This is a digital copy of a book thai was preserved for generations on library shelves before it was carefuUy scanned by Google as patt of a project
to make the wor]d's books discoverable online.
It has survived long enough for Ihe copyright lo expire and the book to enter Ihe public domain. A public domain book is one Ihat was never subjecl
to copyright or whose legal copyiight term has expired. Whether a book is in ihe public domain may vary counliy lo countiy. Public domain books
are our gateways to the pasl, representing a weaith of history, culture and knowledge that's often difficult to discover.
Marks, notations and olher marginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long joumey from the
publisherto a library and finally to you.
Usage guidelines
Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive. so in order to keep providing this resource, we have taken sleps to
prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying.
We also ask that you:
+ Make non-commeicial iise oftliefiles We designed Google Book Search for use by individuals, and we request thal you use these filcs for
personal. non-commercial purposes.
+ Refmiti froin aiitoniated ijiieiying Do not send automated queries of any sort to Google"s system: If you areconducting research on machine
translation, oplical character recognilion or olher areas where access lo a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage the
use of public domain materials forthese purposes and may be able to help.
+ Maintain attribution The Google ■■walermark" you see on each file is essential for informing people about this project and helping them find
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.
+ Keep it legal Whalever your use, remember Ihal you are responsible for ensuring Ihal what you are doing is legal. Do not assume that just
because we believe a book is in the public domain for usere in the United States. that ihe work is also in Ihe public domain for usere in olher
countries. Whether a book is still in copyright varies from countiy to countiy, and we can'£ offer guidance on whelher any specific use of
any specific book is allowed. Please do not assume Ihat a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner
anywhere in the world. Copyright infringement liability can be quite severe.
About Google Book Search
Google's mission is to organize the world"s information and lo make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers
discover Ihe world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full text of this book on the web
at http : //bookB . qooqle . coin/
^^^TTTWT
LE VIATHAN.
SIVE
DE MATERIA, FORMA, ET POTESTATE
CIVITATIS
ECCLESIASTIC^ ET CIVILIS.
THOMA HOBBES,
MALMEABIHIENBI.
)EX CAPITUM.
PAHS PHIUA. DK IIOKIMK.
Ititroductio • I
1. De Sensu B
9. De Iraiginatione ' • 7
5. Dc Ci>iiai-<)ueiil!a sive Scric Imaginalionum . 14>
4. Dft StrmoBe 21
£. \ie. ilalionc ct Scieiitiii. 31
6. De Prtnripii* internis Motus VoliuKurii, <|u« vul|^ vocnnliir
PauiioiiM .S9
7. D« DtMXirauuni Animi DotcrrniDnliouibiu . . . 51
8. D« VirtutibufllntRlIi^miii 54-
g. De .Scie-ntiarum DimibutioDe 66
10. De l^oletitia. Dignitate, et Hnoorc , 68
)!■ De VuricUti' Murum 77
IS. Dc Rcli^oiK: 85
13. Do Coniiitioiiv {(«ncris Humani, i)oat«DUs ad Felicitatem
Vituipnrscntisattinet ...*•■ 97
14. De Duabufrprinii» I>cgibiM N«ltir«libu» .... 103
1 5. De LvgibuB Nitur«! «liis 111
16. De PerKini» H AutliuHbus 1S3
l-AKK «lcrVMDA- DK CIVITATK.
17- De Caun. <j«tMr«t)OOC eC D«-finilion(- Civitatia . • 197
)S. De Jun? liAbcntluni SuiBniam folcstaU-ni, in Civitate p«r tiw
«tiiotioneiu 1 32
19. De OcncTibuN Ciritatum per IntfitutigiieiD, et <Ie Sueceatictw
dA Suinmam Polc«tJ>teT I4L
30. De Doiuiuin 1'itlfiriia el Drapotico ISO
21. D« Libarlatc Civtttm 1A9
23. D« SyEteinaiibui Civium 170
23. Dc- Potmaii» Suinniu.' .Miaistrii Publicis . .181
Si. De Civilaiin l-'aculUilu Nutnliva rt Grncrativn . . IHS
23. De Cuosilio lao
D« I^gibw Civilibiu , ]<|6
INDEX CAP[TUM.
27. De Criminibus, ExcusattoDibiu, et Extcnuationibus . 'ilo
28. De Pcenis et PramiiB 2-2:!
29. De iiB RebuB qum Civitstem labefactBnt .... 230
30. De Oflicio Summi Imperii 24(1
31. De Rcgno Dei aaturali 'i^i
PAHS TERTIA. DE CIVITATE CIIHISTIANA.
S2. De Politicte Christiano! Principiis 2Ct5
35. De Numero, Autiquitate, Scopo, Autlioritate, et liiterp-rtibus
Librorum Sacronim 270
34. De SignificatioDe quam habent in SGripluris Sacris Vucabula
Spiritus, Angelus, Inspiratio 280
S5. De Significatione in Scripturis Sacris Vocabulorum, Regnuni
Dei, Sanctum, Sacrum, et Sacramentum . 29 1
36. De Verbo Dei, et Prophetis 298
37. Dc Miraculis, et eorum uau 313
38. De Significatione quam habent in Scriptuvis Sacris Vocabula
Vita ^terua, lorernum, Salvatio, Mundus Venturus, et
Redemptio a20
39. De Significatioue quam habet in ScriplurisSacris Vocabuluni
Ecclesia :!35
40. De Jure Regni Del in Abrahamo, Mose, Summis Sacerdoti-
bus, et Regibus JudiBEe ii.SS
41. De Servatoris nostri benedicti Ofiicio .... .'H9
42. De Potestate Ecclesiastica ;{."
43. De iis quce ad Receptionem in Regnitm Calorum sunt iiuces-
saria 431.
PAR8 4UARTA. DE HF.GNO TENBBRABUM.
44. De Tenebris Spiritualibus a non recta luterpretatione Scrip-
turarum ii9
45. De Dtemonologia, aliisque Reliquiis Religionum Ethnicarum \75
46. De Tenebris a vaua Philosophia, et Traditionibus fabulosis . 4-89
47. De Lucro ab hujusmodi Tenebris, quid sit et quibus accrescat r>D'',
APPENDLX. CONTINENS TBIA CAPITA.
Primum, De Symbolo Niccno 511
Secuudum, Dc Hieresi 5'.i9
Terttum, De quibusdam Objectionibus contra Leviathan 55ii
THOM.E HOBBES
MALMESBURIENSIS
OPEKA PHILOSOPHICA
ClVM LATINE SCRIPSIT
OMNIA
IN UNUM CORPUS NUNC PRIMUM COLLECTA
STfDIO ET LABOitl';
GULIELMI MOLESWORTH.
VOL. III.
LONDINI:
APUD JOANNEM BOHN,
HENRIEITA STREET. COVENT CAUDEN.
MDCCCXLI.
LIBRARY OF THE
LELAND 8JANF0RD JR. UNfVERSITf,
a. SoC ¥3
uaoon:
TTPIS C. mOflRI», »T. IIIBTW"* LISK.
MAR 11 1901
AD ;(OBIlJ}iSIMrM VIRUM
IkOMINCM
[ANCISCtlM GODOLPIIINUM,
EQUITEM ORUIM!* BALNRORllM.
Fratbi tuo Sidneo Godolphino, nobilissime Doniitie,
quantum plAcuenut f^tudia mea ; qnaDtum illc autbo-
ritate judioit sui apud virus bonos me omaverit;
quautu dcnlquc <turi$simis temporibus beneficio me
adjuverit, ipse nosti. Commemorn autem, non ut
fevorem amicorum virtiitem faciam meam, sed quia
virorum fxcellentium, qiiaiis ille fral. dilector testi-
moniis. Exc«lliiit enim vir ille virtute omni quam
postulat ant rnltiL>; diviniis, ant eommodnm patrisei
aut Bocietas civilis, aut nmicitia sin^ularis ; pius cn^
Deam, eruditns ad pacem, fortis ad bellum, in con-
gressibuti jucuiidutt, in amicitiiti lirmus. Honoris
igitur ct gratiludiiiis cnitsa erga illuui ct dcvutionis
erga teipsnm, tractatiim hunc de Poiestate Civili et
Kfx^lesiaaticji huuiilitcr tibi offero dedicoque. I)e il-
lis, qui doctrinfe quam continet favcre \idebuutur, ho-
miues uostri quid seusuri siot, ut nunc aunt tempora,
incertum est. !Vam inter miierones pugnantium de
potestate »ummu non facih: est incedere sine vnl-
nere. ('ausam taraen cur pars utravis succenscret
mibi, nullam video. Uuid cnlni facio, pnrtcrqnam
VIU DEDICATIO.
quod potestatem cinlem, quam quicuuque possideli
^ maximam esse volet, quautum possum masiiificc
Xeque de jure homiuum, sed de jore simpliciter dii
pato. QupmxLdmodum anseres quondam capitoUii
ad <>candentium strepitum, tantum claugo. Displice
1 iMt etiam fortasse non paucis, quod loea quEedaii
r Scriptnne Sacrae aliter interpretari ausus sim, quan
1 ab aliis explicari soleant. Id quod non modo, in or
dine ad opus institutum, necessario feci, quia loca illi
potestatem cirilem oppugnautia quasi inimicorau
', mcenibus dvitatis, quam obsident, admotie turre
sunt ; sed etiam ne quid contra doctriuam ecclesii
* nostrae pubticam scriberem, (dissentire enim a sinei]
. laribus licitum est), diligenter cari. Sin neque a
haec mitescant repreheusores mei. teipsum tame
recte et facile excusabis. Dices enim, si ris, homi
nem esse me, qui mea amem et quicquid dicai
Terum esse putem, quod fratrem tnum coluerim f
te colam, eoque fretus infX)USuIto te subscripserim
Servns tuus humilime devotus
THOMAS HOBBES.
)
NTRODIJCTIO.
Naturam, id est, illam, qim mnndtim Dcus con-
ilidit et guhcriiat, <liviiiam nrtcm, eateiiti» imitatur
ars humana, ut possit inter alia producere artifi-
ciale animal. Cum v.nm vita niliil aliud sit quam
ftftuum motu3, cujus principium <st intemum in
parte nliqua coriioris principali, quid ohstnt quo
miuus (licamus autumatn omiiia, sive mudiiiias
omnes quie ab elastris rotuUsque intus dispasitis
motum liabenl, ut horologia, iu scipsis, habere
etiam ortificialem ^atam ? tiuid est cor nisi elas-
tnim, quid nervi msi ckordee, quid articuli uisi
totidem rotulse raotum, qualcm voluit artifex, toti
cori)ori impertieutes ? Neque aiiimnl tantuni imi-
tatur uni, scd etiam nobilissimum aiiimaliimi, ho-
miui-in. Magtius ille Leviattioii, qua: civitas
appelktur, opificiuin artis est el homo artificialia,
quouqaam homiiie iiaturali, jiropter cujus pmtec-
tionem et salutem excogitatus cst, et molc ct robore
multo major. In quo is, qui summtnn hubct •pa-'
tttiatem^ pro amwa ent, corpus totum vivificaiitc
et moveiite ; mdgiHtrutm et privfeHt, artiriciales
VOL. V. B
INTnODUCTIO.
artM: pra-mia et p<ence siimmie potestoti appensae,
et a quibus meuibra ad suuui cujusqun opus perfi-
ciendum lucitantur, ttervi sont, qui idem facitmt
in corpore uaturali : dirUia sinf^rilariiim hominam
Bunt pro rohore : sahs populi, pro negotio : am'
siliarii, pcr quos ca qu» coguitu ncc«!saria illi
suut suggfnintur, pro mcmoria snnt : a-qtiitaJt
iegesgue pro artificiali ratione : concordia sanitas
cst : sefiitio, marhm : heiltitn eirile, morx. Pos-
tremo pacta, quibus {Hirtes corporis hujns politici
conglutinantur, imitanturdivinum illud verbiim^ni
sive faciamu.H hominem, a Deo prolatum in princi-
pio cum crearet mundum.
Horainis hujus artificialis naturam dcscribens,
cousiderabo :
1. Materiam ejus et artificem, id est, hominem:
2. Qxko modo et quibus pactis factii» est ; qnas
jura, quffl potestas sive authoritas ejus est ; et ia
q«o residct potcxtas summa :
3. Quid est ciritas Christiatui :
4. Ooid est regnum tenehrarum,
Quod nd primum attinet, permulti sunt qui sa-
picntiam dicuut non. lcKCudo libros, sed legendo
homines acquiri; et sententiae huic eonsequenter
illi, qui sapientiEe suie nullum aliud specimen pro-
ferre possunt, valdc sibimetipsis tunc placent, cum
quantum profccerint inspieiendo, censuris in prox-
imos contra charitatem patefecerint. Estat autem
IKTRODUCTIO.
prjpccptum aliud autiquius, per quotl iiitelligere
possent, si vellcnt, homines alioa rectius legere,
iicmpe nogee teipsum. tluotl pra;cpptum non ita
intelligendum est, ut aouuulli putant, quasi aut
potRntionim ei^ vulgus fastui barbarico, ant hu-
mitium erga poteutiores proeueitatl iuciviti indul-
peret, sed ut doccamur cogitatioues |Missionesque
Itoiuinum diversorum adeo similea intcr sc csse, ut
quicunque in seipsuni inspcxerit, consideraveritque
quid faciat ipse et qunre, qnando cogitat, opinatur,
ratiociuatur, sperat, timet, etc., idem ^mul leget
intelligetque cogitationes passionesqne aliorum om-
nium honiitium a similibus causis orientes ; simileSj
inquam, passiones, non similia passionum objecta,
qiue a constitntione et educatioue Iiominum singu-
larium ita vnriantur et abscouduutur, ut cordium
suomm characteres, simnlntione, dissimulatione,
falsisque opinionibus sicribillati et confusi, soli
scmtatori cordium sint legibiles. Qunnquam au-
tem consilia buminum cugno&ccrc aliquaudo pos-
snmus per ea qux faciunt, difficile tamen est sine
comparatione cum consiliis propriis, ct sinc diRtine-
tione circumstaiitianim quae eiTectus singutos ma-
tare suleut ; tanquam si quis literas igiioto charac-
lere legere tentaret siiie scriptoris alpUabeto. Er-
rabit crgo aut simpHcitate aut ttuspicionc uimia,
pront is, qui legit, vir pnjbus est vel improbus.
Verum in cognoscendis hominibut) singularibus,
8 2
4 INTBODUCTIO.
ut peritiBsimus sit quis, solos cognoscet eos quibus-
cnm vivit familiariter, qui pauei suut. At is, qui
gentem aliquam universam rectunis est, ex seipso
cognoscere debet non hunc et illum hominem, sed
humanum genus. Quod etsi factu diificile sit,
difficUius quam addiscere novam linguam aut sci-
entiam quamlibet acquirere, si tamen ea, qus ego
de hac re explorata habeo, recto ordine et per-
spicue explicavero, minuetur difficxiltas aliis, quibus
solus incumbet labor examinandi, an ea quse dico
ipsorum co^tationibus congruant. Nam harum
rerum alia non est demonstratio.
PARS I.
DE HOMINE.
CAPUT I.
ne sENsu.
*
CouiTATioNEs hoDiiiuim primo sigillatim, deinde
alias ab aliis dependeiites ut iii serie coiisiderabo.
IpsaruDi unaqujeque alicujus qualitatis vel arci-
deutis in coqwre extemo, quod appellari sok-t ob-
Jeciu/Jiy est ttpparitio sive reprexcaiatio. Uuod ob-
jectiim, ageiido in coi-poris humaiii or^ana, nRinpe
oculos», aures, etc, pro diversitate actiouis diversas
producit uppariiioDea.
Origo omiiium nomiimtur seiuius. Nulla enira est
amnii couceptio, quie uou fucnit aute geuitji iu ali-
quo sensuum, vel tota simul, vel per partes. Ab his
Autem primis conceptibusomncsposteaderivaiitur.
Coguitio causfle sentiendi naturalis, prorscuti iu-
stituto non est absolute neceswirin j ctinin alio !om»
de illn satis ampUtcr tractavimos. Veruniameu,
nt jtrreseittU methodi parte» inipleantur, de e;uleni
re iterum, sed breviter, disseremus.
Caiisa xenxioniK est extennim corpiw pive ohjer-
tuut, quod premit uniuscujusque orgamim pm-
priuin; vel immediate, ut iu sens» tactttx el gn/itusr
vel mediate, ut in rww, atttlltn, Qlfactu ; ct pre-
meuilo, mcdiniitibus ncnis ct mcmbranis, coii-
linuum cflicit inotuin introrsum ad wrebruni, et
iudc ad cor : uiide nafbcitur cordi» re^istcntia, et
CAP. I,
D* Ufuu.
onfi exdtiitj
flownn. ica eCiuii I
,ec praaa:
,aed
TKtm m colac» iHj ct iooi tn ipeo olijeclD
■1» 3b MB poaaeot. &ep«nuttiir aQteai,
eit m Rficnofubvs via3»UniD per
ct — BhiB«» pcr loca ■wntaaii. Scamtis
cvtem corpai, qaod TiifaBD&, in nno ca&com looo
atd aBvanatiaB in plarimK QaaDqouD mn~
I in fetMtiis parris ipenm ol^ectnm
Tideaiur itna^ine soM, <"*«"p*^
aGod Gt objectTun, aliod objecti im^Q.
es]go et phintiroMi orisinaie omnino idem
*■**» ot ifixi, pmaiooe oetiH vcl alios orguii
ab ofajecto exterao.
Pbiloioplu aatan scfaoUastici, loeis qnibusdam
fireti Ariatotcfis, aliud docent, nempe, ^mwV», ic
DK UOMINB.
lest npparitioDes, risibiles, emissas ub objecto in
ioculuni, efficere \isionem ; item ipecies, id est
npparitiones, audihHes, eniissas ab objecto in au-
I rem, cuusam esse aiiditionis ; causam deniqne in-
L telligendi etsse quasdani npecies, id est apparitiones,
^minleUigibiles, emissas a rc lutcllecta. Nou lioc
Hdico ut scholaruin philosophicarum usum impro-
Hbans, sed, quia de earum iu civitate usu inferius
^Blocuturus .sum, ostendere etiam quai in illis emen-
Hduri debeiit, quorum unum cst sermu iusigniJicans,
I non putav-i nc obiter qnidem negiigendum esse.
CAPUT II.
¥
¥
DB IMAGINATIONE.
In, quod omnino quiescit, nisi ah alio moveatur
perpetuo quieturum esse, nemini puto dubium esse.
Cwtenun corpus, si moveatur, tiisi motu» ejus ab
alio extin^atur semper promotum iri, quanquam
ratio utrobique e^idem sit, nempe nihil posse movere
8eip.sum, non tam facile concedi solet. Mensurant
enim homines corpora umnia olia per sua, viden-
ue setpsos per motuin dolori et lassitudiui ob-
ios esse, idcm judieaiit de aliis mi)tls omuibus ;
quasi defcssa cuperent tandi-ni sua sponte requics-
cere ; neque considerant nnnon sit motus aliquis in
quo consistit quietis desiderium. Atque hiuc oritur
doctriua iila scholarum, (lcsccndrre corpora gra-
via propter nppefitnm f/uii'xrt'H(fi et cotiservandi
mitnram snnm in iis locix rjui xibi waxime ronve-
nimt ; appetitum et scienliam boui et inali sui, qua
homlnei< plcrumqiic carent, rcbus iDanimutis impe-
rite a^cribentium.
CAP. 1.
Dt MHM.
s
DK HOMINB.
°J
c.ir. II. Simiil ac corptis tnoretur, movebihir, nisi alltul
jj^j~r^[^ corpns obstet. in (etemum. Keque id, quod obstat,
moium hunc in iiistante, sed in tempore et gnula-
tioi extingtiit. Sicut in mari vidcmus heri, ut
cessajite vento noD statim ce»Mint fiuctutt, ita quo-
que in motu illo coutingit, qui cst in partihus in-
teruis buminis tune eum vidct, Mimuiut, &c. PtKtt-
quam cuim objectum remotum est, vel (iculu^
clausui^, imagiuem tamen rei vUse retiucmus, quaQ<
quam aIiqu;iuto obscuriorem. Atque ha;c ejjtimagi;
a qua facultatem appellamus imagittaiiontriu. Phan-'
taiiiam Gncci et metius vocant, a quocunque setisu
orifltur ; imago autem propria est rerum ^Tsibiliura.
Imaginatio ergo nihil nliud est qunm seusio de-
fidens sive {)hantasma dilutum et evanidum, et est
homiiiibus cum nnimalibus raeteris fere omnibiu
communis, sive vi|^laut sive dormiunt.
Quod umuto objocto phoutasma fit dilutit
causa non est debilitas aliqua motus factl iu act
sendeudi, sed pneoccupatio organorum ab obj(
atiia ; quemadmodum prfedominans Mgor
stellnrumlumen obscurum facit ; quae tameust
virtutem Uiaui, quu videri se fncimit, nou minus'
de die cxerecnt quam noctu. Verum, quia inter
multos et varios ictus, qtios oeuli, aures, et csetera
sensuum orgona nb exteruis a^eutibus de die pa-
tiuntur, solus ictus pra^domiuans est sensibilis, lux
so\h praedmninan.^i rau.'ia est, quod a stcllani
actioiiibns minus afhriamur. Amoto auteni o\
jecto, etsi remaneat qure facta fUerat imprc^c
succcdentibuR lamcu objeclis et operantibus, prae?
teriti iinagiiiatio diluilur ct obseuratur, t-icut vo^^
homiiiis a strepitu tlicl. Itaquc quniito a Wsioitfl
vel sensione nlirHJus objccti longius est tcrapus,
tmi
DK IIUMINK.
ito dilutior est inutgiiuifio sive plntntaxma. cap.ii.
j^tiam pontiuua orgauorum eorporis inutatio pro- Djtai^Si«»«-
fredient* tempnre partes aliquot, quaj iu seiisione
'"■molK erant, destruit ; atque indecontingitfuudcm
iu uobis ctrtxHiim producere distantiam teujporis ct
(listantiam loci. Sicut cnim in mogna loci^dis-
tantia obscuriora appareut, qtuc aspicimus* el sine
miuutiorum partium diatiuctioue ; et voccs dcbi-
Uores apporeut et iuarticulatfl; : ita qtinquc post
Iniaguam temporis distantiam imaginatio prsetfrili
clcbilior fit, perdimuwjue, cxcmpli causa, eanim
qoas vidimns urbium multas platcas, et flctionum
multas circiimstantins. Sensiotiis f/Uniioiwm lianc,
rem ipsani indicaturi, nempe ipttum phantaRma,
nomiuamiLS, ut ante <Uctum est, imagimtiojiem ;
quando autcm sie;uificarc volumus dilutiomm, ap-
|»cllamus «icmoriam : adco ut cadcm sit res iiMagi-
aatio et memoriay sed propter diversas considera-
Ktiones diver8i& nominibus significata.
^ Memoria nuiltanmi rerum e.rpericntia dicitur.
^ Porro, cum ima^iuatio earum rcrum tautum sit,
B quas aulc, vel simul vel per partes, hciisu perco-
periroas ; ima^nntio illa, quie est simul totius
objecti, imttfriiiutio itiMplex est, ut quando quis
iuiagiuatur liouiiiiem vcl equum, quem aiitc vide-
rat; imaginatio autem, qu» oritur ex seiisione
I plurium partium, ut quando a visione hominitt uuo
tcmpore, et a visionc cqui alio tempore. concipimus
animo centaurum, rompasita dicitur. lUique quo-
ties quis componit phautaema suie ipsius persoua:
I cum phautasmate actionum altcrios homiuis, ut
faclt is qui w.Mi)suni imaginatiir esse Herculem aut
Alexaudnim, id quod illis aliquaudo uccidit qui
Imultum versautur iu lectione actiouuui heruicarum,
10
nE noMiNR.
P» TTfirHflnM'i'-'fv
CAP. II. imaghtttio illa composita est; et nihil aliud ea
prEcter tigmeutum tmimi. Mtiltse etiain aJiie ima-
^iiatioiics iii liominibu5, etiaui viptaiitibus, oriuQ-
tiu* a magiia impreBsiuue facta sculicutlo. Nam
ab intcuto aspectu in solem reliaquituranteoculos
longo post tempore imagiineula solia, quasi macnla;
et a loriga et veliemeute attentione nd figuras peo-
metricas apparebunt, etiam iu tenebris et vigilan-
tibus, onte oeulos linca; niigulique. Quod genus
phantastH! au nomen proprium babeat ncenc, nes- |
cio; cmnsit resdequahomiues iion sepe dissemnt.
Imaginationes dormieutium suut sonmta. Atque
hffic quoque, sicut imagiuatioues ciEtene, ante cx- ,
titerunt, vel intcgrBe vel per partea, in sensu. Etfl
quoniam in somno cerebrum et nervi, qase sunt
Bcusionis organa necessariar ita stupefinnt, ut ab
actione extemorum objectorum moveri faeile ngiij
possint, dormieutibus contingere imagtiiatio null
potest, adcoque somnium nuUum, nisi quod pro-'
cedat ab agitatiout; partium iutornarura corporis
sentientis ; qua? partes interuje, propter couuexio-
nem cum cerebro aliisque orgauis, iutemperie sus
aliquaiulo conunovent orgaiia, faciuutque ut phan-1
tasmata ante facta appareaut tanquara vigilanti.
Sed quoniam ur^ua sensuum occlusa nunc in'
&omno supponuntur, ita ut objectum aliud novum
nou sit quod ea offiiseare posset, neccssc c$t utf
sowHiHnt clarius sit in hoc sensuum silcntio, quain'
8unt imaginationes vigilautium. Atque hinc est^
quod diffieilc sit, et multis vidcatur impossibile,^
inter sensum ct somnium distinguere accuratCi
Kgo, quoties considero quod iu .iiomniis neque sa;pc
ueque constauter cadem objecta, Uiea, personasj
actionesque imagiuor, quie vigilans ; ncque tam
DK IIOMINB.
II
D*iuli(ilMlUIM.
*
longam Reriem co^tiitionum coliarentinm remi- cat.u.
niscor somnian», ()iiam alias; et qiioiiiaiu vigilans
absni-ditatem somnioriim meoruui sarpe video,
somniaiis nutem cogitutiouum mi-»rum vigilautis
absurditiLtcs uon viUeo ; taua jKirsuafiUs sum vigi-
lantem me scire qaod non somitiem, quanquam
somnians videor mihi vie;Uare.
Uaouiam antem somnia pro causa liabeut ali-
quarum partium corporis iutemanun intemperiem,
ueoesse est ut variai intcmperies varia efficiant
somnla. Atquc hinc est quod ssepe accidit, ut illi,
qui cubmites algent, ssepissime iii somuiis timeaut,
vidcanturque sibi imaginos videre terrificas ; motuij
enim a cerebro ad partes alias corporia interaajn, et
ab iUis ad cerebrum, est reciprocus. Hinc etiam
acctdit, quod, «icut ira cnlorem efficit in partibus
oliquibus coqioris, dum vi^ilamus ; Ita etiam dum
dormimus, nimluK earundem partium calor efficiat
iram, excitetque in cerebru phautaKma olicujus
hostis. Kodcm modo, ut amor lii vigilaiitilius
amorem eflicit, et calorem in partibns corporis
filiqaibns interuis; ita etiam earuudem partium
cator iu donnieutibus imagiuem efficit amoris.
Somnia dcni(iue et vigilautium phautasmata altcra
alterius suut invenia ; nimlrum, motu incipiente
dnm rigilamus ab uno termiuo, et ab altero dum
gomniaraua.
luter soranium ct cog-itationes vi^lnntium dis-
tiiigiicrf liiflieilimum tune est, quaiidu c:isu uliquo
!&ctum est ut minime animadvertamus nos dor-
miisse; id quod facile coutingit ilh, qui facinoris
alicujus facti vel faciendi conscius et sollicitus dor-
mit sine circumstantiis esuendi vestes, et eundi
cubitum ; ttt qui in caChedra dormtt sedcus vul
DE nOMINB.
CAP. II. recliiiatus. tiui cuim ad dormiendttm se
iJimiuiin^o. ?*'*''*» **' (otm phantasma aliquod iusolitum ai
miraiiduin vidrri coutiugat, nou aliud illi viilc
potest quam somnium. Marcum Bnttum If^mu
qtii cum amieus fuisset Jiilii Csesaris, et ab
vitam condunatam accepisset, illum tameii iugrat
occiderat, nocte illa, quai praeccssit diem in quii
pugnatum est contra Augustiun Cpesareni nj>B
Philipjios, pbaiitasnia habuis^ie horribile ; quod
historieU vuIro narratur ut visio vcra; scd ab
co, qui considcraverit singTihis ejns cireuinstautias,
nou visioucm sed .somaium fuisse brevc jmlicabitur.
Sedenti ciiim in tentorio, et propter horrorcm facU
sui temerarii tristi et cogitabuudo, nec bene sopit
sed (lormitnnti taiitum projjter ai'rein non sat
calidum, tiomiiiare fuciliinum erat do ca re qu
maximc terrebatur; et propter eundem terrorei
paiilatim rursus evigilare, et aimul existimare sjwc
trum illud, quod apjianicnit, paulatim evauesoere,"
ct, quiu dormiisse se ucseiebat, neseire etiam
fuisse somutum, aut aliud quicquain pneter rem
visam. Nequc suut hujusmodi accideuUa velc
rara ; nam eliam qui perfectc vigiJant, si metic
losi, auperstitiosi, fabtili» rerum terribilium occt
pati, et lii tencbris soli sint. ejusdem gener
imaginatioiiibus obnoxii suut, creduutque se ui
bras et raortuorum spiritus ombulaiites viderc in"
cocmclcriis; cum tamcnrcveranihiUideant pneter
mera phanta-smnta, vel deceptn sint ah homiulbus
improbis, qui timore eorum superatitioso abutun-
tur, eo hue ut possint ipsi, amicti vestibus defiiiio^
torum, noctu per cremeteria aliaque loca couseerati^
ad loca transirc, qua: uinuuui a se frequcitter
vidcrctur inhonestum.
DR HOMINB.
13
^
Ab tgnoratione hac distinctionw sommonim cap. ri.
aliorumqoe phantasmatum vindornm a visiooe et i,„^, '„a„
scnsione, maxima ex porte orta est antiquorum
Gentiliam religio, satyras, faiiuos^ nymphos, et
simiiia colentium s|M-etra ; hotlicqno opiiiio, rjuQra
habent popnli mdes, de lamiis ct lemuribns, ct rtc
potentia sorcilt^orum. Nam etsi sorcilegiam po-
tentiam aliqimm realem esHe nou putem, puto
tamen sorcllegos puuiri jure jHisse, cum tnala fiici-
nora ct facere posse crc<Uiut, et conentur quantum
possnnt. Sed ipsum aorcile^um ego non tam
potentiam reram esse credo, nur artem, aut scien-
tiam, quam reli^ionem ipsis peculinreni. Uuod
autera ad lemure* et spiriliii- auibulaules attinet,
opinio, qun> de illis ImctemLs vahiit, cte industria,
puto, tradita fuit vel nnn coufntata ad usum exor-
cismonim, ct sisrnationum Kiji^no enicis, et aqua;
bene<Iiclie, aliarumque similiuui inventionum ho-
minum S])iritualium sustiuenduni. Uubium tamen
nuu est, quiu phautasmata superuaturalia tieri im)s>
sint a Deo ; qund tamen id ita sape facit, ut
timenda siut maffi.s quara cessatio mutatiovc na-
tufBe, ([uam Dcus etiani aiRtej*e vel mutare potest,
fidei Cliristianie articulus non est; sed homines
improbi, ex eo quod Deus potest onmia, ctinm
«imnia diccre audcnt qiia' sibi utilia fore ducurit,
ctM falsa e«se putent. Sapicntis autem est non
ulterins illi.s credere, quam rccta ratio ea, qnse
dieunt, facit vidcri eredibilia. Si metus hic speo-
trurura sublutus es&vt, simulque pruguostica a
finmniis, aliaque multa, quse inde depeiident et
qnihns homines ambitiofli astutique populo simplici
abutunlnr, cives in nmni rivitate nd obedientiam
xnulti> magis eruditi essciit, quam nunc snnt.
u
ini nouiVH.
CAP. III.
Est autem hoc scliotanim opus, qiwe tamen
liuju:$modi «itjctruias sa;)>ius promoTcnt, qnajn con-
liitant. Nescientfs cnim ima§:imtiotii$ et sciisiotiis
naturam, docent quie didicerunt, alii imajrinationes
oriri a s^iiieis, id t*t sine eansa, alii oriri pleruin-
qne a voluntate ; cofritadonesquc bonas iaspiran
iii liominem a Oeo, et malas a Diabolo ; vel cogita-
tiones hona? infundi in hominem a Dco, malas a
IHabolo. l>icuiit alii, sen^^us, cum rvcipiaut remn»
S]>ecie3, eas commmii sensui tradere, communem
»etisum phantasi^p, pbantasiam memorise, inemo-
rinm judieio ; multis verbU nihil intellieri facientes.
Intaginntio, quie in homine alio^i^ animali a ser-
mone vel aliis signb volantariis nascitur. appellator
iMtellectMt : communi^que est hominibus cum
bestii^. Caiiis cuim, consuetudine doctui^ vocari
se vel abip;i a domino intelliget ; quod facieut
etlam alia multa ouimalia. ImieUeetm^ qui homtiii
peenliari* esl, e^ iutglleetm* nou solum votuntatis,
swl ettam conceptuum et cogitationum aliorum
hominum, per sequelas et eoutexium appellationum
i^rum in afiinuatioucs, neEratione$. alia&que formu-
las loqucndi. cxmerptia. Atque de hoc genere
imteliectui diccmus iufra.
CAPUT m,
DE COSSEQUENTU SITE SERIE UUGtKATIOS-OHT
PRR geriem ima^ationum iutclligo succes,*ionem
nnius cogitationis ad aliam ; quam, m distinguatur
4 discursu verboram, appello dUemrrum mtnUtUcm.
Qoandoaliquisde requacunqtie cogitat, proxin»
DK UOMINE.
15
I
^QS cogitatio non tam furtuitn est, qnam vidctur cap. iii.
e8$e; neqne ouiiii eogitaticiii omiiis cc^tatio pari- ^J^^^^
ter snecedit. Sed ut iiulliim habemus imoKina-!'"*^'»**
tuiucm, qiias non ante mit in scnstone tcI tota vel
perpartes, itanulla eat transitio ab una ci^tatione
ad aliaDi ciijiis similis uon extilernt ante in sen-
eioue. Cujus rci «lusa haic est. Pliantosinata
omnia motus suut intcrui, neinpe mutuum in seii-
sioue factoruin rcliquiie. Moius iiutein, qui alii
aliis sttcceduiit in sensione immediatc, remancnt
etiam simul, ctiara post seusionem. Adeo ut, quo-
ties redit cojritatio prior prredomiuatnrque, seqna-
tar posterior propter cohtesionem materiie mota,
qaemadmodum aqua super tabulam plauHm et
levcm trahitiir per viam qna ducit digitus. Sed
qnoniam eidem rei concepta: scquitnr modo una,
iiiodo alia re», past multa cogitaia fit ut incertnm
sit qon: cogitatio cut cogitatioui successura sit.
Hoc tantom certum est, succcssuram csse aliquam
earum, qure aiite suecesserant alitiuando.
Series cogitationum sive discursus mentalis du-
plex esi, altera irre^ularis, sine ullo fine propo-
sito, adeoque incoustmis, ut in qua iiulla est possio
quiB gubeniet et dirigat cogitntioues erEtera.s ad
finem desideratam. Tunc antem vagari dicuntur,
et «deri ali» ad alias non pertinere, ut in somaio.
Talcs plenimque siiut coniin cogitntioues, qm sunt
Dou mXwm siuc coiuitatu, scd etiam siue omiiinm
rerumsollicitudiuc ; quanquam etiam tuuc uou ccs-
sant cogitationt», sed sine harmonia sunt, qtialcs
sunt pulsus lyrfe homini iinperito. Venintamen
iti hac vagntione animi nuimadvertere aliqiiando
possumus methodum quandam, et quo modo una
cogitatio ob allera oriatur. Etenim in coUoquio
16
DR IIOM1N6.
CAP. Ilf.
^ f '
lia litm tr«l«
kMiiurifaiiiiu
quodam circn bellum nostnim civile, qiiid iinpCTti-
iientius viiieri potcrnt q«am interrogare, ut iiitci
rr^tum Grnt, rlonarii Romani quantUB vnlor essel r
' ColiFRsio tamrn illa satis milii mniiifesta vidpbntur.
Nam a coKitatioiit' belli iulroducta est pogitalio de
rcgc a subditis suis tradito bostibus ; coKitntio ilta
cogitatioucra Kcnuit de proditione Jesu Christi ad
Judfcos i illa rursus peperit cositatiouem de tri-
ginta denariis, proditionis illiu» pretio ; inde deiiique
fncile sequuta est pnedicta interrogatio. Atqne
hsc omnia, propter oeleritatcm cogitationis, in
momeiito fere teinporis.
Secunda constantior est, ut qure ab aliquo fine
desiderato rpffiihta rst. Nam imprcssio facta ab
iis rebus, quas cupimus vel mctnimus, vivida est «t
permaiieiis. vel, si ]i.iiiluiri forte cesset, cilo redit;
adeoque est aliquando furtis, ut somnum non moda_
iinpcdiut, sed ctiam abrumjMt. A desiderio oritud|
cogitatio medii ud rem desideratam obtiiieiidtuii, '
quale medium videramus aute slmilem cffectum
produxisse. Eodem modo cogitatio medii ad iineia_
produclt cogitationem medii ad illud medium, elj|
sic deinceps, douec veniatur ad ]}rincipium aliquod
in potestate nostrn. Quoninm autem finls, proptcr
magnitudiuem iniprcssinnis, saipe et faeile recurrit
aiiimo, 81 cffiperint forte cogitationes evngari, facile
rursus iu viam rcdueuutur. Cuju.s rei obAervatiafl
fecit, ut scptcm sapientium eclebrinm nnus prec-
ccptum darel, quod hodie tritnm est, respiceJiHem ;
pcr quod, in omnibus actiunibut? «cpius rcspcctati-
dum esse monet ad finem, ut ad id quod cogitationes
omnes iu \ia ad Hnem obtinendum dirigit. H
Series cc^itationum ref^ulata etiam duplex est."
Attera, quando alicujus cfleclut; cuiicepti causas et
DB nOMTNB.
17
I
>
ilia qu!enmu.s, quibus producitttr. Atque bfec c.M'. iit.
homiiiibus cum cjeteris auimalibua commuiiis est. „^ ■ ',
Altera est, quaudo, imoginati rcm qtuuncuuque^ Arr m^o im»M
f>nectus omncs quiEnmu^t potisibilcs qui mue pro- 1
duci possunt ; id est, usum ejup qufflrimus, quis ^J
esse po^it. Hujus geiieris cogitationis »igiium, ^H
pnetcrquam in bomiiie, uunquani vidi ; curiositas ^H
entm hivc iu nnturam Incidvre vix potcst miinmlis, ^H
cut nulls insuut imssioucs pra^ter sensiialrs, qunles ^H
Runt fames, sitis, amor, et ira. Diiicursus denique ^H
onimi, quando a desiguato fine aliquo regitur, nihil ^^|
aliud est pneter iavei^fif^athnem, sive facultateiti ^^^H
inreniendi, quae sagacita» quoque et aolerlia ^^^^|
appellatur, et est quasi venatio quredam per sua ^^|
vestigia alicujus eausa; vel effeetus pr»senti:« aut ^H
pneteriti. Investigat aliquis id quod perdidit ? ^H
Ab eo loco et temiwre, ubi id ■m perdidiitse ani- ^H
madvertit, recurrit auimo a loco ad lucunt et a ^H
tempure ad tempus, ut reperiat ubi ct quaudo rem ^H
perditam habuerat, id est, ut tcmpu!i atiquod et ^H
locum certum et definitum reperiat» ubi iiive^^tigu- ^^|
tiouis statuere iuitium possit. lude, rursus, co^i- ^H
tationc per (^adcm loca et tempora revertitur. ut ^^|
actioncm aliquam vel occasiunem aliani iiivetiiHt, ^^|
qn?e C-ausa esse poterat ut rem qiisesitam perdiderit. ^H
Atque btec est faciUtas illa animi quse vocatur ^H
reminiaeentia, ^^|
Accidit atiqiiando, ut quis loeum defiuitum lia- ^H
beat iiitraquem investi^tin instituendaest. Tunc ^H
AUteni ^(^itatioucs rjus pnrtes omnes illiiu loci ^H
detennitiati percurruut, eo modo ut si qui.s cubicn- ^H
lum evcrrerct, ttt pcrditam iuveuirct ^eminam ; vcl ^H
qucmadmoduin cunis vcnaticus carapum perva^u- ^H
tur, doiiec fer^ alicujus odorem setitiat -, vel ut qui ^H
VOL. II). C ^H
DB H0MIN1B.
CAP. III. pcrcurrit aniino alphabetum, ut syllabam fina
„' ■ * inveniat homopbonam.
■« «i. imigi. Scire qius cupit octiouis alicujus futurura ere
""' tum r Cogitat ille prjeteriUc actionis similcsev
tus, ordine qun iltos antc vitkrati quia Bimil
actiones eimiles evcntus plerumque cousequuiitan^
Ut qui Rcire vult quid reo criminis eapitalis er(
turum est, remiuiscitur ea qua; eousecuta suiit ant
in pari crimine, tali ordine cogitatiouum, crime
minLster, carcer, judex, patibulum. G«nus hoc
copilationum prcevhio dicitur, et prudentut, et
providcntia, ct qnaudoque mpienliu ; quaiiquanL
conjeciura tautuin sit, et, propter difficiUtatcin cir-
cumstaiitias omucs ubservaudi, satis fallax. Hid
tanien dubinm uon cst, quin, quanto alius alia
majorem liabet rerum pratcritanim experieutiam,
tanto magis sit prudeus, et ab e\]>ectatio{ie sua
rarius dccipiatur. Pra-Jietttia tantum exi^tunt idj
rcrum natura; prepterita in memoria sola; sed
Jutura omuiuo non existuut, nt quffi nihil aliutl
sunt, przeter figmenta animi, consequeutias actiuuis
prEBtcritae ad actionem pra-sentcnt applicaiitia : id
quod fit maxima certitudiue ab eo, cujua maxima
e.st experientia, quanquam certitudine non pleua.
Etsi autcm, quotles expectatioui respondent cven-
tu», vocetur prudeniia ; revera tatneu pmsumptio
tautum est. PnBvisio enim rt^rum futurarum, quie
est providentia, ad illum solum pertinet, cujus
consilio fiitura; sunt. Et ab illo solo, et 8U|M?ru»-
turaliter, proficiscitur prophetia. Alioqui optimus
conjcctor, optimus est propheta; optimus autem
conjector is esl, qni inaxime versalus est iu illis
rebus, de quibus coujecluraui fucit ; is euim plur^
habet conjicicnda sigua.
DE HOMINB.
19
^B SignHm cst antecedenti mentui ewntus coase- cap. iii.
quewt, et contra, comequenti antecedensy quaudo ^ '^.u
siniiles conseqiietitiae obsen"atie ante fiierint : et •'« -»<* »<n«gi-
quanto sjepius observatum est, tanto stgnum nnnus
est incertuin. Itaque is, qoi in quolibet geuere
nogotii maximam haliet cxpericntLam., plurima
habpt signa quibus possit de futiiro tpmpore conjec-
turaan facere, et perconsequens est pnidentissimus;
et tanto prudentior est, quam qui ad negotium
idem noTus accedit, ut nulla iiaturalis et extempo-
^Barii inj^nii ope hic illi fequari possit ; quanquam
HEorte nmlti »int juvenes qui hoc coucessuri nou sint.
B Quod autem intcr honiinem et brutum differen-
tiani focit csscntialem, prudentia non est. Sunt
«niiu animaljn alia qu» earum rerum, qu<e ad
6ncm suum coiiducuut, plura observant ct pnidvn-
, tius pers«quuutur, uuicum aimuni nata, quam puer
Hilecenim.
H Sicut prudentta est prfesuraptto futuri, contraeta i
"a pra^teriti temporis cxperifutia : ita etiam alia est
prxsumptio qujEtlam rerum pra;teritarum, sumpta a
rebus aliis, non fiitaris, sed praeteritis. Nam qui
vidit quibus moribus et gradibus civita.s aliqua in-
ciderit in bellum civile* et quomodo inde proflignta
iuerit ; 81 viderit alterius cujuscuuque civitatis j
ruinas, coujecturam factet similes mores et belluia ■
eiiaile ilHc qunque pra:(H.'Si>isiie. Scd eonjcctura
hicc eandem habct incertitudiuem, quamctinjectimi
_t«-'mporis fiituri.
Humani auimi actiis alius nullus esl, quod sciam,
"riatumlitcr insitus, talis ut ad exercilium ejus nuUa
alin. rc indigeat, pratCerquam nasci hominem, et
uiiuiu hal>ere quiiique ejus sensuum. l-^attiltatPS
ilkci de quihus pnulo post sermo erit> quicque
■ C i
20
DB HOMINS.
CAP. III. homiuis videtttur propriie, acquisitie suut, ct studio
,_■ ' '., iiidustriaque auctffi, habentea initium iii instruc-
hh. *rrfp imagi. tiiiijp, pi disciplitm, procedenteaqiic ab invetitJDne
rocabulorum et sermouis. Natn pneter sensum et
imngiiiationcm et cogitatiomim 8ericm, humano
miimo iiulhis alius iuest motus; quniicjuam ser-
monis et nrdinis beneficio eiedem facultates pro-
moveri in tiintum possunt, itt per eaa homo a
CJEteris animalibus omnibus dii^tingui pos^it.
Ouiequid imagiuamur, Jinitum est. NuUa ergo
est idea neque couceptus qui oriri potest a vtice
hac, infinittaa. Animus humanus ima^inem infi-
nitie magnitndiuis capere uon pote»t ; neque con-
cipere iufinitam velocitatem, iniinitam vitn, infiui-
tum tempus, aut infinitam potcntiam. Quaiido
dicimus rem aliquam esse infinitam, hoc tautum
significamus, non posse nos illius rei tenninos et
liinitcs concipere, neque aliud concipere prteter
nostram impotcntiam propriam. Itaque nomen
Dei non usuriiatur, ut illum conclpiamus; est enim
incompreheiisibilis, et inagnitudo potentiaque ejus
incouceptibilis ; sed ut honoremus. Et qitouiam ■
quicquid, ut dixi supra, concipimQs, petceptum est
ante in sensione, nuUa inesse homini potest imagi-
natio rei, quae nnn sit percipienda sensihus. Nemo
itaque coacipere oliquid potest, uisi ut in loco» et
6mta altqua moguitudine pncditum, et divt&ibilo
in parteR", neqiic aliquid esse totum in nno loco et
totum in altero, tfinpore eodera ; neque duas vel
plures res eodem tempore esse posse in eodem loco.
Nihil enim honim fuit aut e^sse potuit in sensione ; i
sed suut orationes insigniticantcs, admissa; propter
authoritatem quoruudam philosophorum eiTaiitiiiui«
¥el Bcholasticorum fallentium.
DK llOMtNE.
.21
CAPUT IV.
I
DB 8b;R>IOKB.
Invkntio arth fypographica, quaiiquam inj^e- cap. iv
□tosa, collata tamen cum invenuone Uterarum non ^
maf:na rps cst. Litenui autem quis inveuit i^o-
rator. Q.ni primus illas intuHt in Graeciam, Cad-
muin esse ferunt, filium Agenoris regis Phtenicia;.
Excogitatum ad perpetnatiouem memoriffi ^empo-
ria pneteritJ cl ad conjinictiouem geuerisjlmmani,
in tot Pt tam distautes orbis tcrrarum refnoncs
disperrti, utiliEAimum ; Idemque simulMifBcilllmiim,
utpote profectum ab obserA-atione diligentissima
motuum liugiuc, palati, labromra, aliorumque lo-
(|iiendi organorum, ita ut totidem essent cliarac-
tcrum dilfereiitiae, qnibus distinguert-ntur. Nobi-
tissima autem et omnium utilissima fuit invcntio
termonist ex nominibm sive appeUationihtut et
eorum conuexioue cousistentis, quibus cojcitata
liominum conscribi, revorari in menioriara, et ab
uno ad nlium patefieri possimt, ad corum couver-
sationem et utilitatem mtituaiu. Nam absque eo
non fuissct inter b(uuinc::i iicque respublica, neque
societas, neque pactum, neque pax, mafps qiiam
inter leones, ursos, et lupos. SermmU author
primus fiiit Adam, qui creaturaK, quas ad con-
spectura ejns adduxit Deus, nnmiaavii. Hactenus
tantum de ea re Srriptura Sacra ; sed sufficiebat
hoc pro illo temporo. Nam eodem modo rebus
aliis alia uomina imponere, prout expcrientia et
crealurarum usils postularpt, potuit, eaque paulatim
ita connectf re, ut intelligeretur ; atque hoc modu
i
23
DE IIOMINE.
itticnuaar-
CAP. IV. succedente tempore tanta aertitoai.t copia acrqtiiri
{wtuit, quauta iiidigcrct; quanqiiam non tanta,
quanta oratori vel philosopho opus esset. Noa^
enim invenio in Seripturis Sacris ex quo directej
vet per consetiucntiani colligi potest imposuissf
Adamuin varictati omni figararum, numerontm^ !
mcnsurarum, colorum, .sonorum. cogitatioDum, r^
latinnum nomina; mnlto niinus impoi^uisse illum
uomiua uominibiis et orationibus, qualia suut f^ait-
rale, «peciale, affirmativum., negaihami in/crrft-l
gatirmn, ojjfatirum, iiijiniiivtintj quce omnia sant
utilia ; minime autem omnium entitatfim. intentio-
miittttem, qnidriitatem, aliaquc verba soholastica
insignifioantia.
Veruutameti eopia hsec omuis, sive acquistta sive
aucta ab Adamo et posteris ejus, interiit peuituB ad'
turrem Babel, quo temporcDcus omnem homxneni|
senuonis sut, propter reheUionem, oblivione per-
cussit. Itaque dtspergere se coactis tn diversos]
mundi |>artes, necessariuiu erat, ut Unguarum va-
rieta*!, quse nunc est, gradatim ab ilUs processerit,
prout necessitas, inventionum omitiuin mater, iUos
docuorat ; itaque tractu teraporis Ungna tmaquaequ«
in majorem copiam verbornm aucta est.
