia  vero  est  propter  suam  formam  et  naturam  (in  substan- 
tiis  vero  materia  est  propter  formam)  .  .  .  ut  in  supra 
ostensum  est. 

Cuius   signum   est   quod  ea  (in   his   in)    quibus  possunt 
potest   natura   universalis   conservari  in  per  unum  indivi-  ;o  singularia  ordinet  per  seipsum  (ut  ostensum  est)  Omnes  igitur 
duum  ...  sec  Sunt  igitur  secundae  causae  divinae  providentiae  exe- 

«0«  pertinet  oportet  quod  ad  providentiam  pertineant  cutrices. 

finis  vero  practicae  est  operatio  queie  consistit  est  circa  cum  enim  f  roW</en<i<i  ordo  sit  proprius  providentiae  effectus 

singularia.  Perfectio    igitur   divinae   providentiae  requirit  ut  super- 

(Item.  quamvis  Cognitio  speculativa  magis  perficiatur  per-  55  abundantiam  (excessum)  aliquarum  rerum  .  .  .  reducat.  Hoc 
ficitur  in  universali  .  .  .  propriam  scient  cognitionem  .  .  .      antem  fit  cum  ex  super  abundantia  .  .  . 
reduciturfermag/ifrinpropriamcognitionemconclusionum  quod  sint  quaedam  aliis  abundantius  divinam  bonitatem 

per  magistrum  .  .  .  partic  in    particulari  .  .  .  se  extendit).     participent 

oportet  quod  secundum  hoc  aliqua  ipse  sit  provisor  entis  (sicut  et  causa  potior  est  effectu) 

inquantum  est  ens  (providet  .  .  .  earum).  40      exequentes  divinam  ordinationem  providentiam 

Bonitatem  autem  divinam  participant  non  sol  etiam  sin-  causae  mediae  exequentes  executrices 

gularia  contingentia.  Erg  Oportet  ergo... 

Praeterea.  HinC    est  Cap.    LXXVIII.    QuOD    MEDIANTIBUS  CREATURIS    INTELLECTUA- 

reprobatur  (arguitur)  opinio  quorundam  libus  aliae  creaturae  reguntur  a  Deo.  A.  6 1  r    a  u . 

ad  haec  singularia  quae  sunt  corrupt  Quam  quidem  opi-  .^; 
nionem  quidam  Aristoteli  imponunt,  licet  expresse  ex  verbis  congruus  autem  ordo  est  ut  a  supsemis  ad  infima  pro- 

eius   haberi  non  possit.    Quod  enim    Inducitur  (enim)   dixisse  in      portionaliter  descendatur,  cum  ordo  nihil  sit  aliud  quam  parium 
(VII)  eudemica  ethica  sua  quod  natura   in   generatis   omnibus  existens       dispariumque  sua  cuique  loca  tribuens  dispositio 
in  unoquoque   naturaliter   facit   eorum   quae  conferunt   appetitum   et  Creaturae  autem  intellectuales  plus  aliis   (de  ipsa)  par- 

eorum   quae   nocent   fugam,   sicut   quodlibet   animalium   convenientem  io  ticipant 

sibi   escam   diligit   et  quod   confert  prosequitur,  et  medicinas  suarum  ordinatio  sapientiae    dispositio    ordinis   .  .  .   per    operativam 

passionum  naturaliter  noscit.   Sed   hoc  a  singularibus  divinam   provi-      virtutem 

dentiam  non  excludit.  Operatio  enim  naturae  non  excludit  operationem  Virtutes  particulares  natae  sunt  moveri  a  virtutibus  uni- 

divinam  nec  e  converso,  sicut  ex  praemissis  patet.  versalibus  cum  per  causae  particulares   effectus  universalium  virtu- 

M  tum  applicent  ad  particulares  effectus   (ut  patet  tam  in  arte  quam 
in  natura). 

dirigit  illam  quae  et  imperat  ei  quae 

illa   quae   formam   inducit  imperat   ei   quae  materiam 

Posuit  enim  Plato  (ut  Greg.  Nyss.  dicit)  quod  Deus  tri-  disponit  et  regit  ipsam,  eo  quod  ex  forma  sumitur  ratio  materiae 
plicem  providentiam.   Quarum  prima  est  primi  summi  Dei.  6»  convenientis,  sicut  ille  qui  compaginat  navem  praedpit  illi  qui  nav  ligna 

aliorum  generationes  generabilium  et  corruptibilium  quan-      secat,  hic  vero  movet  sola  instrumenta,  quia  usus  eorum  rationem  co- 
tum  ad  eorum  generationem .  .  .  Aristoteles  vero  ea  horum      gnoscit.  Instrumenta  vero  .  .  .  moventur  reguntur  tantum. 
causalitatem  attribuit  obliquo  circulo.  Tertiam  vero  pro-  Solae  autem  ereaturae  intellectuales  .  .  .  domini  dominae 

videntiam  (ponit)  ...  existentes  .  .  .  (tanquam  ab  alio  motae) 

Haec  autem  opinio  positio  «s      sunt  causae  operationum  motivae  et  regitivae  infer  aliarum 

Inconveniens  autem  videtur  quod  singularia  cognoscens      creaturarum. 
eorum  ordinem  praetermittat  {nolit  non  velit) 

cum  ipse  (voluntas  sua)  sit  totius  bonitatis  principium.      Cap.  LXXIX.  Quod  substantiae  intellectivak  inferiores 

Oportet  ergo  quod. . .  ita  mmediate  ea  ordin  eorum  or-        requntur  per  superiores.  A.  61  r  bag  et  62  r  bmg.inf. 
dinem  statuat.  7» 

(sicut  ars  inferior  accipit  principia  a  superiori)  Cum  autem  inter  creaturas  rationales  intellectuales  quae-  Pag.  231»!. 

omnes  perfectiones  per  modum  descensus  ab  eo  in  alia  dam  sint  aliis  altiores,  ut  ex  superioribus  patet,  exigit  autem 
proveniunt  cum  unumquodque  recipiat  influentiam  ipsius  secuudum  divinae  providentiae  ralio  inferiora  per  superiora  gubernari,  ut  propor- 
suum  modum  (ut  ex  superioribus  patet).  Perficitur  autem  ordo  tionaliter  divinae  providentiae  dispositio  perveniat  usque  ad  infima,  ut 
Perfectio   autem   ordinis  alicuius  totius   in  hoc  consistit  quod  omnes  7S  dictum  est  oportet  .  .  . 

SUMMA    CoNTRA   GkNTILES    D.   ThOMAK    ToM.    II.  64 


Cap.  LXXVI.  QuoD  providentia  Dei 
SIT   OMNIU.M  singularium  immediate.  A.   6o  r    a  2^ 


Pag.  230  3  2. 
a  22. 

bg. 


3X. 

»3- 


37- 


26* 


APPENDIX 


«  7- 
9- 
ti. 

t6. 

b  2. 
Inter  3  et  4. 


4-1». 


b7. 


(Dicuntur  ergo  *  superiores  spiritus  et  angeli  inquantum 
annuntiant  inferiores  spiritus  dirigunt  eis  quasi  eis  annun- 
tiando  . . .  flammam  ignis). 


Cap.  LXXX.  De  ordinatione  angelorum  ad  invicbm. 
A.  62  r   b  6. 


sicut  ut  supra  dictum  est  .  .  . 

ipsae  ut  supra  ostensum  est.  Sunt  igitur  ipsae  ... 

Item.  Quanto  aliqua  Potentia  inteliectiva   quae   est  pro- 
pinquior  principio  ... 

scientia  enim   speculativa   quae  dat  alii  accipit  ab   alia  5 
principia 

(ut  supra  in  Secundo  ostensum  est) 

.  .  .  aliarum  regitivae.  §  Amplius.  Si  aliquid  non  eodem  ordine  Circa    collocationem    huius   capituli   vide    cap.  praec. 

in  pluribus  invenitur,  oportet  quod  illud  quod  est  in  quo  primo  inve-       huius  Append.,  post  b  7. 

nitur  sit  aliquo  modo  causa  ceterorum.  Quod  quidem  patet  in  analogice  10       oportet  corporalium  est  autem  est  quidara  ordo,  oportet . . . 
dictis  quae  rationem  in  quibus  ratio  communis   secundum  prius   et  Quia  etiam  *  tant  quanto   aliqua  substantia  est  superior, 

posterius  invenitur,  sicut  ens  per  prius  dicitur  de  substantia  quam  de      tanto   .  .  . 
accidentibus  et  (unde  substantia)  est  causa  quare   accidentia]  dicuntur  est  superior  universalior 

entia.  Apparet  etiam  idem  in  speciebus  eiusdem  generis  naturaliter  ad  Licet  autem  Sicut  autem  superiores  inter  substantias  intel- 

invicem  ordinatis  secundum  esse,  licet  ratio  communis  non  inveniatur  15  lectuales  sunt  universalioris  virtutis  ita  etiam  sunt  perfectioris 
in  eis  secundum  prius  et  posterius,  sicut  in  speciebus  numerorum,  nam      cognitionis  in  hoc  quod  earum  cognitio  sit    ita    etiam    perfectius 
prima  species  est  causa  secundae.  Natura  autem  intellectualis  in  diversis      divinam  dispositionem  ab  ipso  recipiunt  in  hoc  quod  eam 
invenitur  sec«M</«m^ri«s  etpos  secundum  ordinem  quendam,  sic  enim      usque    ad   singula   ordinis  rationem  COgnoscunt. 
ostensum  est  supra  quod  intellectualis  natura  in  multa  potest  distribui  per    primam    illuminationem    divinitus  acceptam   in    sua 

et  non  aliter.  Oportet  ergo  quod  superior  in  intellectualibus  naturis  20  natura 

sit  causa  cognitionis  aliquo  modo  inferiori,  et  quod  inferior  ex  virtute  dicit  vil  cap.  Cael.  Hier.  dicit  quod  non  per  alias  substan- 

superioris  virtutem  perfectionem  in  cognoscendo  adipiscatur.  Est  igitur      tias  essentias   sanctificatae   .  .  . 

superior  inferioris  regitiva.  §  Praeterea,  sicut  iam  ostensum  est,  corpo-  Agere   vero  per  intellectum  praecipue  propter   aliquem    Quod 

ralis  creatura  regitur  ab  intellectuali.  Inter  corporalia  autem  est  aliquis      autem  agens  suae  formae    similitudinem    effectibus    com- 
ordo  ut  (secundum  quod)  quaedam  inveniuntur  aliis  superiora.  Si  ergo  i;  municet,  est  propter  aliquem  finem. 
proportionaliter  divinae  providentiae  dispositio  descendit  ad  infima,  sicut  ipsa  ordinatio  dispositio  ordinis   eifectuum 

iam  ostensum  est,  oportet  quod  superiora  in  corporibus  regantur  a  quae  induc  considerat  formam 

superioribus  intellectualibus  naturis,  inferiora  vero  ab  inferioribus.  Non  Nam  quae  inter  eos  ea  *  sunt  altiores  altiora,  virtutis  etiam 

autem  infer  supcriorum  intellectualium  substantiarum  regimen  ad  infima      sunt  universalioris. 

in  corporibus  perveniret  nisi  inferiores  inter  intellectuales  substantiae  50       unde  perfectionem  praedictara    (cognitionem    ordinis    provi- 
regerentur  ab  eis,   quia  iam  ex  aequo  haec  inferiora  ab   inferioribus      dentiae) 

sicut  superiora  a  superioribus  regerentur,  et  sic  regimen  superiorum  in  motib  COrporibus    caelestibus   .  .  .   ad   singula   inferiora 

intellectualium  substantiarum  non  esset  universale,  quod  tamen  requirit      corpora  prospicere 
universalitas  formarum  quas  a  divina  providentia  recipiunt.  Oportet  ergo  necesse  habent  prospic  considerare 

quod  inferiores  inter  substantias  intellectuales  regantur  per  superiores.  15       Nam  primi  sunt  ipsa    universalis    providentiae    dispositio 

Adhuc.  Superiores  intellectuales  substantiae  perfectius     distribuitur  quidem  primo 
divinam  sapientiam  divinae  sapientiae  influentiam  in  seipsis         per  ordinem  dominationum  Virtutum 
recipiunt,  cum  unumquodque  recipiat  (aliquid)  secundum         principium  universalis  execut  operationis  per  ad  hunc  or- 
modum   SUUm.   Ad  perfectionem  autem  sapientiae  providentis  per-       dinem  pertinet. 

tinet  ut  ordinem  rerum  gubernatarum  disponat  usque  ad  ultima.  Ex  40       quod  ad  hunc   ordinem  pertinet    pertineat  .  .  .    quae  sunt 
influentia  igitur  divinae  sapientiae  superiores  intellectuales   substantiae       ex  quibus  .  .  .  Luc.  XXI  (ubi  dicitur)  .  .  .  omnis   exeCUtio. 
cognitionem  ordinis  dispositi  a  Deo  magis  usque  ad  particularia,  infe-  signa  sunt  Virtutes   dicuntur   illi    SpiritUS  per   quos     signa 

riores  vero  magis   in   quadam  universalitate.  Nec  est  hoc  contrarium       frequentius  fiunt 
ei  quod  dictum   est,  quod  superiores  habent  scientiam   magis  univer-  in   iam  in   eifectibus   .  .  , 

salem.  Utrumque  enira  verum  est.  Nam  scientia  potest  dici  universalis  45       operationem  ordinationem  .  .  .  inter  caelestes  superiores  .  .  . 
vel  virtute  vel  abstractione  a  particularibus.  Habere  autem  scientiam      (ut)  in  particularibus  causis  COgnoscibilem 
universaliorem  virtute   est  habere  scientiam   per   species  ad  plura  se  in  rebus  humanis  est  aliquod    bonum    commune     quod 

extendentes,  ex  quo  sequitur  quod   cognitio  quae  ad  per  illas  species      et  hoc  conveniens  est  ad  principatuum  ordinem  pertinere,    quod    est 
habetur  magis  descendat  usque  ad  ultima,  sicut  et  virtus  activa  quanto      bonum    civitatis    vel    gentis    (quod    videtur    ad    Principa- 
est  universalior  tanto  ad  plura  descendit.  Habere  autem  scientiam  uni-  s"  tuum   ordinem   pertinere). 
versalem  abstractive  est  cognoscere  universalia  et  non  particularia,  quod  immutatio  mutatio   dominationis 

provenit   ex   hoc    quod    species    intelligibiles   sunt   minoris  virtutis  in  non  in  communitate  quadam  consistit  sed  ad   unumquemque 

extendendo  se  usque  ad  infima.  Superiores  ergo  intellectuales  substan-      pertin    unum    aliquem    pertinet    secundum    seipsum,    non 
tiae  habent  scientiam  magis  universalera  virtute  sed  magis  particularem      tamen  uni  soli  sed   unicuique   (utilia   sed  multis) 
quadam   extensione,  sic  inferiores  vero  e  converso,  nara   et  Dei   co-  ss       ab  omnibus  et  singulis  credenda  et  observanda  et  (sicut) 
gnitio  universalissima  est  virtute,  sed  particularissima  extensione,  per      ea  quae  sunt  fidei 

unam  enim  formam,  quae  est  sua  extensio  essentia,  orania  particularia  co-  §  assignat  tamen  Greg.  aliter  caelestium  spirituum  {yid.  inf.  l.  3o) 

gnoscit.  Intellectus  autem  cognoscens  aliquid  tantum  in  universali  non       Unde    et    DlO.   dlClt 

potest  ad  perfectam  cognitionem  venire  nisi  dirigatur  per  ab  aliquo  qui  Assignare    (Assignat)    autem    (et)    Greg.    aliter  videtur   cae- 

in  speciali  cognoscat.  Quod  manifeste  apparet  in  disciplinis  quae  apud  ^»  lestium   spirituum    ordinationem,   nam   Principatus    inter 
nossunt:namdiscipuIus  praecognoscitinuniversali  quae  addiscere  debet      medios  spiritus    ponit    (connumerat). 
in  principiis  primis  universalibuscommuMiVer  (naturaliter)  omnibus  notis,  secundum   assignationem,  praedictam  ante   dictam 

per  magistrura  vero  unjversalis,  qui  etiam  in  speciali  cognoscit,  disci-  .  .  .   Ut  dicturn  est.  §  Has  autem  tres   caelestium  spirituum    (spi- 

pulus  scientiae  perfectionem  consequitur.  Et  hoc  rationabiliter  accidit.      rinialium  substantiarum)  dispositiones  visus  est  Plato  tetigisse  explicite 
Scire  enim  in  universali  est  scire  in  potentia,   de  potentia  autera  in  «s  providentiara  coraraendans,  ut  ex  supra  dictis  apparet. 
actura  non   reducitur   aliquid  nisi  per  ens  actu.    Oportet    ergo    quod  1«    virtute   un    in    vi    superioris    virtutes    (virtutis)    omnes 

substantiae  intellectuales  inferiores  reguntur  per  substantias  intellectuales      inferiores   agunt. 
superiores.   (Per  sapientiam  autem  divinam  .  .  .  per   supe- 
riores). 

Post  vocetn  superiores  scribit  Auctor:  Immediate   post  70 
haec  scribas   quod   est   infra  in  quarta   columna  ad  tale 

signum  o4j-,  et  duo  capitula  sequentia:  scilicet  quod  im-  Circa  collocationem  huius  capituli  vide   cap.  LXXIX 

mediate  sequitur  hic,   Dicuntur   ergo ;  et  capitula   quae     huius  Append.,  post  b  7. 

nunc  sunt  LXXX  et  LXXXL  Ad  vocem  Dicuntur,  {A.  62  r         ex  ipsis   rebus  .  .  .  perducatur  ex  quibus  tamen  propter  de- 
b  mg.inf.),  apponitur:  Scribe  supra   OtH"-  75  WiVafemUnde  . . .  arebus(corporalibus) . . .  Exquibustamen 


•  Gorrige  annot. 
ad  loc. 

■3-31. 


Plg.  232  H. 

a  6. 
•  Corrige  innaC. 
3d  loc. 

8. 
16. 


b  6. 


Pag.  233  a  10. 


a  14.. 
21. 

*  Sic  corrige  te- 
xtum  nostrum. 
b  14. 

16. 


29. 

3+' 


48. 
Pag.  234  a  i. 


»5- 

21. 


3S- 


50. 


53- 

b  14. 
30. 


Pag.    235     inter 

b5  st  6^ 


b7. 


Cap. 


LXXXI.  De  ordinatione  hominum  ad  invicem 
ET  ad  alia.   A.  63  r   b  11. 


1 


Pag.  241  a8. 


.2& 

b  3. 

3- 

6. 

9- 

er  i6;et 

«7- 

APPENDIX  27* 

*  «3-  perfectam    notitiam    eorum    quae    ad   ipsum    hominem  Impossibile  est  ergo  quod  corpora  caelestia  sint  per  se 

spectant  adipisci  non  valent  nisi  per  superiorum  spirituum      eausa  eorum  quae  circa  intellectum  sunt.  Neque  igitur  ele- 
superiores    spiritus  adiuventur  ctionum,  quae  ex  intelligibilibus  prindpium  sumunt. 

3«'.  et  omnia  ligna  (universa  ligna)  inquantvmi  movendo  movet  dum  movetur    . 

fc  '•  et  intellectum  et  sensus  sensum  s       in  tertio  de  Anima  Secundo 

4-  ad  similitudinem  ordinis  qui  in  rebus  universo  invenitur  Impossibile   est    igitur   quod  corpora   caelestia  directe 

"•  imperium,  Unde  Apostolus  ro.  vi  monet  ut  non  exhibeamus  mem-      imprimant  in  intellectum.  Ergo  neque  in  voluntatem,  nam  voluntas 

bra  nostra  arma  iniquitatis  peccato  ipsa  ...  in  intellectiva  parte  est,  ut  dicitur  in  tertio  de  Anima. 

^-  Continetur.   Sub  te.  Unde   dicitur  gen.  iv,  Sub  te  erit  appetitus  Omne  quod  movetur  ab  aliquo  vel  quocumque  modo  perfidtur 

eius  et  tu  dominaberis  illius,  sciUcet  peccati,  quod  quia  ex  inordina-  >»       Oportet    ergo    omne    agens    et    movens    esse   in  potentia 

tione  partis  sensitivae  plerumque  contingit.  Ex   eadem   .  .  .  aliquo   modo  in   actu 

•3-  naturaliter  a  natura  videntur  instituti  ad  serviendum  .  .  .  in  intellectum.  §  Praeterea.  Quaecumque  causantur  a  cor- 

3».  propter  suam    corporis   indispositionem  poribus  caelestibus  subduntur  <motibus  caelestibus)  (eis)   quantum  ad 

25-  non  propter  sapientiae  intellectus  praeeminentiam  prindpium  <medium  et  finem)  (perfectionem  et  terminum):  nam,  cum 

^o-  et  quasi  ...   a  32,  sublimi,    et  infra,  Vae  tibi  terra  cuius  rex  15  corpora  caelestia  moveantur  circulariter,   oportet  in  effectibus   eorum 

puer  est  et  cuius  principes  mane  comedunt,  quasi  sensualibus  volupta-      quandam  circulationem  apparere,  dum  incipiunt  ante  esse  et  in  non  esse 

tibus  dediti ;  et  prov.  xii  dicitur,  Manus  fortium  dominabitur.  (Huius-       tendunt,  propter   quod  omnium  generabilium  et  corruptibilium  duratio 

modi    autem    .  .  .    ex    defectu    causarum   secund    inferiorum      aliqua  periodo  mensuratur,  ut  dicit  Ar.  in  II  de  gen.  Intellectus  autem  non 

agentium,  sicut  et  de  aliis  malis  dictum   est).  subiacet  alicui  caelesti  periodo  quantum  ad  suum  finem,  ostensum  enim 

Pag.  242    5.  Vnde\E,t  quia  ^o  est  supra  quod  est  incorruptibilis.  Impossibile  est  ergo  quod  eius  per- 

fectio  subiaceat  caelestibus  motibus.  Perficitur  autem  sua  operatione. 
Cap.   LXXXII.   QuOD  inferiora  CORPORA  REGUNTUR  A  Deo       Non  est  ergo  sua  operatio  directe  causata  ex  caelestibus  motibus. 

PER  coRPORA  CAELESTiA.    A.  6l  V   b  8.  Anima  Pars  autem  intellectiva  .  .  .  ut   patet  per  ptiilos.  in  36. 

_:.=.>=^--''  '  lib.  de  gen.  animal.  et  supra  est  etiam  probatum.  Operatio  igitur 

Vide  supra  annotationem  ad  cap.  LXXIX,  post  b  7.      aj  intellectus  non  causatur  ex  subiacet  directe  corporibus  cae- 
Pig.  343  8  1.  Sicut  autem  com;»ar<jiif«r /n/er  in  substantiis  intellectualibus     lestibus. 

est  superius  et  inferius  (Adhuc.  Nihil  agit  .  .  .  materialis  quodam  modo  .  .  .  cau-  Pag.  349810-18. 

» «»•  aqua  enim  est  formalior  igne  terra  sare  intelli  ipsum  intelligere  in  alio). 

«8-3}.  Item.   quod  Omne  contrarium  est  in  aliqua  specie  determinatum.  Fuere  Antiqui  enim  .  .  .  posuerunt  quod  intellectiva  cognitio         a  30. 

Quod  ergo  estin  sua  natura  perfectum  absque  contrarietate  30  intellectus  non  differt  a  sensu  .  .  .  Et  ideo  sequebatur  quod 
est  universalioris  virtutis  quam  illud  quod  in  sua  natura     cum  sens  intellectus  sit  quaedam  virtus  corporea.  Vide  an- 
non   perficitur  nisi  secundum  aliq   cum  contrarietate  (con-     notationem  ad  locum. 
trarietas  ...  simul).  Sedhaec  eorum  positio  b^. 

32.  nec  unde  nec.  intellectus  non  est  tantum  sicut  recipiens  tantum  imagines  9. 

33.  motui  autem  inferiorum  corporum  est  aliquid  contrarium  35  corporum 

scilicet  deors  contrarii  sunt,  scilicet  .  .  .  ponere  corpora  caelestia  esse  causam  (nobis)  intelligendi  20. 

37.  sicut  ostensum  est  ex  dictis  patet  .  . .  (ut  patet  [etiam]  per  Ar.  in  lib,  de  Anima). 

43.  quia  sunt  (inquantum  sunt)  incorruptibilia.  (Sunt  etiam  . .  •  intelligentiae  causa  nostrae  causa  . . .  Cum  (Licet)  enim  ...  35. 

ostensum  est).  non  tamen  in  nobis  operatio  intellectus  compleri  (non)  potest 

b  4-  Quantum  Quae  ergo  pluribus    modibus  magis  accedunt  ad  +<>      (unde  dicitur  .  .  .  videmus).  48. 

immobilitatem  ...  Et    sic    (sicut)    medici    possunt    iudicare    de    bonitate  Pag.  250  a  6. 

18.  quod  enim  augmentatur  necesse  est  alterari  prius    non    cnim      intellectus  ex    corporis  dispositione  complexione   .  .  . 

augmentatur  aliquid  nisi  praexistente  alteratione  .  ..  nisi  UndeEtTper  huncmodum  (potestverificari  quod)PtoIom.        b  3. 

praeexistente  generatione  loci  mutatione.  in  Cent.  dicit  .  .  . 

14.  etiam  in  (Est)  etiam  perfectione  (prior),  quia  motus  localis  4S 

non  variat  aliquid  rem  secundum  aliquid  ei  inhaerens  .  .  .      Cap.  LXXXV.  Quod  corpora  caelejtia  non  sunt  causae 
est  sol  rei  iam  perfectae  voluntatum  et  electionum  nostrarum.  A.  64  r  b  7. 

Pag.  344  8  2.  Corpora  autem  caelestia  (sola  inter  corporalia)  non  sunt 

inalterabilia  corpora  caelestia  non  sunt  causa  directe  voluntatum  rt  e/ec  Pag.  254^2. 

b  2.  "generans  autem  estmovens  (motor)  per  se  in  motu  gravium  «<>  nostrarum  neque  nostrarum  electionum. 

locali  eravium  et  levium.  neque  etiam  in  volun,  ut  ostensum  est,  neque  etiam  1«  intel-       a  8. 

lectum  in  voluntatem  n,ostram  directe  imprimere  poterunt. 
Cap.  LXXXIII.   EpilOGUS  PEABDICTORUM.  A.   62  r  a  35.  [§  Adhuc.  Intellectus  ex  hoc  ostenditur  quod  non  sit  virtus  in  corpore     Inter  to  et  11. 

(ut  patet  in  III  de  an.)  quia  est  potentia  se  extendens  ad  omnes  formas 

Pag.  547  3  2-  quantum   ad  dispositionem  ordinis   excogitationem  ss /«/er  sensibiliumcognoscendas,  etsicoportet  quodnon  habeat  aliquam 

b  5.  (Corporalia  quidem  per  spiritualia)  earum,  quod  esse  non  posset  si  esset  virtus  alicums  organi.  Voluntas 

Pag.  24S  b  <,.  per  spiritum  rationalem  iustum.   -  In  prima  redactione,      autem  se  simil  extendit  ad  omma.  sensibilia  ad  quae  se  eitendit  intel- 

hic  posita  fuit  paragraphus  Dicuntur,  quae  postea  trans-      lectus,  volumus  enim  omnium  intelligibiUum  cognoscere  veritatem.  Im- 

positafuit  adfitiem  cap.  LXXIX.   Vide  annotationem  ibi     possibile  est  ergo  quo4  voluntas  sit  virtus  m  corp  corporis  alicuius. 

avvositam   in  hac  Append.    post.  b  7.  ^"  Corpora  autem  non  caelestia  non  habent  impressionem  nisi  supra  cor- 

pora  et  corporum  virtutes,  ut  ostensum  est.  Impossibile  est  igitur  quod 
Cap.   LXXXIV.   QuOD  corpora  caelestia  habeant  impressionem  supra  voluntatem.   Non  igitur  velle  et  eligere 

NON  raPRlMANT  IN  INTELLECTUS  NOSTROS.   A.   63  v    a  27.  nostrum  potest  reduci  in  corpora  caelestia  sicut  in  causas. 

bonum  enim  per  intellectum  est  obiectum  voluntatis  ...        b  i-s. 
Pag.  248a2.  operum   rationalis   animae  (eorum    quae    sunt    circa   intel- 6;  non  sunt  directe  causa  intelligentiae  nostrae.  Ergo  neque 

lectum)  electionis  nostrae  possunt  esse  causa  directe. 

a  to.  Non  igitur  possunt  esse  causa  per    se    alicuius  operationis  Item,  corpora  caelestia  non  habent  impressionem  niti  in  corpora  9. 

quae  ab  intellectu  procedat.  Omnis  autem  electio  nostra  certum  est     Quaecumque  ex  impressione  corporum  caelestium  .  .  . 
quod  ab  intellectu  procedit,  competit  enim  homini  prae  aliis  animalibus  Ut   scilicet    sic  naturaliter  homo   eligat  ambulare  (vel  suas    Pag.  355  .3. 

eligere  inquantum   est  rationalis  et  intellectualis.  Impossibile  est  ergo  70  operari  suas  operationes)  sicut  naturt^iter  brutum  ambulat  na- 
quod  corpora  caelestia  sint  causa  (per  se)  nostrarum  electionum  seu      turali  instinctu  bruta  operantur. 

voluntatum   (eorum   quae  sunt  circa  intellectum).  §  Praeterea.  Ea  quae  naturaliter  fiunt  semper  eodem  modo  fiunt  ab     inter  lolct  11. 

14.  nihil  enim   causatur    ex    motu    alicuius    agentis   nisi  in-      omnibus  habentibus  eandem  speciem,  quia  in  ei»  est  eadem  natura, 

quantum  et  ipsum  (movet)   passum   (dum)  movetur.  sicut   omnis  hirundo   similiter   facit   nidum    et  omnis  aranea  similiter 

j,  „^f^  auinimmo  7S  operatur  telam.  Non  autem  operationes  omnium  hominum  fiunt  eodem 


28*  APPENDIX 

modo,  ut  per  se  manifestum  est  et  in   raoralibus  et  in  artificialibus.  contingentia.  potest  Non  igitur  <est  possibile  quod>  corpora  cae-  39-43 

Non  ieitur  impressiones  electiones  nostrae  sunt  ex  impressionibus  cor-       lestia    ex  necessitate  <imprimant>  imprimunt   proprios    effectus  in  Iiis 

porum  caeleslium:  essent  enim  naturales,  ut  ostensum  est.  inferioribus.  (Non  igitur  COnnexio  eorum  quae  in  inferioribus 

a  11-34.  (Praeterea.  Ea   quae   naturaliter  fiunt  determinatis  me-      contingunt  ex  impressione  caelestium  corporum  est  neces- 

diis  .  .  .  diversimode  diversis  viis  tendunt  in  finem,  ut  tam  5  saria) :  manifestum  est  enim  quod  quodlibet  eorum  potest 

in  moralibus  .  .  .  naturaliter.  §  Amplius.  Ea  quae  natu-      impediri  *.  ;^Cf.  annot.  ad 

raliter  fiunt    ut  plurimum  .  .  .  eligeret.  §  Item.  Ea  quae  Materia  autem  cum  sit  ens  in  potemla  requlrit  possibilitatem  in        b  1. 

sunt  .  .  .   quae  sp  naturam   speciei   .  .  .   artificialibus).  rebus  ex  materia  constantibus.  Non  igitur  motus  caelestium  corporum 

35-45.  Adhuc  (Item  Autog.)  Virtutes  et  vitia  .  .  .  Virtutes  autem      tolllt  possibile  a  rebus  infe  materialibus  (in  quam  agunt  corpora 

(politicae)   et   vitia    ...    ex  impressione   corporum   cae-  10  caelestia  sunt  corpora  inferiora   .  .  .  et  sic  eorum  conditio 

lestium  quae  est  naturalium  secundum  quam  res  naturaliter     natura  requir  hoc  habet  ut  non  ex  necessitate  producant 

procedunt  ^  effectus). 

46.  non  imprimunt  directe  nisi  in  aliqua  corpora.  Si  quis  (Aliquis)  autem  (forte)  dicat  *  ...  qu  to  quod  ....  vid.^aiinot.  ad 

b  7.  incontinens  inducitur  ad  (eas  sequendum  per)  electionem      nam  sic  enim  '"'=• 

1,.  Nulla    virtus    datur    alicui  rei  absque   hoc   quod   datur   sibi  ,5       Possibile    enim    quod  contra  necessarium  dividitur    quoddam  22. 

frustra.   Homo   autem   habet  iudicium  de  eligendis  virtutem      est  quod  .  .  . 

iudicandi  .  .  .  quod  enim  impo  non  possibile  est  esse  p  impossibile  est  24-31- 

18-19.  Non  igitur  est  possibile  quod  corpora  caelestia  sunt  causa      esse,  et   quod   impossibile  est  esse  necesse  est  non  esse 

nostrae  electionis.  ut  docet  Ar.  in  II  periherm.   (sequitur  igitur   quod   necesse   est 

41.  His  autem  remotis  socialis  vita  inter  homines  esse  non  potest,  quod  jo  .  .  .   sequitur  ad  necesse  esse). 

;;afef  sa:  Aoc  ijuorf  His  autem  desinentibus  statim  socialis  vita  Non  dicitur  autem  aliquid  per  hunc   modum  possibile   bjG-p.  26jaii. 

corrumpitur.  et  vel  contingens  ex    hoc   solum  quod  quandoque  sit  in 

48.  sequeretur  quod  stellae  (per  se)  essent  causa  malarum      potentia  et  quandoque   in  actu  .  .  .  in  potentia,  sed  quia 

electionum.  necessario  fiunt  quando  sunt,  necessaria  dicuntur  et  non  contingentia ; 

57.  ex  intentione  alicuius  alicuius  boni   appetitu  25  unde  de  huiusmodi  dantur  demonstrationes,  quae  non  sunt  contingen- 

Pag.  256  3  2.  ex  appetitU  alicuius  boni  delectabilis  tium   sed  necessariorum,    Hoc    igitur    dicitur  possibile   vel  contingens 

a  5.  nec   debuit   (hoc   commune  bonum)   praetermitti  quod  est  possibile  vel  contingens  in  ipso  suo  fieri;  necesse  taraen  est 

9.  Haec    autem    responsio    sufficiens    quidem    (non)     est    si       quod    postquam    iam    factum    est   transit   in   necessitatem,    non    enira 

ponantur  .  .  .  potest   non    fuisse.   Unde    et   boetius    dicit  in  V  con    de  conso.  quod 

<9-  (secundum   COngruentiam   .  .  .   Animalium).  ;o  eadem  sunt  quae  cum  fiunt  carent  existendi  necessitate  et  quae  prius- 

Inter  29  et  30.  electio   mala.   §  Praeterea.   Alia  animalia,  quorum  instinctus  se-       quam  fiant  sine  necessitate   futura  sunt.  Secundum   autera  positionem 

quuntur  impressiones  caelestium  <nunquam>  (non)  appetunt  nisi  quod  est      responsionem  praedictam  necessarium  est  effectus  inferiores  fieri  dum 

conveniens  suae  speciei  nisi  ut  raro  propter  <impedimentum>  defectum       fiunt  propter  motus  caelestes.  Sunt  igitur  ex  necessitate  futuri  (et)  non 

alicuius  principii  naturalis.   Si  ergo    electiones   nostrae  provenirent  ex       contingenter  etiam  antequam  fiunt  fiant.   Non  igitur  per  responsionem 

corporibus  caelestibus,  nunquam  homo   eligeret  nisi   convenientia  sibi  js  praedictam  sufficienter  necessar  possibile  in  his  inferioribus  defenditur. 

secundum  suara  speciem.  Haec  autera  sunt  [quae   sunt  secLindum  ra-       (quae  tamen   necessaria  sunt   .  .  .   Quod  quidem   est   quia 

tionem.  <nunquam>  (Non)  igitur  homo  haberet  electionem  malam  (nisi       .  .  .   Socratem   sedere  est  contingens  sessurum    esse    est    COn- 

forte  raro).  Hoc  autem  est  falsum.  Non  igitur   corpora  caelestia  sunt      tingens   .  .  .   secundum   horum    110»  potest  ex   causa   sua   de 

causae  electionum  nostrarum.  necessitate  sequitur . . .  talis  eorum  effectus  .  .  .  opponitur). 

3J.49.  Amplius.   Nulla   virtus   activa   se  extendit   ad   ea  quae  4»     probare  nititur  utitur  tali  ratione.  Si  enim  aliquis  eftectus        a  14. 

sunt  supra  speciem  et  naturam  agentis,  corpora  autem  quia  Ergo  impedimentum  etiam  caelestium  quorundam  principiorura  19. 

agens  est  potius  patiente  et  faciens  facto,  ut  dicitur  in  III  de  an.      (effectuum  caelestium  corporum)  procedit  ex  aliis  aliquibus 

{quia  omne  agens  agit  per  suam  formam  .  .  .  a  corpore      caelestibus  principiis. 

caelesti.  §  Am  Praeterea.  Ea  quae  sunt  ad  finem  propor-  Hanc  (Haec)  autem  rationem  (ratio,  ut)    Ar.   in   II  Phys.  27. 

tionantur  fini).  Electiones  autem  humanae  .  .  .  secundum  4S  dicit,  fuisse  (fuit)  quorundam  antiquorum 

aliorum    philosophorum    opiniones  .  .  .  non    possunt   esse  cuiuslibet  effectus  e«t  aliqua  causa  determinata  ipsius  et  29. 

causa   electionum  nostrarum.  ita  oportet  reducere  ad  aliquara  primam  causam  ordinantem  omnia,  ut 

5'-  vanae  sunt.  Dam.   etiam   dicit  in  II  lib.  quod  non  sunt  caelestia      nihil  fortuitum  sit  in  rebus   (posita   autem   causa  .  .  .   casuale). 

corpora  nostrorura  actuura  causa.  Idem  etiam  habetur  ab  Aug.  in  V  de  in  septimo  sexto   metaph.  34. 

ci.  Dei,  in  II  sup.  gen.  ad  lit.-,  et  ab  omnibus  aliis  ecclesiae  doctoribus.  50       quod  homo  sit  musicum  habet  aliquam  causam  in  homine  b  1. 

•^  5-  (Haec  etiam  .  .  .  de  Anima).  per  accidens(hoc  evenit)...quoddoceat(hominem)aIbum  9. 

•Vide'infra  12         ^*  ^^*^  tripliciter  *   (dupliciter)  .  .  .    occasio  elect  alicuius  poterat  impediri  ex  aliqua   aha   causa  concurrente  per  15. 

electionis  accidens  et  ita  illum  concursum  non  est  necessariam  reduci  in  ali- 

**•  vel    (per    eorum    impressionem)    efficimur    habiles    ad     quam  causam  altiorem  (Et   licet  .  .  .  principio). 

aliquas  passiones  5S       proveniunt.   Immo   scire  [debemus  quod   caelestiura  vires  neces-  41. 

•^S*'  vel  s  etiam  (secundum  quod   .  .  .   electionis)  sicut  cum,       saria  fiunt  dispositione   quae  prohiberi   non   possunt   quin   vero.    In 

nobis  infirmantibus,    eligimus   accipere  medicinam.  Tertio     Centilogio  .  .  . 

modo  secundum  quod  per  accidens  impressio   caelestium   corporum 

redundat.  Est  etiam  Interdum  etiam  .  .  .  Cap.  LXXXVII.   Quod  motus   caelestis  corporis  non  sit 

5'*  in  aliquo    (in    pluribus)  60        CAUSA     ELECTIONUM     NOSTRARUM    EX     VIRTUTE    ANIMAK     MO- 

VENTIS,    UT    QUIDAM    DICUNT.    A.    65  V    b  26. 

Cap.  LXXXVI.  QuoD  corporales  effectus  in  istis  infk- 

RlORiBUS    NON    SEQUUNTUR    EX    NECESSITATE    A    CORPORIBUS  Est  autem  (tamcn)    et  in  praemissa  ratione  Avic.   aliud    falsura    Pag.  }66ai. 

caelestibus.  A.  65  r  b  3.  attendendum  (quod  Avic.)  vult  enim  quod  motus  caelestium 

«s  corporum  sint  etiam  causae  nostrarum  electionum  causae 
Pag.  261  a8.  fluxibilia  (et)  non  semper  eodem  modo  se  habentia  Unde /f  oportet  cum  motus  caelestis  sit  ab  anima  quod        a  6. 

*5'  in  istis  cor  inferioribus  corporibus  habeat  et   sit  motus   corporis  .  .  ,  Ad  quod   etiam  tendere 

^'  Motus  caelestium  corporum  quia  ex  necessitate  est  semper     redire  videtur  positio  .  .  . 

est  eodem  modo.  Haec    autem    non  potest  poni  positio    irrationabilis    est.  15. 

70  Omnis  enim  effectus  »  .  .  .  [^Cf.  annot:  ad 

*  a  35-45.  Adhuc.  Virtutes  et  vitia  etc.  In  prima  redactione  haec  non   enim  per   quodl  quolibet  instrumento   Utimur  18. 

ratio  veniebat  post   b  19.  Transposita  fuit  hic  ab  Auctore  sequentibus  immutet  in  inteliectum   et  voluntatem  imprimat  b  t. 

notulis  ad  transcriptorem  directis.  i»,  ante   rationem  Adhuc.    Corpora  ,c-         ^       \         ■  1.  ■    •        i- 

caelestia  (^46):  -j^  Pone  hic  rationem  quae  est  infra  ad  idem  si-  (^^   ^"^em)    amma    autera   humana   si   in  aham  an.mam  6. 

gnum.  -  2",  Ante  rationem    nondum   transpositara :   Haec  ratio   po-      humanam  aliquid  per    operationem    corporalem    imprimens 
natur  supra  ad  tale  signum  -j^  ,  7,  imprimeret  »  lo^'"'-  *""*"•  "* 


APPENDIX 


10. 

19. 

Pag.  S67  aS. 


a  12. 
Inter  11  et  12. 


Pag.  269.  In  tit. 

a  t. 
11. 
18. 

Inler  22  et  23. 


»3-31. 


39- 

%   10. 


«4- 
18. 


«S- 


quod  est  vlrtus  potentia  ipsa  voluntatis.  Solus  autem  Deus 
est  qui  potentiam  voluntatis  in  substantia  intellectuali  causat  et  semper 
causando  conservat,  ut  ex  praemissis  patet  (Hoc  autem  est  Deus  . . . 
ostensum  est). 

Cap.  LXXXIX.  QuoD  motus  yoluntatis  causatur  a  Deo, 

ET    NON    SOI.UM    POTENTIA    VOLUNTATIS.     A.    66  V     a  I4. 

absque  praeiudicio  libertatis  voluntatis  idest  absque  violentia 

inquantum  causat  in  nobis  virtutem  volendi,  non  autem 
(sic)  quod  faciat  .  .  . 

providentia  non  pertinet  est  de  his  quae  subsunt  lib.  arb. 
sed  de  scilicet  de  electionibus 

Non  enim  qui  eligit  aliquod  opus  (aliquid  consequi  vel) 


nisi  inquantum  per  immutationem 

Non  igitur  erit  ex  anima  motu  caelesti  (motus  caelestis) 
causa  nostrae  electionis 

Immutatio  igitur  corporis  caelestis  non,  ab  anima  eius 
procedens,  non  pertingit  ad  animam  nostram  nisi  me- 
diante  corpore  Intellectus  autem  et  voluntas  in  eligendo  Ad 
motum  autem  corporis  non  movctur  anima  .  .  . 

nisi  per  accidens  occasionem 

(ut  in  secundo  ostensu  ut  patet  ex  his  quae  dicta  sunt  in 
Secundo). 

per  motum  caeli.  §  Adhuc.  Nullum  agens  agit  in  id  quod  est 
sibi  propinquius  per  id  quod  est  magis  distans  ab  eo,  sed  magis  e 
converso.  Animae  autem  nostrae  quantum  ad  intelligere  et  velle  sunt 
propinquiores   animabus   caelestibus,   si   quae   sint,  vel    quibuscumque 

altioribus  intellectualibus  substantiis,  quam  etiam  corpora  caetestia.  Vi-  15  perficere  .  .  .  sed  et  sic 
detur  enim,  si  motus  caeli  est  ab  aliqua  intellectuali  substantia,  quod  Quibus   quidem  positionibus 

in  productione   hominis   quidam   circulus   concluditur:  nam   substantia  nisi   etiam   agat  in   virtute  ipsius   (ut    ex   supra  OStensum 

intellectualis,  per  vim  intellectivam  a  corpore  caelesti   distans,  coniun-       est).    Quod  autem  agit.  Unde  nec  (Ergo)    homo    (non)    potest 
gitur  ei  per  operativam   virtutem   movens   ipsum,  ex  cuius  motu   pro-       virtUtC  voluntatis   sibi   data  Uti  nisi   .  .  . 
venit  generatio  humani  corporis,  cui  coniungitur  anima  nostra  quantum  10       nam   Quod  in   artifice   apparet 
ad  operativam  virtutem;  per   intellectivam    vero  est  distans  ab  eo  et 
coniuncta  est  propinqua  substantiae  intellectuali  moventi  caelum.  Sicut 
igitur  substantia  intellectualis  superior  movet  caelum   mediante  imme- 
diate  per  yfrtutem  operativam  per  quam  ei  coniungitur,  ita  movet  im- 
mediate   animam   nostram   quantum   ad   secundum  ea   quae   ad  intel-  '5  oportet  et   eligat  et  velit,   oportet   aliquid   esse   causam. 
lectivam  partem  pertinent,  non  per  corpus  caeleste,  quod  quantum  ad  Est  igitur  (Deus)   primum  principium  nostrorum  COnsi- 

huiusmodi  multo  magis  distat  ab  ea  quam  anima  nostra.  Horum   et  voluntatum   Deus. 

(Per  easdem  .  .  .  moveri). 

Cap.    XC.      QUOD    ELECTIONES    ET    VOLUNTATKS    HUMANAK 

Cap.    LXXXVIII.    QuoD    substantiae    separatae    creatae  i»  subduntur  dfvinae  providentiae.    A.  66  v    b  1  o. 

NON  possunt  esse  causa  directe   electionum  et  volun- 

tatum  nostraru.m,  sed  solus  Deus.   A.  66  r   a  43.  Ex  quo  etiam  patet  quod  oportet  etiam  voluntates  hu- 

manae  divinae  et  electiones   divinae   providentiae  subditas 

110»!  possunt  causare  non  possunt  csse  causa  .  .  .  sed  Deus     esse. 
solus  Deus.  55      Si  igitur  Cum  igitur 

quod  substantiae  animae  caelorum  .  .  .  causa  esse   directe         et  quia  unde  .  .  .  electiones  (humanae) 

creatura  ig  Causa  igitur  superior  creata  res  verius  erit  quod  res  humanae  .  .  . 

inquantum  persuad  manifestat  ei  aliquid  esse  bonum  ad  Videntur   autem    quaedam   in    Sacra   Doctrina   contineri 

agendum,  quod  est  persuadere  secundum    praedictam  sententiam  sonare.  Videntur  Dicitur 

persuadentis.    §  Araplius.   Voluntas   non    movetur    nisi    a   bono,  4°  enim   .  .  . 


non  solum  virtutis  voluntatis,  sed  etiam  volendi 

(quae  est  voluntas  Dei) 

Est  igitur  et  (causa)  motuum  voluntatis 

Huius   quod   aliquis  intelligat   et  consiliatur   consilietur 


Pag.  37»  aj. 
a  6 


b  j. 


8. 
Pag.  373  a6. 


a  11. 

»5- 

b3. 
6. 
9- 

18.  . 


secundum  hoc  ind  ad  hoc  inducuntur 

quod  providentia  est 

exponenda  sunt  ut  ex  divina  providentia  intelligantur  .  . 


Cap.  XCI.   QuoMODO  res  humanae 
AD  superiores  causas  rbducantur.  A.  67  r  a  : 


7- 


Secundura  igitur  hoc  aliquid  se  habet  ad  movendum  voluntatera  secun- 

dura  quod  se  habet  ad  bonum.  nulla    Omnis  autem  substantia  creata 

est  quidem   bona  per   participationem   boni,  non   quod  ipsa  sit  suum 

bonum.  Quod  quidem  patet  tum  ex  hoc  quod  nulla  substantia  creata 

est  suum  ipsum  esse,  quod  est  bonum  desideratum  ab  omnibus;  tum  4! 

ex  hoc  quod  omnis  substantia  creata  tendit  in  aliquod  bonum  aliud  a 

se  tanquam  in  finem.  Solus  autem  Deus  est  suum  esse  et  nullum  aliud 

altius  se  habet  in  quod  possit  tendere  sicut  in  finem,  ut  ex  superioribus  disponuntur.   Intelligentia»  vel  cogitationes  inferioris  intellectus 

patet.  NuIIa  igitur  substantia  creata  potest  per  se  movere  voluntatera,       Cognitio  vero  humana  .  .  . 

sed  solus  Deus.  §  Item.  Sicut  se  habet  intellectus  ad  verum,  ita  vo-  S"       Corporalia   Ea    verd    quae    ad    corporalia    pertinent    .  .  . 

luntas  ad  bonum.  Intellectus  autem   non   movetur   sufBcienter  nisi  a      reduc  dispensantur 

vero  perfecto  cui  nihil  veritatis  deest.  Propter  quod  non  acquirit  scien-  reduci  m  aliq  sicut  in   principium  in    aliquod    uniforme 

tiam  nisi  resolvendo  in  principia  prima  per  se   nota,  in  quibus  nullus       et  def  et  immobile   et   deficere  non   valens 

veritatis  defectus  esse  potesU  Nec  ergo  voluntas  sufficienter  movetur  a  Mutabiles  etiam  sunt  electiones  nostrae 

bono  nisi  quod  est  primum  et  omnino  perfectum,  cui  nihil  bonitatis  !s      et  immutabilis  et  indeficiens  ut  in  Primo  ostensum  est. 

deest.  Hoc  autem  Deus  est,  ut  ex  superioribus  patet.  Deus  igitur  solus      Est  etiam  immutabilis,  quia  *  nihil  vult  est  ultimo   fini  conluncta,  qui 

sufficienter  voluntatem  movere  potest.  §  Praeterea.  eiusdem  Eius  est      est  bonitas  sua.  est  etiam  In  eo  (etiam)  defectus  esse  non  potest,  quia 

movere  ad  finem  aliquem  cuius  est  ad  quem  pertinet  finis,   sicut  dux       suum  velle  est  bonitas  sua.  impossibile  Oportet  ergO   .  .  . 

eiercitus  ordinat  milites  ad  victoriara  obtinendara,  quae  est  finis  eius.  (Non  autem  .  .  .  quia  solus    Deus  potest  nostrarum  VO- 

Sed   omnis   Omnes    autem    electiones  et   vol  nostrae   et   voluntatum  &o  luntatum  et  electionum  causa  est). 

nostrarum  motus  ad  felicitatera  ordinantur,  quae  in  solo  Deo  est  sita,  ipsas  rerum  formas  naturas 

sicut  ex  praemissis  patet.  Solus  igitur  Deus  est  motor  voluntatis  nostrae  et  quod  *  non  semper  eodem   modo    moventur. 

et  agens  in  ipsam. 

(Item.  Ab  illo  agente  .  .  .  In  solo  autem  bono  divino  nostr     Cap.  XCIl.   Quomodo   dicitur  Anauis    benk   fortunatus, 
quietatur  desiderium  voluntatis  ...  per  modura  agentis).  «s 

Hoc  autem  solus  solius  Dei  est. 

a  principio  extrinseco  quasi  (ab)  agente 

qui  solus  est  causa  ipsius  esse  ipsius  Ex  his  autem  apparet  <quomodo>  quod  aliquis  <potest  dici)  est 

violentum  opponitur  et  naturali  et  voluntario  . . .  quando     bene  fortunatus  et  unde  est  quod  contingit  (apparere  potest  quo- 
est  inquantum  est  causat  . .  .  sicut  generans,  quod  dat  grav  70  modo  aliquis  possit  dici  bene  fortunatus) 
formam  gravitatis  corpori  gravi  q"od  "t  (quod  tamen  est)  .  .  .  licet  (Quamvis)  autem  ... 

Nihil    autem    aliud    movere  potest  corporalia    extrinsecum  et  actio  angeli  .  .  .  et  actio  (vero)  corpons  caelestis 

movere  potest  absque  violentia  .  .  .  Quando    igitur    aliquis    ex    impressione     caelestim   cor- 

sicut  removens    prohibens   quod  quidem  aliquid  est  quod      porum»  (superiorum  causarum  secundum  praedictum  mo- 
magis  utatur  (utitur)  motu  naturali  7S  dum)  est  dispositus   inclinatur  ad  aliquas   electiones  quarum 


Pag.  275  a  1. 


«5- 
Pag.  »76  b4. 
8, 
iS. 


»5- 
30. 

34- 


Pag.  177  a6. 
a  8. 
b  3. 


8. 

Pag.  378  a  3. 

"  Est  .  .  .  quia 
casu  non  delela : 
vid.  annot.  aa 
loc. 


11. 

b  10. 
*  Dele   quod  in 
texlu  nostro. 


ET    aUOMODO    ADIUVETUR    HOMO    KX    SUPKRIORIBUS    CAUSIS. 

A.  67  r   b36. 


Pag.  379  a  1. 


b  j. 
6. 


*  Casu  non  d«- 
leta :  vid.  annot. 
ad  loe. 


textn  nostro. 
29 


39- 


55- 


3o*  APPENDIX 

rtUionem  sibi  utiles,  quarum  tamen  utilitatem  propria  ra-  si  quaeratur  de  aliqup  utrum  sit  occidendus  a  latronibus  Pag.  288  »2. 

tione  non  cognoscit  ...  sequetur  hoc  esse  necessarium  si  quil  huius  effectus  praecedit 

Pag.  a8o  a  1.        .    (sicut  de  quodam  .  .  .  non  prosperabitur).  causa  .  .  . 

a  6.  ex  tal  dispositione  relicta  in  ex  corpore  caelesti  in  cor-  causa  (scilicet)  sitis  a  8. 

pore  nostro  dicitur  aliquis  non  solum  fortun  bene  fortu-  s       non  ergo  verum  est  (Concludit  ergo  Philosophus  non  esse  17- 

natus  aut  male  ...  verum)  quod  .  .  . 
11.                Non  enim  potest  intelligi  quod  hoc  ad  naturam  intellectus  oportet   dicere   quod   non    omnes  effectus  ex  necess  di-  ag. 

diversam  pertineat  (ex  natura  intellectus  diversa  procedat)  vinae    providentiae    subduntur   .  .  .   ut  ostensum  cst  (Quod 

:  i6.  diversitas  enim  secundum  form  formalis  prius  fuit  ostensum),  Vel  .  .  . 

14.  operatio  angeli  est  et  corporis  caelestis  est  ...  10      quicquid  autem  ex  necessario  (sequitur)  46. 

Corrigc    in       non  semper  erenii  guorf  a<<  homo  eligit  illud*  a<i  quod  an-  possibile  est  aliter  accidere  quod  non  regnet  51. 

gelus   custodiens   indendit   .  .  .    (secundum)    quod   Deus  secundo  m  libro  de  div.  b  m. 

operatur  Praeterea.   si  aliquae  Divina  providentia  causas   medias  20. 

Nam  (quod  ctim)  corpus  caeleste  non  disponit  (disponat)  non  excludit  .  .  .  Inter  causas   autem   sunt   aliquae  con- 

ad  electionem  ...  »5  tingentes 

47.  intellectus  Ab  angelo  vero  inducitur  aliquis  disponitur  aliquis  .  .  .   certa.   §  Posset  autem  et  adhuc  ex  parte  praescientiae  argu-     Imer  24  et  25. 

ad  eligendum  per  modum  intelligibilis  considerationis.  raentari,  sed  quia  supra  in  primo  libro  soluta  est  difficultas  quae  ex 

54.  quam  oportet  ex  fine  sumi  (quae  sumitur  ex  fine)  praescientia   oritur,    insistendum    nunc   est   ad    solvendum    praemissa 

quandoque    homo   aestimat   (quod)    aliquid  (sit)  bonum  quae  directe  providentiam  tangunt,  non  ratione  cognitionis,  sed  ratione 

fieri  »0  causalitatis.  §  Considerandum  est  ergo  ad  praemissorum  solutionem, 

b  1.  responderet   (se)    nescire.   Et  ideo  Unde  .  .  .  quod  effectus  in  se  consideratos  necessitas  et  contingentia  non  distin- 

,8.  praeter  electionem  propriam  intentionem.  guunt,   sed  secundum   quod  [considerantur  in  suis  causis,  ei  quibus 

34.  Sic  ergo   est  aliquid  bo  fortuitum  bene  bonum  vel  malum  quidam   effectus  procedunt  ex  necessitate,  quidam  vero  contingenter: 

potest  COntingere  homini  et  praeter  et  per  comparationem  unde  ipsum  currere,  vel  sedere,  secundum  quod  iam   exivit  a  causis, 

ad  ipsum   ...  25  necessitati  a  necessario  non  differt,  unde  propter  quod  omnia  praete- 

37.  bene  (vel  male)  natus.  rlta  necessaria  sunt. 

47.  et  exeq  prosequi . . .  inquantum  homo  (vel)  disponitur  . . .  Oportet   autem    ad   horum   solutionem  aliqua  repetere  »5- 

Pag.  aSiaig.  ad  sua  opera  exequen  ef&caciter  exequenda  ex    his    quae  dicta  prius  sunt  supra   posita   sunt,   ut  osten  , 

•  3«.  dicitur  Deus  hominem  dirigere,  secundum  illud  ps.,  Apud  manifestum  fiat  quod  nihil  divinam  providentiam  effugit 

Dominum  gressus  hominis  diriguntur.  30  .  .  .   et  quod  nec    tamen   oportet  .  .  . 

»8.  Sed  haec  inter   haec  duo  auxilia  est   differentia   duplex  cum  Ipse  Deus   sit  ...  rebus   omnibus  esse  dans  confe-  3'- 

(Prima  quidem)  quia  ex  secundo  auxilio  primo  .  .  .  rens  esse 
39.                In  hoc  autem    quod   medicus  sanet  potest  vel  miles  in         Quibus  enim  esse  et  perfectionem  largitus  est  oportet  quod  35- 

pugna  vincat,   potest   adiuvari  .  .  .  per  virtutem  exequatur  et  conservationem  largiatur. 

per  virtutem  n      secundum    (aliud)    vero  43- 

44.  quia  quantum  ad  secundum  auxilium  datur;  Quod   enim    (nos)   omnium    particularium    dispositionem  47- 

b  14-  inquantum  homo  ei  (a)  Deo  inclinatur  ad  eligendum  (ordinem)  praemeditari  non  possumus  .  .  . 

38.  Naturae  autem  est  proprium /acere  tendere  ad  unum.  quanto  mag/s  plura  ...    a  5,    Sed  quantum  in  hoc  ,  .  .   Pag.  289  ?i-2!. 
33.                nisi  per  accidens  sed  solum  per  accidens.  a  8,   suam  compl  explicat   praemeditationem  ...    a  9,  ipse 

4o-  virtus  caelestis  corporis  non  potest  esse  per  se  causa  huius  40  ipsa   ministeriorum   ordo   dispositio   ...  ail,   ad  summum 

inclinationis  (inclinare   ad  hoc  totum)  quod  iste  quaerat  fo-     in  summo  perfectionis  consistat  ...  a  18,  ei  ministr  obtem- 
diat  ...  perando  ministrant . . .  a  20,  Deinde  Si  (autem)  omnia  quae 

43'  Sed  aliquis  intell  per  intellectum  agens  potest  esse  causa     agere  possunt  ... 

inclinationis  impossibile  est  quod  aliquid  aliquod  agens  divinae  pro-        "  32. 

S"-  desinunt  esse  fortu  amittunt  rationem  fortuiti  4!  videntiae    executionem    impediat    non  potest  autem  aliaiius 

54-  homo   non   potest   esse  vel  bene  fortunatus  vel  univer-     providentis  cassari  provisio  nisi  (^secundum  alicuius  impedientisy 

saliter  per  alterius   agentis   contrarietatem    sibi    contrarium    agendo. 

Pag.  382  a  1.  quae  enim  Dico  autem  universaliter  .  .  .  ut  eligat  aliqua     Neque  etiam  (possibile  est  divinam  providentiam  impediri) 

semper  vel  in  pluribus  aliqua  per  defectum  alicuius  agentis 

« '0-  et  ex  sens  ad  sensum  patet.  '  so      per  eius  providentis  mutationem  30. 

omne   agens   intendit  {aliquod'}  aliquid  bonum  (ad  bonum  }+• 

Cap.  XCIII.  De  Fato  :  an  sit,  et  Qum  sit.  A.  68  r  b  16.      et  melius) 

quae  ex  partium  ordine  et  dispositione  compositione  relin-  39. 

Pag.  386  a  6.  quod  nec  (etiam)  quitur.  Unde  melius  est  toti  quod  partium  eius  una  sit  alia 

a  15-  omnia   quae   hic   accidunt   quae    (a   casu)    contingentia  ss  sit  inter   partes  eius  disparitas. 

videntur  reducere  sunt  conati  in  causas  caelestes  sicut  in  causas  quaelibet  autem  partlum  pars  .  .  ,  bonum  melior  esset  si  44- 

in  caelestia  corpora  essQt  in  gradu  supeTions  partis  {salva  tamen  consistentia  eius subs). 

33-  omnia  reducere  sunt  conati  voluerunt  . .  .  fat  Unde  omnia     .  .  .  dignior   enim    (pars)   esset   pes   ,  ,  .  si  corpus   autem 

fato   agi   dixerunt,  fatum  ordinationem   quae   est  in  rebus      totum  esset  imperfectius  si  ei  officium  pedis  deesset. 
ex  divina  providentia  fatum  nominantes.    Unde    Boetius  «o      facit  eam  quanto  meliorem  potest  et  omnes  defectus :  uni-  53- 

dicit  (quod  fatum  est)  .  .  .  versale  autem  agens  .  .  . 

b  7-  nam  in  ipsa  in  ordinatio  . . .  nondum  impr  rebus  impressa  in  semine  hoc  semine  ...  b  9,  ad  virt  generationem  ...        b  5-22. 

"•  ordinat  ordo  providentiae  b  16,  de  intentione  (agentis)  particularis  ...  b  21,  prima 

autem  inter  partes  autem  totius  universi  prima  distinctio  ap- 
Cap.  XCIV.  De  certitudine  divinae  providentiae.        65  paret  ex  secundum  contingens  et  necessarium. 

A.  68  V    a  6.  Quodlibet  igitur  agens  partium   quod   est  pars  universi  30. 

intendit  .  .  .  firmari  persistere. 
Pag.  387  a4.  oportet  vel  quod  ut  videtur  vel  providentiam   non    esse  (et)si  .  .  .  b  48,  quod  effectus  eius  iste  45- 

certam,  vel  omnia  ex  necessitate  contingere,  eadem  ratione  (sicut  secunda  ratio  procedebat)  54- 

Aristotelis   qua   superius    contra   Avic    usl    sumus    ad    ostendendum  70       Sequitur  ergo   ex  necessitate  (infallibiliter)  quod  crit  infal-   Pag.  290  02. 
^uod  non  necessarium  est  ut   eveniant  effectus  caeleslium  corporum.      libiliter  contingenter. 
b  1.  Ostendit  enim  Philosophus  ...  Patet  (etiam)  quod  hoc  .  .  .  poterit  si  sit  de  genere  con-        « 5- 

4-  sequetur  quod  omnia  (futura)  ex  necessitate  eveniant.     tingentium,  poterit  non  esse  in  se  secundum  se 

(Si  enim  quilibet  effectus  habeat  causam  per  se)  quodlibet  Unde  secundum  se  consid  potest  poni   quod  iste   non  sit  n- 

etjam  futurum  erit  reducere  in  aliquam  causam  75  regnaturus  si  secundum  se  consideretur. 


APPENDIX 


3i* 


b7- 
9- 


12. 

t6. 


Pag.  294  ai. 
a  0. 


II. 

»7- 

bg. 

14. 


24. 
Pag.  295  a  13. 
*  vide  annot.  ad 
loe. 


a  15. 


37- 
b  2. 

9- 
II. 

i6. 
26. 
36. 


Ptg.  296  13. 


«7- 
li. 

21. 


38. 

50. 
b5. 


<5- 

39- 
45- 


5«- 


Pag.  299  a  17. 
b  8. 


»3- 

32. 
Pag.   300,    6.9. 


jper  quas  quibus  mediantibus 

(ut  quinta  ratio  procedebat)  cum  ipse  Deus  pro  suo  arbi 
in  omnibus  operetur  et  pro  suae  arbitrio  voluntatis. 
eius  providentiae  subest  ad  eius  providentiam  pertinet 
possent  adduci  assumi 

Cap.  XCV  et  XGVI.  Quod  immobilitas 

DIVINAE    PROVIDENTrAE    UTILITATEM    ORATIOMS    NON    KXCLUDIT. 

A.  69  V    a  I  5. 


sicut  cum  sicut 

sed    hoc    enim    impossibile    est: 


sed    ut  aliquis    illud 


quod  desiderat  assequatur  a  Deo.  (Sicut  autem  Deus  ab  aeterno 
providens  disponens  aliquos  etTectus  futuros  fore,  eis  causas  naturales 
disposui  providit  quibus  produci  possent  in  esse,  ita  providit  <ab  aeterno)  is 
■quod  bona  quae  horainibus  dare  disposuit  ab  aeterno,  per  orationes  et 
pia  desideria  consequantur.)    Piis   enim   desideriis    ,  .  . 

ex  sua   bonitate  ut  ita  dicam   procedit 

Ad  Deum  igitur  pertinet  quod  pior  secundum  suam  bo- 


■   nullo  ad  nihil  indigentes  materiae  fulcimento.  Quaedam 
vero  per  se  (perfecte)  subsistere  non  possunt. 

Non  autem  ex  utroque  possent  materia  et  forma  ad  ali- 
quid  unum  constituendum  convenire  nisi  ... 
s       quaedam  formae  requirant  materiam  simplicem  vel  propter 
efficaciam  virtutis  quaedam  vero  materiam  compositam 

oportet  quod  illa  quorum  formae  sunt    perfectiores  et 
magis  propinquae  materiae  (minus  materiales)   agant  ... 

Ex  diversitate   autem  formarum  sequitur  et  materierum 
10  et  agentium  sequitur 

per  numerum   vero   pluralitatem  et  sequente  specierum  et 
diversitatem  specierum  consequente  * 


a  15. 


rerum  diversitatem  numerositatem 
cuncta  omnia  alia 

pervenit  ad  (operationem  vel)  operatum 
*oc  etiam  Principium  etiam  in  speculativis 
sed  utrum  quod  quaerat  ligna  abiegna 
divina  bonitas  possit  esse  sit  perfecta.  Unde  quod  crea- 
turae  in  esse  producantur,  etsi  ex  ratione  divinae  boni- 


34. 
38. 

b7. 
*  Vld.  «nnot.  ad 
loc. 

17. 

14- 

36. 

40< 
51- 

Pag.  301  ai. 


nitatem  quod  desideria  ...  jo  tatis  dependeat  originem  habeat  .  .  . 

aliae  subs  Gorpora  autem  naturalia  per  creaturas  creaturis  suam  bonitatem  communicare  (se-        a  6. 

desideriorum   suorum  implet  quae   per   orationem   Deo      cundum  quod  est  possibile)  velit  .  .  . 
offeruntur  impletionem  consequuntur.  Supposito  .  .  .  quod    hunc   vel  H  numerum   (in)   rebus  u. 

quae  perfectissime  sua  divinam  bonitatem  participat  statuere  velit 

Quod  Deus  non  omnes  orationes  exaudit  *  Non  est  autem  incon-  j,      quod  habeat  formam  talem  (et)  materiam  habeat  (talem)  15. 

veniens  si  quandoque  etiam  orationes  petitiones   orantium  gx  simpUci  simplicem   voluntatem   sequuntur  absque   alia  23. 

non  admittantur  a  Deo.  ratione 

Ea   enim   ratione   Deum    ostensum   est   quod  Deus  .  . .  contra  quos  accipienda  (Quorum  utrumque  patet   esse  fal-        b  2. 

aiy,  si  igitur  Quandoque  autem  contingit  . . .  a  20,  (Deo)      sum    ex    dictis)   sunt  (autem  quaedam)  verba   Scripturae 
exaudibilis.  30  quae  videntur  simplici  voluntati  divinae  omnia  attribuere 

eorum  Illa  igitur  oratio  et  non  (Quae    non    dicuntur)    ad   hoc  ut  ratio  providentiae 

sicut  cum  (quia)  cognoscit  hoc  ei  non  esse  expediens  no-      toUatur    a  providentia  in  dispensatione  (a  providentiae   dispen- 
civum  .  .  .  (ut)  medicus  enim  infirmanti  quandoque  negat     satione,  sed  ut  omnium  primum  principium  Dei  voluntas 

sibi  per  orationem  porrecta  (proposita)  ostendatur,  sicut  jam  supra  dictum  est). 

oration  petitionem  non   implet  sciens   ut   impleat   quod  ,;      formans  ejus  hoc  autem  Et  sic  inde  »j. 

petenti  magis  expedit  .  , 

et  Matth.  Unde  et  Matth.  Gap.  XCVIII.  Quomobo  Deus  possit  facere  praeter  ordinem 

causas  secundas  non  alias  non  exoludit  suae  providentiae,  et  auoMono  non.  A.  71  v  a  3. 

et  dicere  (ac  si  diceretur)  quod  non  est  eund  ambulandum 
ut  perveniamus  ad  locum  40      et  ab  illo  dependeant  qui  descendant  qui  consequ  invenitur  Pag.  304  3 12. 

qui  res  humanas  divinae  providentiae  subtrahebant  sive     in  rebus 
totaliter  sicut  aliqui  Peripateticorum  rursus  tamen  (tam)  ipse  paterfamilias 

quibusdam  (imaginibus)  subfumigationibus   sive  incan-  per  necessitatem  sive  quocumque  naturae  vel  cuiuscumque 

tationibus  alterius  •     . 

secundum  suum  id  quod  prima  facie  apparet  45      Non    est    autem    possibile    quod    Deus    aliquid    faciat 

et  post  quod  post  orationem  quod  in  suam  bonitatem   non  ordinet  quod  non  sit  ab  eo  vo- 

Et  loelis  II,  quis  scit  Convertimini .  .  .  Quis  scit  si  con-      litum  ...    b  2,   per  solam  voluntatem  ...   b^,   quod  sub 
vertatur  et  ignoscat  Deus?  Et  ioelis  m,  Misertus  est  Dominus      eius  scientia. 
super  malitiam  quam  dixit  locutus  est  ut  faceret  eis  et  non  fecit.  aut  aliquid  sciat  aut  aliquid  de  novo   incipiat  scire 

Item,   quia  quod  aliqua  -  jo       nunquam  igitur  Deus  facit  praeter  ordinem  providentiae  ab  aetemo 

ab  universaliori  universali  causa  quae  Deus  est  excogitatum  Nihil  igitur  Deus  facere  potest  quin  ... 

qui  potest  immutare  impedire  ...  ex  eorum  illoriim  im- 
pressione  Gap.  XCIX.  Quod  Deus  potest  operari  praeter  ordinem 

a  ratione  consideratione  universalis  ordinis 

dicitur  Inquantum  ergo  .  .  .  dicitur  Deus  converti  55 

non  mutat  Deus  consilium,  etsi  quandoque  mutet  sen- 
tentiam  quae  non  exprim  non  inquam  illam  quae   exprimit  Restat  autem  considerandum  utrum  ostendere  quod  Pag.  306  a  1. 

dispositionem  aeternam  ...  ut  inferiora  a  superioribus  (per  superiora)  moveantur  (a  Deo)        a  i-g, 

I>ei   mi/«a</o  poenitentia,    inquantum    Deus    ad  similitu-       et{ut}siceffectusqmininferioribusexactionesuperionimconsequantur 
dinem  poenitentis  se  habet,  cuius  est  variare  mutare  quod  60  ut  supra  dictum  est  ...  ut  scilicet  ipse  immediate ....  supe- 


a  18. 

.  30- 


42. 


b  12. 
«3- 


REBUS    INDITUM,  PRODUCENDO    EFFECTUS    ABSQUE   CAHSIS  PRO- 

xiMis.  A.  71  V   b  8. 


riori  creatura  agente.  Ostensum  enim  est  supra  quod  .omnis  virtus 
activa  sub  virtute  divina  continetur,  sicut  virtus  particularis  agentis  sub 
virtute  agentis  universalis.  Quicquid  autem  subiicitur  virtuti  inferioris 
agentis,  subiicitur  virtuti  superioris.  Oportet  ergo  quod  quicquid  est 
^5  subiectum  virtuti  cuiuscumque  agentis,  sit  subiectum  virtuti  divinae. 
Virtus  autem  divina  non  operatur  ex  necessitate  naturae,  sed  ex  vo- 
luntate,  ut  supra  ostensum  est.  Virtus  autem  ex  voluntate  operans 
non  est  determinata  ad  unum  etfectum  secundum  unam  mensuram 
producendum,  sed  ipsa   suo  etfectui   mensuram   et   modum.  libere  im- 


fecerat. 

Gap.  XCVII.  QuoMODO  dispositio  providentiae 

HABEAT    RATIONEM.     A.    7O  V     3  21. 

verbum  mentis  conceptum 

secundum  quod  alia  una  perfectior  existit  quam  alia 
propter  quod  philosophus  Aristoteles  in  VII  Metaph.  defi 
nitiones  per  quas  (naturae  rerum  et)  formae  significantur  7«  ponit.  Quod  quidem  io  his  quae  agunt  per  aecessitatem  naturae  non 

assimilat  ... 

suprema   inferioris  ordinis  (generis)  videntur  propinqua 
his  q  superiori  generi 

res  rerum  species  diversificantur 

(§  Quia  vero  .  .  .  communis). 


contingit,  nam  secundum  mensuram  virtutis  agentis  de  necessitate  se- 
quitur  mensura  effectus:  non  enim  potest  magnus   calor  parum  cale- 
l'acere,,sed  de  necessitate  quantus  est,   tantum  calefacit  calefacit  se- 
cundum  raodum  suae  virtutis.  In  hoc  enim   differt  ... 
Nam  perfectissima  agens  per  voluntatem 


8. 
i8. 


«9- 
II. 

'5- 


iq. 


32*  APPENDIX 

b  j.  potest  facere  absque  immediate   absque  propriis  causis,      Cap.  CII.  Quod  solus  Deus  facit  miracula.  A.  ^3  r  a  5. 

Dicere  autem  quod   non  potest  in  inferioribus  operari   nisi  secundum 

ordinem  mediarum  causarum  sequitur  si  agat  per  necessitatem  naturae.  praeter   (supra)   ordinem  Pag.  315  34. 

§  Adhuc.  Virtus  divina  comparatur  ...  est  limitata  ad  aliquem  determinatum  effectum  vel   ad        a  15. 

Ad  vivtutem   virtutes  5    aliquos    determinatos  effectus   .  .  .   a  20,    virtute  infinita    divina. 

Alio    modo    per  formam  intellectum    qui    determinatam  Omnis  creatura  agens  in  sua  actione  requirit  subiectum  23. 

formam  apprehendit  et  eam  in  effectum  producit  intelligibile  Nulla   igitur   creatura  potest  agere  nisi  sicut    nec    creare  30. 

enim  particulare  est  sicut  forma  particularis   per  quam  agit  causa  se-       potest,   ita   nec   agere   in   aliqua    re   nisi   .  .  . 

cunda.  Divinus  autem  intellectus  .  .  .  circa  rem  aliq  dum  in  re  aliqua.  33. 

p«g.  307  a4.  particulare  agens.  Dicere  autem  quod  non  possit  praeter  causas  10      subiectum  aliquod  non   est  in  potentia  ad  aliquem  deter-        b  4. 

medias  operari,  sequitur  ex  opinione  eorum  qui  licet  dicant  per  intel-       minatum   actum   et   non   ad  quemlibet. 

lectum  et  voluntatem  operari,  tamen  ponunt  quod  Deus  non  cognoscit  non   est  miraculum   sinipliciter    si  sic   fiant  26. 

nisi  universalia,  et  ideo  non  producit  nisi  (universalem  virtutem')  primas  particulares.  (requiritur}  relinquitur  igitur  quod  n  Cum  autem  30. 

immediate  nisi  primas  substantias  in  quibus  cst  virtus  activa  universalis.  possunt.   §  Item.  Faciens  oportet  esse  simile  facto.  illud  Unde  et     Inier  35  et  ^6.. 