Sermonis usus generaUssimus, est conversio
cursus meutalis in verbalcm, sive seriei cogitatit
num nostrarum iti seriem verborum : idque ad(
duos fines : quorum alter est couscriptio eogitato-
rum; quie cum e mcmoria elabi aptai sint, pera
verba illa, quibus conscribuntur, revocari |>ossint.fl
Primus crgo usns nomiuum est, ue sint pro noti»
ad meinoriam. Alter est, ]>ostquain inulti eundeni
callucrint scnnoncm, ut ordiue et connexioue sua
DB HOMINB.
33
UtMnDuob
poRBint alter altcri quid coneipiant et de uDn- cap.iv.
qunque re cugitant, quidque etiain cupiuiit, me-
tuunt, &c., sigiiifiaire. Propter huuc usum vocantur
«igaa. Usus scrmutiis spucialcs iiunt hi, primo,
quas cogitando rerum prjeteritarum vel prEsentium
cau.sas esse re])erimus, vel qufc a rebus pnesentibus
iTel praeteritiii produci possunt, couscribere ; nam-
que liinc oriimtur ortes. Secuudo, ul ostcudamus
aliis M:i(;ntia]n a nobis acquisitjim, fxmsulcudu ct
idocendo. Tcrtio, ut patefociamus alii alii-s consilia
et vo]untntc-s nostras, quo mutuo possimus alius alii
auxiliari. Qiiarto, sermone aliquando uti possu-
nius ad delectationcm vel ornamentum iniincentcr.
His usibus respondcnt totidem almsus. Primus
leat, quando homines cogitationes suas, propter
inconstantiain .signiticatiuuis vcrborum suorum,
pcrpcram conscribunt ; ut quando pro cogitato
ponunt id quod nou cogitant ; atqne ita seipsos
ifallunt. Secimdus est, quaudo verbis uttmtur me-
taphoricis, id est, alio seiisu quain ad queui ordiuata
^sunt; atquc ita decipiuut alios. Tertiuii, quaudo
Hvoluntatem suam cam cstic dcclaraut verbis, quoe
Hrevcra non cst. Qnartus, qnando scrmone utuntur
^ad hedftiduui proxiiuum. Cffiteraanimnliaarmavit
natura alia dcutibus, utia eomibus ; homiucm
I autem manibus, ut quaudo opus est kedant hostem.
Bt^ed lingua Isedcrc sennonis abusus cst^nisi quando
"aliqnem regere obligamur. Id vero i<cdere non
^est, sed corrigere et eniendare.
H Modus quu scrnio iiiiicrvit mcmoria: eousequca-
tianim, consistit in nomlnum impositione et con-
nexione.
SotniHtttH alia smit propria, sigiiificantia rem
I
I
24
DK IIOMINK.
Da
CAf. IV. uiiam tiiiifj^ularem ; ut Petru.i,JohaMnes,/iir homo,
ktPC arlHtr. Alia autem multis rebus Runt rontmu-
nin ; nt homo, eguux, arltor : iiam unumquodque
eorum, ctsi uuicuin sit, multarum tumcii rc-rum
particulBrinin nomcn est. RcK|>ectu autem omniuin
iltonim ]iarticutariuni, vocatur umrermU. NihQ
enim in rerum natura universulc est prBeter rerum
vucabuta ; uain res tiuminatte tsuiit omnes individuie
et tiing^ilares.
Pluribua rebus nomen ■uuiversiUe imposituin
unicum est, propter alieujus qualitatiB vel acci-
dciitis (iimilitudincm. Itaque, ut itomcu propriura
revocat ad iniimum reiu nimm certam, noinen uiii-
vcrsale revocat rem ex muttis uiiani qiiamcunque.
Noiniiiuin aiitcm universalium, alia umplioris,
alia Ktrictioris si(;niticatiuiiis »unt, ita ut nometi
amplius numcu »tricliu» coutiticat. AUu, rursus,
8uut amplitudiiiis iequalis, et comprebenduiit so
mutuo. Kxempli caiisa, noraen vorptu compre-
hcndit nomcn hominrni. et prietcrea aliquid ; no-
intua auteui honio vt rationale H.'qna1ia simt,
comprehendcntia se mutuo. Sed notaudum hia
ojiit, quod per nomeii non Remper intetligimus voca-
buliiin unicnm, ut p^rammatici, sed aliquundo per
circnmlocutionein multis vocabutis uumeaunum;
ut verba becc, qtii considta patrum, qui lege*
juraqtte servat, uuicum iiomen ent, et nomini^K*/o
icquivalens.
Per iinpoiiitiuucm hanc uomiuum amplioris et
strictioris significationia, computatiouem conse-
quentiarum iu cogitationibus couvertimus iii com-
pntatioiiein consequentiarum in nominibus. Kx-
einpli caufui, i^ (|ui omiii scrmouis usu oaret, qualis
e^t qui mutus et surdus natus est, si posituui ante
«
4
I
DB IIOMINB.
95
DeKnfMM.
oculos trianguluia vuleritj et juxta triaiiguluin duos cap. iv.
Hitgulus rectoft, tjunlcs »uut aiigiili figiira: quadrats,
jtest tamen, meditationc conterapla»<lo compa-
'^randoque, iiivenire tres illius trlanguli aiigiilos
sequales esse duubus iliis angulis rectis juxtu po-
ntis. lUe autem, qui sermoue prseditua est, cum
animadverteric eequatitatem illam consequentem
essp, non lonpitudini laterum neque cuiqunm rci
speciali iii trian^ulu, scd buic tautum, quod latcra
suut rccta, ct aug\Ui trcs, proptcr quod figune
ttomcn iiulitum est triariguli, univerHaliter au-
dactcrque proiiuntiabit, triaHguU a»guIos tres
atfuales esse ^lnohus reeth. Atcjue lioc modo
conse-quentia inventa in re singuiari conscribitur
hA memoriam tit regula universalis, computatio-
nemque mentalera omni loci et temporis conside-
ratione exonerat ; atque animum omni labore
liberat pra;tcr primum ; facitque ut quod verum
iuvcnlum csc hic ct nimc, pro vcro onmi alio tem-
"^pore et loco agiioscatur.
^ Verborum autem usu.s in cogitationibus conscri-
Bbeudis nusquam ita maiiifesCus est, ut iu numeris.
HStuhuR enim naturalis, qui ordiuem verborum iiu-
~ nioraliutii, «»utn, iluo, tria, etc, memoriter proiiun-
tiare non potest, observare tamcn potest singiilos
ordiue ictns horologii, et annuens dicere, ujtum,
Kffttm, unuiH : sed quota hora souuit scire non
potest. Videtur autem fuisae aliquando tempus
in quo nomina numeralia pauca extabant, coge-
bantnrque hnmine», qnando numerareiit, numerata
digitii). primo nnins mnims.deindcnmbanim nppli-
^bare ; atquc inde nntum e8se, ut verba numcralia
^^n omiii fcre geute noii exccdcreut dcnarium ; ct
in aliquibui^ plura non ei>»eut quam quinquc, et a
ft:
as
DE UOMINE.
CAP. IV.
l)c *Vf>UUIIO.
qiiinto eadcMn rcpeterent. Ktiam is, qul decem
verba habet ininieralia, nisi ordiufi ea recitet, nu-
nierare iisqiie ad decem non potest ; multo miDus^
addere, »ubstrahvref et cicteras perficere opera-
tiones &rittkmeticas. Itaquc abti<)uc vcrbomm usu ■
numerorum computatiu est impossibiUs ; multofl
ma^s magnitudiuum, gmduum velocita^s, viriumt
aliarumque rerum, quaniui computationes ad gc> i
ueris humaui uecessitateu) vel a<ljumentum neces- i
sariee &uut. ^|
Oiumdo duo nomina conjunguntur nt fiat affir- ,
matio vel consequentia. ut cnm dicimus, hamo esl ^
ttttimil, vel sie, «i eKt homo tum est aniimt/, et H
nomen poKterius animal significat omnia qua; sig- i
nificat prius nomen homo, aflirmatio illa Rive con-;fl
sequputia rera est, alioqiii falm. Nam verHm ct^
Jalsum attributa sunt non renim scd oratiouis.
Ubi autcm oratio non est, ibi ncquc vcrum est neque
falsum ; quauquam error esse potest, ut quaudc
expectamus id quod non erit, vel suspicamur <|UodJ
non fuit ; sed folsi accusari uou potest.
Quouiam ergo iu ortliuatione recta nomiimm,
quando aliquid affinnamus, consistit veritas, is qi
veritatem accuratam qujerit, memiiiissedebet.quid
in quoque loco uuumquodque uomeu valet, et
nomina, quibua utitur, recte collocare. Alioqui
enim impeditum ae inveniet verborum tricis, »cut4
avicula inviscata, qute qimnto magis liherare sej
certat, tauto roa^s inviscatur. Itnque in geo-i
mctria, quee sola fcre esc scieutia accurata, iuciperej
magistri solcnt a coustitutiouc siguificationum no-J
minum quihus usuri suut, id est, a definitionibus,^
et in principio operis illas coltocare.
Atque hinc apparet, quam sit illi opus, qui adj
DB riOMINB.
97
Dti
?icntiam vcram tendit, autliorum antiquioram de- cap.iv.
Jiniliones examiuarc^, iicj^li^cntiusqae srripta.s cor-
Hrigere, vel sibi ijiM novns constitaere. Prout enim
^iii unaqimf|ue srientia procedit computatio, multi-
plicaiitur etiam qui iii dtifiuitionibus sunt errores ;
I undp paulatim ducuutur lectores in condusiones
Htbsurdas ; qaas etsi tandem videant, extricare ta-
^tnen se non possunt, nisi denuo ab initioroniputare
iucipiant, i« qiio iuitio eorum errores ftmdnti ernnl.
nti er^n, qul authoribus aliis nimtum creduitt, idcia
faciunt, quod qui multati suminas minorcs in ma-
jorem colHgiint, summulis illis non ante rccte exa-
minatis, et ]Kfrspecto tandem errore, nec sitspectis
magistrorum principiis, expedire se non possunt ;
^ked tempns consumuut libronim folia motitantes*
queinadmodum faciuut aviculEc, quK postquam ia
cubirulum aliquod intravcrint per caminum, in-
I clusasqne se viderint, ad fenestrs vitrese lumeu
Hfolsum motitando alas, oblitse qiia via ingressae siut,
^laborant frnstra. Primus ergo sermonis usos, qu^e
acquisitio est scientiamm^conaistit in rectanominum
«letinitione, primusque aliusus in definitione fn]«a
^pel iitiUa; atque indc proccdunt falsa; et absurda;
"philosophorum opinioncs, qua; illos, qui iiistructio-
nem non a propria meditatione t;<td a1i autboritatc
bbrorum accipiunt, tanto hominum ignurantium
conditione inferiorea reddunt.. quanto homines, vcra
gcientia pnediti, eadem couditione supcriores simt.
Nam inter vcrara scientiam vx doctrinam erroueam,
ignorantiain medio est. Sensus et iiuaginatio na-
tarales absurditatibus obnoxiae non sunt. Natnra
ipsa errare uou potest. Quauto autem quis ser-
monis ropia abiindat maps, tanto aut sapieutior
vfl fitultiur c&t quain vulgmj. Ncque siue Utvris
28
DK HOMINB.
tAP. ]V.
livKniHHU-
fieri Bolent homines insigiiiter ^pivntci^, iicquc, nisi
cui forte morbo vel prava constitutione organonini
ammus Iksus sit, insigniter stulti. Vucabula enitn
sapientium qiiidem calculi simt quihus computant ;
Btultorum autem tiummi, sstimati impressione ali-
cnjus nomine celBhri, ut Aristotelis vel Ciccronis vdj
Aquiuatis. aliusve (locturis cujusciuique humaui.
Re« noimHata est, quarcunque cogitari vcl in nr'
tiociuatioiie considerari poU^st, sive altcri addi ad
conticiendam summam, vel atteri substrahi. Latini
rationcs vocant Ubellos pecmiiee computatse, et^
coin]>utiitionrm i[>sain ratiorimtiionem, et id, quod
uos iu rationibus appellamiiti item, illi nomen vocaot.
Atque inde vox ratio extensa csl ad facultatem
computandi in rehus cjeteris. Gnecis vocabulnmfl
unum Aoyflc significal et sermonem et rationem;
non eo, quod putarent nulluni essc semionem siue
ratioue, sed uullam rationem siue sermoue. Actum
autem ratiociimudi dixerunt syllogismum, quEe voxA
si^mficat consequentiae dicti unius ad alterum con-
juiictionem, Sed quia eaedem res in ratioues iii- ■
feruntur proptcr diversa accidentia, earum numina, 1
ad diversitatcm illain sig^nificaiidam, divcrsimodo
variari et torqueri solent.
Diversitas autem nominum ad qnatoor capita
generalia reduci potest.
Primo, res aliqua iu ratioues ingredi potest ut^
materia sive corpus, sub uomine viveutis, sensibiUs,
rationalix, calidi,frif^idi, ntoti, qttiexcentis ; quie
nomina .sigiiificant materiam sive corpus.
Sccundo, res aliqua intrare in rationes potest
propter accidens vel qunlitatera, quum illi rci inesse
cogitaums; ut quia movet«r, vel qNantitatem habet^
vel quia calet, ctc. Tum vero nomen ipsius rei
DR HOMINS.
20
l>i«nBra
mutatmis nliquaiitulum. et loco viventis poninuis cap. rv.
ritartt : loco moti eorporis ponimus motum ; loco
calidi, eahrem ; loro longiy ionjritiitlittfja ; et si-
militer in cseteriif. Uuo facto, nomina illa nnn suiit
Siwmina materife sive corporis, sed acoidentium et
broprictatum quibus corpus a corpore distiiiguitur.
Kpjwllaiitur autt!m huju.smo<Ii uoiuina ahstracta,
tion quod abstrahaiitiir a materia, sed a materio!
computatione.
I Tertto, in rattones inferimus proprietates illns
quibus ipsi res di^tinguimus : sicut quando rif/e-
iw aliquid, tion computamus semper rem risam,
d vixioHem, coIore/Uy sive ideam sive rei visje
hantasma : similiter quando audimus, pi^ re ipsa,
[\ise Ronum fncit, soiwm sive anditionem tantum
coi)»ideniiuuft. F-t aic de «eterls phantasinatibus.
Quarto, iu rationesinferimusquanduquc nomina
ipsoniin nominum et sennonum, dicuiitcs, geuera/e,
unirerxale, xpecitde, univocHm, rrguimcKM, cjuie
BWit nominii nominum. Item riffirntationem, in-
^^terrogationem, prtrceptum, narrationem, syllo-
Bp/fM»!», orationotn, aliaque ejustnodi multa, quee
sunt nomina orationum. Atque htec varietas omnia
eat nominum positirorum significantium aliquid
eorum quie sunt in natuia rennn, vel eorum qiwe
animo possunt lingi, ut corpora quse snnt vel esse
rideri possuut, vel ut proprietatcs corponmi quse
Bunt vel c«se videri possunt; vel verba et sermones.
Sunt ct alia iiomiiia negativa, qua signiticant
nomen aliquod nomen r^ propositEe non esse ;
qualia sunt nifiil, netno, itifinitum, imlocile, tria
minti» quatuor, et similia ; qua; taincii in rationi-
bus usum suura habcnt, vel in corrigcndo vel revo-
do; quia fojciunt ut nomiua non recte impouta
el usurpata recuseinus.
DE nOMINB.
tt*
CAP. iT. Csctcra uomiua onmia soni sunt sine aignifica-
tlouc ; ct duorum generum ; altenim, qnee nora
sunt, nec tameQ definitione explicnta ; qualia &
laborantibus pbilosophi» ct scbolasticis cxco^^itata
sont ; alterum est, quaiido uomcn aliquod a duobus
nominibus componitur, quorum si^iificationes sont
innonawtpnteR ; ut noTnen boc, corpttJt ineorjioreuta,
vel quo<i idem est, substaHfia incorporea ; abaqne
simiba. Quaiidocuiique euim affirmatio aliqua fnlsa
est, ex duobus iiomiuibus, quibus conatat, si fiat
nomen utium, illud erit imiguificaiiit: exempli cangfl^B
si fidsum sit dicere, quadratam e«l rotntidim, no*"
mcu illud, quadratum rotuadumt sonua merus est,
nibil sij^ificnnR. Similiter, »i fnlsum sit dici*j«
virtutem Jmuii vel Jlari posse, ^'erba bice hifu$a
virtu», it^ata virtus, numuia suiit inKi^nificantia.
Itaquc in vcrbum idimirdum et iuijigniticans uon
faciie incifUtur, quod nou compo^itum sit a nomi^
nibus qute intelllgi a vulgo hominum uon pot;5unt.
Cluaiido cogitatio alicujus rei oritur a sermonc
audito et, ut oportuit, ortUnato, tunc qui audit
vcrba illa dicitur infeiJiffere : intellectua enim aliud
non est pneter conceptum natum a sennone. Ita-
que si sermo homini pecuUaris sit, ut videtur esse,
etiam homiui soli proprius iutellectus est. Unde
scquitur affiriuatioues falsas, casdcmque micer-
jtaie/i, intelligi iiou posse ; quanc|uam iioununi sunt
qiii putant »c intctligere tunc quando verba audit&^
tacite apud se animo recitant. ^M
QtuB oratiouum genera signiiicant appetitum,
aversionem, cajlerasquc animi Immani puisiones,
quisque sit eorum usus et abusus, tunc dieam,
quando dicam dc piuisiauibus.
Noroina rerum qux placent, quia non omnibus
DE HOMINB.
31
l^ «■remm.
iiniiliter placent res eacdem, neque eidem homini cap. iv.
idem omui teraiiore, iiiconst&ntis sunt »gnifica-
tiunis. Cum enim nomina omnia ad conLfptus
sigaificaQjos imposita fuerint, necesse est cum
, uasdem res non similiter sentiamus, ut easdem
Ketiam ssepenamero dissimiliter nominemus. Etsi
I t^i coiiceptfe natxira non mutetur, diversitas tamen
receptionis, orta a diversitate naturarum indivi-
duarum et a pratjudiciis opinionum, facit ut unus-
quisque nomina iilit; impnnat propria gua affecticme
aliquatenuR tincta. Qimuiohrem in nmni ratinri-
naUooe cautela opus est, ne prteter significationem
ipsiua rei aduiittamus etiam aliqiiid de natura^ in-
Bgunio, ct affcctibus liominis qui loquitur. Nomina
autem bujusmudi plerumquu eiuut virtutum ct
vitiomm noniiua. Nam quam alius prutlenliam,
alius vocat metum ; qiiam alius crudeUtalenit alius
vocat juxtitiam ; quam liic proluriumy ille mfiffiti-
fiemtttm appeUal ; qua; huic gravitas, alteri vide-
tur atupor, etc. Itaquc ex hujusmodi nominibus
prineipia ratiooinandi constitui non possnnt. Ne-
■que ex metaphoris, aliisque orationis tropis. Sed
miuu£ sunt ha:c pcriculosa, quia iucotistautiam
siuun profiteutur.
CAPUT V.
PR RATmNK BT SCIRNTIA.
■ Q.v\ rtitiocim/ur, vcl totnm qunerit additione par-
tinm ; vel rt^duum, subtractione partis a parte ; id
|quod. si vcrbis fiat, nihil aliud ei^t. pncter eonecp-
Itionem eonsequentiEe nominiiis partis nd nomcn
32
DR HOMINR.
Drntlo»
tl MlMltllL
CAr. V. totiiis, vel nominura totius et partis ad nomcu par-
(IK reliqu»!. Qiianqunni antcin in rehiis quibusdara,
ui in nnnieris, aliae sint oiwrationes jira-ter adrti-
tionem et sulitractioneni, nt multiplicatto el divi»io,
iu ideni tauien recidunt ; nuui multiplicatio est
Eequalium inter sc lulditio, et divi^io aliud non ai
quam ejusdem rei, quoties pos»unius, subtractio.
Neque numeris solis operationes illie eonveniunt,
sed omni rerum generi, quarum una oiteri nddi vel
aufenri potest. Sicut euim arithmetici addere et
subtrahere solent in numeris i ita goometree faeere
idem docetit in ii»efs, ^fi^tirh, anguiiti, propor-
tionibnii, lemporihns, ^radibuJi re/ontalis, ririum,
potentia, et cjeteris. Idem etiam lugici faciunt in
coaiegueniiis rerborum, addentes duo nomina ad
fiiciendam propositionera, et duas propositiones ad
faciendum syllogismum, et plures syllogismos ad
flEUiiendam demonstrationem ; et a summa stvc cou-
clusione syllogismi subtrahunt unam propositionem
ad inveniendaro alteram. Etiam scriptores politici
addunt simul plura pacta ad iDveniendum hominis
officium ; et jurisconsulti addunt simul leges et
ftcta ad inveniendum quid sit in Bctionibus homi-
nnm privatorum jus et injuria. Ubiounque locui?
est additioni et suhtTactioni, ihi etiam locus est
raCioni ; et ubi illis locus non est, ibi neque rationi
locus est. Jk
Ex iis, quec diota suiit, raiionem definire, id ^
vocis ejus, quateuus sumitur pro facultate aiiimi,
significationem deteiTniuarc possumus. Ilatio
euim, hoc seusu, nihil aliud est prster rompnia-
tionetn sivc udditioiiem et subtracttonem nominum
generalium, qusc ad notationem sive significationem
cogitatiorum nostramm recipiuntur. Notaiionem^
DR HOMINK.
»9
n* niiiina
MMtaidft.
qnanij quando cotnpHtnmns Roli; siffmfieationem, cw, v.
qiiando 'alUs computationeni nostram demon-
strnmiis.
Siput autem in arithmptica imperiti sfcpc profes-
soreH aliqtiaiido fal^o computaiit ; ita etiam iii
rationihiis alianim renim, peritissimi versatissimi
attentissimique falli jjossunt, et falsas inferre con-
elusioiics ; non quod ratio noii sit ipsa semiier reeta
ratio, a;que ut arithmetica certa cst ars ; sed quod
iniilUus unius ratio, neque vero plnrium, faciat cer-
litudinemt magis quom computatio aliqua recta
nnmeromm recte faeta est. ideo quia consensu
inaltorum est approbata. Ciuoties igitur in com-
putatione sive ratiociuatione oritur controversia,
nii, (]nibnR controvenua est, pro recta ratione arbi-
tri alirujn.»» vel jiidins rationem eonstitiiere debent
volnntarie, qita uterque obligaudns sit; alioqui
coiilroveniiu eortun aut non omuiuo, aut arrois
dijudicaiida ct^t, defcctu rectcc rationis a natura
constituta*. Idem conlingit in «mni penere certa-
miiiiH. Qtiaiido enim boinines arrogniites saplen-
tiores se cEeteris omuibus esse crednnt,elamantesque
pro judice r<rctara ratloucm [>ostulant, nibi) uliud
qiucrunt, quam ut rcs sua ipsorum ratione judicctur;
id quod in sncietate bumaua intolerabile aique est,
ac 81 qui.«, Indens cartis, pro earta dominante uti
vellet ea, cnjus haberet ipse maximum numenim.
Uuid enim atiud faciunt, qui sun» quasque domi-
nantcs put>siones pru recta ratione valerc rmant.
etiam in suis ipfwrum litibus, defcctum recta:
FBtionis ipsa po^tulatione osteudeutes ?
Ubus scopusqne rationis nou est unius ve! pau-
carum consequentiamm, a primis uominum deii-
uitioiiibuft remotarum, invcutio. Ratio a primis
VOL. III. 0
94
DR HOMINB.
CAP. V, incipit definitiombm, indc ad pltiriam defiiiitionum
conBcqncntinm altquam proccdit, et inde ad aliam.
Nam conclusionis tdtimse certitudo nulla cst siite
certitudine aBirmationum et negfitionum a quibus
composita et iilata est. Sicut euim paterfamilias
villici sui rationes inspicieas, mmmularam siugu-
lornm generum summas in nimni totalem collipt,
iiec an illa: summula! rccte confecte ab iis siur, qai
ratioucm rcddituri sunt, exannnat, nihilo plu.s pro-
jicit, quam si peritife probitatiquc villici sm fidens,
rationes omnino non requireret : eodcm modo, in
rationibus quarumcunque remm, qni illas admittit
authomm aliorum fide, nec a iiominibus singuli»
ipse deducit, ille opcram ludit, nil Jtciens, sed
tantum crfidenjt.
Quaudo aliquis ratiocinatur sine usu verb^
rum. quml fieri ]H>test In nomiuibus individnis ■ nt
quando rcm aliquam vidcntcs conjicimus qnid
prsecessissu vel sccuturam essc vcrisimile sit ; si id
quod verisimile eat neque prfecessit ncquc strquitnr,
id iu ratiociuante appellatur error. Errori autein
obnoxii suut liomiues ctiam prudentiBsimi. Sed
quando in verbis ratiocinamur uuiversalibus, n
incidamus in conclusioncm universalem eamque
falsam, etei mlgo ficror appcllctur, revera tamcn
est absurdifas, id est oratio insi^iificans. Est
enim error deceptio prsesumentis tantum dc pro>
terito vel futuro, quK etsi vera non erat, non
tamen visa est impossibilis. Verum quando con-
clusio imiversali.s est, nlsi et vera sit, couceptibilis
non est. Verbn autem, quibas nihil concipimus
prajtcr sonum, iusignificantia dici solent et ab-
surda ; qmilia suut, qttadratHm e-xf rotnndum ;
mhttanli^ *mU immateriafeJi : xuhditus ext
DS UOMfNE.
ftS
<lui>d si qnem ita loquentein sentirem, non iltum
< erratne, sed abaurde loctitum esse ilicerem.
Hominem cteteris animalibus prfestare (Uxi ante,
eo quod cum de re quacunque (^o^itaverit, in ejus
rei consequentias inquirere et quomodo pa re uti
poteKt, aptHK natus sit. EjuMlem pnestantiie
gmduni alium hic addo, quod per conscquentias
verbonim rcperirc potest rcgiilrui peiitniles, qua
Iheorcmata ct aphorismi \oeari solent ; id c-st,
computarc potcst non solum in numeris, sed etiam
in rebusaliis omnibus, quarum nna alteri addl vel
anferri potest.
Sed priWlegium faoc ab alio quodnm temperattnr.
Solius enim homini» pri\-ilefrium est ahaurditai,
cni alta cretitura nulla ost ohnoxia. Homiiuim
autem nifLximc nhnoxii sunt illi qiii vocari soicnt
pliilosoplii. Id enim diclum cst a Cicerone veris-
gime, niliil tam vmc pos»w> absurdum, quiu iiivcuiri
possit iu libris philosuphorum. Cujus rct ratio
manifesta est. Eorum euim nemo est, qui ratio-
cinatioues suas a definltionibus onliatur, sive expli-
cationibus nomiuum quibus usuri sunt. Metbodus
enim lucc geomctrarum peculiaris est.
C<niclusionura ahsurditn* iu ca^teris scieutiin de-
fcctni mcthodi imputanda cst ; proptcrca quod
rottueinationcs !>iiils non incipiunt n definitionibus
noniiuum. Quasi numerare vellcnt, nntcijuani
nuinenUium numiuuui valorera inteilif^ercnt. Atque
hse causa «eueralis cst. Uuoniam autem eori>ora
in rationes propter varias consideratlones, siiMit in
prEecedente capite dictum est, infemntnr ; mult4c
ahaurditates pracedunt a defectu distinctionis intcr
con.sIderatiouc« iUu^ ; uudc fit ut nuniiuu iu pro-
positiouc» perpurain conuectantur.
D 9
CAP. V.
Dwrtflia*
Ut prinao, cum nomiria corporam indunt ae>
cideiitibiu, vel nomina acaiientiiim corporibiw;
quemadmo<lum fnciuiit qtii dicunt^^f^M egat m*
Jujiam, vel itmpiratam : cum nihil neque ^«*//p
sit neque spirabtle pru-ter corput : et quemad-
modum faeiunt illi qui extensionem dicunt esse
corpus, et phaniatma esse »pifitNm, etc.
Secuiido, quando nomina aecidentium quie sunt
in corj)oribu3 extra «os, accidentibus tribuuul
corporam nostrorum. Quod faciuut qm dicuiit
eolorem e»te in ohjecto ; so«am e*ae in aere, etc.
Tertio, oum cnr|>4>ruin nomiiia nomiNibus tri-
buunt vel orattoaibua ; ut qui diciint esse ra
mirertaU*, vel animal eate gemts.
Qunrto, cum nomina accidentium imponuit
Komittibu» et oradonibus ; ut qui dicuut dfjinitio-
nem esse rei naturam, vel mandatum cujusjiiam
ipsiu» eatc tolun/aiem.
Q.niDto, qtiando utuutur lora verboram prtt-
priorum, meuiplmris, aliisque tropis oratiotiis.
Quanquam enim liceat, exempli causa, cum vulgo
dicere, via httc vcl iHnc tendit vel dttcii ; prorer-
bium koe vel iflud didt ; iuter ratiociuandum
tamen liujttsmodi orationcs, nb iig qui veritiiti stu-
dent, admittendfe non iWoX.
Sexto, quando nomiuibus temere reecpti.s nec
quiequam signitieantibus utuntur, qualesgunt tran-
substatttiatio, consubstantiatio, anttc slantf simi-
lesque voces Bcholasticomm,
Qui m^opuloi* vitare hos potest, haud facile inci-
det in absurdum, nisi forte in ratiocinatione longa.
Oblivisci eniin pote.*t aliciijus propositionis quam
pracmiseral. Naturaliter enim homines beue et
Kimiliterratioeiaantur, si avcris et perspicuiii prin-
OB HOMINE.
V7
■•I iHiMilia.
^piis ordiantur. Vix enim invenies hominem adeo cap. v.
tupidom, quin si iu gcomctria errnverit errorem-
qtie ejuB ipsi ostendt>rit alius, errorem suum illico
a^osoet.
Apparet hinc rfttionem non essc, sicat acnsus et
memnria, nobisoum iiatam ; nequc sola, ut pru-
dentia, experieiitia ooquisitam, sed industria ; sci-
licet npta iu primis impositione nomiuum ; deiude
nifthodo recta procedcndo a nomiifibusad pniposi-
tioue^, et a propositionibus ad syllogismos, donec
vcniatur ad cognitionem con»equentarium nominum
omnium qu^ ad scieutiam pertiuent. Sensus et
memoria, facti tantuiii co^iitio est ; xeieatia au-
tem cogaitio est coiisequentiarum uoiua facti ad
alterum. Per eain autom aliqui», ex co quod nuuc
faccrc potcst, docetur aliqnid aliud simile facerc, pi
velit, fllio tempore. Quia quoties videmiis effec-
inum ortura et oausas, et quomodo generantur,
docemur, quoties in nostra pote^tate suut, causas
similes similes produccrc cffectus.
Infantfs igitur actum rationis, antcquam sermo-
nis usum arquisierint, non habent ; vocantur autem
auimaUa ratioualia propter potestatem tantuni.
Plcriquc autcm homincs, etsi aliquousque ratio-
ciuari po^siiut, ut forte iii numeris ; non tameu
inultum iiidc adjumcuti accipiuiit ad vitam com-
manem; in qua scipsos rc^nuit alii melios, alii
pejus, prout expericiitia memoria vel appetitu inter
se differunt ; maxiine autem fortuna bonn vel
adver^ ct unus altcrius erroribus gubvnumtur.
Quod enim ad scienliam attinet ct aclionum sua-
rom rc^ilas certas, ita ab ea longc absunt, ut quid
ftit prteter suas ipsorum cupiditatcs vitse reaiula.
uou iatelligaut. Ocomctriaiu aliqtti pro arte ma<
;ap. V.
gira haliueruiit. Qiiod autt-m nttinct ad scien
alias, illl q»i oon (ti<licerunt prlncipia ejus, nec^
tantutn in tlliit progressum fecerant, ut viderinfc)
qtiomodo gcueratse et acquisit^ fuerint, itu ad easr
se liabent ut pueri ad L-ognitiouem geueratioiiis 5
qui fratres suos et &orores non natos, sed in horto
repertos ease, credunt miilieribus.
Veruntamen, qui siue omni sunt acientia, »oln
prudeutin )mturn]i nobiliore couditJoue suut, quam
illi qui raUocinando mule, vel uale ratiocinautibuf
credeiido, incidunt in r^^olas generales fa]sa8 et
absurdas. Cnusarum enim et re^ularum igiioratio
uou tautos errorea generat, quantos regiUjE et
causa; (oXsse.
Animi humani lux est orado pentpicua, justi^
dpfinitionibns antc rmunota, ambiguitatibusque
purjipita. Ratio est grfsxux ; niPtliodus ad xrien-
tiam tia est ; scicntia; autcm tiiiis, bomim kuaia-
num. Mctaphora' autem et verba nihil siguificaiitia
aut ambigiia, sunt ii^Hen fatui ; in quibus qui ver-
satur, iuter absurditates inuumerabiles va^tiir, qua:
termiuautur taudem in coutentioue, vel scdltiuuc,
vol coutemptu.
Steut exprnoiitia multa Jit prtuienita ; ita scieii-
tia multa itapientia wt. Venim ut difterentia quae
iuter illas e$t, inunifestius appareat, suppuuamus
homiucm aLiqiiem qui habeat dexteritatem arma
sua Iractandi natunditer excellentem ; alterum
nutem {jui dexteritatem t]uidem a;qualem, sed ba-
bcat pncterea armonim sricntiam acquisitam, qua
quo raodo et qua parte corporia, in qnacunque
positioue, bostcoi ofrciidcre vel ab eo offendi pos-
sit, |>erfcetc tUdlcit. lloruui duorum facultiites ita
nd se invteem haheiil, siciit prudeiitia et sapleutia i
DB HOMINE.
39
qi
utrnqiie utilis, postenor autcm iiifalUbilis. Ille
auteni, qui coiifideiis soli Ubrorum authoritati, cffico»
ce sequitur, slrailis iUi est, qoi fidens lanista;
ijus n^ilis faUis, hostem peritum a^g-resgu»,
interficitnr vei flnuis exuitur.
Scieutiie sigua suut alia ecrta ct infnllibiUfl ; Alia
incertn. Certa sunt, qoando qui scira ge dicit,
idem alterum docero et vcritatcm perspicne demou-
«trare potest. Ittcertay qiiando in quibnsdain
tajitum rebus id quod dicit verum cst, scd ia
ultis aUis nou ttem. Itnquc &igiia prudentJEe
Uicerta omnia suut. Nenio euim rerum omnium,
quas expertus est, circumBtautias eventui essen-
tiales vitUsse potest, aut visanim meminisse. Cae-
Tum in onmi n^otio, cujus niiUa est scientia
iiifallibilis, proprio judicio diffidere, sententiisque
Ubrornm duceudum se permittere, imprudcntia cst.
Ktiam illorum hominum, qui in concUiis remmpub-
licarum quid in poUticis et historiis et quantmn
profecerint osteutare amant, pauci tamen, ubi suae
ipsorum res donicstica; ajfuntur, id faciunt ; cnm
iu sua i|}siiis rc uuiuiquisque sutis prii<Iens cst. Iit
pahlico autcm negotio uia^ proprii iugcuii existi-
mationi student quam nt^tio publico.
CAP. V.
CAPUT VT.
I^DK PRISCIPIIS INTERNIS MOTUS VOLUNTARII, W^ VUUrO
n PASSIONES APPELLANTtlR: ET PE oaATIOSIBUS
^^ aUIBDS DF.CLARANTtJB.
Duo sunt motunm in auiuialibiis gcnera ipsis pro-
pria. Quontm iiiuis est riifi/ijf, in g^cneratiouc
' uccptus, et tiuie iuterrnptioiic pcr totani vitam
40
DR nOMINB.
CAP. VI. coDtmUQtus; quali? cst moius sangttinu, pttltm*,
p^ , " " «pirutionhy concociioniity tttttritioniM, excretioni»;
iai.mi> innu» qui imaEtuatioiiis auxiliu non indi^ut. Alter
Tuip.pu.1™. dicitur ««iwrt/i* i't volttHiartm : quahs t'&t fn**?*-
^StaSil»''"^*"'*» ioeulio, et artuum motus, qualcm prios nmtno
fcM *ci«te.(jpgitaverinius. Seiisuin niotum esne in oi^anis
et partibus iuteniis corporis liumani, factum ab
objectis ci«i>, aitditis, etc.; pliautasiam autem esse
ejusdem motus post sensiouem rcliquiat ; tUctum
ante est (in cap. i. et it). Uuoniam autcm incet-
mtti loqucla, et similea motus voluutarii, sempcr
dcpeudeut ab -oliqua ]}r£ecedente cc^tatione, quo,
qttu via, et fjuit/, mouifestura est phantasiam mo-
tutim otnDiitm vnluntariorum priiicipium interniun
primum esse. Btsi autem ttint qui motum omuiuo
nllom esse negant, ubi res mota iuvisibilis, aut
spatium, iu quo movetur, propter brevitatem iii-
seusibile est, illud tauien uou impedit, quo mitms
hujusmodi motus siut. Uuaiitulumcuuqne enim
spatium sit, id quod movetur per spatium majus,
cujus parvum illud spatiura pars cst, per illud
etinm uect-^itario movebitur. Principia lt£c motas
parva, lutra bumanum corpus sita, autequam ince-
dfHiio, loquem/o, percNiientio, cieterisque actioui-
bus visibilibus appareaut, vocautur cotiatus.
Conatnt bic, quando fit versus causam suam,
vocatur appeiiltis vel cupido ; quarum vox prima
geiieralis est ; altera sape restringitur nd sipiiiti-
caudum appetitum aliquem particnlarem, ut fftiiicm
Tcl sitim. Quando autent auiatus est rccedciidi a
re nliqua, tniic vocatur aversio. Ilas duas voces,
apfH-titum el avcrtiioaem, Gra;ci siguificaiit per
«jj/uif et n^p/j>ir. Natura cnim bominea ad veri-
tateiii aliqiiaiido ipsa uiget, iu quam oflVuduiit
CmuLllu.
DE UOMINE.
41
*
n
npe illi qui ultra iiiittiratn docti esse mpiunt. cap. vt.
I&ehulit: euim iii appt-titu niotuiii iiulluni omniuOuJ"^JT^
Ifce ccnscnt; et qnia motus aliqulB nctMawario'"»™""'''"»
aanuttfnuus est, appetitum motum esse cucunt.uii.'!"!»!"!'»
metaphoricum ; id quod est absurdum, cnm, etsi^SrX"'^.^
verba possiiil, curjmru iiiotiiMjiic mctapborica esse***''"*'"'^'"'-
uou posaint.
Qusc rupliiiit homines, eadera et ttmare dicuntur ;
adiof/nr hahcre ca qnie fu)?iunt. Itnque nipere
et amnre idem sunt. uisi quod iu cnpifllnr ohjcc-
tum semper ahestie iuttiUigitur; iu/T;M«rt^plenimque
et propric adessc dicitur. Similitcr, jwr aver-
sioiicin. aljscntiam ; per odium, praseuliam, objeeti
siguiticamus.
Appetituum et aversionum, aliee nobiscum uatce
aunt; ut appetitus edendi, exceruendi, et exoue-
randi ; qu% aventioncs ctinm alio respectu dici
possunt, qnia fugte suut alicujus mali in corpore
pleno et onerato. Appetitus cacteri remm parti-
cularium oriuutur ab experientia effectuum quoe
in nobis vel aliis hominibus produxerunt. Rerum
euim, quas non oiunino coguoscimus vel quas
nou credimus existcrc, ap])etitum alium liabere
linvtcrquom cxperiendi impo8«ibile cst, Aversio-
Ufui autem habemus etinm ab iis rebus, nou solum
quas cogiiovimus nos lsesis.se, scd etiam ub lis
rebus, quK an Iwsurse siut oeene, nescimus,
QuGC ncque cupimus iieque odiinus, ca dicimur cmmoiH-it.
eoM/rntnere. Contctttptu» eniin niliil aliud est
qnnm eordis, aotiouibus quarundcm remm rcsls-
tcutis, immobilitas qusedam sive contumacia. orta
ab eo quod cor nb aliis objectis fortiorihus occu-
pntum C8t ; vcl ab eo quod quolia siDt ea, quic
coutcuinimus, ex|>erti uon sumus.
42
DB HOUIN8.
CAF.VI.
iMmtoMM
rnlelinim.
Bt quouiam ia perpctua mutataoQe versatdr.
humani corporis coiisiKtcutia, impossibtle est
eadvm tc^ profluccrcnt eosdem Bcmpcr appctitns i
avcri^iiineii ; miilto miiiu!> poterunt omncR homii
couseutire iu appetitu uiuus et cjosdem objecti.
Quicquid autem appetitos iu homiue quoconqat
objectum est, eidem illud est quod ab ipso appel-
latur bonum. Similiter id, quod aversionis in ipso
et odii causa est, ab iiisi) noiniuatur maluat ; atque
id vUe appellat, quod ipse contemiut. Voces eaim
honum, malum, vUe, intelli^ntur semper cum re-
lattone ad pcrsoiiam quie illis utitnr ; cum nihil
sit simpliciter ita ; neque ulla boni, mali, et vili*,—
commanis rcguln ab ip<;onim objectonim natnritl
derivata, seda natura (ubi civitas non est) persons
loquentiii, vel (si est) personse civitatem repraeseD<^
tauti-s vel ab arbitro vcl jndicc constituto.
Ptdckram et turpe prope quidcm idem signifi-J
cant, qu«l bonum ct malum, scd non adaequa
PnMirtim cuim id sipiiticat quod signis apimren-
tibns honum promittit, sicut et turpe id quod
jua/uiH promitiit. UtriuiMiue autem sunt diversie
specics, ut ^formoHum, huncalum, tleeorum, jucuu-
dttm, sunt species pulekri ; ttcfonuc, inhoncstum,
vMlrttum, gpecies turpis. Quie omnia vocahula
niliil uliud sigui6cant prseter promissinnem quau-
dam vel boni vel malj. Itaque buui trea sont
BpccieR ; altera in promissione qua: pulchritudo ;
altcra in re, et dicitur lionitas ; tertia in tine, qtue
est jucunditas. lYajtcre^, /toaum qnod in fine^M-
amdum dicitur, iu mcdio vocatur utUe, Similiter,
maUim iit promissum, //tr/K^; ut in fine, moleatiOiiMi
appellatur. ^
Utin seusiouc,idquodiutracurpuiiest,uilula]iud
DK nOMINB.
43
?t prseter motum ortum ftb actione objectonim, qui cap. vi.
len ad vLsmu,/Mz et cohr : ad auditum, «ohhj.- ' . ', . '
Di pmiinpiu
olfactum, otlor, etc. : ita objecti actio, continuata ""m"» ""*"
uculos, aures, aliaque sensuum orgaiia, iiibil aliud
pneter motttm vel couaium, consisteut^^m iu
Httu vel Aiga objecti. Appariuu Uimcu lllius
lotud illu est qua; vocatur aut volapta^i aut irq-
fstia ftnimi.
Quoiiiam autcm motus hic, propter voluptntcm,
vidctnr esse motus vitalis adjutor ; ea qure motum
hmic efliciunt vocari solent, nec improprie, niminim
a juvando, jnennda ; et eorum contraria, mofesia.
.hicuniium er^ est appareus twuum : et molestum
apparenx raalum. itatiuc appctitus omnis amorquc
conjunctus csX cum vuluptatc aliqua; et odium et
fu^. cum molestia aliqua.
^'oluptatum aliar ab objecti prsesentis sensione
onuntur, (]ua: vocari possuut voiuptatcs seHSuaUa^m.n^^n-t.i
qiue vox, nntef|imm It-ge condt;muentur, iiihil cul- "'"
pahile consigniiicAt. Hujus gcneris sont onera-
tiones et exonerationes corporis ; quicquid item ad
\-isum, auditum, olfactum, gustum, vel tactum ju-
ruridum cst. jViite ab espectatione oriuntur, id est,
a pnevJMone finium vel consequeutiarum renim,
<tive illa ad sensum jucuuda sire injucuufia sint.
Atquc animi voiuptates hje sunt ini.s, qui conse-
qucntias ilioaprarvident; vocanturque uno nomine,(),iiiiiu«
gani/iam. Siniilitcr, molestiarum ali» in seusu
Huni, vocantuniue riolore/t corporis ; alia; in cx-
pectiitione, et appeUaiitur dolorefi animi.
Passiolics auteia isUe siinpl ices, appetittui, ctipido,
, ftrersio, odium, gattdium, et dolor, a diversis
ennsideratiiitiibus quauduque variaiitur etiam uomi-
nibus. Ut primo, prout vidcutur alia> aUis bucccs-
, Pll!
44
DB HOMINE.
CAP. VI.
■iHanik notw
ntoulvil. ((r.
Haliu.
Fmlituiji»-
Kiilnrlk.
aiute. Secundo, prout objectnm appptimns, ant
fugiinus. Tertio, prout multffi siniul coiisidemntur.
Postremo, pro nioclo succeswioDis uuius ad altenuD.
ApppCttnx enim, si conjunctus sit cum opinione
oblineiuli, xpes dicitur. Idem siue opiuioue olili-^
uendi, de»pcralio.
Avtrsio cum opiuioiie rlnmni secuturi, metia.
Eadcm cum spe damui per rcKisteutiam su))eraDdi,
fwtitaih.
Subita fortitudo est ira,
Spes in propria virtute, si coiistans sit, Jidncia ;
Airil^
Aniuu .JdMHu. des|ieratio continuata, ammi ahjt^rtio.
ludiKutin. Ira ex liesioue alterius iuju.stfl, indignatio.
cuitM. ^ijj ijonujn cupere, henerolentia vel caritas.
Cupido divitiarum, maritia. QuEe vox, quia de
divitils ccrtare iiomincs inter se solent, accipitnr
sempcr fere iii malii sensu, etsi cupido ipsa ant cul- i
paufla ant prohamla sit, prout media suut, quibtta
quieruutur divitia;, buua vel malu. Cupido digni- I
tatum publicarum, ambitio. \ox hcec quoque,
propter couteutionem hominum,in deterius saipi»^
sime accipitur. ^M
Cupido rerum purum ad iustitutum uostrum cou-
duceutium, item uictus renim iuRtitutum nostrum
[Kirum iui)iedicutium, ^/m7/0ff//jUfVaji.
Adjumentorum ct impedimcntorura exiguofum „
MDR&uumibu, coutemi>tus, maguanimitfig. ^|
MHiTDauimitas iu jicriculo mortis violeutse aii^<
viM,i. uaii.-4. vulncrum, vtrtus beiHca.
liwcniii». Maguauimitas iu di^-itiarum usu, liberalita*.
T«.«ita», Pusiilaiumitas in usu earuudem, tcnacitas.
vii,dim* Cnpido Ifedcudi aliquem, eo filie, ut factum alv
quml suum coiidemuet, vindicta.
Cu)>ido scicudi quid et (|Uomodo, cHriositat
qnee pu^io soti incst homini. Uistinguitur ergo a
PiuHknlniili
LUI <
I
CaiiDuUa-
DR IIOMINB.
45
ia onimalibus homoy non solum rtitione^ sed
,m [HLssioiie bac, qunm voro curioHitatem. Cfie-
raenim animalin, in quibus appetitns cibi aliAsque
ohiptntes sensuales priBdominantur. causnrum coa;-
ospeiidarum cura careut,quffi aiiimi coiicupis<!e]itia
Qajdnm est, coiijuneta cum voluptate perp^tua et
atlgahili geueratiouis scientianim, vcheitK^^ntiam
voluptatum sciisualium brcvcm loiige superaiis.
Metu? potentianmi invisibilium, sivc fictcu illse
siiit, sive ab historiis acceptic sint publice, relif^io
t; si publice accfptse non sint, SHperstitio.
Quaiid» antem pntciitiFC illa: revcra tales suut quales
accepimus, vera religio.
Metus sine conceptione pcricuti unde ct qnnle
&\t. terror paHicu* ; ita vocatus a Panc, qucm talium
metuum authorem fnciutit fabulse. Revera tamcii,
qui primus meuiit, metuentli causam vidit aliqnam;
cieteri autem illius primi excmplo fugiunt, crc-
lcntes causam fugiendi ftigicntibus cajtcris satis
cognitam. Nam pa^sio hiec, nisi in coacta
moltitudine, nuaquam accidit.
Gaudium a cognitione nova, atlntiralio ; et ho-
mini propria est, qula excitat appetitum seiendi
causaiu.
Gaudiiun, quod in homine oritur ab ima^inatione
potcntix aut nrtiitis propriie, aoiini Gsultatio quse-
est, quara vocant glorinm: qoie si fundetur
in experientia actionum snarum, eadem est cum
liducia : siu fundata sit in ndulationc hominnm,
rel a seipso ficta proptcr voIupUitcm qua* mBsna.s
artiones solet consequi, gloria inaHis vcl raiia
dicitur. Fiducia enim gi&ruit ag^essum ; id qnod
inanis ploria producere non potest.
Dalor iiatus a propriae impotentise opinioue, de-
mixjiio animi dinitur.
CAP. VI.
IV pnnn|iiia
iulfTiiik iih4ii>
lolioiMiii, Mc
SaptnOU*
Vim nligu.
TirmiT pMilcu.
I cieti
A<liiii>«(i<>.
Gliwti.
, pote
■ tn ji
Qlori* iiiaia
Ot^ttta I
■46
DR IIOMINK.
Haia.
CAP. VI. Ittftnix frforia, qna: consistit in ficta suppoeitic
■ ' " virtutum quas nobis scimus uon inesse, nropr
ioi-int. rrrrtui fere cst juvennin, alitnrque a rcrnin inaitiiarum
toiiiiiMu.oir. lugtoriisvcl anarratioiiibiisfictis; corrigitur aut
magua cx partc state et ncgotiis.
Gloriatio subita passio illa est, quie producit
ristitn ; habet autem pro causa vel subitam aliquani
actionem propriam in qua, qui eam fecit,
placet, vel eoueeptum turpitudittis vei facti ali
indecori, comparattone cujus subito sibimct ipsi
commendatur. Contingit autom bnc illit; mauroe,
qui cum virtutiim pauclssimarum conscii sibi siui
bonam de seipsis opiuioucm cou.sc'rvarc noii
Runt, nisi infinnitatcs aliorum hominum observaudo.
Itaque multiw risus signum est pusillauimitatis.
Aninii enim magni opus proprium est auxiliari et a
rontcm])tu alios liberare ; seipsos autem cum mtui^
mis homiriibus soUs comparare.
Coutra, tlemissio attimi suhita passio e«t q
pTodHcit JletHin ; cujus causa sunt acnidentia 'i
quae magTiam spem nliquam vcl potcntia; susb B'
tumeu nliquod subito destniit. Fletni autem sub-
jecti sunt iUi qui auxiliis exteruis maxime indigent,
qnales sunt fceiniiiae et pueri. Alii itaque jacturam
deflenl amicorum; alii ingratitudinem ; aJii etiam
flent qiiando cum ilUs conciliantur, propterea quod
inde oritur vindictffi speratfe obstructio subita.
Sempcr autem tum risus, tum fletus motus sunt
subiti ; ct cou^uctudine minuuntur. Ncmo «nim
ant veteres jocos ridet, aut calamitates deflet
veteres.
Dolor ille qui oritur ab eo, quod inderonuitt ali-
quod nostrura admissum putamus, ptulor dicitur ;
ostcnditurque pcr erubcscentiiun. Fassio Hegc ia
rirtiB.
DE HOMINR.
47
ntlolescentibus laadatur, ut Biguiim cupleDtls nibil cap. vi.
facere, iiisi quod sit laudabUc. Iti seuibus uou
...''* prindph»
laudatur, nropterea quod minus venia digiu sunt «'«"i' ™"»
scnes.
^.
co
I
Coiitemptus bonae exisUmationis appellatur im- i...|™,in.d.,
udfntia.
Dolor ob calamitatem Jilienam, dicitur miseri- Mi-n<Bn«ft
eordia, oriturque a coiisideratlone, qitod sihimet
\\m contingere potest eataniiui.s similis; et oh eam
rcm vocari etiam solet compatjfio. Culamitos ita-
quc alicua, si a niapio oriatur ipsius, cui contiugit,
scelere, tanto minus producit miserir.ordiam. Item
in eadem calamitate miuup misericordes sunt illi,
qui calaniitati simili miuime obuoxios se esse ju-
dicant.
Alience calamitatis contcmptus, nominatur em- cnAOim.
delita», proceditque a propria; sccnritatiR opinione.
Nam ut aliquis sibi plaecat lu malis alienis, sine
alio fine, videtur milii impo^ibile.
Dolor ob .successimi comjietitoris alicujos circa
honorem aut diviiias aut aliud bonum, si conjunctiis
sit cum couatu diligentiam proprium uii|;^Tidi,
trmHlaiio dicitur; sin conjmigatur cum couatu «o...hUih
competitorcm fallendi vel impedicudJ, inpidia est, lon**
Quando iu animo humano nppntitus, avcrsio,
pes, metus, circa rem eandem oriuntHr alt*^rnatim,
niuntquc in aiiimum faciendi omittendique boDae
malffique conseqncntiae suecessive ; adeo ut inter-
diun nppetamus, interdiim ftigiamiu: : interdtim
LTemui^, interdum metuamus; tnnc totum illnd
ionum aggregatum, eatenus dnraus dum res
erta sit vel rejecta, vocatur deUberatio. DcHbmda.
Itaqae de rebns praeteritis deliheratio nulla est,
48
DB ROMIKB.
CAP. n. qiua pneteritum immutabile cst ; ueque rei
ftipnotiiwi ^"^^ scimiw vel putamus esse imj^ossibiles, quia
hnMiKiMitui taliiim dfiliherntto vana est. ImpossibiHum an-
tem, quac possibilia esse arbitraranr, tlc/iher/ifio
datiir, ut quam vaiiaiii esse nesLmiis. Deliberfido
autem ideo diritur, quia libertaii*, quam babeuus
faciendi omittendive, finis esL AUenia hscc snc-
cessio appetitus, aversionis, etc., communis est
bomini cum animalibus caeteris. Nam deUbcrant
etlam bestiee.
De]i1>eratio finiri ttiiic dicltur, quando id, de quo
deliberatum est, factum est vel reiiditum impos-
sibile ; proptcrea quml <^atenus libcrtatem facieudi
vel non faclendi pro arbitrio retinemus.
vjuni»., In deliberatione, apitetitiis ultimus vel aversio
actioni, de qua detiberatum est, immediate adbip-
reus, eiit roitrutas : actu^, ijiquam, nou [Ktteritia,
toietidi. Unde sequitur bestia.t, quia deliberant,
etiam voluntnte pr!edita.<4 esse. Definitto voluutatts
scbolnstica, nemi>e to/tnifatem appetitum esse ra-
tiotutlem, legitinia uon est. Nam .si esset, nulla
omnino esse posset actiovoluntaria contra rationem.
Actio euim voluntaria est ea, qua a voluntate pro-
ficiscitnr, nee uUa aHa. tluod gi pro uppetitu
rationaH dicamus appetitum qui oritur a deHbera-
tione aiiteecdeute, tunc dcfinitio eadem eftt quam
dixi, nemiK ultimuii in deUberando appetitus.
QuanquaDi autem vnlgo sffipLssime dicamus babu-
isse aliquem voluntatem faciemU Id, quod facere
postca uoluit ; id tameu ndn voluntas proprie est,
sed iucHuatio, quas actionem non facit ut sit volua-
laria, qua; depeudere debet nou ab omui, sed ab
ultimo appetitu. Intervenieutcs cnim appetitiis
DK HOMINB.
40
sive inclinationes non suut voluntates; ^ ciiiin cap.ti.
eaHent, onines actiones simul essent et voluntariie „ '~~~'
et involuutaria;. inu.mi. moui»
Maiiifcstum hinc est voluntarias actiones esse
Inon modo eas, quBe incipiunt ab appetitu alicujua
tei, sed etiam illaa, quie profidsciintur ab aversione
rel a metu eventuum qui consequuntur facti ali-
bajus omissioaem.
f Formulte sermnuiti, <piil)uK pnAsioues deolaraiitur,
portim e^edem sunt quibus alias signiticamus cof^-
tatioues. Et primo generatim passiones oinnes
proferri possunt indieatife : ut amo, metuo, gau-
^ieo, delibero, volo, etc. Sunc auteio aliijufe qme
^puax habent prolationes sibi proprias ; quie tamen
aflirroatioiies iion sunt, nisi qaando inserviuiit illa-
tionibus. Delibcmtio profertiir sHbjimciire, qui
modus propriiis e«it suppositionuiu a quibus ducimus
consequentias ; ut, «i hocjiat, Ihhc xefjuetur illnd ;
uec differt a sermoue ratiociuandi, ui»i quod iu
rutiocinattouc uominibus utiiaur uuiver^ulibus ; iu
deliberntionc, plerumquc siiigidnribus. Sermo cu-
piditatis et aversionis est imperativus ; ut, hoefac,
ab hoc ahstine ; quae verba ad illum qui ad facien-
^■lom vol abstiuendum obligatur, mandatum dieitur ;
P^ioqui, prceatio vel consilium. Sermo vana! giorise,
item indignationisetmisericordiiealiarumque mul-
tanmi cupiditatum,sernioest oplativux. Cupiditatis
aiitem cognoscendi sermo pecidiaris cst infcrruga-
lirtts : ut Quifi est? QuaHdo crit? Quomotlo
Jactum est ? Quid tta ? Pasaionum sermonca alios
non re{>erio. Jurationes enim maledictione^que
ct convitia pa«$ioues non significant ut verba, sed
t aetioiics male moratje liiigua:.
Formulie hte signtticationes quidem sunt pas-
VOL. III. B
00
IIR HOMINR.
CAP.vi. «ionum voluntaris ; signa mitem certa nou sunt:
«."""i^TT •''l"^» *I^'* voluntaria sunt. Possiouis prajsentiB
iDunii* laotm cf rtLfsiuia signa sunt illa, quae a ^"ultu, gestn, ac-
tionibua, finibus, negotiisque hominum capiuntor.
Q,uouiam in dcliberutioi]r,ap|>etituset aversioiif
a pros)>ectu bonurum ct malurum cousequeutium
actionem, de qua delibcramus, altcniic iiiuiit, et
catcnam longam faciunt consequeutiarutn, rujus
finem ssppenumero uon videmus ; si in catena llla
visa sint consequentia plura bona quam mala, totnm
aggregatum Iwnum est apparetis ; si plura mala
qimm bona, tunc totum ma/am npparea» est. Is igi-
tnr, qui ralioeiuatione vel oxperieiitia loitgiissimuai
sibi consequeutiarum proiipectum acquisivit, optime
delibcrat, ct optimus aliis cousiliariu» esse potest.
Peqietuus in rcbus cupitis bonus succcssua, illud
ipsum est quod vocari solet jHicidis. Felieitatem
intelligo prsesentis vitae. Nulla enim e&t animi
dum vivimus i>erpetua tranquillitas ; quia vita ipsa
motuH est, uf<pie sine cupidltate, metuque, alii»que
passionibus vivere homo potest, magis quam ^e
sensti.
Formula sermontR, qna qnis opinioncm suain sig-
nificat de alleujus rei bonitote^ laita est. Forraula,
qua significat jmlentiim et magttitudittem rei, est
magttificatio, Formula, qiia significat opiuiuuem
quam hahet dealicujusy('/iC/Va/e,a Gracis vocatur
Atque hfcc de passiQnibus, <|uateau8 ad iostltti-
tum pra^cus, dicta sufliciant.
UK UOMINR.
51
CAPllT VII.
OE PtftCOIWIUUM DP.TKRMINATIONIIIUS.
Omnis discursus, si a cupiditate coguitiouis guber- cap. vu.
uetur, vcl iu luk-ptiom: tcnuiiiatur vcl in rcjcctione. 11,4^,^™!™
Quod si cogilatioumn serica pro tempore tantum ^^^-^
iutL-rrumpatur, uon ideo dcterminata diceuda est.
Si di»:ursus in solis fiat cogitationibus, tunc cou-
sistit iu cogitatiouibns, qaod ftet vel qnod nonjietf
vel qaad JhU ve! qnod non fuit^ altemis. Itaquc
ubicunque di.scursus dcKinit, rcliiiquitnr prscsumptio
quod erit vel «0« erit, vel fmt vel nonfttii. Qu»
delenninotio apjiellatur opinio. Atque id quod iu
deliberaiido de bouo et malo, appetitus est alteruus,
in tuqui^iitiuue vcritatis facti prffitcriti vel futuri,
est altc.rna opinio. Sicut autcm in delibcratione,
appetitus ultinius est eoluntas ; ita in quaestiooe
pfffiteriti vel futuri, optnio nltima sRt jndicinm sive
genteittiti Jitialis. Et sicut tota series appclituum
alternorum in (piic^^ioue boni vul inali, deliheratio
(licitur; ita iii quarstioiic veri vcl falsi wries tota
opintonum alteniarum dicitur dubitatio.
Kscursus nuUus in cognltione perfecta prxteriti
vel futnri tcnninare potest. Natu coguitio facti
origiualiter seiisio est, et deinde memoria. Et cog-
nitio eousequentiarum, qu», ut ante dixi, scieutia
appellatur, scicntia ahsolnta non est, sed tantum
conditionalis. Nemo pcr diseursdin scirc poteat
koc cct illud e«ney fuisse, ccl futurum fvte ; id
quod est [K*rfcctc Hciru : scd tautum, «i koc »itj
tnm illud fst ; ni Aoc fuit, tutn fvit tl/ud ; «i hoe
erit, ium iVnd erit ; id quod est scirc conditioim-
B3
sst
DR HOMINR.
CAP, VII.
D*Akvmiw
liter ; et scire nou rei ad rem, sed nominis ad aomen
coDs«quentiam. Si disctirsas ergo sit in verbis,
incipiatque a definilionibus vtTborviin, prooedatque
per connectionem eorumin proposilioiies, et rursus
propositionum in gyllogismos, dtrtcrminabitur in
aliqua concluiiione, qnee samma est omnium aute-
cedeotium propositionnm. .\tque h»e xcteHlia ert,
sive cognitio consequentiarum unius rerbi ad alitid.
Verum wi discursu.^ iion iucipiat a definitionibns,
vel si definitioncs illie non rccte conneetautur ia
syllopnsmos, tnnc rur8u.=i discursus terminatur in
opinione tautum veritatis eondu.Moni8, utcuuque
absurdse et insignificantii). Quando dno vel plnres
idem simul sciunt, consdi dicuuciir ; et quia illi
factorum suorum mutuo testes maxime idonei sunt,
maxima semper fuit et erit existimata iinprobitas
testimonium contra conscientiam dicere, vel aUum
atdicat inducere. IJsurpatur autem vox conad-
etitia s^piKsime pro sua cujusque facti vel ct^tati
secreta eognitioue. Sunt etiam qui proprias opi-
niones suas privntas novasque, projiter amorem
ingenii proprii, etsi aliqnando absurdissimas^obsti-
natesustiuent sub nomine illo couseientiEefavorabili •
tamquam illas mutare peccatum maximum esset.
Itaquc vi-ritatem iUarum ^cire se videri voluut,
quando nibil sciunt uisi quod ipsi ita opinantur.
Quando discursus non incipit a defiiiitioue, ter-
minatur ^mper in opinione. Uuod si incipit ab
alicujus alterius homiois affirmatione, de cojus
hominis neque cognitione ueque vcracitate dubita-
mus, quia qusstio est non tam de re^ quam de
peraontt ; tunc detcrminatur in ereditione ct Jide ;
Jide, inquain, homini habita; creditione rei. Cre-
dere in. hominein, et credere homini, idem plernm-
DE HOHINE.
5S
^
I
I
*
Nignificant, uempe, opiuioiiein de veracitate cap.vii,
ejus ; sed oredere aliquod dictuin, siguificat opi- p,,|,.,;^„
aionem tantum veritatis ipsius dicti. Notauduin ««»«*»*•««'•
antem e.st dictionem hanc cretlo /«. ut et GrEecam
wiariwi tic, rari&^iuic usurpari pra'tcrquam in Ubris
tbeulo^cis. Scriptores caeteri dicunt credo illu
conjido iUi, Jtdem illi kabco,
Sed credere in, m sjTiiboIo 6dei Christianae, non
proprie significat fidem ciufc babetur personw, sed
doctrinfc plurihus articulis propo«itffi agnitionem
sive confessioncm. Etenim non Chnstiaui soli»
scd etiam homiiies omnes ita in Deum crcdmit, ut
qiiicqnid dixerit vel dietiirus «t pro vem iiguos-
cant ; idque sive intelligaut, sive uou iutelligaut:
qna fide major csse nulla potest. Doctriuam autem
symboli non omnes credunt, sed soii Christiani.
Maiiife^tum hinc est, quod qui verum atiquid
csse putat uou proptcr arguuicuta sumpta ex ipsa
rc aut ex principiis rationis naturalis, sed ab autbo-
ritate et ab cxistimationc bona persona; loquentis,
fidei tgiis ot^jcctum principaliter et proprie esse
pcrsonain Loqneutem. Itaque quando credlmus
Scripturag Sacras esse verbum Dei, fides nostra,
nisi specialem aliquam Iiabeamus revelalionem,
termiiiatur in ecclesia, in cujus authoritate acquie-
vimus. Etiam iUi, qui credunt id quod narratar
Dei nomine a propheta, fidem proplieta: habere»
illumque honorare, illi credere et fidere diceudi
8uut. sivc Ycrus sive fidsus sit propheta. Gtiam
circa cseteras bistorias eodem modo se res habet.
Naro si omiiia ea, qute de Wrtutibus dicta sunt
AJexandri aot Ciesaris, credere recusarein, non puto
illos merito mihi succeiisuros csse, aut alium
qucmlibct praitcr historise conscriptorem. Si Livio
CAP. VII. non eredamus loctitam esse bovem, nou Deo sed
livio difiidimu^. Perspicuam ergo ert, si quid
credamus nullo alio arfEumeuIo.quam quod Jucitur
ab anthorilatc humaua, fidem nostram non t>eo,
sed iii homiue tauitum dLatrruiiaari.
CAPUT MII.
DK VmTUTIBtJS ISTELLECTrAUBfS ; DerKCTl»UM)lIE
opposrns.
ViRTis in omni rcaliquid est propter emineiitiam
spectabile, cousistitque in comparatione. !\am si
omuia omuibus lequaliter adesscnt, nihil esset quod
haberetiu- pro eximio. Per virtutes iutcUectuales
iutdliguiitur farultate? auimi \\\x, q»i»* laudare,
mi^liuftccn.'. et sibimet i|Ksui iiicsse cupere homilies
mloit : et vulgo Domiue iemi imgemii comprehcn-
duutur : quanqunm im^tmimmt significet idiqnaiido
etiam factiltateui ceriiim a cajteris distinctam.
Virtuti-s autem lue duorum sunt generum ; na-
tmralft et aeijuiaittt. Per ingemum naturale non
mtdhg:o iUud tantum quod cnm homine nascitur^
quod aliud non est quam j^usus, in quo unus bomo
alii i»u multo ma^ prarstat quam bestis ; sed
tnteiti^ ingeninm. qood usu solo et experientia,
!^ne methodo eiiltu \-el doctrina, accedit bominibus
•rtmtc. Cousbtit nuiem in duabus rt- bus ; cef^iiote
i^ffimamtii. id i-st. unius i>o^tatJoms ad aliam suc-
ewsioue fiMnli. ei jirtutrmiiomr nmstamii finis aU-
cuju* pmiHwiti. Comra,,*«oy;»a/M>/ffr(/adefrctmn
ilhtm fiuit. «|ui tmrdittu vocari solet vel
amui
DB IIOMINK.
5fi
I
I
I
I
^ nlsi
Mtupor, aXmve uomitiibiu quibiu »igmficari eolet tap. vu
inotus tanlus. ^\',^ "
Diftereiitia autera celeritatis a difFerentibnB ori- iMW!«««iiiii'u.i
tur bomiDum ])assiouibas, quorum uhi aliuU amaut oppniiii.
et fugiunt ; uude cogitatioufs divcrsonim bominum
diverse procedunt, et (Uversimode rebus applican-
tur. Cum autem iu auccessione cogritationum nihil
obKcr^ari solet, nisi simiUtudo vt-l dixnimiHtudoy
vel cui rei inservire et tjuomodo posaunt ; illi, (|iu
timilituttinea niaxime animadvertunt aliiH raro
animndversaj!, honmn dicuntur linbrrc ingt^ittm, id
esl, bonam ph/mtimitim. Illi vero. qui rerum cog^i-
tetarutn difFereutias dissimiUtudinescjue maxime
obeervant ; id est, qui inter rem ct rem bene
dittiug-uuvt, discernuut, et dijmticant : nisi dija-
dicatto illa fncilis sit, habere dicuntnr bonum jutii-
cium. Specintim autem in conversationc civlli
negotiisqae agcndis, ubi tcmpora, tuca, et persouse
di&cemenda suut, virtos heec commuulter divcreth
appellatur. Pliantasia sine judicio taudari raro
solet ; sed judicium sive diacretio laudatur pt-r sc
idDe ope pbantasife. Precter discretioucm tempo-
ntm, locorum, et personarum qnec laudari faciant
pbantasiam, requiritur etinm eogitationum ad fiuem
6uum frequens appliratio ; ita enim ocnurrerit simi-
Litndine», non solum illu.stratura?, scd ctiam novis
et aptii< mctapboris oniuturEc sermoncm, atque in-
itu|>er rariiat*; invciitioiiis placiturK. Csetenim,
nlsi constaus adsit cuptutiouum ad oliquem fiaem
regiilutio, pbaiitasia majcaa species qua.>dam est iu-
ias; quaUs est ilIorum,qui,cum dicere inceperiiit,
nTl ana(|uaque fere coj^itationo uHeua a pmposito
fine in tot et tantas dig^ressiones et parcuthfses
abripiuntur, ut reverti non possint. Causa cujus
DK HOMIXK.
[cAP. VIII. rei aUqimudo est, quod cx]>erientia careant ita, at
itiuinwJ videtttiir sibi uovum ot dipium dietu, id quod aliis
i>UKtiuUbiu ; vilesclt ; vel mairiniin sibi, quod aliis noii item,
Nam qnicqiiid novum, maguum, et dletu dignum
eet. seducere honiines ab iniitituca sermonis serie
sfepe solet.
Poelis in unoquoque frenere operis tum judicium
tum phautasia requiritur ; eininere tameii debet
phantasia, quia plaeent poemata praecipue propter
novitatem ; displicere autem non debent per indis-
cretionem.
la hiKtoria legitima emiuere judiciom debet;|
qula virtus htstoria; iu mcthodo, in veritate, iaj
eleetiouc narraiidorum fMUsistit; ncque locus hic
est phantasife, prfeterquam in onian<la narratione.
In laudationibu3 et in invectivis prwdominari
debet phantasia; quia pro fiDe habent non vcritiu
tem, sed laudem vel vituperiiim ; quas perficiuiitur •
coniparationibus illustribus vel viUbus vel ridiculis.
Judiciiim circumstantias tautum suggerit, quibi
actio laudabiliB vel tllaudabilis efficitur.
lu hortativis ct causarum dictionibus, prout veri-
tas vel i^imulatio maximc in^en^it rei qu;e agitar,!
ita judinurn vcl phantai^in maxime postidatur.
lu demoustratione, in constlio, et in omni veri-
latift investigatinne severa, solum requiritur jadi-
ciam ; ni.si forte aliquando simihtudine aliqua apta
opuB sit, ut ii, qui audiunt vel lejpint, doeilioreB,
fiant. Quod antem nd metaphoras attinet, exclu-
dcudBe prorsns aunt. Pallaciam euim aperte profi-
teulur. Illas ergo iu consilio vel ratiociuationi
severa admitterc, stultitia est manifcsta,
Iii discursu qtiocunque, si diM^retionis dffw:h«
manifeste appareat, quantunieunque placere possi<
DK HOMIMB.
67
phanlfljiia, Hesideral>itur iugeijium. Quod si judi- cap. viri.
BiTim manifestutn Bit, etsl vulgari» sit phantasia, ^^^^^
landabitur tamen ineonium. inwBMiuiiib»;
Lo^tatio nominiB seorntii \)er omnia riiscumt, o(.p«i(i..
|8ac-ra, prophaiia, muiuia, immuiida, gravia, le\ia,
Lmne pudore et sine culpa; id quod sermoni iion
ulterius licet, qnam a judicio (Hrca tt^mpora, loca, ct
|M*rsoiin.s permisjium sit. Medico, anatomijita;, de
ri-bu» obscuenia dicere vel scribcrc quicquid vide-
bitur licet, ut cm finis est non placere, sed pro-
fdesse; aliis autem uoii licet, quia non est opu8.
Iteui iu remissloue aiiimi et c-oiivcrs«tioiie fainiliari,
si quis cx vorhonim sonis et signiHcationibus ladum
[faciat, id quod ahquando non injucunde fieri solet,
I iudecorum non est. Sed iu concioue, vel coram
penionis iiicog^nitis vel alioqui reTvrendi!;, umnis
verborum hisus stultitia videbitur. Id, quod dif-
fcrentiam facit, disrretio sive judicium est. Itaque»
ubi ingfniiim decst, non phaiitasia .scd judicium
deest. ftnque judicium .siiie plianta:$ia in^nium
^est; phautasia autcm siue judicio uon itcm.
Quando quis cogitationc nmltitudiuem rcrum
percurrfiip, cum fine aliquo sihi proposito, quo-
modo ese res ad finem suum coiiduraut vel cui fini
insen-irc possint celeriter niiimadvertit, injfcnium
ejns honum dicitur ; dcpendetque ab cxpcrientiu et
|mcmoria rerum multnrura similium mim similibus
|eonReqnentiia. fii hoc autera homines inter se
liioii lantnm diffenmt. qunutum judicio et phan-
' tAsia : quia hominuiii a^tate H^qualiuin cxpeiricutia
Bon ciit valde ina^qualis, quoad quantitjitcm, sed
remm, in quibus versantur, specie variantnr, cum
cuique sua sint ne^tia propria. Familiam an
regiium quis recte gubernet, iiihil interest, qua-
68
I>B IIOMINK.
CAP. viii. tenus ml prudcutiae g^radam -. multuni tamcn quod
itortM^bu. attinet ad iiegotii speciem : quemadmodum in parra
iMaRiinUx*; aut mnsriia tihula hriie pineeTe nnii distinsruit arri»
(fPMttu snulum, s(;(l speciem ; el nffricola nidis ni re sua pru-
dcntt(;r e»t ptcruinque, quam pUilusophus ia alieoa.
Ad prudentiam si addatur medionim injiistorum
vv\ ii)linn<wt(irum usiiti, quaiia saipu suggerit metiis
vel inopia, tit pmdetitia illa sinintra, qu<c appel-
latur ttfitutia ; quffi sigiium plerumque est pusilla-
nimitatis. Auxilia eiilm iujusta et iulioiiesia animus
magiULS iiKpernatur. ^t etiain alia quasi iiKtuiis
species, quae vocatnr vermtia ; qu» est periculi vd
iucommodi, incurrendo in pejus, ad parvum tempns
dilatio ; videturque dici a tcrtura, qiiK ^^iiificat
mutui sumptionem nd mntui wlutionem.
iTtgenittm acgnrsttum, ucmpc mcthodo ct doc-
triiia, iiullum est prBeter rationem ; qua; orto a
recto ttcrmonis usu producit scientias. Sed de ra-
tione et scieutia dictuni est supra (cap. v. et vi.).
Ingenionim diiferentia oritur q pnssionibus ; diffe-
reutia autein iwissionum pnrtim a diversa corporum
constttutionc, partim a diversitate consuetudinum
et educationis.
Pafi.sionfs illie, qme ingreninrnm differentias maxi-
mas faciunt, sitnt pleruuique major vel minor cu-
piditas putcutiEC, divittanun, scientiae, digiutatts;
quse omnes rcduci possunt ad potcutiam ; iiain di-
vitiae, scientia, dignitas, sunt potentiie species.
Itaque, sl quis ea uon magnifacit, etsi vir bonus
esse possit, nunquam tamen videbitur bonum bft-
berc ingenium. Copptationes enim cupiditatnm
sunt tanquam exploratores, emissi nd explorandas
vias, quibus ad eupita ferinuir, qua; uiotibus anlmi
(um regulam tum celeritatem tribuuiit. Sieut uihil
DS nOMINR.
50
^ci
desulerare, murtui est ; ita panim vehemcnter de- caf- viii.
«derare, tnrdi est; etmulta simul cnpere, tevitatls ,^7^„Ju^,„
: habere autem nassioaes multo fortiores ve- .i>"»ii«tu»iibii.;
cmentmreMjuG quam m PseteriB homimbus viden oi.p«i.«,
solcat, iHud pst quod nomiaatur iiuania.
losaiiiie autem totsnnt fere quotsunt ))assioaum
ipKaniin species; procedit taiiien aliqnniido ab or^>
uoruin prava roiistitulione vcl Itcsione. Aliquaiido
ftiam a pa&sioiiiti vc-licinciittu ve) duratione lon^a l£e-
, duDtur orff^uua. Utrobiquc tameii ejusdem geuciis
^bBt insania.
^M Pa-SKio fnju!^ viulentia vel duratin facit in^aniam,
PViut g/oria vana cst, qute et auperbia dicitur : aut
I aniroi (itmissio maf!;ua.
^b Superbia faeit iraeuudum. Ine autem excesgus
^iusania! species cst, qme appel latur. /?/ror. Itaque
vindictffi cupido iugens, si diutnnia sit, orgaaa cor-
pori» la:dit, ct tit furor. Ideni facit amor vehcmens,
, pnesertim si comitctur zelotypia. Magiia item sui
ipsiuii tEHlimatio proptcr Hapientiam. emditioncm,
I fonoam, et siiuilia, etiam proptcr quam putat quia
I iabo se babere inspiratiouem, tcndit ad insauiam.
^ft DG[ni.%io auimi obuoxium facit metui, ubi metus
^Kausa fiulla cst : qiia; iusauia est «ppellari solita
^fneianehotia, apparens diversimnde, ut in iie qui
frequeiitnnt solitudines, in superstitjosis, et in ti-
h' tneutibus qua; cseteri non timent. Pa.ssloucs deniqiic
pmues, qna* actiones insolitas exorbitantesque pro-
flnctmt, nominc insiguiuntur insanife. ISiquidera
autem pa.«siomun cxcessus insania .suut, dubitari
iioii potest quin pa.ssioncs ipsie, soltem si ad malum
lcndaut, sint ejnsdem ^dus. £xempli raiiita :
quando aiiqui faK^ pntant inxpiratog m e«sc, ui-
iliiiffi fffectufe non est iu wio homine pt:r
IIII
UK HOMtNB.
CAP.viii. actiouem atiquatn, qux ab illa opinioue procedit,
■ — • — exorbitanteni viaibiljii ; quando tamen multi eornin
inMiiMiuiii.n*: couspiraut, Biror totin» ninltitnduuR satis maiit-
fjIJ^S^'" festiw est. Uuodimm enim insajiiae ai-gumentum
majus ii»^c poKiit quum clamare, ferire, ct lapides
iu amicus jacerc } Miuus taincn est aliquauto lioc,
quam qnod huju.<imDdi multituciim^s ali([uaiido fa-
citint. \am occlamaut, oppuguant, et interticiunt
illos, per quos omui ante-actfe vitae tempore pro-
tecti et defeusi ab injuriis fucrant. Jam si insania
hfec sit in multitudine, inAauia qunque rst in ho-
minibu» sin^lis. Quemadmodnni enim io uiedio
Diari, quanquam sonum ab aqua sibi proxima nemo
percipiat, scit t&mcD partcm illam aquu; proximse
fremitui maris nou miuus conlribucre, qnam alia
pars quxcunque cjusdcm magnitudiniA: ita etiam,
quouquam in uno vcl paucis hominibus non mo^-
nam vide»mus inquietudinem, certi tamen esse
possumus passiones illius uuius vel paucorum partcn
esse fremitus seditiosi commotse civitatis. Etsi
nihil Citflet aliud quod iiisaniam hujus gcncris indi-
caret, mihi tainen ipsa inspirationis divinee arrogatio
iusaiiite ipsonim niaguum indicium est. (luiscDim,
in Morocoraio diccns Deum sc essc vel Cbristum,
cur illic couclusus sit ucsciat } Quod outem pri-
vatum gpiritum suum tanti faciant aliqui, ut se
dirinitUfi inspirari putcut, sKpenumero oritur ab
erroris alicuius in theologia vulgo reccpti felici de-
tectione ; uescientes eniiii vel obliti quo ductu ra-
tionis iu tam singularem veritatem, etsi intt;rdura
veritas non git, inciderint, scmetipsos, ut quibt
Dcus ipse speciali gmtia dnctrinam illam stipema-^
turaliter Spiritu Saucto rcvelaverit, admirautur.
,£luod iiisauia uihil aUud sit preeter iugentem
*
DB nOMIN*B.
61
I
»
¥
[«normeinque passioneio, intelligi potest ab effec- cAr. vm.
Itibus ntmii vini, qtiod similem producit organonmi ''~ ^. '
[intemperiem. Varietas enim bominiim, qui nimium ■Mi^ri.MHbu.i
oibenint. eadem est in monnus, qui^ cemitiir ui m- „p,i«iti,.
sauis : quunim aliqiii furiuiit, ulii uniant, alii riilent,
omiies modu in^olito, sed m« cujusque passioni
congnxo. Nam etiam bomiuL-s sobrios puto, quando
absque omue auinii cura et occ»ipatione soli iuce-
dunt, non libenter vellc rt^itationum suarum va-
nitotem atque exorbitantiara eo tempore publice
apparere ; id quod confesiiio manlfetjta est pa^iones
irre^larcR plcriinnjuc insaiiiam meram esse.
Opiniones boniiuum circa iniiauise c-ausam, tum
■veterum tum recentiorum, duje sunt. AJii enim
eam a passionibus ; alii a d^monibus, sive spiriti-
bufi derivaiit, bunis vel malis, quos iutrare ia
faominem posse eosque possidere putavenmt, atque
corporis ejus organa insolito ciere motu, qimlem
animadvertimus in insanis. Alii ergo iusaiios ap-
pellaveniut, quos alii cuurgumfnos : hodicque cos-
flem bomines Itali vocant pazsi ct xpirilati.
Magnus erat quondam in urbe Abderensium eon-
fluxus populi ad theatrum, cum ageretur fabula
Andromeda;, testivo et fer\'ente die ; onde specm-
taruin mag^na multitndo partim a calorc partim ab
ipsa trng<i:dia iu frbrcm inoidcntos, aliud nihil
diccre potuerant prceter iambos, quoK ab actnribuR
in trapnidia audicront rtfcitatos ; ab hac autem
insania su|>erveniente byeme li)>entti sunt ; et
proinde visa est proce^isse ab illa passione quam
&ninii!4 spectatorura impresserat tragccdia. Etiam
in civitate atia Gr£ca insanis .speciejs alia qusdam
orta cst, qune in ndoleftccntuIa.i incidens feril ut
caruin muha; sc suspeudcriut. Huc autem a plu-
62
DR HOMINR.
CAP. VIII. nmiit n DinUtlo prufiTtum vsfic exlKtiinnlmtar ; untu
»<■ nriutiiNu *"''*'** crat, qui ipsanim contemi^ttim hmic vita
iMflMtMHhn. oriti ab animi aliqtm paftsione snspicaCns est ; pu-
enmi*^ tniiKque illns non ttt vitnn),sir hoiiorein etiom coii-
tcmpsissc, mn^Rtratibua conKillum dedit, nt qme se
suspetiderint nudse penderent. Qtiod cum factnm
^^ft esset, insania ilta desiit. lidem nntem Gneci Insui-
^^H niam pleriimque Eum*.-niduui sive riinHrnm opera-
^^H tionibus, vel Cereris, vel Phoebi, alionimquc Dconun
^^B attribuenmt. Tantum enim phaiitasmatiba» attri-
^V^ buebatiir realitatis, nt animalia aerca putarentur
^^H vocarenturijuc. Homani etiam, et Judseonim multi,
^^H de hac rc ouin Griccis consen3«runt : Jud^ei cnim
^^m insaiioft ant prophctas csse, aut, prout spirituft illos
^H vel bouos vel malos cs$e putavcrunt, dtemoiiiacos :
^^H aliqui etiam eurum euii<h>m hoiniiiem ct dieniunia-
^^M cum et praphetam. I loc tamen in geutibus miran-
^^M dum non est; qaia morbi et sanitas, vitia et virtutes,
^^H atque accidcntia natnralia, ab illis et vncabantur et
^^B colelwmtur ul dremones : ndeo iit per flfrmonrm
^^M iutelligenda erat conim eermouc non miuus ali-
^^H quando fcbrls, quam diabolus. Ut autem ita sen-
^^H tirent Jmhci, magitit mirandum est. Neque enlm
^^H Moses neque Abrnhamus prophettis suis prscten-
^^M <lebat spiritum, sed vocem Dei, vel visionem, vel
^^H somnium. Nequc iu le^ Mo&aica morali vel
^^M ceremoniali quicquam extat fnciens ad enthii^iafl-
^^M mum. Uuaiido (Num. xi. 2.'>) a spirilu, qni in
^^H Mose erut, sustulii^se dicitnr Ueus, et dedisse sep-
^^M tuoginta seiiiQribus, per 8piritum Dei nou intelli-
^^H gltnr eo loco snbstnntia Bei ; nam ea indivhtibilis
^^K est. Per Spiritum Dei, Snripturfe saepciumiero
^^H signifirant Kplritum hoininis Deo scrvicntis. Ubi
^^H euiu dtcitur (Exod. xxviii. 3), qttem impl^vi spi-
DR ilOMlNR.
63
ritu mpieNtiee ad Jaciendam testimenta Aaroni : t-AP. viii.
non iutelligenclus est peritu» Taciendi vestimeiita „J~rtilhhIir
spiritiiM infusm, 8cd sapientia ipsonjm hominnro •nidwi.Miibu.;
in eo pcnere operis. Similiter spiritti? hominis, si up^u*.
pradueat nctioneB immundiis, appellatur in Serip-
taris gpiritns immundM^. Rtiam in aliis locis
I virtWR vel vitium. bi egregium sit et emiiiens, appel- |
latnr spirltus. Neque post Mosem propheta Vete-
ris 're.stAmenti ei)thu!>iasmum prarteuderuiit ; iiec|ue
in, SL'd ad m tocutum esse Oeum, iieinpe, per
I vi&ioiiem vel somnium. Neque illud onns Domint
ptMUipjiJiio erat, sed jus.tio. Quomodo ertfo iit
opinionem hanc enthusiasmi incidere potuemnt
Judjei r Xescio, nisi quod plerisque hominibos
I commime cst, non uimium iuquircre in causas
naturales; felieitatemquc eolloeare in voluptatilius
sensuum, et rebus illis qu» inaxime istiie tcnduut.
Uui enim in>iuLitJim virtutemvel defectiim iiisolltum
i videut, uisi simul videaut unde probabiliter proce-
dere potuit, uon facile putaot essc uuturulcm.
Qaod si uoti naturalem, uecestiArio supeniaturalcm
edse putant. Quffinam antem es-^ie jHitest res illu
prscter Deum aut dsmonem qui in hominem intra-
verit? Itaque cum Servator noster (Marc. iii. 21)
a multitudiiie cingcrctur, illi, qui in domo ernnt,
fiirere eum *'xi.stimaverunt, exieruutque domo ut
cohiberent. Scribfe autem dixerunt, quod haberet
rf/rmonfw,nempe Beelzebub,per quemejecisse illuin
diemouia dixenint. Hinc etinm erut quud quidam
dixemnt (.lolian. x. 20), drptnonium iiabet et insaniut
eit: quando alii, qui illuni pro propheta habuemnt,
dixemnt, «on *««/ har ri-rha ejm, f/ni habet dfrmo-
Htum. Itcm iii Tcstamcntn Veteri (i Rpr. ix. 1 1 ), Is
qui uis^us l'uic ud ungeiidum regcm Jchu, prophcta
64
DB IIUMINK.
CAP.viii. erat; eonimtainen,qiucum Jeliu erant,allqiu ipsom
P^^^^ interrogarunt, quamohreiH ilie renH hisanus ? ^fa-
^[*f»^*— i nifesttim erKO est illum, qui insnlito modo et ab
iiii.idfc aliorimi inure multum diffcrcute »e gerat, videri
JuO^iti pusses^um csse bonu altquo vel malo spirita.
Excipio tanieri Saddncteos, qui vx nltera parte a
veritate tantum abierunt, nt spiritus oniiiino csse
Qou credideriut ; id quod prope accedit ad atheis-
mum. Fortasso autem tauto potius diemoniacos
vocabant PhnrisKi inMinos, quaiito magis a Saddu-
cieis cirea opinlonem de spiritibus disnropabant.
Si hoo ita sit, ciir Minat illos Servalor noster, nmi
ut Insaiiuii, sed ut da;moiiiaeu8 ? Re^iijoudeo, ar-
g;umcuta, quse a formuln dictionis sumuntur, firma
non esse. (iuoties enim loquitur Seriptura Sacra
de terra ut immnbili, quam tamen philosoph) hodie
fere omnes moveri ceiisent siguis evidentissimis ?
Scriptura scripta est a prophetis et apostolis ad
docendam, non philoKophiain, qnam ad exercitium
ratioiiis natunilis contcmplationibus disputationi-
busque hominum reliquit Deiis, sed pietatem et
salutis (etenue viam. Sive enim terrBB, sive solis
motus diem et noctcm faciat; sive humanarum
actionum exorbitatio a passionibus, sive a Diabulo
oriatur; ad pietatera et sjdntein nihil refert. Ko-
rum, qui per verba sola morbos curaut, ut fecil
Christus, et facere se fal&o jactitaut iucantatorea,
dictio propria cst, ejci, et jus&ioues miuileR. Nonne
Christus (Mait. viii. 26) objurgavit ventos, et
(Luc. iv. 39) objurgarit febrem ? Non tameu argui
hinc potest, febrem esse Diabolum. Pncterea ea-
dem phrasis non ubiqne Soripturarnm idem signi-
fieat. In jjriticipio eral terbum, sif!;nitic-at verbi
BBternitatem. /« priueipio creacit Deu* calum et
DR nOMINB.
e»
W'
t^rram non Hignificnt fuisse ctelum et terram ab cap. vtii.
ffiterno. Ubi Servator noster (Matth. xii. 43) lo- ' — ' '
qiiitiir ue spiritu nnmuudo, qui cum exisset ex inb-iwiiuiftwii
homine vaicatus est per loca arida, quierens reqniem «^^"^
ui'C inveiiiens, et iu eundeni homiuem postea re-
versus est eura aliis septem spiritibus se pejoribu.s,
parabolica locutio est, alludens ad liominem qui,
post conatum cupiditnte.s snas reiinqucudi dcbikm
,victus, septicii pcjur qwuu aiitc erat. Noti sunt
Scriptura in Hen.sii verborum rigido semper
ftccipiendie ; neque ex illis necessario eviiici potest
d<i-aoniacoa iilios ftusse quam imanoSf jMrioAOf,
vcl modo aliquo mcute Ixma.
Inter insanifc signa Qumernri etiam possunt quo-
nmdam liominum semioues absurdi sive iusigtiifi-
cantes ; de qnibus dirtum est eapite quinto. Atquc
hoc gCDUs iui^aniie illorum hominum fere proprium
•t, qui loqui vcl scribere dc iis rcbns audent, quas
sunt iucomprchcnsibilc»; i<l quud soU faciuut scho-
kstici et phibsophi. Nam vulgus homiuum raro
ita loquuutnr, ut tion pO!>siut intelligi ; ct ob cam
ab istis aliis egregiis hominibus habentur
spcmuuturque pro idiotis. Ut sciamus autem qua-
lis sit scholasticonim et philosophorum de rebus
diflicilibns oratio, interpretetur nobis verha aliquis,
qiiee tituUim fnciunt capitis sexti Ubri primi Suaris,
'e concurxa, motH, et auxilio Dei. Verba autem
TlJEC suut : Priwa ratmt no» injlai/ necfxmrio ali-
qvid i/t aecmuiam rirtufc .suliordiiuUiuttiA r«si'H-
tiali» cattsarum secuMdarui», (fn» illam adjucet
operari. Clui »imiliorationetota implent volumina,
nonuc insaniunt, vel aUos insanire volunt? In
qtia;Htioue de traasubstaHtiaiione, ubi dicuut, post
certa quafdam prolatn verba, all)C<UtiL-m, rotundita-
VOL. Ml. P
^rictu
I
su
^ita h
66
DR HOMINE.
CAP. Tiii. tem, iniLgnitndinem, qnnlitfttcm, etc. qufc oinii
DfTtftaBinia ^^* incorporen, migrare p pnnc, pt intrare in «
iMytMiiHiua; pns Servatoris uo^tri Jesu Cliristi ; nonne facio
..««-£1^''* ex illis accidentibns totidem sjtiritus? Xnm
spiritus iidein iiicorporeos essc pntant, etiamsi t
a loco ad locum moveri confiteantur. Itaqnc gen
hoc locutionis absurdiB numerari inter iiisaa
species inultas recte potest. Tcmiwrn nnte.in,
bus ooKitutiones eorundem insaiiorum gubernal
a cupiditatibns mnndanis perspicue explican'
alia noD suut quam lucida intervatln.
Atqne hiec de virtutlbua et vitiis intellectiiaU
dicta sufliciant.
CAPUT IX.
DC SCIRNTIARUM DltiTltlltUTIOKE.
CoGNiTioNis duffi sunt species. Altera facti;'
e»t cognitio propria testinm, ciijus coiiscriptio
hijttoria. Dividilnr autem in naturalcm et rir/7
qnnrum ncutra pertinct ad iiistitutum nost
Altcra cst consi*qnentiarum, vucaturquc scieiit
conscriptio axitem ejns appellari solct phihsopM
Quoniam autem subjecta scientianim sunt corpc
distribuenda est in speciea, eodem mo<lo qno
tribunntnr in sims species coq>ora tpsa, id cst,
ut nniverBaliora minus universalibnB antecedt
UniverBalia enim specialibn.n essentialia sunt.et
inde nniversalium scientia essenlialis esi scienl
speciernm, adeo nt haec, uisi pcr Ulorum l^
percipi uon possiiit.
Gcneralissimum antem subjectorum sdentirn'
corpus, cnjus accidcntia duo simt, nia^nifudo^
tRotuK. Illud ergo, quod qu?eritur primo n pl
UB IIOMINR.
67
snpho circft hoc snhjectum, est, quid sit moiun et cap. ix.
qnid miffnitnfh. Et philosophiae pars haec appcl- ,J~~|ZZ!'
liLri solet philosophia prima. dWiibuiiMH.
Uursus, mngnitmio dcfinita, qiue Pt quantitas dici-
tur, xeljigi/ra vel mmfnro detinitur. Itarjue coqjus,
tijE^ira deflnitiini.subjectura e«t partis ilHus pliUoso-
ip\\\K,^\\2e geQwetriaf\\i:\t\xv. Partfsautem corporis»
mimero detcrminata', scleutia cst dicta arithmeiica.
Motus autem vel cisibilet sunt, vel tHvifibiies,
uimiruii) in coqiorura minutissimis partibus. Mo-
tnum autem liBibilium scientia eonun est, qui
muchiuanim, fedificionim secreta contemjilati miit,
MotuB autem inrisibles interuanim eorporiB par-
tium, qiii proptcr Rffcctus in scnsus nostros dicun-
lur 9fffl///rt/r*, RHbjpctimicst7>/py*(>/r sirp pAZ/ojio-
phifp Ha/Mrnlix : cuju^ quot sunt homini sensus,
tot ]K»tsuut essc scicntiie speciales; quarum iina
est qutc vocatur oplica, alia mnsiea.
Deiude si corpus Uaiversi conwderetur per pnrtes
ejus, ut astru ct subluuaria ; ex contcmplattuue
astronnn motonira, quatenus motorum, ortctur
scietitia quie dicitur a^troHomiu.
Et quouiam partes Uoiversi qua.'dam iion ptirma^
nent, scd in interstitiis ma^orum oorponim modo
apparent, inodo evanescunt, contcmplatio niotus
illonim ^igiiit scieiitiam taeteorologicam.
Item a cDiitemplattoue partium telluris, qoalia
sunt miveralia, regeffihilin, el animalia, totidera
oriuntur scientiie particulares.
\L\ coutcmplntinnc deniquc hominis et facuttatum
ejufi oriuutur scientiffi ethtctty logica^ rfwlorica, et
tandera potifica sive philosophia cicili^.
Scd ex subilivisione singulonim subjcctonim in-
nnmerffi alije scientiie uasci possunt, quas euumerare
oeque fucilc net|ue necessarium est. P 9
6B
DB HOMINR.
CAPUT X.
DE POTENTrA, DIGNITATE, ET HONOttE.
CAP.x. PoTENTiA cujusque, uuiversaliteT siimpta, est
•fftiirtmf- ■" "^**""" omniura, quffi Iiabet a*l hoiium aliquod
^id*«i»«»rfcfuturum apparens adipiscondum, aggrcgatum. Est
autcm vel natumlis vel inntrnmpntnlis.
Poteutia nntuntlis est excellentia faruItJitum cor-
poris vel animi ; ut robur, forma, prudentia, ars,
cloqucutia, liberalitns. nobilitas. Instrnmru/nfes
sunt, qua: pcr mturalfn vel fortunam acquisitse,
media et iuiitrumeuta sunt ail poteutiam augeudam :
ut divjtire, existimatio, araici, et operatio imptTccpta
Dei, quam homines plerumque appellant fortunam.
Potentiie enim natura hac iu re famse similis est,{
eundo crescens; vel corporum granum desceosui,
qua? proeedendo acceleraTitur.
Humanarum poteutiarum maxima est ilta, qus
ex plurimonim homiuum potentiis in uuam per-
sonam consensu sinpilorum unitorum tst compo-
eita; sive illa pcrsona uaturalis sit, ut bomo, sive
artitictalts, ut civilas, a cujus voluntate depeudent
potentice omiiium. Proxima huic potentia est, qu«
dcpendet avoluutate muIutudinit<nou miitic; qualis
est potentia factionis vel factiouura ftederatarum.
Itaque, multos habere ser\'os. potentia e&i ; item
multos babere amicos. Sunt enim vires unita;.
Etiam divitiae coiijunct» cum liberalitate, poten
tia est ; quia sen'os et amicos parant : absque libe-
ralitau-, non item ; quia noii dcfcudunt, sed iiividiEC.
exponuut.
i
DR HOMINR.
69
Potentia! existimatto, potcntU est; quiaadluerere c.^p. K.
gibi facit eos ciiii dtWeiisioiie indigent. ^ i>.7i;;;;;;ntg.
Etiam existimatio boni civis et patriam amantifl, wt«u>.oi *■"««••<-
qua? voofltiir pcpularitas, potentia est ; propter
cansam pruxime supra dictam.
Universira, quft!ita.<! quaceunque, si gignat vel
amorem vet mettim multorum bominam, et huja&-
raodi qualitati.i opiiiio. potentia est; quia medium
est ad nuxilia et officia multorum.
Succegsus fclix, potcntia e&t ; quia gi^iit pru-
dentio; vel buna: fortuns opinionem: uam facit ut
illum metuaut aut in illum confidant niulti.
.'Vffabilitas potentinm, est potentiae majoris ac-
quisitio ; quia gignit amicitiam.
Esistimatio prudciitiie in rebus gereudis, sive
pmris sive belli, potcntia est ; quia prudentibus
ree:endos nos pennittimus libcntius quam aliis.
Nobilitas est potentia, non ubique, sed iu civita-
tibas, iibi nobilibus iudulgeutur privilegia; quia in
his illonim cousistit poteutia.
Eloquentia poteutia est, quia prudeutia apparens.
Forma potcntia est ; est enim boni promisaio,
ideoque coDimendat liominem homiDibus ignotis.
Scientia poteutia est; scd par*'a; quia scientia
egregia rara est, nec pnunde appareiis nisi paucis-
fimis, ct in paucis rebus. Srientia^ cnim ca natura
est, ut esse intelhgi non possit, nisi ab iltis qui sunt
scientia prfediti.
/Vrtes, qiijp conducunt multum ad utilitatem pub-
licam, iMJtentia sunt ; ut artes muniendi, macbiuas
Rliaque instrumenta belli fabricandi; quiaad defen-
sionem et victuriam plurimnm conferunl.
PigTiitJis ri^ificat interdum valovem sive pre-
tium liomim», ucuih; tautum, quauti poteuti» ejua
70
DK HOMINB.
CAP. X. mtim aljqnis emere vellet. Mojor ergo vel tniiior
Or piJotii,. dig- ***'' proiit ab aliis wstimatur. Dux tnilituin egre-
idtair. ri hodon. giug^ pncsente rel immiiicntc hcUo, niagiii pn-tii
tst; iu pace iion tmiti. Jutlc\ poritus et iiitp^*ir
pretii iii puce miigni et^t ; non item in beUo. Noni
nt in rebus rjfiteris, ita etiam iii hominibns, non ex
vendentis, aed ex ementis arbitrio constituitur pre-
tiiun. Q.iiniitioiiiique quis scipsum a'Stimet, taiiti
tamcii est, ([iiaiiti u.-titimatur ub alii».