§  Amplius.   Cum   accidentia   ...  'S  omne  quod  actu  facit  aliquid  esse  in  actu,  oportet   esse  ens  actu.  e_ff 

g  oportet  quod  eiusdem   ille   qui   ...  E^  autem  quae  fiunt  in  his  inferioribus,  sunt  non  sunt  formae  tantum, 

,2.  Deus  immediate  in  prima  .  .  .  immediate  in   esse  produxit       sed  composita  ex  materia  et  forma :  non  enim   generatur  nisi  compo- 

,j.  absque  mediis  causis.  Ad  illos  autem  pertinet  dicere  quod  Deus       situm,   ut   probatur  in  vii  Metaph.  Id   igitur  quod   est   forma  tantum, 

in  rebus  inferioribus  absque  superioris  actione  operari  non  potest,  qui       non  potest  producere  effectus  corporales  immediate,  sed  mediante  aliquo 

dicunt  quodam  ordine   res   a   Deo  processisse,  ut   scilicet  ab  ipso  im-  20  corpore  tantum.  Substantiae  autem  incorporeae  superiores,  scilicet  an- 

mediate  profluerent  solum  primae  creaturae,  a  quibus  dicunt  profluere       geli  et  daemones,  vel  non  sunt  compositae  ex  materia  et  forma,  ut  supra 

alia  et  sic  inde.  §   Item.    Ordo   rerum   .  .  .  probatum  est.  Non  possunt  igitur  ex  ab  eis  aliqua  fieri  in  rebus  corpora- 

,g.  reb   civibus  imponit  ostendimus   enim  quod  ordo  rerum  ex  di-       libus  nisi  mediante  virtute  alicuius  corporis.  §  Amplius.  Quod  cum  fit, 

vina  providentia  pendet  IntellectUS   autem   divinus   .  .  .  "on  est  miraculum.  Non  igitur  virtute  eorum  possunt  miracula  fieri. 

24.  potest  enim  intelligi  (a  nobis)  .  .  .  praeter  superiores  infe-  i;      Amplius.    Eiusdem    rationes    esse   videtur  quod  aliquid  5 

riores  causas  fiat  (operetur)  ex  subiecto,  et  quod  .  .  . 

28.  Licet  ordo  in  rebus  agen  rebus  inditus  .  .  .  Nam  subiectum  a  principio  non  fit  in  potentia  propinqua  p       ,(,  ^^ 

32.  non  su/fic  repraesentatur  perfecte  'tulla  Omnis  autem  creatura  necesse  habet  operari  subiecto        ^  g 

35.  si  ergo  Repraesentatio  autem  divinae  bonitatis  ad  hoc  quod  aliquid  faciat 

b  11.  non    potest    esse    absque   divina   mutatione    ipsius   .  .  .  ^o      consequuntur.  {oportet  enim  ut)  (non  autemy  ad  hoc  autem 

b  16,  ad  id  secundum  id  est.  quod  aliquis  (Omnis  autem)  effectus  (qui)  in  his  inferioribus 

23.  propter  aliquod  contrarium  agen  fortius  agens  . .  .  b  29,  Si      producitur 

ergo  divina  provi  per  aliquam  virtutem  creatam  non  sunt  miraculosi  (oportet  enim  quod  ad)  cum  producantur        ^  g^ 

34.  sine  suae  providentiae  mutatione  (defectu)  (praeiudicio)  virtute  corporis  alicuius  corpora  enim  non  operantur  nisi  na- 

37.  nunquam  Nullo  enim  modo  5S  turaliter. 

4q.  ipsa  autem   ipsius   autem    intellectualis    naturae    finis   .  .  .  Non   igitur  a  substantiis  creatis  incorporeis  potest  aliq  substan-  8. 

b  52,  fit  aliquid  aliqua  immutatio  in  substantia  corporali         tiae  creatae  incorporeae  possunt  aliqua  miracula  facere. 

sicut  a  quo  a  cuius  providentia 
<^  Per  haecy    (,Sunt  autem  quidani)    (Quidam  autem  dixerunt} 

Cap.   C,    OUOD  EA    QUAE    DeUS    FACIT    PRAETER    NATURAE  //-,    -j  .       \      it    u-  ..  J     •  J-    •..  ■   ,     ■ 

^  ^  40  (Qutdam  autem}    §  Hmc    est    quod   in    ps.    dicitur   qui  facit 

ORDINEM    NON    SUNT    CONTRA   NATURAM.    A.    72  T     b  47.  j^    p,„        m    ■     C     ■..         ■      u-i-  1 

'  ^'  de  Deo,  Qui  lacit  mirabiha  magna  soais. 

Pag.  310  33.  nihil  tamen  facit  contra   naturam   nam  et  in  rebus  creatis 

hoc  potest  Cum  enim  Deus  .  .  .  Cap.  CIII.    Quod    substantiae    spirituales    aliqua    mira- 

in  potentiae  ...  ad  'm  respectu  alicuius  agentis  45      bilia  operantur,  quae  tamen  non  sunt  vere  miracula. 

non  est  actio  contra  naturam  simpHciter  etsi  sit  contrarium  A.  yS  v   a  23. 

aliquando  contrarium  particulari  formae 

igne  generato  agente  Quo  modo  substantiae  .  .  .  f^^' 

b  19.  neque  innaturale  (contra  naturam)  Per  haec  autcm  excluditur  (Fuit  autem)  positio  Avic.  qui  dixit   'e»tu-    j,  , 

32.  sicut  primum  ens  et  (quod  est)  omnibus  causa  essendi.  so  quod  .  .  . 

Cum  autem  per  mensuram  propriam  .  .  .  immutatur   corpus  vel  ad  casum  sicut   cum   quis  ambu-  ,j. 

Pag.  311  82  per  quod  conformatur  primae  (suae)  mansurae  ...  a  5,      lans  supra  super  trabem  ... 

(aliquid)  aliter.  immut  calescit  corpus  ,8. 

b  I,  si  pott  artifex  (aliter)  aliquid  operetur  in   suo   artificio  etiam  (Et  per  hunc  modum   dicit   quod)   si   anima   sit  jj, 

etiam  postquam ...  is  pura  .  .  .  dicit  quod  obedit  apprehensioni  eius  non  solum 

corpus  proprium  ... 

^     ^  anima  (alicuius)  vehementer  affccta  b ». 

Cap.  CI.  De  miraculis.  A.  72vb5.  .  .  _  ja-..j..- 

^  '  non  est  secundum  ar  verum  secundum  Anst.  doctnnam  16. 

inveniatur   invenitur    inter  ag    faciens    et    factum   ...  ju 

p«g.  3u  83.  proprie   miracula   dici   solent:  «'//a  enim  admiramur   enim  60  a  24,  Non   enim   ex  imaginatione   apprehensione   nuda  ... 

aliquid  ...  a  26,   aliqua   affectio  aliqua 

b  7.  Illud   ergo   simpliciter  mirum   vet  mira   est  quod  habet  non  movet  alterat  corpus  ...  a  10,  corpus  proprium  (co-   Pag.  323  »5. 

causam  omni  homini  simpliciter  occultam.  niunctum) 

Pag.  313  a  3.  non  quoad  hunc  vel  illum  (tantum)  ...  a  5,  probatum  aliquam  propria  virtute  nullam  formam  inducere  potest        a  14. 

enim  est  in  secundo  (supra)  ...  a  6,  videre  intellectu  capere  «;  in  materiam 

potest  ...   a  8,   quae  sola  divinitUS  fiunt  ex  intercessione.   §  Hunc  autem  modum  (autem  praedictum)  fac     Inter  b  2  cl  3. 

a  12.  quod  nulla  vis  natura  nunquam  facere   potest  operandi  in  istis  corporeis  attribuit  Augustinus   daemonibus   in  III  de 

15-  iter  praebeat  Secundum  autem  gradum  tenent  illa  *  Et  inter      Trin.,  ita  dicens:  Non  est  putandum  transgressoribus  angelis  ad  nutum 

Vid.pag.3i3,a3.    ,  * 

liaec  .  ,  ,  servire  hanc  visibilium  rerum  materiam,  sed  Deo  potius,  a  quo  haec 

16.  quanto    maiora  sunt    illa  in  quibus  quae    Deus    operatur  70  potestas  datur.  Nec  sane  mali  angeli  creatores  dicendi  sunt,  per  quos 

tanto  miraculum   maius  est   et   quantO  magis  sunt  remota  a  fa-       magi  ranas  serpentesque  fecerunt,  non  enim  eas  ipsi  creaverunt.  Om- 

cultate  naturae  tanto  miraculum  maius  est,  nium  quippe  rerum  quae  corporaliter  nascuntur,  occulta   quaedam  se- 

*>  5-  non  per  illum  modum  (ordinem),  sicut  Opus  enim  ,  ,  .  mina  in  istis  corporeis  huius  mundi  elementis  latent.  Mali  ergo  angeli 

•?•  CUm   Deus  facit  absque  quod    consuetum    est   fieri   ope-       secundum  subtilitatem  sui  sensus  in  occultioribus   elementorum  semi- 

ratione  naturae  absq  tamen  absque  principiis  naturae  1S  nibus  norunt  unde   ranae   serpentesque   nascantur,  et  haec  per  certas 


14' 
19, 


322,   in  tit. 
lic  corrige  in 


APPENDIX 


33* 


22. 
28. 


Pag.  325  a  12. 

a  21. 
24. 
28. 
3«- 

33- 


b5. 
>5- 


34- 


Pag.  326  a  1. 


Inter  ag  et  lo. 


10. 

16. 
Inter  ig  et  20. 


30. 

24. 

b  i. 

•Vide  inf.  lin.  57- 
Naturalem  ejjec- 
tum  etc. 


Inter  13  et  14. 


^■•Pro  nequit? 
•4- 


39. 
11- 


temperationum  oportunitates  occultis  motibus  adhibendo  faciunt  creari, 

non  creant.  §  Considerandum  tamen  .  .  . 

nisi  esset  virtute  ...  a  21   ex  propriis  naturalibus  causis 
mirabiles  tamen  (nobis)    redduntur  et  ex  hoc  quod  causae 

naturales  dupliciter  . . .  nobis  modo  nobis  inconsueto  .  .  . 
causae  naturales  effectibus  appositae  ad  effectus   aliquos 

Cap.    CIV.    QuOD    OPERA    MAGORUM    NON    SUNT 
SOLUM   EX    IMPRESSIONE    CAELESTIU.M    CORPORUM.    A.    74  T    3  3 1 . 


Cap.   CV.    UnDE    JIAGORUM  OPERATIONES  EFFICAaAM  HABEANT. 

A.  75  r   a  9. 

unde  (praedicti  eff)  praedictae  artes  magicae  efficaciam 
habeant. 

.  .  .  praesentet  praesentat.  Ex  intellectu  autem  (eius)  ad 
quem  sermo  dirigitur,  sicut  cum  per  verba  audita  aliquis 
significationem  vocis  . . .  audiens  inducitur 

Intellectus  autem  communiter  hominum  hanc  habet  v!r- 
tutem  (quody  ut  huius  dispositionis  invenitur  quod  magis  quod 
eius  cognitio  ex  rebus  causatur 

suam  conceptionem  sui  intellectus  ...  a  28,  erunt  (al- 
terius  speciei  et  dicentur)  aequivoce  homines. 

quod  huiusmodi  artes  operationes  eff  magicas  efficiant. 
Non  igitur  est  in  eis  . .  .  prae  ceteris  virtus  aliqua 

ut  (ita  quod) 

corpora  caelestia  super  intellectum  cuius  conceptionem  expri- 
munt  voces  prolatae,  directe  imprimere  non  possunt,  ut  supra 


Pag.  330  a  I. 


a  14. 


manifeste  (expresse)  apparentibus  adversatur.  non  enim  est 
possibile  Cum  enim  non  sit  possibile  .  .  . 

nisi  per  intellectum  habentem 

loquela  non  potest   proprius  actus  est  rationaHs  natuiae. 

quod  huiusmodi  fiunt  fiant 

non  sunt  secundum  sensum  exteriorem  sed  interiorem 
tantum  secundum  imaginationem  tantum 

Non  enim  alicui  apparent  formae  imaginatae  ac  si  essent 
(quasi  res  verae)  nisi  fiat  abstractio  ab  exterior  aHenatio  ab 
exterioribus  sensibus  non  enim  potest  esse  quia  non  potest  esse  .0  ostensum    est.  Voces  amem  significativae  sunt  ex  intellectu  proce- 

in   operibus   (magorum)   plerumque  acc  advenit  dunt  inquantum  significativae  sunt.  Unde  quantum  ad  hoc  ex  virtute 

adducatur  §  Adhuc   et  non   fiat    hoc  virtute    solum    cae-      stellarum  non  videtur  aliquid  hanc  posse  virtutem  habere  ut  significando 
lestium  corporum.  §  Adhuc,  (quod)  virtute  caelestium  cor-     aliquid  illud  fiat.  (Non  igitur . . .  effectiva). 
porum  non  fit  aliquis  (est)  effectus  nisi  naturahs,  nam  formae         saltem  hoc  non  potest  esse 
naturales  (sunt  quae)  in  inferioribus  causantur  ...  j>      praedicti  eff  huiusmodi  effectus. 

talia  fiunt    (fieri    dicuntur)    ...    b  24,    ser   quaecumque  .  .  ,  producat.  §  Praeterea.  si  Quod  habet  aliquis  a  nativitate 

sera  ...   b  29,   quod  primum  quod  posterius  per  virtutem  stellarum  est  ei  naturale.  Ad  ea   autem  quae  sunt  natu- 

fit  Fieri  autem  hoc  per  magicas  artes  dicitur,  scilicet  quod      ralia  non  indigemus  consuetudine  vel   disciplina  nisi  forte  ut  facillim 

aliqua  Statua  per  se  moveatur b  38,  fiat  totaliter  virtute      facilius  et  ordinatius  ea  faciamus,  sicut  opera  virtutum  ad  quae  sumus 

caelesti.  ?o  naturaliter  dispositi  possumus  quidem  et  sine  virtute   facere,  licet  non 

quod  aliquid  accipi  recipiat  aliquam  formam  de  novo  nisi  ita  faciliter.  Sic  igitur  per  naturam  (si  aliqui)  homines  qui  ex  sua 
substantialem  de  novo  nisi  prius  amittat  formam  quam  nativitate  habent  haberent  ut  in  talibus  operibus  sint  efficaces,  possent 
prius  habuit.  huiusmodi  effectus   etiam   sine   disciplina  et  aliis   observationibus  pro- 

aliquod  principium  vitae.  §  Praeterea.  Si  aliquid  moveatur  ducere.  Quod  non  videtur.  Non  igitur  huiusraodi  voces  significativae 
per  principium  vitae  intrinsecum,  in  seipso  habet  quod  moveatur  vel  3;  <eflectum)(efficaciam)habent  ab  ipso  proferente.RelinquitUr  igitur  ... 
non  moveatur,  unde  et  bruta  et  pueri  voluntar io  communicare  dicuntur.  Figura  autem  nullius  actioni  principium  est  unde   et   de 

Hoc  autem  non  invenitur  in  statuis  quae  per  artem  nigromanticam  eis  est  mathematica  scientia  quae  circa  immobilia  est  (neque  pas- 
fiunt  mobiles,  nam  non  moventur  nisi  ad  momentum  secundum  ope-  sionis,  alias  mathematica  corpora  essent  activa  et  passiva, 
rationem  nigromantici.  Non  est  igitur  possibile  quod  moveantur  per  ut  concludit  philosophus  in  in  de  caelo).  Non  ergO  potest  esse 
prindpium  vitae  intrinsecum.  §  Adhuc.  Si  aliquid  ...  ^o  per  figuras  disponi  determinatas  disponi  materia  .  .  . 

propterhoc  Talis  autem  temperies  . . .  in  lapide  (vel  cera)         Non  ergo  utuntur  magi  figuris  aliquibus  quasi  disposi- 

moveantur  per  principium  vita.e.  §  Jtem,  plus  (ad)  accedunt     tionibus  sed  solum  quasi  signis  Relinquitur    ergo  quod  (utan- 
ad  materialia  elementa  lapides  et  metalla  quam  plantae  et  capilli,      tur  eis)   quod   (utantur  eis)   solum   quasi  signis. 
quibus    non  sentimus.    Sed  plantae  propter  propinquitatem   §  Item,  ad  alios    (intelligentes) 

plus  habent  magis  dominatur  terra  in  lapidibus  et  metallis,  ex  quibus  45  ...  dirigitur.  §  Hoc  etiam  demonstrant  prostrationes,  thurifi- 
fiunt  statuae,  quam  in  plantis  vel  capillis.  Haec  autem  propter  abun-  cationes  (sacrificia)  et  alia  huiusmodi  quae  pon  possunt  esse  ad  aliud 
dantiam  terrae  in  eis  non  possunt  sent.  Multo  igitur  minus  statuae  fieri  nisi  in  signum  reverentiae  et  honoris  quasi  alicui  intelligenti 
praedictae.  Et  ita  non  possunt  moveri  per  principium  motus  vitae  in-  exhibiti,  cuius  auxilium  imploratur  ad  huiusmodi  efifectus  producendos. 
trinsecum.  §  Amplius.  Viventia  perfecta  ...  Si   quis   autem   dicat   quod   figurae    aliquae    adaptantur 

inter  alia  semper  ignobiliora  sunt  .  .  .  a  3o,  eorum  earum  50  appropriantur  .  .  . 

Item.  Effectum  naturalem  vel  ars  omnino  facere  non  potest  corpora  inferiora  determinantur  ad  aliquos  per  aUquas 
aut  *  virtute  caelestium  corporum  productum  contingit  figuras  ad  aliquorum  caelestium  corporum  effectus  impres- 
inveniri  absque  artis  operatione  siones  suscipiendas  .  .  . 

.  .  .  ad  generationem    ranarum    vel    aliquorum    (huiu-  alicuius  agentis 

smodi),  contingit  tamen  inveniri  generari  ranas  ...  ss      IHa   ergo    (tantum)    determinant  ipsum   .  .  .   per  quae 

statuae  nigrom  quae  per  artem  nigromanticam  fiunt  sunt  vel  sunt  in  potentia  fit  quodammodo.  (Per  figuras  autem 

.  .  .  caelestis  corporis.  §  Adhuc.  Naturalem  effectum  vel  ars  non  potest  fieri  aliquid  in  potentia  *  naturaH)  Figurae  autem  non 
omnino  facere  non  potest,  vel  in  faciendo  deficit  operat  ab  operatione  pertinent  ad  potentiam  materiae,  nam  et  in  eis  non  dicitur  potentia 
naturae,  unde  aurum  alchimicum  non  attingit  ad  bonitatem  auri  natu-  nisi  aequivoce,  sicut  quadratum  dicitur  potentia  lineae  (Per  figuras 
ralis.  Si  ergo  quaedam  quadam  arte  fiunt  aliquae  statuae  habentes  fio  autem  .  .  .  cum  abstrahit  .  .  .  mathematicum)  Non  ergO  per 
principium  vitae  virtute  caelestis  corporis,  oportet  quod  debilius  princi-  figuras  vel  characteres  determinatur  a/i?«i<ialiquod  corpus  ad 
pium  vitae  habeant  quam  illa  quae  sortiuntur  animalia  <ex  putrefac-  suscipiendam  aUquam  influentiam  stellae  caelestis  corporis. 
tione)  sine  semine  naturaliter  generata  per  virtutem  solis,  quae  tamen  .  .  .   corporis.   §  Adhuc,  illud  quod  semper  intelligitur  ut  conse- 

sunt  ignobilissima.  Arte  autem  sola  constat  quod  huiusmodi  fieri  non  quens  formam  non  potest  dici  dispositio  ad  formam.  Figura  autem  in- 
potest,  nam  formae  artificiales  in  quas  ars  ex  se  potest  sine  operatione  gj  telligitur  in  rebus  naturalibus  ut  consequens  formam  a  qua  res  natu- 
virtutis  naturalis,  sunt  accidentia  tantum,  ostensum  est  autem  quod  prin-  ralis  habet  speciem,  unde  diversorum  secundum  speciem  sunt  diversae 
cipium  vitae  neque  *  esse  formae  formam  accidentalem  -  ,        figurae,  <et  adveniente   nova   forma   advenit   nova   figura)  quod    non 

ex  his  Per  haec  autem  excluditur  positio  Hermetis  trisme-  accidit  de  qualitatibus  quae  sunt  dispositiones  ad  formam,  nam  calor 
gisti,  qUi  sic  dixit  (ut  Aug.  refert  VIII  de  Civ.  Dei)  ...  qui  <disponit  ad  formam)  est  dispositio  ad  formam  ignis,  remanet  in 
b  22,   eosque  sanantes  curantes  ,0  ™ate"3   ^tiam    post   adventum   formae   ignis.    Non   igitur  potest  esse 

quin  praedictae  in  praedictis  figura  dispositio  ad  recipiendum  aliquam  formam   seu  virtutem  a  cor- 

ad  illos  sol  tamen  solos  effectus  quos  .  .  .  corpora  produ-      pore  caelesti. 
cere  possunt  non  ex  propria  complexione  sed  ex  proprietate  quadam         §  Praeterea.  Figurae  ...  a  5,  sequuntur  causantur  a  cor- 
quam  ex  caelestibus  corporibus  sortiuntur,  sicut  quod  adaraas  trahit  fer-      poribus  caelestibus.   Hae   autem  figurae  quibus  huiusmodi  artes 
rum,quod  aurumhabetproprietatemlaetificandi,  quodanaturanonhabet.  75  utuntur  non  sunt  huiusmodi.  Praedictae   autem   .  .  . 

StJMMA  CoKTRA  Gentiles  D.  Thomae  Tom.  II.  65 


36. 

3»- 

38. 

42. 


b4. 
7 
Inter  lo  et  ti. 


11. 

20. 


28. 
Inter  30  et  31 , 


3«- 


33- 


37. 

38. 


Pag.    331, 
a3  et  3. 


»3- 


34*  APPENDIX 

8.  sunt  effectus  arth  hominis  operantis  per  artem  falsa   enim  in  operat  iudicia  in   operationibus  .  .  .  b  26,  23. 
19.                 (propter  aliquid  .  .  .  inventum)                                              (nam  bonum  intellectus  et  eius  finis  [naturalis]    est   co- 

Inter  b8  et  g.          ...  naturac  §  Ostenditur  etiam  idem  per  prostrationes  sacri-  gnitio  veritatis). 

Jicia  et  subfumigia  et  alia  quae  in  signum  reverentiae  <ef  honoris')  decipiatur    Adituc    Non  *  igitur  .  .  .  voluntatem.  §  Adhuc.    ,  o-  '9- 

exhiberi  videntur.  (Vide  itt  textu  b  ig).  s  Nulla  potentia  deflcit  cognoscitiva  deficit                                 Neque  \n  tsxax. 

9.  §  Quia  vero  figurae  in  artificialibus  sunt  quasi  formae  non  enim  (sicut)  visus  (non)  deficit  a  cognitione  coloris          36. 
substantiales   specificae    (potest  aliquis   dicere    quod)   nihil  nisi  .  .  . 

(forte)  prohibet  (quin)  .  .  .  naturaliter  deficiens  a  cognitione   (circa   cognitionem)    veri  44. 

15.  Sed  de  characteribus  litteris  .  .  .  et  aliis  characteribus  oberrans 

:o       ...   deficere.   §  Amplius.  Nihil  malum  est  ex  hoc  quod  tendit  in    inter  46  et  47 
Cap.  CVI.   QuOD  SUBSTANTIA  INTELLECTUALIS  QUAE   PRAESTAT       id  ad  quod  naturaliter  ordinatur  sua  natura,   quinimmo  per  hoc  quod 
EFFICACIAM    MAOICIS    OPERIBUS,    NON    EST    BONA    SECUNDUM       consequitur  proprium  finem,  unumquodque  perficitur  in  bonitate.  Si  ergo 
VIRTUTEM.   A.   75  V    b  8.  intellectus  aliquis  et  voluntas  naturaliter  (tendat.  ordinentur')  tenderent 

ad  malum,  ex  hoc   ipso  quod    ad  malum  pervenirent,   meliora  essent, 

Pag.  334  8  1.  §  Restat  (Est)    autem  ulterius  inquirendum  is  quod  est  impossibile.  Non   est  igitur   possibile   quod  aliqua  substantia 

a  4-  apparet  quod  non  sunt  effectus  sit  bona  intellectualis   sit  naturaliter  mala  per  hoc  quod  ordinetur  ad  malum 

S4.  non   est  intellectus  indecenter  dispositi  naturaliter  secundum  id  quod  est  intellectualis,  idest   secundum  intel- 

30.  Non  igitur  intellectus  substantiae  intellectivae  lectum  et  voluntatem.  <Relinquitur  ergo  quod  si  sit  naturaliter  mala, 

b  4.  §  Praeterea   intellect   non   est   bene   dispositUS   secundum       hoc  erit  per  aliquam  aliam  naturam  sibi  adiunctam).  §  Praeterea.  In  nobis 

intellectum  20  quibusdam  hominibus  est  aliqua  naturalis  inclinatio  ad  aliquod  malum 

''•  harum   earum  propter  sicut   ad    luxuriam   vel    ad   iram   vel  aliquid  huiusmodi,  non 

'9'  intellectus    Magi    autem    in    suis    invocationibus    Utuntur      propter  intellectum  et  voluntatem,  sed  propter  aliquam  aliam  naturam 

quibusdam  mendaciis  quibus   alliciant  homines  eos  quorum      adiunctam,  scilicet  naturam  corporis,  quod  secundum  suam  coraplexio- 

auxilio   Utuntur.  nem    et  proprietatem    inclinat   vel  ad  hoc    vel  ad  illud    inordinate.  In 

3°-  ut,  si  sit  superior,  imperanti  sibi  quasi  inferiori  subdatur  25  substantiis  autem  illis  quarum  auxilio  artes  magicae  utuntur,  non  est 

sicut   inferior,   aut   si    sit   inferior,  Ut  sibi  quasi  (sibi  ab    eo       aliqua  alia  natura  praeter  intellectualem  non  erg  ostensum  enim  supra 

quasi)  superiori  SUpplicari  patiatur.  Magi  autem   .  .  .   quasi  s       quod  nulla  substantia  intellectualis  est  unita  corpori  nisi  anima  humana, 

SuppHciter  quasi   superiores.  quamvis  quidam  ponant  huiusmodi  esse  etiam  animas  caelestium  cor- 

37-  (Per  haec   .  .  .   attribuebant).  porum,  quas  ridiculum  est  dicere  naturaliter  malas,  cum  sint,  si  po- 

30  nantur  totl  esse,  totius  naturalis  ordinis  quoddam  principium,  Relinquitur 
Cap.  CVII.   QuOD  SUBSTANTIA  INTELLECTUALIS  CUIUS  AUXILIO      igitur  quod  praedictae   substantiae  intellectuales  quibus  per  quas  effi- 
MAGICAE    ARTES    UTUNTUR,  NON    EST  MALA    SECUNDUM  SUAM      caciam  habent  operationes  magorum,  non  sunt  naturaliter  malae  .  .  . 
NATURAM.  A.  76  r    a  1 9.  Hoc  etiam  auctoritate  ...  47. 

quoddam   spirituum   genus   natura  cui  exaudire   magos    Pag.  337  ^3. 
Pag.  335  ai.  §  investigare  autem  oportet  utrum  ex  natura  sit  (Non  est  autem  ,;  sit  proprium   natura    fallax  .  ,  .  et   hoc   est  quod  efficiat 

possibile  quod  sit  naturalis)  malitia  in  illis  (substantiis)  in-      operationes  {magic}  artium  magicarum   haec  omnia   quae  vi- 
telligentibus  quorum  (quarum)  auxilio  magicae  artes  ope-      dentur 

rantur.  Quod  quidem  nullo  modo  esse  potest.  In   illud  .  .  .  a  6,  §  Haec  quidem  Porphyrii  verba  non  ob  hoc  (ut)  falsa  po-        b  4. 

si  igitur  Sed  si  .  ,  .  nimus  quod  in  daemonibus  ista  malitiam  daemonum  .  .  ,  satis 

Pag.  336a6.  nisi  per  accidens    Omne  autem  quod  est  per  acc  ut   supra  .^o  aperte  declarant. 

ostensum  est.  Omne  autem  quod  est  per  accidens  .  .  . 
.  9.  aHquid  prius  (quam)  eorum  maUtia  , , .  a  1 1,  secundum  ^^^^  ^^j,j_  r^^^nes  quibus  probari  videtur 

suas  suam  naturam  sunt  malae  .       -     , 

,,   ,  r     r\       j        ^  ..  QUOD  IN  DAEMONIBUS  NON  POSSIT  ESSE  PKCCATUM.  A.  76  V   b2t. 

14-  si  ergo  Malum  ergo  ...  a  1 6,  Quod  autem  est  p  causatur  ' 

per  accidens  ,  .  .  a  17,  cum  omnis  naturae  sit  ordinata  ge-  45 

neratio  natura  determinatum  modum  habeat  quo  procedit  C«r  (?)  daemones  possint  mali  per  culpam.  -  Obiectiones,  Rationes  i'ag.339.Tituia.. 

jjj  esse  quibus  probari  videtur  .  .  , 

13.  si  igi7«r  Esse   autem  ...   a25,    omnia   bonum  (esse)  ap-  necessarium  est  nQCQssario  reUnquitur  »3- 

netunt  Ostensum    enim  ex    superioribus    huiusmodi   substantias  cor- 

iDter  35  et  36.  malac.    §  Praeterea,   Malum   inquantum   huiusmodi    praeter  S"  Po^a   naturaliter   sibi   unita   non    habere    (in    Secundo    nullam 

ordinem  est,  eo  cum  non  fiat  nisi  per  accidens,  ut  supra  ostensum  est.      substantiam  intellectualem  .  .  .  quodammodo  principium). 

{omnia  autem}  ostensum  autem  est  supra  quod  Omnia  [autem]  quae       Omnis  autem  alias  cognitionis  species    alia    cognoscitiva     po- 

sunt    secundum    naturam    sunt   ordinata.    Impossibile    est   igitur  quod       tentia  ,  .  . 

praedictae  substantiae  secundum  suam  naturam  sint  malae.  Quicquid  autem  aliquis  intelligit  In  eo   autem  quod  quis  in-  '8- 

36-  §  Adhuc.  et  si  aliquid  Impossibile  est  aliquid  esse  ss  telligit  non  errat  sed  ex  defectu  enim  inteUigendi  provenit 

♦''•  Hoc  autem  contingit  ex  eo  quod  bonum  proprium  liuius     omnis  error. 

est  contrarium  bono  alterius  particulare  quod   est   proprium  nulla  autem  /»  voluntatis  ...  a  26   en-or  in  v    in    vo-  ". 

huius,  est  contrarium  bono  particulari  quod  est  proprium     luntate  peccatum.   Relinquitu  Videtur  igitur  .  .  . 

alterius.  peccatum  voluntatis  accidit  circa  ea  quae  universali  s  de  '9- 

inter  b  6  et  7.        ,  ,  ,  nec  secundum  quid  §  Amplius.  Verum  et  ens  sunt  eiusdem  60  quibus  in  universali  scientiam  veram  habemus 

ordinis.  Sicut  igitur  ens  inquantum  simpliciter  bonum  est,  ita  et  verum.  non  autem   Hae  autem  passiones  in  daemonibus   esse  non  33- 

Bonum  autem  intellectus   est  verum  lioc  enim  appetit  per   hoc  enim      possunt. 

perficitur.  Est  igitur  intellectus  bonum  id  quod  est  bonum  simpliciter,  visUS  enim  non   decipitur    iudicando  in  iudicio   colorum,  4J- 

et  non  huic  bonura.  Non  est  igitur  possibile   quod   intellectus   aliquid       sed   iudicando   dum  homo  per  visum  iudicat  de  calore  sapore 

(aliquis)  sit  secundura  suam  naturam  malum  (malus),  neque  simpliciter,  6;  vel   de   specie  rei,   in   hoc   deceptio   accidit. 

neque  secundum  quid.  ex  hoc  quod  apprehendat  apprehendit  formas  rerum  per-        b  6. 

7.  Item.  In  unoquoque  ...  b  i3,  voluntas  substantia  intel-     ipixtas  his  quae  sunt  praeter  essentiam  rei  puta  phantasmatibus. 

lectualis  vult  bonum.  Impossibile  est  igitur  quod  secundum  falsitas  provenit   (accidit)    ...   b  i5,   ex   hoc   quod  non  14- 

suam  naturam  . . .  {puram}  absolutam  absolute  rei  quidditatem  apprehendit,  sed 

>8-  sicut  in  proprium  flnem  obiectum  et  finem  7»  rei  apprehensae  (aliquid)  componit. 

">•  impossibile    est    quod    aUqua    intellectualis    substantia  intellectus  nostri  noster.  »»• 

sit  mala  (malam)  secundum  naturam  nisi  intellectus  secundum         secundum  corporis  conser  corpus  P^g-  340  «g. 

naturam  habeat  voluntatem  nisi  intellectus    eius  secundum  Talis  autem  compositio  non  et  diversitas  bonorum  non        a  15. 

naturam  suam  naturaliter  erret  circa  naturam  (circa  iudicium)      est  in  substantiis  separatis  . . .  Non  est  igitur  in  eis  possibilis 

boni.  7S  possibile  .  .  . 


APPENDIX  35* 

2'-  peccatum  voluntatis  accidit  ex  hoc  quod  SUperabundantia       peccatum  in  eis  esse  non  possit  nisi  secundum  quod  voluntas  earum  fertur 

vel   defectu.  in  actionem  qua  in  alia  agunt :  quae  quidem  actio  non  est  eis  determi- 

b  2'  Substantiae    autem    intellectuales    non  p   separatae    non      nata  ex  natura,  sed  ex  voluntate  agunt,  sicut  et  de  Deo  supra  probatum 

possunt  .  .  .  est.  §  Restat  autem  considerare  qualiter  circa  hoc  possit  esse  peccatum 

<<•  unum /J/  est  . . .  b  1 4  substantiae  intellectuales  (separatae)   5   >■>   eis,  Est  igitur  sciendum   quod   in  omnibus   quae  agunt  per   intel- 

>7'  Magis  a  defectibus  separa  remota  videtur  substantia  in-      lectum  et  voluntatem,  ex  scientia  agentis  derivatur  ratio  operis  <et  ordo 

COrporea  actionis),  et  ideo  ubi  sunt  artes  vel  scientiae  ordinatae  invenitur  ordo  in 

21.  MultO   igitur  minUS  in  substantiis  separatis   et  a  COntra-       effectibus  secundum  relationem  ad  diversa  principia,  ita  tamen  quod  ordo 

rietate   (remotis)  et  a  materia   .  .  .   nullum  aliquod  peccatum       dependens  a  superiori  sub  se  continet  ordinem  ab  inferiori  dependentem; 
COntingere  potest.  '"  o^^o  enim  qui  est  in  exercitu  a  scientia  ducis  subditur  ordini  qui   est 

a  rege  in  totam  rempublicam.  Si  ergo  dux  secundum  propriam  scientiam 

Cap.   CIX.   QuOD   IN  DAEMONIBUS  POSSIT   ESSE  PECCATUM,  solum   ordinaret  exercitum  absque  cons  non  referendo  ad  superiorem 

ET   QUALITER.   Fragm.  ex  A.   77  r    b  26-77  V    a  5.  ordinem,  esset  in  tali  ordinatione  peccatum.  Ostensum  est  autem  supra 

quod  omnes  substantiae  separatae  sunt  sub  Deo  sicut  inferiores   artes 

Pag.  340  ai.  §   Ex  his  ergo  videtur  quod  in  praedictis   substantiis  peccatum  se-  ij  sub    superiori.   Si    quae    ergo    earum    inferioribus  ordinem   secundum 

•Supple  esse        cundum  voluntatem*  non  possit,  cuius  contrarium  fides  catholica  sentit.      scientiam  suam   imponere  velit,  et  non  referat  ad  ordinem  qui  a  Deo 

(Quod  autem  in  daemonibus  .  .  .  Scripturae) .  Dicitur  enim       est,  peccatum  voluntatis  incidet  <quae  est  ordinandi  principium  a  quo 

I   lo.   III  in  diabolis  quod  diabolus   ab  initio   peccavit  peccat.       ordinatio  talis  procedit).  Non  est  autem  impossibile  in  eo   qui  libere 

b3.  Platonicorura    sententias    positiones    ...    b  5,    daemones      ordinat  ut  ordinem  imponat  inferioribus  secundum  propriam  scientiam, 

esse    animalia    haben    corpore     aerea,    et  ideo    et    sic,     CUm  20  non  referendo  ad  alium  ordinantem.  Cum  igitur  actio  substantiae  sepa- 

habeant  sibi   corpora  unita,   potest  in   eis   etiam   esse  pars       ratae  in  inferiora  non  sit  ei  determinata  ex  natura,  ut  dictum  est,  nihil 

sensitiva.  prohibet  iuxta  praedicta  in  eis  peccatum  voluntatis  esse.  §  Patet  etiam 

Pag.  341  a6.  unita  uniti   corporibus   .  .  .   a  8,   quam  sensus  intellectus         ex  hoc  quod  in  solo  Deo  peccatum  cadere  non  potest:  quia  eius  scientia 

a  15-  Et  sic   manet  in  nobis  in   eis  eadem  ratio  peccandi  quae       est  primum  ordinationis  principium,   et  eius  bonitas  ultimus  finis,   et 

est  in   nobis.  25  voluntas  ipsius  primum  motivum  omnium,  unde  non  est  ei  necesse  in 

<9-  praeter    homines    animas     humanas    ...     a  22,    COrruptO       aliud  referre,  sed  secundum  se  agere.  <§  Quia  vero  non  subdi  superioris 

quolibet  aliquo   organo  ordini   superbire   est,  manifestum   est  quod  secundum  praedicta,  quod 

'6-  Oportet  quod  animal  moriatur.  etiam  diaboH  primum  peccatum  fuit  superbia.  §  Et  quia  solius  Dei  est  ut 

Continuatio  huius  cap.  triplicem  redactionem  habuit,  Ut       secundum  propriam  scientiam  omnia  ordinet  nulli  ordinatori  <obnoxius> 

Statim   indicatur.  V.  annot.p.  341,  a  27;  et  infra  35*  b  4g.  .„  (subditus),  patet  quod  secundum  praedictum  modum  peccandi  quodam- 

Prima  redactio.  A.yy  V  3l  5 -h  3  1 .  §  Ut  autem  accipiatur horum       modo  diabolus  Dei  aequalitatem  praesumpsit). 

vera  solutio,  observari  oportet  quod  appetitus   nunquam  fertur  nisi  in  Secunda  redactio  inchoata.   A.   77  v   a,  mg.  inf.  Ad  huius 

aliquod  bonum  vel  apparens  bonum.  Oportet  ergo  peccatum  in  appe-       igitur  dubitationis  solutionem  primo  considerandum  est  quod  <m  soloy 

titu  esse  ex  hoc  quod  appetitur  ut  bonum  quod  vel  non  est  simpliciter      solus  Deus  est  in  cuius  voluntate  peccatum  esse  non  potest.  Voluntas 

bonum   sed  secundum   quid   bonum,  vel   non  est  huic  aut  nunc  aut  35  enim   omnis   naturaliter  fertur   in   bonum,   non   quodcumque,  sed  in 

sic   bonum  ut  desideratur.  §  Non  potest  autem  in   voluntate  alicuius       bonum  proprium  volentis.  Est  autem  in  voluntate peccatum  dupliciter : 

substantiae  separatae  peccatum    accidere   ex   eo    quod  bona  corporalia       uno  modo  ex   eo   quod  quis  vult   (^quody   quandoque  quod  non  est 

vel  delectabilia  sensus  ab  eis,  quae  sunt  bona  secundum  quid,  ab  eis       verum  bonum  sed  apparens,  sicut  cum  homo  vult  furari  vel  fornicari; 

desiderentur   ut    bona    simpliciter:    ridicuUim    enim    est    dicere    quod       alio   modo   ex  eo   quod  bonum   quod   vult   non  ordinat  in   debitum 

tales  substantiae   vel  pecuni  ciborum  aut   venereorum   delectationibus  40 _;?nem,  sicut  cum  quis  vult  eleemosynam   dare  {propter  inanem  glo- 

afficiantur,   vel  pecuniae  et  cuiuscumque  huiusmodi,   quae   appetibilia      riam'),  sed  non  propter  Deum.  Ad  hoc  igitur  quod  nullo  modo  possit 

sunt  secundum  quod  necessitati  corporis   deserviunt.   Relinquitur  ergo       ^^^g  peccatum  in  voluntate,  duo  requiruntur:  quorum  unum  est  quod 

quod  peccatum  in  eis  esse   non  possit  nisi  ex   hoc   quod  id  quod  est      voluntas   non  possit  ferri  in  aliquid  quod  non    est  verum  bonum,  et 

bonum  simpliciter  non  eo  appetunt  ordine  quo  convenit   ut  sic  quod      hoc  quidem  contingere  necesse  est  quando  {per  intellectum}  vis  co- 

est   simpliciter    bonum.  §  Hoc   autem    bonum    quod  in   quod    earum  45  gnoscitiva  non    repraesentat  ut   bonum  quod  non   est   vere   bonum; 

voluntas  ferri   potest,  non  est   nisi  triplex:   quorum   primum  est  pro-       aliud  vero  est  quod  proprium  alicuius  vokntis  quod  naturaliter  vo- 

prium  esse,  quod  amant  et  conservari  volunt;  secundum  est  perfectio      luntas  vult  non  sit  - 

proprii   intellectus,   non   est  enini   in   eis   idem  intelligere   et  esse,  ut  Tertia   redacttO   ea   est  quam   textus   noster  exhibet. 

supra   ostensum   est;   tertium   autem   est   actio  vel   receptio  per  quae  Qiiae   tamen   in   AutOgrapho  VaticanO  non   habetur.   Si- 

ad  aliud  alia  (?)  ordinantur.  Esse  autem  et  ordo  essendi  unicuique  est  50  quidem    scripta  fuerat   in    «  parvo  quaterno  »,   qui  periit. 

determinatum  secundum  suam  naturam :  unde    oportet   quod  voluntas       Habetur     tamen     sequens     annotatio    Auctoris   fol.     yj  r 

uniuscuiusque  naturaliter  feratur  in   suum   esse  secundum   determina-       a,    mg.   lat.   Statim  pOSt  verba   Oportet   quod   animal  mo- 

tionem  talis  modi  etordinis;  quod  enim  esse  suum  alterius  app  ovimxs       riatur* :   -  §   Ad  evidentiam  igitur  praemissae  etC.  Quaere   ^Vide  .upra  35« 

facere  appeteret,  per  consequens    appeteret   se   non   esse,   quod  nulli       in  parvo   ad  tale   signum  — J-^ 

accidere  potest  nisi  per  accidens,  puta  si   terra   appeteret  esse  ignis,  JS 

appeteret  se  non  esse.  Non  est  ergo  possibile  quod  voluntas  substantiae       Cap.   CX.   SoLUTIO   PRAEMISSARUM  RATIONUM.   A.   77  V    b  32. 

separatae  inordinato  fer  peccet  ex  hoc  quod  feratur  fertur   in   suum 

esse,  puta  quod  velit  esse  vel  superioris  vel  inferioris  ordinis.  §  Perfectio  §  Sic  ergO  hiis  quae  obiecta  SUnt  non  est  dif&cile*  solvere.    difficile  est. 

autem  intelligibilis  praedictarum  substantiarum  est  etiam  eis  determi-  non  appetivit  aliquod  bonum   quod  non  esset  sibi  proprium     ^^' ^ll[[ 

nata  secundum  modum  suae  naturae:  sicut  enim  nos  habemus  nos  ad  60  nisi  unum  sed  quod   est   sibi  proprium. 

prima  principia  naturaliter  cognita,  ita  se  habent  substantiae  separatae  ad  ex  hoc   quod  bona  inferiora,   scilicet  COrporis  vel  sensus         a  5. 

omnia  eorum  intelligibilia,  <secundum  naturalem  cognitionem  ipsarum)       non    ordin    appetimUS    non  referend    absque    ordine    rationis, 

et  adhuc  naturalius  cum  non  indigeant  sensu  ad  aliquid  cognoscendum.  defecius  peccatum   esse   non  possit  b  «. 

Unde  eadem   ratione  non  potest  intellectus  in   eis  voluntatis  peccatum  ex  defectu   indispositione  materiae  ...  b  1  3,  sed  ag  etiam  g. 

esse  secundum  quod  voluntas  fertur  in  perfectionem  intelligibilem,  cum  «s  agunt  se 

sit  consequens  proprium  modum  naturae  ipsarum.  Si  autem  est  in  eis  non  impedit  quin  peccatum  modo  praedicto  in  eis  accidere  ,7. 

aliqua  perfectio  intelligibilis  supernaturalis,  ipsam  etiam  appetendo  non       possit  modo   praedictO,   ex  hoc  scilicet  quod   seipsis  agunt 

peccant,   cum    sit   finis   ultimus,  ut  supra  ostensum   est   <unde  etiam       (inhaerent). 

appetitus  earum  in  hoc  naturaliter  ordinatur,  quae  autem  naturalia  sunt 

absque  peccato  sunt,  cum  non  sint  mali  per  naturam,  ut  ostensum  est).  70 

dusquc  pcc  1  ,  r  ^  ^^j     QyQj,    SPECIALI    QUADAM   RATIONE    CREATURAB 

S  Similiter  etiam  in  earum  voluntate  peccatum  esse  non  potest  secun-  r  -«-  .0 

'  ,  •      •  ,      .  RATIONALES    DIVINAE    PROVIDENTIAK    SUBDUNTUR.    A.    ^Sf    aZ^. 

dum  quod  ordinatur  ad  alia  per  modum  receptionis:  nam  voluntas  non 

fertur  in  receptionem  nisi  propter  receptivum,  quod  in   eis  esse  non 

potest  nisi  ipsum  esse  et  perfectio  intelligibilis,   circa   quae  voluntas  (divinae)   providentiae  subduntur.  Pag.jSSln  titulo 

earum  non  peccat,  ut  <supra>  ostensum  est.  §  Relinquitur  igitur  quod  75       quod    Deus  divina    providentia    ...    a  4,    aliam    aliquam         «  a. 


33- 


44. 


36*  APPENDIX 

rationem   ...    a  5,   rationales  creaturas   naturas  .  .  .  a  6, 

praecedunt  Praecellunt  ...  a  lo,  se  agens  ad  act  operandum  capitula  CXIII-CXVIII. 

b  3.  sicut  operatio  artis  ratio  operandi  per  artem  . . .  b  7,  atque 

aliter  in  Mvers  corporibus  diversimode   complexionatis.  Periit   autographum    horum    capitulorum    cum   parvo 

8.  oportet  apud  in  regimine  civitatis  aUam   (diversam)  ra-  ;  quaterno  in  quo  scripta  fuerant. 

tionem  ordinis  observari 
.4.  alia  est  raiio  ordinis  ratio  ^ap.  CXIX.  Quod  per  auAEDAM  sensibilia  mens  nostra 

Cap.  CXII.    QUOD  CREATURAE    RATIONALES  GUBERNANTUR  DIRIGITUR    IN    DeUM.    A.    88  V     a  46. 

PROPTER  SEIPSAS,  ALIAE   VERO    IN   ORDINE   AD    EAS.    A.  78  T    b  4.  ,<, 

per  quaedam  sensibilia  et  corporalia.  Pag.iTointituio. 

p«g.  356ai.  cog-nWo  conditio  intellectualis  naturae  ...  a3,  hoc  requirit         ut  etiam  in  sensibilibus  rebus  aliqua  divinorum  ei  com-        »4. 

providentiae  curam  requirit  qua  non  sibi  propter  se  pro-     memoratio  fieret,  ut  per  hoc  hominis  intentio  revoc  (magis) 
videatur  ...  a  6,  non  propter  ipsum  ipsa.  et  convenientius  revocaretur  ad    divina   et  sic  contra  praedictas 

14.  quod  autem  principali  circa  principale   agens  i;  inquietudines  efficax  haberet  remedium. 

quorum  quaedam  si  qua  inter    illa  ad  finem  proprium  attin  sensibilia    sacrificia  et  quidam  exteriorum  observationum  ritus  g. 

pertingere  non  possunt  per  seipsa,  oportet  ea  ordinari  ad     santificationum  ritus. 

illa  quae  /ines  finem  consequuntur  (quae  propter  se  quaeruntur         sicut  in  gub  Creatorem  et  Gubematorem.  tj. 

ordinantur  in  finem).  in  ipso  Jieri  ab  extrinseco  fieri  ao. 

consequitur    in    seipso    (eum    scilicet    cognoscendo   et  20      quibus  seipsum  excitet  et  provocet  provocet  in  divina  ...  33. 

amando)  a  2  5,  Quae  non  propter  Deum   fiunt   quasi  Deus  his  indi- 

b  11.  non  enim  (est)  totum  propter  partes,  sed  partes  propter     geat  ...  a  27,  affectum  mentis,  non  motum  corporis  acce 

totum  sunt  sicut  et  materia  propter  forraam.  ^^arfes  autem  Naturae     propter  se  acceptat  . . .  a  3o,  intentio  et  affectio  nostra  diri- 
autem  intellectuales  .  .  .  gatur  in  Deum,  et  affectio  accendatur  ...  a  3 1 ,  per  haec 

,4.  nam  in  unaquaque  unaquaeque   intellectualis    substantia  ^s  quasi  Deum  profitemur  . . .  a  32,  cui  non  so/kw  et  spiritualia 

(est  quodammodo  omnia  inquantum)  totius  universi   (entis)      et  corporalia  obsequia  exhibemus. 

comprehensiva  est  si  Manichaei  qui  Deum  haeretici  qui  corporis  nostri  Deum  34. 

54.  vel  ad  corpor  intellectus   perfectionem,  quia  ex  in  eis     esse  auctorem  negant 

cognitionem  capit  veritatem  speculatur  ut  (dum)  sensibilium  sibi  representationem  necessariam  jg. 

30.  Manifestum  est  ergo  quod  substantiae  propter  substantias  30  non  iudicent  (iudicant)    ad   interiorem    cognitionem  et  af- 
intellectuales  .  .  .  fectionem.  Quod  etiam  eorum  congruit  errori  qui  dicunt  animas  liuma- 

33.  §  Adhuc.    Amplius.    Quod  aliquis   ...  b  36,   sed  quandiu      nas  non  naturaliter  esse  corporibus  unitas,  sed  inter  ceteras  intellectua- 

secundum   quod  convenit  competit.  !es  naturas  creatas,  et  postmodum  in  poenam  corpori  alligatas.  et  tamen 

43.  Substantiae    autem    intellectuiales   semper  sunt.  sempitemae      Sic  enim    ea  quae   per  corpus    exercentur   non   essent   necessaria   ad 

incorruptibiles  sunt  non  solum  secundum  speciem,  sed  etiam  secundum  ;;  animae  perfectionem  nisi  per  accidens.  Sed  sive  per  se   sive  per  acci- 

individuum,  ut  ex  praemissis  est  manifestum;  sunt  enim  ^alia)  (aliorum)      dens,  hoc  (Nam)    experimento   apparet  .  .  . 

vero  pl    multa  sunt    quidem    incorruptibilia    secundum    speciem,   non  manifestum   est  convenientissime  COnvenienter    etiam    COr-  b  j. 

autem  secundum  individua,  sicut  omnia  inferiora  corpora.  Haec  igitur,       poralibus   quibusdam    (nos)   Uti 

ad  minus  secundum   sua  individua,  non  sunt  propter  se  provisa,  sed  Circa    Deum    autem    adhibemus    Studium    non  q    nostro  7. 

propter  alia  quae  propter  se  provisa   sunt.    §   Si   autem  sunt  etiam  40  actu  non   quidem  ut  proficiamus   ei 

quaedam  corpora  etiam  secundum  individuum  incorruptibilia,  sicut  cor-  Et  quia  per    interiores    actus  .fidei  spei  et  caritatis  directe  ,,. 

pora  caelestia,  nihil  est  contra  hanc  rationem:  quia  vel  sunt  animata      in  Deum  tendimus,  ideo  interioribus  actibus  proprie  Deum 
anima  intellectuali,  ut  quidam  ponunt;  quod  si  non  est  verum,  tamen       colimus   scilicet  fide  spe  et  caritate. 

sunt  mutabilia,  licet  non  secundum  substantiam ;  substantiae  vero  intel-  .  ,  .   principium.   Unde  et  religio  pars  iustitiae  a  quibusdam  po-  n. 

lectuales   inquantum  huiusmodi  omni  motu  superiores   sunt,  in  omni  4;  nitur,  sicut  et  virtutes  quibus  aliquid  debitum  proximis  reddimus. 
autem  motu  est  secundum   quid  generatio   et  corruptio.   §  Nec  etiam  h  quod   Deo    parenti    omnium    honor    impen    exhibeatur  25. 

huic  rationi  obviat  quod  (quaedam)  substantiae  intellectuales  non  semper      pietatis   esse  videtur,   propter  quod    qui    ea    (his)    quae  ad 
fuerunt  sunt,  sed  de  novo  esse  incipiunt,  sicut  animae  humanae:  quia      Def   cultum  pertinent  adversantur  impii  dicuntur 
apud   negantes    aeternitatem   mundi,   secundum    quod    fides    catholica  Quia  etiam  (vero)  jq. 

ponit,  nihil  ponitur  sempiternum  nisi  ex  quo  esse  incoepit  (maxime  ;o      non  per  accidens  .  .  .  sed  per  s  naturam  ut  pote.  Et  ideo  35. 

accedunt  ad  hoc  quod  sint  semper  quia  sunt  incorrupti-     sp  aliter  debetur  Deo  servitium  Deo  quem  recognoscere  debemus 
biles.  Sunt  etiam  immutabiles  nisi  solum  secundum  electio-     omnium  conditorem  primum  et  cons  gubematorem  et  aliter  homini 
nem.   Ergo    substantiae    intellectuales   gubernantur   quasi     cui  per  accidens  subdimur  et  qui  non  habet  .  .  . 
propter  se,  aha  vero  propter  ipsas).  ,  ,  ,  latria  vocatur.  §  Hinc  autem  patet  quod  latria  non  est  4,. 

Pig.  357a..  §  Non    est   autem  (ei)  quod    praemissis   rationibus    est ;;  alicui  creaturae  exhibenda,  sed  soli  Deo. 

ostensum   contrarium  ei  quod   omnes   partes   universi  ad 
perfectionem  totius  ordinantur  _,       „,.,.    ,-,  ,^ 

'^  ,  •  ,  Cap.  CXX.    QUOD  LATRIAE  CULTUS  SOLI  DeO    EST  EXHIBENDUS. 

,  jo.  propter  totam  humanam  speciem  quae  semper  durat.  '^  ^ 

38.  non  intelligimus  quod  ipsa  ulterius  non   referantur   in  A  89  r  a  27  -  89  v  b  ult.,  Fragm. 

alium  finem.  Referuntur  enim  et  ad  Dei  bonitatem  (et  ad  perfectionem  60 

universi)  non  tamen  ita  quod  divinae  bonitati  aliqua  proveniat  utilitas  omnibus  (etiam)  creaturis  .  .  .  quorum  (Unde)  quidam  .  .  .    Pag.  373  a  3. 

ex  huiusmodi  creaturis,  sed  inquantum  in  eis  divina  bonitas  quodam-       crediderunt    aestimaverunt 

modo  multiplicatur  et  manifestatur.  Similiter  etiam  ordinantur  ad  per-  Secundo   etiam   daemon  quibusdam   substantiis   .  .  .    quas         t  la. 

fectionem  universi,    quae  in  eis   principaliter   consistit,   in  aliis  autem       daemones   esse   dicebant 

non  nisi  secundum  quod  ad  ipsa  ordinantur,  ut  ostensum  est  (Deum  6$       {etiam  eas")  hiis  huiusmodi  etiam    substantias  colendas  ,6. 

et  ad  perfectionem  universi).  Sic  igitur  .  .  .  quas  heroas  aut  manes  dicebant  (vocabant).  23. 

31.  bona  quae  eis  a  Deo  per  divinam  providentiam  sortiun-  cum  quaedam  quasdam  imagines  per  homines  factae  *  . . .   loc. 
tur,  non  eis  sunt  data  ut  in  aliorum  aliarum  rerum  (r)  (propter     eis  huiusmodi  imaginibus 

alterius)  utilitatem  cedant.  Est  autem  irrationabile  aestimare  Deum  ponentibus  unum  44. 

b  9.  insuper  et  pecora  campi  volucres  Et  1«  libro  sap.  xi  dicitur,  70  (tantum)  primum  principium  separatum  esse  Deum  cultum 

Tu  autem  pater  (Dominator)  divinum  alteri  exhibere. 

31.  Si  qua  vero   invenitur  in   sac.  scrip.  inveniantur  prohi-  per  sensibilia  quae  gerimus  48. 

bentia  aliquid  crudelitatis  ...  b  25,  ne  aliquis  assuefaciendo  <per  hoc  ho>  movetur  autem  Ad   hoc  autem  quod   animus        b  10. 

(exercendo)  circa  crudelia  circa  bruta,  ex  hoc  procedat  ad      hominis  ad  aliquid  moveatur .  .  .  b  14,  qui  primum  locum 
homines.  ,;      est  igitur  ad  lioc  animus  iiominis  excitandus  ad  hoc  16. 


APPENDIX 


37^ 


23. 


Inter  36  et  37 


42- 


Pag.  373  a  1. 
3- 

13. 


22. 
25- 


35- 
37. 

44- 

48. 

55- 
«2. 


9- 

16. 


b  21. 

26. 

37- 

53- 

fag.  374  at 


«  16. 
a  31. 


quod  unus  homo  exhiberet  exhibere  latriam  alteri  de- 
beret  . . .  Uli  qu!  ille  inter  homines  qui  . . .  quantum  ad 
alterum  aHud 

.  .  .   cultus.  §  Amplius.    In    causis   ordinatis   effectus  inferioris 
magis  debet  attribui  superiori   inquantum   hoc  quod  inferior  causa  s 
agit  habet  a  superiori.  Deus  autem   est  prima  causa  gubernationis 
rerum  ex  cuius  dispositione  - 

omnes  autem  causas  agen  Deus  autem  .  .  .  omnia  ad  de- 
bitas  actiones  disponit 

qui   summo   Deo  debetur  Domino 

praecipuum  singulare  videtur 


quantum  ad  id  q  individui  conservationem  ...  b  to, 
unde  non  ad  bonum  hominis  pertinet  solum  quod  emit- 
tantur,  hoc  autem  non  autem  hoc  solum  .  .  . 

sine  debita  naturali  coniunctione 

Est  autem  (enim)  considerandum  .  .  . 

non  statim  cum  na  postquam  nati  sunt  possunt  sibi  cibum 
quaerere  ut  accidit  in  pulHs  gallinarum  et  similium  avium  Cum 
enim  avis   non  l  non  nutriat  lacte  .  .  . 

oportet  quod  pullis  cibum  ahunde  pullis  quaerat  .  .  . 
10  a  23,  ad  educationem  pueri  fetus.  /^an  Manifestum  est 
autem. 


b  6. 


«4- 
Pag.  379  as. 
14- 


(8. 


33- 


40. 


b  18. 


37- 


29. 


Pag.  377  b  18-20. 


Pag.  378  a«. 


«5- 


quasi  suae  creationis  principio,  quasi  suo  motori  quasi  suae  potens  est  ad  fetum  ut  sola  nutriat  fetum,  quia  indinationes 
beat,  quasi  suae  operationis  actori,  quasi  suae  beatitudinis  naturales  non  sunt  (quia  rectitudo  naturaUs  in  humanis  acti- 
fini.  bus  non  est)  secundum  ea  quae  per  accidens  contingunt. 

mens  humana  homo  ...  t;      (ut  in  aliis  animalibus)  . . .  a  47,  mox  (geniti)  . . .  a  49, 

Licet  autem  haec  positio  . . .  magis  a  veritate  recedat  (ut     (Ad  hanc  .  .  .  requiritur). 
supra  ostensum  est)  quam  illa  quae  illa  vero  ...  sit  vera,  Nec  tamen  oportet  reputari  huiusmodi  coitum  esse  leve  pec' 

haec  tamen  secunda  positio  rationabilius  movetur  ad  exhi-      catum,  propter  hoc  quod  nullum  aut  leve  peccatum  esse. 
bendum  latriae  cultum  rebus  quas  videmus  diversis.  cum  Exhi-         per  inordinatam  autem  seminis  emissionem  inordinata  vero  se- 
bendo  enim  ...  ao  minis  emissio  repugnat  ... 

diversa  corpora  diversae  partes  mundi.  post  peccatum  (homicidii)  quo  natura  humana  jam  in 

ei  tamen  Sed  etiam  ei  ratio  obviat.  cum  enim  Dicunt  enim      actu  existens  destruitur  huiusmodi  peccatum   quo   aut   laeditur 

Si  mundus  ponitur  animam  habere  non  potest  quae  totum  huiusmodi  genus  peccati  videtur  secundum  locum  tenere, 
animet  et  omnes  partes  ipsius,  non  potest  .  .  .  quo  impeditur  generatio  humanae  naturae. 

relinquitur  ergo  Et  dato  .  .  .  plantis.  Relinquitur  ergo  . . .  sj      Quod   etiam   fomicatio  qua  et   omnis  coitus   .  .  .  b  49,  42. 

non  respicit  est  perfectio  determinatarum  partium  (Per  haec  .  .  .  non  esse  peccatum). 

Quod  in  nostra  anima  etiam  de  in  nostra  anima,  quae  est 
ignobilior  demonstrat  (j^hus.)  Aristoteles  (patet,  non  enim  .  .  .  in      Cap.  CXXIII.    Quod  matrimonium  debet  esse  indivisibile. 
tertio  de  Anima)  A.  81  r,  81  v,  82  r,  locis  ad  nostrum  textum  annotatis. 

Amplius  {auty  Oportet  (Si)  secundum  eorum  positionem  50 
quod  aut  una  tantum  sit  anima  sed  etiam  quod  sit  indivisib  per  totam  vitam.  quia  enim  pag.  38»  a^. 

quod  animae  partium  contineantur  sub  anima  totius  ordi-  Possessiones  enim  ...  a  8,  (quae)  conservari  non  potest 
nentur,  sicut  eadem  enim  est  proportio  perfectionum  et  .  .  .  a  1 2,  ut  fa  in  his  quae  sunt  patris  succedat  et  filius. 
perfectibilium  et  sic  posset  dici  contra  hanc  opinionem  Existen-  si  matrimonium  praedicta  societas  .  .  .  a  27,  et  sp  et  de-        a  20. 

tibus  autem  ...  ,;  core  ...  a  28,  assumetur  assumatur.  si  igitur  Si  quis  igitur 

ut  supra  ostensum  est  contra  praemissam  aliam  positionem  inconvenientia  sequi  inconveniens   esse    .  .  .   a  34,   (natu-  33- 

non  habere  animam  propriam  sicut.  Eis  igitur  .  ,  .  raliter) 

si  autem  Eadem   autem  .  .  .  non  autem  omn  totum  .  .  .  un  (^Praeterea.Innatumestmaribusinqualibet  specie){sivirpossetdi)  42. 

suprema  §  Praeterea.   Quia  in  speeie  humana   naturalis  quaedam  inclinatio 

Praeterea.  maiorem  Manifestum   est  .  .  .  4°  est  in  patre  ut  ea    quae  ad   conservationem    suae   vitae  acquisivit 

hoc  etiam  stare  non  potest  (non  SUfficit),  spirit  cum  nulli  Mo  dimittat,  in  quo  ipse  quodammodo  vivit,  hinc  est  quod  patribus 
spirituali  substantiae  ...  '"  '"'•   Hominibus    naturalis  quaedam  sollicitudo  inest  de 

Nobiliori    modo  spiritualis  substantia  scilicet  anima    ratio-      certitudine    prolis    et  etiam  propter    (quod   etiam   propter 

nalis  adhaeret  homini  (hominis  corpori)  hoc   necessarium   est    quia)   filius  longa  (diuturna)    patris 

ad  interdum  ad  .  .  .    effectum  habeant  sortiantur  ts  gubernatione  indiget.   Quaecumque    igitur  contra   certitu- 

aliqua  noxia  contraria  virtuti.  dinem  prolis  impediunt  sunt  contra-naturalem  instinctum 

a  suis  cultoribus.  Cum  his  verbis  desinit  Autographum     humanae  naturae  speciei. 
Vaticanum.    Vid.   annot.   ad   loc.  §  ^JIterius  autem  considerandum  est  quod  inter  ceteros  naturalium    Post.  b  11. 

virtutum  naturales  actus  solus  generationis  actus  ad  bonum  naturae  per- 
Cap     CXXI.   Quod   DIVINA   LEX   ORDINAT  HOMINEM   SECUNDUM  s»  ^inet,  cum  sitad  conservationem  ct  multiplicationem  spedei ;  assumptio 

rItiONEM  CIRCA  CORPORALIA   ET  SENSIBILIA.   Fragm.   CX  A.,       "    ="'°--    «   =»"-"■"    supernuitatum  eniissiosolum  indiv.duum 

„         ,  2  respiciunt.  Vid.  pag.  382,  b  22 ;  et  hic  l.  6j. 

(Amplius.  Amicitia  quanto  maior  tanto  debet  est  firmior.  <"i- 

Per  haec  autem  excluditur  et  ceteraprout  in  textu  nostro.  ■  ■  •  orMnantu  adunantur  .  .  .  o;,ow.r  Conveniens  igitur  est 
^,. ,  j  ,  ,,  guod  matrimonium  sit  omnino  indissolubile.  §  Adhuc.  inter 

Vide  annot.  ad  loc.  >>  ^  „.,.... 

virum  et  uxorem  est  familiarissima  societas.  •  •  #  r  amilianssima  autem 

Cap.   CXXII.    QUA   RATIONE    FORNICATIO    SIMPLEX    SECUNDUM       «°-«'«*  ^^1--'  indissolubili.atem,  non  enim  secure  potest  aliquis  sua 

•^  . secreta  illi  communicare  quem  quandoque  ab  ipso  pos^ibile  est  sepa- 

LEGEM    DIVINAM     SIT    PECCATUM :  ET    QUOD    MATRIMONIUM    SIT        ^^"^^^-  comiim      ».4  ^  >!  r        e  .        "^ . 

1    .  .  .    „»    So  .-    K  8    ^.,m    m^    1it  rari-  Est  igitur  secundum  aequitatem  naturalem  quod  matrimonium  sit 

NATURALE.  A.  80  V    b  14;  ct  02  T   D  o  cum  mg.  lat.  ^  ^  ,         -r. 

60  inseparabile.  §  Hinc  est  quod  dicitur  Matth.  xix,  quod  quos  Deus  con- 

Ex  hoc  autem  apparet     •  «    (solutio)    (quod  ratio  non  est      iunxit  homo  non  separet.  Permissum  autem  fuit  in  lege  veteri  divor- 

eWc-xj^^qualitersoIvendasit  ratio  (vanam    esse     rationem   quo-      tium  ne  sequeretur  homicidium,  ad  quod  proni    erant  iudaei,  propter 

rundam)    dicentium    fornicationem    simplicem    non    esse      auritiam  cordis.  §  P<=^J>°'  «"'«■"  «''"'"'"■•  ^"°'  Saracenorum,  qu, 

peccatum. 

ut  patris  vel  alicuius   huiusmodi  alterius 


uxorem  dimittere  licitum  reputant. 
37,   quia^s      §  Ulterius  autem   considerandum  est  quod  inter  natu- 


19- 


M- 


sibi  placet   et  nullus  patitur  iniustum  volens  et  cum  (et)  sui   cor- 
poris  habeat  (habet)  potestatem  ... 

conveniens  esse   responsio  (sufflciens)    ...    a  14,    (ut  di- 

ctum  est). 

quod  secundum  se  non  est  malum  peccatum  ...  a  21, 
et  sic  licet  si  fiat  fit  peccatum  per  accidens  (inquantumy  quan- 
doque  ex  eo  quod  propter  hoc  aliquis  scandalizatur.  Nunc  autem 
non  agimus  de  eo  quod  est  peccatum  per  accidens  an  fornicatio 
simplex  sit  peccatum  per  se  per  accidens,  sed  per  se. 

rationem  (solutionem)  quaerere 


rales  actus  solus  generationis  actus  sola  generatio  .  .  .  (gene- 
ratio  vero  ad  conservationem  speciei). 

oportet  quod  ex  naturali  instinctu  procedant,  si  humanae 
sunt,   vel  quod  ulterius  defectum  natural 
-o      oportet  oportuit  ...   b^i,  leges  Lex  autem  divina  .  .  . 
b  42,  (inseparabilis) 

Unde  ex  hoc  non  circa  hoc 

Quia  vero  omne  necesse  est . . .  alia  omnia  ordinari . . . 
ag,  ad  generationem  ad  prolem   generandam  ...  a  i3,  vel 
75  quantum  secundum  quod 


30. 


40. 


Pag.  383  a3. 
a6. 


38*  APPENDIX 

b  7.  occasiones  quas  quae   darentur  si  vir  uxorem  dimittere 

posset  aut  e  converso  quia  sub  specie  dimissionis  uxoris  primae     Cap,  CXXX.    De    consiliis   quae  dantur   in  lege  divina. 
per  hoc  enim  daretur  via  .  .  .  Fragm.  ex  A.,  83  v   a  40. 

,0,  (§  Hinc  est  .  .  .  muUe    uxorem   ...   a  1 3,  consuetudo 

improban  dimittentium  uxores  . .  .  maius  malum.)  s       puta  (praecipue)  uxores  (uxorem  et)  iilios  et  ali  Pag-  396  »20- 

Ad   amputandum  autem   igitur   sollicitudinem   circa   res        » 22. 
Cap.  CXXIV.  QuoD  matrimonium  debeat  esse  unius  ad  unam.      temporal  exteriores  ...  a  3 1 ,  de  virginitate  vel  castitate  con- 
A.  81  V  328;  b  6;  a,  mg  inf.  tinentia 

sunt  quidem  convenienter  ad  perfectionis  statum  pertinere        b  4- 
p«g.  385  a8.  quae  quidem  libertas  potlendi  voluntate  voluptate  ...  a  10,  et  ,0  videntur  ...  b  9,  verba  Domini  de  paupertatem  suadentis 

(aut)  e  converso,  sicut  et  (in)  libertate  ...  a  1 2,  quem  ipse  Possunt  etiam  dici  et  perfectionis  effectus  et  signa  '4- 

sumere  vul  cupit.  consequens  est  quod  alia  postponat  unde  dicitur  cant,  vjii,  i6- 

»30.  primo  Quantum  enim  ...  324,  facit  sola  ratio  primanon      si  dederit  homo.  Ex  hoc  igitur  quod  mens  hominis  amore 

facit  ratio  secunda.  et  desiderio  ferventer  in  divina  fertur  consequitur  ut  omnium 

2g.  ut  libet  (ad  libitum)  ...  a  3i,  quod  ex  coniunction  matri-  ,;  jn  quo  perfectionem  constare  manifestum  est,  consequitur 

monio  quaeritur  quod  omnia  .  .  . 

33.  plurium  uxor   permiss   Habet   autem   aliquarum    gentium    con-  ^gj  ^^^  j^  modum  cuiusdam  sacrificii)  ...   b  44,  est  enim  4o. 

suetudo  et  hoc  quod  unus  vir  habeat  plures   uxores.  Apud   quas  non       religio  quaedam   (Religio    enim)   in   Cultu  divino  COnsistit,   Ut 
est  liberalis  ex  utraque  parte  coniunctio,  sed  ex  parte  feminae  videtur       supra   dictum   est. 
quodammodo  ancillaris,  cum  libertatem    non   habeat,  ad  quam   natura  jo 

instigat.  Unde  videtur  contra  naturalem  instinctum  esse  quod  unus  mas  Cap.   CXXXI.    De  ERRORE  IMPUGNANTIUM 

habeat  plures  ferainas.  (Fuit  etiam  .  .  .   dissolvi).  voluntariam    paupertatem.    A.    83  v    b  40. 

38.  signum    autem    huius    est   quod    (Item)     in    omnibus  animalibus 

omni  animahs  specie  rationes  De  errore  ,  .  .  Pag.  398,  in  lit. 

b  I.  in  omnibus  avibus  quae  simul  nutriunt  pullos  in  animalibus  jj      fuisse  invenitur  ,  . 

autem  in  quibus  non  enim  suificeret  unus  mas  auxilium  prae-  Naturalis  enim  appetitus  est  appetitus  requirit  9. 

stare  in  educatione  feminarum  prolis  pluribus  feminis.  In  ani-  Sed  per  divitias  substantiam  exteriorum  bonorum  24. 

malibus  autem  (in)  quibus  ,  .  .  cum  autem  homini  masculo  per  quam  plurimum  aliis  auxiHantur  auxilium  fertur  b  2. 

,2.30.  (Adhuc.  Amicitia  in  quadam  aequalitate  ...   a  24  utri  {bonumy  debemus  autem  proximi  honxam  est  autem  proximos  8. 

ex  utraque  parte  .  .  .  unus  ex  septem  diaconibus).  ,0  liberare  a  malo  ...  b  14,  (totaliter)  abiicere 

non  solum  mala  sed  Occasiones  malorum  vitandae  sunt ...  16. 

Cap.  CXXV.  Quod  matrimonium  non  debet  fieri  aliqui  ad  furta  .  .  .  aliqui  inducuntur 

iNTER  propinquos.  A.  82  t  a  7.  qui  voluntariam  (voluntarie)  paupertatem  assumunt 


18. 
27. 


27- 

32. 


Pag.  387  ai.  Propter  huiusmodi  etiam  causas  (rationabiles)  ...  ,5  Cap.  CXXXII.  De  modis  vivendi 

a  ,0.  se  ferventius  (se)  diligant  eorum  qui  voluntariam  paupertatem  sequuntur. 

a  12.  Cum  ea  quae  inter  virum  et  uxorem  aguntur  quandam  A  84  r   a  36. 

naturalem  erub  confusionem  (verecundiam)  habeant,  caveri  ab 

his  mutuo  agendis  illas  personas   prohiberi  oportuit  ,  .  .  hic  autem  modus  Hoc  autem   modo   non   videtur   effica-  Pag.  399  a  13. 

b  I.  quod  homines  sint  dedi  nimis  dediti  ...  b  7,  illis  per-  40  citer  provideri  humana  vitae.  Primo  quidem  quia  possibile 

sonis  m  quibus  commorandi  habet  necessitatem  est  et  propinquum  quod  plures  non  habentes  non  est  facile  quod 

,7.  quia  in  eis  multiplicaretur  (adiungeretur)  amor  qui  est  ex      plures  habentes  .  .  . 

naturali  propinquitate  communione  originis  et  connutritione  de  pretio  communi  sumpto  ex  possessionibus  (in  communi        a  28. 

amori  concupiscentiae  redacto) 

Pag.  388  84.  MuItipHcatur  autem  amicitia  dum  inter  homines  dum  ...  45      prout  eis  opus  fuerit,  §  Sed  nec  hic  sicut  in  monasteriis  32. 

per  matrimoniale  matrimonia  plurimis  observatur.  §  Sed  nec  hic  modus  .  .  . 

a  10-19.  (Adhuc.  Inconveniens  est  ...  z.\\,  ad  quibus  ...  a  12.  §  Scd  nec  Quem  quidem  vivendi  modum  ...  [,  20 

naturaliter  autem  [Naturale  autem  est  quod]  aliquis  paren-  sed  ut  formam  dar    nosmetipsos    formam   daremus  .  .  . 

tibus  sit  subiectus  ...  a  19,  commiscent).  hoc  enim  quod  labor  enim  manualis 

b  8.  quia   Ne   tamen    ...    b  12,   secundum  quod  pertinet  cst  s°      Ad  facHius   expeditius    sequendum    Christum   per    hoc  Pag.  400  a;. 

necessarium  ...  b  17,  indultum  vidctur  quod  uxores  plures      quod  a  sollicitudinibus  libera  saecularibus  liberat 
habere.  Non  igitur  (vivere  de  laboribus  manuum)  videtur  esse        a  15. 

conveniens  .  .  .  a  22,  (quae)  neque  serunt 
Capp.    GXXVI,    CXXVII,    CXXVIII.  quam  nobiles  qui  sapientia  sunt  eru  sapientiae  studio  vaca-  32. 

Desunt  in  Autographo   Vaticano.  ^s  verunt   et   in    divitiis   quas  propt   et   deliciis  quas  propter 

Christum  deserunt  sunt  nutriti.  Contingit  autem  etiam  .  .  . 
Cap.  CXXIX.  Quod  in  actibus  humanis  sunt  aliqua  recta  remanerent  auxilio  destituti   necessariis  vitae  ...  a  39,  37. 