Muuife&tum fac-ere quanti aliquem ie^timemuB, id
ipsum est quod honorare et inhonorttre ; nempe,
magiii lestiraare est /lonorari- ; parvi, mhoHorare.
Di^nitaK autem pkTUiiiqur sigiiifieat, nnii »!sti-
matiouem (pia bomo, scd quacivit^is aliqutno mapii
sestimat, quando in illum vel imperium vel ma^is-
tratum. vel iiegotium publicuni quodcmique, vel
etiam tiomeii vcl titulum honoriii oausa eonfert.
Opem poscerc, bouorare est : quia poteutiam ag-
noscimu».
Obedire cst bonorarc; quia non parcmus niai illis
qui possnntprodesaevel offiMre. Dona alicui durc
magna, Ciit honorare ; quia potentia; agiutto est ;
et defensionis quavlam emptio. Sed par^-a dare,
inhonorare est ; quia similis elcemosynte v^\, »ignifi-
catquc eum, qui dat, illum existimare, cui datur,
etiam parvis itidigere. In promovendo bono alieuo
sedulum V9&c, etimii adulari, honorare est ; quin
sigiium cst quod protectioue vel auxilio iiidigcmus.
Loco cedere in re quacunquc cupita, honorare
est: quia coiife.ssio potcntije mnjoris.
Amoris vel metus indicia patefaoere, honorarc est.
In utroque enim cst confessio potcntiEC.
Ijaudare, magnificare, bcatum dieere, cst hono-
rare ; quia bonita*, iKjtcntia, ei. relicita.-* maxime
DH IIOMINB.
71
iestimautur. Comra, convitiari, irridere, miseres- cai*. x.
cere, iuiionorare est. ' ■ .. "
Quem nllnquimur cojisidernte, quem adimus de-"^t«i*rti««wr».
core liuuiiliter(|uc, liouuramus ; uam sigim ba'c b-uut
noleutU dispUccre. Coutra, temcre alloqui, ctiam
tmjiudeiitcr vul turpiter coram agere,iuhonorare est.
CrwlKn^, fidere, liouorantis est ; signum eaim est
poteutiam attrikueutts.
Cousilium alicujns vel sermonem qucmcunque
auscultare, hunoraiitiK cst: Hignum cnim cst pru-
dentiamvel iugeniiimvel cloqueiitiain nttril)uenti.s.
liiterea dormire, e\ire, iuterlot|ui, contrariura.
Ka facerc alicui quK pro signis honoris ipsc accl<
pic, vel ea qiia: lex aut cousuctudo honoriH sigua
Btatuit, honorantis est ; quia houurem ah aliis iUi
habitum coufirmat.
lu opioiotiibus conseutire, honorantis est; ut ju-
dicium et sapieutiam ejus comprobantiit. Dissentire,
coiitrarium est ; utpote erroris, vel si (Usstnitio sit
in inultis rcbus, stultitia; exprobratio.
Imitari, honorantii; est ; ut quGe eitt apprubatio
vehemeus.
Ilouorare quos quts honorat, bonurare ipsuw est;
iiempe judicii cjus approbatiu.
Opera aUcujus uti, iu capieudo cousibo vel iu
rcbiLt nrduis, honorantis e^t ; ut sapieutiie vel po-
tentiie cjus agnitio.
Atque ha;c honoris signa, tum in civitatibus tum
cxtra, juitiirulia smit. Iii civitatibus autcm, ubi is
rel iijqui hfibeutauthoritutemsignahonuriscoiisti-
toeodi quseeunque volunt, alii sunt honorandi modi.
Civita.s eivem honorat impertiendo titulum vel
pro^-inciam vel uegotium quodeuiique, sl iUud lio-
uoris signum esi;e coustituerit. MarducbiEum rex
n
OR HOMIXK.
CAV. X. Persia tunc hoijoravit, quaudu per urbem regioi
iH poiaiiu. aiit '""''i'" circumiluci ilhiui jussit a viro priticipe pro-
niuw.rtiiimofr. flamaute, Sic Jiet illi, qtwm rex htmore afficiet.
Contra. quod fieri jubel civitas coutumelia- causa,
coutMiHvHa e«f : ut qumido idem rex Pcrsitc cuidHm,
qui rei alicujus ttCTic gcRtJC ](rffimium petiit vcstc
regia amictum iiiccderc, quod rogavitconcessit, ad-
dendo quod vestem itbm geiieret ut regis scurra.
Fons euira honoris civilia est persona ci^itatis, de-
pcndctque a voUiutAte cjus, qui suromam habet in
clvitate potestatom. Itaqne honor civiHs tcmpo-
rarius cst, ut magi.stratus, minlsterium piiblicum,
tituhis; eC ahquibus iu locis tuuicfc et iM^uta picta:
qui auteui his oruautur, konorabiles sunt> atque
habentes gratise publicEe totidem signa ; gratia au-
tem pubHca putentia est.
Honorabilc eat, ]>os?essio, actio, vel qvuUitas qus-
cuuque, si argumcDtam sit poteutiee.
Itaquc honorari, amari, vel mctui a mnltis, hono-
rabile cst ; ut nif^ium potcutise.
Rcs prospenc, dum durantj lionorabiles sunt; ut
sigiuim favoris divini. Contra adversitas, contemp-
tibtlis. Divitiffi sunt honorabilrg ; sunt euim siguum
|H)tentiaJ. Magnanimitas, UberaUtas, spes, forti-
tudo, fiducia, honorabiles sunt ; oriuntur enim a
potcntiEe conscientia.
Id quod faciendum est, opportune, id est nec nimis
citn nee sero, deteriniimre, honorabiUi est ; quia
natum a coutcra|)tu difiicultatum et pcrictUarum uou
magnorura.
Actiones ounes scrmonesquc, qui naseunturvel
Vtdeiitiir nasirx a multa experientia, ycientia, judicio,
vel ingeiiio, honorabiles suut. Suntenim potcntifc.
Gra^itas, {|uatcuu8 oritur vel videtur ortn ab
DB HOMINK.
-3
BDimo negotiis (KTciipnto, honortibilis RSt ; qnia res cap. x.
gcrere potentiu est. Sin proccdat ab ipsius gravi- ]>, ".j, ^.
tatis affectatione, turpis esl. Gravitas enim iUa"'»^."»*'™^
prior siutilis cst tarclitati navis, quie lionarum mer-
cium onere tardc proocdit. 8ed gravitas illa po»-
terlor .similis es^t motui navis sola onastie sabnrra,
ne evertatur.
Ctarum esse, id est multis TOgnituin esse.propter
opes, ac-tiones, vel bonum quodL-mique, bonorabile
est ; ut signura potentiie propter quain cognoscitur.
Clari.s parentibus ortum ease, honorabile est ;
quia hujusmodi homines auxilia et amicos iiiajorum
suorum ad se faeile trnnsfennit.
Actiones, quu- oriuntur ab Eequitate,si cum damno
fi&ut, honorabtles suiit; ut tiigiia aniini tnagni.
Cupiditates divitianim ingentium et honorum
magiiornm; honorabiles snnt ; ut qufe si^a ±;unt
potentiie, quam is qui capic videtur sibi ea adipi»-
cendi possidere. Cupiditascoutrarerumexiguarum,
iUT|)i!t est.
Quo<i ad actionis bonorem attiuet, mo<lo actio
magna et ardua sit, et proinde magua: potentiie
argumentum, utrum jmta an injusta sit panim
refert. Cou&iatit eniua bouor iu solius potentiie
eustimatione. Itaque ethnici autiqiii, qui Oeos in
Trnubus aiiis adiilteria, ciedes, aUasque omgnas qni-
dem se<l injustos vel immunda.t actiones eoinmisisse
fnciunt, nnn illott, ut exuitimnvere, dehonestabant,
«cd valde bonnrabant. Rt propterea uibil in Jove
magis eelebrabant quam ejus adulteria : neque in
T^lercurio quam furta et fraudes; iu cujus laudibus
ab Horaero ponitur boc —
" \alii« inaiii^, <IU' mcdio Tmcto» dthanrdiu,
AriBCntuni rhiEbt fur itspeninuB abcgil.''
74
DK HOHINE.
CAP.x. Autequam magito! extitmnt civitates, iguominia
'•pfpwfirtt.-tit "^*'^ erat, sed potius honorifieum et negotii genus
lOiMt.rtiMMw.lppitiiiium, 81 qnis lerra vel mari jtriedoerat ; ut ex
liistoriis nutiquis manifestum cst, prscsertimGnccis.
Etiam hodic in hac nostra partc orbis terr»rum,
pugna &iu^i]ariij privatorum, quanquam illicita,
honorifica taraen est; ct erit, doncc excogitatae
(Vierint leges, quarum virtute fieri potest, ut qui ad
pufTuam ]»rovocat, viUfi, qui provocationi iiou re-
gpondet, honorandus videatur. Claod qui fieri
possit non video. Nam promptitudo nd pugnam
fortitudinisi signnm semper est, qua? in statu homi-
nuni naturali virtus maxima, si nonunica esl ; pug-
iiam autem recusare uon natura sed le^hus virtus
fit, ct legibus uatnra fortior est.
Tuuicae ct scuta incta ha^rcditaria, ubi adjuncta
hahent privilegia houorabilia ^iunt ; absque illits non
item. Potenriie eoim insignium talium cousistuut
in pririlegits, vel iii divitiis, atiave re qu«e in c^eri^
hominibus irque honoratur. Geuus lioc bonoris
vulgo dicta mbiHtas getithy ab antiquis (Jenuanis
videtur derivatn. Rcs cnim omnibus incognita est,
nisi quibus cogniti sunt mores Germnnorum. Xe-
que usqunm bodie in consuetudine sunt, nhi illi non
aliquundo habitavcnint. Griccornm vcterum duces
ad bcUum cveuntcs scutu quidera picta, sed mio
quisque arbitrio gcstarc cousucverunt ; pauperis et
gregarii militis erat scutura purum. Sed ad filios
uou transienuit scuta ut pars Useredltatis. Ronia-
Dorum famihis iusignia quidem erant sua, qufe ad
|)08teros suoa desceuderunt; uec tameii scuta, sed
iniagincs mnjonim siioruni. In Asin, AJrica, et
Amcrica tale nihil est. Proprium erat hoc ficr-
mauorum; a quibus iu Augliom, Galliam, Ilispa-
OE BOMINB.
75
niam, ot ItaJiam manavit, quo terapore magno nu- cap.x.
roirro iiut Romanis aut stbimet ipsiM iu his partibui! „ T~'„
muiicli occiaeutaubua muitavcnuit. «it^ <t i»*»».
G(5rmaiiia eiiim cum essot antiquitus, sicut csb-
teraj gentes, dlvi!!a inter ntimerum iugentem regu-
lonim exiguontm, sive potius patrum raognamm
fiuniliaruru, peqK-tuo inter se beliantium, reguli illi
iniLxime, ut cooperti armiK a militibus suis dipios-
cerentur, partim etiam oniamcnti cautta. amia sna
aut scuta aut tuuicam iraagine ornabaut abcujus
bf^tiffivelaliusrei; etiam visibilem notamaliquam
cassidi imiK>sueniut. Qufe omamcuta riivc insi^nia
armoram acl filios Buot! dfscendebant ; et quidem
ad Tiatu maximuni, sicut erant a patre ^estata ; ad
Cfcteroa autem cum Dota aliqua distiuctionis, qua-
j-lem priueeps familiie, id est Gennanicc, heraft,
constituelMit. Scd qnando liujusmodi familim eon-
juuctce fuemnt, ita ut raagna jam monarcliia facta
st,oft\cium hoc priticipis faniilite, scuta sive in-
^gnia oonstituendi, alii deuiandatum est. quem
nunc api>cliniit hcriildum. Atquc cx illonim regu-
Florom sobolc* orta est maxiuia et antiquissima, qua;
umtc est, in hac parte orbis nobilitas. Ge^tant
autem aut auimalia rapina et fortitudiue nota, uut
ciistra, vulla, tcla, ct cjusuiodi notas bcUi. Niliil
enim illis t»!m]»cmlius in prctio tanto erat qmmtum
virtUK bellica. Postt^a autem non solum rcgeSj sed
«tinm civitates populares exeuutibns in bellum vel
A helln redeuntibus, provocanda? vel remunerandre
virtutis causa, wnita diversimodo pirta conccssc-
runt. UuiK omnia in historiis antiquis, tum Grascis
tum Latiuis, ubi de Oennauomni gente et moribus
vrrba far-iutit, invcniri jKJssunt.
Honoris tituli, quale:> suut dux, comes, marcluu.
76
DE HOMINE.
c\p. X. baro, honorabiles sunt, iit qui signi6caiit qaiuitiim
"■■^" ~" eos sestimet is vel ilU, qui civitatis stiinmam hnbent
niuta.Mhonim.. [wtestatem. Tituli autcra illi fuemnt oiim minis-i
terii pnblici, et dprivati partim n Romanis, partinii
a (lennaais et GalliK. Dures enim eraiit, qui Ro-i
manonim exercitus dnxernnt : Corailes, qui comi-^
tabantur duces ; quibus etiom loca capta et pacata,
a redeinitibn^ tfnciltuji re^enda et tutanda relinque-
bantur ; Afarc/uonct eomites eraiit, qui regebant
bnperii liiuite^. Atque tituli f/ux, comes, marchiOf j
iu iinpcriiiin Romaiium introducti suut a cousuetu-j
dine mibtire Gernianica! oirca terapora Constantini
Magni. At baro Galiorum tituhis videtur csse, sig-
Difieatque magnum hominem, vel magnatem, qno-l
rum in negotii^ bellicis opera maxime utebauturj
reges. Dedueta autem videtur vox a Latiiia prr,
imde facilis est lapsus ad ber, et bar, quie Uiigim
Galloram idem signiticabat quod lAtine vir ; tnde
facilis erat trausitus ad bero et haro ; et inde fiebat
Oceroni vo.\ Lntina bcroncx, ct postea Gallica ha-
rones, vx IIis[>anica raronex. lltec et alia multa
dc his scripta invcnics a Johaime Seldeno iu libroj
de Tituli* Honoris. Progrediente tempore, propter ]
quonmdam borainnm potentiatii in regno .IngUfe
reipublicie ineouimodani, eessaiitibus aut nblatis
titulatorum horuin potenttis, tituU tandem in divites '
vel benc meritos ad uuUam oliam rem collati sunt>
quam nd dir^tinGrucndos civium ordines : fartique
Buut duccs, comites, marchiones, et barones loco-
rum, ubi nec impcTium uUum ueque agros habucrc.
Digiiitas etiam accipitur aliqtiaudo pro aptitu-
dine: ut dljrnus sil '\a imj>erio Vi-1 magi.«ftratu qui
idoneu» est, id cst. qui qualitatibns iltU maxime
pneditus est, qiue ad imperium ct nia^stratum ad-
UB IIOMINR.
77
muMstrauduni sunt necessaria; item digmis diviUis, cap. x.
qui scit ilUif bene uti. „' T~~t,
Dignu.4 ctiam dicitur unusquisque ejus rei quam iin»tr,#i bmum.
meretur. Mpritum autem digintos nunquara dici-
tur j nam distinguuntur eo quod raeritum praesap-
pouit jus ex promisso; dignita-s nou praesupponit
jas.
CAPUT XI.
D£ VARIETj\TE MORUM.
Per nioreit iiitelligo hoc loco, non comedendi, ves-
tiendi, salutandi ritus, aliaque moralia parva, quee
doceutur pueri ; sed Lumaui generis qualitate» illas,
quibu» pax cousenatur et civitatis statua confir-
matur.
Sciendum autem est vitse prffisentis felicitntem
non consistere lu tnLuquilUtate sive requie nnirai.
Fitth enim ultimns et ituvaHHM bonutn, de quibus
loquuDtur etliici vctcrvs, loeum iu pneseiitc vita
nullum habent. Ncque is, cujus cupiditatc^ ad linem
pen-encrunt, vivcre i>oiest, maj^is quani is nujua
sensus et niemoria iwrlerunt. FeHeitaM progressus
perpetuus est ab una ctipiditatc ad alteram ; et
adeptio priuris cupitl ad adeptionem posteriuris via
eiit. Causa hujus rei ettt, quoil ohjectum cupiditatis
humaiiEe non est ut eo semel ct quasi ad momcutum
temporis fniatur homo, sed ut frititionem suam
sccuram in futurum reddat. Itaque actionea volun-
tarite nou solum eo tendunt, ut bonum procurent,
scd etiam ut certum sibi in perpetuum faciaut. Sed
non eadi^m via umiiium pr<K!edunt actioucs, propter
78
UE IIOMINR.
iiMTiiin,
CAP. XI. diTersorum homiimm diversas passtionee; partim
etiam propter diiferentiam opiniontun, quas habent
diversi honiineR circa caii.satt, a quibuft res cnpita
sit producenda.
^imo ci^ loco pono, morcm omninm hominum i
esse, ut perpctuD atquc indesiucnter iiotcntJauifl
unam post aliam per omuem vitam perscquitutnr ; ~
non quod quis majorem sive intensiorem semper
speret, quam qna jam fruitnr, neque quod modica
potentia coutentus esse non posslt ; sed quod po-
tcntiam et bcnc vivendi fecultates prftsentes con-i
ser\'arc non possit, nisi acquirendo plura. Atque
hiuc est, quod r^yes. quonnn potcntia cst maxima,
ad eam tum domi legibus, tuni furis armis tutaiidam
se convertaot. Etiam quando hoc quoqiie recte^
aurcessit, cupiditas oritur alia uova, aut fanue auf
vohiptatum novanim.
Divitiarum, houorum, imperii, vel potentiffi cujus-j
cnnque cupiditas disponit hominem ad coutcutio-
ncm, inimicitia^, et bellum ; comjietitorem enim
iiiterfirerf, vincerc, et quomodoeunqiie r(r|>irl!irre,
competitori alteri ab obtinendum {[uod cupit \\a est.|
Laadis competitio venerationem pnxlucit anti-
quitatis. Nam qui vivunt, cum vivcntibuB non
cum mortnis eontendunt, et his plus justo tribuunt,
nt ab iltis demant.
Cupiditas otii et voluptatia disponit hominesad|
parfudum ])otenti{e alicui comniuni : quia propter
cupidttates illas, homines poteutiam, quaiu a isua
ipBorum industria sperare poterant, (lcrcliii(|utint.
Metus mortis violentee et vulucrum dtspoiiit
idcm, et propter causam eandem. Ilominos indigi
iidemquc fortes, nen sorte sun conlenti, etiam hoiio-
t\s miUtaris ambitiosi, dLspoauntur ud t^ella el sedi- ,
t)R HOMINR.
79
^
cxcitaiut&s, <^t ad caatta» eornm aleudos; cap. xi.
quia nme liis inilitariH gloria nuUa est. ita««taw«
Cupiditas scientinnini jfflcisque artium disjwniti
ftd parendiiin poteiitiie coniuiuiii; eontinet eiiini
fupiditatem otii, quod siue potentjse aiienae protec-
tionc halieri non potest.
Amor laudis disponit ad actiones Iaudal)iles,
qunlesplaritiine illis siint. qiinnim jndiriuni mapni-
facimiifi ; qnonim aiitcm jicrsonas, eonim etiiim
laQdei! gperoimus. Cupido fuma3 post mortem, idein
facit. Qufinquain enim pont mortt^m laudt^s liomi-
num noii scntimiis, ut qiia^ gaudia snrit ah incfFa-
bilibus gandiis absoqjta, vel ab indieibilibus dolori-
bus extincta ; vana tamen non est, quia ^uua pree-
risa per se placet, atque etiam insuper propter
bonum ad iMwteritatera inde redundaturum. Nam
etai hoc uesciant, imaginantur tamen ; quod autem
in sentiendo plaeet, placet etiam in inirt^inatione.
Majnraa paribnsbonnacccpiase, quamsperamus
po8«e retribuere, disponit ad odium sccretum, si-
mulqneamorem fictum; facit<iuehomiucm sJmilem
debit«ris, qui non est solvcndo ; nam talis prascii-
tiam creditoris odit, optatque illum tacitiui ibi esse,
ubi videri ampliiLs uon possit. Benetieia enim obU-
gant : obligatio autem ser^itudo est ; et obligatio
iiitiolubilis ser^-itudo perpetua. Servirc autem pari
odiosum est. Benefieia autein accepta ab eo, qiieni
ogiiowimmsuperiorem. dispoiiit ad amorem ; qitia
obligatio hiec depressio nova non est : etiam ac-
ceptatlo grata» quie oblignntem semper obligat,
hahetur ubiqne pro retributione, Beneficia acce-
pis.se ab sequali vel etiam ab inferiore, dum si^es est
retribuendi, disponit a*l amorem. Obligatio euim
mt honi lUuCui; unde oritur aliqmmdoiu beuefaci-
80
DB HOMINK.
CAP. XI.
mottita-
eado «tmidatiOy et certamea oumiam utilisairaum
et nobilissiinum, cum quis oltcrum bcaefacieiida]
auperabit, ubi victori sua placet victoria, et victo
ipsuiB certasse ultio est.
Lfesisse alium plus quam potest aut vult reparare, 1
disponit eum, qui leesit, ad odium Ifesi. Nam autj
ultionem cxpeotat vol veninm, quanim utraque est
odiosa.
Dainni ab alio mettis dispouit ad antieipationem
vel ad paraiidus socios. Nam ut quis vitse et liher'
tatis securus sit, via alia nulla ust.
Uui ingeniLs propriia diffidunt, melius disponun-]
tur in seditionihus ad rictoriam, quam ilti, qui sel
sapientes vel aatutos esse putant. Nara hi consiilere^l
illi, metuciitcs dectpi, ferirc priores amant. Quia
autem iit seditiimibus, bomiues quasi in proeinctu
prfelii semper sunt, bene iiiterse consentircct viri-
bns, quotiescunque possunt, uti, stmtagema melit
esit, quam quod facile a subtilitete ingenii nasc
potest.
Iu.iuis gloria, quac, nuUo innixa fundamento,
virtutum alieuarum quasi suanim iictio mera est
quos possidet, ad ostentationem, iion ad aggrcssic
nem urg^t ; quia, cum ad vera pericula vciitum est,"^
iiihil expectaut, pra:terquau ut vanitas ipuorum
detegatur. ^H
Inaubi gloria, qiia' pn» fundamento habet vel
adulatiouem olionim, vel actionem aliquam prsece-
dentem, prosperam quidem sed fortuilam, eos quos
possidet, ad inceptum quidem ocuit, in mcdiis au^|
tem periculis deserit. Itaque pallent, tremunt,"
fugiuntque, rita, quie reparari nou potest, prospiei-
eutcs potius, quam honori, quem resarciri aliqiu^
modo» mendacin fnrte, pos.se spemnl.
lo, ,
m
DR HOMINR.
81
Qoi vftlde sibi vitlpntnr ppriti rpnim politicoruin, cap. xi.
dBnxwiti ad ambitionem sunt. Quia huiusmodi " — ' '
p<>riti%, UIS1 lu uo^otus puuiieis, houor ptirit. Ita- ■<»riia>.
qne oratores eloqueutes fiicile ambitiosifiimt ; nam
elonuentia, tum sibimet ipsls, tuui aliiii Iwhetnr pro
sapientia.
Pusillanimitas cunctatorem fnnit, qui rerum ge-
raud.inuu tempora plerumcjue perdit; qmindo enim
dt-Ubcratuffl cst quautum pi-rmittit gerendffi rei
necessitiLS si quid facitn optiinum est noii appareat,
certum etit non multum interesse utrum hoc, an illo
modo feceris ; el per eoiise<|uens renim maguarum
occasiones, pensitaudu nugas, araittuntur.
Frugalitag, quuuquain iu homine privato virtus,
iUis, qnibuii ea ^reuda suut quae mnltonun homi-
Dum vire» simul poiiitulant, aptitudlnem adimit.
Cuuatum euim debilitat, qui nutriri et cousenari
pncmio debet.
Eloqucntia cum blandiloquentia amicos acquirit
qiubus confidatur ; quia illa ut sapientia apparet,
bttx', ut amor. IlHs ^i adjuugatur exi^timatiu mili-
tari», obcdicntiiim acquirit. Nam qualltate.s \Wm
dose priore» contni pericuhira nb ipso, posterior
contra periculum ab aliis cautio est.
I^oratio ctmi^arum diupouit, vel [Wtius cogit ad
consilium scquendum et authoritatcm aliurum.
Omne» euim, quorum interejtl veritatem scire, si
propriifi consiliis non acquiescant, alionmi, quos se
(wpicntiores esse putant nec cur tallerent videiit,
consilia scquuntur ncccssario.
Iguorarc quid verba proprie significent, sive quod
idem est, non powe recte intellipere, facit ut veri-
tatem et falH^itatem atquc ctiam verba iiibil signiii-
cautia ab aliena ^umanius uutlioritate. Neipie eiiim
VOL. Itl. (i
8S
ne iiOMiNB.
CAP. XI.
-
D* TnrirlAtD
ninnini
error, iieqiie coDtradictio verborum fiine perfecto
intellectu potest detcgi.
Ab eadem causa proficiseitur, ut sine studio et
intcUectu claro, distiiigui non possit inter uuam
actionein muUnnim hominiini, et pliires actiones
uniQs multitudini». Bxempli eausa, diirercntia
mngna est intcr actionem senatorum Romaiionira
omnium unam.cum InterficerciitCatilinam.et plurcs
Qftiones scnatorum illorum, qui interfccenmt Cae-
sarem. Itaque qui parum intelligunt verba, pro
actione popuU ssepenumero accipiunt octiones, cjubb
fiunt ab bouimum muLtitudinc, quanquam ab unius
fortc instigationc iiatie.
Igrnoratlo causarum et constitutionis primae juris,
squitatis, legis, et justitiie, fiicit ut liumines pro sua-
rum actionum rt^la sequantur consuetudinem et
exempla temporis praeteriti, putentque iiijiistnm
nihil aliud esse, quam quod puniri consuevit, justura-
que essc qnod allquando impune ftiit; qiinsi pneri,
qui boui et mali moris aliam regulain uullani ba-
beul, proetcr parentum ct uiagistrorum corrcctiones.
Pucri tainun sua rcgula cunst^inter scmper usi sunt;
homines autem adultt a consnettidine ad rationem,
et rursus a ratione ad consuetudinem, qnotles vo-
bint, per eontumaciam provocant, rationemque op-
pugnant, quotles ipsorum commoda nppugnat ratio.
Doctrina ergo jiisti et injusti perpetuo disputatur
tum scriptis tum armis ; doctrina autem lineamm
et fignranira non disputatnr. Quarc ? Quia in
doctriiia hac, qua;nam ait veritas, quia nnllius am-
bitioncm, lucrum, aut cupidiuem impedit, pauci
curant. Xam si propositio lirec Euclidis, tTcs an-
gnfi triangu/i tequaleJt mnt duohuH rectis, ntilitati
eorum, qui domiuabantur, contraria fbisset, non
IIK nOMINR.
8S
riubito quin illa, ni iioii di^piuata, i)Up|)re8sa Uunen cap, xi.
fiiisset.
Ab ignoratione cfiiisanim remotarum, fit iit eveii- mnnim.
tus oiniics imputeut homines rausis immetliatis et
inAtrumf^utalil)ut4 ; cauKas enim aliafl nulha ^ideiit.
Itaque qoaudocunque onerautur sere publico, iras
exoueranl in ptiblicauos, Id (--st ooiiduetore:^, exac-
torcs, aiiosquc rt-ditnum piiljlicorum ministros ;
iidemquer(;preheii.soribuspuhlici rcgiminis seseag-
gregant ; cumque crimini se immerserint, una cum
iUis authoritott-m iptiam supremum oppugnant, Tel
metu supplicii, vel quia ignosi-i pudet.
Iguoratio eausarum physicarum credulitatem gig-
nit, en uitque aliquando, ut ea credautur qu% ttuut
impossibilia. Nain qua; suiit, et qun: dou suiit ioi-
possibilia, uou omucs uonnit. Credulitas autcm,
quia maxima pars bominum in cougres^^ibus au^ul-
tari sibi amat, credulum meudacem plerumque facit.
Itaque ignorantia ipsa sine alia pra\itate hominem
non sohuii ad mcndncia orcdenda, sed ctinm ad
narranda, ot quaiidoquc ctiain ad c\cogibui(ht ap-
tnm reddit.
Futuri temporls snlicitudo ad caunarum invpsti-
gationem lioniines adijrit ; quia causaruni cognitio
renim pra:tcritarum rcbus prarscutibus lucem prsB-
ferre solet.
Camias cognoscendi amor hominem ab cffectus
cousideratione ad qnjereudam causam acuit, et nir-
Bos eausamcaus!c,etsicdeincep8,dDuec adcogitati-
ouem hane veuiatur,raM*flw ttliquam esscaternam,
sive (]ua prior utilla e&se potuit. Adeo ut, qui pro-
fundc iu rerum natiiralium contemplationcm se
tmmerserit, impossibile sit quin indc disponatur ad
credeiidum unum CBse Deum et «eternum, quanquam
G t
84
DE II0M1NB.
CAP. XI.
ideam naturie cliWnse aniino concipere non ])nssit.
Sicut enim homo, qui coecus nalus est, clsi audierit
dicciites nlios se ail ignem oftlefieri, dnpaturque ad
eundcm iguem ut ct ii»se calefiat ; facile cosnoscet
esse aliqnid co loco, a qtio i[}sti rnlefit, qucmque
homines igTiem vocant ; cni autem rei similis sit
ima^nari, aat ideam iprnis, qnaleni videntes habeiit,
haliere non poiest : ita homo, a contemplatione
ordinis rcrum visihilium, earundem causam aliquam
esse, qnem Dcum nppellant, ccrtns est ; nee tamea
iinaf^nem aut phnnl.'u>:nia ejus inde aliqiiod aiiimo
concipere potest,
Etiam, qui dc renim iinturalium cnusi» parum aut
nihil solHeiti sunt, iUis tamen metu» quidcm inest
ortus ah eo ipso, quod an sit potentia aliqua ueciiej'
qua juvari aut Isedi possunt, ignorant ; atque ab eol
metu proclives sunt ad suppositionem et fictioiicini
variavum poteutiarum invisiblHuni, metuiintque sxi
ipfiornm pliantasmata, invoeantque in rebus adver-]
sis, laudantqiie in prosperis, et facinnt denique l)eo3.
Atque inde faetum est ut homines a phant:ismatihus
Huis innumerabiUbns innumerahiles creaverint sibi
Deos. MetUB autem hie in\'isibiHnm semen ef
eju3, qnam quisque iii nfvpm rcligioNi'iii,w illis au-
tem qni diverse metuunt colunlque,«tf/«7'ii^//itf««»
vocaiit.
Rcligionis semen hoc, cum a pluribus animad-
versum fuerit, a qiiibusdam eultum et iii leges for-
matum est, opinionesque de i^usis renim futurarum
varise adinveQtte sunt, quihus putahant optiine fieri
pos:je, ut alii ser\-ire sihi inducerentnr.
4
DB HOMIN£.
85
CAPUT XII.
DB KELIGIONE.
CuM neqne signum nequn fnicCtis rcligionis nisi in
solo horaino nnimadversum sit, iionest duhitandum
quin religioi)i.s spmen in liumiue solo sit, cousistat-
qne in aliqua qualitntc, aut saUcm iu tUlquu ejus
gfrndu, homiui propria.
Primo auteoi, uaturie humanEe propriura est
eauBas iuvestig^are eveutuum quos videut, alii magis,
alii minus, sed omncs, quatenus possuut, caugas iu-
vestigant propriie fortuucc sive bonee sive malte.
Secundo, homincs omnes, si alicujus rei princi-
pinm \idcrini, concludunt statim oandcm rom cau-
sam liabuisse, qua; eflecit ut iuciperet eo temjiore
potius quam alio.
Tertio,brutorumanimantiumfeUcitasin fruitioue
consistit voluptatum sensualium, ut qu!c propter
tm"(iiiatera ingcnii cousequentiaruui depeiidentia-
rumqiie ordinem nonob8er\'ant: homo autem quie
causa quem cfTectum producit animadvertit, et qus
rc8 autcccstit, et quie cuusecuta ct>t, meuioria
teuet ; etiain quando {uiusanim verarnm iiitncius
est, cauAas supponit, qiias ipse imaj^iimtur vel sng-
gmint alii, quos seipso sapieatiores esse arbitratur.
Ah liis natiir^ humaiue proprietatibus nascitnr
FanKieias. Rerum entm omnium, quic hacicnus con-
tigerunt aut postea contingent, caiiMu: csse bomlncs
certo sciunt, conautihutique mala qu% nietuunt
nreere, ct bona (|ua! cupiuiit procuraru. tcmporis
Aituri goUicitudiufm perpetuom cvitarc impo^.sibile
CAP. \u.
86
DB HOMINB.
CAP. XII.
IV r"ligionf.
est. Uuusquitique ergo, maximc vcro is qui iu
futurum tempus maxime prospicit, similem Prome-
theo vitam agit. Nam ut Prometlieus, id est, Pro-:
videutia e\eeUeiis. Monti Cauca.so, unde satis longe
prospicerc erat, affixus, quotidie cor devorandum
aquihc pra^buit, ita ut ([uantum noctibus reficie-
batur, tnntundem iuterdin eonsumeretur ; ita cor
hominis in longitudinem nLtiiium pro^picientis, a
metu mortis, vel ogestatis, vcl calamitatum, vel
curis aliis mordacibus siue intermissiouc, praetcr-
qtmm in somiio, roditur.
Metus hic perpetuus, qui genus humauum in
causarum ipuorautia quasi in teuebris comitatur,
objeotuni habft ucpcssario nliquod. Cluia ergo fo
tunanim suarum cansam aliam bomiucsnoii vident,
nihil est quod acensare possunt prseter poteiitiam
aliquam et ugeHtem invisibUem. Atque hiuc for-
tasiie erut, quod Teterum poetamm aliquis Deos
primox a timore factos esse dixerit. Id quod de
diis, id eat, de multis Pthnicorum diis, vernm est.
Ag:nilin vero ituiri, aterni, injinifi, nmnipolenti»,
Dei nb iuvestigatioui; causarum, virtutum, opcra- i
tioiiumque corponim naturaltum, quam a curftH
futuri temporis, facilius derivari poluit. Nam qui
ab effectu quocnnque, quem viderit, ad causam ejus
proximam ratiocinaretur,et iudc ad illius causaecau-
sam proximam pniccdiTot, et in causarum deincc'
ordinem profundc se immer^eret, inveniret tandem,
pum vetcnnn philosopbonim saniorlbns, uiucum
ense priinum motorem, id est. unieam et »teniniii
renim onmiQm causam, quam appellant omn
Demn ; atquc hoc sine omid fortunarum suaru
cogitatione, qiianim sollicitudo et mctum gifiniit
ub inquisLtione cnusnrum uaturalinm animum aver-
i
m,H
im"
.111 j
DE HOMINE.
87
Pb fsLiguaie.
tit, simulque tot Deonim tiiigeiidorum occasionem cap.xii.
preebet, fiuot suut fere qui eos (inguat.
Quod fid Deoruin matcriam sive aubstantiam
attiiiet, cogitare aliam vix |>otuere qunin quoJem
putaveniut esse suht^taiitiam aiiimie tiumauec. Aiii-
meeautem bumausesubstautiaiu talcm csse arbitrati
sunt, qualia est liomiuis vel allorum cur|)oruin iii
soinni» vel spcculo appari-iitiutn species j ([uam iiihil
es8« aiiud pra:ter phaiita.sraa nescieutes, substau-
tiam realem esse crediderunt, sed tenuem et prop-
lerefl eain spiritum vocabaiit. Sunt autem ^piritus
eorponi teiuiissima. Talcs fticre etbuicorumflj^*7i/f«
invisihiles, ulmirum Dii et Dxmones. Sed quia
modo ap])arere modo evaneacere .solebaut more
pfaaiitn.smatum, .sperrra et umbras quam spiritus et
gubstautiJLs nominare raaluerunt ; eorpora tamen
easu piitubaut. Quud uutem res cadem et «piritM
sit et iacorpurra, intelli^i iion potest; spirituii viiim
loco et iigura, id est, tcnniuis et magnitudine Kua
aliqna determinatur ; et proindc corpus est, utcun-
que tenue et insensile : illi igitur, qui mcditJitione
propria iu cuguitioucm veuerunt uiiius infiuiti om-
uipotButis et eetcnii Dci, malucruut illum supra
intellpctiim nostnun incoinpreben.sibilpmque esse
confiteri, quain uaturani eJH.s per Kpiritam iuror-
poreum, pra:tcr Scripturs autboritatem, definire,
et dciude coutiteri dcfinitionem iUam non essc in-
tclliifibilem. Scd Deum es.se spiritum iueorporcum
dix,t:-runt fortasse uon dogmatice, ut naturam divi-
nam per ea verba compreheudereut, aed ex inten-
tioue pia Deum aitribut» alicjuo konorandi, quod
(sirporimi vi^jibitium crasttitudiucm oinaem a Deo
reiuovcret.
Odnde, qua via iiivisibilia iiJa agentia efiecius
ftS
OU IIOMINE.
CAP.XII.
8UOS produxenint, id est, quibiis causis secundis
utctxkiitur, ii, qui quitl sit ratitam exse uesoiuut, id
cst. mfucima pars hominum, pcnitus ignombant;
neque aliter eonjieere iHituerunt qunm ex olwerva-
tioue et memoria ordiuis, quo tempon* prieterito
una res aliam anteeessit vel consequuta cst, quan-
quam nullam inter antecedentia ct subsequentia
connectioneni viderint. Itaque a similibua praete-
ritis similia expectabant futura.fiperabamque bouam
aut malam fortuiiam ab illis rebus quse uihil omnino
speratLs coutribucbaiit. Sic AtbcTiicnses, propter
ri's ad Naupactiim a Phorinioiic contm Lncedee-
monios bene gestas, illo mortuo, alium clcgerunt
Phormionem ; item Komani, propter res in Africa
contra Auiiibalem felieiler gestas a Sci])io»c, in
eadem .\frica imperaloreni elegenint contra Cse-
sarem alium Scipionem : ambo iufeliciter. Idcm
aliis locis et temporibus factitatum cst. Fortuuam
siiam alii, post duos vel tres rasus similes, personie
alicui astanti vcl fortunato iiifortiiniitavc loco Iri-
bueruut. .\Iii verbis quibut-dam prolatis, quas iu-
eantationcs voraiit, tantani virtutem ascribunt, ut
paiiem iii hominem, quidlibet in quodUbet mutari
possp putent.
Tertio, culh^is, qui potentiis invisibilibus, dictante
sola luitura, exhiberi pntest, nlius non est quam quo
homines superiores suos colere coiisnevenmt ;
nempe sis:na honnris et reverentije, iit dona, preces,
gratiae, submissio, aUoquia ct gestus dct-ori, ct hu-
jusmodi alia. Nara saciificia cnicnta lUctameu
natariu uon sunt, ut quie ab iuitio ad sacriticaton»
aleiutos a civitatibus iustituta craut. Neque cuUos
uatundis vidi-tiir i-sse jui-jiirandum, quia extra sta-
tuin civilcm juramento uon est locus. Uatio natu-
DE HOMINE.
89
UcwUgMSA
raii» caltus alios qiiam quos dixi noii su^erit, fed cap. xii.
(iuicquifl ultra est, legibus reUnquit singularoin
civitjitiim.
Pofitrcmn, qiiod ad modum attinct, quo agpntia
hiec invisihilia liomiiiihus pneterita, futur», pros-
peraet adversa itidleaut, uatura nihil dictat. Itaque
futura ex prait^ritis conjideutes, siniile ejus, quod
eflfectum aliqufin aliquotifs aiitcvLTtit, pro prog-
nostieo halH-ut effectus similis scquuturi.
In bi& autem quatuor rebus, metu spiritaum»
i^orautia causarum secuudarum, cultu corum quee
timent. et sumptioue fortuitoruni pro proguosticis,
ooiisistit rL-hgiuiiis semvii naturalc, quod per homi-
uum|>haiitasiait,judicia,passionesctconsiUadiversa,
adeo divcrsas pro^tuxit ceremoniaR, ut qus lege in
uua civitale couiprobaiitur, iii alia deridpantur.
8einiua autein hxc a duobushoiniiuim generibus
culturam uacta sunt. IVimum ^uus c-st eurum,
qui sLTuiidum suas ipsurum phautasias religionum
anthores cxtitcruut. Alterum eorum, quibus ab
ipsMi Deo prfficepta et priescripta religio fuit. lltro-
ruinquc autcm cousUium erat iuitiutus suos sibi
re<hk>rc obediciitiores. Illonim rcli^o pars poU-
tiear; horum politira par» religionis c»l, et pro^cepta
coiitinct, qualia illis couvcniunt qwi iti civitatcm
Oei adintttuntur. lllonim religionp& a legislatoribus
g-eutiuin, horum religio ab Ahraliamo, Mose, et
jeiiu Christo, qui regtii ctelorura leges uoe docae-
niiit, instituta est.
UiKid ad ageutium invit<lhiUiim noiniua attinet,
Dtfail fiSty »\ mudo iiomen habcat, quod ab ethnicis
aliquihus pru deo aut (heinouc hubitum non sit ;
ueque rcs aut hjcus, quem iion ab aUquo spiritu
aiilumtum, Imbitatuio, sive occupatimi tin\eriut
aliqui.
90
UE HOMINE.
CAP. XII.
])« MiligiMia-
Mundi matcria infomm deus habcbatnr, dictus
ChaoR. (IcBlum, teira, ooranus, planeta;, iguis, venti,
totidem dii. Viri, fitinina>, avos, crooodilus, vitulng,]
caiiLS, ancriiip, pomirn, CEejJC, deificata. Omnia fer€
loca daemunibus pleiia eraut; campc*8tria Pauibas
Paniscis; silvae Faunis ct Kyinphis. Omjiis fluvii
et fons deemoncm habebat co^omeu ; unaqusque
domua siium larem ; unusquisque homo suum ge-
nium. Plcuum crat diemouibus iuferuum ; larv^f ,
lcmures, umbne mortuorum omuibus fere locia.^
Tltiam aocidciitibus divinitatem attribuerunt, tcir
pla aedificarunt, nt ti^mpori, dici, nocti, paci, con-^
cordise, amori, coutentioni, victorise, virtxiti, honori,
Banitati. rubigiui, febri ; qua;, cum optareut aut
metuerent, invocabant quasi impcndentes capitibus |
deos, Etiam ingenia propria invocabant, nomine
Musanim; ignorantiam propriam, nomine Fortume;
luxurinm propriam, notuiue Cupidiuis; iram pro- [
priam, iiomiuc Furiaruui; piidenda pnipria, uomine
Priapi ; proprias denique poUutioues incubis et suc-
cubis imputaverunt. Adeo nt nihil esset, de quo
ut dc> persf^na poetn loqui potuit, quod ab Ulis aut
deus aut daemon non crederetur. ^M
lidem religionis geutium authores, cum religionig
fundnmciituin nninmdvertissent csse can&arum igna-_
rationem, et inde inuatum hominibns morein fur-S
tunas Kuas causis adscribendi niliil ad effectum atti-
ncutibus, obtrudere ignonuitibus uusi suut pro
causis sccuudii^ secuudos quosdimi ct ministrantes
deos, fccuuditatcmVeueri, artes ApolHm, ingeninm
Mercurio, veutos jiiolo, aliosque eifectus diis alii
ascribentcs. Adeo ut quot sunt rerum ageudarui
geuera, tot ferc veteres etlmici habucn^ dcos.
Etiam ad cultum divinum quem natiira dictat
DE HOMINE.
9\
t>v nlv^iotm.
Dcinpv oblationes, preces. jfratiarum actiones, cjctc- cap. xii.
rasque antedictos, iideni authores imaginum tum
pictarum et sculptarum, tum fugarum adorationes
addidere, co iiiu- ut pnpulut!, id cst, iguoraiitium
luLtitudo, dvvH ipso» in istis imaginilinH habitarc
dstimarct, et agris, teniplis, rcditibus et sacerdo-
tibtis doiiaret ; qu^ omuia saoni habebantur, id est,
solius sflperdotis commodo dci^tinata, ut caveruje,
loci, sylvie, montes, insula; integne qure illis conse-
cmtie erant. Diis nutero uttis non modo vnrias
formas, ut hominum, bestiamni, monstronmi, sed
etiam oinne ^uus passionum ct fncnltatum carna-
lium, ut scxum, sfrmoucm. cupidinem,gcuerationem
(gencratiouum nou luodo mixtioue inter se deo-
mm, unde dii, sed etiam mixtione deoruu) cura
homiuibus, tmde hybridfe orti, ut Hercules et Bac-
chus) iittribuerunt. Etiam eosdem deos adultcros,
fraiidulcntos, ftircs, omnibnsquc aliis vitiis conspur-
catos facicbant, natis a potentia et qufle leges huma-
nas (Mtius quam lionorem videntur violare.
Postreino, ad prognosiica futuri, quie pneter ex-
perientiam prteteriti uaturaliter nulla sunt, neque
supematuraUter praeter revelationem divinam, iidem
aiitliores reli^^ionnm ethnirarnui, fabulas excogi-
tante» ct rulloquia ciini diis i^itniilantc^, innuuiera
addideruntgcueradiviuatiunum,homiuibu&qucper-
wia-scnmt pnccognituros se fortuiias suas ex respoii-
8ipal>snrdisvel nmbiguis sacerdotumin Delphis.Dclo,
tdii^fue locis propter oraoula eelebribus; responsis,
qua; ad eventus coutrarios accommodarj possent
propter nmbiguitatem, vel propter mentctn vatis
a rajKiribus pertiu-batani (id quod in locis caver-
iinHis mimbile non e>t) absurdls ; vel cx foliis Sybi|.
larum. qtianim libri aliquot a eivitntc ilomaiui,
»2
UR UOMINB.
rAP.sit. quauquain libri,qui eo nomtne nunc extant, viden-
Diiduinw! *"'" suljsequetitttira tetiipontm figmpntum cssd, |>i^
vatieiniis habiti suiit ; vel cx hominnm mente cap-
tonim dcliriis, qui dicebalur euthusiasinus. Haec
omnia thcotiiautiu dici pos^suut. Dciodc, futura \>t«-
dicebant ex aspeotibus stellanim, qua; honiseopia
erat ; vel ex suu cujuKquo metu vel spe, quod
pra-sagium et tUumomautia appellaljatnr ; vel es
pnsdictionibus sagaruni, quam propter ticta cuni
mortuis coioquia, necromantiam dicebaut ; rel ex
volatu aut pastu avimn, quod erat augurium ; vel ex
animalium paisorum extis, quic amspicina erat ;
etiani ex qnolibet somiiio, ex croeitatioiie corvorum,
ex lineaiueuti!; vultus et maiiuum, ex qualibet voce
fortuita, ex (|Uolibet iiisolito aecideule. Adeo faeile
est, cujus ij^^iorantiain molliter tractare didiceris,
quoeuiiquu velis ducerc.
E\iiidalores ergo cintatiim et It^islatores gentium
primi, quibus populum in obeflientia eontinere con-
tjilium eratj sedulo providennit, primo, ut pnecepta
religiouis uou ab ipsorum ingeuio, sed ab ulicujus
dei vel deemonis dietamiiie populus profceta essc erc-
deret,Tcl scipsos mcliori!; natnra; homiiics pfisc quam
cicteros, eo line ut leges suas libcntiiis acciperent,
Sic Niima Pompilius religionis llomauie oerenioiuu&
nymph^ Egerije, Mahometes religiouem suam Spi-
rituiSancto apparenti iu forma oolumbje, impntavit.
Sic PeruviK rex primus se et uxorem suam a sole
geuitoaessejactitavit. ttecundo, nt crederent, qase
legibus vetita erant, eadem omuia diis sais displi-
citura esse. Tertio, ut cereraoniis rite accurateque
])eractis plftcari deos, neglectis irritari crederciiti
adcmpie belloniin ea«us Hdverso*', pcyteji, terrajrao-
tus, singulariuinquc calamitates cultui ucglecto aut
nn HOMINK.
93
ceremomfB alicui prsetermissffi imputareiit. Quam- cap. xii.
qiiam autem npnd Roraanos veteres eanegarfc, quffi ,^7^^^^*
de ^udiLs et pwnis post hane vitam a poetis scripta
eraiit, uou proliiberenir, et multi magni gravissi-
miquo virl ea piibliee dffidcreiit, fides tftmeii illa
roagis quam coiitraria scinpiT alebatur.
Pcr haK .'iimilei^que iii!>t)tntiones, ad fincin suuin,
nenipe iracem ciritjitis, hoc saltera obtinnemnt, ut
populu» calamitates suas errori alicui vel neglectui
in af^dis sacris, vel propriis lc^ura transgressioni-
bus Httribueus, niiuus (•ontra rectores suos iucita-
retur, ludis pompisqiie diemm festomm oontetitus.
Itaque, nc statnin conturlmret, nuUa re pnctcr dies
festos et ])anem indigcbant. Oiunem igitur religio-
nem Komaui, tenraniin fere omuiura doinini, qufe
non habcbat ntiquid iu sc regimiin civili contrarium,
lacile tolerabant ; ne<pie ullius gentis ivUfriouem
Romaevetitam esse le^ninsprajterquamJudieomm,
qui, cum essent jamdudtmt sub rcgmim l)ei, mor-
Litali regt obedireillicitum essc credideninl. Piitet
ergo religiouem apud ethuicos polltioe sua: partem
ftiisse.
Ubi vero per revelationem superaaturalem plan-
tavit relijrtnnem Deus, ibi etiani rcfrnum sibi con-
didit peculiare ; subditisqne suis leges dedit, non
modo circa ofiicia eonnn erga seipsum, sed etiam
erga se invicem. Manifcstum crgo c«t in reguo
Dei politiam et lcj^iti civiles omnes reliifionis |>aitem
esse ; ideoquc distinctioncm dominii temporalis et
8pirituali!< in reguo l)ei nxdlam fuisse. Deus ter-
rarum qnidem orauium rex est ; nil tamen prohibet
quiu geutis alicnjus pecnliari modo rex esse possit ;
nulla eiiim istic inconp;mitas cst. Totius exercitus
imi*rator, pcculiarem tamcn sihi habcre potcst co-
94
IIK nOMINK.
'CAP. XII
* • ■
Ot
hortem aut centuriam. Sed de regno Dei tum per
pactum, tum p«r naturam fusius dicetur infra.