SEcuNDUM   NATURAM,   ET   NON  soLUM   QUASi   LEGEPOsiTA.      Itcm  ciim  Non  modici  tcmporis  laboT  sufficit  . . .  H  40,  quod 
Fragm.  ex  A.,  80  r  b  8.  patet  in  his  multis .  .  .  a  41,  nec  tamen  (vix  tamen)  .  .  .  a  45, 

60  maius  tempus  suae  vitae  occu  consumerent 
Pag.  394  a  11-31.       (Praeterea)  Homines  enim  ,  .  .  a  14,  ad  ea  quae  sunt   na-  per   occupationes   in   virtutibus  moralibus  sicut  quibus        b  2. 

turaliter  ordinantur  (ordinantur  quae  sunt  naturaliter)  ...  a  20,  deserviunt  organice  divitiae  quam  in  puta  in  eleemosynis 
conveniunt  conveniant  .  .  .  a  26,  id  ?  sine  quo  ...  a  3i,  faciendis  et  aliis  huiusmodi  quam  per  laborem  manualem 
naturaliter  conservari  nisi  ad  hoc  daretur  quod  nobilioribus  exercitiis  vacarent  8. 

b  3.  Huiusmodi   autem   sunt  ea  quibus  iniuriae  arcentur  et  uni-  65  quam  illa  quae  sunt  secundum  vitam  communem  hominum 

cuique  quod  suum  est  conservatur  (unicuique  quod  SUUm  CSt  Communem  {quae  sunf)  {quae  non  possunt  esse}  <quae  quidera 
Conservare  et  ab  iniuriis  abstinere).  exercitia   in  contemplatione    divinorum  consistunt)    ut  scilicet  divinae 

II.  sicut  apparet  1«  superfluitate  vel  diminutione  ciborum  in  sum-      contemplationi  vacetur. 

ptione  inordinata  ciborum  ad  (corpus)  camem  carnis  (concupiscentiam)  concupiscentias  13. 

ao.  Erit  (Est)  igitur  naturaliter  rectum  quod  sic  curetur  (pro-  70  idomandam}  domandas 

curetur)   ab   homine   corpus  et  etiam  inferiores  vires  .  .  .  quia  Quaerimus  modo  enim  —  b  17,  est  autem  (Praeterea)  14. 

b  23,  6011  actus  rationis  et  bonum  ipsus  ...  b  25,  na-  possibile  (est)  multis  aliis  modis  concupiscentias  carnis 
turaliter  iniustum  peccatum  .  .  .  a  27,  subdi  passionibus  domare  <et  per}  et  habentibus  diviiias,  scilicet  per  ieiunia  .  .  . 
quibus     quae    liberum    iudicium     rationis    esse    non    si-  ut  scilicet  aliquas  vivat  voluntariam  paupertatem  sectantes  '3- 

nunt  ...  75  vivant  de  his  .  ,  , 


APPENDIX 


39* 


qui    ad    hanc    perfectionem />?!•   voluntariae    paupertatis       rnalura  quod  in  divitiis,  et  e  converso  oportet  quod  ponatur  ion  malum 


39- 


Pag.  40 1 
6. 

a  15. 
24. 

28. 


»3- 


45- 

12. 

<5- 


25- 
33- 

36. 
45- 


49- 


Pag.  403  ai. 


«  8. 


'5- 
16. 


3»- 
,6. 

Inter  b  2  et  b  3. 


ascendere  proficere  volunt  divitias  retinentes.  dicitur  enim  Et 
hunc  modum  .  .  . 

in  ahquo  minist  officio  ...  b  40,  ministri  altaris  qui  divina 
et  praedicatores  qui  doctrinam  et  alia  divina  populo  dant . . . 
b  44,  et  Apost.  propter  quod  Apostolus  ...  b  48,  (in)  nullo 
officio. 

ex  al  his  quae  ab  aliis  dantur 

Apostolus  ad  (prima)  Tim.  IV  . . .  a  9,  homines  pauper- 
tatem  volunt  eligentes 

haec  autem  Huic  autem  libertati  . . 
enim  potest  esse  quin 

Non  igitur  sufficienter  providetur  eiquivol 
tariis  pauperibus 


a  17,  oportet  enim  non 
,  volun- 


inquantum  aufert  bonum  quod  divitiae  conferunt.  est  autem  aliquod 
malum  Oritur  autem  ex  divitiis  aliquid  quod  est  omnino  et  simpliciter 
malum,  scilicet  superbia,  litigium,  voluptas,   et   alia  huiusmodi  quibus 

S  virtus  corrumpitur,  sed  haec  non  tam  sunt  ex  divitiarum  vitio  quam 
ex  defectu  eis  utentium.  Unde  qui  cum  taliter  dis  mente  disposSti  sunt 
quod  divitias  habentes  his  vitiis  succumbant,  simpliciter  eis  necessa- 
rium  est  divitiis  carere;  qui  autem  fortis  sunt  animi  ut  in  talia  vitia 
propter  divitias  non  incidant,  ex  divitiis  quantum  ad  hoc  nullum  detri- 

10  mentum  patiuntur.  Oritur  etiam  aliquid  ex  divitiarum  possessione  quod 
quibusdam  et  quodam  modo  est  bonum,  non  autem  simpliciter.  oportet 
enim  eos  qui  divitias  possident  Afferunt  enim  divitiae  sollicitudinem 
quae  sine  qua  gubernari  non  possunt  haberi.  Quae  quidem,  si  virtutem 
corrumpat,  est  inter  mala  simpliciter  computanda,  si  vero  inter  infra  ter- 


Praeterea.  quod  Necesse  est  quod  pauperes  qui  ex  a//e«o 'S  ramos  virtutis  consistat,  quibusdamutilitatem  affert,  qui  scilicetnon  sum 
his  quae  ab  aliis  dantur  sustentari  debent  ...  a3l,  iiaec  dispositi  ut  potioribus  intendant,  unde  si  eis  talis  sollicitudo  subtrahe- 
Huiusmodi  autem  mendicitas  viles  reddit  men  contemptibiles  retur,  circa  alia  in  otio  ad  peiores  sollicitudines  traherentur.  Quibus- 
mendicantes  et  etiam  graves  et  import  .  .  .  a  33,  qui  per  eos  '*s™  vero  affert  nocumentum  qu!  per  divitiarum  sollicitudinem  ab 
sustentantur  sustentari  necesse  habent  .  .  .  a  39,  Est  igitur  utilioribus  occupationibus,  quibus  essent  utiles,  retrahuntur.  Oritur 
nocivus  praedict  modus   ex   mendicitate  ">  etiam   aliud  ex  divitiis  quod  est  simpliciter  bonum.  Quorum  alterum  est 

(Apostolus   dicit   [Ro.   XII]    .  .  .   abstinete   vos).  necessarium,  scilicet  sustentatio  naturae:  aliud    non  necessarium,   sed 

iioii    maioris    enim   SolHcitudinis    esse  videtur  tamen  laudabile,  scilicet  subvemio  aliorum. 

temporalis  terrena  altitudo  Paupertas  igitur  in  laudabilis  est  inquantum  .  .  . 

qui  aliquid  rcpugnans  altitudini    Esset  igitur   vituperanda  nisi  inquantum  privationis  temporalis  subventionis  subventioni 

humiHtas  si  quis  propter  humilitatem  aliquid  faceret  quod  a,-  qua  in  temporalibus  proximis  subvenitur  per  melius  maius 
d  altitudini  virtutis  derogaret.  Derogat  autem  (ei)  mendi-     bonum  potest  recompensari .  .  .  b  i  g,  spiritualibus  et  divinis 


citas  ...  b  1 9,  tum  quia  habet  speciem  turpis  ipsa  mendicitas 

neque  sibi  aliquid  reservando  ab  liis  qui 

Ad  finem  autem  comestionis  et  aliorum  quae  pertinent,   est 
ordinatur  sollicitudo  '° 

de  rebus  victu    . .  solHcitudo  non  est  vit  terrenorum  non 
est  vitanda  nisi  prout  quia  .  .  . 

COntemplationis.   §  Item.  Deus  providit  homini  vires  et  membra 
quibus  cibum    quaerere    potest,  et  rationem    cuius    operatio    membris 
utatur  ad  necessarios   actus.  Si  igitur  homo  suo  actu  cibum  quaerere  3! 
non  debeat  nec  de  eo  cogitare,  frustra   sunt   sibi    a  Deo  membra  data 
et  ratio.  §  Sequitur  etiam  .  .  .  b  47,  et  aut  aperire  os 

expectare  quod  Deus  huiusmodi  operetur,  quod  est  (Deum) 
tentare  et  stultissimum.  Non  est  igitur  sollicitudo  victus  to- 
taliter  abiicienda.   §   Si   igitur   nullus   modus   invenitur  conveniens  4" 
voluntariam  paupertatem  assumentibus  quo  vivere  possint,  videtur  quod 
non  sit  paupertas  vokmtarie  assumenda.  Quod  doctrinae  Christi  repugnat. 


et  spirituaHbus 

Paupertas  igitur  (talis)  laudabilis  est  cum  homo  per  eam 
(a  vitiis  divitum  et)  a  soUicitudinibus  terrenis  liberatus,  libe- 
rius  Deo  divinis  et  spiritualibus  vacat 

Et  quanto  paupertas  fuerit  talis  quod  modus  vlvendi  in 
paupertate  minorem  soUicitudinem  exigit  .  .  . 

mensura  bonitatis  eius  ipsius  .  .  .  b  40,  non  autem  sese 
secundum  seipsa. 

Cap.  CXXXIV.   SoLUTio  rationum  supra  inductarum 

CONTRA    PAUPERTATEM.    A.    85  V    b  1. 

rationes  praedictas  (praemissas) 

quia  Nec  enim  ...  b  3,  quaedam  reges  ...  b  6,  ad  quae 
nulius  unus  homo  per  se  sufficere  non  posset 

ut  puta  ut   quidam  ...    a  3,  Et  quidam    quia   vita   ho- 
minum  ...  34,  sed  magis  etiam  directione  spiritualibus 
Cap.  CXXXIII.  QuoMODO  paupertas  sit  eona.  A.  85  r  b  3.         partim  fit  in  diversas   personas  fit  partim  quodam  naturali 

4!  instinctu  (divina  providentia)  secundum  quod  quidam  incli- 

Ut  autem  (circa)  praemissorum  (praemissa)  veritas  mani-     nantur  magis  ad  hoc  officium  quam»  ad  alia  partim  ex  insti- 
festetur,    quid    de    paupertate    sentiendum    sit     ex    divitiis       tutione  legum,  quae  omnia  per  divinam  providentiam  ordinantur. 
COnsideremus.    Fuerunt    igitur    quidam    dicentes   exteriores    divitias  (ut  secunda    ratio   procedebat)   ...    Z  \b,   ex  aliorum   vel 

nullum  hominis  bonum  esse,  propter  hoc  quod  totum  bonum  hominis       ex  labore  proprio  vel   ex   aliorum   beneficiis 
esse  videtur  in  ratione,  secundum  quam  homo  est.  cum  autem  bonum  50       §  Item.  §  Est  autem  maius   .  .  .   a  3o,  Ut  acquirat  ea  quibus 
rationis  non  solum  in  contemplatione  veritatis,  sed  etiam  in  ordina-       (spiritualia)  per  quae  Utilius  potest  aliis   in  spiritualibus  sub- 
tione  eorum  quae  sub  ipsa  sunt,  ut  §  Oportebat  autem  eos  intelligere      venire  .  .  . 

quod   bonum   rationis  non  solum  consistit  in  contemplatione  veritatis,  secundum  quod  veniunt  in  usum  virt  ordinantur  ad  bonum 

sed  etiam  in  ordinatione  eorum  quae  nobis  vel  in  nobis  sunt  vel  nobis  rationis  .  . .  a  37,  Unde  et  d  nihil  prohibet  .  .  .  si  per  ea  hoc  (?) 
adiacent.  Oportef  eiiim  quod  per  rationem  ordinentur passiones  animae.  S!  quando  aliquis  non  veniunt  in  unum  hominis  secundum 
Unde  virtutes  quihus  moderantur   animae    passiones,  et  quibus  provi-       regulam  rationis 

detur  decenter  sustentationi  naturae,  et  quibus  convenienter  convivimus  §  est  etiam  cons   Hinc  etiam  considerandum  est  quod  me- 

ad  eos  qui  circa  nos,  ad  bonum  rationis  manifestum  est  pertinere.  dium  virtutis  non  est  accipitur  .  .  .  b  20,  (magnitudine)  .  .  . 
Divitiae  Exteriores  autem  (quidem)  divitiae  sunt  necessariae  b  22,  non  transcendunt  neque  regulam  rationis  nec  ab  ea 
ad  huiusmodi  bonum  (virtutis)  60  deficiunt. 

quod  exteriora  bona  sint  exteriores  divitiae  sint  aliquod  Plus  enim   est   seipsum  dare  in  mortem  quod  tamen  morti 

bonum  ...  a  12,  melius  visum  est  exponere,  quod  tamen   ahquis  per   virtutem   fortitudinis 

quod  ea  quae  sunt  ad  finem  ordin  modum  accipiant         operatur,  quam  omnia  debitas  circumstantias  servans,  quam 

COnsurgente.   Et  quia  sunt  quidam  qui  parvas  moderatas  divitias       omnia  SUa   .  .  . 
sine  impedimento  virtutis  ferunt,  in  raagnas   autem  ferre  non   possunt  ^s       non   est  contra  propositum   (contrarium)   Manifestum    enim 
quin    extollantur    et    modum    virtutis    praetermittant,   in   illa  raensura       est  quod  Salom  loquitur  ...  , 

expedit  unicuique  divitias  habere  in  qua  est  necessarium  ad  virtutem 
per  eas  ad  virtutera  iuvatur. 

Unde  et  activa  contemplativa   vita   (etiam  in  hoc)  per-      Cap.  CXXXV.  Solutio  eorum  «uae  obuciebantur  contra 
fectior  est  inquantum  (quod)  paucioribus  indiget  70      diversos  modos  vivendi  korum  qui  assumunt  voluntariam 

ad  quam  quidem  perfectionem  ex  doctrina  Christi  homi-  paupertatem.  A.  86r    a  12. 

nibus  suadet  ...  a  39,  quantum  sciHcet  pertin  suificit  (ne- 
cesse  est)  ad  sustentationem  Apostoli  per  spirituum  . . .  quia  praevidebant  per  Spiritum 

his  contenti  simus.  §  Ex  his  autem  accipl  potest  qualiter  pau-     Sanctum  .  .  . 
pertas   sit   bona.  Oportet  enim  quod  ponatur   bona  inquantum  aufert  7>       non  insti   leguntur  instituisse 


bj. 
<6. 


U- 


29. 


37 


Pag.  404  a  i . 
b  I. 

Pag.  405  a  t. 
a  8. 

'3- 
»5. 

35- 

b5. 

ti. 

3«. 

37- 


g.  fob  8  7. 
b  6. 


P«g.  407  a6. 


3<' 
37- 


38. 

33- 
38. 
47- 


40*  APPENDIX 

Unde  ApostoU  elige  sub  Apostolis  electi  sunt .  . .  a  1  o,  Nec  natura  conditus  est  .  .  .  a  40,  non  est  autem  tamen  .  .  . 
obstat  per  hunc  modum  aliquid  deperit  perfectioni  quam  a  42,  cum  corporales  actiones  ordinentur  a  Deo  ad  ea  quae 
ad  auam  tendunt  . . .  ^^^^  necessaria  sustenta  ad  conservationem  vitae  .  .  .  a  44, 

17.  quod  est  signum  fructus  voluntariae  paupertatis  ...  a  19,      contra  vitam  suam  agit  (negligit) 

quod  enim  amittere  videntur  in  divin  defectu  quietis  ...  5       (ut  supra  ostensum ,  est).  idem  est  ergo  Non  ergo  est  ex-        b  7. 
25-  Tales  enim  suppo  debent  paupertatem  voluntariam  assu-      pectandum 

jQgj.g  ^  _  ^  licet  in  nobis  sit  agere  nen  tamen  in  nobis  inquantum  actionum  u. 

potest  hic  modus  vivendi  potest  improbari"  non  tamen  in  nobis  est  ut  actiones  .  .  . 

ut  iterum   acquirantur  sicut  prima  ratio  in  contrarium  per  Praecipit    ergo    (Dominus)  16. 

laborem  manuum,  sicut  prima  ratio  (in  contrarium)  pro-  10      in  quibus  contra  quos  ...  b  28,  (etiam)  aves  et  herbae  37. 

ponebat  sustentantantur    (quody  et  ideo  ponit  talem    enim    sollicitu- 

§  unde  Patet  autem  quod  non  est  ad  acquirendum  per  la-      dinem  habere  videtur  pertinere  ad  errorem  gentilium 
borem  manuum  sola  necessaria  victum  quantum  sufficit  ad  (vel  ne  praeoccupet  .  .  .  malitia  sua).  36. 

naturae  sustentationem  modicum  tempus  sufficit  hominem    hominis    animum    reddit    immunem    nisi  forte  44. 

j,  j_  sollicitudinem     mentis     non    quamcumque    pro     necessariis  i  s  quantum   ad   illos   qui   quietem  pati   non  possunt  sine  periculo,  quos 

vitae  ...  b  6,  aves  et  lilia  quae  labor  inferioris  conditionis  utilius  est  occupare  temporalibus  occupationibus  quam  in  vacatione 
sunt  et  non  possunt  laborare  dimittere. 

g,  providebit  hominibus   quibus   qui  sunt  dignioris  condi- 

tionis  et  quibus  .  .  .  Cap.  CXXXVI  et  CXXXVII.  De  errore  eorum 

Nec  (etiam)  iste  modus  ...  b  16,  propter  insufficientiam  jo      Qui  perpetuam  continentiam  impugnant.  A.  87 r   bi. 
hoc  quod  non  sufficit 
30.  Nonestautem  aliquid  repudiandu   propter  defectum  qui  paupertatis  bonum  it  perfectionem  ita  . . .  z.  S ,  improb  q\-  Pag.  412  at. 

in  paucioribus  accidit  aliqua  ordinatio  repudianda,  non  enim     cludere  nituntur 
hoc  enim  ...  b  24,  quin  per  quem  .  .  .  quin  quandoque  Si  omnino  continere  bonum  est  quod  unus  contineat ...        a  jo. 

Remanet  tamen  aliquod  liomini  remedium  dumciica  hunc  m  ^s  a  22,  Sed  hoc  ex  hoc  sequitur  ...  a  27,  ita  et  intemperatus 
dictum  modum  vivendi,  ut  scilicet  ei  isubv')  q  cuius  labor      ^^t,  ita  .  .  . 

ad  proprium  victum  non   sufficit   subveniatur  vel  propter         Non  est  possibile /-om,»/ quin  ...  a  33,  Resistere  autem  3'- 

per  illos  alios  ejusdem  societatis  (omnino)  ...  a  36,  Cum  igitur  inquietudo  animi  maxime 

qui  suas  divitias   possident   secundum  amor  legem  cari-     "''•""  perfectioni  virtutis  repugnet 
tatis   ...   b  37     propter  praedictos  illos  3°       COntinentiam   servet.   §  Item,  actus  venerei  non  solum  conferunt   Inter  39  et  40. 

subdit  (admonitionem)  ad  alios  (dicens)  ...  b  42,  per  ad  sustentationem  ad  conservationem  spedei,  sed  etiam  utiles  sunt,  et 
hunc  modum  vivendi  non  non   oportet  .  .  ,  quandoque  necessarii  ad  sustentationem  individui,  dicuntur  enim  esse 

de  Deo  COgitare  et  lau  eum  laudare,  maxime  et  alia  huius-  quaedam  aegritudines  quibus  ad  aut  non  omnino  non  potest  remedium 
modi  facere   ...   b  52,  in  aliquo  beneficiis   adiuvari  ^liter  adhiberi,  aut  non  ita  conveniens.  Videtur  igitur  sibi  manus  ini- 

Pag.  408  ai.  Licet  autem  propter  hoc  voluntaria  paupertas   non   aSSU-  JS  icere  qui  perpetuam  continentiam  vov  servat. 

matur  propter  otium  tollendum  §  Haec  igitur  contra  perpetuam  continentiam  obiici  vi-  40. 

a  6.  cum   (Tamen)    otium  per  (alias)    occupationes  utiliores      dentur  quae  tamen   non   difficile  est  sotvere  secundum  praemissa 

possit  (potest)  auferri  et  camis  concupiscentia  validioribus  quibus  etiam  adiungi  potest  ...  a  43,  Gen.  i  cresci  et  ix, 
remediis  adhibe  edomari  (Unde)  propter  huiusmodi  causas  Crescite  et  multiplicamini  et  replete  terram.  contra  Quod 
non  imminet  necessitas  laborandi  +»  "on  est  revocatum  .  .  .  Contra  hoc  autem  .  .  . 

38.  et  rec<ores  rectoribus  reipubHcae  de  communi  providetur.  unius  (cuiusque)  hominis  .  .  .  b  i5,  in  his  autem  quae        b  8  et  10. 

nec  quantum  ad   hoc   differt  utrum   sua  omnino  dimittant,  vel  eorum      pertinent  necessaria   sunt  multitudini 

sollicitudinem   tantum    procurationem    proprietate    retenta,   utrobique  Deus  enim  Ex  divina  (enim)  providentia  .  .  .  b  3 1 ,  unde  non  29. 

(enim)  necesse  habent  ab  aliis  sustentari.  Qui  autem  .  .  .  nec  tamen  .  .  .  b  36,  et   ea   quae  ad  su  actum  eius  ordi- 

3,.  ut   communi   utilitati    deserviant  eruditione  sapientia  et  +s  nantur   ...   b  40,   quamvis  alicui   (quantum   ad   singulos) 

eruditione  et  exemplis  et  sacramentorum  administratione  po-  melius  sit  quod  abstineat  ...  b  45,  non  tamen  est  esset 
pulum  illustrantes,  (unde  non  est  inconveniens  si  ab  his')  et  oratione      melius  universum 

populum  fulcientes    (populum    illustrantes)   vel   oratione   et  et  quan   Et  sic  ab  omnibus  . . .  a  1 6,  Si  autem  secundum   Pag.  ^i^at^i 

intercessione  sustentantes.  rationem  fit  fiat,  virius  est  non  quae  communem  hominis 

sic  enim    (ad)   sustentationem  temporalibus  temporalia   ac-  s»  modum  excedit 
cipientes  et  quantum  ad  spiritualia  (in  spiritualibus)  aliis  pro-  de    uxoribus    filiis    et  pa  necessariis    vitae   ...   a  24,  aa. 

ficientes  {occupatio)  sollicit  Inquietatio  autem  .  .  .326,  Quae  etiam 

Vestra  abundantia  illorum  (sciUcet  in  temporalibus  illorum)     per  diss  minoratur  per  hoc  quod  ei  aliquis  non  consentit 
inopiam  suppleat  ut  et  illorum  in  eisdem  ut  illi  ut  et  illorum  magis   abducit   mentem  eti  mped  a   sua  altitudine  et  im-  3'- 

abundantia  .  .  .  ^44,  et  quantum  et  in  bono  et  in  malo      55  pedit  eam   in  a  contemplatione 
b  y_  ex  propter  ea  (aliqua  modica)  quae  ad  sustentationem  et  ideo  quia   per   usum   delectabilium   et  maxime    ve-  36- 

vitae  ab  aUis  accipiunt  ...  b  9,  propter  ea  quae  in  affectu  nereorum  mens  maxime  ad  carnaHbus  ad  applicatur  inhaeret 
SUO   dominantur  haec  autem  sunt  ab   eis  abstinere.   §  Quod  autem  sexto  obiicitur,  quod  usus  vene-  4»- 

j,_  si    i7/i  qui  debent   etiam   necessitates  suas   exponunt  reorum  etiam  ad  conservationem  ind  interdum  etiam  ad  conservationem 

36.  non   solum  .  .  .  mendicitatis   sed  etiam  pro  pauperibus  qui  e  60  individui  valet,  solvitur  per  hoc  quod  etst  conferat  interdum,  non  tamen 

propter  ordinationem  Domini  .  .  .  sed  etiam  pro  paupe-  necessarius  est,  quia  potest  et  aliis  raodis  corpori  subv  corporis  inco- 
ribus   qui   erant  in   lerusalem.  lumitati  remedium  adhiberi  (absque  continentiae  detrimento).  Et  prae- 

,3,  sed  suae  vitae  perfectione  eorum  spiritualis  conversatio  po-      terea  ea  quae  ut  in  paucioribus   accidunt  non  praeiudicant  his  quae 

terat  ilHs  valere  communiter  dicunt  dicuntur,  neque  in  rebus  naturalibus  neque  in  rebus 

40.  {servatd)  observata  considerata   conditione  personarum         «s  humanis,  quac   de  quibus  loquimur  secundura  quod  in  pluribus  sunt. 

49.  Sicut  enim  patiens  (pati)  ignobilius  est  quam  <agendo>  agens      §  Nihil  autem  prohibet  .  .  . 

(agere)  ...  b5i,  quam  praeesse  gubernare  unde  et  Apl  Dominus  45.. 

Pag.  409  a  14.  etsi   nobis  ex  officio  (nostrum  hoc  officium)  non   requirat  per  ea  quae  supra  dicta  sunt.  Praeceptum  (enim)  illud        b  6. 

aut  ut  alios  quibus  incumbit  nostro    exemplo    provocemus  sicut  in  principio  muItipH  quo  humanum  genus  caepit  14. 

quibus  incumbit  ,0  multiplicari 

«  18.  Quandoque  etiam  abiecta  operat  abiectis  utitur  (utimur)  Fuerunt  autem  et  alii  qui  licet  votum  continentiae  perpetuac  33. 

24.  sibi  ipsi  quodammodo  demonstrat  se  parem  parificat  etiam      continentiam  perpetuam  non  improbarent 

infimos  homines  quam   et   quodammodo  supra   statum  hominis  ponatur  38. 

34-  Deus    enim    unumquemque   unicuique    rei   ordinavit  .  .  .  Nec  ideo  tamen   (quia)    ipsi  matrimonio    usi   sunt  quin  34, 

a35,   Homo   autem  non  solum  ex    spirituaH    et   corporali  7j  minus  ... 


37. 


39- 


APPENDIX 


41' 


Cap.  CXXXVIII.    CONTRA    EOS    QUI   VOTA    mPUGNANT. 

A.  88r    a  16. 


jt.  sed  secundum  conditionem  temporis  quod  conditio  temporis 

requirebat  .  .  . 
Pcwt.  45.  vel   ei   aequalis.   §  Quidam  vero  e  contrario   matrimonium  dam- 

nant,  et  omnem  viri  et  feminae  coniunctionem.  Quorum  error  ex  alia  QuantO    autem    e    mag    maiori    necessitate  .  .  .     derogari    Pag.  415  ^S- 

ilia  radice  provenit  quod  credunt  corporalia  a  malo  deo  liabere  princi-  S     v;>/    laudabilitati    virtUOSOrum    actuum   per   hoc   quod  ex 
pium,  (animas  vero)  substantias  vero  spirituales  unde  carnali  des  gene-      necessitate  obedientiae  vel   ex  vo   voti  fiunt 


duplex  necessitas  inevitabilitatis  (quaedam  scilicet)  coactionis 
tanto  vehementius  tendit  in  suum  voluntatem  facit  tendere 
sicut  cum  quis  dicitur  alicui  necesse  esse  habere  navem . . . 
nec  Patet  autem  quod  nec  .  .  . 

talis  necessitas  praedicta  nihil  diminuit ...  sed  magis  auget 
etiam  per  votum  dum  implentur  aliqua  quae  quis  vovit 
sicut  enim  Contingit  (enim)  . . .  ad  aliud  vitium  finem  alterius 
actUS  tanto  laudabilior  est  quantum  in  eo    maiorem    laudem 


rationi  intendere    est    diabolo    deservire.    §  Sed  secundum    lioc  etiam 

necessarium    est    eis   dicere    quod   uti    cibis  et  potibus,  in  quibus  est 

delectatio   carnalis    et  corporalis,  sit  illicitum:  nam   sicut   per  coitum 

generatur    corpus,  ita   per   cibum    sustentatur   conservatur,   ad   idem 

autem  genus  pertinet  facere  aliquid  ma  bonum  vel  malum  et  conser- 

vare.  Sic  ergo  peccaret  qui  comederet,  et  qui  esurientem  pasceret  aut 

<§)  Si  autem  ponamus  concedatur  corporalia  a  Deo  esse,  ut  supra  osten- 

sum  est,  cum  eiusdem  sit  causare  aliquid  et  conservare,  oportet  etiam 

quod  conservatio  rerum  (corporalium)   a  Deo  sit,  secundum  'Hu'' i;  habet  ex  maiore  virtute.  .  .  a  37,  laudabiHor  et  mag  maiori 

Apostoli,  Portans  omnia  verbo  virtutis  suae.  Sic  ergo  et  ille  qui  cibum       mercede   dignus   erit   .  .  .   a  42,   et   si  quidem  si 

cibo  utitur  vel  al  indigentibus   administrat,  non   pecc   Deo  cooperatur  ad  aliam  virtutem    cuius   est    vota     Deo    aliquid  VOvere 

ad  individui  conservationem,  et  ille  qui  matrimonio  utitur  Deo  coope-  gst  ordi   debitus    finis  ...   a  1 2,   etiam    si   in  actu  fuerit 

ratur  ad   conservationem   speciei.  §  Item,    si  d  res   corporales   a  Deo      aliquis  se  remissius  habeat  ...  a  1 7,  licet  in  exec  progressu 

sunt,  oportet  quod  earum  motus  et  inclinationes  a  Deo  sint,  non  enim  20  yjag   _     _   a  1 8,  Si  autem  aiiquis   non   facit  aliquid  propter 

essent  a  Deo  et  ita  inclinatio  quae  inest  homini  ad  desiderium   prolis      Deum   .  .  .  a  22,  ad  ahquid  maius  pro  Deo  faciendum  exhi- 

a  Deo  est.  Quod  non  esset  si  ea  omnino  esset  illicitum  uti.  Non  est      bendum   .  .  .   a  23,    etiam   ratione  maioris  boni 

ergo  illicitum  matrimonio  uti,  sed  inordinatio  circa  actum  generationis  etiam  (^quando")  si  postmodum    etiam     quando     de    propositO 

vitiosa  est,  ut  supra  ostensum  est.  §  Hinc  est  quod  tam  in  nov  veteri       su    voluntatis   .  .  .   non   COgitabit 

testamento  quam  in  novo,  circa  matrimonium  leges  ponuntur  et  certa  2>       non   enim   oportet  Ut    .  .  .  quod  in  qualibet  parte  itineris 

documenta,  quod  non  esset  si  omnino  illicitum  esset  matrimonio  uti.  Per  maiori  voluntate  intensius    illud    voluit  .  .  .  a  3y,    redditur 

haec  autem  eicluditur  error  Manichei  et  aliorum  nuptias  detestantium.      actus  executio  voti 


a  12. 

bg. 

Pag.  416 

«4- 

6. 

■  8. 

20. 

33. 

34. 

b  1. 

10. 

38. 


30. 

34- 


SOMMA  COKTIU  Gentilbs  D.  Tbomak  Toii.  IL 


66 


DESCRIPTIO   ET   REPRODUCTIO 

ULTIMI  FASCICULI  AUTOGRAPHI  VATICANI  SUMMAE  CONTRA  GENTILES 

SEU  FOLIORUM  78  AD  89 
Vide  Praefationem  hujus  voL,   De  capitulo  Anecdoto;  et  Introd.  ad  Append.,  n.  3. 

\. 
PRIMA  REDACTIO. 

Ultimus  fasciculus  Autographi  Vaticani  exhibet  integre  haec  sine  interruptione  sub  unico   titulo    scribantur,  effi- 

primam  redactionem  capitulorum  CXI  usque  ad  majorem  citur  ut  capitulum  longissimum  sit,  et  quasi   digressionis 

partem  cap.  CXXXVIII.  Definitiva  redactio  partim  in  eo  ha-  speciem   induat.  Quod  ipse  sanctus  Doctor  videtur  reco- 

betur,  partim  in  «  parvo  quaterno  »  scripta  fuit  et  cum  ipso  gnovisse,  cum  sequentibus  verbis   concludit:  «  Sic  igitur, 
periit.  Conservata  tamen  fuit  in  traditione  manuscripta.  Ante  s  z<f   ad  propositum   redeamus,   apparet   ex   dictis   qualiter 

omnia  juvabit  exponere  totum  cursum  primae  redactionis.  divinum  regimen  differat  a  regimine  tyrannico  et  a  regi- 

I.  Materia  horum  capitulorum  est  providentia  quam  Deus  mine  regum  ». 
'       exercet  respectu  creaturae  rationalis.    In   principio   igitur  V.  Rediens   igitur  ad  suum  propositura,  tertiam    com- 

stabilitur  quod   ex    ipsa   conditione   rationalis  naturae   et     parationem   evolvit,  in  capitulo,  *  Quod  divinum  regimen   *FoI.  82rb 
eius  finis,  inquantum  est  domina  sui  actus  et  zAhtaXSiu- 10  ad  homines  est  sicut  regimen  patermim.  Quod^Wczt.umcum.      47-83  rb 
dinem  ordinatur,  exigitur  quod  speciali  modo  diviha  pro-     sit,  et  inde  longius  protrahitur,  tamen  tribus  partibus  di-       19 
videntia  gubernetur,  in  hoc  sito  quod  propter  se  curetur,     stinctis  constat.  Primo  enim,  similitudinem  et  differentiam 
dum  aliae  creaturae  in  ordine  ad  ipsam  gubernantur.  Argu-     indicat    utriusque    regiminis.  Utrumque    enim   curam    de 
i^oiumy     mgntum  hoc  in  duobus  capitulis  tractatun*  Qwo^  spma/2      homine  habet   non   solum   inquantum   politicus   est,    sed 
ra  i5  quadam  ratione  creaturae  rationales  divinae  providentiae  ,5  etiam  «  secundum  quod  in  sua  natura  subsistit  ».  Differunt 

subduntur.  -  Quod  creaturae' rationales  gubernantur  pro-     autem  in  hoc  quod  pater  naturalis  de  exterioribus  directe 
pter  seipsas,  aliae  vero  in  ordine  ad  eas.  curat,  de  interioribus  solum  ut  habent   exteriorem  mani- 

II.  Ex  eodem  discrimine  inter  creaturas  rationales  et  festationem:  e  contra  Deus  prius  et  principaliter  de  interio- 
alias,  consequitur  quod  in  ilHs  possit  esse  culpa,  et  con-  ribus  curat,  de  exterioribus  inquantum  ad  ipsa  ordinantur. 
sequens  poena,  in  istis  haudquaquam.  Ad  cujus  explica-  20      Quia  vero  homo  ad  beatitudinem  ordinatur,  tota   cura 

*Fol.  ygra  tionem  tria  capitula  scribuntur :  *QMoi  in   sola  rationali     quam  Deus  de  ipso  habet  ad  hoc  dirigitur  ut  mens  eius 

16-79  vb  creatura  potest  esse  culpa.  -  Quod  in  sola  creatura   ra-     preparetur  ad  divinam  fruitionem,  quae  preparatio  in  fide, 

49  tionali  est  malum  poenae.  -  Quomodo  creaturae  irratio-     spe  et  caritate  consistit.  Cum  autem  mens  humana  infir- 

nales  divinae  providentiae  subduntur.  mior  sit  ad  tendendum  in  Deum,  et  retrahant  ipsum  ira- 

Ex   eo   autera   quod  in   rationali   creatura   possit   esse  jj  pedimenta  tum  ex   parte    corporis  tum   ex   parte    virium 

culpa,  derivatur  quod  actus  hominis  vel  laudabiles  vel  vitu-     inferiorum,   «  ad   hoc    omnia  divinae    legis   praecepta    et 

perabiles  sint,  de  quo  determinandum  est  secundum  judi-     consilia  ordinantur  ut  ipsi  praebeantur  auxilia  quibus  mens 

cium  alicujus  superioris.  Et  quia  superior  ille   Deus  est,      eius  feratur  in  Deum,  et  ut  impediraenta  tollantur  ».  Re- 

*FoI.  8ora  demonstratur  in  novo  capitulo,  *Qz/orf  hominum  actus  di-     liquura  praesentis  tractatus  de   providentia   speciali   circa 

i-b  5         vino  judicio  subjacent.  Quia  vero  ejusdem  est  judicare  de  johominera,  totum  dedicatur  ad  considerationem  huiusmodi 

actibus  et  legem  imponere;  quod  autem  ex  divina   ordi-     auxiliorura  et  reraotionis  irapedimentorum. 

natione  procedit  unicuique  naturale  est,  deducitur  in  se-  Ad  utrumque  autera  horum  indiget  homo  pace  et  con- 

*FoI.  8orb  quenti   capitulo,  ^  Quod  in  humanis   actibus  sunt   aliqua      cordia  cum  aHis:  indiget  enim    unus   juvari    ab   alio;    et 

6-53  recta  secitndum  naturam,  et  non  solum  quasi  lege posita.     concordia  sublata  intrant  contentiones,  quibus  mens  inquie- 

III.  Post  has  considerationes  generales  proceditur  ad  ;>  tatur  ne  libere  tendat  in  Deum.  Ideo,  sine  novo  capitulo, 
tractationem  magis  particularem  legis  divinae,  et  omnia  sub  eadem  rubrica  de  regiraine  paterno,  tractatur  de  his 
quae  huc  pertinent  reducuntur  ad  tripHcera  comparationem  quae  necessaria  sunt  ad  concordiam  inter  horaines,  prae- 
ipsius  cum  legibus  humanis,  cum  regimine  scilicet  ty-  ceptis  scilicet  justitiae  et  dilectionis  proximi,  et  prohibitione 
rannorum,  cura  gubernio  regum  justorum,  et  parentum  eorum  quae  sunt  his  contraria.  Et  quia  sine  horum  obser- 
naturalium.  Et  prirao  in  duobus   capitulis  fit  comparatio  40  vatione  mens  non  potest  ferri  in  Deum,  sunt  de  necessitate 

*  Fol.  80  V  a  cum  regimine  tyrannorum  et  regum,  et  monstratur,  *  Quod     observanda,  et  violatio  eorum  peccatum  mortale  constituit. 

1  -b  i3      lege  divina  non  exigitur  aliquid  ab  homine  propter   uti-         VI.  Non  autem  sufficit  pax  et  concordia  cura  aliis,  sed 

litatem  Dei,  sicut  legibus  tjrrannorum.  —  Quod  lege  Dei     necessaria  etiam  homini  est  pax  quantum  ad  ea  quae  sunt 

non  requiritur  ab  homine  solum  itt  sit  bene  ordinatus  ad     in  seipso.  Oportet  igitur  considerare  qualia  sint  huius  ira- 

alios,  sicut  legibus  regum  justorum.  4;  pedimenta,  et  qualiter   per  legem   divinam   removeantur. 

IV.  In  consideratione  hujus  secundae  comparationis,  de-     Quod  tractatur  in  novo  capitulo,  *  cui  taraen  titulus  non  *FoI.  83rb 
claratur  quod  differentia  regiminum  in  eo  consistit  quod,     fuit  appositus.  20-83vb 
dum  rex  curat  solum  de  vita  sociali  hominum,  Deus  de          Sunt  autem  illa  impedimenta,  quaedam  quidem  ex  parte      3^ 
unoquoque  individuo  curat  secundum  id  quod  est  ei  se-     virium  inferiorum;  quaedam  ex  parte  mentis,  per  hoc  quod 
cundum   se  bonum,  ac  proinde  praecipit  et  prohibet  non  50  circa  alia  occupatur.  Utraque  taraen,  si  moderentur,  non 
solum  illa  quibus  horao  ad  aliura  ordinatur,  sed  etiam  ea     impediunt,  sed  magis  juvant  ad  hoc  quod  raens  in  Deura 
quibus  secundura  se  bene  vel  raale  disponitur.  -  CoroIIarium      feratur. 

inde  trahit  quod  «  per  haec  excluditur  quorundum  error  di-         Relicta  pro  nunc  consideratione  impedimentorum  quae 
centium  illa  solum  esse  peccata  quibus  proximus  aut  of-     ex  viribus   inferioribus  proveniunt,*  tractatur  in  secunda  •videinf.n.viii 
fenditur  aut  scandalizatur  ».  ss  parte  praesentis  capituli  de  iis  quae  spectant  ad  occupa- 

Quia  vero  nonnulli,  hoc  errore  imbuti,  dicebant  forni-     tiones  huius   vitae.  Et  primo,  indicat  quid   Hcitum    circa 

cationem  non  esse  per  se   peccatura,    deraonstrat  vanara     illas,  quid  illicitura,  secundura  modura   communera    quo 

*Fol.  80  vb  esse  eorura  rationem,in  capitulo  speciali  expendendo,*Qwa     homines  vitam  agunt.  Deinde,  quasi  jara  praeparata  via,  ad 

14-82  rb  ratione  fornicatio  simplex  secundum    legem   divinam  sit     perfectiorera  modura  transit,  ad  quam  tamen  perfectionem 

40  peccatum,  et  quod  matrimonium  sit  naturale.  PIus  tamen  co  sectandara  «  horaini  praecepta  danda  non  fuerunt  ad  obli- 

ostendit  quam  in  titulo  indicatur.  Non  solura  enim  probat     gandura,   sed   raagis  consilia  ad  provocandum  ».  Exposi- 

raatrimonium  esse  naturale,  sed  principaHores   eius   con-     tione   inde   trium  votorum   vitae    religiosae,   Paupertatis, 

ditiones  declarat:  quod  debet  indivisibile  esse;  quod  unius     Continentiae  et  Obedientiae,  capitulum  concluditur. 

ad  unam;  quod  inter  propinquos  fieri  non  debet.  In  fine  VII.  Sequuntur  septem  capitula    (quae    orania   conser- 

quae  dixerat  auctoritate  divina  confirraat.  Cura  vero  orania  «s  vantur  in  revisione)  in  quibus  expenduntur,  sub  respectu 


i 


APPENDIX  43* 

apologetico  -  polemico,    principaliores    quaestiones    quae  in  Deum  feratur  (vide  ibid).  Siquidem  «  provisum  est  divi- 

*Fol.  83vb   statum  religiosum  respiciunt:  *  De  errore  impugnantittm  nitus  homini  ut  etiam  in  sensibilibus  rebus  divinorum  ei 

4o-88rb   vohintariam  paupertatem.  -  De  modis  vivendi  eorum  qui  commemoratio  fierat».  Ad  quem  finem  instituta  sunt  sen- 

voluntariampaupertatem  sequuntur.  -  Quomodo  paupertas  sibilia  sacrificia ;  sanctificationes  per  quasdam  res  sensibiles 

sit    bona.  -  Solutio    rationum    supra    inductarum   contra  s  (sacramenta) ;  et  quaedam  sensibilia  opera  quibus  homo 

paupertatem.  -  Solutio  eorum  qttae   objiciebantitr  contra  se  provocet  in   divina ;    ex   quibus   omnibus   cultus  Dei 

diversos  modos  vivendi  eortim  qtti  assumunt  voluntariam  consistere  dicitur,  qui  propter  singularem  rationem  servitii 

paupertatem.  -  De  errore   eorttm  qui  perpetuam   conti-  nostri  erga  Deum,  speciale  nomen  latriae  accipit. 
nentiam  impugnant.  -  Contra  eos  qui  vota  impugnant.  Quia  vero  fuerunt  aliqui  qui  latriae  cultum  non  solum 

*Fol.  88  V  a       VIII.  Capitulum  sequens,  *  quod  sine  titulo  est,  in  duas  10  primo  principio  rerum,  sed  etiam  aliquibus  creaturis  exhi- 

1  -  89  r  a  partes  dividitur.  Tractatur  primo  de  eo  quod  supra  dictum  bendum  aestimaverunt,  totus  tractatus  terminatur  capitulo, 

26  fuerat  de  impedimentis  ex  parte  virium   inferiorum  (vide  Quod    latriae  cultus  soli  Deo  est  exhibendus.  *  In  verbis  *  Fol.  89  r  a 

n.  VI,  Sunt  aiitem),  monstrando  «  quomodo  ex  divina  lege  istius  capituli  a  suis  citltoribus  (quae  post  revisionem  in-      27-89  v 

homini  providetur  ad  pacem  mentis  habendam,  reprimendo  veniuntur  pag.  374,  a  1 2)  abrumpitur  Autographum  Va-      fin. 

passiones  irascibilis  et   concupiscibilis  ».    Deinde  assumit  is  ticanum.  Cetera  ipsius  scripta  fuerant  in  fasciculo  imme- 

ultimum  quod  dictum  fuerat,  quod  occupationes  et  vires  diate  sequenti,  et   sola  traditione  manuscripta  conservata 

inferiores,  si  rite  ordinentur,  juvant  ad  hoc  ut  mens  hominis  fuerunt. 

II. 
REVISIO  A  S.  THOMA  FACTA  SUPER  ULTIMUM  FASCICULUM.  AUTOGRAPHI  VATICANI. 

Primitiva  redactio  tractatus  de  providentia  divina  circa  Capitulum,  Quod  in  httmanis  actibus  sunt  aliqua  recta 

rationalem  creaturam,  laboriosa  revisione  in  eam  formam  secundum  naturam,  et  non  solum  qttasi  lege  posita,  quod 

ab  Auctore  perducta  est  quam  definitivam  esse  voluit,  et  in  Autographo  scriptum  fuerat  statim  post  capitulum  de- 

quae  in   nostris  capitulis  CXI-CXXXVIII  exhibetur,  va-  letum,  Quod  hominum  actus  divino  judicio  subjacent,  con- 
riantibus  in  Appendice  indicatis,  pag.  35*  sqq.  Exponendus  s  servavit  quidem  Auctor,  sed  transposuit  inferius  immediate 

est  in  praesenti  modus  et  ordo  quibus  revisio  processit.  post  nostrum  capitulum  CXXVIII,  et  fit  capitulum  CXXIX, 

I.  In  primis,  reliquit  illam  ordinationem  qua  magnam  capitulum  loco  suo  indicato  per  litteram  D  in  margine, 
partem  materiae  sub  comparatione  disposuerat  divinae  gu-  80  r  b  6. 

bernationis  cum  triplici   regimine   humano :  tyrannorum,  E  contra  duo  capitula  ex  fine  fasciculi  huc    transtulit, 

regum  justorum,  et  parentum  naturalium.  10  locum  eorum  indicans  per  litteram  Bj  addito  titulo  priori 

Simul  disparuerunt  capitula,  Quod  lege  divina  non  exi-  ipsorum,  qui  in  Autographo  deerat.  Sunt  nostra  capitula 
gitur  aliqttid  ab  homine  propter  utilitatem  Dei,  sicut  le-  CXIX,  CXX:  Quod  per  quaedam  sensibilia  mens  nostra 
gibtis  tyrannorum,  fol.  80  v  a  i-Sg.  -  Quod  lege  Dei  dirigitur  in  Deum.  -  Quod  latriae  cultus  soli  Deo  est 
non  requiritur  ab  homine  solum  ut  sit  bene  ordinatus  ad  exhibendus.  Fol.  88  v  a  46-89  v  fin. 
alios,  sicut  legibus  regitm  justorum,  fol.  80  v  a  40-b  i3;  15  His  duobus  capitulis  tertium  adjungitur,  sola  traditione 
servatis  tamen  ultimis  tribus  lineis,  de  quibus  postea.  -  conservatum,  quod  forsitan  in  sequenti  fasciculo  deperdito 
Quod  divinum  regimen  ad  homines  est  sictit  regimen  pa-  scriptum  fuerat.  Est  nostrum  capitulum  CXXI,  Quod  divina 
ternttm,  fol.  82  r  b  47-83  r  b  ig.  -  Capitulum  sine  titulo  lex  ordinat  hominem  secundum  rationem  circa  corporalia 
immediate  sequens,  de  pace  hominis  quantum  ad  ea  quae  e^iensf^f/fa,  cui  tanquam  epilogusvelcorollariumadjungun- 
sunt  in  seipso,  fol.  83  r  b  20  usque  ad  83  v  a  39,  ubi  jo  tur  tres  illae  lineae  supra  indicatae,  quae  conservatae  sunt  ex 
incipit  tractari  de  votis.  -  Aliud  etiam  capitulum  sine  cap.  de  legibus  regumjustorum  {v.  supra  par.  l).Hahentm 
titulo,  de  repressione  irascibilis  et  concupiscibilis,  fol.  88  p.  377  b  18.  Locus  ipsarum  indicaturperlitt.  Cinniargine. 
v  a  I  usque  ad  lin.  46.  III.  Neglectis  capitulis  de  comparatione  cum   regimine 

Delevit  insuper  alia  quatuor  capitula.  Decem  capitula  tyrannico  et  regum  justorum  (exceptis  lineis  jam  jam  no- 
nova  scripsit.  Tria  transposuit.  De  omnibus  nunc  ordi-  25  tatis),  assumitur  ex  prima  redactione  capitulum  longissimum 
natim   dicetur.  de  fornicatione  et  matrimonio  (fol.  80  v  b  14-82^^46) 

II.  Conservavit  duo  capitula  quae  tractatum  principiunt,  et  sed  in  quatuor  capitula  dispertitur  cum  suis  titulis,  et  sunt 
sunr.no%iTa  cap\Xu\aC^\,C^\\:  Qtiod  speciali  quadam  ra-  nostra  capitula  CXXII-CXXV:  Qua  ratione  fornicatio 
tione  creaturae  rationales  divinae  providentiae  subduntur.  simplex  secundum  legem  divinam  sit  peccatum,  et  quod 
-  Quod  creaturae  rationales  gubernantur  propter  seipsas,  ,0  matrimonium  sit  nattirale.  -  Quod  matrimonium  debet  esse 
aliae  vero  in  ordine  ad  eas.  Fol.  78^324-79  ra  i5.  indivisibile.  -   Quod   matrimonium   debet   esse   unius   ad 

Quatuor  capitula  quae  in  Autographo  sequuntur,  delevit :  unam.  -  Quod  matrimonium  non  debet  fieri  inter  pro- 
Quod  in  sola  rationali  creatura  possit  esse  culpa.  -  Quod  pinquos.  NonnuUae  tamen  mutationes  factae  sunt,  et  ul- 
in  sola  creattira  rationali  est  malum  poenae.  -  Quomodo  timae  lineae  supprimuntur  (fol.  82  r  b  19-46). 
creaturae  irrationales  divinae  providentiae  subduntur.  -,5  Introducuntur  nunc  tria  capitula  nova,  in  sola  traditione 
Quod  hominum  actus  divino  judicio  subjacent.  Fol.  79  conservata,  quae  sunt  nostra  CXXVI-CXXVIII :  Quod  non 
r  a  16-80  r  b  5.  omnis  carnalis  commixtio  sit peccatum.  -  Quod  nullius  cibi 

Loco  istorum  sex  capitula  nova  apposuit,  quae  licet  usus  estpeccatum  secundum  se.-Quomodo  secundum  legem 
in  Autographo  Vaticano  non  appareant,  quia  scripta  fue-  Dei  homo  ordinatur  ad  proximum.  -  Ipsis  adjungitur  ca- 
runt  in  «  parvo  quaterno  »  et  cum  ipso  perierunt,  con-  ^o  pitulum  ex  anterioribus  translatum  (vide  supra  1. 1 .),  Quod  in 
servata  tamen  fuerunt  in  traditione  manuscripta.  Positio  humanis  actibus  sunt  aliqua  recta  secundum  naturam,  et 
eorum  in  serie  capitulorum  transcriptori  indicatur  per  lit-  non  solum  quasi  lege  posita,  fol.  80  r  b  6,  quod  novam 
teram  majorem  _A.  in  margine  positam  ad  finem  capituli  inchoationem  accepit  (pag.  394  a  1  - 1  o)  et  fit  nostrum  ca- 
Quod  creaturae  rationales  etc,  Fol.  79  r  a  16.  Sunt  nostra  pitulum  CXXIX.  Cum  eo  terminatur  consideratio  eorufli 
cap\%i\a  C^\\\-Cy^V\\\:  Quod  rationdiis  creatura  dirigitur  ^^  quac,  tanquam  ex  necessitate  obscrvanda,  in  lege  divina 
ad  suos  actus  non  solum  secundum  ordinem  ad  speciem,  per  modum  praecepti  vel  prohibitionis  ponuntur,  et  sermo 
sed  etiam  secundum  quod  congruit  individuo.  -  Quod  di-  convertitur  ad  ea  de  quibus  «  praecepta  danda  non  fue- 
vinitus  hominibus  leges  dantur.  -  Quod  lex  divina  prin-  runt,  sed  magis  consilia  ad  provocandum  ». 
cipaliter  ordinat  hominem  in  Deum.  -  Quod  Jinis  tegis  Praetermissis  enim  capitulo  de  regimine  paterno,  et 
divinae  est  dilectio  Dei.  -  Qtiod  divina  lege  ordinamur ,« prima  ])arte  capituli  ipsum  sine  titulo  sequentis,  fol.  82  r 
ad  dilectionem proximi.  -  Quod per  divinam  legem  homines  b  47-83  v  a  39,  assumitur  istius  pars  secunda,  quae  est  de 
ad  rectam  fidem   obligantur.  votis,  dotatur  suo  titulo  et  introductione  (pag.  396  a  i-l5). 


44*  APPENDIX 

et  fit  nostrum  capitulum  CXXX,  De  cotisiliis  quae  dan-  -  Solutio  eorum  quae  objiciebantur  contra  diversos  modos 

tur  in  lege  divina,   cuius   positio   indicatur   per  litteram  vivendi   eorum   qui   assumunt   voluntariam  paupertatem. 

E  in  margine  positam  ad  fol.  83  v  a  40.  In  ipso  tit  sermo  De  errore  eorum  qui  perpetuam  continentiam  impugnant, 

de  votis  et  statu  perfectionis  in  genere ;  et  sequuntur  in  -  Contra  eos  qui  vota  impugnant. 

utraque  redactione  capitula  quae  sunt  nostra   CXXXI  ad  s       Cum  istis  capitulis  terminatur  in  textu  definitivo  praesens 

CXXXVIII    in  Autographo   fol.   83  v  b  40-88  r  b  53,   in  tractatus.  Quantum  enim  ad  ea   quae  in  Autographo  se- 

quibus  plene  tractantur  singula  quaestiones  quae  huc  re-  quuntur,  fol.  88  v  a  1-89  ult.,  jam  dictum  est  quod  dimi- 

feruntur :  De  errore  impugnantium  voluntariam  pauper-  dium  capitulum  de  repressione  irascibilis  et  concupiscibilis 

tatem.  -  De  modis  vivendi  eorum   qui   voluntariam  pau-  deletum  est ;  reliquum   ipsius  est  capitulum,  Quod  latriae 
pertatem  sequuntur.  -  Quomodo  paupertas  sit  bonae.  -  10  cultus  soli  Deo  est  exhibendus,  transposita  sunt   ad  for- 

Solutio  rationum  supra  inductarum  contra  paupertatem.  mandum  capitula  CXIX,CXX;  vide  supranum  II,  f^confra. 

III. 

CONSPECTUS  ULTIMI  FASCICULI  AUTOGRAPHI  VATICANI 

CUM  REPRODUCTIONE  LOCORUM  DELETORUM. 

Characteres  maiores  rectl  .    .     .  Loca  in  revisione  conservata. 

Characteres  maiores  inclinati .     .  Annotationes  nostrae. 

Uncini  recti     [     ] S.  Thomae  additiones  vel  annotationes  revidendo  factae. 

Characteres  minores  recti .     .    •  Loca  deleta. 

Characteres  minores  inclinati,  vel 

uncini  flexi  <     > Verba  deleta  aute  totius  loci  deletionem. 

Uncini  curvi    (    ) Verba  addita  ante  loci  deletionem. 

Pro  capitulo  Quod  divinum  regimen   est  sicut  regnum  paternum,  vide  Praefationem  hujus  Appendicis  p.  3*,  n.  3. 

Folium    78        Ultima  pars  Cap.  CX,   et  sic  sibi  -  non   attendentes,      cognoscere  solius  intellectus  vel  rationis  est.  Non  potest  igitur  esse 

r  a   1—23    p.   35o  a  lO-b  20.  culpa  in  irrationalibus  creaturis.  §  Item.  culpa  virtuti  opponitur:  (sola 

autem   enim)  virtutum  (enim)    opera  proprie  laudabilia  sunt;    culpa- 

Fol.  78  r  a       Quod  speciali  quadam  ratione  creaturae  rationales  di-     bile  autem  vel  vituperabile  laudabili  opponitur.  Virtus  autem  non  potest 

24  — b  3        vinae  providentiae  subduntur.  '  esse  nisi  in  rationabili  creatura:  virtus    enim  in   medio   est,   quod    se- 

§  Ex  his   quidem,   et   cetera   quae    habentur    Cap.    CXI,       cundum  rectam  rationem  accipitur.  Neque  igitur  culpa  (esse)  potest  nisi 

p.  355.  i°  r&tioi^l>  creatura.  §  Praeterea.  culpa  in  nobis  accidit  ex  hoc  quod, 

praetermisso  iudicio  rationis,   sequimur   impetum   passionis,    quasi   id 

Fol.  78  r  b       Quod  creaturae  rationales  gubernantur  propter  seipsas,      quod  in  nobis  supremum  est,  ei  quod  infimum  in  nobis  est  su- 

4  —  79  r  a    aliae  vero   in   ordine  ad  eas.  '"  biicientes.  In  animalibus  autem  brutis  non  est  aliquod   superius    prin- 

^5  g  Primum  igitur,   et  cetera   quae  habentur    Cap.    CXII,       cipium  motivum  illa  parte  in   qua  sunt   impetus   passionum.   Non   est 

V,   356    CUm   Append.  p.  36*.  ^''8°  '■*  ^'^  culpa,  si  secundum  impetura  passionum  agant:   quinimmo 

hoc  ad  perfectionem  eorum  pertinere  videtur  quod  passiones  suas  se- 
*  Titulus   casu  „....,.  ,        ..  ...  .... 

non   deletus  in  Quod  m  sola  rationali  creatura  potest  esse  culpa.  *  quantur  secundum  ordmem  suae  naturae;  propter  quod  et  iracundiam, 

§  Ex  naturali  etiam  conditione  (hominis)  (rationalis  creaturae)  cete-  ij  quam  vituperamus  in  homine,  laudamus  in  cane.  Multo   autem   minus 

Jl\  rarumque  rerum  cognosci  potest,  quod  in  sola  rationali  creatura  culpa      in  aliis  rebus  ratione  carentibus,  in  quibus  sunt  soli  motus   naturales 

p  .  esse  potest.  NuIIus  enim  culpatur  de  eo  quod  non  in  ipso  est  (facere      absque  animae  passione,  potest  esse   peccatum   culpabile :   cum   etiam 

1 6  —  b  4.0    ^*'  "°"  facere),  defectus  enim   si   quis   ex  errore  naturae  (acciderit)       in  nobis  tales  motus  ad  culpam  non  imputentur.  Si  qua  vero  peccata 

homini  non  imputatur  ad  culpam,  ut  patet  in  his  qui  caeci  nascuntur.       in  nobis  accidunt  ex  perversitate  rationis   <et>  vel   voluntatis    tantum, 

Soli  autem  rationali  creaturae  hoc  competit,  ut  in  sua  potestate  et  do-  20  haec  patet  in  aliis  rebus  esse  non  posse,  cum  in  eis  nec  ratio  nec  vo- 

minio  habeat  suos   actus,   sicut   ex   superioribus  patet.  In  sola  igitur       luntas  inveniatur.  Nullo  modo  igitur  potest  esse  culpa  nisi  in   natura 

rationali  creatura  potest  esse  culpa.  §  Adhuc.  NuIIus  culpatur  de  hoc       intellectuali.  §  Si  autera  in  brutis  animalibus  non  potest  esse  culpa  nec 

quod  alius  agit.  Omnis  autem  actus  qui  non  est  in  potestate  agentis,       laudabilis  actus  virtutis,  patet  falsam  esse  <opin>  positionem  dicentium 

est  magis  alterius   quam  ipsius  agentis.  Si  enim   non  est  in  potestate       animas  peccantium  hominum  post  mortera  in  animalia   bruta  transire, 

agentis,  oportet  quod   sit  vel   violentus,  vel   naturalis.  <quod  autem)  2;  et  ibi  vel  magis  inquinari,  vel  de  pristinis  inquinamentis    purgari.  Hoc 

Actio  autem  quae  est  per  violentiam,  non  est  violentiam  passi,  sed      enira  fieri  non  posset  nisi  per  culpam  et   laudabilem  actum  virtutis. 

magis  violentiara  inferentis.  Et  simile   est  in  his   quae  per  naturam  ; 

fiunt.  Sicut  enim  violentiam  inferens  imprimit  in  (id  quod)  violentiam  Quod  in  sola  creatura  rationali  est  (malum)  poenae.  •  de^m»!*'°  "'"        i 

passum  (est)  (unde)  violenter  movetur;  ita  quod  dat  alicui  rei  naturam,  §  Ex  hoc  autem  quod  in  sola  rationali  creatura  est  culpa,  raanifeste    Pol.  79   r  b        i 

dat  ei  motum  et  actionem  consequentera  naturam;  unde  generans  di-  i"  apparet  quod  in  ea  sola  potest  esse  poena.  Poena  enira  non  infertur       41— 79  vb        ; 

citur  movens  in  gravibus  et  levibus  motu  naturali,    quia  dat   formam       nisi  propter  aliquam  culpam.  In   quibus   igitur  non   est  culpa,   in  his        1 2  i 

quam  consequitur  talis  motus.  <si  igitur)  Gum  igitur  res   ratione  ca-      poena  esse  non  potest.  §  Adhuc.  Poenam  inferre  actus  iustitiae  est.  - 

rentes  non  habeant  in  <pote>  suo  dominio  proprios  actus,  non  possunt       Cui  igitur  poena  infertur,  ad  ipsum  haberi  iustitia  est,  Non  est  autem 

ex  suis  actibus  culpari,  sed  si  <in  eis>  aliqua  culpa  esset  <non  esset)       iustitia  haberi  ad  ea  quae  ratione  carent:  (^neque)  non  enim  est  iustitia 

in  ipsarum   (motibus  vel)   actibus,  <culpa  illa)   esset  alii  attribuenda,  3S  nisi  ad  eos   quibus   vita    et  actionibus  communicamus,   in   commu-  j 

vel  violentiam  inferenti,  vel  naturam  danti.  Naturae  autem  primus  dator      nicatione   enim    iustitia   est.  Non   est   in   ratione  carentibus  poena.  '■ 

(est)  Deus,  in  quem  peccatura  non   cadit,    sicut   supra   ostensum   est.       §  (Adhuc.  Omnis  poena  vel  iuste  vel  iniuste  infertur.  In  his  igitur  con- 

Contingit  autem  in  eum  qui  violentiara  infert  culpara   esse,   sicut  <in      tingit  esse  poenam  ad  quae  contingit  aliquem  vel  iuste  vel  iniuste  se  -_r 

eo  qui)  (si  aliquis)  proiicit  lapidem  quo  interficitur  homo,  <et  simile      habere.  Hoc  autera  non  contingit  respectu  alicuius  irrationalis  creaturae.  '> 

est  si  aliquis)  vel  leonera  incitet  ad  horainem  <ad>   occidendum,   non  40  Cum  enim  sint  naturaliter  subdita  quasi  ab  aliis  acta,  ut  supra  dictum  est, 

erit  culpa  lapidis  aut  leonis,  sed  hominis,  (In  s6Ia  igitur  rationali  crea-       quomodocumque  aliquis   eis   utitur,  non   facit  iniustitiam  eis,  sed  vel 

tura  culpa  esse  potest.)  §  Amplius.  Omnis  culpa  (est)  contra  aliquam      sibi  ipsi,  in  quantura  immoderatus  talium  usus  nocet  utenti,  vel  alteri, 

legem  (quae  contemnitur)  <est).  Sola  autem  rationalis  creatura  legem       inquantura  subtrahitur  alteri  quod  ei  debetur.  Puniri  igitur    irrationali 

cognoscere  potest:  quamvis  enim  <omnia)  alia  lege   quadara   naturali      creaturae  non  corapetit.)  §  Amplius.   (circa  idem)    poena   <in   genere 

divinitus  procedente  <agantur)  regantur,  illam  tamen   legem  non  co-  45  damni)  (et  damnum)  est,  quod  lucro  opponitur.  Lucrum  autem  aesti- 

gnoscunt,  sed  magis  secundum  illam  aguntur.  I,ex   enim    <ordi>    <in>       matur  quod  promovet  ad  felicitatem  vel  ad  aliquam  particularura  eius.  •- 

omnis  aliquam  ordinationem  continet;  ordinem  autem  unius  ad  alterum      Circa  lucrum  etiam  et  damnuin  eufortunium  aut  infortunium  est.  Quibus 


APPENDIX  45* 

igitur  non  competit  felicitas,  neque  est  eis  bene  vel   tnale  contingere  ea  quae  in  his  accidunt  ordinat  ad  propriatn  speciem,  inquantum  in  eis 

secundum  fortunam,  in  his  non  potest  esse  neque  lucrum  nequedamnura:  servatur  modus  proprius  suae  speciei;  et  ulterius  ad  aliam  speciem,  et 

unde  nec  poena.  Omnia  autem  carentia  ratione  sunt  huiusmodi,  ut  patet  praecipue  rationalem  creaturam  <per  quam),  (et  sic)  ulterius  ordinantur 

per  Philosophum  in  II  Physic.  Non  est  igitur  in  eis   poena.   §  Item.  in  corapletionem  universi. 

His  ad  quos  malevolentiam  habemus,  poenam  inferri  volumus ;  his  ^ergo)  s 

autem  ad  quos  habemus  benevolentiam  (inferri)  evenire  voluraus  bonum  q^^^  \,ommnm  actus  divino  iudicio  subiacent.  •  'd7i'i,=^  °'"' 

contrarium  poenae,  volumus  enim  (eos)  esse  et   conservari   in   bonis. 

In  his  igitur  non  est  neque  poena  neque  <ejus>  bonum  ei  oppositum,  §  Ex  praemissis  autem  manifestum  est,  <humanos)  rationalis  creaturae    Fol.   80  r  a 

ad  quos  non  ^haberaus  benevolentiam  neque  malevolentiam)  (potest  actus  divinoiudicio<;subjici)subiacere.lllos  enira  actus  oportet  iudicio^in-  I— b5 
haberi  benevolentia  neque  malevolentia).  Ad  ea  vero  quae  ratione  carent  '<>  ferioris)  superioris  subesse  quos  contingit  culpabiles  (aut)  et  laudabiles 
non  habemus  benevolentiam :  non  enim  ea  amaraus  (nisi)  propter  esse,  ut  (superioris  (certo)  arbitrio)  hii  approbentur  et  aUi  reprobentur. 
seipsa,  sed  solum  prout  in  usura  nostrura  veniunt,  unde  etsi  ea  con-  Ostensura  est  autera  (solius)  naturae  rationalis  actus  culpabiles  vel 
servari  voluraus,  hoc  est  ut  eis  utamur.  Non  est  igitur  (\n  his)  poena  laudabiles  esse.  Oportet  igitur  actus  rationalis  naturae  subesse  iudicio 
in  his  quae  ratione  carent.  §  Praeterea.  Sicut  ratio  culpae  consistit  in  alicuius  superioris  in  quem  defectus  non  cadat.  Hic  autera  Deus  esl, 
hoc  quod  est  secundum  voluntatem  esse,  ut  ex  dictis  patet,  ita  ratio  ij  Habet  igitur  Deus  iudicium  de  actibus  rationalis  naturae.  §  Adhuc.  si 
poenae  consistit  in  hoc  quod  est  contra  voluntatem  esse:  unde  idem  aliquid  nulla  superiori  lege  astringatur,  impossibile  est  quod  actus  eius 
huic  quidera  est  poena,  si  sit  contra  eius  voluntatem,  illi  autera  non  culpabilis  (esse  possit)  (sit).  {quod  enira)  Si  enim  superioris  lege  noa 
poena,  quia  contra  voluntatem  eius  non  est.  In  his  autem  quae  ratione  astringitur,  oportet  quod  ipsum  sibi  sit  lex :  unde  quod  secundum 
carent  non  est  voluntas :  voluntas  enim  in  ratione  est.  Non  est  igitur  in  seipsum  agit,  rectum  esse  et  absque  culpa  (esse)  necesse  est.  Quae- 
eis,  sicut  nec  culpa,  ita  nec  poena.  §  Sunt  autem  quaedam  quae  vi-  20  cumque  ergo  quorum  actus  culpabiles  esse  possunt,  superioris  lege 
dentur  monstrare  in  els  poenam  esse.  Et  primo  quidem  quia  in  lege  tenentur.  Rationalis  autem  naturae  actus  culpabiles  esse  possunt,  ut 
praecipiebatur  propter  aliqua  peccata  etiam  brutis  animalibus  poenas  ostensum  est.  Oportet  igitur  rationales  naturas  alicuius  superioris  legi 
inferri :  dicitur  enim  lev.  xx.,  Qui  cum  iumento  et  pecore  coierit,  subjectas  esse.  Eiusdem  autera  est  legem  agenti  imponere  et  de  actis 
morte  morietur,  pecus  quoque  occidetur;  et  exod.  xxi  dicitur,  Si  bos  iudicare.  Actus  igitur  rationalis  naturae  subsunt  superioris  iudicio,  qui 
cornu  percussit  virum  aut  raulierem  et  raortui  fuerint,  lapidibus  obruetur,  25  Deus  est.  §  Amplius.  Divina  providentia  universa  ad  finem  (proprium) 
et  non  comedentur  carnes  eius  §  Secundo  autem  quia  poenae  medi-  convenientem  adducit  (ut  ostensum  est).  Singula  autem  flnes  debitos 
cinae  sunt:  poenis  enim  homines  retrahuntur  a  malo  et  erudiuntur  ad  sortiuntur  secundum  proprios  actus.  Oportet  igitur  (cum  omnia)  omnium 
bonum.  Hoc  autem  et  in  brutis  contingere  videtur:  nam  flagellis  eru-  actus  divinae  providentiae  subesse,  cum  orania  providentia  regantur,  ut 
diuntur  ad  aliquid  vel  vitandum  vel  faciendum.  Videtur  igitur  (in  eis)  ostensum  est.  Secundura  igitur  quod  aliqua  providentiae  subduntur, 
poena  essa.  §  Sciendum  est  (ergo)  (autem)  bruta  animalia  in  hominum  3°  secundum  hoc  et  eorum  actus  ad  providentiam  pertinent.  Rationales 
usura  accoramodata  esse,  ut  ex  praemissis  patet.  Quod  igitur  secundura  autera  naturae  subduntur  providentiae  tanquam  propter  se  provisae,  ut 
legem  animalibus  infertur  (vel)  mors  propter  aliquod  factum,  hoc  non  ostensum  est.  Subiacent  igitur  divinae  curae  rationalis  naturae  actus 
propter  ipsa,  sed  propter  homines  est:  vel  ad  hoc  ut  per  huiusraodi  secundum  se.  Hoc  autem  ad  huiusraodi  actus  secundum  se  pertinet, 
hominibus  inferatur  (error)  horror  (illius)  (alicuius)  peccati;  vel  propter  quod  sint  ordinati  vel  inordinati  (ex  quo  habent  quod  sint),  quod  est 
hoc  ut  aniraali  subtracto  (illius)  patrati  sceleris  tollatur  memoria;  vel  is  eos  culpabiles  vel  virtuosos  esse.  Ad  divinam  igitur  providentiam  per- 
propter  hoc  ut  ex  morte  animalium  eorum  domini  sollicitius  sua  cu-  tinet  rationalis  naturae  actus  an  honesti  vel  inhonesti  sint.  Et  lege  igitur 
stodiant  animalia  ne  ex  eis  aliqua  possit  esse  occasio  nocumenti  vel  divina  huiusmodi  actus  ordinantur,  et  iudicio  divino  subduntur.  §  (/fm. 
peccati;  aut  quod  etiam  ipsi  puniuntur  ex  damno  interfectionis  sui  ani-  rationalis  naturajinem  ultimum  consequitur  proprio  actu :  (nam)  ut  ex 
malis,  si  forte  ex  eorum  negligenti  custodia  aliquid  tale  fuerit  com-  praemissis  patet,  in  aliquo  actu  eius  /elicitas  consistit,  quae  est  ultimus 
missum.  §  Quod  vero  flagellis  animalia  erudiuntur  ad  aliqua,  non  .;o/inis  ipsius,  ad  quem  quidem  actum  oportet  omnes  alios  actus  eius  re- 
ostendit  in  eis  poenam  locum  habere,  non  enim  sic  flagellis  erudiuntur  ferri,  vel  sicut  adiuvantes,  si  sitit  convenientes,  vel  sicut  impedientes 
quasi  rationem  ((cognitionem))  accipientia  suorum  actuum  quos  lacere  si  tnordinati  sint.  Cum  igitur  providentiae  divinae  sit  (^ad}  res  ad  de- 
debeant  vel  vitare;  sed  quia  ex  flagellis  fit  in  eis  aliqua  passio  vel  ti-  bitos  Jines  perducere  auxiliis  adhibitis  ct  impedimentis  sublatis,  necesse 
moris  vel  spei  propter  memoriam,  ex  passione  autem  incitantur  ad  est  quod  rationalis  naturae  actus  legi  et  iudicio  divinae  providentiae 
aliquid  agendum  vel  vitandum;  unde  sola  animalia  quae  memoriam  et  45  subdantur.)  §  Praeterea.  Ad  eura  per  quem  res  ultimura  finem  sor- 
auditum  habent,  disciplinabilia  sunt.  titur,  pertinet  iudicium  de  omnibus  quae  ad^finem  ordinantur,  sicut  gu- 

bernator,  qui  utitur  navi  ad  id  ad  quod  navis  est,  iudicat  de  forma  e: 
dekti.!""  "°"  Q"°'"°'l°  creaturae  irrationales  divinae  providentiae   subduntur.*  ^^  ^^^^^.^  ^^^.^    Ultimura   autera  finem   suum  consequitur  rationalis 

_   .  ,  §  Congregantes  igitur  quae  dicta  sunt,  manifeste  apparet   quomodo       natura  per  Deum,  ut  supra  ostensum  est.  Oportet  igltur   quod   actus 

1  3  —  AQ  verum  est  quod  Apostolus  dicit,  quod  non  est  cura  Deo  de  bobus,  cum  50  quibus  ordinatur  in  finem,  divino  iudicio  subsint.  §  Item.  Quaecuraque 
tamen  alibi  scriptum  sit  quod  est  ei  cura  de  omnibus.  Non  enim  (sic  est)  ea  divina  providentia  gubernantur,  ex  ea  sorliuntur  principia  convenientium 
quae  ratione  carent  sic  sub  cura  Dei  sunt  quasi  propter  se  ipsorum  operationum.  DifFerenter  tamen.  Quaedam  namque  consequuntur  formas 
cura  sit,  sed  secundum  quod  cadunt  in  usum  rationalis  creaturae.  naturales  ex  quibus  inclinantur  in  proprias  operationes,  sicul  plantae  et 
(§  Item.)  neque  (etiara)  sic  est  (eorum)  de  eis  Deo  cura  ut  in  culpam  inaniraata.  (quaedam  vero)  Animalia  vero  irrationalia  accipiunt  natu- 
homini  imputetur  aut  in  virtutem  si  eis  nocumentum  aut  contrarium  55  ralera  aestimationem,  per  quam  aguntur  adsuosactus.  Homines  (vero) 
inferat,  nisi  secundura  quod  ad  homines  ordinantur,  quibus  ex  hoc  vel  naturale  iudicium  rationis  habent  a  Deo,  per  quod  conveniens  ab  incon- 
profectus  vel  nocumentum  provenire  potest.  §  Adhuc.  Neque  sic  est  venienti  distinguere  possunt.  Id  autem  quod  secundum  huiusmodi  iudi- 
de  eis  Deo  cura  ut  pro  eorum  actibus  eis  vel  praemia  vel  poenas  re-  cium  naturale  rationis  rectum  apparet,  dicitur  lex  naturaiis.  Hoc  tamen 
servet,  nisi  forte  secundum  quod  ad  hominura  instructionera  pertinet,  interest,  quod  quadam  naturali  necessitate  sequuntur  plantae  et  inani- 
ut  dictum  est.  §  Per  haec  autem  excluditur  duplex  error  contrarius.  50  mata  inclinationes  formarum  et  virtutum  naturalium;  et  similiter  ani- 
Quidam  naraque  dixerunt  quod  divina  providentia  non  se  extendit  ad  malia  irrationalia  raotum  naturalis  aestiraationis ;  (sed)  homines  iudicium 
singularia  eorum  quae  ratione  carent,  nec  ad  singulares  actus  ipsorum  naturale  rationis  possunt  et  sequi  et  non  sequi.  Sic  igitur  homini  ei 
inquantum  (singularia)  singularium  sunt,  sed  soljra  secundum  quod  divina  providentia  imposita  est  lex  quam  potest  sequi  et  non  sequi. 
habet  curam  de  specie.  Alii  vero  e  contrario  dixerunt  quod  animalibus  Eiusdem  autem  est  lcgem  imponere  ad  {agendum}  agenda  et  de 
brutis  hoc  modo  curam  impendit  sicut  et  rationalibus  creaturis,  ut  sci-  gj  (agendis)  actis  judicare.  Deus  igitur  judicat  humaaos  actus.  (Ma- 
licet  eorum  actus  et  passiones  praemiis  aut  poenis  recompenset,  aut  in  nifestum  est  autem  quod  ad  legislatorem  pertinet  praemiare  vel  pu- 
praesenti  saeculo  aut  in  futuro:  et  haec  est  opinio  Loquentium  in  lege  nire  eos  qui  legem  ab  eo  positara  servant  vel  transgrediuntur:  unde 
Maurorum,  ut  Rabbi  Moyses  dicit.  Prima  autem  est  opinio  ipsius  Rabbi  consuetum  est  quod  legislatores  suis  legibus  poenas  adiungunt  et  praemia. 
Moysi.  §  Patet  autem  ex  praedictis,  quod  utraque  opinio  a  veritate  de-  Ad  Deum  igitur  pertinet  (actus  hominum)  homines  pro  suis  actibus 
clinat.  Cura  enira  supra  ostensum  sit  quod  divina  providentia  ad  omnia  jo  punire  vel  praeraiare,  quod  (est)  oportet  iudicio  quodam  fieri.  Sunt 
singularia  se  extendit  quorum  cognitionem  habet,  non  possunt  singu-  igitur  hominum  actus  divino  iudicio  subjecti.)  §  Hinc  est  quod  dicitur 
laria  (praedictarum)  rerum  ratione  carentium  a  divina  cura  excludi  nisi      lob  XIX,  Et  scitote  esse  iudicium.  §  Per  haec  autem  exduditur  errcr  .  ■ 

ab  eius  cognitione  excluderentur.  Rursus  ostensum  est  quod  (in)  eis  dicentium  quod  Deus  de  humanis  actibus  curara  non  habet.  (Ei  quorum 
non  competit  poena  vel  praemium,  neque  virtus  aut  (mali)  culpa.  Sic  persona  dicitur)  De  quibus  in  Ps.  dicitur,  Propter  quid  irritavit  impiis 
igitur  praedictarum  rerura  Deus  etiam  singula  particularia  curat,  quod  7S  Deum?  Dixit  enim  in  corde  suo,  Non  requiret. 