A conntitutione relipionum apparet etiam mo-
dus, quo rumis in principia sua prima resoU^untur,
nem|)e in agnitiotu-m divinJtntis si^-e potenti% su-
penittturalis simplicitcr ; i\us: a^iitio iiunquam ita
aboleri potest, qujn inde novtc religioucs, si cultores
accesserint idonei, genninatura* siut.
Cum euim religio omnis Ibrmata ab initio fiindata
sit in fidequam habet uni alicui persons multitudo
hominuin, quain ptrsonam nou modo virum sapi-
entem esse et benfirolui», scd ctiam muctum, et eui
Dcus votuutatem suain t^uperiiaturali modo dignatus
sit reretare : ueeessario sequitur, tunc t|aaDdo aii-
tistitum rcUgionis aut saptentta aut henetohntia
aut sanctitax suspecta sit, aut reve/ationis indici um
omne deest, ut rcligio, quam sustentatam vcHent,
ni.si gLidius civili» proliibeat, rejiciatar.
Exiatimatio mpientite \\\ doctorlbus tollitur quo-
ties credi jubent coiitnidictorio. Sciuiit ciiim om-
nes, etiam indocti qiii qiiiil sit contnidiotio ucseiuut,
in contradictoriis alterum esse fklsum. Itaque
utrumque credi vclle indicium est ignoranti?e, om-
nemque eorum doetrinam suspectara reddit. Cluan-
quam cuim vera esse possunt (juie suut supra
rationem naturalem, lerumtamen eontra rationem
nihil esi.
Exi.stimatin »anetitatis tollitur fariendo dicendo-
vpca qujB doctorem, quie riocet, ipsuui non credere
mdicaut. Atque facta et dicta tulia, quia pro-
cedcutes iu via religionis procidcrc aut titubare
cogunt, Rcantiala dicuntur, qualia sunt injustitia,
orudelitas, hypocrisia, avaritia, luxuria, etc. Si quis
cnim ea quotidie faciat, qme ab his exui^imt radi-
DR MOMINK.
96
DtMUttfanc*
cibus, quis potentias invisibiles illns metuendas esse cap. xii.j
credet, quibus ille alios terrere vellet?
Rxistimatio henerolenthc tollitur, quaiido nou
gregis, scd sna bona qna-nint, id cst, qufuido cro-
deiida pra'dicaiit qiue credi sibi, soUb vcI maxime,
utilici suDt ad potestatem vel divitias comparandas.
A quibus eaim rebus cuique bonum nascitur, eas res
njrere cemebitur non alionim, sed sui ip>^ius causu.
Postrcmo, quia unicum est revelationis di^inje
testimouiuu opcratio miracidonmi, si quis, pricter
reltgiouis receptse articulos, articulos novos iatro-
ducere conabitnr sine miniculo edito, fides illi, prae-
ter eam quam faciunt civitalls Icf^s et coiisuetudi-
nes vel sanetitAs fere miraculosa, iiulla habebttur.
Sicut enim in rcbns naturalibus vir pnidens ai^-
meiita naturalia, ita in superrmturalibus signa
supeniaturaJia jmstulat.
Dcficientis fidei causie modo dictx in sequenti-
hv» exemplis perspicue apparebuut. Moses, qui
populura isracliticum eduxerat ex vtlaypto, dies
tantum quadrn^inta aberat, cum populuK ille pcr
seditionem, rcHcto vero Deo qui paulo autc ip^js a
Her\'itutc cxemerat, fabricatoquc vitulo aureo, in
idololatriain i^Egvptiorum rclaluTcritar. Rursus
postquam Moses, Aaron, et gencratio illa, qute mag-
nalia Dei liderat in deserto, mortni essent, surrexit
(Jud. ii. II) generatio nova quic scnnvit Raal.
Itaqnc miraculis dRficicntihus, defecit fides.
Sainuelis filii a |wtre judiees iu Uersabe consti-
tuti (1 i^ain. viii.), quia iujnste judicavenuit et do-
tia accepcruDt. populu» Israeliticus, rejeeto regno
Dei, n-gem more ^ntium poposrenint. lUique
defieicnte rectorum sanrtitate, una defecit fides
{lopuli. Etiam quod ad Evaugelii pr»di«itioueui
9G
DB JIOMINR.
rcAP.xii. primam oracula \wt impcrium Romftiium omuia
sUuerunt, numerusque Christianomm quotidie et
mirabiliter iiugcretur, masma e\ parte tribui potest
sncerdotum nvaritiie, spurcitiei, ficti?que vaticiniU,
vel ad promcreudtB reges, vel nc nihil praiUicere
vitlen>iitur, ainbis^is. Nec niultum disiiiinili de
rausa (^cdesice Romatiffi apuJ Ai)gloR nonnuIloHque
alios popiilos eiionuis poiestas tandem suppressa
est ; cepsante scilicet pastornm sanctitate, popnli
ceasavit fides.
Radem eeclesia, introdncta in religionem philn-
sophlu Aristotelis, iiinumeras inde contexuenmt
Scholastiei doctrinas sibi iiivicem repugiianti^s ct
eontradictorias, clericonim uon uiodo iguornutiam,
sed etiam fraudulentiam rietegeiites. Quec causa
altcra erut, quare popuhis illorum jiipum excuteret,
priiicipibuii partim vuleutibus, ut iii Anglia, parlini
prohibere non valentiUus, ut in Gallia.
Postremo, inter articulos fidt!!, «{uos ad salutem
necessarios deelamvlt ecclesia Roniana, adeo multi
ad Pftpre et snorum in dominiis alionim principuia
hahitantium sulKlitorum Rpiritualium emolumentum
niauifestc tendunt. ut nisi illonim mutua obstaret
lemulatio, uou ininus farlle esset principibus qni-
buseuuquepotestatem illam etiam siiie bello ejieere,
quam cx AngUa ejtHita fnit. Quis enim, cnjus
bono creditur regis authoritatcm, iiisi ab cpiscopo
coronatiia sit, a ChriHto non esse, (causain ccre-
mouise illius in coronandis re^ibus), nou auimad-
vertit ? Regi, si sacerdos fiat, uxorem ducere non
licere r Utrum rex in legitimo matrimonio natus
sit, judieaudum esse a cnria Ilomflnn ; subditos
regis Christiani ab ohodientia civili absolvi possse,
si hiercticas sit rex ? Rrgem (ut Chilpcricus rex
DB noMlNK.
97
1>K nJlinnnii.
Galliae) re^oprivari posBu? Gericos et regulares cap. xii.
ii) cnusa criminis a coguitiouc civili cxemptos esse ?
lndiilseiitiw, missie privatw, alinqiu; multa populo
Sud salutcu) uou necessaria, quo teudaut, ct quan-
lam tu\ extiuguciidam fidem, etiam vivacissimaiu,
vim liabeant, nisi a potefftate civili et conBuetu-
dine foveretur, ucmo eKt qui non intelligit. Itaque
mutatiouurn in religinuibus unam videor mihi cau-
satn ast^iguare \Mys»e, ingratos sacerdotes.
CAPUT XIII.
DE COSDITIONE OBNERIS (tl!MANt, QUANTtlSr ATTtNET
AD PELIClT.»TIi.M PB.TiSENTIS VITJC.
TuM corporis timi auiiu» facultatibus adeo aequales
tnter »e produxit uatura homtDcs, ut quamvis alil
aliiti viribus aut ingcuio prce^tcnt, si tamen omnia
simul considcrcutur,difi{:rciitia tanta nou est «t pro-
mittere sibi commudi quicquam poi^sit uuus, quod
oUus sperarc ;eque uon potest. tiuod attitiet ad
vim curiK>reau, raro iuveuias homiuem ita iml)ceil-
lum, ut forti.ssimum uou possit intcrBrere vel dolo,
vel eoujttuctione cum aliis quibus periculum est
commune. Quod autem attinet ad facultates animi,
(Terborum artibus, id est, scienttarum regulis gcne-
rniibiis exceptis, quas pauci et in rebus paucissirais
possident, «t quje nec uohlscura nata" sint, iiec a
prudciitia sinc studio acquisitte), inajorcm adhuc
invciiio acqualitatem. Prudcutia cuim omnis ab
experientia cst, ct omnihus aequali tem]M)re in iis
rebu.", quibus nnimum lequaliter applicaut, pcqua-
liter tribuitur a uatura. Id vero, qiiod Kqualitatcm
TOL. iti. a
98
DR HOMINK.
'cAP. xiii. hujusinodi dubiam videri facit, opitiio tatituin est
^ r~' corum «ui plas iusto se festiinaut. Nara fere uuus-
iRin»hium>i. qui.sque sapieiitiorem se csse credit multo quani est
«diciiriiiUMi quilibct e vulgo, id est, quam est allus quit:aiique
prMMii. nt». ppjgtjjr pau(;os t|uns prtipter faniani vel propter con-
sensum cum ipso solet admirari. Ea cuim est d&-
tura homiuis, ut quauquam uUum aliquem seipso
eloquentiorem vel eruditiorcni cs^t.- <!onfitcatur, pru-
dfntiorein taineii esse qucmquam noii conccdct.
Ingenium enim proprium a propinquo, alienom a
lotigiuquu qui&que spectat. Ingeniorum atttetn
tet|ualitati!t argumentum, quantuni ad prfesens lii-
stitutum attiuet, maximum et>tj quod uuusquiisquc
Ruo contentus est.
Ab ffiqualitnte iiatnrBe, oritur unicnique ea, quie
cupit, acquirendi spes. Quoties ergo duo idem
cupiunt, quo frui ambo non poi^&uut, altcr attcriuii
hosti» Jit, ct ad fiiiem sibi propositum, quie est coo-
servatio propria, alter alterum conatur subju^re
vel interficere. Itaque cni animus estvicinum ag-
^redientii, si nihil sit quo deterreatur prseter vim
unius hominis, quoties umis aliquis agrum paulo
commodiorem possldcrit, conseverit, plnntaverit,vel
inre(Ufieaveril, expectaudi sunt alii viribus ooujuuc-
tis parati, non modo laboris ejus omnem fructum,
sed ctiam vitam Tel Ubertatem subhituri, idem rur-
5U8 pa.^ssuri ipsi a se fortioribas.
!n tanto et mutuo hoininnm metu, secnritatis
viam meliorem habet neino anticipatioue ; nempc
ut unu.squisque vi ct dolo eetero.s omnes taradiu
subiicere sibi conetur, quamdin nlios esse, a quibus
sibi cavendum esset, viderit. Neque hoc majus est
quam et con.^r\''atio sua postulat, et ab omnibus
eonccdi solct Quoni&m enim sunt qui animi et
•
DS HOMINR.
99
glorias causa universum terrarum orbem superare cap. xiii.
velleiit, nisi alii, alioriui modieis contenti fiiiibus, po- " ' '
tentiaiu suam alios luvadeudo aup!rcnt, sed taiitum- wnch. bumuii.
mo4o se et sua (U-feudcrc couarcutur, subsistcre diu Khiiucbi '
nonpoftsent. Ituquedominiincquisitioper vim uni-'"**™'"'*'*
cuique, ut ad cous<*rvationem propriam necessaria,
coQCcdi debet.
Pfffiterea, in con^ressibus, ubi potentin nulla eat
qoae omncs coereere possit, voluptas nulla, scd con-
Ira molestia per Jiatumni esset. tlniLsqHifique enim
tanti a cffiteris fieri vellet, quanti ipse sese sestimat,
et ad ai^um omne neglectiouis couatiir, qtiantum
audet, id eitt, ubi nulla extat potentia communts,
qiiautum ud mutuas «edcs sufficit, ulcisci ; scilicet,
ut alteri ab altcns majorem sut lestimutioDem a
spectantibus exemplo idtionis estorqueant.
Itaque in natura bumaiiQ siniultatum inveniiuitur
tres pnecipuie causa;, compelitio, HefeHsio,gloria :
quamm prima ad duminium, sccunda ad seirnrita-
tem, tcrtia ad famam spectat. A primaest, qnod de
lucro; a secnnda, quod de salute; a tertia, quod
tle nugis pugnttur, nimirum, de verbo, de risu, de
opinioue, de omni signo parvipendii sive ipsorum,
«ve cognatonim, amicorum, patriae, professionis,
vel nomiiiis.
Manifestum igitur est, quamdiu nulla est potentia
cwrclva, tamdin conditiouem boininum eutn esse
qnam dixi belhim essc uniuscujusquc rontraunum-
..qveinque. Oonsistit eniin imtuni belli, non in pugna,
Ised in tractu aliquo temporis, quo durnnte volnntaa
ormis decertandi est manifesta. Itaque in natura
^IU, sicut in natura tempestatum, considerandum
cst tempus. Nam ut unus iniber non denominnt
tempestatem humidam ; itt neque pagna quaelibet
B s
100
DB HOMINR.
■ CAP. XIII. dcnominat beUum. Tempus aut«m bello vacuum,
"""r ■ pax est.
d>b'>in«ii, Quicquid erjro bello omnium contra onmes na-
'mii wiriwim. turalitcr adhacret, idem conditionein houiinuin, sinc
pr-<r>iti> «t> ^jj^ .secHritatt^ qiium qua: a cujusquc roborc ct iu-
genio expcctari potest, necessario comitatur. lu
conditloue autcm tali locus industriae nuUus est, quia
nuIiuK fructus. NuUus ergo terrae c\ittiis, uuUa na-
vigiitio, lediHcia couimoda iiulla, instrumeuta quibus
quse majoribus iudigeut viribus moveantur uuUa,
faciei tcUuris cognitio nuUa, temponim computatio
uuUa, uuUie artes nequc socictas ; sed quod gravis-
simum est, mortis violciitie metus et perieulum per-
petunm, vitaque liominum solitaria, iudiga, briita,
ct brevis.
lUis, qui IiEec non pcnKitaverunt, mirum fortaasc
■ videbitur, naturam honiiues dissociavisse et ad inu-
tuaiii ca^dem aptos produxlsse ; et tameu hoc per-
spictic illatum est ex uatura pHSsiouum, ut pneterea
cxperii-ntiffi conscntam-um. Co^ta enira, quando
iter ingrederis, cur comitcs quaeris, arma gestas?
Quando dormitum is, fores claudis, arcas obseras,
idque legibu8 et nunistris annatis ad orauem vio-
lcntiam ulciscendam paratis, qualem habeas opini-
oiiem de concinbus, de vicinis, et de domesticis ?
Nonne cnutcla i-^^tn tua ^nus humannm «Tque accu-
sas atque ego f Neutri uaturam accusaraus. Pa.s-
Kioues buminum peccata non .suut, neque quic iiidc
oriuntur actiuuc:!, quamdiu qua: iUatj proUibcat
potestatem miUam, qui faciuiit, vident ; iieque enim
lex cognosci potest, quse non sit lata; ueque ferri,
quamdiu in le^islatorem coii.'^nsiun non sit. Sed
quid hominibus rtoctis conamur demonstrare id
quod ne canes quidcm ignorant, qui accedentibus
DB HOMINE.
101
oblatrant, interdiu <)uidem iguotis, iioctu autem cAP..\ni.
tomiubus ? -' r~'
Dp oaniLUniM
Sed oranium in omues, inquiet aliquis, bellurn ii-n*r»imnin«,
... . .11 ■iiiauluio sltilLSt
nnnc|imm erat. Umcl, nonne fratrem siium Abelera ..i r-Krii.ifrm
invidia interferit Cain, tantum facinns non ausnrus, p"™"*""-
sa commnnis potcntia, qnae vinrticare potuisset, tnnc
extitisset i Nouuc botUe multis iu lociii ita vivittir ?
Americaiii, excepto quod pcrfaniilias pan^as It^ibus
patcrni!; sub^ti suut, quarum familiiirum coucordia
similitudine sola cupiditatum sustinetur, ita vivunt.
dualis etiam vita hominum esset nulU potentise
communi subditomm, ex vita eorum coguosei [w-
ttst, quibiLs bcllum est cinle.
Quamqiiam autem tempus nunqiiam fiierit, in quo
unusquisque aniuscujusque hostis erat, reges tameu
et person.-e suiumani habentes potestaleni omni
tempori iiostes iuter se suut. Sciupcr eiiim alii
aliis suspecti sunt, more stantes gladiatorio, armis
oculisque intenti.t, id est, cafltellis et pnesidiis ad
i-onfiuiacx>nocntis,etexploratoribus in hostico latl-
tantibus, quse cst couditio belii. Sed quia subdi-
tonim saluti providcri aliter non |>otest, iion sequi-
tur inde mi.t4>riA illa qusc privatorum hominum
fibertatem plcnam sequntura cssct.
Pra!terea, bello omniuui eontra omues consequens
est, ut iiihil dicendum sit injustuin. Nomina justi
ct injiiKti locum in hac conditione non habent. Vis
let dolus in belln virtutes cardlnales sunt. Neqne
'sont justitia ct injustitia corjioris aut anima; fncul-
tates; iiam si essent, horaini inc&sc |>o»^ut qui in
miuido solltarius csset et unicus. Qualitates qui-
dem homiuis tiuut, iiou autcm quatenus hominis,
rsed qnntonus civis. Kidem conditioni hominum
[ccnsequens est, ut nulium sit dominium, nulla j>ru-
102
I)K HOMINR.
cAP. XIII. pri{!tas, nulluin mcuiu aut tuum, sed ut illud uniu»-
cujusque sit, quod acqubiiAit, et qiiaradiu conserrare
: l>a cnii(l9li»ii(!
' |mnU humuil. pUtCSt.
' qDMCum ■Hiliet
pmKiliaTilB.
Atque hmc suflicinnt dicta deoonditiotic bumaua
mere naturali ; a qua tameu partim a rationc, par-
tlm etiam a pa^iouibui; libcrari potuic.
PassioQes quibus homii»^ ad paccm perducipcs-
Buut, sunt metus, prEcsertim vero metus mortis
vioU;i»ta;, et cupiditas rerum ad beue viveudum ne-
cessariarum, et spes per industriatn illo!; obtineudi.
Paeis autcm articulos quosdam sng^rit ratio, quse
leges sunt naturales ; de quihus fugius dicemus i&
duobus capitibus proxime sequeutibus.
CAPUT XIV.
D6 OUABUS PRIMIS I.EOIBUS N.^TURAt.lBU.S, ET DE
CONTKACTIHUS.
Jus iiaturalc cst libcrtas, qaam babet uuusquisque
potentia sua ad iiaturm siia: oonscrvRtionem suoar-
bitrlo utendi, et per con^quens iUa onmia, quse eo
^debimtur tendere, faciendi.
Per Ubertatem intelHgo (id quod ea vox proprie
significat) cxteraorum impedimentomm absentiam.
At lex naturalis prjeceptum est sive regulagene-
ralis ratione excogitata, qna unusqnisque id, quod
ad damunm suum sibi tendere videbitur, faccre pro-
hibetur. Etsi autem vocabulis,/»* ct fex promiscue
saepenumero utantur scriptores, distingui tamen de-
bent. Consistit enim jug in faciendi vel nou foci-
endi libertate ; sed hx ad faciendum obligat vcl ad
non faciendum. Ilaque jus et lex differunt ut li-
bertas ct obUgatio, quse circa eandcm rem sunt in
consistentes.
UEC HOMINB.
103
Qiiontani autt;in conditio hominum (ut prtece- cap. xiv,
dente canite ostenstim estiesft conclJtio belli omnium ,/", : ~^
contra omnes, et propterea unusquisqoe sua ipsius "■'• '•b""« «*
ratinue f^il^ernntiir : e-t quia nihit est, qnod in vita aMnctii.u^
contra hostfoi detendeiuia utile ei aliquando esae
non po.tsit: spquitiir iu conditionc hnminum naturali
omnium in omnia jus esse, ipsis homimim cor])ori-
bus uon exceptis. Uuamdiu erKO jus illud retine-
rbitur, nulla ouiquam, etsi fortissimus sit, securttas
fesse potcrit. Katioiilscrgo prawreptum sive regula
gencmlis est, paccm quideia, dum ejus obtinemit
>es c*/, qHiFrendam exne ; qnando uutem haberi
'tum poteit, auxilifi undecunque *ftuerere, H illit
ttti ticitum esse. Re^ulse hujus pars prima cooti-
nel legcm naturjc primam, paeem qntere et perte-
quere ; secmnda eat juris naturalis surania, omnihun
iviis ff/ modis seipsuui defendendi jus unicuique
f*e.
A lege uatune prima oritur secunda, oportere
unumquemquc, quotica paci et defemioni propri/r
pronimm erit, a Jure suo in omuia, ctetcris idem
Jacere paratis, dccedere, routentuMf/uc essc eadem
iihertate quam ctetcris concedi vellet. Quoiudiu
cnim fucieudi omnia, quee ^idt, jus retiiiet, tamdiu
bcllum nianct. Verum si cacteri jura sua iu onuiia
deponerc rccusent, neque ille suum dcponcre obU-
gatnr. Alioqui cietcrls in prscdnm pottus »e expo-
Dere, quod natura noit postulat, quam pacem
pcTRequi putaretur. Atque hiec lex eadem est cum
ijla Bvangelii, quicquid robisjieri vultis, idjacite
alii* : et cum illa omuium gentium, quod tibijieri
noa vis, altcri nejcccris.
In rein nliquani jus sunm dcpoait, qui iibertate
iiia se privnf,qnam Iwhefy eatervs impcdiendi quo
104
DE UOMINE.
tunlibiu. ri ili
■wntwlibiu.
CAP. XIV. wi»«* fjuilibet eorum Jure *w« utatur in rem eatt-
' • ' dem. Nam qui juri suo reuuDtiat vel jus suum
rau irc>i>i» un- TraiLsfeit, jus uovum, quuu per uatumin nnii ante
habuit, netaini tribuit ; quia omuibu^ iu omiiia jns
erat ; sed cedit ei tantum, eo fine ut jus, c|uodaute
liabuit, sine impedimento a sc orto libcre fruatur ;
a se, iuquaui. orto, nou ab alio. Itaque quod alteri
aeeedit ex jure alieiio in se translato, uihil aliud est
quam ^ublatio impedimentorum a parte solius trons-
ferentis.
Deponitur jus vel simplici rentintintione, vel
traHxUilione ad aliuni. Simpliciter rcnuutiat, qui
in medium ubjicit, nemim tribucns. Traiisfert, qui
certo olicui concedit. Utrovis autem modo faciat,
jus liabentem, quin re utatur, impedire non debet ;
c&set eium Iioc suum ipsius actum irritum facere.
Iiijustitia euim injuria ctiam dicitur ex eo, quod,
deposito ante jure, absquc jure impe<iimeutum fit.
Est euim in controversiis lioniinum injustitia similia
ejus, quaiu iii Scliolis abaurditatcm vocant. Sicut
euim iis, quse iuitio suppusita crant, cuntradicere
ahsurdum : ila quod facieudum voluntarie susce-
peris, irritum facere, injttstnm appellatur. Modus
autem, (juo qnis jnri suo renuntiat vel jus suum
transfert, tolis est; signo vel signis idoueis volun-
tarie declarat, tnli juri sc renuntiare vel renunti-
ajjse ; vul ad huuc jus suum se trausfurrc vcl traus-
tulisse. Suut autem signa iUa vel verba, vcl facta,
vel, ut plenimque fit, utraque. Atque hsec sunt
nncula illa quse, non a sua natura, sed a metu damui
a promissi vioiatione robur habent.
(luotie.*5f!unqnc jns fimnu derclinquit quis vel
transfert, ca causa id facere iutelligitur, ut sibi re-
ciproce ab eo, cui translatura est, ju« aliquod vel
•
DB IIOMINR.
105
aliad bouum accipiat. Nam qui prior traostalit, cat. xi?.
voluiitaric! id fecit ; voluntatiB autem objectiim ^«"'^J^ilJliJTnri.
•emper boniim ost alinuod volcuti. Smit autem res ™' ^*"» »*
aliqufp, qute neque vcrbis neque nlus sipnis traus- oiqinotuw»
ferri aut reliiiqui possuiit ; quia cui bono id feeerit,
itttelligi non potest. Idem de \TUneribu8 et inear-
ceratione diceiidum eat. Secando, jus c«ntra v\m.
fe defendendi nccessario retinetnr ; iiani qui se de-
fendit, quou.sque vis ]>rogre.ssum est i^norat, Tcr-
tio, fiuis, propter quein relictio vcl translatio juris
introducta ci?l, alius uon cst, quam vitse et medio-
rum ad viuim conwrvatio. Si quis ergo verbis
«gnisve aliis spoliare se fiue videatur, propter quem
ilUs usus esse intelligitur, id fecisse volnutarie ex-
iitiniandus non est, sed per ignorantiam, verborum
et .sigiiorum itlnnim vira nnn intelligons.
Translatio juris niutna eoHtrartus dicitur. Dif-
feniut autcm inter se jm transferre, et rem (ram-
Jerre sive tradere. Traditur res eudem tempore
aliquaudo quo trausfcrlur jus, ut fit in emptione et
Teuditione, quando alter pecuniam, alter mercera,
simul cum jure transfert ; aliquando etiam trauii-
fertur jus, antequam tradatur res.
Pra^terea, alter coutraheutium ad tradeudam rem
vel ad contractum excquciidum altcro prior esse
potcst : tuiic posteriori credi sivc Jide« haheri
dicitur; et promi3.sio ejus pactum dicitur; et non
pnestitisse, riolathjidei.
Qiinndo translalio juris mutua iion est, contrn-
heiitiiim auteni alter jus vel rem transfert spe
amicitiae vel oflScii ab eo cui transfert, vel existima-
tionis causn npud alios, vel cx charitate, talis
tran.-ihitio donatio et grntia appellatur.
Contractuuni si^ia e:iipregAa sunt verba ; debent
10«
DB HOMIHB.
CAP. XIV. autem prolata esse <le teinpore pnesente vel prs-
ldD.iiu.pri terito, nl do, ifedt, concedo, coneesgi. Nam si de
>b«u>ii> «m- futiirn sunt, ut dabo, coacedam, continent ouidem
DDincubi» trauslcreudi jiiris pronii.s.sionein, scd noiinum quic-
quain transferunt.
Coutractus signa, per conseqnens Lntcrdmn suiit
consequentia: verbonim, iuterdum conscqiientise
sileutii, iuterdum conscquentia actionum, interdum
ctiam cons(?quentise omissionum. [n universum
autcm signum contractus per conseqnens, est quic-
quid contrahentis voltmtatem contrahendi satis
indicat.
Verba sola, si de liituro sunt, donationis signum
idoiieum non snnt. Nam verba heec, cras daho,
.signilicant iiondum dedisse, et proinde jus noudum
translatum esse, scd nmnerc. Sin dc prEescnti vcl
prtctcritu sint, ut do vcl dedi hahendum cras, tunc
jus crastinum rectc; transfurtur, idque vi vcrl^orum,
et'^] volnntatis signum aliud nullum sit. Magna
enim differentia est inter vofo fioc tunm esse cras,
et cras tibi hoc dabo. Nam ilHc vofo, prfesentem
et cert&m voluntatem; hic fiituram. id est iiiccr-
tam, id est nuUam, indicat ; quia voluntatis sute
crastin» dominns nerao est. Illic ergo jus de
pra-scntc debct intclligi.
Athlotheta, iu certaininc cursiis, pervenienti ad
ntetam primo pnemium promittit verbis de futuru ;
debitum tamen itli prfemiura est, quamqiiam gratis
datum, quia, nisi id voluisset athlotheta, illos ad
oertamen ii<m iavitasset.
In contractibus i^tiain jua traustt per verba de
fiituro, nempe nbi traiiBlatio jurifi mutua est. Nam
qui promisit, ideo transferre jiis suum vclle intelli-
gitur, quia bonum, propler quod promisit, jam ac-
DB HOMIKE.
107
^cepit. Alioqui is, qai promisit, priestiturtis non cap. .\iv.
3t. lu emptionc ergo ct venditione aliiaque con- t>r7""«b"« ^n-
tractibus, promissio taiitum valetquantum pactum. "■"^•■u» «^
Qui in coiitraotn prior prtestat, prsrstationem ™a«iii™fc
altcriufi facit debiljun. Sic in fprtatniue, vcl quan-
do projiciuntur nummi pr^ripieuti babeiuli, prse-
miuin illud virtori vel praeripienti jure proprium
esL Nam in ipsa certamiuis indictione jus traus-
fcrtur.
Verum, »i contractua fiat, (pio neuter contrahen-
jtinm stntim prsestare obli^tur, sed ad diem certum
filtunim, jKictutn illud iu oiera conditioue natune,
id est iu bcllu, 81 quiL^^^unque interveuiat ^iuspicio
de pncAtando, invaiidum ciit : in civitate nou item.
tKam qui prior pnestat, iu casu priore incertus est
an prffistiturus sit alter ; iu civitate eertus est, quia
est qui cogat. Itaquc nisi poteutiacommunis aliqua
§it coerciva, is qui prior prsestat seipsum liosti
prodit, prxter jns naturale se et siia defendendi.
Snspicionis autem, qme pactum invaHdtim red-
dere pobsit, caiuia dcbct csse atiquid quod pactum
scqtiitur, »iguumquc sit voluutntis nou pra'i>tandt;
aUo<[ui pactum irritum fucere iiou potest. Quod
lenim impedire non potuit qutn promiseris, impedire
'ftou debet quiu promiwura prjestes.
Qui jus aliquod transiert, etiam usum rei, quan-
tum in 8C cst, una transfert. Ut qui agrum vcndit,
hcrham et quodcuiiqne agro innascitur vcl iniedi-
ficatur simu) vendit : et qui molendinum vcndit,
aqiiam. qua ajCclHitur, avcrtcrc iiou debet, Et qui
rc^ndi summam potcstatem alicui transferunt, ia-
telli^untnr iidem jus dedlsse e^ipendi pecunia.s ad
lilites a]eiidos,et creandi ma^i.stratiis et ministros
lablicos.
108
DK UOMINE.
Do ilunLua pn-
tunlll-iu. rt ili^
nclibiu.
CAp.xiv. Pacisci eum brutis, quia eenuoiie carent quo
voluiitates «iguificare pusHuut, inipossible f»t.
PacJHci cum Deo, iilsi mediaiite nliquo, qnem
Deus alloqnatur, vel qui locum Dei teuent.impoft^i-
bile est ; nliter eiiim, aii Deus etiam pnctus sit iiec
ne, ignoramus. Itaqne qni vovet Deo aliquid, quod
coiitra lejB^cm naturalem sit, frustra vovct, <|uia illi-
vituiD est: siu legc iialurali maudatum tiit, frustra
est, quia vovens, non voto «uo, seil natune l^fe
obligatur.
Materia sive objectum pactonim semper aliquid
est, de quo dcliberari potest, propterea quod deli-
bcratio, qu» est actus voluntatis, iutelligitursemper
de futuro, et de eo quod a paciseente fieri possibile
exisdmatur.
Itaque promitterc ca, qua; impossibilia esse sci-
mus, pacisci non est. At si coniiugat post impos-
sibile esse, quod credebatur possibile, paclum vali-
dum est, obligatque ad prsestandum, non rem
promisgani, sed tauttmdem ; sin boo quoque sit
impossibile, ad conatum prjestandi quantum potest.
F&ctis iiberamar duobus modia, si proestiterimtis
vel si condonattim stt. Est enim pr^tatio omnis
pacti terminus natnralii; ; condoimtio autem cst
libertatis restitutio> sive reraissio juris obligatiouem
constitueutis.
Factum etiamsi mctu extortum slt, in couditione
tAmen hominum naturali validum est ; ut si pacis-
car cum hoste sen-aud» vitie cansa pecuniam dare,
prsestare leneor. Contractua euim est, in quo altcr
jus in vitaiM, alter iu pecuniam transfert. Itaque
ubl nuUa lex alia sit, ut iu couditioue uuturali, qus
prrestatiouem proliilK-at, puctuin validum est. Sic
beilo captua, si libertatem ea conditione acceperit
DB HOMINE.
109
ut pretiuni redemptioms post solvat, solvere obli- caf. xiv.
gntur. Etiain princeps cuni principe fortiore sinTTZ '.
pac^m incomniodara metu fecerit, obscr\'are clel>et, ni. u^b-n u-
nisi, ut supradictum est, causa aliqua nova et josta pn>encbfai».
oriatur, qiiie excuset. Item in oivitate, si a latrone
ritnm redimere pronii.sRa pecunin coactus fuero,
pr<estanda pecunia est, nisi \ex civilis prahibeat.
Qiiirquid enim tacere licitum est non obligato, idem
licite paci.sri possum propter nietHm. Qund autem
licilum cst pacisci, illicitum est nou pr%stare.
Pactum prius po&tcrius invaltdum rcddit. Jure
enim, quod qui.s traustulit hodle, cras carebit.
Si quis se seipsum oon defensurum esse contra
vim paciscatur, pactum invalidum est. Nam, ut
ante ostensum est, jus sc defendendi coutra mortem
intentatani, vulnera, incareerationein, qnnnim fiigi-
endorum causn jus in omnia naturale dcposituui est,
deponere uemo potest. Nam etsi aliquis recte pa-
ciiwi possit sic, wwi /loc tel iUud Jccero, oceide ;
pocisci tamen nou potcst sic, nisi hoe vel iliudfe-
cero, occisuro noit rcsistam. Ehgit enlm homo
u&turalitcr raiuui* malnm, id est perieulum n resis-
tentia, potius quam malum majus, nempe mortcm
certam. Ati|ue \\ax norunt onmes <|ui condcmna-
>8 «ive nd carccrem Kive ad mortem annati ductuit.
Si quis paciscatur seipsnm accusare, nisi certus
venis fiat, pactum invalidum est. Nam iu condi-
tione uatura; iihi non sunt judicia, nullus cst aecu-
satinnibus hieus. lu statu autcm rivili,aecu.sationem
seqnitnr snpplicium ; cui, cum sit vis, nemo obliga-
tur non resistere. Idem verum est de accusatione
eoram quorum condcmuatione conjicimur in mise-
n, quales sunt pater, uxor, aliique necessarii;
Btimomum euim eorum, ntpote iuntis dictumf a
no
DB IIOMINR.
CAP. XIV. natura ipsa corrumpi pWBSumeiidum est, neque ergo
^ '^^' . recipiendum. Neque accuRatloiies cxpressa; per tor-
tni. tiKibo. m. nienta pro testimoniis hnbendie sunt. Tormenta
^^[lUcTw enim explorntiaui tantum iuservinnt ; ct quicquid
tortus confitetur, ad rclaxatioueui cmciatuura spce-
tat, non ad torquentium inslructioncm. Sive enim
vera sive falsa rnnfc3sione.se expedtat, jure id facit,
jure inquam vitam propriam conservandi.
Verl>a per se, ut aiite dixi, homines ad pactorum
pra^tatiouem conatringeudi vim nou habent. Dno
autcm ei rci auxiUa tanlum suut, nimirum, mctus
damni a violatione pacti, vel quia fallere, ut signum
impoteutiEe, dedigneiitiir. Posterior ha;c cauBa ge-
nerositas adeo rara est, ut in rationes veuire nou
debcat. Solus metus conitiderandus est, isque duo-
nim Rcnerum, quonim nlter est metus potentiamm
iuvisibilium, altcr nictus imtentiie humniiK ; et prior
quidem metusestmajorispotentiffi; posterior autem
major metus. Metus prior a sua eujusque reli^oue
est, iueratque huitiiuibuts nutc omucm socictatem
civilem. Posterior intrtus cum civitatibus natus est ;
sed ad cogendos homines ad pactorum pncstationem
non sttfficit. lu conditioue enim naturae differentia
potcntiarura non disoemitur, njsi pcreventnm belli.
Itaque ante soeietatcm civilem, et quoties socictas
civilis per bellum intemimpitur, iiihil est, quo paeta
confirmari coutra cupiditates hominum meUus po»-
sunt, quam mctus agentis invisibilis, quem voeaut
omnes Deum, diversis ritibus adomites. Ad fir-
manda ergo pacta paeiscentibus necc8.sarium visum
est, ut per deum, quem metuebant, pacta sua se
prawtiiuros esse jurareut. Juramcututu autem est
promi.txioiiJ af/jutfr/a formitla oratumi», qua qui
promitiilj iiiti promigsum prtejttit^ii, deam u/io-
DB HOMINR.
111
rent inrocat. Forinula apud Romaiios hajusmcMli caf. xiv.
erat, maeiet tne Jupitvr^ sictd ef;o macto hanc be«- ,,„7ii»h.i.^
iiam ; et apud nos, /toc fficiaaiy ita me juvet DetM. »- '•«■fc" •^
Atqne haBn faoiehant ciim coretnoniia ntibusqiie «rt™.tibuiu
unti.t^uisque religiouis propriiP, ut tonto magia a
jurameuti violatioDe deterreretur.
Constat Uinc junuuoutum alia fonna juratum,
quam quK est aecundum reiigionem juraiitis, iu-
firmum esse. Coustat item juranieutum non e.sse
nisi per deum jurantis. QuanK|uam enim etbiii-
corum alitjui per rege:^ suos jurare soliu suut, tiimul
tamen intelligi diviimm illis Iionorem a se tribui
voluenmt. Juramenta autein illa imn requi.sita,
sed votuntaria. frequeiiter jurata, juramenta pro-
prie dtcta non sunt, sed nominis divini abusio, nnta
ex prava consuetudiue omnia njmium vehemenler
asserentinm.
Con.stat denique, quod obligationi a juramento
nihil additur. Pactiim euim, »\ licitum »it, obligat
per vim Ibjeis uaturalts siue jurejuraudo -. sin illi-
citum sit, ne additu quidem jurejurando obligare
potest.
CAPUT XV.
Di: LBOIBUS KATUILf: ALUS.
A LEOR natnrae, quES impedicntia pacera humanam
jtini relinqui jubet, sequitur lex natune tertia, prar-
Mtamla exne pacta. Niim nbsque eo ju.i in oninia
iTUBtra deiHiuitur, mauetque omniuin contra omnes
bellum.
Atque in hnc lege consistit natura jvistitiac. L!bi
enim non priecessit pactum, ibi jiis iiullum est
traoiilitlum, sed umuiu umniuu sunt. Nihit ergo
119
DE nOMINE.
^
CAP.xv. est injustam, Majiifesta hinc est injustitiK defi-
1,^,^1,,,^" nitio, injustitia est pactorma non pr<estatio, aive,
mtunrain.. quod idem cst.^rfW ihttF viotatio. Justum autem
est, quod injustnm non est.
Quoniaui aiit«m pacla. fidei mutuie, nt ante oi
tensum est, propter metum unius ne alter fallat,
iuvalida suut, etsi origo justUia; sit pactum, pactrnn
tamen uou pneslare, nbi (muaa metiis snblata non
est, noii est injustitia. Sublata autem non est, mn-
neute jure omnium in omuia. Vocabula ergfo jmtuM
et inJustuHt ante putciitintii civilem, quK violationem J
pnctonim ulcisri possct et cniciue proprietatem Kunm '
pactis acquisitam stabilire, usurpata non fuentnt^j
Idem iDteUigitur ex recepta in Scholis justitife defii^^
ULtioue,^u«/r7/« est voluntas canstans xuNm cniffue
tribHemli. Nam ubi swm iitm est, id est, ubi pro-
prium non est, ihi injuslnm uihil est ; et ubi tivitas
iiou cst, uihil est jtrojirium. Justitia; autem essen-
tia cousistit in prtestatiouc pactorum, qua; tuuc
valida e!>se incipiuut, quando constituta cst eivitas ;
itaque civitas, proprieta^i bonorum, ct justitia simul j
nata sunt. fl
Dixit iusipiens, " Nou est justitia ; conservationis
suie singuli et soU curam gernnt ; rationis ergo est
ut faciant singuU quioquid eo conducere sibimet
ipsis vidcbitur, id cst, pacta facere vel non faccre, ■
custodire ve) non custodirc arbitrio suo." Pacti^|
facere Ueitum esse uoii negat, nec observatiouem
eomrojustitiam vocari,violationcmiujustitiam. Sed
injustitiam, snblato timore Dei,consistere aliqnando
posse dicit crnn rerta ratione. " Regnum," inqui
*' Dei acquiricur violeutia. Quid si ab homiue
quiri po^sit per violcntiam injustam, aune cuutra
rectam rationem eeset, oum im|>o$sibile esset ut inde
ido
itra™
t)B IIOMINB.
113
llr kK^il»
PoUuwklih
ullutn sibi malum, sed summum boimm sequerctur? r\p. xv
Si contra ratioiiem non est, quomodo poutra justi-
tiara est r" At htijusuiodi ratiocinatione ortum eat
utabnliquibus scdfra pro^pera virtutc-s fvistiuiatffi
sint ; ut()UL- tidus, rcgiiandi sfdtem cauiia, violanda
esset. Credideruiit ethtiici Satunium ctclo expulsum
a Jove e8sc,qui Jovem tamen injustitiie ultorem exis-
timaverunt: etiam jurisprudentium iiostrorum allqu!
fa^redem regui, etsi proditor sit, statim ac moritur
rex, in reguum succedere debere. " Hujusmodi fa-
cinora quorunquo nomitic appellata eontra ratio-
ncm, iiiquit, non sunt ; quia omiiCb cmiuium nctiones
voluutariu! tenihiiit naturaliter ad bonum sibimet
ipsis, et inaxime ratiouales suiit, quae eo maxime
tenduut." Verumtamcn ratiociuatio ha;c, utcunque
apeciwvi, fnlsa c^t.
Qutcatiu t-niio iion eRt de promissis uiutuis iu coii-
ditiouc honiiuuiu iiaturuli, ubi uulln est potentia
cogenB; nam nc promissa illu paeta uou esseut.
Sed existeiite potentia qmo coKat, et si alter pro-
missum pr:estiterit, ibi qmestio i-st, an is, (jiii falHt,
cum ratioue et ad bonum proprium congmenter
fdlat. Ego vero contra rationem, et imprudenter
fiucrc dieo. Primo eniin in civitnte, si quis id
faciat, quod, quantum prospici et ratiuue intelligi
poteitt, ad .suam iiutiu» tcndit destructionem, quau*
qiiam improvisnm aliquod accidat qnod eventiim
fertcfui cfficiat, factum nihilonnnus fuissp impru-
dentcr.qma improvisum. In couditionc autcin uu-
torali, ubi unus()uisquc uuiuscujus()uc boistis cst,
sioe ope socionim secure vivere nemo potest. Ho-
miuem aiitem, qui ])&cta fallere rationis esse putat,
in societatem, qua? mutuis paetis ad sinfrulorum de-
feQsioiicm initur, quis nisi per inscitiam admittet,
voL. ni. I
114
DE KOMINK.
natiitDi alU*
CAp. XV. aut admisHiiin retinrbit ? Uuart' aut ejectiis pcribit,
nut quod ejectus nou slt, alietue debebit intKitia;,
quod cst coiitra rcftam rationem. Rtiam ipsa ri.'gni
cuelcstjs per injustitiam acquisiti suppusitio ridicula
est; per solaui enim juRtitiain ncquiri potest.
Praeterea, supposito quod regimm acquisitum sit
per rftbcllioncm, ctiam nic coiitra rertani rationem
acquisitum erit ; tum quia siicccsaus tales ad initio
inccrti sunt, tum quia exemplo suo doceiitur alii
tautundem audere contrn ipsos. Pactorum ergo ob-
scni-atio rationis prjcceptum est, id est, lex naturalis.
Sunt alii qui priecepta, qure ad conscrvandam
vitam pra^sentem conducunt, leges uaturffi essc ne-
^nt,8ed illa quic ducunt ad felicitateni \iUe feterna;;
ad quam conducere aliquando dicunt pact.orum ^io-
lationem, quie violatio propterea justa est. Atque
hi sunt, qui pietatis opus ease dicuut, reges suos
pnEtcxtn religionis bello perBcqui, dcponere, et iu-
terfieere. Setl qnoninm statiu; liumaui post mortem
scieutia nulla est, sed tautumniodo lides Iiominibus
certis hubita, dicentibus se id scire supeniaturoUter
vel accepisse ab aliis supeniaturaliter scien,tibus, et
9ic alii ab aliis asccndcndo ; violatio pactnrum juxta
illonim sententiam uon legis natnrnlis, sed supcr-
uaturolis vlulatto cst. Legcm autcm su))ernaturalcm
habemus uullam proiter Scripturam sacrain. Ea
autem obe<Uentinin regibus praistare, et pacta ob-
servare passim prtEcipit.
AHi, rursus, pacta obsen-anda esse eoncedunt,
pra?terquam cum hfereticis. Sed hoc quoque ini-
quum esl. Nam si vitium persona; satis eausie slt
paeti violandi, satis etiam caus» debebat esse non
paciscendi.
Justum et injuslum voeabnla, aliud fto/iiini//ns.
DB nOMINB.
113
aliwd actionihus attributa sigiiificant. Homiiiibus
attributamorein vel habitmn stgnifipant,utvirtHtem
aut vitiiim. Sic bomo, cui coiistaus est voluutas
jusi^uam uiiicuiquc tribuundi, etsiactioncs i-jus ali-
quiimlo iiijustfE fuerint, ipse tameu justus est, modo
jut>titi;un amet, vel quod injuste fecei^at, etiamsi
rlam sit, ipse daniuet, factum liolit, dnuinum, si
quod tactum sit, resnrciat qunntuni potest. IiijusLus
coutra est, qui jusiitiani negligit, etsi metu vel alia
cansa sinistra u<^mini unquam injunam fecisset. Id
quod justitiam veram et facere et condire solet. est
aninii seHprositas quicdain. quicquain fraudi et per-
M\;k dcberi dcdignaiititi. Justilix autcm aetiones
dcnominant hominem, iiou jwsium, sed imontem :
ut coutra injustiti.-e actiones, id est injnrise, non rit-
jtutiiin, sed sotttcm.
Pi-^etcrea, iujustitia hominis est animi ad iujuriani
facieudam babitu.s,injustuin faciens ctiamontc qunm
facta sit injuria pn^ptcr voluntntem faricndi. Sed
injiistitin aotionis pcrsonam aliquam aftectam iu-
juria supponit, nempe illum, quicum pactura est.
Itaque contingit aliquaudo injuriam alius, dauinum
quod ab injuria est, alius facit : ut quando doiniuus
dcbitani alicui solvere pecuniam semim jusserit, si
serrus non fecerit, injuria qua; rrcditori fit a domino
est, quffi domino fit a serro est ; non enim servus,
ed dominus cuni creditore pactiLS est. Simititer,
stotu civili, debita sibi remittere bomincs privati
possmit ; scd latrocinia non itcm, quia suiit quasi
dcbita publica, ita ut injnri^ factrc sint civitati.
Uuod volenti fit, injuria nouest. Nam nisi pac-
tum sit ut uou faceret. injuria essc non potest ; si
pactum sit, toUitur obligatio ]>er voluutatem obli-
guutis, id est cjus, quicum paetum est.
I %
CKV. XV.
-
I)r tqlibill
Ufi
DB nnMINR.
CAP. XV. Justitia a<>ticmum (Uvtdittir a .wriptoribus iu com-
■""■^ matativam et distributivani; quariim prjorem dipunt
Duunijiii. in proportione arithmeiica, posteriorem iii geome-
triea ponsLstere ; ita ut eommutativam in rerum oom-
miilniidarum aiqualitate quoad pretium, distribu-
tivam iu beneficiorum wqualiter merentibus sequali
distrihutione oonsisteredicaut; quasi plurisveiulerc
quani emimus injustum easet. Pi-elium omnium re-
nim cuutrabcntiuiu appctitii wstimfitur; pretiumque
juFitum est iu quod ambo cmptor ct vcuditor con-
scutiuDt. Merituiii autein, pra;tcr(|uam qiio<I in
contractibus qui prior prwstat, ut alti-r quuquc
prtestet post, mereri dici possit, non ex jnre, sed
ex gratia est. Distinctio ergo llla, illo quo exponi
solet sensu, bona non est. Justitia eomumtutiva
proprie est justitia eontniheutium, id est, eonser-
vaiio pactoruin de venditione et emptione, de mutno
datione et nceeptione, de conductione, de comniuta-
tiouibus aliisquc artil)us cont.ralientiimi,
Ju:<titia nutcm di^lributivaest jnslitiaarbitri, qui
quia fides ei adhibctur, si fitlcm ticrvat, utriquc parti
quod suum est distribuit; et alia non est quam
feqnitas.
Ut ab antecedente paeto justitia, ita ab nntece-
dente gratia dependet gratitudo, qua; est lex natura-
lis quarta, et comprehendi potest bac formtila : qui
he7ipfiv.ium grnlh dti/itm acripit, ronnri dehet ne
danti jfula vuuxa »it hciirJicH thti pwrntemli. Ne-
mo enim dat nisi respicicns ad botium sibi, proptcrca
qaadomnis actioois voluutarifc fiuis boimm volenti
est ; quod bonum si finistra expectanduin esse lio-
mines scierint, uullum erit heuefacieudi initium,
neque confidetitia; mutUK,neque mutui auxilii.ncque
reconcilintiouis iiitcr ininiicos. Mancbunt crgo in
DE nOMINK.
117
conditione belli: ()iiod est contra legem tiatura; cap.xv.
Itriiniirii, quie pacem quffireiidam es-se diclat.
Lex naturK qninta est, ut «Mtf«(/«M(/ue je com-
Kodum c/etcris pritstrl. Q.iiod ut intelligatur,
fuiii^iderandum e»t, esse in liominuui ad societatem
aptitudiiiP iiigcniorum diversilHtem, ti djvcrsitutc
pnssionuid ortam, iion dissimilcm cjtL^ quain vide-
mus in eongottiKad domum tcdilimndam Inpidihiis.
Sicut Piiim Inpis. qui propter asperitatem et figurre
irregularitutein ptus loci proximisudiniit quaiu ipse
implet, neque propter durilJem oomplanari potesl,
ab xdificantibtis ut iuutilis et moleiita abjicitur :
ita etiam Iionio, qiii propter asperitntem iiigcnii de
rcbus contpudit, sibi qnidem supcrfluis, vicino au-
lcm uecessariis, nec propter affectuum contuma-
ciam corrigi potcst, e societate ejicieiidus est. Cum
cnim URusqulsqui^ natiirtc nou modo Icgi-, scd etiam
necessitate, conservationem propriani, et quie ad
cam necessaria sunt connri iutelligitur ; is, qui ob
snperfiua repug^nat, belU sequutnri reus e-st, fiicit-
que contra legeni natura; ]irimam.