46*  APPENDIX 

Fol.  80  rb        Quod  in  humanis  actihus  sunt  aliqua  rccta   secundum      dicentium  fornicationem  simplicem   non   esse  peccatum: 
6-53  naturam,  et  non  solum  quasi  lege  posita.  et  cetera  ut  Cap.  CXXII,  p.  SjS  a  i  -  3jq  b  33  naturae. 

D§  Ex  hoc  autem  apparet  quod  <7)e«s>  in  humanis  actibus  (aliqua)  re-  [Pone  hic  quod  habelur  infra,  Haec  autem  quae  prae- 

ctitudinem  <re?mnO  (habent)  non  solum  quasi  sint  lege  posita,  sed  se-       missa    sunt    etc,*    ad    tale    signum-'-]^}  •  Vid,  inf.  1.  46. 

cundum  naturam.  homines  enlm  (Humani  enim  actus  iudicio  subduntur,  s       [Quod  matrimonium  debet  esse  indivisibile.]  *  §  Si  quis  *  Fol.  81  r  b 
et  non  solum  iudicio  hominis.  Eiusdem  autem  est  iudicare  ct  legem  im-       autem,    et    cetera    Ut    C.     CXXIII,   p.    382   a  I-b  II    CO-        26 
ponere.  (habet)  Igitur  humani  actus  (regulanlur  lege  divinay  rectitu-       niunctionem. 

dinem  habent  non  solum  ex  ilege}  positione  legis  humanae,  sed  etiam  *§  Ulterius  atitem  considerandmn  cst  quod  inter  ceteros  {naturalium    '  Fol.ol  va 

ex  ordine  legis  divinae.  Illud   autem   est   unicuique   naturale  quod   <a       virtutum}  naturales  actus  solus  generationis  actus  ad  bonum  naturae       ^•' 
Deoy  sibi  confertur  ex  ordinatione  divina  debetur,  per  quam  tota  na-  10  pertinet,  cum  sit  ad  conversationem  et  multiplicationem  speciei;  as- 
tura   subsistit.  Sunt  igitur  aliqua  (in)  humanis  actibus  recta  secundum       sumptio  autem  ciborum  et  aliartim  superfluitatum  emissio  solum  indi- 
naturam,  et  non  solum  quasi  lege  posita.)  §  Praeterea.  Homines  enim       viduum  respicitint.  Marco   late- 

ex    divina    providentia,    et    cetera   ut   in    Cap.    CXXIX,      §  Amplius.  Amicitia  quanto  major,  et  cetera  ut  capitulum  ralis    usque 
p.  3g4,  a  ii-3f)5  b  7.  Vid.  supra  43*,  III,  Introducuntur.      CXXIII,  p.  382  b  12-21  indissolubile.  ad    lin.    3^ 

ij        §  Adhuc.  Inter  virum  et  uxorem  est  familiarissima  societas.  Fami-   mfra. 
Quod  lege  divina  non  exigitur  aliquid  ab  homine  propter  utilitatem       Harissima  autem  societas  requirit  indissolubilitatem:  non  enim  securo 
drietiis'*'"  "°"    Dei;  «icut  <est>  legibus  tyrannorum.*  potest  aliquis  sua  secreta   illi   communicare  quem  quandoque  ab  ipso 

Fol.   80  V  a        §  Ex  hoc  autem  apparet  quod  Deus  aliter  requirit  ab  homine  quales       possibile  est  separari.  Est  igitur  secundum  aequitatem  naturalem  quod 
1—39  sint  actus  eius,  quam  homines  hominibus  praesidentes.   Quidam  enim       matrimonium  sit  inseparabile,  § //mc  esf  ^Korf  rf/ciVHi- mfA.  xix,  <^uoii> 

homines  tyrannice  praesunt,  quod  sibi  utile  est,  non  autem  quod  sub-  so  quos  Deus  coniunxit  homo  non  separet.  Permissum  autem  fuit  in  I.  v. 
ditis,  ab  eis  requirentes.   Quod  quidem   Deo   non   competit.   Ea  enim       divortitim   ne   sequerettir   homicidium,   ad   qtiod  proni  erant  iudaei, 
quae  ab  homine  requirit,  sunt  naturaliter  recta  et  homini  convenientia.      propter  duritiam  cordis.   §  Per  hoc  atitem  excluditur  error  Sarace- 
Hoc  autem  ab  aliquo  requirere  quod  ei  conveniens  est,  ei  utile  est  a       norum,  qui  uxorem  dimittere  licitum  reputant. 
quo  requiritur,  non  ipsi  requirenti.  <patet>  Igitur  <quod>  Deus  ab  ho-  [Post  haec  scribas  quod  infra  habetlir,   Ulterius  autem 

mine  non  suam  utilitatem,  sed  hominis  quaerit.   §   Item,  Ei  cui  nihil  2;  considerandum  &S\.,*  ad  tale  signum   -  |—   usque  ibi,  Propter    "Inf.  lin.  41. 
potest  accrescere  vel  deperire,  nihil  potest  esse  utile  vel  nocivum.  Deo      huiusmodi   etiam   causas,  *  et  tunc    scribas    hoc   quod    hic    '  Lin.  44. 
autem  nihil  potest  accrescere  vel    deperire:    quia   immutabilis    est,    et       sequitur].    §  Hinc  *    est    quod   dicitur   Mth.   V    et    XIX    et    I    *V.cap.CXXIII, 
summam  totius  bonitatis  in  seipso  habens.  Non  igitur  aliquid  ab  ho-       Cor.   vn,   EgO   autem   dico  vobis  mulic  uxorem   a  viro   non 
mine  requirit  propter  propriam  utilitatem,  nec  aliquid  ei  prohibet  propter       discedere.  §  Per  hoc  autcm  excluditur  Consuetudo   improban 
suum  damnum.  §  Hinc  est  quod  dicitur  lob  xxxv.,  Si  peccaveris,  quid  ,0  dimittentium  uxores.  Quod  tamen  in  veteri  lege  permissum 
ei  nocebis?  Et  si  multiplicataefucrint  iniquitates  tuae,  quidfacies  contra      fuit   ludaeis   propter   eorum   duritiam,  quia  scilicet  proni 
illum?  Porro  si  iuste  egeris,  quid  donabis  ei,  aut   quid   de  manu   tua       erant  ad   OCCisionem    UXOrum.    quod   Permissum    ergO    fuit 
accipiet?  §  Considerandum  tamen  est  quod  requiritur  ab  homine  ut      minus  malum  ad  excludendum  maius  malum. 

gloriam  Dei  quaerat,  <ut  etiamf>  secundum  illud   Apostoli,  Omnia   in  [Post  haec  SCribas,  Considerandum  autem  *  videtur  etC.,**   fuUKt    e"iam) 

gloriam  Dei  facite.  Quod  non  dicitur  quasi  aliquid  gloriae  quam  Deus  M  usque   tbi,   Ulterius  autem  etc.,*   et   tttnc    SCribas  quod  hic   "Liil?'^^?' 
in  seipsohabet  per  opera  nostrapossitaccrescere,  sedsecundumhoc  (in)      sequitur.']    §  Adhuc.    Amicitia,    et    cetera    quae  habentur  'Lm.  41. 
gloriam  eius  <a  no>  <augeri  dicitur>  aliquid  accedere  dicitur,  quod  gloria       cap.   CXXIV,    p.    385  b  12-39    diaconibus.  Redlt  SCrip- 

eius    participatur  a  pluribus,    vel    etiam    pluribus    manifestatur:    quod  [Quod    matrimonium     debeat     esse     Unius     ad     unam.l  .  '^O'^"^" 

quidem  participantibus  et  cognoscentibus  utile  est,  Deo  autem  nihil  ac-      *  §   Considerandum   etiam    videtur    quod    innatum,   et    ce-   « p   1'  o 
crescit.  §  Similiter  autem  allqui  contra  Deum  facere  dicuntur,  non  quia  4« /era   quae  habentur   cap.    CXXIV,   p.    385    a    1— b    11,  .,0 

Deo  aliquod  inferant  nocumentum,  sed  quia  contrarium  agunt  rectitu-  §    Ulterius  autem  Considerandum   est  *  et  Cetera  quae  ha-    »p  Si  vbl 

dini  quam  Deus  imposuit homini,  Quod  quidem  nbn  Deo,  sed  ipsi homini      bentur  cap.  CXXIII,  p.    382  b   22-383  b   9  aliena.  1 

nocet.  §  Dicuntur  etiam  homines  Deum  offendere,  non  quia  ipsum  con-  [Quod  matrimonium  non  debet  fieri   inter  propinquos.] 

tristant,  sed  quia  contra  proprium  <hominis>  bonum  agunt,  quod  Dei      *§  Propter  huiusmodi  etiam  causas  (rationabiles)  ordiiiatum  *Fol.  82    r 
voluntate  homini  statutum  est.  §  Vel  etiam  hoc  ad  affectum   hominis  4'  est,   et  cetera  Ut   cap,  CXXV,   p,   387.  a  7 

referri  potest,  qui  quantum  in  ipso  est  Deum  contristat  <aut  contra  eu>  *  §  Haec  autem  quae  praemissa  sunt  divina   auctoritatc  -j-|^ 

qui  contristari  non  potest,  aut  contra  eum  agit  cui  nihil  potest  nocerc.       firmantur,   et  cetera    Ut  Cap.    CXXII,  p.  3jg  b  34-^2,  non    *  Fol.    83    r 
§  Quod  etiam  nomen  Dei  propter  homines  blasphcmatur,  non  in  nocu-       esse   peccatum.  b  8 

mentum  Dei  cedit,  sed  hominum  qui  Deum  contemnunt,  §  Quod  etiam  maris   et   feminae  coniunctio  debeat  esse   individua, 

?o  habetur  Matth.   v.   Ego   autem   dico  vobis   uxorem  a  viro  non   discc- 

§  Quod  lege  Dei  non  requiritur  ab  homine  solum  ut  sit  bene  ordi-       dere;  et  Matth.  xix;   et   i.   Cor.   vii.   §  Quod  etiara  inter  duos  tantum 

deletns.  natus  ad  alios,  sicut  legibus  regum  iustorum,*  debeat  esse  matrimonium,  habetur  Gen,  n.,  Adhaerebit  homo  uxori  suae, 

Fol,   80   V  a         §  Non  solura  autem  divinum  regiraen  tyrannorum  regimini  dissimile       et  erunt  duo  in  carne  una.  Et  i.  Corinth.  vii.  dicitur  quod  vir  non  habet 

40  —  D  \i      jgj^  q^;  propriam  utilitatem  a  subditis  expetunt,  sed  etiam  multum  differt       potestatem  sui  corporis  sed  mulier,  et  e  converso.  Non  autem  haberet  vir 

a  regiraine  regum  qui  subditorum  utilitatem  intendunt.  Reges  enim  ad  55  potestatem  corporis  mulieris  si  alteri  nubere  possit.  §  Per  haec  autera 

socialem  vitam  inter  homines  conscrvandam   constituuntur:   unde  pu-       excluditur  error  dicentium  in  emissione  seminis  non   esse  raaius  pec- 

blicae  personae  dicuntur,  quasi   publicura  bonura  procurantes.  Propter       catum    quam   in   emissione   aliarum   superfluitatura;    <et   Platonis   qui 

quod  leges  ab  eis  positae  homines  dirigunt  secundum   quod   ad  alios       dixit  oportere  esse>  et  dicentium  quod  fornicatio  non  est  peccatum ;  ct 

ordinantur.  Ea  igitur  quibus  commune  bonum  non  promovetur  nec  de-       Platonis,  qui  dixit  oportere  esse  communes  uxoces,  quem  Nicolaus  in 

rogatur,  humanis  legibus  neque  prohibentur  neque  praecipiuntur,  Deus  ^o  nova  lege  secutus  est  introduccns   communitatera  uxorum,  Excluditur 

autemnonsolumregendaemultitudiniscuramhabet,sed<unumquemque>       etiam  consuetudo  repudiantium  uxores;  et   plures  uxores   habentium; 

(etiam  de  unoquoque)  curat  secundum  <bon>  id  quod   <sibi>   (ei)  se-       et  eorura  qui  indifferenter  <consan>  propinquis  secundura  carnem   co- 

cundum  se  bonum  est:  est  enim  naturae  conditor  et  gubernator,  cuius       niunguntur.  §  Haec  enira  esse  <illicita>  inhonesta  ctiam  ex  antiquorum 

bonum  non  solum  in  multitudine,  sed  etiara  in  unoquoque   secundum       gentilium  observatione  apparet.  Refert  enim   Maximus    Valerius    quod 

seipsum  salvatur.  <unde>   Praecipit  ergo  et  prohibet  non  solura   illa  ^;  longo  tempore  apud  antiquos  Roraanos  non  fuit  uxoris  <div>  repudium, 

quibus  homo  ad  alium  ordinatur,  sed  etiam   ea  quibus   secundura   se       quia  estimabant  nec  etiam  propter  sterilitatem  fidem  coniugalem  opor- 

Cbene  vel  male  <disponitur>  disponatur.  §  Hinc  est  quod  Apostolus  dicit,       ,ere  dissolvi,  apud  quos  <etiam>  infamis  erat  si  quis  simul  plures  uxores 
I.  Thess.  IV,  Haec   est  voluntas  Dei,  sanctificatio  vestra.  §  Per  haec      haberet.  §  Sic  igitur,  ut  ad  propositura  redeamus,  apparet  ex  dictis  qualiter 
autemexcluditurquorundamerrordicentium  illasolumesse      divinum  regimen  differat  a  regimine  tyrannico  et  a  regimine  regura. 
"v^yrh^'^^.'  Peccata  quibus  proximus  aut  offenditur  aut  scandalizatur. *  70 

Fol.  80  v  b   Qua  ratione  fornicatio  simplex  secundum  legem  divinam  Quod  divinum  regimen  (ad  homines)  est  sictit  regimett      ^^^.pol.  83 

14-82  rb  est  peccatum,  et  quod  matrimonium  sit  naturale.  paternum.  *  r  b  19 

40  §  Ex  hoc  autem  apparet  solutio.  quod  ratio  non  est  efficax.         §  Videtur  autem  paternum  regimen  aliquam  similitudi-  "  Vide  prae».  in 

qualiter  solvenda  sit  ratio    (vanam  esse  rationem   quorundam)  75  nem  habere  cum  divino  regimine,  nam  etiam  pater  curam  n.  3.     '  ''■    ' 


APPENDIX  47* 

habet  de  fiUo  non  solum  quantum  ad  ea  in  qiiibus  ordi-  intellectuales  substantias,  non  enim  potest  hnmediate  in 
natur  ad  alios,  sicut  rex,  sed  etiam  quantum  ad  ea  quae  ipsam  intelligibilem  veritatem  {capiendam}  tendere,  sed 
pertinent  ad  ipsum  secundum  se,  quod  {etiam}  de  Deo  oportet  quod  eam  ex  sensibilibus  colligat,  ut  ex  superio- 
etiam  supra  ostensum  est.  Et  hoc  rationabiliter  accidit,  ribus  patet ;  secundo  vero  quantum  ad  impedimenta  quibus 
nam  sicut  Deus  ita  et  pater  naturalem  originem  homini  -,  retrahitur  ne  totaliter  possit  in  Deum  ferri.  Quae  quidem 
praestat.  Unde  divinum  regimen  et  paternum  ad  aliquem  impedimenta  et  ex  parte  corporis  sunt,  cuius  sustentationi 
hominem  extenditur  non  solum  secundum  quod  politicus  et  quieti  curam  impendere  oportet;  et  ex parte  inferiorum 
est,  sed  etiam  secundum  quod  in  sua  natura  subsistit.  virium  animae,  nam  commotiones  phantasmatum  et  per- 
§  (/«)  hoc  tamen  {inter}  titrumque  regimen  differt  quod  turbationes  passionum  {imped}  perturbant  quietem  mentis, 
paternum  regimen  ad  illa  tantum  se  extendere  potest  quae  ,nquae  est  necessaria  ad  hoc  quod  mens  [libere)  feratur 
in  (hoc}  homine  apparent  exterius,  divinum  autem  regi-  in  Deum.  Et  haec  quidem  impedimenta  totaliter  ab  ho- 
men  etiam  ad  ea  quae  interius  sunt:  cura  enim  alicuius  mine  tolli  non  possunt,  quandiu  in  mortali  corpore  vivit: 
non  potest  esse  de  his  quae  ipsum  latent,  homines  autem  oportet  enim  quod  {ea}  ad  ea  quae  sunt  necessaria  mortali 
occulta  cordium  latent,  quae  Deo  sunt  manifesta,  ut  ex  vitae  intendat,  per  quod  impeditur  ne  actu  (tendat}  in 
(dictis  patet}  superioribus  patet.  Requirit  igitur  Deus  i,  Deum  semper  tendere  possit.  Sic  autem  (tolli  possunt} 
ab  homine  non  solum  quid  exterius  agat,  sed  etiam  qua-  moderari  oportet  impedimenta  praedicta  ut  saltem  intentio 
liter  interius  afficiatur,  et  quid  facere  velit,  et  quid  ex  quae  est  ad  Deum  a  mente  hominis  non  rumpatur;  et 
his  quae  facit  intendat.  Circa  haec  autem  hominis  cura  quanto  plus  fieri  potest  quod  etiam  actu  mens  feratur 
esse  non  potest,  nisi  quatenus  per  exteriores  actus  interior  in  Deum,  tanto  vita  hominis  peifectior  erit  utpote  fini 
dispositio  e.xplicatur.  §  Unusquisque  autem  curam  habet  30  vicinior,  et  per  hoc  etiam  quod  actu  fertur  mens  in 
aliquorum  secundum  quod  ad  ipsiim  pertinent;  nam  qui  Deum  roboratur  intentio  eius  ad  ipsum,  quam  necesse 
de  his  quae  ad  ipsum  non  pertinent  curam  gerit,  ut  cu-  esset  annuUari  nisi  aliquando  (actu)  ferretur  (mens)  in 
riosus  vituperatur.  Alio  vero  ordine  unus  homo  est  per-  (ipsum}  eum.  Ad  hoc  igitur  omnia  divinae  legis  prae- 
tmens  {alteri}  ad  alterum,  alio  autem  (Deo}  ad  Deum.  cepta  et  consilia  ordinantur  ut  homini  praebeantur  auxilia 
Unus  enim  homo  ad  alterum  pertinet  vel  secundum  natu-  25  quibus  mens  eius  feratur  in  Deum,  et  ut  impedimenta 
ralem  originem,  quae  per  corporis  traductionem  fit;  vel  tollantur.  §  Quantum  autem  ad  utrumque  horum  indiget 
per  aliquam  operum  {communicationem}  exteriorum  com-  homo  {pace  ad  alios  homines}  pace  et  concordia  cum 
municationem ;  secundum  interiores  enim  actus  homo  non  aliis  hominibus.  Indiget  enim  unus  homo  iuvari  ab  alio 
potest  alteri  communicare  nisi  mediantibus  actibus  exte-  et  in  his  quae  ad  sustentationem  vitae  et  incolumitatis 
rioribus.  Homo  autem  pertinet  ad  Deum  secundum  quod  i"  pertinent,  et  ad  hoc  quod  unus  alium  accendat  et  pro- 
ab  ipso  originem  habet.  (hui}  Cuius  quidem  originis  ratio  vocet  et  instruat  ad  hoc  quod  {tendat}  feratur  in  Deum. 
et  ordo  attendi  potest  secundum  similitudinem  hominis  Pace  etiam  et  concordia  sublata  per  contentiones  et  pu- 
ad  Deum  :  unumquodque  enim  agit  sibi  simile.  Magis  gnas,  oportet  inquietari  mentem  hominis  et  sic  a  libero 
autem  accedit  homo  ad  Dei  similitudinem  secundum  ani-  motu  in  Deum  impediri.  Et  ideo  lex  divina  ea  providit 
mam  quam  secundum  corpus,  maxime  autem  secundum  3!  circa  homines  per  quae  pa.x  et  concordia  inter  eos  con- 
(intellectum}  mentem.  Unde  manifestum  est  quod  in  ori-  servari  posset.  Conservatur  autem  pa.v  et  concordia  per 
gine  hominis,  secundum  quod  a  Deo  procedit,  principale  iustitiam,  quae  consistit  in  hoc  quod  unicuique  reddatur 
intentumest7nens,etpropteream(fue}{sunt}producuntur  et  conservetur  quod  sibi  debetur :  cum  enim  naturaliter 
a  Deo  aliae  partes  animae,  et  propter  animam  producitu'-  non  solum  homo  sed  etiam  quaelibet  res  bonum  suum  velit 
corpus.  Sic  igitur  Deo  praecipue  cura  est  de  mente  ho-  4»  acquirere  et  conservare,  sequitur  ex  necessitate  discordia 
minis,  consequenter  autem  de  aliis  partibus  animae,  et  voluntatum  nisi  unus  hoc  alteri  servet,  e.x  quo  ulterius 
post  has  de  corpore.  Et  hinc  est  quod  secundum  mentem  procedunt  contentiones  et  pugnae.  Praecepit  igitur  lex  di- 
homo  ultimum  finem  attingit,  qui  est  humana  felicitas,  vinauthomini  reddatur  quod  sibi  debetur,  sicut  parentibus 
iit  supra  ostensum  est;  {aliae}  alia  vero  quae  sunt  in  honor,  et  eadem  ratione  unicuique  quod  sibi  competit. 
homine  organice  deserviunt  ad  beatitudinem  percipiendam.^' Praecepit  etiam  ut  nulli  in  suo  bono  nocumentum  aut 
§  Ex  his  igitur  apparet  quod  hominum  regimen  curam  impedimentum  inferatur,  neque  venbo,  {prohib}  dum  pro- 
habet  de  interioribus  secundum  quod  ordinantur  ad  exte-  hibuit  falsum  testimonium  ;  neque  facto  circa  propriam 
riora  et  per  ea  explicantur ;  Deus  autem  e  converso  curam  personam,  dum  prohibuit  homicidiiim  ;  neque  circa  per- 
habet  de  exterioribus  secundum  quod  ordinantur  ad  inte-  sonam  coniunctam,  dum  prohibuit  adulterium ;  neque  circa 
riora  et  ma.xime  quantum  ad  mentem,  per  quam  homo  >"  res,  dum  prohibuit  furtum.  Et  quia  Deus  non  solum  quan- 
est  capax  felicitatis.  Felicitas  autem  humana  consistit  in  tum  ad  e.xteriora,  sed  etiam  quantum  ad  interiora  de 
fruitione  Dei,  sicut  supra  ostensum  est.  Ad  hoc  igitur  homine  {curam  habet}  curat,  etiam  concupiscentiam  uxoris 
ordinatur  tota  cura  quam  habet  {Deus)  de  homine  ut  mens  et  rerum  alienarum  lex  divina  prohibuit,  quod  ad  legem 
eius  praeparetur  ad  divinam  fruitionem,  ad  quam  praepa-  humanam  non  pertinet.  §  Non  autem  sujficit  pacem  et  con- 
ratur  fide,  spe  et  caritate :  per  (haec}  fidem  enim  dispo-  s;  cordiam  inter  homines  per  iustitiae  praecepta  conservari 
nitur  mens  hominis  ut  cognoscat  Deum  aliquid  supra  se  nisi  ulterius  inter  eos  fundetur  dilectio.  Per  iustitiam 
esse,  per  spem  aiitem  confortatur  ut  tendat  in  ipsum  sufficienter  hominibus  providetur  ut  unus  alteri  non  infe- 
tanquam  in  sutim  bontim,  per  caritatem  figitur  in  ipso  rat  impedimentum,  non  autem  ad  hoc  quod  uni  ab  aliis 
ut  immobiliter  ei  adhaereat.  Omnia  igitur  qtiae  Deus  ab  feratur  au.xilium  in  his  quibus  indiget ;  quia  forte  aliquis 
homine  reqtiirit  in  hac  vita,  ad  ista  ordinantur.  <§  Hinc  «<>  indiget  au.xilio  alterius  in  his  in  quibus  nullus  ei  tenetur 
(quody  dicitur  I  Cor.  \iu,  Ntinc  autem  manent  fides  spes  secundum  iustitiae  debitum,  aut,  si  forte  aliquis  ei  tenetur, 
caritas,  tria  haec}  §  Hinc  est  quod  dicitur  Deut.  x,  Et  nunc,  (et}  non  reddit.  Oportuit  igitur  ad  hoc  qtiod  se  invicem 
(q}  Israel,  quid  Dominus  Deus  ttius  petit  a  te  nisi  ut  timeas  homines  adittvarent  etiam  praeceptum  mtituae  dilectionis 
Dominum  Deiim  ttium  et  ambules  in  viis  eius?  et  I  hominibus  superinduci,  per  quam  unus  alii  auxilium  ferat 
Cor.  xiii,  Nunc  autem  manent  fides,  spes,  caritas,  tria  «>  etiam  in  his  in  quibus  ei  non  tenettir  secundum  iustitiae 
haec.  §  Quia  vero  humana  mens  secundum  suam  natu-  debitum,  §  Praeterea,  qtiod  ex  debito  iustitiae  fit  quandam 
ram  inter  ceteras  intellectuales  naturas  imperfectior  est,  necessitatem  habet,  quod  autem  ex  dilectione  fit  libera- 
quanto  autem  aliquid  est  perfectius,  tanto  est  (imper}  liter  exhibetur.  Ad  hoc  igittir  quod  ctim  quadam  prom- 
virtuosius  ad  tendendum  in  suum  finem,  manifestum  est  ptitudine  etiam  opera  iustitiae  impleanttir,  necessarium 
quod  mens  humana  infirmior  est  secundum  suam  naturam  ^«fuit  praeceptum  muttiae  dilectionis.  (§  Adhuc,  lex  data 
ad  tendendum  in  Deum,  qui  est  finis  omnium  mentium,  sive  divinitus  sive  humanitus  inclinationi  naturali  respondet 
quam  superiores  angelorum  mentes.  {Impeditur  enim}  Et  et  eam  (sequitur}  perficit,  sicut  supra  dicttim  est.  Inest 
haec  quidem  infirmitas  quantum  ad  duo  potest  attendi :  aiitem  homini  naturalis  inclinatio  ad  omnium  hominum 
primo  quidem  (quantum)  ad  debilitatem  virtutis  intellectivae  dilectionem.  Hoc  autem  monstrat  (auxilium}  quod  homo 
quae  est  in  anima  humana  in  comparatione  ad  superiores  „  exhibet  in  periculis  etiam  ignotis  auxilium,  et  in  erroribus 


48*  APPENDIX 

viarum  directionem.  Necessarium  igitur  fuit  lege  divina  necesse  quod  alia  potentia  vel  totaliter  impediatur  in  suo 
praeceptum  dilectionis  (dare}  dari,  quod  ad  omnes  ho-  actu,  vel  quod  eius  actus  diminuatur.  Inferiores  autem 
mines  extenderetur).  §  Item.  Mentem  hominis  necesse  est  vires  dico  vires  sensitivas  :  tam  apprehensivas,  ut  quinque 
in  divina  dilectione  fundari  (ad  hoc  quod  d}  ut supra  dictum  sensus  exteriores  {quam  etiam}  et  etiam  interiores,  ut phan- 
est.  Ex  divina  autem  dilectione  ex  necessitate  in  homine  s  tasia  et  aliae  vires  consequentes  ;  quam  etiam  appetitivas, 
sequitur  hominum  dilectio.  Nam  qui  vere  diligit  aliquem  ut  irascibilem  et  concupiscibilem.  Unde  ciim  fuerit  fortis 
diligit  ea  quae  sunt  eius.  Omnis  autem  homo  est  {Deo}  Dei  delectatio  in  sensu,  aut  multi  motus  in phantasia,{ant  e>  vel 
quasi  quaedam  imago  eius  et  vehit potens  ipso  frui.  Oportet  etiam  {for')  vehemens  inclinatio  concupiscibilis  aut  irascibilis 
igitur  ut  qui  diligit  Deum  diligat  et proximum.  ^  {Ady  Am-  in  aliquid,  necesse  est  quod  mens  in  suo  actu  impediatur 
plius,  {quida}  oportet  amicos  in  (dilect'}  voluntate  concor-  lo  quo  debet  ferri  in  Deum.  Alio  modo  ex  parte  ipsius  mentis, 
dare.  Deus  autem  homines  diligit  sicut  sua  opera  (et)  qui-  per  hoc  quod  (in}  {circa)  aliqua  alia  {fertur')  occupatur: 
bus  seipsum  praebet  fruendum.  <(ejr>  Dilectio  igitur  Dei  non  enim  una  potentia  in  plura  obiecta  potest  simul  per- 
etiam  hominum  dilectionem  requirit.  §  Hinc  est  quod  di-  fecte  moveri.  §  Sed  quia  mens  utitur  inferioribus  viribus 
citur  I  lo.  IV,  Hoc  mandatum  habemus  ut  qui  diligit  quasi  instrumentis  cum  ei  obediunt,  et  circa  diversa  occu- 
Deum  diligat  et  fratrem  suum  ;  et  lo.  x\,  Hoc  est  prae-  '^  pari potest  in  ordine  ad  unum  ad  cuius  apprehensionem 
ceptum  meum  ut  diligatis  invicem,  sicut  dilexi  vos.  §  Pa-  per  illa  iuvatur,  intelligendum  est  eatenus  mentem  per  infe- 
tet  autem  e.\:  praedictis  quod  dilectio  sufficit  ad  opera  riores  vires  aut  {circa?}  per  occupationem  eius  circa  alia 
iustitiae  facienda:  unde  omnia  praecepta  legis  quae  ordi-  impediri  quominus  feratur  in  Deum,<^quy  inquantum  illa  ad 
nantur  ad  iustitiam,  ordinantur  etiam  ad  dilectionem,  motum  mentis  in  Deum  non  ordinantur.  Alioquin  per  prae- 
propter  quod  dicitur  I  Tim.  r,  Finis  praecepti  caritas  est.  m  dicta  mens  hominis  ab  hoc  quod  feratur  libere  in  Deum 
%  Facit  autem  aliquid  amplius  dilectio  quam  iustitiae  non  impeditur,  sedmagis  iuvatur.%Et  quidem  occupationem 
debitum,  et  quantum  ad  hoc  quod  instigat  ad  promptius  mentis  circa  alia  homo  non  potest  omnino  vitare,  propter 
operandum;et  quantum  ad  hoc  [gwof/]  inducit  ad  subve-  hoc  quod  oportet  eum  sollicitari  circa  ea  quae  sunt  ne- 
niendum  illis  quibus  non  tenemur  e.v  iustitiae  debito  {et  cessaria  vitae  corporali.  Sunt  tamen  huitis  sollicitudinis 
etiam  quibus},  vel  etiam  in  quibus  eis  non  tenemur,  licet  j;  in  hominibus  gradus  quatuor.  Quorum  quidem  primiis 
sit  nobis  ad  eos  aliqua  communio ;  et  ulterius  quantum  consistit  in  hoc  quod  homo  sollicitatur  circa  ea  quae 
ad  hoc  quod  se  extendit  (^quant}  ad  illos  cum  quibus  sunt  vitae  {praesentis}  corporalis  quantum  communis  mo- 
nulla  est  nobis  in  vita^communio,  immo  etiam  ad  illos  dus  humanae  vitae  requirit,  ut  scilicet provideat  in  neces- 
qui  contrarii  nobis  sunt,  inquantum  fundatur  in  dile-  sariis  sibi,  uxori  acjiliis  et  aliis  personis  (sibi}  ad  eum 
ctione  divina,  quae  ad  omnes  homines  est.  §  Et  inde  est  ^o  pertinentibus  secundum  statum  suum.  Et  hic  quidem  sol- 
quod  dicitur  Rom.  xiii,  quod  plenitudo  legis  est  dilectio.  licitudinis  gradus  licitus  est  et  quasi  homini  connaturalis. 
Ad  quam  plenitudinem  insinuandam  dantur  nobis  a  Deo  §  Secundus  autem  gradus  est  cum  homo  amplius  sollicitatur 
praecepta  et  consilia  de  operibus  misericordiae,  de  (subvy  circa  (ea  quae  ordinan}  praedicta  quam  communis  modus 
dilectione  inimicorum  et  subventione  eorum,  et  de  aliis  humanae  vitae  requirat  secundum  statum  proprium,  (et 
huiusmodi  quae  (supra)  iustitiam  (excedunt')  abundant.  n  haec  sollicitudo')  non  tamen  haec  sollicitudo  in  tantum 
§  Quia  vero  praecepta  iustitiae  quae  supra  sunt  posita  procedit  quod  homo  propter  ipsam  ab  ordine  qui  est  in 
dilectio  proximi  requirit,  quae  e.v  dilectione  Dei  dependet,  Deum  (praec)  recedat  transgrediendo  praecepta  iustitiae 
sine  qua,  precedente  fide  et  spe,  non  potest  mens  humana  et  caritatis.  Et  hoc  quidem  peccatum  esse  manifestum  est, 
debito  modo  in  (finem)  Deum  tendere,  manifestum  est  cum  propriam  mensuram  homo  excedat,  non  tamen  mor- 
quod  praemissa  (taliter')  {de  necessitate)  ab  homine  requi- ^°  tale,  quia  contra  praecepta  iustitiae  et  caritatis  nihil  mo- 
runtur,  [ita)  quod  eis  praetermissis  homo  ab  ordine  qui  litur.  Dicitur  autem  peccatum  veniale,  quasi  facile  remissi- 
est  ad  (fin)  Deum  totaliter  separatur.  'Vita  autem  hominis  bile:  tum  quia  manenti  in  ordine  ad  finem  si  error  aliquis 
dicitur  esse  secundum  finem  ad  quem  ordinatur :  nam  accidat,  de  facili  patet  via  dirigendi;  sicut  in  scientiis 
quifinem  (suum)  vitae  suae  in  voluptatibus  constituerunt,  speculativis  si  aliquis  habeat  veram  conceptionem  de  prin- 
dicuntur  (sequi)  (agere)  vitam  voluptuosam ;  qui  autem  4!  cipiis,  de  facili  potest  per  ea  corrigere  (ea  quae)  si  quos 
finem  (in)  suum  in  contemplatione  veritatis  constituunt,  errores  circa  conclusiones  patiatur,  finis  autem  in  activis 
dicuntur  sequi  vitam  contemplativam.  Unde  et  qui  finem  (habet)  est  sicut  principium  in  speculativis.  Tum  etiam 
suum  (con)  in  fruitione  divina  constituunt,  vita  eorum  quia  in  amicitia  manenti  de  facili  remittuntur  si  qua  de- 
est  Deo  adhaerere.  Hoc  autem  est  simpliciter  vita  ho-  liquit.  Tum  etiam  quia  non  est  facile  omnino  medium 
minis,  nam  ad  hunc  finem  homo  naturaliter  ordinatur,  s»  tenere  et  in  nullo  excedere :  unde  qui  regulam  rationis, 
ut  supra  ostensum  est.  Ex  aliis  autem  finibus  dependet  quae  sumitur  ex  fine,  a  corde  suo  non  abiicit,  licet  in 
vita  hominis  secundum  quid,  inquantum  alii  fines  non  his  quae  regulanda  sunt  non  omnimodam  rectitudinem 
sunt  homini  impositi  ex  natura  sed  ex  electione.  Cum  servet,  non  est  multum  culpandus,  sed  venia  dignus. 
igitur  mors  vitae  opponatur,  mors  quaedam  hominis  est  §  Tertius  autem  gradus  est  cum  sollicitiido  praemissa  in 
cum  ab  ordine  qui  est  ad  Deum  separatur.  Unde  et pec-  s;  tantum  excrescit  quod  anima  omnino  ab  ordine  qui  est 
cata  quibus  homo  a  tali  ordine  deficit  (pecc)  dicuntur  in  Deum  recedit,  transgrediendo  praecepta  iustitiae  (et) 
peccata  mortalia;  et  illa  legis  documenta  quibus  ad  prae-  caritatis  (superius  posita) ,  fidei  et  spei,  sine  quibus  (ho) 
missa  iustitiae,  caritatis,  spei  et  fidei  homines  obligantur,  mens  hominis  non  potest  ordinari  in  Deum.  Et  hoc  ma- 
dicuntur  praecepta  vel  prohibitiones,  quia  (necc)  sunt  de  nifeste  peccatum  mortale  est.  §  Quartus  autem  gradus  est 
necessitate  observanda.  <so  quando  e  (converso)  contrario  sollicitudo  hominis  sistit 

infra   communem   modum   humanae  vitae.  Quod  quidem 
si  ex  remissione  animi  aut  ex  aliqua  indebita  intentione 
o.   °-y"  I'       *%Sicutautem  ad  hoc  quod  mens  feratur  in  Deum  ne-     fiat,  ad   ignaviam   reputatur:  utrimque   enim   transgredi 
83  vb  3  *  '^^^^'^'''^  est pax  (etcon)  quae  est  ad proximos,  cum  quibus     medium  vituperabile  est.  Si  autem  ad  hoc  quod  rebus  me- 
'Capiiuium  sine  homo  debet  convivere  et  ab  eis  iiivari,  ita  necessaria  est  ^s  Horibus  vacetur,  scilicet  ut  mens  feratur  libere  ad  divina,     ■ 
ad  hoc  pax  hominis  quantum  ad  ea  quae  sunt  in  seipso.     perfectius   est  humana  virtute.  Ad   quam   quidem  perfe- 
Unde  consequenter  considerandum  videtur  qualiter  huius-     ctionem  sectandam  homini  praecepta  danda  non  fuerunt  *  Fol.  83  v  a 
modi  mentis  quies  sive  tranquillitas  impediatur,  et  qualiter     ad  obligandum,  sed  magis  consilia  ad provocandum.  *  §  Oc-      4° 
divina  lege  impedimenta  removeantur.  §  Est  autem  con-     cupatur  autem  humana  soUicitudo  et  cetera  quae  habentur  jC 

siderandum  quod  (aliqua  potentia)  mens  (sicut  et  quae-  70  cap.  CXXX,  p.  3()6  a  i6-b  45.  -*-' 

libet  animae  vis)  impeditur  quominus   libere  feratur    in 
Deum  dupliciter.  Uno  modo  per  hoc  quod  aliae  potentiae 

inferiores  in  suis   actibus   intenduntur.  Cum   enim   una  ^^  ^"°'^  impugnantium  voluntariam  paupertatcm.         ^^^^   ^^  ^  ^ 

potentta  tn  suo  actu  roboratur,  trahit  ad  [se]  intentionem         §  Fuerunt  autem  aliqui,  et  cetera  quae  habentur  capi-      40-84^3 
hominis,  quae  non  potest  (simul)  ad  plura  dispergi,  unde  i^  tulo  CA'X\7,  p.  SgS.  36 


titalo. 