Le\ naturje sexta est, ut miisqMisque, accepta
temporixfiUuri cmtione, prieterHas iajurius pce-
nttcttdhiis ei pt'tentf/ju.s coutioNcf. Nmn condonare
alicui iiijuriam nihil aliud rst quam paceiu petenti-
bu$ pax cuncessa; quse tameu persevcrantibiiis in
iiiimicitia uou cst pax, sed metus. Poeuitentibus
autem non coiices.sa, signuin e^t animi a pace alieni,
ct proinde contra le^cm natiu-je.
Sieptimaest, in iiltionibnsnoHfespieiendujaeme
atl inngHiltntincm ma/i prtcterHi, *e(l ftd magnitu-
liinftn Imni miicitttri . Lcgc linc vetitum est ^«1!-
nam nlio cnnsilin infligcrp, qnam ut qui pecem'it
empndetiir, vel moneantur. qiii videiit, ut caveanl.
IIB
DE HOAIINR.
CAV. XV. Sequitur enim lex hucc e.\ prcccedeutc, qua;, quando
u."iriiiu.^ cautum est de liituro, pra-tcriti vcuiam dare jubet.
nDiu»*Ui» Ulclftci cniin, iiisi ad futurum Ixinum dirigatur,
tvi-j^atftKaKia csl, id ost, dc malo nlieuo vamis et in-
iitilis triumphus ; et proinde coutra mtiouem, et
legem naturic qua; de vauiset superfluis contendere
proliibet. \' iolatio le^s Inijus crndeiitait ajipcllatur.
Uuoniam autcm ndii et contemptus sigua omnia
ad pUKiiam aocendunt, octavo loco pro lege natu-
ndi ponimns, nc quit aliamfacto, vcrbo, vuttti, aut
gfisiu odixfie vrl detipicere se signijicel. Lege hac
]>rohibetur coutumcUa.
Quastio de ordiue intcr homiucs in conditioue
naturali nuUa est. Distiuctio illa introducta est a
lege civili. Scio Aristotelem (LJb. i. Politicorum)
quasi prinoipio nti, esse alios a natura factos ad
impcrium, nimirum, sapientes, id est, ut innuere
volult, philosophos qualis ipse erat: alios ad scrvi-
endum, iienipe homines coiimribns et iiigenio duris;
quasi dotniniutQ et 8er\'itus non a consensu homi-
nuin, sed a difffrcntm ing;eniorum orig:lnem habuc-
riut ; id quod uon uiodo contra ratioucm, sed ctiiim
contra cxpericntiam cst. Quiseuim ita stultus est,
ut sibi ab aliis imperari mallct, quam a seipso ?
Etiam quniido vi conteuditur inter illos qiii haben*
tur wipientes, ct illos qui sunt robusti, priores iUi
raro aut, nunqaam victoria potiuntur. Si crgo ho-
inincs naturn aHjualcs fecit, n^osrcnda est ffiquali-
tas : sed si inBcqunlcs feeit, quia tainen unusquis-
que unicuiqiie ieqnalem ^ esse putat, pax nisi
lequalibus couditiouibus non habebitur. Admit-
teuda ergn est a.^qualitas, et lcx natune nona est
homines omueK inter se natara erijuafrs esse.
Hiijus legia violatio snperhia est.
DE HOMINE.
119
MMBiwaHbi
Ex bac lege sequitar (lccimH, ut ht pace tHemda c\v. xv,
Mmo rcscrvari sibi poacat jus aliquod, quod cm-
qHam c^tt-rornm reserratM» nolit. Cum cuim vite
Conservaiul^ cnusa, sicut defioui jura qiiredam iia-
tumlia, ita retiiieri quoedam uecessarium esset,
Dempe jus proprii corporii! curandi, igne, aqua,
aere fruondi, cEet^risque sine quibus homo Wvere
non pntest; si jam plus retinere jiiris postulat
aliquls, qiiam aliis lihenter concessum vellet, facit
iile contra legem praHMxlentem. I lujus Ic^is viola-
tionem (jro^ci v^tofi&ai-jLatini arroganttam dicuut.
Si in controversia jiiriii scntcntla alicujus arbitri
fidei permittatur, Icx uatuni; est uudccima, ut in
ntmtmftte partem tetfuun xlt. Namabsque eo liniri
lites nou possunt. Uui ergo cequns non est, liti-
gaiitibus, quantum in eo est, arbitria et judicia, et
pcr eonsoquens paccm ip&am tollit, contra legcm
naturffi priiitnra.
Ex bac lege sequitur duodecima, gva dieidi non
pMsunt, corum usum commttncm esse ; idfjuc, si
Jieri possit et f/uaHtitas rei patiatur, sine restric-
tioue ; afiogui, nuiuero utentium proportionaiiter.
Distributio enim aeqnali» atiter esse non potest.
Sunt autem quicdam res, quarum neque divisio
nequc \isus coramuni» esse [lotest. Dc liis lex na-
lunc statuit dccniiui tcrtia, ut Jux intrgram, rel, si
iisuiii altemus placet, possessio prima sorte tleter-
minefur.
Sortium duo sunt genera, arhitrarium et natu-
rtde. iVrbitrarium, in quod couseutiunt jrartes.
Nntiiralc est, aut primogeuitura, aut prima occu-
I*atio.
Itaque ifUiirum rvriim netpie tHriJtio est nrqur
Httau ronniiunis, cie rcs vr/ primi occupautis, vcl
T20
»E HOMINE.
CAP. XV. prhmgeniti sntif, tel sorle ncquixitee .- quae cst lex
naturie decima quarta.
Ijpx imlur:*: deciina quinta est, wJ paci* medin-
toj-ibiiJt ire et redirc tuto liccat. \a-\ euim, quae
Oictat puccm quieretiduiu v!asv, ut fiucui, diclut quo-
que inediatDrum protectianem, ut viam.
Quoniiim nutem inter oos, qui leges naturales ob
ser\'ant, qufestioiies nasci possunt, primo, an factnm
sit ; secundo, si factum est, utrum iure an itijuria :
quarura prima dicitur oontrovcrsifl facti, secunda
controversia juri<4 : itisi litignntes in sententia ali-
rujus tertii aequiesceri' inutuo paciscantur, bellum
nianet. Tertius autem urhiter dicitur. Itaque lex
natura' deoima sexta cst in tentcntia arbttri acqu>
escere.
Quoninm autem unusqnisqne in cmni actione
sua respicere solet ad bonum sibi, arbiter idonevs
in caum propria »emo c»i. ttua; est lex uatura:
deeiina itcptimu.
Projiter eatulcm eaiisain. pro arlnfro recipiendtrs
nemo est in coairoFer»ia quactinque, em iHcrutu,
dif^itaSy vel rohptas a victoria partis uttcrutriug
mnmfesle orifnra cst. LVirrumpitur euini talis ar
hiter a natura humana. Qux est lex naturaa deel
in» Qct-avn.
Decimn nona lex natura! est, in tpifcstione facti
judieuHdum e/ixe secundum testes. IJtigantiu
tnim tuii credere potitis qimm alteri, contra tequi
tatem est, ncmpe legem iiatune uiideciinam.
Atquo liBC uaturEC leges Runt, quoc condueunt
I
ii
fld multitndinem hominum in pacc consen'andain.^ri
Alia" autem res .sunt, quic ad sin^ilorum destrmv^
tionein teudunt, ut oinue j^nus intemperantiu'. Scd
quia naturam indinduam speetuut, nec ad iustitu-
tam dortrinam pertinent, omittantur.
IIR nOMINK.
121
Est hffc, dicet aliqnis, lcgiim iintiiraUum deductio cap. xv
aubtilior quam ut iiitfllijii ob oniuibus possit, quo-
runi mnxima i>ars alimcutis studct aut volnptatibus.
Ne tumcu etiam tardissimiti Erxcusntiouis locus re-
UntpmMir, coiitraxit cas Scriptura Siicra iu unam,
oamnuc brevem et pcrspirHnm, scntcntiaiu,y«rtTj(«-
qHfi vuftiti facere pobis homines, id fftcite ilHs 1
et pliilosophi, qiwrl fibt Jitri nou rj*, alteri ne fe-
ceris. Uunre nd totam tegcm uaturnlein pcrdis-
ceiidam, atia re opiis uon est, (luara ut actioiies
alicDas cum un«;tris pensitantes, in alteram lancem
tran.sferamus, ne passioues propriie ponderi forte
aliqnid addideriut.
I^ges unturalcg obligaut itiforo interno, id cst,
canim transi^cssio, uou crimcu propric, sed vitium
(litrfntlum esi. Sed iu foro externo non semper
obligant. Nam qui illas observaret tnnc, quando a
cicteris contemnuntur, cieteris pneda esset, contra
Aindamentiun omuium tegum naturalium, uempe
uaturEC conserrationcm. Attamen, quando de ea-
mndem oliservatione a eanieris eautum ost, tune is,
qiii eas nou oliservat, bellum, noii parera quaerit.
Legcm onuicm, iii foro intcrno obligantem, fac-
Inm violat nou modo legi contrarinm, setl etiain
congruum, m contnLriuiu putct h qui fncit. Quoti-
quam ciiim actio ipsa fucrit secuudum lcgein, vo-
luntas cootra crat. Xam in forointerno solusani-
mns reus fit.
Gn;[k'm leges. quia ad velte tnntum obligant,
vollo, inqnnro, constanter et siiicere, faciloa obser-
vAtu siint ; f^nlus ronntus sufficit. Qui illas obsor-
vari* quantnin potcst eouatus est, obsen^avit et jus-
Iiiit est.
Leeum naturalium scicntia vcra ct soUt ctbica
122
DE KOMINE.
nitiim tiiik.
CAP. .XV. t;st. Ethica autem alia noii est, preeter scientiam
earum rerum quoe in con^ressibus et socielate ha-
miuum bonsc vel malce sunt. Bona; autera et mais
dicuntnr ea;deni res a diversis honiinibuR, proi»ter
homiiuim aj^iietitus, averstones, eoiisiietudiiies, et
doetriuas divcrsas diverse ; etqiiatidoque ab eodem
honiiue, propter mutatiouem voluutatis, cadem
inodo bona raodo mala appellatiir.
ludcautem oriuntur disputationes, controversiie,
et tandem bellum. Quamdiu ergo hominea privati
boui et mali mensuram faciunt, tamdiu bomineBH
Bunt in cotiditione belli onuiium contraomnes. Pa-^
cem ei^o bouam csse cotifitentur, quajruntque om-
nes. Itaque media ad jvacem necessaina botin esse
ni^ri nun potest. Suiit antem illa, justttia, grati- |
tudo, modestia, wquitiis, et cieterEe leges naturae.
Bona igitur moralia suut, id est, virtutes ; et his
contraria mnla, id eat, vitia. Scientia autem vir-
tutum et vitionmt est pbilosophia moraliH. Doctrina
erg^o de Ipsfibus naturievera est ethica. Scriptores
ethici, ettii castk-ui uguoscaiit virlutes atque eadem
vitia, in quo tamen coiisiHtit bonitas virtutis et
quare laudabilis sit non videute-s, virtutcs alias non
agiioverunt quam pas«iones, sed inediocres; qunsi
tbrtitudo, non eausa sed gradus audondi : et libera-
Utas, non causa sed quautitas dati esset.
Dictamina hsec rationis nomeu quidem obtinue-
ruiit legum, sed improprie dictarum. Snnl enim
de 'm rehu.*;, qiue ad conservationem hominum con-
ducunt, tantum theoremata. Lex autem, proprie
dicta, etit vox imperantjs, vel prolata vel scripto,
ita nt omnes, qm obedire teitentur, sciont vocem
ejus esse.
DK nOMINR.
123
CAPUT XVI.
DR reitSOMS ET AUTilORrBUS.
Persona est t« qtiiMHo velaUeuo Nomtneres agit: CAr.xvt.
Ki 8UO, pcrsonay^ro/w/rt, sive uaturalis est ; si alieno, ^ «^,„1.
persona esttjuB,cujus iiomiiM' agit, rfpnesfntatira. ««uurotu^'
Perscnam Gmci vowmt ^fiitruTor, quod sigiiificat fa-
dem homiuis uatumlem. Sed a Latinis pcrsoiia
(requeutissime suiiiitur pro facie fietitia, quae et
iarca dicitur, quali utebautur in theatris histrioucs.
A iheatro autera iu forum translatn cst, ctiam sinc
larva ; adeo ut persftna, tuiu in tiieatro tum in
foro, idcia siguiticaret quod actor ; et peraonam
aJicujut) gcrcrc auc sustiuerc diccrctur ille, qui uo-
mine cujuscunque, ct-si sinc larva, partcs agcret.
Atque eo sensu utitur vocabulo persotta Cicero ad
Atticum, ubi dicit, «««* susfineo Ires pcrxonaSf mei^
judieiSt et ativermrii. Itaque deputati, procura-
tore», prorcges, aliiqiie qui aliuruui iiegutia faciuut,
eornm peniona; sunt rcprtesentativffi.
Verba et fac^ta repraisentantium ab iis, quos re-
pm^seutant, aliquando pro suis agnoscimtur ; tuuc
autcui rcpricsentans actor, rcpra;sciitatus nuthor
dicitur^ ut cujus nuthoritate actor a^it. Qui autcm
iu quEcstiuuc dc boiiiti ct pot>M;trsiouibu&, dominus,
ui qusestionc de verbis et actiouihus, author appel-
Intur: et ut jus habendi dominium, itu jus ngendi
nutboritas dioitur.
Si ergo netx)r paciscatur per authontatcm sibi
fUtam, authoreni ohU^t et pncti consequcntiis om-
tiibus suhjicit. tanqunm si in persona sua proprin
pactuficsiict. Omnia ergo, qua^ dc natura jtactorum
124
UE IIOMINB.
'■4
cAi'..\vi. (cap.xiv.xv.) dicta suiit, ^-cra etiam smit ubi pacta
,^~ ■ i~ fiunt per personai* rfpriesciitativas, scd sccuudura.
ti«uih«ri!nit authoritates sibl coucessas.
Itaque qui oum artorf^ pariscitiir, ciijus ftuthorl-
tatcm iiescit, proprio 'n\ facit periculo. Ncmo onim
pacto obligatur, cujus ipsc iiot sit author. Uuaiido
ergo aliquod coutra legem natura; authoritate aliena
facit actor, noii actor sed author legem violat. Actio
quirtem cnntra lcgem est, sed uou actoris sed au-
thoris actio e«t ; quia te^eni violassct actor si noti
fcciriset, cum facere pactus esset.
(luieumactorc, auihoritatis illi roiicessEeinscius,
verho cjus crwUms pnciscitur, iiisi authoritatcm
actor rogatuK ostendat, iion est ulteriits obligatus.
Pactnm enim sine nuthoritate invalidum est. Sin
qui pactus sit, Altani cautiouein non expeotabat
pnetcr actoris verbum tum cum paciscebatur, pac-
tum coiitra actorem valet, quia se authorem feeit. 1
Et sic, ubi authoritas mauifesta est, author ; ubi
ficta est, actor obligatur. ^
Paucie res sunt, qunrum nnn poHsunt esse ptTsoure."
Cluanutunm cnim persnim sit per natumm idiquid
quod intelligit, id tameu, cujus persona geritur, aon
se»i|M;r ncccssario ita est. Itaque rei inanimatw,
ut occlesla:, nosocomii, poutis, pcrsona fferi potest a
rcctore vcl cnratoro aliquo. Authores nutcm rcs
inanimata> essc non possiint ; verum rectorcs
curatores, qui gerunt personam rerum inanimata-'
rum, ageut |wr authoriutem eorum, quorum es
dominium illarum. Persona' ergo ejusmodi exti
slntum civilcm uou existuut.
Infantis, et ejusqui metitis curaposnon est, pcr-
sona geri potest per tutorem; qui tameii, dtim infai
inentis impos e«t, author iion cst nisi per conccs
DK nOMINH.
126
rt outluillbU*'
sionem civitatis. Authoritas eiiim tutoribus et cap.xvi.
curdtoribus dari nou potest uisj jure eiviU.
Idoli, iti est mcri 6gnifuti, quales eraiit dii gcn*
tiuin, persona; fuere coustituta;, qua; buuu mobilia
€t immnbill» et jura tenuerunt idolis cousLXTata.
Idotum autem, cum sit uihil, nullius rei author esse
potuit. Autboritatciii dederuut civitates,
Etirun Dci vcri pcrsiiiia geritur et gesta est.
Muiulum cuim iii propria jiersoiia crcavit : iti rcdi-
mcndo gcncrc humano personam Dei gessit Jcsus
Christus: in electissauetifieandis ejusdem l)ei per-
sonau) geniiit Spiritui; Sauctus : id quod ducemur
in catcchismu publicu, uempe, credere ia Deuiu
Patrem, gai creavit nte et fotum mitnUum ; et in
Denm /■'ilium, qut rrilemit me et totam genm hti-
mansm : et i» Spiritiim Satictnm, qui mnctyicavit
me et onmem electiim popuhim Dei.
Btiam plurium hominum tit uua persoua, quando
rcpraisentatur ab uno qui habet a aiuguUs authori-
lattm. Nou enira repncsentati, sed rcpratwntantis
uuitns est, qua; personani facit cBse unam ; neque
unitas alio niodo in multitudiue iutcUigt jMtest.
Uuoniaui autem multitudo natuniliter iion uuum
aUquud, sei) multi suut ; uou unu^^ scd multi, uempe
siugruh, authorc^ 8uut eorum quffi dicit vel facit
actor, qui est persoua ipsos repraesenlans. Unus-
qui.sque euim eorum commuui actnri suo autliori-
tatem tribuit suam. Sin authoritas finita sit qua;
tribuitur, nuthor quisque est illarum solummodo
actiouum quffi iu mandutts contiiieutur.
St actor seu persona non sit nnus homo, sed ccetus
hominum, tunc vox pnrtis majoris accipieuda est
pro voce personpc. Nani si pars mitior prouuntiet,
exempli causa, affinuative, major oegativej voces
Di: noMiKB.
•I HBllKlribll»
CAP. XVI. negativie nbuiKlai)tcs, ut quibus nori coiitradicitur,
pef^on», id est, onmiumTox cst ; nam alioqui, con-
tra natiiram, persona muta esset.
Si pei^soDa reprjescutaiis ex pluribiis coustet
niunero paribus, praescrtim parvo, coutinget swptv
numcro, no^tionibuB ct aflirmRtioiiibut; sc mutiio
extin^ucntibus, pcrsonam ficri mutam, et proinde
iuutilcni et ngendi incapjicem. Potcst tameu tieri
utvocescontradictori^.ejedemqueaequalesnumero,
quiBstioncm detcrmincnt ; ut in accusationibn», eo
ipso reum absol^Tint, qnod condemnare euni proi)ter
voces EEquales non possnnt ; at cnntra, uon ab.sol vere
non est condemuare. Idem coutiugeret delJberau-
dbus utrum aliquid statim lacicudum sit, an in aliud
tempus differeiidum. Eo cnii» qund pricscntcni
exceutioucm non dceernuut, deceniunt dilatiuuem.
Porro, si nuraerus impar sit, «t tres vel piures ;
siqnidcra vox iniius tollcret voces reliquornm con-
tradictoriiis, uumcnis ille [jersoua uou csset, jjropter
diversitatem opiuiouum et appetituuui iu rebus mul-
tis et maximi momenti. Mnta cuim cssct et ad
agendum inepta.
Authorumduosuntgcnera. Suntenim alii sim-
plicitcr autliores ; de quibus modo dictum est : alii
coiiditioualiter tantum ; nt qui pactum pnestare in
se rccipit, si is, qui pactus eat, aute eonstitutuQ]
diem nou prff^stiterit. .\tfiue bi, quamquam fidci
habendae authores sunt.aliis tamcn nominibus pro
variis acliouum generibus vocitautur, ut fidejus-
sores, spousores, praedes, vades.
DE CIVITATE SIVE REPUBLICA.
CAPUT XVII.
DR CAUSA} CESF.RATIOSE, ET DEPINITIONE CIVITATrS.
Quou homiucs, libertatis ct dominii per naturam cap. xvir7
amiitnros, ex prascripto, ut tit in statu civili, vivere „,„,„, ,^.
vohierHUt, fiais et causa fuit cura conscrvationis suie '";""'• '','''?-
vitjeqiie commodioris, iu est, ut e couditione misera
hclli oninium contra oranes exirent ; qme conditio
libertati imturaU, propter passiones humanasj ne-
cessario tunc adhieret, quaudo nulla cxtat potentia
mibili.s qux )>as.siones illaH terrore poenarura t«m-
perare possit, legesque naturales et jtficta observari
faciat. IjCges cnim iiatura;, ut justitin, a>quLtas,
etc, ct uiio verbo, yacere a/jw quodfieri Kelfemns
ttobix, absquc mctu poteutiEe coactivce, paasionibiia
iiatnralibus, qualeR sunt ira, superbia, cupiditasqne
oinnis. contrarise snnt.
Exitum ftutem c conditione belli omnium contra
omnes leges et pacta per se pnestare non paisunt.
Verha euim giuit, dnmque verba tantum sunt, non
timeiitur, idcmiue ad seeuritatem hoiniuum per se
siiie anuis inutiha suut. itaque leges, qna8 qui
observarc aJiis ohservantibus couatus est, obser^-avit,
quotics potentiae cogeutis metns abest uou oblig;ant,
neque impedinnt quin securitatem snnm a virihus
et anihu.s propriis petere uDicutque licitum sit.
Ideni ctiaui docent hialorix veteris Gra;cia:, ubi cum
nulla essent proiter paterna iroperia, latrocinium
DE CIVITATE.
CAP, XVII. uiari tcrrnquc qii£.stns iioii modo licitiis, seA etlani,
ihMiM»»^ a crudelitate et ab affri coleiidi iiistrumeiitis nbsti-
'reanM.ftJdt neutibu5, hoDorificus erat.
Quoti atitera feceruut
tuiic fnmilifc parva^ id iiunc fuciuiit civitAtes, id est
ramilise ma^a!, domiiiia sna securitatis eausa adl
omnem periculi vcl invaslotiiR hoRtilis sut^picioiiem
atigentes ; et tum hostes, tura eos qui hcstihus auxi-
liaturi videiitur, quaiiluiii jwssuiit vi et astu (lebel-
laat awt dcbilitaut; idquc, quia aUtcr sccuri esse
non possunt, juste,
Neque sccuritatem, qiiam quiETunt, prffislare po--|
test paucorum hoinitmui ititer se conspiratio, quit
tn parvis niimeris parva sociorum accessio ad certaia^
sufficit victoriam, aiiimosque addit Pirgressoribiis.
Multitudo aiitem, qua; sceuritatis sua; spem pras-
stare potest, inimero noii certo, scd eum viribus
hostium coniparato deterniinatur, ut majorsit quam
ut excessus tauti et tam couspicui momeDti adj
belhim fiiiicndum sit, ut hostis ad aggredieudura
provocctur.
Sit autcm inultitudo quaiitacuiique, !u tamcn ac<
tiones eorum judiciis et arbitriis muharum guber-
ueiitur, nutlam iude cxpccture possunt 3ecuritatem,j
neque contra commuuem hostem, iieque coutra in-j
juriasaiter alterius. Dissentientes enim inter
de viriiim usn non sibi mutno nuxiliaturi »uiit, scd
oppositis coimliis vires ad nihilum rcdurturi. Uride
non modo a comrauiii hostc facile superantur, sedj
etiam de commodis propriis inter »e bello certaturij
sunt. Siquidem enim homiuum iinmerus magiiii&|
sinc potciitia comiuuni, qiue posset omiics cogerej
in x>quitatcm cu:terasquc legcs natura: obsurvaudaa^
coiisentire supponeretur, idem ctiiiin dc toto generE)'
humano supponeudum esset ; itaqiic regiminc civili
DB CIVITATB.
129
omnino opus non CRset, victnris scilicet iiominibus cap. xtii.
in pace et sine domini». i^^ZZ^
Nt-qiie ad sccuritiitera, qnam pen^etnam esse vo- """"'.« ■>'«
luut, sutjbcit ut ^burni^utur pru ccrto taiitum et
deterrainnto tempore, ut in nnoprfelio vel bcUo uno.
Etsi enim per conatum uuaniraem bostem vincaut,
postea tamen, 81 communem hostem nou tiabenut,
ve! si alii hostem,alii amicum, eundem puteut, so-
cietas necessario distioivetur, et proptcr voluntatuui
ditfrrentias inter sciptws bellnra renovabitur.
Sed sunt, inquiet alitgiiis, aniinalia quanlam brnta.
ut ape* et formiea?, qmo pacitiee in eodem alveari
ct iu eadem fonnicnria ii iter se vivunt, habenturque
ab Aristotele prn aniraalibus politicis, regunturqne
sno niiuniquodque judieio etnppetitu; idqne sine
usn sermoiits, quo signitieare nlius alii possit qiiid
nd uiilitatcm eommuncm coiiduciTC vcl iion coiidu-
cere existiniant. Quid ergo impedit quo mimus
homines idem faciant ?
Ad hoc respondeo. Primo, quod bomiues inter
«e de honoribus et dignitate per]>etuo conteudiint;
nnimalia illa nnn itcm. Itaque inter homines
invidia, odinm, hpllmn, jiroptpr cam, intcr nlia*,
cnusam srepe nascitur ; iiiter illa rarissime.
Secundo, iuter animalia illa buuuin iniblicuiu ct
priTatum idem est. Krgoad boiiiiin privatom dtim
nfltiimliter feruntur, simul procurant iMmum com-
mnne. Homini autem in boni.s propriis nihil tam
jucundum est, quam quod alienis sunt majora.
Tcrtio, animalia illn, quia carcnt ratione, in
rurum suanim. comiauiiiuin admitii.stratione nihil
vident. aut videre sihi videntnr, quod cul]>ent ; in-
tcr Lumines autem permnlti suut, (|ui se cffitcna
sapicntiorc.4 ct rcgcnds civitatift capociores esse
VOL. III. K
180
PE CIVITATE.
CAP. XVII. putant, (juique, diim suo qwsque modo refoTmanj
,^ ' ' voluut, disfiideut inlcr se el IjcUi causa sunt.
I «ik«i-..trfrji- Quarto, atiimalia illa, ctsi ad cuniditatea suas
signiticaudas inler se vocis usum uabeant quanto
egent, verbomm tamen arte illa carent, qua homiuea |
alii atiis videri faciunt bonum malum, et malum
bontim ; maipium parvum, ct parvum majs^um ; et
alter attetixis actiones ita rcprcticndit, ut iude turbs
orinutur.
Uuiuto, auimalia bruta inter injuriam et dam-
num non distinguuiil. Ilaque quamdiii beue «ibi
est, caeteria noninvidcnt. Homoautcm tunc max-
inie molestus est, quando otio opibusque tnaxime
abundat. Tunc enim sapientiam suara in r^eudum
actiouibus reprebendendis ostentare amat.
PuKtreino, auiwalium illorum cunseusio a natura
est ; conHcnsio auti-m homitium a jwctis est, et artifi-
ciale. Mirum er^o non est, si ad firmitatem et
durationem ejiis atiud prteter pactum re<juiratur^
nempe potcutia commuuis quam «inguli metuaut,
et quae omnium actiuues ad bouum commune or-
dinet.
Commnnem autem potentiam constituendi.quar
hoiniues tum ab invasioue exlcrorum tum ab inju-
riis mutuis tueri possit, ita ut propriie iuduatrije et
telluris fructu couteuti vivaut ut alantur, unica via
htec est ; ut potentiam ct vim suam omnem in hom-
inem vel homtnum coetum unum unusquisque trans-
ferat, mide volunlates omnium ad unicam reducau-
tur ; id est, ut imus homo vel coetus unus personam
gcrat niiiuscujusque hominis singiilarit;, utquc uiius-
quisqiie authorem se esse fateatur actiunum ora-
uiuiu quas egerit persoua illa, ejusque voluutati et
judicio votuntatein suam submittat. Est autem hoe
DE CIVITATE.
]3I
ftliquitl amplinaqnaraeonsensionutconcordia. E«t c.m*. xvii.
eoim in personam uuam vera omnium nnio : quod „' ' '
_ . . * tV iNltmi. (tpnn-
ntper pactum uinus;cujusqne eum nnoquoqiie ; tan- niti.in», m d,.fi.
^qnam si nnicuique uniLsquisque dicpret. Ego /,„/p ■"'""'" ""''"^
tomini, vel huic cartni, aulboritatem et jm meuM
regcndi meipsum coHcedo, ea cotulitione, nl (u
qmejue tuam authorittttem ct jas tuum tut regenUi
ia eu»dfm tramferm. Quo fticto, multitudo illa
una persona cst, ft vocatur Clmtas ct Reipuhlica.
Atqtte hffic ejit generatio maf^i illitts LevialJian,
vel, utdigiiius loqnar, W6r/(///« Dei ; cuipaeemet
protectionem sub Ueo immortali debemus omnem.
Authoritate euim tantii ab omnibug et siugulis col-
lata, tatitam potentiam et tantarum virium nsum ha-
bel, m terrore eamm volnntates omnium ad pacem
inter se et ad conjunctionem rontra hostes confor-
marc possit. In quo consistit esscntia civitatis, qute
sic dcfinitur ; Chitus persona una e*t, cujtat actiou-
Hin homiueit migno numcro,per pacta mutua unius-
eujitxque cuiii imoqiroffitr, Jererunt se authoreit ;
rofnt; itt poteiitist omtiium arhitria stio ail paccm
W eommumm d^emtionem uteretur. U antem, qm
dvitatia i>erMjnam irerit, mmmam kabere dieitur
poieaiatem. Cateri omiies subditi et ciFes appel-
lantm*. Potestas auteni summa duobu.s niodis ha-
betur ; quarum una est via ; ut com pater filios
suox sibj ol>cdire cogit ; vitam enim iltia non alendo
ftufcrrc potest ; vcl ut qui victis liostibus ca con-
ditionc vitam cundonat, ut impcrata faciaut. Altcr
modos CBt, quando hominc» spoute summam potes-
tatem in itnum hominem vel ccetum spe protectionis
coiiferunt. Atque hiec civitatis institntio ; illa civi-
tatis ncquisitio cst. Dicain autem primo dc civi-
tatc iustituta.
K S
133
DECIVITATE.
CAPUT XVIII.
DE JURE HABBKTIUM POTESTATEM SUMMAM IN CIVITATB
PBR l^$TITin-IOS'KM.
cAP.xvui. Instituitur civitasquando homines, sponte sua
coiiveuJentrs, siuguU cura singulis paciscuntur, ut,
cuicunr|ue homini vel ca-tui jwrs niajor sufFragiis
iiuiii(iUon«i>.
tl' Jiini li(b
bfiiiil<ui> poirt-
•«■iffHi hiMnniAm ^
in rivitau. 1« sujs personam omuium piTemli jus contrihuit, IUi
omncsobcilirMit. Obligatur i-rgo unustjuistpie eo-
Tum, sivp Kiiffni^inni snuni in illmii contnlcrit sive
non contulfrit, illi quern major pars elegerit obertire,
et pro uuthore aetiununi illius oinnium hnbendus
est, Nnmnisi in parte suffraglorum majoreintelli-
gantur oomprehensa suflragiaomnium,fnistra con-
ventnra eat, et contrn finem nb unoquoque sibi pro-
positum, ncrape, paccm et prolectionem omuium.
A fonnu ius^tutionis, tuiu potestos oui[ii& ct jura
omnia summam habeutls potcstutem, tum civium
omiiium oflicia (lerlvantur.
Primo, ex eo quod pacti sunt intelligitnr, quod
nullls pactis prioribus obUgati eraut ad id quod
pnctn prtescnti contrarium est. Itaque qui civita-
tis alicuju.^ jam cives sunt, pactum novum inire non
possuiit, quo personam simm in alium transferre vel
cuiqunin alii, uon permitteute qui summam habet
potestatcm, iii rc quncuuqne obedire obligentur i et
per consci|ueiis, qui sub monarch» civcs smit, neqne
nionarchiam rcjicere ncque nd Ubcrtatem naturffi
rclabi, sl noluerit qui habct summam potestatem
Tcl quilibet aUus civium, jure possunt. Violarcnt
eiiim pactum initum cum sin^uUs ; et potcstatcm
Bummam, jurc jatn hnbentidatam, contra ju» erlpe-
rent. Preeterea, si qui cam crlperc conarctur, in-
DB CIVITATB.
133
terfertiis aut qiinciinque supplicio afFectiis fiierit, cAr. xvtn.
suiiplicii proprii mitlior esset ; et quia injustum est, n^„„',,^''
Quod fncientis ipsius nuthoritntc puniri potest, eo '-■■" i-"«-
(pLoquf noiiiina it)jii!<tas. Uuod HUteni civea quidam i» .:i>i>.>i<- \ui
coiituinaciw pnctum prEetendcruiit uovum, uou cum '»""''^"""™-
hominibus sed cum Deo initum, id quoque injustum
erat. Piictiim eiiim cuua Deo iuiri non pot«st, nisi
medinute aliquoqui Deum reprteiwutat ; id quod m-
\w fneit is, qui summnm sul) Deo habel potestatem.
Sed pratcnsio iUa pacti cum Deo, manifestum men-
darium cmt, ueque injustum tantum, sed vitissimum
factum es»e oogiioverunt ipsi prBetendentes.
Stcundo.summapotc*ta.s propler malam reipub-
lica: admiuit-tratioucm habctiti tulli uou putcst ;
prlino, tpiia, cum totius civitatis pcrsoiiaiu gcrat,
quse Dt actor facit ille, ut author facit civitas. Quis
autem est. qui civitatem ream faeiet ': Deiude is,
iu quera eonfertur potestxis summn, cum nemine
paciscitur eoufercntium ; ct proinde nemiui eorum
injuriam pntest facere propter quam potfstate sua
privarctur. Aut cuim pactus eitt ciitn tuta mnlti-
tudiuc quasi cum nna ]>cr.'iona; quod noti [wituii
ficri nutcquani eligeretur, quin inultittido illa una
persuua noiidum crat : aut cum siuguUs scor^iim, et
t>ic, Mmul atque clectus e^t, uuusqui^que mal»: ad-
iniliistratinnis, cujusreum faciuut illum,auth<)r i|JHe
eBt et aceusat seipsum. Velle ergo pactis illum
obligare, qui summam Iiflbet potestatem, est ipsam
civilatcm oblig^arc velle. Veram si coucedamus
illum, qui summam habct potestatem, ])acta cum
rivitate et inire et vioiare poRse, is autem cum vio.
Inverit violasse negaveril, quis litem hauc determi-
niibit r Nifti aulem dctcruiiuelur. reditur ad niiar-
chiam, Dcc civitas ainplius cat. bi detcrmiuctur u
134
DE CIVITATB.
IP. XVIII. civitate. ab ipso determiimtur, qui personara civita-
^t„^f^ tis gerit, id est, a potcstntem Kuminainiam habcnte.
iimti<uii rciM. Quem uui paetis obliimri existlmant, eo videntur
tMmi ■iiiiiaign , . ' i .. - . ■ r-
ii. rt.H4.i. ,..r dcnepti QRiC, quod non «istmguant inter o6/;^a-
u»«iuhm>n>i. ff^jj^.^^ qyjg gjjy( ppj. v(.rjja^ ^^ /jgationes. quaj
fiuiit per enpislni: iiec oogitant verba per se infir-
ma e&se. Fostquam nntem summapotestas eunsti*
tuta p-t nrTnata est, tum dennim vi taiitK potestatis
etiaiii verba capislra fiunt. l*artim ctiain eo decepti
suut, quod multitudiuem hominuiii iii uniim lonum
eonvcnientium, etiam Bnte(|uiim dc Kuuiina potes-
tate consciiseriut, non modo personas Jjfd pt^rsonara
esse, et seorslm a sinfpilnribus loqui et agerv iniu-
ginati slut. Unando vero iu eeetu populari potcs-
tas sumina collocata est, pactum tale inten*enisse
nemn dieit. Quis enim ndeo hebes est.ut populum,
exempli eauAa,Rnmauum,quiimi)erium Komscttum-
mum habuit quoudam, summam illam potestatem
teiiiusse per pactum cum Romanis. et prninde po*
putuut Romauuin a Ilouuiiiis, uisi beuc rt^iiLsset.dc-
poni potuisse dicat ? Quod autem in moiiarchia et
statu popubiri qu.Tstionem hane eandem esse non
omncs vldeant, causa est ipaorum ambitio, ccetui
potius qunm nui liomini fnvcutium ; quia sub uuo
honiiiie vulgus sunt, M.-A sub ctctu regnautis pars
BUIlt.
Tertio, si consensu partis majori.s surama potes-
tas seinel eongtitnta sit, nemiiii eorum, eui faetum
displieet, suiFragii sui iii euntrurium testes poscere,
vel meinoriam rei cxtare postiilai-e licitum est.
Postnlatio enim taliafactum mutare voleiitis eat, et
per eoiisequeiis, paci facrse renuntiaiitia, et hellum
cnntra cfctcros deni]ntiauti.s, et iii couditioncm na-
turn.' quain fugiclml, ixmlra fiuciu quem Uabuit
qusuutocum ca;lerisiii comcutum vcnit, icdcnQtis.
DB CIVITATE.
136
Qunrto.qnoniatn per mstitntionem ipsain onuiium c.m>. .wiii.
aciiniuun illivts, iii quein snmiimm contulerunt po- ^J^^'"^^"
ltr:«uitem, uutbor est confcreulium uuusquisque ;>*'^'"«r'«
iiiuinitftitum est, (jiiou ab habcnte Kummam pot^s-indiitetrpii
tntem nemini confereutium fiL-ri possa injnriam. "^™^'™»'-
Nam factum autboris, id eat, «niusnujusqup, est
qutoquid ille fecerit. Sibi ipsi auteni injuriam fa-
cere ncrao potest. tiuin is, qui summara habet
]ioteslatcm, facere inique possit, nou uegaverim.
Iniquiim etiim qund contralegem nntune, iiiju^ttum
qnod contra legem civilem factum est, appellatur.
Nam justum aut injustum ante civitatem constitu-
tam nihil erat.
(luinto,non potest qui summam habct potcstatem
a civibus occidi, aut quomodocunque jure puiiiri.
Nam qui iujuriam facere nou poicst, ne reus quidem
fieri, muUo miuns coiulemuart [tntest, Ctuicquid
euim fecit, facti author est civium unusqniBque,
S«xto, qtiia ci\itatis instituendxe finis pax cst et
defensio, et quicunque in finem jus habet, jns
etiam in mcdia babet ; st^quitur, ut cuicuuque, sive
hmnini sive cretui, tribuitur potesta-s sumnia,eidem
ctiam de mediis ad pncem ct defen.sionem judicatio
tributa sit, et ut tiirn in i|iso periculo tum pneven-
tionii^ cau»a aute pericuhim, judicct quid factu
neccssari'am sit, tum ad paccm civium intcr »e et
secoritatem contra hostes con3ervanda.m, tmu ad
dnmna civitatis resarcicndn.
Scptirao, MUfiimne notestati adhreret qiiie ad con-
servationcm vel violationem pncis tendunt decer-
nere, et cinaudo, quatenus, quibiis apud multitu-
dinem conciouari permittcndum sit, et qui libri
ptiblirnndl et a quibuin exaniinandi sint. Actiones
eiiiui al) opinioiubuK ortum habent : in barum crgo
136
DE CIVITATB.
FcAP. xvin, rcgulfltione ronsistit re^ilatio civinm, nndc oritur
it<iuw"hu. P*^ ^^ eoncordin. tiuauquam auteni {loetrinflrum
lUuum, p-ii-v \-erluis sola sconus sit, paoi tnmen, si vera' sunt, non
Miiii.iii.u- 1« reimffuaut. Doctrinse enini paci contrari:e verse
lituUllUOBL ... ,.
esse non pos.iunt, nisi etiaiu pax et coneorriia cou-
trariie dicnntnr l^bus uaturnlibus, In civitatibus
quidein, rectoruin doctorumque uegligeutia aut im-
peritia, errorcs progjv^^u leuiporis uuiversaliter
pro veris recipi, et vuritntcs displicere i)0ssuiit ;
veritatis tamen novx utcunque mibita: ap{Kiritio,
et^i sopitum bellum oliquando excitare pos!<it, paeem
tameu uuuquam violat. Cliii enim adeo remi^e
regnatur, nt opinitmis nnva; introdueenda; causa
eapere arma audeat, etiam tTinc aniinum rcbellandi
hflbuit. Quod autcm non aggressus sit, a mctu
est, viveutis uempe quasi iu procinetu prieiii. Ad
sumniam ergo potestatem attinet opiuionum et doc-
trinarum omuinm judieatio, ut qvue dLscordiarum
bellique civilis sjepissime eausa et origo esse anlent.
Octavo, ejusdem sunmia; potestalisjus est, re^-
las pra.>scribere, quibns, quid :?it tiuam unusquisque
seiat ct fruutur sine molestia aconcivibus; et quid
Oj^re lieite possit, et quid licite uon possit ; id est,
regulas priescribere circa rcrnm proprietatem. Nam
flute summam potcstatem constitutam juserat om-
uibus iii omnln, quod erat eausabelli. Uc^ieergo,
quibus defiuiuntur meim et fuiim, et in actionibug
homm, mtiliim, licitiim, iilicitnin, a quibus depen-
det pax civium, ab habcute potestatcm summam
pra-scribcnda: sunt. ^^ocantur autem reguiie illffi
ief;es civilea, sive ciritati.s illiu.s Icges, cujus ci-
vibus pnescribuutur; quanquam nomen illnd iex
cirilis restringalur hodie ad significandum legcs
Romauas autiquas, quia civitatis Uumatiie, propter
DE CIVITATB.
137
imperimn Romanum late espansum, nos etiam olim cap. xrif
uars luimus. ..^^. '
Nono, suminffi potesUitis etiaraestius_/Kr//frtHf/i, f™ti"iniwt«.
la est, c&u»a.s omnes tiim juns tuni facti c:ognoscen- in cm^Mi.- prr
di, et roiitroversias omnes clL-L-idfiidi. Nnm alioqui""""*'""^
civibus ub iiijurils mutuis prutcetio uuUu cssec, et
lege« dc Ptro et tHo frustra essuut, mauercutque
bomities in cunditioiie belli omnium eoiitm omnets.
Pcrinio, rjuMlein summ« potcstitis est riim aliis
civitatibus belium et pacem facere suo arbitrio, id
est, judieare ntrum bono un malo civitatis bellum
futiirum sit necne, quautaeque oopise eomparaiidre,
et quoniodo a civibus alendie sint. CiAium enim
tutfla ab exercitibus depeiidet, exercituum robur a
civitntis uiiitate, civitatis nuitas ab uniea !«ummani
habentis potc8t«tem pcrsoua. Etiam mililiic jus,
ctiain soluin, summa est potestas ; quia jus iii
milites estjiu) in potcntiam totius civitatii}.
Undecimo, ejnsdem potestatis est consiliario»,
roa^stratu», ministrosque omnes tam pacis quam
bclli eligendt jus. Cui enim paois et defensionis
prueurandie imponitur onus, eidem jus conijcditur
roediii), quibus sc c\onerct, pro arbitrio kuo utcndi.
Puodecimo, ejusdem polestatis jus est pracmia,
ut divitias hoiioresque, beue merentibux tribucndi,
ct traiisgressoribus pwnas leg^ibus pra-tiuitas in-
flif^eudi; vel si ptcna Ic^ statutJi uon sit, facieudi
leges jHCualcs, quie sibi ad excitaudos et terrendos
imjtroboa vidcbuntur commodissimse.
Pnstremo, si cogitcmus C|iiuuti unusquisque se
af.<(timat quantumquc ab aliitt sibi honnris (lcfcrri
ciipit, quibus ipsc tantundem tribucrc indignum
putat^ unde simuttntes, factioneR, ct bcllum denique
uaiWii solct : fatebiniur ad civitiiUg dissolutionem
138
DE CIVITATE.
lcAP. xviii. teudere etiam coiitroversias de Iionore et ordine
civium, et potcstatis suminm coereionc iiidigere.
t l>n jar» lii-
P tnttf t^itfi iiri i> I
Ikaiuuii pou»^ Nccessariic ergo sunt lcges,qujbus qtiis cuique hoiior
^hdnuaii-i tribuendiu; sil in coiipressilms et alloquiis, defini-
atur. Itaque coufereudi titulos, ordiiieaque eivium
dlstingueiidi, ejusdem suium% potestatis jus est.
Atquc lucc suiit jtira suinmum hubentis putcsta-
tem priucipiilia ; ut ainplitcr hic demoustnitum cst,
et brevius demonstrari potuitunico hoc argumento.
Jara enim htnec omnin quin civitatis sint, negahit
ueuio. Civitos autem uisi per persou&m suam,
ncmpe, eum qui summam habet potestatem, ueque
loqui iieque agerc potest. Suiit ergo jura hax;
omuia illias, qui %n civitate summaui haliet potes-
totem, sive is homo sit, sive ccetus hominum. Sunt
autcm et alia jura cjusdem, sed ininora, et iu di-
versis eivitatibus diversa, quibus tameu amissis
cives protegeudi potentia uon amittitur, et qu»
transferri possunt ad cives privatos. Sed illa, quae
euumeravimus, jura mujora transferri uon possunt.
Jurc cuim militiic ami!i»u, jiui judicaudi propter
defectum potcntijc frustia erit. Jure cxigcudi pe-
cuuiam amisso, milites nulli erunt. Jure regulandi
doctrinas amisso,auimabuntur cives superstitiosi ad
rebellionem a suis ijisorum phantasiis. Summatim,
si jurium dictonim qiiodlibet uuum desit, ca;tera
cessahiint omnia, fietque divtsio de qua Diristus
ipse loquens dixit, regnvTn tlivistm in teijMo stnre
non potest. Nisi enim jurium horum divisio ante-
cedat, divisio populi in exercitus oppositos uuUa
erit. Opinio docentium jura regni Anghcani divisa
esseintcr regem, proceres, et coetum communium,
causa fuit bclli quod scquutum e^t civilis; etiam
(hitputatioui:& de qua:stiuiubus polittciti ct tbcolu-
DE CIVITATE.
139
gicis, q«ib»X3 tamen populua ita nunc dejurercgiocAP. .wiii.
cruditus est, ut in Anglia pauci, puto, nuiic sint qui |^^7^' '"
jura praedtcta iiiseparabilia esse non viileaiit ; et >-• "■^' i«''—
puDiice ngnitun siut, simul atque reuient pa\, eti.i«irii«« pgr
qnamdiu calamitritum prateritarum memiuerint j''"*"""™'"
sed nou diutius, nisi melius cnulintur populus.
Quoninni nntem jura hsec summa; potfstati e»-
seutinlia et insejiarabilia sunt, soquitur, ut quibus-
cunquc verbis scparari ct aUis couctrdi vidcantur,
nisi potesiati summie simu! el expressia vcrbis re-
nancintum ^t, concessionem nultani es»e ; sed con-
cessa omnia, sunima ])ot(>i«tate, id est, persona civi-
tfttis retenta, iuscpanibiliter redire.
Cum ergo autboritas baic iugcns indivisibilis sit,
et bnbcuti suminain potestateni inscparnbilitcr ad-
hiereat, quis color inveniri potest opiuioui illorum,
qui dicuiit de reffibus civitatis persouam gerentibiis,
qnod etsi ginffuJig majores, miirersis tamen mino-
res sHni 9 Nam si per uaiversos intelligunt civi-
tatia personam, ipsum intelligunt regeni. Itaqne
rex seipso niinor erit ; qiiod est absnrdum. Sin
per univcrsos multitudincm iiitelligunt solutam,
singulus intelligunt. Itaque rex, qui major siu-
gulis tfst, major quo(|ue erit univcrsis ; quod itcrum
est absurdum. lu civitate nutem, ubi s-umma po-
t£Stas est in ccetu populnri, absurda bsec esse satis
vident ; in monnrcbia nou ndent, qunnquam potes-
tas »umma, ubicunque eolloeatur, eadem est.
Sicut autem potestas summn eiH« rujuscunque
potestate major est , ita et bonor ipsi debitus honore,
qoi debetur cnicunqup et quotcunque civibus, major
est. Q,\a potcstatem habot suminum, houorum et
digiiitatum omnium fou!- cst : et sicut curani du-
uunu lamilise ser%i tiliique omnes iuter »: tequalcf,
140
DK CIVITATB.
CAP. xviii. et sine honore snnt ; ita et cives coram eo qui gcrit
Dejuwhfc" personom civitatis, omnes inter se eequales sunt,
(«Diiiin. jni» quanquam estra nrcesentiam illiufi alii aliis maKi.s
Mnn ■uiuniB» " ' * .• i ,
■n ci<ii.i.' 1»» splendeant : nam (^oram illo non ampiius splendent
quam stellic pra^sciite sole.
Dicet forta.>iRe nliquis couditiunem civium esse
mi.seram, ut qui libidini ct passionibus regeutium
siint obnuxii. Id autem qui sub monarchiam \i
vunt, monarchiffi, qui sub ccetura plurium ^i^nt
illi refpmiuis formx imputarc solent ; quamquam
in omoi forma, quse protegere eos possit, potestas
sequalia eit. Non eniin cositant quod rcit huuiaiia)
sinc incommodi) csse non poi^suut ; m'C fjuad iiicom-
moda qune in «(uaHbet civitatis formaaccidere pos-
sunt maxima, prte belU calnmitatibus, et qnie iti
couditione homiuum iiaturali, sine domino, siue
lege, ex rapto viveutLum cotitinji^unt, vU seusibilia
smit; nec dcuique quod gravisHima oucra, qme ab
habentibuspotcstatcm summam impouuntur, non ab
co, quod illos aut pauperes aut debiics ficri cupiaut,
proficiscuntiu', quibus divites et fortcs eos essc re-
gcutium comoiodo maxime expedit, sed ab ipsorum
civiuin tenacitutc, ca contribuere, quteadpaccm et
diffcusionem .•«unm ncccssm'ia sutil, recuKaiitium.
Inde autem regentibns plcnunque nascitur, diim
pax est, pecuniam exigcndi qimiitam possunt neces-
sitas, ut qu£e opus sunt ad bcllum, |>arala habeant.
Sed civibus data suut a ualura (luasi vitra, quie ob-
jecta majora qoara smit vidcri faciunt ; pcr qufe si
tributum vidcant quantuluiucuuque, magiiam pu-
tant esse oppressiouem. Telescopii^ carent» uempe
scicntiis quibus a longinqno prospiccre possent
miserias illas impeudcutc::, quse siue pecuuiarum
cuutributiouibus &UMt iucviubiles.
:l I
DE CIVITATE,
HI
CAPUT XIX.
DB CENEBIBUS CiVtTATUM PER INSTITUTIONEM, CT &B
SUCCESSIONE AD SUMBIAM POTRSTATIiM.