APPENDIX 


49" 


•  Titalus  forsi- 
tan  in  revisione 
additus. 

Fol.  84  r  a 
36  -  Fol. 
85rb2 

Fol.  85  r  b 
3-Fol.  85 
va  55 

Fol.  85  V  b 
i-Fol.  86 
r  a  11 


Fol.  86  r  a 
12  -  Fol. 
87  r  a  49 


Fol.  87  r  b 
1-F0I.88 
r  a  l5 


Fol.  88  r  a 
16-b  53 


X 

Fol.  88  V  a 
1-46 

*  Capitulum  sine 
titnlo.  -  Cui  re- 
feratur  crucicula 
io  ms.  indicata, 
non  nquet. 


De  modis  vivendi  eorum 
qui  voluntariam  paupertatem  sequuntur.* 
§  Videtur  autem  haec  quaestio  magis  urgere,  et  cetera 
quae  habentur  cap.  CXXXII,  p.  3gg. 

Quomodo  paupertas  sit  bona. 
§  Ut  autem  circa   praemissa,  et  cetera   quae  habentur 
cap,  CXXXIII,  p.  4o3,  cum  Append.  p.  3g*. 


docetnur.  Similiter  non  solum  adulterii   actus  prohibetur,  quo  aliquis 

concupiscentiae  passionem  exequitur,  sed  etiam  docemur  non  esse  uxorem 

proximi  concupiscendam.  Sicut  enim  prohibitio  actus  ad  pacem  exte- 

riorem  pertinet  conservandam,  ita  passionis  ad  conservationem  intrin- 

S  secae  pacis  operatur.  §  Secundo,  ^pecca)  passionum  incitamenta  sub- 

trahendo,   dum    contra   concupiscentiam    interdicitur   otiositas,    <pro> 

indicitur  vitare   consortia   personarum  quae  possunt  concupiscentiam 

exdtare;  contra  iram  vero  et  huiasmodi  passiones,  prohibenwr  conten- 

tiones,  retributiones  iniuriarum,  et  alia  buiusmodi  quae  iram  aut  odium 

Solutio  rationum  supra  inductarum   contra  paupertatem.    10  possunt  concitare.  Nec  tamen  per  hoc  quod  lex  Christi  prohjbet  malum 

§  His  autem  visis,  et  cetera  quae  habentur  cap.  CXXXIV,      pro  malo  retribuere,  dissolvit  leges  quibus  regitur  genus  humanum, 

p.  404.  pcr  quas  hostes  <impu)  reipublicae  impugnantur  (ut  quibusdam  visum 

est).  Aliud  enim  est  quod  agitur  <privatorum)  privata  ira  aut  odio; 

Solutio   eorum   quae  objiciebantur  contra   diversos  modos      aliud  autem  quod  agitur  secundum  rationem  ex  ordinatione  legis  ad 

vivendi  eorum  qui  assumunt  voluntariam  paupertatem.      'S  bonum  <commune  conservandum)  societatis  humanae  conservandum, 

§  Post  haec  autem  considerandum  est,  et  cetera  quae     quae  non  posset  esse  tuta  et  pacifica  nisi  impugnantibus  resisteretur, 

habentur  cap.    CXXXV,  p.  406.  ^t  perturbatores  punirentur.  §  Tertio,  adhibendo  quaedam  exteriora  re- 

media  (contra  impetus  pass)  ad  reprimendos  impetus  passionum:  sicut 
De  errore  eorum  qui  perpetuam  continentiam  impugnant.  contra  concupiscentiam  sunt  adinventa  itiunia,  vigiliae,  et  alia  exerdtia 
§  Sicut  autem  contra  paupertatis  perfectionem,  et  cetera  '°  corporalia  quibus  caro  affligitur,  et  sic  camis  concupiscentiae  quodam- 
quae  hab.  C.  CXXXVI  et  CXXXVII,  p.  412,  CUtn  App.  modo  mortificantur;  contra  iram  vero  et  consimiles  passiones  sunt 
40*-4l*  a  3  aequalis.  Sequitur  locus  deletUS  41*  a  3-2/,  adinventa  quaedam  exteriora  humilitatis  signa,  ut  vilitas  vestium  et  alia 
Quidam  etc.  (1)  huiusmodi,   ex   quibus   animus  quodammodo  reprimltur   ne  adversus 

alios  intumescat,  et  sic  in  iram  et  odia  prorumpat.  §  Sciendum  est 

Contra  eos  qui  VOta  impugnant.  'S  etiam  quod  sicut  habitus,  qui  per  <operationes)  (actus)  acquiruntur,  si- 

§  Quibusdam   autem  visum  est,  et  cetera  quae  habentur      miles  actus,  postquam  completi  fuerint,  reddunt,  ita  elevatio  mentis  ad 

cap.   CXXXVIII,  p.  4l5.  divina,  ad  quam  homo  per  omnia  supra  dicta  disponitur  <quae  perti- 

nent)  postquam  in  homine  firmata  fiierit,  praedpuum  remedium  et 
•  §  Sicut  autem  per  ea  quae  dicta  sunt  pax  mentis  firmatur  per  hoc  contra  passiones,  et  contra  sollicitudines,  et  contra  exteriores  inquietu- 
quod  sollicitudines  exteriores  homo  deponit  quantum  possibile  est,  sic  i»  dines  praebet:  omnia  enim  haec  per  divinorum  contemplationem,  lec- 
etiam  ex  divina  lege  homini  providetur  ad  pacem  mentis  babendam  tionem  et  auditum  reprimuntur.  [Quod  per  quaedam  sensibilia 
reprimendo  passiones  irasdbilis  et  concupiscibilis,  quibus  quies  mentis  mens  nOStra  dirigitur  in  Deum.]  §  Quia  vero  connaturale, 
impeditur.  Ad  hoc  autem  divina  lex  procedit  tripliciter.  Uno  modo  di-  et  cetera  quae  habentur  cap.  CXIX,  p.  ^'JO. 
recte,  contra  passiones  ipsas   dando  praecepta,   dum   praecipitur  quod 

non  solum  <concup!scentiis  non   consentiamus)    (huiusmodi    passiones  jj  Quod  latriae   CultUS  soli  Deo   est  exhibendus. 

non  sequamur  in  opere),  sed  nec  ipsas  admittamus   in  nobis,   neque  g  Fuerunt  autem  aliqui,  et  cetera  quae  habentur  capi- 

eis  consentiamus:  non  enim  interdicitur  solum  <homiddium)  homicidii      ^„/g   QXX,  p.  3j2  a  1-3 J4  a  22,  a  suis  cultoribus. 
actus,  quo  homo  impetum  irae  exequimr,  sed  etiam  non  esse  irascendum 


B 


Fol.  88  v  a 
46  -  Fol. 
89  r  a  26 

Fol.  89  r  a 
27  -  Fol, 
89  vbult. 


(1)  Hic  passus  deletus  inadvertenter  collocatus  fuit  supra  41*  a  3,  scd  transferendus  est  hic  t&nquam  proprio  loco.  Non  enim  pertinet  ad 
cap.  CXXXVI-VII  ut  praedeletus,  sed  ut  pars  primae  redactionis  a  Revisorc  suppressa  et  suppleta  novis  capitulis  CXXVl  et  CXXVII.  Eadem 
occasione  omissa  fuit  eius  mentis  p.  44*  b  3. 


SOXMA  CoNTiU  Gkntilks  D.  Thomak  Tom.  IL 


67 


I  N  D  E  X 

IN   TERTIUM   LIBRUM 

SUMMAE  CONTRA  GENTILES 

SANCTItHOMAE   AQUINATIS 

CUM    COMMENTARIIS   FERRARIENSIS 


■"MSs^SK^Ss^^ 


pag.  VII 


Praefatio 

De  Autographo. 

§  1;  De  c  Capite  anecdoto  »  UcceUii  et  de  duplici  redactione  capitulorum  ii3-i38     »      vin 

§  2.  Tabulae  concordantiarum  ultimi  Autographi  Fasciculi  ad  Editionem  Leoninam,  et  e  converso •»      xix 

De  Traditione. 

§  1.  De  codicibus  nunc  demum  recensitis     »      xxi 

§  2.  "De  codicis'  Amploniani  F  96  habitudine  ad  Traditionem  pA  et  ad  A »     xxrv 

§  3.  De  relatione  codicis  Par.  Bibl.  Nat.  3107  et  Exemplaris  Parisiensis.  et  Traditionum  a,  f,  pA  adAuto- 

graphum  et  primum  Apographum » 

§  4.  De  principiis  recensionis  Libri  Tertii » 

§  5.  De  Principiis  universalibus  totius  Editionis  nostrae » 

De  variantibus  Pianae  ortis  post  annum  I480 » 

Variae  lectiones  in  Commentariis  Ferrariensis » 

Siglorum  interpretatio » 

LIBER    TERTIUS 


xxvn 
xxxm 


xLm 


XLV 


CAMTOUnil  PRUnJM 

Prooemium pag.      3 

CAPrnJLtJM  SKCtraDOM 

Quod  omne  agens  agit  propter  finem »         5 

CAPITDUJM  TERTIUM 

Qiiod  omne  'agens  agit  propter  bonum »         9 

CAPmJLUM   aUARTUM 

Qiiod  malum  est  praeter  intentionem  in  rebus  ...       »       11 

CAPITtJLUM   aUINTUM   ET   SKXTUM 

Rattones  quibus  videtur  probari  quod  malum  non  sit 

praeter  intentionem »       i4 

CAPITULUM    SEPTIMUM 

Quod  malcim  non  est  aliqua  essentia »       18 

CAPITULUM   OCTAVUM  ET  NONUH 

Rationes  quibus  videtur  probari  quod  malum  sit  na- 

tura  vel  res  aliqua »       20 


25 


CAPITULUM  DECMUM 

Quod  causa  mali  est  bonum 

CAPITULUM   UNDECIMUM 

Quod  malum  fiindatur  in  bono »       3i 

CAPITULUM  DUODECIMUM 

Quod  malum  non  totaliter  consumit   bonum  .  .  . 

CAPrrULUM  DECIMUM  TERTroM 

Quod  malum  habet  aliquo  modo  causam 

CAHTULUM  DECIMUM   aUARTUM 

Quod  malum  est  causa  per  accidens 

CAPITULUM  DECIMUM   aUINTUM 

Quod  non  est  summum  malum 

CAPrrULUM  DKCIMUM   SEXTUM 

Quod  finis  cuiuslibet  rei  est  bonum »       38 


»  33 

»  35 

»  36 

»  37 


CAPITULUM  DKCIMUM  SEPTIMUM 

Quod  omnia  ordinantur  in  unum  finem,  qul  est  Deus    pag.    40 

CAPITULUM  DECIMUM   OCTAVUM 

Quomodo  Deus  sit  finis  rerum »       42 

CAPirULUM  DECIMtm  NONUM 

Quod  omnia  intendunt  assimilari  Deo »       43 

CAPITULUM  VIGESIMUM 

Quomodo  res  ■  imitentur  divmam  bpnitatem »       46 

CAPITULUM   VIGESIMUM  PRIMUM 


Quod  res  intendunt  naturaliter  assimilari  Deo  in  hoc 
quod  est  causa 

CAPITULUM  VIGESIMUM  SECUNDUM 

Quomodo    diversimode   res  ordinantur  in  suos  fines 

CAPITULUM  VIGESmUM  TKRTIUM 

Quod  motos  caeli  est  a  principio  intellectivo  .... 

CAPrrULUM  VIGKSIMUM   aUARTUM 

Quomodo   appetunt   bonum   etiam    quae  cognitione 


carent 


CAPrrULUM  VIGKSIMUM  aUINTUM 

Quod  mtelligere  Deum  est  finis   omnis  intellectualis 
substantiae *■ 

CAPrrULUM  VIGKSIMUM  SKXTUM 

Utrum  felicitas  consistat  in  actu  voluntatis » 

CAPITULUM  VIGKSIMUM   SKPTIMUM 

Quod  felidtas  humana  non  consistit  in  ddectationibus 
carnalibus i » 

CAPrrULUM  VIQESIMUM   OCTAVUM 

Quod  felicitas  non  consistit  in  honoribus » 


CAPrrULUM  VIGKSIMUM  NONUM 

Quod  felicitas^hominis  non  consistit  in  gloria 


5o 


52 


56 


62 


65 


70 


82 


84 


85 


52* 

CAPITULUM  TRIGESIMUM 

Quod  felicitas  hominis  non  consistit  in  divitiis   .  .  . 

CAPITULUM  TRIGESIMUM  PRIMUM 

Quod  felicitas  non  consistit  in  potentia  mundana .  . 

CAPITULUM  TRIGKSIMUM   SECUNDUM 

Quod  felicitas  non  consistit  in  bonis  corporis  .... 

CAPITULUM  TRIGKSIMUM  TKRTIUM 

Quod  felicitas  humana  non  consistit  in  sensu .... 

CAPITULUM  TRIGKSIMUM   QUARTUM 

Quod  ukima  hominis  felicitas  non  consistit  in  actibus 
virtutum  moralium 

CAPITULUM  TRIQKSIMUM   QUINTUM 

Quod  ultima  felicitas  non  sit  in  actu  prudentiae    .  . 

CAPITULUM  TRIQESIMUM   SKXTUM 

Quod  felicitas  non  consistit  in  operatione  arlis  .  .  . 

CAPITULUM  TRIGKSIMUM   SKPTIMUM 

Quod  ultima  felicitas  hominis  consistit  in  contempla- 
done  °  Dei 

CAPITtn,UM  TRIGKSIMUM  OCTAVUM 

Quod  felicitas  humana  non  consistit  in  cognitione  Dei 
quae  communiter  habetur  a  pluribus 

CAPITULUM  TRIGKSIMUM  NONUM 

Quod  felicitas  humana  non  consistit  in  cognitione  Dei 
quae  habetur  per  demonstrationem 

CAPITULUM   QUADRAGKSIMUM 

Quod  felicitas  humananon  consistit  in  cognitione  Dei 
quae  est  per  fidem 

CAPITULUM   QUADRAQKSIMUM   PRIMUM 

Utrum  in  hac  vita  homo  possit  intelligere  substantias 
separatas  per  studium  et  inquisitionem  scientia- 
rum  speculativarum 

CAPITULUM   QUADRAGKSIMUM  SKCUNDUM 

Quod  non  possumus  in  hac  vita  cognoscere  substan- 
tias  separatas  sicut  ponit  Alexander     

CAPITULUM  QUADRAQKSIMUM  TKRTIUM 

Quod  non  possumus  in  hac  vita  intelligere  substantias 
separatas  sicut  ponit  Averroes     .  .  .  .^ 

CAPITULUM   QUADRAQKSIMUM   QUARTUM 

Quod  ultima  felicitas  hominis  non  consistit  in  cogni- 
tione  substantiarum  separatarum  qualem  prae- 
dictae  opiniones  fingunt 

CAPITULUM  QUADRAGESIMUM   QinNTl»! 

Quod  non  possumus  in  hac  vita  intelligere  substan- 
tias  separatas 

CAPITULUM   QUADRAGKSIMUM    SEXTUM 

Quod  anima  in  hac  vita  non  intelligit  seipsam  per 
seipsam '. 

ctiPnxmm  QuADRAOEsiMtm  sEPTmini 

Quod  non  possumus  in  hac  vita  videre  Deum  per 
essentiam 

CAPITUHni   QUADRAGEsmUM  OCTAVUM 

Quod  ultima  hominis  felicitas  non  sit  in  hac  vita  .  . 

CAPITULUM  QUADRAQKSQHni  NONUM 

Ouod  substantiae  separatae  non  vident  Deum  per  es- 
sentiam  ex  hoc  quod  cognoscunt  eum  per  suam 
essentiam .' 

CAPITULIM   QUINQUAOKSIMUM 

Quod  m  naturali  cognitione  quam  habent  substan- 
tiae  separatae  de  Deo  non  quiescit  earum  natu- 
rale  desiderium 


pag.     86 
»       87 


INDEX 

CAPITULTM   QUINQUAGESIMUM  PRIMUM 

Quomodo  Deus  per  essentiam  videatur 

CAPITULUM   QUINQUAGKSDIUM   SKCtmDUM 


88 


89 


9' 


92 


94 


95 


99 


102 


106 


IIO 


ii5 


117 


122 


127 


i3o 


134 


i37 


pag.  iSg 


Quod  nuUa  creata  substantia  potest  sua  naturali  vir- 
tute  pervenire  ad  videndum  Deum  per  essentiam 

CAPITULUM   QUINQUAQESIMUM  TKRTTOM 

Quod  intellectus  creatus  indiget  aliqua  influentia  di- 
vini  luminis  ad  hoc  ut  Deum  per  essentiam  vi- 
deat 

CAPrrULUM   QUINQUAGKSIMUM   QUARTtJM 

Rationes  quibus  videtur  probari  quod  Deus  non  pos- 
sit  videri  per  essentiam,  et  solutiones    eanim  . 

CAPITULUM   QUINQUAGKSIMUM  QinNTUM 

Quod  intellectus  creatus  non  comprehendit  divinam 
substantiam 

CAPITULUM   QUINQUAGKSIMUM  SKXTUM 

Quod  nuUus  intellectus  creatus,  videndo  Deum,  vi- 
det  omnia  quae  in  eo  videri  possunt 

CAPITULUM   QUINQUAGESIMtra  SEPTIMUM 

Quod  omnis  intellectus,  cuiuscumque  gradus,  parti- 
ceps  esse  potest  divinae  visionis 


CAPITULUM   QUINQUAGKSIMtrai   OCTAVUM 

Quod  uhus  alio  perfectius  Deum  videre  potest    .    . 

CAPrrULUM   QUINQUAGKSIMUM  NONUM 

Quomodo  videntes  divinam  substantiam  omnia  vident 

CAPITUHJM   SEXAGESIMim 

Quod  videntes  Deum  omnia  simul  vident  in  ipso    . 

CAPITULtni   SEXAGESIMUM  PRIMUM 

Quod   per  visionem  Dei    aliquis    fit   particeps   vitae 
aeternae •  . 

CAPITULUMSKXAQKSIMBM   SECUNDUM 

Quod  videntes  Deum  in  perpetuum  eum  videbunt    . 

'  CAPITULUM  SKXAQESIMUM  TKRTIUM 

Qualiter  in  illa  ultima  felicitate  omne  desiderium  homi- 
nis  completur 

CAPITULUM  SKXAGKSIMUM   QUARTUM 

Quod  Deus  sua  providentia  gubernat  res 

CAPITULUM  SKXAQKSIMUM   QUINTUM 

Quob  Deus  conservat  res    in    esse 

CAPITULUM  SKXAQKSIMUM   SKXTUU 

Quod    nihil    dat  esse  nisi  inquantum  agit  in  virtute 
divina 

CAPITtn.UM   SKXAQKSIMUM   SKPTIMUM 

Quod  Deus  est  causa  operandi  omnibus  operantibus 

CAPrrULtBI   SEXAGBSIMUM   OCTAVin« 

Quod  Deus  est  ubique 

CAPrrULUM  SEXAGKSIMUM  NONUM 

De  opinione  eorum  qui  rebus    naturalibus   proprias 
subtrahunt  actiones 

CAPrrULUM  SKPTUAQESIMUM 

Quomodo  idem  effectus  sit  a  Deo  et  a  natura  agente 

CAPITULUM   SRPTUAGKSIMUM  PRIMUM 

Quod  divina  providentia  non  excludit   totaliter   ma- 
lum  a  rebus 


CAPrrULUM  SEPTUAGESIMUM  SECUNDUM 

Quod  divina  providentia  non  excludit  contingentiarn 
a  rebus 

CAPrrULUM   SEPTUAGESIMUM    TERTItJM 

Quod  divina  providentia  non  excludit  arbitrii   liber- 
tatem 


»  144 

.»  146 

»  149 

»  i53 

»  i55 

»  160 

»  162 

»  i63 

»  167 

»  168 
»  171 

»  176 
»  178 
»  i83 

»  18S 
»  190 
>  191 

»  199 
»  206 

»  209 
»  214 

»   2l5 


CtPITULUM  SBPTUAGESIMUM   aUARTUM 

Quod   divina  -providentia    non  exdudit  fortunam  et 

casum pag. 

CAPnmUM   SEPTUAQESIMUM  QtJINTUM 

Quod  providentia  Dei  sit  singularium  contingentium       » 

CAPITULUM   SEPTUAGESIMUM   SEXTUM 

Quod  providentia'  Dei  sit  omnium  singularium  im- 
mediate > 

CAPITULUM   SKPTUAGESIMUM  SEPTMUM 

Quod   executio    divinae  providentiae  fit  mediantibus 

causis  secundis > 

CAPITULUM   SEPTUAOESrMUM  OCTAVUM 

Quob  roediantibus  creaturis  intellectualibus  aliae  crea- 

turae  reguntur  a  Deo    » 

.    .     CAPITULUM.SEPTUAQESIMUM  MONUM 

Quod  substantiae  intellectivae  inferiores  reguntur  per 

superiores » 

CAPITULUM  OCTOGESnroM 

De  ordinatione  angelorum  ad  invicem » 

CAPITULUM  OCTOGESIMtrai  PRIHUV 

De  ordinatione  hominum  ad  invicem  et  ad  alia    .  .       > 

CAPITULUM    OCTOGESIMUM   SECUNDUM 

Quod  inferiora  corpora  reguntur  a  Deo  per  corpora 
caelestia » 

CAPmH.UM   OCTOQBSIMUM  TERTIUM 

Epilogus  praedictonun » 

CAPITULUM  OCTOGESIMUM   QUARTUM 

Quod  corpora  caelestia  non  imprimant  in  intellectus 

nostros » 

CAPITULUM  OCTOQESIMUM  QUINTUM 

Quod  corpora  caelestia  non  sunt  causae  voluntatum 

et  electionum  nostrarum » 

CAPrrULUM  OCTOGESmUM  SBXTUM 

Quod  corporales  eflfectus  in  istis  inferioribus  non  se- 

quuntur  ex  necessiitate  a  corporibus  caelestibos       » 

CAPITULUM   OCTOQESIMUM  SEPTIMUM 

Quod  motus  caelestis  corporis  non  sit  causa  electio- 
num  nostrarum  ex  virtute  animae  moventis,  ut 
quidam  dicunt •••       » 

CAPITULUM  OCTOGESIMUM  OCTAVUM 

Quod  substantiae  separatae  creatae  non  possunt  esse 
causa  directe  electionum  et  voluntatum  nostra- 
rum,  sed  solus  Deus      » 

CAPrrULUM   OCTOGESIMUM  NONUM 

Quod   motus  voluntatis  causatur  a  Deo,  et  non  so- 

lum  potentia  voluntatis » 

CAPITULUM  NONAGESIMUM 

Quod   electiones  et  voluntates    humanae    subduntur 

dinnae  providentiae    » 

CAPITULUM  NONAQESIMUM  PRIMUM 

Quomodo   res   humanae  ad  superiores  causas  redu- 

cantur * 

CAPITULUM  NONAGESIMUM  SECUNDUM 

Quomodo  dicitur  aliquis  bene  fortunatus,  et  quomodo 

adiuvatxir  homo  ex  superioribus  causis > 

CAPITULUM  NONAGESIMUM  TKRTIUM 

De  feto:  an  sit,  et  quid  sit     » 

CAPITULUM   NONAQESIMUM    QUARTUM 

De  certitudine  divinae  providentiae » 


INDEX 

CAPITULUM  NONAGESIMUM  QUINTUM  ET  NONAOBSIMUM 


2l8 


220 


224 


227 


23o 


23l 


232 


241 


243 


247 


248 


254 


261 


266 


269 


272 


275 


277 


279 


286 


287 


Quod  immobilitas  divinae  providentiae  utilitatem  ora- 
tionis  non  excludit 


CAPITULUM  NONAQfiSnrUM   SEPTIMt«I 

Quomodo  dispositio  providentiae  habeat   rationem  . 

CAPITULUM  NONAGESIMUM   OCTAVtm 

Quomodo  Deus  possit  facere  praeter  ordinem  suae 
providentiae,  et  quomodo  non 

CAPrrULUM  NONAOESIMUM  NONUM 

Quod  Deus  potest  operari  praeter  ordinem  rebus  in- 
ditum,  producendo  effectus  absque  causis  pron- 
mis 

CAPITUHni    CENTESIMim 

Quod  ea  quae  Deus  facit  praeter  naturae  ordinem 
non  sunt  contra  naturam 

CAPrrULUM  CENTESIMUM  PRIMUU 

De  miraculis 

CAPITULUM  CENTESDiIUM  SBCUNDUII 

Quod  solus  Deus  facit  miracula 

CAPITULUM   CKNTBSIMUM  TBRTIUM 

Quod  substantiae  spirituales  aliqua  mirabilia  operan- 
tur,  quae  tamen  non  sunt  vere  miracula    .  .  . 

CAPITULUM   CENTESmUM   QUARTUM 


53* 

SBXTUM 

pag.  294 

>  «99 

»     3o4 

»     3o6 
»     3io 

>  3l2 

»     3i5 

»      333 

335 
33o 


Quod  opera  magorum  non  sunt  solum  ex  impres- 
sione  caelestium  corporum 

CAPITULUM  CENTESIMUM  QUINTUM 

Unde  magorum  operationes  efficaciam  habeant  .  .  . 

CAPITULUM  CENTESIMUM  SEXTUM 

Quod  substantia  intellectualis  quae  praestat  efScaciam 
magicis  operibus,  non  est  bona  secundum  vir- 
tutem »     334 

CAPITULUM  CKNTESQHM  SEPTIMUH 

Quod  substantia  intellectualis  cuius  auxilio  magicae 
artes  utuntur,  non  est  mala  secundum  suam 
naturam »     335 

CAPrrULUM  CKNTBSIMUM   OCTAVUM 

Rationes  quibus  probari  videtur  quod  in  daemonibus 

non  possit  esse  peccatum   .  .  .  : »     3  39 

CAPITULUM   CBNTBSmUM  NONUM 

Quod  in  daemonibus  possit  esse  peccatum,  et    qua- 

liter »     340 

CAPITULUM  CENTKSIMUM  DECIMUM 

Solutio  praemissarum  rationum »     S49 

CAPrrULUM   CKNTESraUM  UNDECIMOM 

Quod   speciali   quadam    ratione  creaturae  rationales 

divinae  providentiae  subduntur »     355 

CAPITULUM   CKNTESIMUM  DUODECIMUM 

Quod  creaturae  rationales  gubernantur  propter  seip- 

sas,  aliae  vero  in  ordine  ad  eas »     356 

CAPITULUM  CENTESIMtra  DECIMUM  TKRTnm 

Quod  rationalis  creatura  dirigitur  a  Deo  ad  suos  actus 
non  solum  secundum  ordinem  ad  speciem,  sed 
etiam  secundum  quod  congruit  individuo    ...       »     35^ 

CAPITULUM  CKNTESIMUM  DBCmim  QUARTUM 

Quod  divinitus  hominibus  leges  dantur »     363 

CAFITULUM  CENTKSmtm  DBCmUM   QUINTUM 

Quod   lex   divina  principaliter  hominem  ordinat  in 

Deum »     364 

CAPITULUM   CKNTKSmim  DBCmUM   SBXTtm 

Quod  finis  legis  divinae  est  dilectio  Dei »     365 


54? 

CAKTULUM   CENTKSraUM  DEOMUM   SKPTIMUM 

Quod   divina  lege  ordinamur  ad  dilectionem  proximi  jiag. 

CAPITULUM   CENTESmUM  DECIMUM   OCTAVUM 

Quod  per  divinam  legem  homines  ad  rectam  fidem 
obligantur * 

CAKTtn.UM   CENTESIMtra  DECIMUM  NONUM 

Quod  per  quaedam  sensibilia  mens  nostra  dirigitur 
in  Deum * 

CAPITULUM   CENTKSIMUM  VIGESIMUM 

Quod  latriae  cultus  soli  Deo  est  exhibendus » 

CAPITULXna   CENTESmtJM  VXGESIMtJM  PRIMra 

Quod    divina  lex  ordinat  hominem  secundum  ratio- 

nem  circa  corporalia  et  sensibilia » 

CAPITULUM  CENTESmUM  VIGESmUM  SKCUNDUM 

Qua  ratione  fornicatio  simplex  secundum  legem  di- 
vinam  sit  peccatum :  et  quod  matrimonium  sit 
naturale » 

CAPITULUM   CENTESmUM  VIGESmUM  TERTIUM 

Quod   matrimonium  debet  esse  indivisibile » 

CAPITtn.UM   CENTESmtra  VIGESraxra   aUARTUM 

Quod  matrimonium  debeat  esse  unius  ad  unam  .  .       » 

CAPITUHM   CENTESmUM  VIGESmtra   aUINTUM 

Quod  matrimonium  non  debet  fieri  inter  propinquos       » 

CAPITULUM   CENTESratra  VIGESmUM   SKXTira 

Quod  non  omnis  carnalis   commixtio    est   peccatum       » 

CAPITULtra  CENTESIMtra  VIGESMtra   SEPTIMUM 

Quod  nullius  cibi  usus  est  peccatum  secundum  se  .       » 

CAPITULtra   CKNTKSmtra  VIGESIMUM   OCTAVira 

Quomodo   secundum  legem  Dei  homo  ordinatur  ad 

proximum * 

CAPITtn.ira   CENTESmUM  VIGESmUM  NONUM 

Quod  in  actibus  humanis  sunt  aliqua  recta  secundum 

natviram,  et  non  solum  quasi  lege  posita.  ...       » 

CAPITULira  CENTESmUM  TRiGEsratra 

De  consiliis  quae  dantur  in  lege  divina » 

CAPITULtra  cENTEsratra  TRIGKSmtra  PRmUM 

De  errore  impugnantium  voluntariam  paupertatem  .  .       » 

CAPITULUM   CKNTKSmUM  TRIGKSmUM  SKCUNDtra 

De  modis  vivendi  eorum  qui  voluntariam  paupena- 

tem  sequuntur * 

CAPITtn.UM   CENTKSmUM  TRIGKSIMUM  TKRTItra 

Quomodo  paupertas  sit  bona » 

CAPITULUM  CENTESmUM  TRIGESmUM  aUARTUM 

Solutio  rationum  supra  inductarum  contra  paupertatem       » 

CAPITULUM   CENTESraUM  TRIGESmUM  aUINTtra 

Solutio  eorum  quae  obiiciebantur  contra  diversos  mo- 
dos  vivendi  eorum  qui  assumunt  voluntariam 
paupertatem * 

CAPITULUM    CENTESraUM  TRIGESraUM   SEXTUM 
ET   CENTESratra  TRIGESmUM   SEPTMUM 

De  errore  eorum  qui  perpetuam  continentiam  impu- 

gnant * 

CAPITULUU    CKNTKSmUM  TRIGESmtra   OCTAVUM 

Gontra  eos  qui  vota  impugnant » 

CAPrrULXra  CKNTKSmUM  TRIOKSmUM  NONUM 

Qucd  neque  merita  neque  peccata  sint  paria  .  .  ;  .       > 

cAPrrtn.uM  CKNTKsraira  auADRAOEsrauM 
Quo  actus  hominis  puniuntur  vel  praemiantxir  a  Deo       » 


INDEX 

CAPITULUM   CENTESmtra   aUADRAGESmUM  PIUMUM 

De  differentia  et  ordine  poenarum pag. 

CAPITtJLtra  cENTEsmtra  auADRAGKsmtra  sec(tndum 
Quod  non  omnia  praemia  et  poenae  sunt  aequales  .       » 

CAPTTULtra   CKNTESIMXra   aUADRAGKSIMira  TERTrUM 

De    poena    quae    debetur  peccato  mortali  et  veniali 

per  respectum  ad  ultimum  finem » 

CAPITULUM   CENTESIMtra  -QUADRAGESmtra   aUARTUM 


367 


368 


J70 

372 
377 

378 

382 

385 

387 
389 

390 

392 

394 

396 

398 

399 
403 
404 

406 


412 

415 

418 

422 


Quod    per    peccatum    mortale  ultimo  fine  aliquis  in 
aeternum   privatur ;« 

cAPrrutuM  cENTEsmtra  auADRAOKsmtra  auiNTtra 

Quod  peccata  puniuntur  etiam  per  experientiam  ali- 
cuius  nocivi 1 


CAPITULtra  CENTESIMUM   aUADRAGESmtra  SKXTira 

Quod  iudicibus  licet  poenas  inferre » 

CAPrrULUM  CENTESmUM  auADRAGEsmtra  sEPTratrai 

Quod    homo    indiget  divino  auxilio  ad  beatitudinem 

consequendam » 

CAPITULtra   CENTESraira   aUADRAGESmUM    OCTAVUM 

Quod  per  auxilium  divinae  gratiae  homo  non  cogitur 
ad  virtutem » 

cAPrruLtra  cENTEsmtra  auADRAGEsmtra  nonum 

Quod  divinum  auxilium  homo  promereri  non  potest       » 

CAPITULUM   CENTESraUM   atHNaUAGKSmUM 

Quod  praedictum  auxilium  gratia  nominatur.  Et  quid 

sit  gtatia  gratum  faciens » 

CAPifuLUM  cENTEsmxra"  auiNauAGKsmtra  primx™ 

Quod  gratia  gratum  faciens  causat  in  nobis  dilectio- 

nem  Dei » 


CAPiTULxra  cKNTEsraxra  axnNauAGESMxra  secxtodum 
Quod  divina  gratia  causat  in  nobis  fidem » 

cAPiTin.xra  cKNTKsmxra  atnNauAGKsmxra  tertium 
Quod  divinagraUa  causat  in  nobis  spem » 

cAPrruLxra  cENTEsmxra  auiNauAGESMxra  auARTUM 

De  donis  gratiae  gratis  datae.  In  quo   de   divinatio- 

nibus  daemonum » 

cAPiTULxra  cENTEsraxra  auiNauAGKsraxra  quintum 

Quod  homo  indiget  divino  auxilio  ad  perseverandum 

in  bono » 

CAPrruLxra  cENTEsmuM  auiNauAOEsmtra  sextum 

Quod  ille  qui  decidit  a  gratia  per  peccatum,    potest 

iterum  per  gratiam  reparari » 

cAPiTULxra  cKNTEsraxra  axnNauAGEsraxra  septimim 

Quod    homo    a  peccato  liberari    non  potest  nisi  per 

gratiam » 

CAPITXnL.Xra   CENTESMUM    aUINaUAGESIMXM    OCTAVTM 

Qualiter  homo  a  peccato  liberatur » 

CAPITULXra    CENTKSIMXra   aUINaUAOKSraUM  NONUM 

Quod  rationabiliter  homini  imputatur  si  ad  Deum 
non  convertatur,  quamvia  hoc  sine  gratia  non 
possit » 

CAPITULXM  CENTKSMXra   SEXAGESmUM 

Quod  homo  in  peccato  existens  sine  gratia  peccatum 

vitare  non  potest » 

CAPITULXM  CENTESIMUM  SEXAGKSMUM  PRMXM 

Quod    Deus  allquos  a  peccato  liberat,  et  aliquos  in 

peccato  relinquit » 

CAPITULXM  CKNTKSMUM   SKXAGESIMXM   SECUNDUM 

Quod  Deus  nemini  est  causa   peccandi » 

CAPITULUM  CKNTKSMUM   SEXAGESIMUM  TERTItM 

De  praedestinatione,  reprobatione,  et  electione  divina       » 


424 
426 

427 
429 

432 
434 

435 

437 
439 

441 

444 
446 

447 

449 

457 

460 

461 
462 

465 
466 

470 

472 

474 


INDEX  55* 


APPENDIX 

AD  TERTIUM  LIBRUM 

SUMMAE  S.  THOMAE  DE  AQUINO 

CONTRA  GENTILES 

Introductio pag,     3* 

Characteres  et  signa  quibus  varietas  Autographi  Vaticani  repraesentatur »        5* 

Primae  redactiones  Libri  Tertii  ex  traditione  manuscripta  collectae »       6* 

Primae  redactiones  Libri  Tertii  Autographi  Vaticani »       ib. 

Descriptio  et  reproductio  ultimi  fasciculi  Autographi  Vaticani  Summae  Contra  Gentiles  seu  foliorum  78  ad  89.      .     .  >      43* 

L     Prima  redactio »       ib. 

II.    Revisio  a  S.  Thoma  facta  super  ultimum  fascioilum  Autographi  Vaticani »43* 

in.  Conspectus  ultimi  fasciculi  Autographi  Vaticani  cum  reproductione  locorum  deletorum »      44* 


IMPRIMATUR 
losephus  Palica,  Arch.  Philippen.,  Vicesgerens. 


T5 

1882 

t.U 


t^ 


A 


B  Thoraas  Aqulnas,   Salnt 

'°5  Opera  omnia 


PLEASE  DO  NOT  REMOVE 
CARDS  OR  SLIPS  FROM  THIS  POCKET 


UNIVERSITY  OF  TORONTO  LIBRARY