DiSTiNCTio civitatum a distinctione oritur per- cap. xix.
soiiee sumQiaiii liabeiitis potestateni. Uiioniam er^o jv^Z^,,,,,"
surania iwtestas uiiius hominis est, vel plurium ; et '■"''«""• !«"■
• ' IfrtlililtMinrlD,
siqaidcm phmum, nut ommtim, (itii ut m curiuni •« a.. .i.rr,.,-
convenieiidi unicuuinejiis sit), aut certorum uonii- „.^„^u^m„„.
num a «eteris distiiictonim : triataiituin esse ])08-
KUQt civitutum genura, ncmiic monarchia, ubisum-
ma potesta^ Lu uuo hominc est; dcmocratio, ubi
summa potestas in cutu homiuum e«t, in qucm
c<£tum quUibi^t civia admittitur ; et ariiitocratia, ubi
summn potestas iii ccetu civium est qui optimates
dicuiitur. Alia civitotis species nulla est ; cura
nercssariuni sit ut siiiDmum potestatem liabcat vel
UQOS horao, vel plnres, vcl omnes.
Alia quidem eivitatum iii historiis librisque poli-
ticorum oceurrtiiit uoinina, ut tyratinis, et olignr-
chio, Ked non sunt propria ; signiticant enim aiFec-
tum, non conccptum cjus, qui illis utitur. Nara
qui mniiarchie irati sunt, tyraunum appeliant ; qui
optimates oderuiit, statum eorum olii^irchiam di-
cont; et qui demai^ogos non amant, statum demo-
craticum auarchiam voeaiit ; nec tamcii indc sc-
quitur speciem aliquam re^imiiii.t es.sc anarchiam.
Quml multitiulo, aiite<}uam in nnam civitatem
coaluerint, potuit, si voluisset, potestatem summam
in uimm liominem, non minore jure qimm in coe-
lum coiindisse id est, uioaarehfc se subjecisse non
miuus absulute quam (frtiii, manifestum est. Ubi
ergo mouarcbia semel instituta est, alia persoua ad
142
DBCIVITATE.
CAP. XIX. imiltitiidincm reprfesemaiulani jure elip non putest,
D^lU^^b... "'*' ^* """^ *-** * monarcha tiefiuita nc^otia, nequc
driuiumpn iioc mouarcbae injussu. Alionui enim sumniam no-
«I a, I.UL-I». tcstatem naberent au!e giiuuL aut plures persunse in
luirapiK^im eadem civitate, quae imle in condLiiouem belli om-
nium contra omncs rcducerctur, contra fiiieiu ia-
KtitutioniK. Rirut autt^m iu ctetu populi Rumniam
lialjente poteslatem, qui civc5 sibi sulMiitOR per ho-
mines deputatos conventre juberet ad ncj^otia a
eoitu dcfiuita, pula ad cousilium iu rcbus arduis ira-
pertiendum, vel ad nocumeuta tolleuda, insanus
tiubprctur, qui homines ita convoratos summam
potestatem habere, et totius civitatis muUitudinem
reprscscDtarc, et personara civltalisgerercarbilrare-
tnr ; ita ctiam iusanus halieri debet qui, si de iis-
dem negotiis in mouarchia monarchse jussu conve-
nerint, couveuientes putaret g-crerc persoiuim civi-
tatis. Atque hoc ita mauifestum est, ut mirum sit
non aiiimadversum esse ah iis, qui ret^cm suum |>ost
sexccntornm annomm succcssionciH, sine coutra-
dictione legitimum, qncm et regrem agnoveniiit et
cui majestatem &ttribuerunt, non tamen utcivitatis
personam couKideraverunt, sibimet ipsis totios oi-
Titatis Angticanae repr^entatiouem assumentes.
MoneantUT binc qui summam babcut in qmxriinque
ci\itatis genere potestatem, cives suos officii tanti
jura edocere, sed eadem jura ipsi prius doceri, a
potestatem summam retinere cupiauc.
DifFcreutia iiiter tria liaic civitatum genera nou
consistit in diversitate polestatis, scd in diversitate
aptitudinis civium ad finera sunm, nempe pacem
defensionem. In comparatione autem monarchis
cum duabus reliquis, notaudura est, eum qui per-
sonam eivitatis gerit, vel. ^ ccetus sit, quemlibet
UR CIVITATK.
143
ex cretu, persnnam nahiralem esse ; et ([uanquam cap. xix.
in persona sua poHtiea civitati studeat, non tamen ^,-^,,'^'
ideo ad rem familiarem suam, et coeuatorum, et ^'"««kWD. p«
amicorum mmns rcspicere; et siepissimc, si contin- «t d» «icw»
^t bonum publicnm cum privato non congruere, 2»^I1Sib.
privatum publico anteferre. Nam passiones homi-
num ratione plcrumqne forliores suut. tiuando
ergo Itonum publicum et privatum arctissimt; uui-
untur, tuno uiaxime proouratur bonum publicum.
In monarchla autem bonum publicum et privatum
idem est. Regis enim divitiie, potentia, et honor
a viribus et existimutione civium proficiscuntur.
Nam rex, cujus subditi paupcres, dcbiles, aut riles
sunt, neque djvea, neque magnus, nequc sccurus
esse potest In democratia autem bonum publi-
cum minus aliquando hominis improbi, avari, vel
ombitiosi boiio privato expedit, quam coasiliuin
pcrfiduin, actio proditoria, vel bellum civile.
Secnndo, monnrcha quem, quando, ubi vult con-
sulit. Itaque eoruin, qni in re de qua deliberat ver-
satissimi sunt, quallscunque sint ordinis, sine fiico
oratorio, ante exequeudi tempu!;, quantum vult, et
secreto oonsilia audire potest. Cfrtu sautem, ubi
consilio opns est, consilinrioa nullos extra corpus
sunin liabcre poteat, quorum maxima pars rerum
civilium imperiti snnt ; CBeteri, cum oratores sint,
oratiouibus aut fucosis aut Incptc doctis seotentias
diceiite:>, civitatcm aut turbant ant nibit juvanC.
Neque omnino ecctui hominum consilii, quod taci-
tura esse expedit, capiendi, propter multitudiuem
tempus aut locus est.
Tertio, monarcharum decrctatnconstanttam nul-
lam habent pra?tcr cam, quic iiaturam sequitur
huinauam ; sed in ccetibus accedit incuustantia alia
144
DB CIVITATB.
Cap. xi;c. aI) ipso tiumcro homiiium. Nam paucis eonim,
(jm (letsretnm fecerant, abseatibus, quod decretum
ucfn est hodie cras resciiiditur.
InAtiiiimMii, ..... . .
-t j« .upo». Uuarto, monm-eha a seipso mvi(Ua aut avantia
^Ijlit.lute(o. dissentire nequit. Coetus autem dissensionem in
seipso habere potcst, eamquc tantam, ut prodiieat
bellum civile.
Qiiiuto, in monarchia incomraodum qiiidcm e»t,
ut possit raonarcbn ad ditnudum amicum nliquetu
fortuuis oinnibus bouum civum, quud tuuicii uuu-
qunm factum legimus, spoliare. Scd idcm contin-
git Qou raro, ubi summa potcstas in cu^tu est.
Eadem enim est utrobique poteutia, utrique errare
possunt ; iicc miims fueile dccipi potest ctetus a
rhctonhus ct oratoribus hlaTult<; quam moiiarcha a
blanditiis auUcoruin, scd faciliiis; nam iii cmttt
alter alterius avanttie et ambitioni ^icissim inser-
vit. Suut autem monarchre, ut nuius bominis, cog-
iiati ctamiciquos ditarcveUt, pauci. Qui vcro gra-
lia apud ecctum valf nt, propter necessitudinem fac-
tionis cognati et amici multi sunt. Is, cai monar*
cha favet, amicis ieque prodesse, et inimicis obesse
potest ; at oratorcs, id cst, quibus favetccetus.po-
tcstatis noccndi plusquam satis, juvaudi parum ha-
bcDt. Accusatio cnim, nt est natura bominum,
minore doquentia indiget qnam defcusio, majo-
remque babct oum justitta similitudincm condem-
natio quam absolutio.
In monarchia incommodum est, quod summa
polestas desceiidere ad infaiitem polcst, vel ad vi-
rum qni inter bouum ct malum discfrncrc ueaciat ;
undc potestatis n.sus in aho erit, puta curatore nut
proteclore. Sed incoramodum in eo consistit, quod
proptcr tautam diguiCatcui et ofiicium tam lucrosuiu
DB CIVITATR.
UTt
nascetur inter potentiorts cives competitio, et ex cap. xix.
eoaipetitlone bellum. Verum quod mcomniodum ,^" ,^i„„
boc iionaforma iTtriininis monarehici oritur, arj2:u-'«'i"™"'p«-'
mento est, quoti mouarcba pr.Te*xIens, tutelam suc- ,i ,1« ncta-
ccssuri infautis qms habitnrus sit, declaravit ; idque J^JI^JXin
Tcl cxpressc per testameiitum, vel tacite, ncmpe
consuetudiiti ciroaqiijestionessimilesnon contradi-
cendo ; tuuc autem si competitio veL bellum stibse-
quiitur, formu regiminis munarcbici culpa uuu est,
sed iujustoruu) et aml)itio><urum civium. Etsi autem
monarcba pra^cedeus tutelam nemini commisserit,
iucomuiodo tamen huic satis provisum est a jure
natunili, nimirum, ut tutela illi committatur, eiijua
per imturam maxime iuterest infantis jiira et per-
«ouam eouFicr^ari, et cui miuimum a morte vel a
diminutione cjus accessurum est emolumentum.
Cum euim omnes bonum sibi quserant, si tutela in-
fantis bomini committeretur, qui se per illius mor-
tem promovere posset, tutela no» esset sed proditio,
tanquam si quis tutelara agni committeret impnuiso
Iiipo, Itaqne, cum provisum sit ne eontentionis
de infanti» tatela causa justa esm post<it, non est,
81 pai turbetnr.formai rcsiminis monarchiri, sed am-
bitiosis ct injustis civilms officia sua i^iorantibus
attribucndum. Coutra autem, ctvitas magna, in qua
summam pot«statem habct cvctus, vi\ uUa e^t qme
curatore tauquam infans aliquandn noii indigeat.
Nam ut iiifans a consiho curatoris diswmtir»' propter
inscitiam nou potest: ita cu;tui a sententia majoris
partis dissentire non est Uberum. Et ut iiifantibus
dantur tutores; ita ctrtibus iti rebus arduis dic-
iatorex, cmfodes fi/jeriaiis, proteclores dari iuso-
litum uon rst ; quorum rcgimen pro tempure est
monarchicum ; et a quibtis s.Tpius CGCtibns sublata
VOL. III. L
146
DB CIVITATE.
CAP.xrx. «st potestas summa, quam moiiarchis iufauUbos a
_ '""' curntoribus sais.
Dcgmctiliua
riiiubiDi p»r ttuaiiquam dvitatnm frenera, ut dixi, tria tautnm
luMllutkDnii. . ... - . ■
ti ir riMo- sint, Tiionarclua, ciemocratia, et nnstocratia ; con-
m^i^ ^i^ilXmi. *'''l*^''*"'tibus tamen civitatcs singularcs qvisc nunc
sunt, ct quffi pcr tcrrarum orbcm olim fucrc, plum
fortassc videljimtur. Excmpli cau»u, rejEmim quod
vocaturelecti\iim,ubiaummampotestateraprocerto
aiiquo tempore habet rex ; vel, qui potestatem sum-
mam hiereditariam quidem habet, a civibus autem
Umitatam ; qme formre regiminis a plerisque mo-
narehiiB appellautur : item, civitaii democraticc vcl
aristocratioe g^iheruata, 81 eivitatem aliam belio
victam sibi ohcdire cogat, et per prsfectmn aUumve
rainistrum rt^t, vldcri fortc potest, proptcr ccrtum
regentem,rcgimcndemocraticumveIariHtocraticum
esse. Sed non est ita. Ncque enim reges tcmpo-
rarii, neque reges, qoibus potestas circmascripto
est, summi suut, sed summorum uiinistri. Neque
provliicia, qua; demooratjfe nut optimatihiis suhjcota
est, regitur a eivitato dominaute democraticc aut
aristoeratice, sed monarchice.
Primo autem rex, cnjus potestas cmB vita termi-
natnr, quales noinnJli hodie suiit In orhe C^ristinno;
aut is qiii summam quidem habet potestatem, sed
post tempus certum vel ad alicuju» alterius rolun-
tatem dcponendam, qimlis erat quondam RomEe
dictator ; sl successoris cligeudi potestatem Imbeat,
non est amplius moimrcha tempurariu^, »ed impe-
rium habet sibi et hieredihus suis. Sin potestate
illa eareat, alter est vel homo vel ctctus, <iui post
iliiiis obitum regem novum elie^re potest. Sed is,
qui hon potest, summam poteatatem ante habnit.
I)are cuim altcri, quod ipse non habet, nemo potest.
DB CIVITATE.
147
Quod si siicc€ssionem dare potest alius nemo, is, cap.xix.
(jni i)0tei*tat4^m aiite Imbnit, retinere et sncecssorem - ^7~'
8uum pligere potest, immo debet, ne, coutra legem rirfutn» j.«
natnra, rives fiflfi suBe commisscs deserta potestate r.i,'"^*^
summa iu couditiouem ualura relalwntes perire ;^" ^^^^^.
patiatur.
Secundo, rex electus ud potestatem pncscriptam»
priEscriheute,sive is borao sit sive cictus, minor est ;
et proiude non e»t summus. Putestatem ergo sum-
mam habcnti jus succe&soris eligendi semper hceret.
Reg^minis autem ejus forma uon proprie monarchia,
sed vcl <lemocratia vel aristocratia est.
Populus Ilomamis victam Pompcio docc Judtcaro
rexit. Regiminis ei-go Judfcorumformasub populo
Rouianu, quo nouune appclkbitur ? Democratia
non erat, neciue aristocratia, quia uon regebatur a
ccEtu homiumn Jud^orum. Uuid ergo.au munar-
chin erat, cum sunima potestas non in homine uno,
sed iu c(£ta Romano resideret ? Quidnl } Popnli
Ronmni quuDquam summa potestn.s in civesRoma-
nos aristocratia erat vel democratia, in JudBX)s
taraeu mouorehiB erat. Tam enim civitatis unius
iii civitates plures, quam uiiius homiius in plures
homines imperium mouarchia est.
Qufccnnqnc civitatLs forma est, matcria, id est,
honniics, mortalis cst. Nam homines, tum siu^uli
tnm costu» integri, morti subjeuti sunt. Itaque,
qucmadmotium ad dvitatis coustitutionem neces-
s&nm emt artificialu homo, itaetiam ad consena-
tjonem cintatis necessaria erat artiJiciaJis tilay sine
qoa post stntem anam moriente monarclia civitas
omuis interiret. Vita autem haec artificialis ea est,
quam vocaut jus successionis.
Pftrfecta ctvitatis foriua ema non pot«st, ubi suc-
L3
148
DK CIVITATE.
CAP. XIX. cessorem eligendi jns non 8it in antecessore. Nam
i><.(irutribui ^* ^^ '^'*^ ''"" ^^^> '" subdito est; ideoque ab eo,
ewiwiiniprr Qui summani habet potestatem, assumi sibi potest.
lu»ti(ulion™, ' * ... .- 1 .
vt .tH »ii'in. lUiiis ergo, nut uulhus eiit : et sic cmtas oiKioLvitur,
mwn pMouotciu. coutm lustitHcutmiu intentionem.
In deniocratia, coEtns totus deficere, nisi defi-
cientibos clvibus, uon potest. Qua:8tioues iglturde
jure snccessiouis nd democratiam uon pertiueut.
In aristocratiis autcTn, si (niis l-x ccelii summo
monatur, altcruin in ilHus locum a ca;tu ij)so vel
ipsius nuthoTitate suhf^itncndum vssc, proptcr eam
quam habet potestatem snmmam, mauifestum esL
Dlfticultas de jure successiouis maxiua iu mouar-
chiis est. Circa quaiu du% qu»stiuues esse possuiit ;
altera, an monarchaj prffiscuti jus sit quem vult
eli^cndi ; altera, quis sit qucm vult. Ad primara
auteni, con.siderandum est, aut jus illud monnrchie
pnescutis esae, vel multitudiuis solutse. Ni nionar-
chae sit prffisentis, moriente illo civitas dissolvitur,
quia uuUus est, qui jus illud postulare sibi potest,
homo siiigulari.s ; multitudo autem neque agere
quicquam aut loqui pote^t, ut quie persnua amplius
non est. Redeunt crgo omuia ad couditionem
belli; et, per consequens, successorisconstitutionera
ad mouarchara prsesenlem pertinere, cx ipsa civita- ^J
tis institutione uuLidfcstum cst. ^|
Quaeatio autem, quis ille sit, qucm monarcha
successorem sive haeredem sibi esse voluit, aut per
ipsius testamentum aut per alia sigua idouea judi-
candum cst
Per testamentum, si viva voce successorem de-
claraverit, utfeceniiit imperatoresRomnnorumpri-
mi hferedibus norainatis. Vox cnim hares non
aemper filium aut cognatum significat, sed quem-
DR CIVITATE.
149
■nampalaU
cnnque quisque pqtestatis siuc successorem esse cap. xix.
velit. St erao moimrcha swcctsworcm suum dii»crte ' — t"
iiomiimvent, summa potestas, simul atque mortuus ri'-u<»<° r<"
est anteces^or, m iiomnmto est. „ .i^ .««»
Ubi vero testamentum et verba aperta desunt,^^"'"'^"""''
ibi vuluntatis ejus alia signa natnralia obscrvanda
sunt. Quonmi sii^norua) unnm est consuetndo
loci. Ul>i ereco succedere con.'*uevit is, qui genere
efit proximn^, illius r»t )>otestas snmma, ontece.ssore
mortuo ; quia si aliuni succedere sibi voluissct,
facUe illiuii vivens uominare potuisseU Eadum
autem rej^nla est, kivc proximltas illa maris fucrit
sive (a-miiix'. Consuctudo enim, qua; principis
vcrbo tollt facile potuit uec tollitur, &ig;tuun est
sublatam esse nolentis.
llbi vero neque testamentum neque consuetudo
auteivit, ibi intelUgenduni ust, primo, regiineu ma-
nere munarchicum ; quia formom illam rc^audo
commendaverat, necine verbo improbavcrat. Se-
cuudo, Uberos suos i>otius qnam alios ad tantam
digiiitateiii protnovere voluisse; et ex liberis, marem
quiim ftcmitmm, ut pcr naturam ad sustiueuda
pi-ricula uptiorcm. Tertio, si prole careat, fratrem
qnain altum, atque ita semper propinquiorem quam
remotiorem. Pnesumitur cnim sanguiue propin-
quiorem, amore quoque, csteris paribus, potiorem
esse.
Vernm si monarcbfe, per testamentum aut cou-
^troctum, successorem con.siituere quem vcUt liccat,
lum iude vidctur oriri posse civitati iucom-
mudum. Naui t>otcstatcm summam in hominem
alieni^cimiu traiinferre poterit ; id quod (quia alie-
. ntgcim: ucquc ctdcin fortc rcgimiuis formrc assueti
Buut, ueque eodcm utentes scrmonc sc mutuo con-
150
DB CIVITATE.
NOl )HfU3lj|lit7a.
CAP.xix. tcmptui autO(lioIiabeiit)iii civitatis opppressioncm
- '■"■ lendere Terisimile est. Sed incommodum hoc non
rivii.iun> {.r ab eo nascitnr, quod suramam potestatem habe&t
'nr^lTtZ"' alienigena, sed velab iinperitin regeutis, vel n coutu-
'^"^ *■'"■"" macia civium quomni alteri alteromm mores, ut
aquuOT est, ferre noluut. ttuod incommodum Ko-
mani olim ex ci^itatibus, quas sibi subjeceraut, tm-
pcrtiendo alieuigMiis multis, et interdum totis civi-
tatibu»t jm civiuni Romauorura, su»tulerunc. Idem
etiam conatns est, sed irustra, per regnorum Anglise
etScotiaeunionemrexnostersapieutissinmsJacobua.
Quotl /i perfecisset, bellum civilc, cjuod utramque
gentem miBcram fneit, nasci potuisse non vidctur.
Ctvibus ci^o, si monnrcha successorem alienigenam
constituat, iujuriam nullam facit, qumiquam ciJpa
regentium vel ipsorum civium incommoduni inde
aUquaudo oriatur. Idem etiam ex eo manifestum
est, quod regna in alienigenas per cognntionem
dcsccndentta, qiijiuquam eadcm sequutura sint in-
commoda, pro licite acquisitis sine contradictione
habcri solent.
CAPUT XX.
DE DOMIMO rAT£aNO ET DGSrOTlCO.
CiviTATKM per acquisitionem voco, ubi summa
potestas acquisita cst per vim, ita nt, mortis vel
vincnlorum metu, imperata facere unius personte
sive singuli aive phiralitate suffragiorum cuncti se
obligavcrunt.
Atquc bof dominii ?ive .summa? pote.statis genus
ab eo quod iit pcr iustitutiout-m, tn lioc taiitum
DE CIVITATE.
151
differt, quod bic iiietu mutuo, ibi inetu uuius cives cav, xx.
imperium jn sc mlmittunt. Utrique tamen id fa- y, j^,t|
ciuiit motu. Id quod ab iis qul pacta proptcr ?<i«nu.t
metum inita irrita esse univerealiter prouuntiare '"'
solent, notaudum est.
Id enim »1 verum esset, civitatis forma nnlla
essetf in qua obedientiam civium civita.s exigcrc
jui* posset. In civitatc quideni, ubi vis prohibetiur
et latrociuia iudioare jubcnt lcgc8, promifisa tcrrore
extorta irrita sunt; iion autem cx uatura pactorum
inita sunt. Etiam ubi promissa metu facta inva-
lida sunt, promissorera absolvit uon pacti invalidi-
(as, sed sententia summie potestatis. Aiioqui uni-
versnliter verom est promissum licitum illicite
violari.
Jura antem summa? potestalis, sive institntic sive
vi acqubiitffi, eadem sunt, neque sine habentis cou-
sensu auferri vel tranaferri possunt. Ttaquc qui ea
tpossidct ueque puniri neque reus tieri jurc potest.
Dc ]Mice ct bello, et de doclrinis publice doccndis,
ct de controversiis omnibus judicat. Magistratuum,
consiliariorum in pacc, ducum in bello, miuistro-
rmnque publicorum constitutor solusest. Premio-
rom, iKEnarum, honoris, et ordinis arbiter : legum
denique omnium autbor latorque est, propter ra-
tiones (^apite prajcedeute allegatas.
Est etiau dominii acquisiti genus aliud pcr ^ne-
rfttionem, quod patemum dicitur : cujus jus patris
est, nou qnia filium fsenuit, sed qnia cuiisensit lilius,
vcl propteralia aliqua arg^umcuta. In tmiuscujusque
emm filii vel fdisB gcucratione, duo concurrunt
bf^nerantcs. Si crgo duminii jus sola generatinne
'definiretnr,duo cwient domiiii, quibus nmbobus obc-
dire impossibile est. Quod autem scri|>8erunt uliqui,
152
DE CIVITATE.
CAP. XX.
(lominiiim patris esse propter pnestaiitiain sexus,
iioii rccte dlcitnr. Nequeenini mas fccminie tanlum
aut viribus aul pnidentia Remper pncstat, ut domi-
nium dctcruiiuare ])osstt siiie bello. lu civitatibus
obtiuct jus civile. Itaquc ubi inns rcguat, ibi mari,
ubi fnemino, ibi fcemina: domiuiuro tribuituriu filios
regios. Sed qurestio uuuc est de jure doiniiiii in
couditioue naturali, ubi leges matrtmoniale» nullie
auut praeter aexuum amorem mutuum et prolis cu-
ram naturaliter iuBttam, ubi pater et mater de do-
minio in infantcm ant pacto disponnnt, aut omnino
nou disponunt. Si erjjo dis]>onunt, pcr paotum id
faciunt, et dominium cujus sit u pacto indicatur.
Sic Ainazones cum maribus viciuorum pacti sunt,
Dt gcniti pueri ad illos remittercutur, puclla; apud
matres remancrent.
Sin pactum nullum interveniat, dominium inatria
est. In couditione enim iiaturali, ubi leges matrl- ]
mouiales nullce extaot, quis pater eist igiioratur, 1
nisi indicante iimtre. A matris ergo arbitrio de- 3
pendet dominiuin ; ijisiusergo <st. Ilnrsus, iufaus ]
in potestate matris nasnitur, ita ut penes illam sit 1
But edneare aut e\pone-re vel inter6eere. Si ergo ]
alat, nmtri vitam debi't iiifaus, et ])roi>terea illi iir» |
omiiibus aliis obcdire oblig-:itur. Dominium crgo J
matris cst. Siu cxpouat illiira mater, alius autcm J
repcrtum servet alatque, alentis dominiam est.
Sei-vati cnim st^mj^er dominus est senator; qnia
fiiiis, proptcr quem alteri alteris se subjlciuut, cou-
servatio est.
Si pater matris dominus sit, ctiam infantis do-
minus est. Sin mater jmtris sit domiua, ut fit
quando re^ua, sunimam hal}cns potestatcm, subdito
8U0 nubit, dorainu8 iufautis mater est, ut qu»
doniina est uiariti sui.
j
OB CIVITATE.
153
Si viret uxor, potestatem in diversis civitatibus cap. xx.
sumiuam lial>i:utes, filium liabcaut, cl tle domiuio in '" ' ' ', ,""
Ulum contrahant, dominium dependeta contrnctu. f^"»"
Si non contraliant, dominus vel domina est cui
domiitiuQ) re^iii est, in quo iiascitur filius ; quia is,
qui civitatts domiuium habet, civiura omnium iu
ea uBtorum dominus est.
Uui dominiLs lUii est,doroiuus quoquc est filiorum
filii : <|uia qui jus in persouam habet, jus quoque
babetia cu quie suut pcrsunx.
Jus snccessiouiii ad domiuium putcruum codeni
modo proccdit, quo in munarchia pcr institutionem,
de qua dictum est in capite prcecedente.
Dominium per victoriam in bello acquisitum ab
aliquibus scriptoribns despoticum appellatur, quod
cst domiuium herile in scrvos. Per victoriam au-
tem acqnisitum tune cst,quandovicti vitaiidaemor-
tis immiucutis causa taoturos se paciscuulur, pro
vita et libertate corporis coueessa,quicquid a victore
impembiiur. Post pactum illud victus victoris
servus est. Quod nomeu utrum an a senare an a
servire derivetur, disputent grammatici. Significat
autcm non captum llum qui carcere couctuditur
aul catenis constrinptur, sed captum illum qui (mc-
to ser>-irc oWigatur. Vinctus enim vel incarcera-
tuti, ut qui cum victorc iiibil pactus est, nnllo jurc
teneri potwt quin carcerem, si potest, efFringerc,
viucula dirurapcre, victorem iuter^cere, aut in ser-
vitutem vicissim adducere jure possit. Captus
antcm qui pro libertate corporea fideliter aervire
pactus est, idem faeere sine pacti violatioue, id est,
sine injuria no» polest.
Non ergo a victorift jus dominii, swl a victi pacto
luuicitur ; ueque eo obligatur, quud captus esC, sed
154
DE CIVITATB.
D«i)gnilliio
itnnputlM
CAP. XX. ciuod voluntati capientis se submisit. Ncque ob
subraissionem ejas obiigatur victor vitam ei coado-
nare, nwi ante id promiserit.
Quod soleaiit homines vitam ab instante linste
I>etcrc, ideo facinnt, ut declinata morte qnre ab
iratt) faoste fitatim expcctatur, possiut postea aut
pccunia aut servitutc vitiun rcdimerc ; uon quod
victor rcdcmptiouis pretium accipere teueatur.
Tunc demum scrviis vitje secunis cst, quando corpua
suum sibi creditur. Sin opua faciat aut quomodo-
cunque sine pacto serviat, non id vi juris, sed metu
mortis facit.
Dominussen'i, omnium bouorum quse habetser-
vns dominus est, et domino acquiritur quicquid
acquirit servns. Continetur enim hoc in natura
servitutis.
Jura dcnique oninia dominii pntcmi tum desjio-
tici ^ivc hcrilis eadem suut qua: summiB potcstatis
in civitatc per iuscitutionem ; et proptcr rationes
easdcm ; quie rationes in capite pneci-deTite satia
explicata; sunt. Itaque uioDarcha^ qui duarumaut
plurium civitatum summam habet potestatem, in
una per in.^titutioncraj in altera per acquisitionem,
si, pr.'«tpxtu victoriffi, uni qimm alteri duriorem se
prabeat. aut per iniquitatem autper juris naturalis
iguorautiam id facit. Coustat hinc famiHani mag-
nam, nisi civitatis alicujus pars sit, quautum nd jura
attinet, civitatcm essc par\am, sivc illa familia ex
patre et filib, sive ex domuio et servis, vclexpatre
et £liis et servis constet ; et in ea familia monar-
cfaam domiuura patremque esse. Familia taraen
proprie civltas noii est, uisi tanta; sit poteiitiEe vel
per nuraerum smun vel ptr alias opportuuitates, ut
subjici siue bello uou possit. Ubi cnim liomines
DE CIVITATE.
m
jinri^rTit* ri
manifcsW! dcbiliores sunt quain xxt tueri sc possint cap. xx.
luiiti, mmsquisque eonim, periculo imminente, ad
vitfE suie conHerrationem sive fnga sive deditione
potest pro suo arbltrio jure uti ; qaemadmodum
faciuut milites mnguo exercitu circumventi, si ipsi
jmuci sint, arma dejionere, vitam iwtere, vcl fugerc
potitisRolentqnamab hostibus occidi. Atf)ue hfcc
de jurihuseorum. qui mmmam habent potestatem,
sufiiciant ex rei naturadeilucta. •
Videamiisjam de e.odemre quid docent Scripturffi
Sacrw. Ad Mosem populus Israeliticus (Exod. xx.
19), sic loquitur: Loquere tn nohiscrim, et audic^
vtus ; «cd nohiscum rie hqiiatrir Dens, nc tHoriamttr.
Debebatur ergo Mo!'i a populo Israelitico pleuissima
ct absoluta obedieDtia. De jurc rt^m Deus ipse
(1 Sam. viii. 11 — 17), per Samuclem dicit : lletc
erii ratio ipsaregis qtii reguabit super rojt;Jilio8
teatro* accrpifit, tit xihi dijiponaf in cttrribns saia
et 1« equitihun #«m, et ut cnrrant ante currum
jtuum : et ttd di^wnendNtH sibi ehiliarehos, ei
fiffectos guinquaizeitia : et nd tiraMdum urva xnu,
^et ad metintdum viexsem suam, et ad Jaciendim
hutrutaejUa bedica sua, et in.itruuteNta curruum
stwrurn; siirtiliter Jilias vestras accipiet in Hiigaen-
tariaxy lu r.oquas, et in pistrtces : etlam agro*
testrusy ct rincas vestras, ac oliceta restra optitnn
aecipieiy et dahtt serpi» swJs ; servosque restros^ et
ancilitts veslras, ac jm:eneti prtestaiitissitnoa, et
asinW v-estros aceipiet,adhibchit(fue ad opm «nuvt:
greges vestros decimabit ; denique ros eritis ei
aervi. Potentia hac absoluta est, ncmpe, eicea
otMnei regis serei sant. Rursns, andita ratione tv^
Rui popnlus aswuslt tamen diceiis (verx 19 — 20);
«ed rrx pneerit tiobix, «/ simitii aos qitoqne sicnt
156
DR CIVITATB.
CAP. XX. onmeM i.*ta gentes ; et rintiicetnos rex «ofter, et
' • , .' nrocedem aute nos ffcrat hella noslra. Confirmata
Ilu ilDnuuiQ ' "
hicsunt \\% quc habtmt sumrDam potcstatem.jura
omuia tum militiie tum judirioriim ; quEC adeo
absoluta est poteutiu, ut honio ad liomineni poten-
tiara majorem transferre non possit. Praeterea,
iwtcntia, quam a Deo petivit Salomon, hffic crat
( I Reg. iii. 9) ; He» servo tno ammKiii intellif^entem
ufl judicandim populum tiiuiit dtscernendo ittter
bomm et malum. Quamobrem jus judiciorum et
jiis priescribendi regulas boni et mali, id est, jua le-
gum frrendaniDi, pertineiit ad illum c|iii suMimtu»
iiabet potestatem civilcm. Uupesivit Davidem Sau-
lusuteum occideret; cum tamen Saulum occidere
potuit Dnvid, et ut faeeret hortati suut eum sen-i
ejus, vetuit eos David dieeiis, (1 Sam. xxiv. 7) :
Absit iitjacerem remhtinc domino meo, unctotfe~
fiovte, extendendo iitanum mcaiu contra cum ; nam
iiHctm Jefiovo' est. Coutirmatur hic regum impo-
uitas. De Bcn-orum obedientin dicit Sanctus Pau-
ius, (Col. iii. 22) : Servi obetiitc dominis vestri* in
omnibus. De obedientia tilionun dicit (Col. iii. 'iO),
Filii ohedite parentibm in omnibus. Debitaei^a
filiis et aervis patribu» suis et domiiiis est obedien-
tiasimplex. Porro(Matth.ssiii.2,.3) dicit Christus,
In catlicdra Mosis setlent ScrififB et Pharisiei ; om-
nia ergogiio' dixeriat vohts iit scrvetix, sercate et
Jacite. Ecce nu-sus obedientiam simplicem. Etiam
Sanctus Paulus, (Tit. iii. I } Ipsis sitggere ut scse
stdijiciant principihusac potestatibtis obtempereni.
Obedientia hiec siniplex est. Postrcmo Servator
uostcr i|>se docet (Muttb. sxli. 21) tributa impo-
sita a summa potestate civili sotveuda «sse, ipsc sol-
vens et tlate, inqiiitus, Ctesari eaqucc C<csttris «unt.
Itom, quod quicquid is, qui summam habet potes-
DE C1V1TATB.
167
tatem, exegerit n subdito suo, recte evigitur quandu
opuserit, etquod utruu opus sit uecHeiiwejudiea-
bit, ostendi potest ex verbis Christi (Matth. xxi.
2, 3) discipulis suis mnndaiiti^i, fie m vicnm qni
tchia esf. ex adverso, et statim invemetis asiaam
Ugatam et piiiJum cum ca ; solventcs cos adducite
ad me : el si qnis cohis aliqnid dixeril, dicite,
Domino his opus est ; statim autetn tniftrt eos. Non
intemigaljunt ulrum necessitas tUa sive opus jus eos
capicudi dotniuo trlbuat, uequc utrum domiuus
nectfssitatis Hlius judex sit; sed iu voluntatc Dci
acqniesrrnt.
His locis addi etiam potest qnod dicittir (Gen.
iu. 5), Eritis sicut dti, seietttes bont et mali: et
(vers. 1 1 ) quis indicatit tihi nudum esse te ? Ah
de fractu ilVnts arboris, de quo interdixcram fibi
ne comedas ex eo, commederis ? Cognitio, id est,
judicatio boni et mali, vetabatnr sub nomtne fruc-
tns arboris scientise boni et mali, in experimentum
obedicntiie \dami. Diabobts autctn, ut ambltionem
fcmiiiw, cut fructus iUe pulcber jara visus crat, in-
ce&dcrct, dixit ilH fore tUos quasi deos, seientc.s boni
et mali. Cum igitur coinedt&scnt ainbo, nrrogarunt
quidem officium quod Dei solius erat, nompo judiea-
tionem boni et mali, sibimet ipsis ; qnanquain faeu!-
tatetn uovam disceruendi inter boiitim et inalum
nnUam acquisierant, Quod dicitur autem, quotl
cum comedb*sent, viderunt se nudos esse, nemo lo-
cum iUum ita interprctatus &% quasi cceci ante
fuerint neque siias ipsonim eutesviderint. Sensiis
antcm manifesttis e«t, quod co primum tcmporc nu-
ditatcm suam, iu qua Dcw viijiim c»t illos crcare» in-
decoram esse judicarunt, i't pudore suo Dci opus
tacite coudemiiarunt. Interro^t ergo Adamuin
Deus, cotnmedisii, etc. tanquani si dixisset, tu, qui
CAP.XX.
\}r iloRitnln
pau^mo Ft
dn|iuti<'ii.
l&R
DB CIVTTATB.
dnpoUcD.
CAP. XX. obedientlam mihi debcs, arrogasti tiM potestatcm
de actionibits raeis judicaudi ? Unde pcrepicue,
quanquain allcj^orice, significatur, facta eorura,
quibus sununa est pctcstas, a subditis suis uon esse
reprehendenda nec disputanda.
Itaque maiilfeste, quantum ego iuteUigo, non
modo ex rntioiiej sed etiam es Seriptura Sacra,
summam potciitatemf sivc ca iu uiio liomine, ut iu
moiiarchiis, sivc ia uno ccetu, ut in democratiis et
aristocratiis, collocata stt, tantam esse appnret
quantam facere eam possunt homiues. Cluauiiuam
autcm de potcstate indetinita multa iucoimiioda
homiues ima^uari sibi possimt, iucommoda tamea
quiB polCBtatem limitatam comitautur, nempc bel-
lum uniuscujusque contra ^iciuum m\km, multo ?unt
majura. Conditio hominum in hac vita siue iu-
couimodis nunqnam erit. Neque est in civitatc
quacuiKjuc incommodtim raagnuin, uisi quod plc-
rumqiie a civium ipsomm contumaoia et a viola-
tione pactorum illorum, in qnibus csscntia civitatls
consistit, ortum sit. Quicunquc autem potestatem
snmmam, nimiam esse putaus, dimiuuere couabitur,
subjiciet se potestati majori qu£e iiummam Umitare
posse videbitur.
Muxima contra potestatem absolutam objectio
dcsumittir ab eo quod fieri solet, et eorum est qui
iutcrrogaut ul>i et qnamh potcstas absoluta a sub-
ditis ag7iitfi fuerit. Sud vicissim ego illos iuterrogo
ubi et fjnamlo litiera n seditioue et bello civili exli-
tit civitas, nhi potestas absolnta non fuerit. In gen-
tibus illis ubi civitates (hu duraverunt nec nisi
bello csteruo perierunt, subditi de potentia summa
suorum principum nmiquam disputavenuit. Ar-
gumentura autem a consuetudiue honiinum sump-
DB CIVITATB.
15!)
■taajHiUeo.
ttim, qui iu causas et natnrain renim civiUum uun- cAr. xx
quam profmide iuspexcruiit, invalidum est. Etsi
enim homiues fuudameuta domorum suarum supcr
arfnam ^-ollorarent, nou tamcn inde iuferri potest
ut ita. fieri debcAl. Scientia constituendi couser-
vauditiue civitates, re^ilas certos habet et infalllbi-
les noD minui; quaui arithmetica et geometria ; ne-
que ab usu tantum dependet. Quas re^las ex-
cogitnndi otium neque habuenint pauperes, neque
qni otium et vohmtatem habuere, qua mcthodo id
facicudiun crat iutclicxcruut.
CAPUT XXI.
DE LIBERTATB CIVIUM.
Lihertas sigiiificat proprie ahsentiam impedimen-
toram motud exteruorum ; et dieilnr non minud
de rebusirrationalibuset inaaimatis, quamrationa-
libus. Quicquid enim tta ligatur vel concluditnr,
ut nisi iu spatio ab extemis corjioribns lietermi-
, nato moveri ueqneal, id ultcrius progrcdieudi liber-
te carere dicimus. Itaquc auimalia dum mtu-is
iucluduntur vcl catcnis ad locum certum alligautur,
jeuudi quo alioqui itura essent liberiate carcnt.
luaiido vero impedimentujn in ipsn est natura rei,
lon libertate sed potetttia carere dicitur ; sic ho-
Tiio, qui morbo aflixus lccto ettt, eundi poteulia,
non Ubertate, privari dieitnr.
Juxta Iianc propriam et receptam vocis significa-
tionem, liber dicitur is (|ui ex iis, qu!R \iriba8 et
arte propria facere potest, quin faciat quicqtiid vult
non impeditur. Sed voces liher et (ihcrtas qui ad
alias res pneter corpora applicant, abutuntur. Quod
160
DB CIVITATF.
DtUWrtM*
0*1". XXI. cnim motui subjcctum noii est, non est obnoxiura
impedimeato. dnoties ergo diciint, exempH cauNO,
cia libera est, non sienifieatur libertas tvV, sec! vm-
toris. Itera, quando dicinms donnm Uhcrnm est,
non rci tlatfe Mtd daloris libfrtntum intclligiuius.
Etiain qviantlo qiiis lihere loqni dicitur, non seraio-
nijt, scd io(jiit^tii! libcrtas est. I.ihernm donique
orbitrium, noii voliuitatis libertas sed volcntis est.
Metns et tibertn» simul consistere in eadem ac-
tioue possDnt, ut quaudu nliquis metu nautnigii
b(ma sua iu mare projicit: imm libenter id facit,
potuitque, si noluissct, non facere ; libere ergo
fecit. Sic iUe qui metu carceris debitum soUit,
libere solvit, quia liherum illi erat vel solrere vel
Don solvcrc. Siiniliter nctiones civium omncs,
quas mctu tcgum faciunt, si non faccrc potuerunt,
liljcra> erant.
£tiam lihertait rt neceJ!.ntas consistere amul
possunt. Nam aqua per fluminis alveum tum li-
bcre tum nccessitate naturie versus deciivin move-
tur. Item actiones omnes voluutarise, qufe sua na-
tura libero' sunt, quia tamcn causaa babent.et causffi
iUie alias causas, et sic perpetuausque ad causarum
omnimn causam primam, nempe diviuam volunta-
tem, uecessarise suut ; adeo ut illis, qui causarum om-
nium connexionera videreut, actioiium omnium etiam
voluntariarum necessitas mauifeate esset. Dcus er-
go, qui videt et disponit omnia, neccssitatcm videt
omnium nctionum a sua ipsius voliiutate proficis-
centium. Homines enim, quanquam multa faciant
contralegct; divinas, idest, multaquonmi Deus non
est author, uullam t:imeu passionem, voluntatem, aut
appetitum habcnt, cnjus causa prima et plena non
sitavoluntateDci. Nisi enim voluntasDei nccessita-
DE CIVITATB.
161
O^KIiwUita
tem voluntati hnmanfe impoiieret.etper conse(|uetis cAr.xxi.
actionibus omnibus ab ea de|>endentibu3; libertns
voluntatis huumuie omnipotentiam et omniseientirim
et libertatem l)ei tolleret. Atque hiee, quatenus ad
institutam prxseus, de naturoli et proprie dicla li-
beriate dispntata aufRciant.
Quemadmodum autera homines pacls ct coDscr-
vaUonis guac causa hominem feccrunt ar/ificialem,
qucm vocant civitntein, ita ctiaiu viucula cxcogita-
nint artificialia, quse vocautur lcgcs civiles ; quse
vincula i{)si mutuis iiiter se pacti» ab una parte ad
illius, cui aummam dedernnt potestatem, labra, ab
altera paite ad suas ipsorum aures alli^-anint. Vin-
cula autem hsee, et^i natura sua fragilJu, satis tamcn
tenncia sunt, non a diSieultate sed u periculo qno
franeantur.
Vincula haec ariijtcialia ea snnt, qusc opponi in-
tclligo lihertati civium. Cum enim actionibuii teges
pncscrtbere omiiibus impo.ssibile «it ; Vtbertatem
huberc civiit dicitur ad iUos actiuues, dc quibus iu
legibns nihil dcBnitur, etad eiis solas. In his ergo
tmicuique id, quod sibi maxime videbitur expedtre,
facere libcnim est. Siu de libertate corporia a car-
ccre et cateuis Ulwrtas civilis intelligerctur, absur-
disaime conqnerereutur libcrtutcmque fla^tareut
hodie rebelles nostri, qui oa manifestissimc fruentes
rebellaverunt. Libertas igitur civium in iis tautum
rebus consistit, quas in I^bus fercudls legislator
prjEtermisit.
Lihertas tamen ha:c civilis, ({uin is, qui summam
habet poteetatem, vitie ct necis civium arbiter sit
impedimeuto non est. Ostensum enini est civjbu»
ab eo, qui sumraam habet potestatem, id est civi-
tate, injuriam fieri nou posse ; t\&\ per iuiquitatem
VOL. Tll. M
162
DE CIVITATE.
CAP. xxt. injurius cssc in Dcuni possit. Contingere ei^o po-
n,i>uriuto test, et contingit siepe in civitatibus, jussu sura-
wbmx. uiAm habentis potestatem, iunoceutem etiam siue
iujuria iuttrfici ; ut quando filiam suam occidi
jussit Jcphtha. Etiam iu occisione Uri£e, ctsi rex
David inique fecit, et contra Deum graviter pec-
ca^Tt, contra Uriam tameu non peccavit, qui facti
iUius autborem se fecerat. Tihi soit pcccavi, sunt
(Ps. iv. fi) verba ipsius ad Deum Davidis. Deo eiiim
solo ohligari potuit rex. Etiam populus Alheniensis,
eum civcm per ostracismum in exilium mittcret,
non illura erimiuis uccusabat, sed quemeunqne ex-
ulare voluit numerus conciviummaximus, is exula-
bat ; non quia violator legiini er»t, sed quia i>ropter
nimiam potcntiam violarc Icges impuuc posse vide-
hatur. Itaque Aristidcui, cui cognomcn justi ipsi
ante dcdcraut, civitatc cxpulcnmt. Expulcrunt item
Hyperbolum imi ordinis hominem scorram, quem
nerao metuebat quia votuerunt; joculariter forte,
non autem injuste, cum id jm-e fecerint civitatis.
Libertas illa, de qua in Graecorum Uomanorum-
que vetcrura libris historicis et politicis, hodieque
in sermoue et scriptis eorum qui GrBeeam et Roma-
uam potiticam suam faciunt, tum mn^uifica fit
mcntio, non cirium siugularium, scd civitatis liber-
tas est ; eademquc quie houiinum singularium fuis-
set, nisi constitutse civitates et leges fuisscut Sicut
enim inte.r homines, sine lege, sineimperio, belhim
uuicuique coutra nciuum est, nuUa autem hsercdi-
tas filiis trausmittenda, uuMa proprietas bonomra,
nutln securitatt, sctl libcrtas unicuiquc plena et ab- i
soluta: ita intcr civitat.cs, (jnarvim una alt('ri non
subjicitur. uiiicuiquo civitati libertas faciendi quic-
quid sibi commodum videbitur absoluta est. Sed
DE CIVITATB.
1«3
DcIiWrUita
tamen ita ^nmnt perpetuo ac si hellum esset, pa- cap. xxi,
rati ad pugiiaoi, torinenus bellicis coiitra vicinos ' ' '
undc<{uaque coltocatls. Itaque uequc Atlienicasis
Dequc Rouiiuius quisquam liher a legibus crat, scd
civitates eorum. In portis murisquc urliis Luccae
etsi inscribatur magnis characteribus LIBERTAS,
Luccensis tamen ucmo majore libertate fruiturquam
Coustautinopolitnnus^ utrobiquc cnim lcgibus civi-
libufi nnciuntur.
Dulci antem nomine lihertatis facile deoipiuntur
hominra, quidistiuguerenescientes, id quodci\ita-
tis solius jus est pro sua cujusque hxredltate
privata tiibi arro^iut. Qui crror quoties authoritate
eorum, qui proptcr ca qus scripscrunt politica
cielebrcs sunt, confirmatur, miraiidum non cst si
seditiouera et status mutationem pariat. In parti-
bu3 orbis terrarum occiduis opiniones nostras de
iiistitutione et juribus ciritatum accepimus ab
Artslotele, Cicerone, aliisque Grfficia et Romanis ;
qui enm dcgcrcnt in cintatibus democraticis ct aris-
locralicis, jura illa non a principii.'* natura" drduxe-
nint, sed usum et con.suetudincm cii-itatum suarum
in libros suos politicos transcnpsemnt, nou aliter
quam rc^as loqucudl cx usu tempori& sui dcscri-
bere solent grammat ici . Quoniam ergo A tbenienscs,
ne statam mutare cuperent, libL-ros solos es.-* cos
qui in civitate viverent populari, servosque esse
qui sub monarcha essent, docebantur ; ideo Aristo-
tclrs (in Polit. Lib. vi, cap. 2) libcrtatem supponi in
dcmocratia scrlj^sit, nemiuemquc in alia civitatis
forma esse liberom, Sicut autem Aristoteles, ita
qnoque Cicero aliique scriptores politicam doctri-
nam suamsuper Ronianonim consuctudiiicm funda-
verunt ; qui Romaui monarchiam odissc didiccrant
M t
164
DB CIVITATE.
olTiim.
CAP. X1CI. ab illis primis, qui cum summum imperantem,
nempe regera suuin, deposuisseut, summam Roma;
potestatem iuter se diviseraut. Lectioue autem
libroram horum a Graecis et Latinis scriptonim
fnctum est, nt homines iiostri, ab infantia opinion-
ibus UHs innutriti.sub libertatisfa.ha sperie hnbitum
tandem contraxerint tumultibus faveudi, actioncs
eorum qui isumm&m habent potestatcm repreben-
deudi, et rursus reprcliendendi rcprchensorcs illos ;
idquc cum tauti sangainis effusione, ut vere possim,
puto, afiirmare nunquam quicquam tam care emp-
tum esse, quam Grrecorum Latinorumque linguas
emeruut partes ha; mundi oecidentales.
Ut veniamus jam ad ea iu quibus libertas ciwiura
vera consiatit, id est,ut dicamus qusuam illa; ac-
tiones sunt quffi, jussre ab eo qui summam habet
potestatem, possunt tnmen sine iujiistiliu prfftcr-
mitti ; cousiderandum cst, qua>nnm jura illa siut,
quec tu civitate institueuda deponimus, sive, quod
idcm cst, quas libertatcs nobiKmut ipsis denee;emu8
tunc, quando omnium actionum simpliciter liominis
ve\ ccctus qnem summum facimus, authores nos
facimus siuguli. lu ipsasubmissioueconsistittum
obOgalio, tum liberfas. Itaque ex eadem submis-
sione obJigatiouis et libertatis argumenta sumi
debent. Nulla enim teuetur obligatione quisquam,
qnse a sni ipsius actione non procedat ; eum per
naturam homines libertatem jeqnalem omnes lia-
beut. Quoniam autem argumeuta ilta vel ab ipsis
verbis, nempe, actionum 07»niam ejtis kominix, cui
«umiitam trihuimtts potvatatfm, uuthorem mej^acto,
vel ab intentione ejus qui potcstati summie se
submittit, quse intentio intclligitur a fine propter
quem se submittit, sumenda stmt ; obligatio et lib-
DB CIVITAT8.
195
eirium.
crtae civium singulorum ab illis verbis vel ab illa cap. xxi
intent.ione deinotistran(kc sunt. Finisantem insti-
tntionis civilis cst pnx eiviuni intcr sc ct dcfensio
coiitra hostem piiblicnm.
Prinio ergo, quia institutio civitatis fit per pacta
unitisctijuii>que cum unoquoqne, uanifestum est
libcrtutem civi mancre circa rcs illas omnes, quarum
jns pcr pactum transfcrrivclabjici uonpotcst, Hed
ostensum cst (cap. xiv.) ]>HCtum dc scipso contra
vim non clefendcndo invalidum i;ssc. Ei^o si sam-
mam habens potestatem, civem, quanquam jnre
morti coudemnatum, seipsum interficcre, mutilare,
vel valnerare j aut vi persoimni ejus invadenti non
resiKtcrc ; aut ab alimciitis, medicina, aere, vel alia
re sine qrni vivere non potcst, se abfidnere jusscrit ;
habetcivis ille recu.^andi libortatem.
Si quis civis iutcrrogetur a summam habente
potestatcm, vel per authoritatcn) ejus, dc crimiue
quod ipsc civis commisit, falcri crimcn, nisi facti
venia dati, non obligatur ; quia nemo, ut ostensum
eal supni, obligari pacto potest seipf^um accui^are.
Pncterea, submi3t.io civia continetur his verbls,
autkor sum omnium aciioitum ejtta cui autnmam
trihuimu-a potrstatei». Scd in lija verbis libertatis
naturalis re^itrictio nulla cst. Etsi cnim ut me
occidat eoncedam, non obligorut jussu cjusoecidam
mei|)sum. Aliud enim ettt dicerc, occide me vel
coucivem nicum, si vis ; aliud autem dicere, occidam
me aut concivcm meum. Scquitur ergo nemincm aut
ad occidendum seipsum aut concivera ex iiteis verbis
obligari. Itaque obligatio, quam quis habere inter-
dura possit,ju3.susnmmiepote8tatis faciendi action-
em aliquam periculo&nm autiudignam.nonaverbis
depeudet expressi^ quibus se subuiisit, sed ab inten-
lf.6
DK CIVITATE.
SAP. XXI.
dilaiD.
tioue qme iatolIigLtur ex fiiie inatitutionis civilis.
Quniido er^o ncgatio obetlientijefincm iiifitittUioiiis
av-itfltJB fhiBtJineRin facit, Itbcrtns rcnusandi nulla
est ; alioqui lihertate sua nnturali uti potost.
Itaque, $i quis jubeatur cuutra liostem publicum
pugTiarc, c|uaiiquam, si recusct, potestati suramse
puniendi cum nondesitjus, potcst tanicn aliquando
sinc injustitia recusare; ut quando alium uiilitem
non minus iduneum sub&tituit ; tunc enim civitatcm
Don deserit. Prseterea, a summo jure detnihendum
est aliquid propter quoniiidam homiiium tiraidita-
tem naturalem, iioii solum fi-iniiianim, a quibus
officia tanti pcriculi niinquam expectantur, sed
etiam rironim quibus animus femiiiinus est. ftuan-
do prtelium committitur, fuga taudem fit ab nna
vel altera parte; si tame» non a pertidia, sed a
metu fuga oritur, non injnste fugere dicuiitur, sed
turpiter vel inhoneste. Propter eandem ratiouem,
si quis prseliiim conctur evitare, injustitia nou est,
sed igiiavia. Yeruntaineiiquirailitem se conseribi
iubct,timiditutisuaturaIisexcusationemperdit,obli-
gaturque non modo prtelium inire, scd etiam invito
ductorc sno ntm fugere. Quando autem defcusio
civitatis civium simul omniura uno et eodcm tcm-
pore auxilium postulat, unnsquisque, qni vel arma
gestare potest velad victoriain aliquid quautulum-
cunque coutribuere, ad railitiam obligalur ; quia
alioqui, institutio civitatis, quam couservare cives
nolunt vel non audent, vana esset.
Contra arma civitatis, defendendi alterius cansn
sive nocentis sive innocentis, arma sumere, liberum
ncmini cst ; qxua libertns talis summam Labcnti
potcstatem mcdia ad defeiisiouem civium aufert,
ipsamque civitatts essentiam destruit. Cliiid autem.
DE CIVITATB.
Ifi7
81 multt simul coiitra civitatis {wtestatcm suinumm cxr. ssi.
crimcn altquml commiseriut capitale, propter quo<1,
nUi sc defendant, expectant morCcm, qtiferet aliquis
utnim tibertateui illi conjunetis viribus se mutuo
defendendi Iiabcant? Habeiit certe. Kam vilas
suas defendunt taiitutn ; id qood et innocenti et
nocenti icqiie licet. Injustitia quidem erat officii
vinlatio prima ; scd quod arma postea ad st- deft-n-
dendos sumpscrint.crimcnnovum uon cst. Kxcu-
satio autem sui defensionia oblata venia toUitur ;
facitque ut, si assistere caiteris perseverent, iiijusti
siiit.
Rcliquu civinm libertas depeiidet a legura silentio.
Ubi euim uon de6nit lex, uuicuique faciemli tcI nou
faciendi Ubertas est ; eaquepro arbitrio summfe po-
te^taUs aliquando nmjor, aliquando nunor eitt. Si
intcr civcm et cum qui sunimam habet potcstatem,
controversia sit de jure agros vel bona pofisidendi,
vel de debita |iecunia vel opera, vel de pwiia corpo-
rca vel pccuniaria, qua; in lege aliqua prxcedcnte
fundata sit, libertos c\\\ legc agentU est contra eum
qui !^ummamIiabetpoteatatem,eademqnamlmbercC
contra coucivem ; coutroversia: autem ilUus judex
erit is, qui sumraaiii habct potestatein. tiuouiara
enim, qui summum halict pntcstntcm, virlute pctit
legis pnecedeutis, non ^nrtute potcstatis smuma!,
Don amplius petere velle inteUigitur quam quod
legc illa debitum Osse apparebit. Nihil ergo facit
civis.a quo petitur, coutra voluntatem ejus qui habet
summam potestatem. Sed si, qui habet summam
potestatem, virtute potestatis peteret, agere con-
tra illum legc civis non potesC. Quicquid enim
virtute potcstatis summai petit, authorilatc petit
ipsius civis, et proindc, qui ag^it coutra summam
pote!)tatem> contra scipsum agit.
168
DE CIVITATB.
Dalitnrut»
«Mutn.
CAP. xxt. Si inonarcba vel summam habens potcstatem
ccBtus uni vel pluribus ei\'ibus privilegium, id est,
jus sive libertjitem privatam coiicedal, c)ua con-
cessa snbitem populi procurnrc iian potest, t-onccs-
sio illa inralida est, iii»i siinul npcrtis vcrbis summffi
pote&tati renuncict, vel iu nltcrum cara trausferat.
Eo euim quod potuit, si voluisset, suramie pote^tati
verbis perspicuis reuuneiasse, vel eam iu aliiim
transtulisse, iiec fecit, intelUgeiidum est neque
renunoiare neqHe transferre volnisse ; et proindc
coneessionem illam ab ignorantia profectam ca.se
repugnantifle inter enncessum privilcgiuui et potcs-
tatem summam. Rctinetur ei-go potcstas summa^
et per cunsequens jura omnia retineutur qus ad
excrcitium ejus suut nccessaria ; qualia sunt potes-
tas belli et pttcis, judiclorum, magistratuum et
ministronnn constitutio, et csetern qute capite de-
cimo octavo emimerantQr.
Obligatio, quam cives Imbent erga eum qni sum-
mam liabct patestatcrn, tam diu nec diutius pcrma-
nere iutclligitur, ([uam manct potcntia civts prote-
gendi. Jus enim hominiim seipsos protegendi na-
turalc, quando a nemioe aljo protegi possuul, niillo
pacto extin^ii potest. Is enim, qm suminam ha1>et
potestatem, civitati.s anima est, qua siinul atque a
eorpore separata e.st» niembra motum ab illa ampUua
non accipiuut. ObedientiBe finis est protectio;
quam ubicuuque quls viderit, sive in sc sive in alio,
ad illam obedientiam ejus ct coiiatura ad illara
conservaudam applicat natura. Quanquam autem
potestas summa exiutentioneinstituentium iramor-
talis sit, sua t-ameii untura iion soluni morti violentar
a bello externo suhjecta est, sed etiam propter
ignorantiam et passiones hominum babet iu se, ab
DE CIVITATE.
160
Dc libntMa
ipsa institutionc, semina miilta mortalitatis a dis- cxr. xxr
cordits civium ipsorum.
Si civis bcUo captus sjt, vcl pcrsoua: iiut vit« ejos
necessaria intra pnesidia lnjstium sint ; liostcs au-
tem vitara et corporis libertatem iUi permittaiit, ea
couditione ut victoi-i subditus sit; civis iUe eoiidi-
tionem aocipiendi Ubertatem liabct ; et cmn accep-
taverit, netoris subditus esi : nam alia ratioue
pouMTvare se non potuit. Si quis autem ab hoste
in carcere aut vincuUs detineatur, nec credatur sibi
corpus suum, piicto viuctns non iutctUgitur, ideo-
que anfugere vel servare se quocmiquc modo jure
potest. -
fii mouarcba suramae potestati pro se et haTcdi-
bus suis rcntiDtict, redeunt cives ad Ubertatem
natunc absolutnm. Quanquam enim quis iUi fiUus
sit vel rogiiationc proxiinus indicot uatura; quia
tamen iUi hteros sit dcj>endct, ut osteusum est
capite prfecedente, a sna ipsius volnntate. Itnque
sihEeredem Imbere nolit, siimma potestas et subjec-
tio perit. Idem continicit, ^i moriatur siue cognatis
coguitis ct sine haTcdis dcdaratione. Tnnc enim
nuUa culquam debetur obcdieutio, cum cui piicstau-
da sit ignorctur.
Si potcstatem habcns &ummam subdituin iii exi-
Uum niittat ; maneute e\iUo subditus ei iion est.
Sed qui in civitatem aiienam raittitm' de negotio
aliquo, vel is cui peregrinori penuittitur, civis et
snbditus manet. Sed hoc pcr contractnm inter ci-
vitatCR vel jurc gcntiuni fit ; non vi jwcti aUcujus.
Quicunqne enim iutra tines nUente civitatis intra-
verit, iUiiia civitatis legihus subjectus est, nisi jus
habcat ab amicitia intcr se nmbarmn civitatum.
&i nionarcha bcUo superatus subditum se victori
170
DR CIVITATE.
DvJilwnaU
j CA p. XXI. fapiat, priore obligatione cives llberantiir, debeutque
victori obfdipntiam. Verum si captus detiueatur,
potvstatem qnam Iialwbat in civitale sua sutnmam,
pcrdicU.i.senoii intcUigitur. ttuare subditi cjus obli-
gantur obedientiam magistratibus ab eo aute con-
stitutis et nomine ejus, quauquam in captintate
existeutis, solitam pra^stare. Manente enim jure
ejus, qiiiestio de sola aduunistratioue est, id est, de
magistratibus et ministris ; quos quia ipse consti-
tuere suo arbitrio nou poteal, illos, quos ipse ante
eonstituerat, probare intclligitur.
C.\PUT XXII.
DE SYSTEMATIBUS CIVIUM.
Dk generatioue, fonna, et potestate eivitatis dictum
est. Dicendum nnne est de paitibus ejus. Per
9\jstcma iutellig;o numermn quemcmque liominum
in rem ijHorum commuttcm congredieniittm. tiuo-
rum alia reguieiria, alia invgufaria suut. Regit-
laria quidem ea suiit, in quibus liomo vel ccctus
unus periu^nam gerit omiiium. Csetera autem om-
«ia saut irregularia.
Regularium alia absolttta sunt, sive independen-
tia, id eat, nemini subdita prieterquam suje jjroprias
personse repraesentativae ; quales sunt civitates, et
quidem sola;. De qnibus dictum jam est in quin-
que proxime supcrioribus capitibns. Alia sunt suh-
ordinata^ nempe, summu: potcstatl civitatis, cui tum
sin^uli, tum etiam qui ipsorum pcrsonam gcrit,
subjiciuntur.
De sy^stematibus subordinatis alia poUiica sunt,
alia prieaia. Poliiica, qme vocari etiara solent
eorpora poHiica, ea sunt, quoc ab authorltate som-
I
DE CIVITATE.
171
mjc potcstatis civilis constJtutn sant. Prwala cu cai*. xxii.
«unt, quffi coiistituuntur ab ipsis civibus vel aotho- n!.i— i«»i!
ritatc oliqua extranea; quae authoritas, quia a po- tbu.eMu«.
tecitate extraiiea derivatur,^«W/«/ non est.
Sy.stcmatum privatorum alia Uctta suiit, alia
ilficita. Licita ea suut qure probautur a civitale t
cietera illicita.
Systemata irregularia smit qure aim personam
Qon babcant, coii5i5nint in concm^su tantum po-
pnli ; qns, si lege civiti noa sint vetita et sine xoxAa
iDtentioue fiaut^ qualls est confluxus populi ad fo-
nmi, vel pouipam, vel alimn fineiii iiinoxiuin, licrita
sunt. Qiiando autein consilio inalo confluuiit, vel,
ii muUitudo inagiia sit, incognito, illicita sunt.
In systematibus subordinatis, potestas personse
eomiu semper lerminatnr a potestate civiii summa;
alioqui systcma subordinatum uou esset, sed civit;ts»
cujus persona civiiun cunctonim i)cri(ona est ; et
proinde pars civium nulla repraescutari ab alio po-
test, nisi quatcnus pcrsome civitatis visum erit.
Pcrmitterc enim ut syslema civium subordinatuia
partcm populi in rebus omuibus repraescntaret, de-
aerere esset civitatis, quatcuns ad partem civium,
regimen, et dominium di%-idere, contra pacera et sa-
lutem po]mli, id quod is, qui summam habet potes-
tMtem, nulla coueessione facere intelligitur, qua non
pmpieuis vcrbi.>; suhJGctione sua cives exonerat.
Verbonmi enim consequcntiie voluntati.*! signa non
suut, ubi con.tequentije alias signa sunt in contra-
riam; sed erroris potius ct fatsa; ratiocinationis,
quibus humana natura subjicitur, signa sunt.
Potestatis, quam habet sjstema subordinatum,
limites cognoscuntur duabus rebu.»!, nempc Uteris ab
to qoi suumiam Imbet potestatem, ct lege civitatis.
173
UH CIVITATE.
CAP. xxii. Quanquara eDim iu civitatis iiistitutione vel ac-
quisilioiie literls scriptis opusnon sit ; quia potestaa
ibi suuima, ut diximus, limites nullos habet prster
natune legera non scriptam ; in systematibos tamen
subordinatis, tot limitationes circaagenda, tempora,
et loca uecessarise sunt, et aeque sinc Uteris scrip-
tis roemoria i-etineri, neque, nisi litene illae j>ateu-
tes sint et summo: autlioritatis sigais ^gnata^, eog-
nosei possiut.
Et (pioniam limitationes non semper facilo, out
fortasse omnino describi literis posisunt; delermi-
natio, quid systemati licitum vel illieitmn factu erit,
ad Icges civiles, ubi IJtera; ipsai silent, necessario
pcrtinct.
Ubi in pystemate subordinato persona est unus
homo, quirquid ille facit in persona systematis
absque literainim suarum et legum clvilium autbo-
ritate, suum ipsius, non systemutis, ueque alieu-
jus ejusmembri pra;terquara sui ipsius, factum cst;
proptcrca quod ultra limitcs literis et legibus prie-
scriptos ncminis prteterquam suam ipsius personam
Iiabet. Quicquiduulenijuxtaleges et Uteras facit,
factum est uniuscujusque homiuis eorum qui sys-
tema constituunt ; quod enim a summa potestatc fit,
ipsum facientem autborem habet; quia factum, quod
a literis et legibus summae potestatis non recedit,
ipsius summ^ potestatls factum est ; et proinde,
siugulasystcmatis membraaiithores 1ial>et.
At si pcrsoiia systi-matis ccetus sit, quicquid illc
coetus pneter le^um et literarum suarum autliori-
tatem fecerit vel decreverit, factum est totius sys-
tematis, et prxterea unii^cujusque eorum quorum
suffragiis decretum fuerit ; sed neque bominis, eon-
tra cujus suffragium factum aut decretum erat, ne-
•
DE CIVITATE.
que hominis absenlis factum est. Coetws enim ip- cap. x.\ii.
siua ideo factuin est, (juia inajoris parti» est ; et »i- p^~_j^y
quidcm crimcn sit, pimiendus coctus est, quatenxis «t«-ei'i™-
poeuie capax est : cxrmpli causii, pcr clisjiolutidnem
systematis, quse qtudem cjusmotli coriwribus fieti-
tiis capitalis est, vei, si laodo nerariQm commune
hnheat ccctus, per mulctampecnniariam. Nam hu-
jusmodi systemata a poauis corporeis ipsa exemit
uattu-a. Qui autem crimini a systemate deereto
suffragium snum non dederunt> innocentes sunt ;
et quia ccetuit, per literas suas, neminem in illicitLs
reprxscutarc potest, innocentes ilU in suffragiis
nocentium uou comi^n^hcuduntur.
Si persoua syiitcniatis sit in homiae uno, ct is pe-
cuuiam mutuam Bumpscrit ah cxtraneo, id est, nb
eo qui membrum systematis ejus non est ; debitor
est is, qui habet persouam systematis, neque ad
solutionem lenetur alius quicuuque. /Vlioqui, Ute-
rarum suurum authoritate facere posset, ut quic-
quid ipse mutuum sumerit alii solverent. Syste-
matis ergo subordiuati mcmbrum ad solutionem
pecuniie, quam persona systematis (quoties bomo
est) mutuam sumjiserit, tcneri non i»otest. Qui
pecuniam mutuam dat, cum systemati c\traucus
sit, pro debitoribug habet eos solos qui solvcre
prumiiierant ; personam euim mutuum acoipicntis
nullam, prBeter ipsius liominis naturam, cognoscit.
Solus ergo debitor is est, ct solven; debct vel ex
commuui thesauro, vel e\ pecunia propria. Idem
diceudum est de mulcta,si contiuf^t persouam sys-
tematis subordinati, quam gcrit homo unus, a per-
ftona eivitatis pecunia mulctari.
Quando autem persona systematis in ccetn est,
dcbeturquepecuniaextrEuieo,tenenturadsoIutiouem
174
DE CIVITATE.
CAP. xxn. UU omnes et soli, quorum suQragns peciinia mutuo
n^ mim* sumpta est. Unu:)qu)iM)ue enim eorum, eo ipso
ubu. riri.™. qtiod uiutuum sumi suffrairiis suis volnerunt, nd so-
lutiouem obligautm' ctium totius debiti, quod cum
quilibet uaus solverit omnes liberautur.
Quod si pecunia uui alicui ex ipso coetu dcbea-
tur, tkd Bolutionem teuetur solus coctus ii>se, id eat,
ipsnm systema. Is enim, cui debctur, si pecimiam
iilnm mtituam dari prtesens siiffra^o suo voluit,
ctiam sohi voluit ; sin suffra^o suo mutuam dori
Doluit, vel si absens liierit, quia tAmen mutuam
daudo mutuam dnri voluit, solvi voluit : idem er^o
mutuam sumit ct dat; et proindc dcbitum suuma
nemine poscerc praitcrquam a systcmate ipso jurc
protcst. Itaque si systema ex thesauro comumni
solvendo uon est, remedium habet uullum ; ucque
potest uisi de seipso conqueri, qui spoute sua im-
prudentcr pecuuiam suam niutuum dcdit.
Manifestnm hinc cst, iu systematibns subordina-
tis subditisque potcstnli civitatis. interdum privato
bomini systemntis mcmbro contra decretum cuetus
protestari, nliquandodissentire, et dissentionis suae
coiiser\'ari memoriam postulare, non modo licitmn
esse, sed etiain expedire, nc nlinqui debita ab aliis
contracta ipse aolvere obligetur. Sed iu ccetu
summam liabente civitatis potentiam protestationes
bujusmodi licita; non suut, proptcrca quodpotesta-
tis summa totitiem sout negaiioues ; etiam quia
quicquid fit u suunna potestate, authoribus fit ci-
vibus omnibus et siugulls.
Systemntum subordinatorum infinita fere est va-
ricta-s. Distiug^uutiturenim non solum ab agendis,
propterqua; coustituuutur et qu» multorum gene-
nini sunt, scd ctiam a temporibus, locis, et aumeris.
DB CIVITATE.
176
quse otnnia definiri debent. Constituuntur enim CAr. xxii,
aliquando ad regeudam provinciam cam potestate iJ^^ZJjj^
literis civitatis terrainata. Scd provinciarum qun» sbwri»»»».
a cretibns in ipsa provincia rpsidentihiiR guhcman-
tur, i>flun» snnt exempla. Romani provincins suas
prcesidibus, prxtoribus, vel procuratoribasadminis-
traveruiit: uou caetibm», sicntadmiuii^trabatur Ips»
Roma. Similitcr emissa ad Virginiam et Bermudam
colonice, quiuicjuam summa pnte^tas in \l\as com-
missa esset coetui LQndinen.siura, ccetus tamen ille
colouios iUas per pnefectos admiuistra\it, Uuan-
quam cuim unusquisque regiminis partem exerccrc
cupiat, ubi adesse ipse potest ; ubi tamcn adesse non
pote:>t, rem commuuem monorcliice quam vcl ari&to-
craticc vel democratice administrari mavult natu-
raliter. Quod manifestum etiam est In privatis
homiuibu.s qui multas habent {wssessioues ; qui, la-
bore administraudi ncgotia propria levari cupientes,
amicum vcl fnmulum uuum potius elipint, cui po»-
sessionum suorum curam committiiit, quam anii-
conim vel faiuulorum plurinm systeiuali. Potest
tameu pro\iuciie vel colouiffi cura ctiam cu:tul com-
mitti. Quaudo autem id fit, quodcunque ab eo
cnrtu debitum contractum fucrit ; et quodcunquo
dccretum ab eo coctu illicitura fuerit, factum est
illorum tantum qui per siiffragia sua assenserunt,
non antem ejus qiii disscusit vel abfult, propter ra-
tiones supra adductas. Cujtus extra fiues coloniie,
quam adnilnistrat. potestatem in personas vel bona
colonifc nuti hal>ct, qua bona coruiu in loco qnocun-
que extra ip^am culouiam propter debitam pecuniam
exigere jure polest ; quia extra coloniam Ipsam ju-
risdictionem nullam habet. Idem ca-tus, quan-
quam mulctaudi membra siugularia jus habeat, sl
DE CIVITATE.
CAP. xxir. leges suas fregermt ; mulctam tanicn Ulam excqui
1^^^^ extra coloniam ipsam jure nou potest. Quod au-
ubiuci^riuuL ttrm hic dicliim est de administratione provincia;
vel colouiae, diceudum quoque est de regimiue op-
pidi, Tel uiiiversitatis, vel collegii, vel ccclcsia:.
Id omnibus systematibus subnrdinatis, si quifl cx
systcmate causam habcat coutra systcma ipsum,
co^itio causa; pertinet ad judiccTii civilein, qui a
summa potestate civitatis ordiiiatur, uon ad ipsum
systcma, quod membro suo concivis ciit. lu coetu
suramam babente potestatem civitatis, aliter res se
habet ; ibi euim is, qui summam habet potestatem,
etiam in sua ipsius causa judex erit ; aut judex erit
omnino nullus.
Systcmatis subordiuati, ad regulanda negotia
wiercatorum constituti, persona commodissima cii;-
tos est j ccetns, inquom, comm omnium qnomm
liegotia regulanda snnt; in quem couvpnire, suf-
fraffiii habere, uuusquisque eonmi.qui peounias suos ,
coufenint, si velit, possit. Mercator, qui uavem
emere et mercibus onerarc potest, rarus est. Opus
ergo habent, ut in unum systema plures conjungan-
tur. Finia autem systematis mercatorii is est, ut
possiiit ct facUius et utilius ne^ouari, juxta regulas
a se quidcm excogitatas, sed a summa potestntc
literis confirmatas. Quibus literis si coiiccKSum sit,
ut possint ea, quse a dominio civitatis exportari es-
pedit, soli emere, et qiiae in civitatis dominiuni im-
portari, soU vendere, juxta systematis sui regiUas ;
duplum habebunt monopolium. Quorum utrumquc
ipsis niercatoribus Incrosum est, sed civibns cjeteris
ex parte noxium. Quoniamenimsoli bonn civium
domi cmuut, vilius emuut; id quod sibimctipsis
lucro, retiquis autem civibus damuo est. Similiter,
DE CIVITATR.
177
quia iu dominiis extemis soli vendnnt, cariiis vpn- cap. xxii.
dunt; id quod fiibiniet ipsis rursns lucro, exteris ,^,~ ,^^
danmoeat. Tcrtio, quiiimerce«extemassoliemunt, iiii^Airiin.
Tilius emuiit ; id quod sihi quidcm utile, oxtemis
autem iioxinm est. Quarto, qiiia merces cxtcrnas
soli vetidiiDt domi, rarius vendunt; id quod sibi
adhuc Iticrosum, sed ooiicivibus snis damiiO!ium est.
Bono crgo civitatiscssct, si literis conccssum csset,
ut aoli foris civitatls sme raerces veuderent et mer-
ces cxtcmas soU emerent ; sed at domi arbitrio guo,
quo vclint pretio, imiiortata venderent, civibus ma-
lum cssot. ExjMidit autem sinp;ulis hujnsoiodi sys-
teinatis mcmliris, ut (jui pcciiuius suas contulerunt,
et expectant lucrum singuli pecunije sux coUatie
proportionalc, cousultationibus systematis adesse,
libro^ue rationum suarum inspioere ; id est, ut
persona syiiteniatis sit iu ipso cietu seu curia, ad
formam dcinocratiaj.
Si systema mercatorum homini, qui systematis
mcmbrum nnn sit sed extraneus, |)ecuuiam debcat,
uuum(iuodqne membromm seorsim obli^tur ad
sulutiuuem tutlus debiti. Is cnim, qui sy&tematis
mcmbrum non est, pcrsonie artificialis notitiam nuU
lam habet, scd personas uatnrales eomm omues
obligari sibi snpponit. Verum si creditor sit sys-
tematis membrum, debitor quuque idem est, nequc
debltum suum nisi a systematc ip.so, id cst, a com-
mnni pccnnia, si qnani habet,pnstulare jiire pote&t.
Si civitas a systemate virtutc ]>otestatis summsc
pccnniani cxifrat, solvcitda a mcmbris est, collatis
a singulisud mercaturam pecnniisproportionRtitcr.
Nam cummuncm pecuniam nuUam habet systema
mcrcaturium, Disi qtue a singulis ad niercaturam
^CoUata est
VOL. III. N
178
DE CIVITATB.
CAf.xxii. Eid(!m systemnti si impoimtnr ol> crimeii Qliquod
inulcta peciiiiiaria, illi soU ad solutioucm tcDcutur,
quoruui suffnijariis ficrl crimeu dccretum crat, vel
(juonun atixilio coiiunis.sum crat. lo cstcris cnim
crimeu non erat, niKi crimcn sit quod membra es-
sent systematis peccantis. Id autem crimeu non est,
quia syotema ipsum civitatis authoritate constitu-
tum est.
Si unus ex membris pecuniam systemati debeat
nec aolvat, systema contra iHum lege civili agere
dehet, Neque euim bona ejus capi, nec persona
ejus in carcerem coujici ipsius systemalis, sed civi-
tatis solius autlioritate potest. Coucives enim suut
systcma ct mcuibrum ejus.
Systrmata subordiuitta etiam pn) tcmporc prie-
ftaito constitui pc)S»;unt. Kxcmpli causji, si mo-
narchre domtuii sui partibus singulis, ut provinciis
et oppidis, maiidare visuiii fuerit per deputatos suos
convenire, ut illum de couditione domiuii sui eer-
tiorem faciaut.et ei cirea iegum uovarum constitu-
tionem cousilium suum impcrtiaut,vcl propter aliam
caitftani qunmcumque, colloquaturque cum illis tan-
quam cum nna peraona cives omues reprffsentatura;
dcputati illi simul uc loco et tempore a summa po-
testate constituto couveneriiit, ibi ct tunc systema
8Unt regolare ; et perHonam gerit systema totius
dominii civium, qnantum attiiiet nd ea quie a mo-
narcha, summam babente potestatem, tractanda
proponcntnr ; ad alia autem non item. Etiam
quaudo nihil aniplius tractandum esae a monarcha
declarabitur, systema illud dissolvitur. Si eulm
civium omuiuin et quoad ncgotia omuia persouam
gereret, imtcstas systematis summa esset, essentque
in eodeu) populo summte potestates duac ; id quod
:
DE CIVITATE.
179
cum pnce et sahite populi fieri iion potest. Qntc cap. xxii.
autcm triictaiula sunt iii systeuiate tali, priefiiiita ^^^
suntiu ipsLs literis quibus courocautur. Popului» ufc-w^-t™
enini deputatos suos eligere ad alium fiaem non pos-
sunt, qunm qui in iptiis monarchie literis coDtiuetur.
Systema privatum regulare, idemque Ucitura,
illad est, qnod stnc Uteris ant mandato snmmtc
potc-stati.'!, pnrterquam lcgibus omniiim ci^-ium
enmmunibns, cnm^ituitur. Quod cum una personn
fi)ctnin sil, regnlare est. Qnalisest familia, in qna
paterfainilias, quatcuus legcs civilcs nou prohibcnt,
piTsonaui gcrit totius fnmihffi ; et ilh fiUi serviquc
obedirc in omnibus rebus. quar non sunt contra
leges civiles, obhgantur. Nam ante institutionem
civitatura, jmtris erat iu filios et servos pote^tas
summa, ueque potestatis ejus partem utlam amise-
ruut patresjuisi quam sustulcrunt ipaorum conscnsu
leges eivilcs.
Systemata regularia qmdera,sed illicita, ca sunt,
quse fiunt ab homiuibus iu uuam personani coeuuti-
bus !;ine omui authoritate publien. Uualia sunt
systcmata meudicorum et fumm, eo fine nt mcndi-
cent fhrentnrque commodins. Etiam privata et
itlicita sont systenmta ea sive fratemitates authori-
tate externn constituta! nd propna;atifinem doctrina-
rum, ^el ad factiouem, coutra civitatis potesCatem
snmmam.
Systeinata irregulana, quac $ua natura ficdera
tflntnm sunt, et interdum conenrsuRtantum popiUi,
.sine wrto consitiu, et siue obligatione mntufl, pro-
cedciitia a sola votuntatura morumque simihtudine,
ticita aut illicita suut prout singulorumconsilia heita
punt vel illicita. Consilinm autem cujuijque quale
sit, ab occa.iione intelligendum cst.
N 3
m
DK CIVITATE.
p. XXII. Fcedera civium, quoniam propter mutuain defen-
sionem fieri ftcdera solent, in civitate, quse civiuin
omnium fuedus commuue est, necessaria non sunt ;
sed suspecta aunt consilii contra civitatcminiti ; et
propterea sunt illicita, vocanturque vulgo conjura-
tioues et factioiics ; quotics autcm civium vires
suas conjuii2;eutiuin consilimn incogiiitum est, nt ci-
vitatipc-riculosnm, injustum et injuste celatum eat.
Si pote»tas summa ia ecetu magno sit, par»(|UC
illius, «Eteris insuUs, consilium seorsim capiant quo-
modo C£Etum totum nd arhitrium suum gubernent,
factio est et coiivciitus illiciliis hominum por frau-
dem ad seditiouem, aiubitiuuis propriie causa, deci-
perecupientiuni.
In civitatibus omuibus, si quis civis pliires hnbeat
femulos et scrvos quam conditio cjus ct res iigciidEe
postulaut, factiu est ilUcita. Cum cuim protec-
tioncm habeat civitatis, defeusionis causa vi privata
non iudiget.
Concursus populi systema cst ; sed irre^dare,
quia siue personai unitate. Licitum autcm vcl
illicitum e^t, prout caosa eoncurreudi licita, vel
coueurrentium nuinerus civitati periculosus est. Si
causajusta et cogiiita sit, eoncursus licitus est ;
quali^i cst coucursus lioiuinum ad pompas ct ad
theatrum uuincro uou insoHto. Nam si niimerus
solito insigniter major sit, is, qui causam legitimam,
quare multitudini tautge intiirfuit, rcdderc non
potest, cousilii seditiosi conscius judicabltur. Ut,
cmn mille homines maj^stratui vel judici supplica-
tioiiem offerant, lex fortasse civjlis nulla prohibet;
coticursus tameu illc tumultus e-tt seditiosiis, quia
per uuum vcl duos homines idem fieri potuit. .^lul-
titudo autem, qase concursum illicitnm rcddit, non
•
DE CIVITATE.
IBl
numero certo definitnr, sed tanta videri debet, quan- cap. xm.
tatn, si opus est, nublici uiinistri consueti superare ' — ' — '
suic pmculo uou possunt. StDuIiter, si numerus libiarttiuni.
hominum insoUtus ad trihunal concurrunt alicujus
liominis accu.ian(li rau?a, (■oncursna ille illicitu.s cst ;
quia paucis vel unico bomiue accusore illum ))otuc-
runt. Talis (Act. xis. 34-40) iu Kphcso enit eon-
cursu» coiitra discipiiloK iiifidcHum elamantitim,
Mnf^na eiil Dtfirta Ephcxiornm: iibi catisa, consi-
deratis civitatis ilHus legibuii, justa crat ; concursua
tamen illegitimns fuit et a magistratu reprehensus:
Quotl ni Demetrittx et qni cnm eo sanf arti^ces,
nefiotrHM fuilient cum afit/uo, agilurjiirum, el jyro-
, conxules adsunt ; afii afiox poxtuUiTtlo. Si quid
fatUem de rehiin afiis reqmriiin, in legitima concione
expiicahitar. Na//i ptricnlnra ett ne postulemHr
«editionis propter diem /wdiertiiim, qntim mtfla
stifisit causa ob qnam possimus reddcre ratioaeot
eoneuraus istitts.
Ilactcnus de systematibus dictnm est, quse parti-
Ijus humani corporis similaribus comparari [lossiint;
nempe ea, (|U(e learitinm snnt, muiTOuli.4 ; qua? lcgi-
tima uou suut. apostematibu.t, tuberibus, tumori-
busque a confluxu humorum noxionim geueratis.
CAPUT XXIII.
DB POTBSTATIS SU.MM.E MINlSTJtlS PUBLICIS.
MiMSTRR publieus ts est qui iu rcbus, quie ad
civitiitcm ]H;rtiiu;nt, per nuthoritatem summam ha-
bentis potcstntem civitatis personom repneseut^it.
Quotiiam autem qui summo loco iuijtcrat, pcrsouos
dnns gerit, sive, ot loquuntur multi, duas habet
capacitates, aliam natnnUem, nliam politicam ; iUe,
182
DB CIVITATS.
CAP. xxiii. qui i;unimam habeiiti pote^tutem miuiitter pst ut
_ ^^ " perscnte jiuturali, iniuister publicus nuu est. Uui
u»«>iainBnii yero ininister ejusdem est in ailmiuistratione rei
publicie, ille mmistcr publicusest. Janitores ergo,
nuntii, nliique minisiri qui inseniunt ccetui summo
propter nihil aliud prEeter commndiiatem ipsorum
qui cougregati sunl, ministrl pubUci nou sunt. Idcm
de servis ct famulis ilumcsticis mouarclia;, lu per-
sona natvirali considiTati, dicendum est.
Ministromm publiconim aliquibus totios domiuii
administrundi cura committitur ; ut quando pro-
tcctori mfmarchac infantis ab antecessore suo com-
mittitur tutela cum tota reg:ni administratione.
Q,uando id fit, civu> unusquisque illiobedire obliga-
tur, et imperata ejns facere, quatenus iti resis in-
fantis nooiine impcrabitur, et quatcnus impcrata
tpsa potcstati summo: infautis uuu repu^uabuat.
Ministris aliquibus proviucla: tantum commitlitur
administratio ; ut quaudo monarcha vel coetos
summus provinciw alicujus prjefectum, locum te-
nentem, vel pro-regcm facit. (iuod cum fit, unus-
quisque provincialium tenetur ilU obedire in omui-
bu8, qwe monarchK vel summi ccctus nomiiie
impcrabuntur, nec potestati summie contraria sunt.
Ejtismodi enim mini-itri ju.s nullum baljent, quod
non dependet a voluntate summse potestatis. Hu-
jusmudi Butem ministri publici ncrvis tendinibmtque,
quibus corporis humani moventur artus, comparari
poas\mt.
Admiuistratiouem habeiit alii ncgutionim certo-
rum domi, alii foris. Domi miuister publicus est
«d reconomiain civitatis, thesaurarin^, cu\ civitatis
reditus recipiendi, ser\'andi, erogandi, anthoritas
eet data a summa potestate, et cui redituuui ra-
DE CIVITAT».
183
tiones reddendi onii» incumbit. Ministcr autem cap.xkih.
publiRUs eo est, quia summa; potestiiti servit, «t ^ — ■ — '
personK civitatis. (>i nDimii> mj-
Secundo, quibus amionim, castronim, portuum *"*"" '"''''"^''
■ vommissa est custodia; quibus milites coiiscribcre»
Mucere, salarium solvere, autboritas data est, vet
necessarla ad bettum sive terra sive mari procurare j
luinistri pubtiei sunt. Miles autcm, etsi pro ein-
tate pugiiet, personam civitatis coram neniiiie re-
prfesentat ; neijue ergo miuister publicus est. Sed
dox, quia imperium liabct, persouam civitatis re-
prac»cntat coram mititibus quibus imperat, et min-
istcr publicus est.
Etiam quibiLs populum dnceudi auUioritas con-
ssa est, ministri publici suot ; quia negotium pub-
licum est, et nuthoritate publica adiuimstrandum.
?opulum cnim doeeiidi monarchis sotis et ccetibus
Fsummis authoritas a I)eo iminetiiate concessa cst,
nt qui soli dicantur simpticitcr J)ei gratia docere et
iini»erare. Minister autem doccndi potestatcm im-
medi:tteasumiuapote§tate, quauquam etiam medi-
ate a Deo, accipit. Itaquepotestatemhabet suain,
Dei et regi/i ffratia, vel providcHtia diriita et vo-
inntate regis vel ciritatis.
Item illi.quibus jurisdictio a clvitnte data v»t,
id est, potestas causas ct^o^ceudi, miuistri publici
sunt. Persouam enim summam habeutis potesta-
tem, in Cribunalibus suis sedentes, repr^sentant ; et
seutcutiie eorum sentcntise sunt civitatis, id est.
summain bAbeiitii^ in oivitatepotestatem,cui causas
eognoscendi jus adhffirere supra ostensnm (■.'it. Sunt
ergo ministri publici. Quouiam autein judicia duo-
nim g^enerum sunt, facti et juris; tam facti quaia
juris judex minister pubticus est.
Eiiam ministri pubUci iUl sunt, quibus a summa
184
DB CIVITATE.
ip. xxtii. potestate curn imiMmitur judicia exequendi, jusm
[pr|»ta.i. 8uniina?patestatispublicandi,tumultURi;uppntnendif
E«iwi»ii>i. jnalefactores rapiendi, et incarcerandi ; aliaruniqiie
I puMiiU
rerum ad couservationem pacis pertineDtium. llu-
jusmodi enim actioues clvitatis actioues snncipsiquc
minl&tri liuju&modt corpun^ bumuui manibujs com-
parandi sunt.
Foris ministri publici sunt illi, qui personos mo-
nai*chanim suorum vel summorum CKetuum reprBC-
seutant ad civitatcs cxtcrnait; qualcs sunt legati,
iiuntii, ageiitcs, ct lioraldi, autlioritJitc pubtica dc
negotio pnblico missi. Uui autcm ad civiiates
exterim.s a uivitatis y\m, scditiuiie laburautis, fac-
tione aliqua legaiitur, quanquumreccpti sint, ueque
uiiuistri publici ueque privati suut ; quia civitate
missi noD suut. Etiam Icgatus a prinripe ad princi-
pem, cougratulandi vcl rondolendi vel in festivitate
aliqua assisteudi cau»a misaus, etsi autboritatem
habeat publicaiu, quia tamcu uegoiium prlvatum
est, uiiuister publicus non c^t. Nequc minister
publicTUji is cst, qui ad irxtcnias civitatcs mittitxur
consilia eoriim cxplorandi causa. Quunquam enim
tum authoritas tum negotium publicum sit, quia
tnineu persoiiaui civitalis nou gerit, miiiister priva-
tus est ; et eorporis humani oculo comparari potest.
Consilinriu.<i autera, si sine imperio et jurigdictioue
de rebus arduis et publicia liQbeuti potestatcm
sumTunm pon^tliuiutaiituuidaudi jus liabeut, miniti-
tcr publicus iiou ciii; uequc vcru eun^iltariurum
ciEtus ipse. Consiliiim ciiim imperanti summo co-
ram ipsu datur ; pcriouam autem ejiis coram ipso
repricseutare nemo potest. Neque in ccetu ipso
sumuiam habeute potestatcm,uliusbumo&iug:ulari8
cst miuister puhlicus; quia nemo eorum ecctus
i]»ius pcrsonam iu ccetu ijiso reprsesentarc potest.
DC CIVITATE.
Itf5
«illal» iiiiuilfia
>4 g(ncniii«a.
CAPUT XXIV.
DR CIVITATIS PACULTATE UUTRmVA ET nENERATIVA.
CiviTATis niuritio acapia et dhiTtbHtione rerum cap. xxiv,
od Aitaiu uwressttriurum (lepcDdel, ct ab earum/;r(r- ^ ;;^, ,|[.
\paratione et appliratioHe ad usiim publicum.
Quanun renun ropla, iiempe nutritionis nmterift,
temiinataab ipsa uatura est; coustjitqueex fruoti-
busquos, a eoinmunis matris nostrm uberibusterra
et mari proeedeutes, bnmano generi aut libere do-
rat aut solo labore vendit Deus. Sunt autem
animalia, vcgetabilia, et mineralia, quae munia non
longc collocavit Deus a ?uperficie telturis ; ndeo ut
nd ea babenda alia re opus uon est quam nt accipere
vdiums. Dependet ergo rernm nccessariarum copia
a sola, post benevolentiani divinain, indutitria et
labore bominum.
Materia luec, id e-sl, ea qure proveuiunt a terra,
mari, et eonim cuitura bona, pnrtim ttalita civita-
tibu» singulis sunt, pjirtim extenta in civitates
siugulas iiuportata. Quoniam autem terra nulla
8ub nuius civitati«i dominio, utsi valde maj^ia sit,
necessaria omnia ad alimeuta et motum civitatis
produeit : neque rursus, ulla, qua; non aliqua prodn-
wit superflua ; bona ilUi superrtua, qna; «altta suut,
supcrflua nmplius nou suut, sed cummutatioue, vel
bcllo, vcl labon' (nam ctiain labores hominum, non
minui* quam res olia;, cumbonisnliisquibuscunque
commutabiles sunt) bonoruui natitoram dcfcctum
suppleut.
lionomm autcm dLstributio, c«t ineiy tui^ »ui
constitntio ; voratnrqne proprietaa. Proprielatt
186
DE CIVITATE.
CAP.xxiv. autem in ouim geiiere eivitatis originem habuit a
.„ ' ' auinma potestate. Tbi enim civitas non est, ibi
inuutriiMHHtft omnia omnium sunt, et t>ellnm pcrjietuum est ; et
^*"*'^"^ bonum unumqnodque illiu.1 est, a quo rapitur et
arrais cnnservatur ; quotl neque proprietas neque
communitas est, aed conccrtatio. Id quod ita
mauifcstum cst, ut etiam ipse Cicero, Ubertatis
defcusor vehementissimus, proprietatem omnem,
attribuat lcgibus civilibus, quibus sublatisvel negli- '
genter custoditis, niJiil esse dicit quod quis aut a
majoribus accipere aut fAVm relinquere pro certo
possit. Et rursus, tolle, inquit, ieg^ei eivilea ; fjuid
auuitt, yuifl ntiemnt «it, snet nemo, Quoninm
orgo constitutio proprietatis civitatls opns est; illius
opus est, qui suinmam in civitate Imbet potestatem.
Dependeteriim proprictas a legibuscivilibus; et is,
qut suuimam hubet potestutcm, in umni civitatc
legislator est. Id quod obBcrvassc videntur Uli
Gneci veteres, qui legem nomiuavcruut vv/iu»', id
e8t, distribttttonent, et justitiam, consequeuter, esse
coique distributionem *«*' definiverunt.
Itaque ei civitos tcn-am vaeuam aut beilo supcra-
tam aequisicrit, distrihutio tcrra illius inter cives
dcpendet ab eo qui snmmam hahet Jn civitate
potestntem ; babebuiitque porliones suas, non ut
cuiquam civiaut uumero civium sequum esse velad
bonum publicum conduccrcvidcbitur,sed ut videbi-
tur summam habenti potestatcm. Populus Isrncli-
ticus, cum in deserto easet, civitas crat ; promissas
autem tcrrs douiinus uondum erat. Postea tanien,
cuui illam acquisissent, non suo, sed Eleazari sacer-
dutis, et ducis Jusute arbitrio distribiitam ])OsseiIe-
runt. Ex quointelligi potest proprietatcm t»;rrarum,
quam habet civis, iu eo consistcre, ut ah illarum
DK CIVITATE.
187
■1 gmclnlitil.
usuconcivessuos oiimes prahiberejiirepossit ; non cap. xxn*.
uutem ut eum exeludat, qui summau» hubet potes- p~~j^IJ7h.
tatem, sive is ctttas sit, sive homo unus. Mabet "''■«•""*"''"•
enim is poteatateni totius eivitalis, et terras distri- '
bnisse, ut et nlia omnia fccisse, in ordine ad ]>ncem
et bonura ciritatis inCeUtgendas est. Quin monar-
cha vel coetus summus facerc multa possit contra
bouum suum ; etium coutra suam ipsius conscien-
tiam, coutra iidem dntam, vt cviitra Ivgcs uaturidcs ;
aon ncgaverim : sed ut ob eam causam <!ivcs arnrn
contra eum sumere, aut reum facere, aut quocnnqne
modo male de eo dicere possuut, negandnm est ;
propU^rea quod omuium, quu^ feeerit, autliures
siuguti fecenint seipsos.
In distributjone terranim, partem sdbi ipsi, qoam
velit, reservarc potcst et colerequisummeimperat,
sicut unus i-x civibus. ttuauta autem cuuque portio
illa sit, ad onera civitatis omnia sustinenda et ad
cjusdem defensiouem sufficere uon tenebitur. Talis
euim est natura hominum, ut certorum agrorum vel
certorum rctiituum possessio iuutilis esset, teuderet-
que ad dissolutiouem civitatis. Simul cntm ac potes-
tas summa in manus venirct vcl monarchecTelccctos,
qui peeuuiam publicam iiegligentiusnustodiret,flut
qui eivitatem teiiiere iu nimis longum aiit nimis
sumptuosum bellum conjiceret, civitas |)eriret. Di£B-
tam nonpatluntur civitates. Cum enim sumptus pub-
licus non ah ipsonim voluntate, aed ab exteniis acci-
deutibtis et vnluntate vicinonim terutinutus i^ii, ab
iisdem etiam dcfiuiri dcWnt divitiic publica:. Itaquc
civitati divittas certas assignare, quas qui suuimain
habet potestatem vendere vel douo dare possit, et
vendit donatque aliquaudo, frustra est.
Ad CHtidcm sumnmm potei>tatein pertinet qu»
1B8
DK CIVITATE.
CAP. xsiv. bona, et iii quas terras, ci^Hs vel ctvium Diimerus
^VV^ quicunque exportabit, et quje importabit, definire.
caiitfvautoKi.. Nam s\ unicuique in bac re suo ipsius arbitrio uti
MfaumitL pemiitteretur, nou deesseut qui lucri sui causa
bostibus ea vendereut, quibus clvitati iiocere pos-
sent, eaque importarent qux civibus fortasse grata,^
sed noxia vel saltem inutilia essent. Ad summam
crgo pote.suitem pertinet tum de lo^is tum de
matcria iiegotiandi coiistituere.
Pncterca, cuiu civibus satis noii sit proprioii sibl
habcrc agrus ct ccrtu bona, ni.si et ca ttabeaiit quse
per mutuos contractus commutent, prout KinguHs
ad beiie viveudum necessarium videbitur ; hoc
quocjuc in fiummK: potc?ttati& orbitrio est, quo modo
et forma coiitrabere d<;beaut cives quando vendunt,
emuut, inntmit, mutuo accipiunt et dant, locant,
ctlocatiduiu sumuiit, ut qufe faciunt validasiut.
Atquc liiec de materin et distributioiic atimcnto-
rum publieoruu, pru iustituti operis mudulo, dicta
sufficiant.
Fer concoctionem intelligo bononim omnium,
quee uou ilUco cousumcuda sunt sed couser^'aada,
ad alimeiitum futurum, reductiouem ad aUquid
quml, cmn tanti ([uidein sit, fneiliua u. loco ad locui
trausferri possit ; nc civium motus neccssariarm
rerum pondere impediatur, utquc in omui loca^
alimenta civis unusquisque liabeat de suo. Hoc
autem pr^tare uihil pote«t, prEeter ex auro
argento mouetaui. Coutingit cuim pcr totum fere"'
terrarum orbcm, duo lia-c, aurum et argcntum, non
modo sumoie testimari propter materiam ipsam, sed
esse etiam bonomm CEeteronim omuium mensuram
commodis^imam. Iiitra ipsnm quidem civitatem
moueta cujusouuque materia;, inodo siguo publica
DE CIVITATB.
1S9
I
ugnetar, raensura rerum commutaudarum satis ido- cap. xxiv.
nea est; sed aurea et areentea Bbtque valet; ci- _ • —
viiatem permpjtt; smirulis cmbus perraeando par- cdt-u mtritir.
tcm sui, quu alcndi sJiit, impcrtit, et cst quasi civita- '^"^"''"^
tis Kaiiguifi. SuDguiii cnim ctiam ex terrce fructibus
nascitur in homiiie naturali ; et per membra ejus
siiifpita circulando pervadtt, singula obiter uu-
triens.
Pecunia aurea el argentea, quia propter ipsam
materiam eestimantur, eximium hoehabet,ut penes
unam aut paucas civitates nnn »it pretinm ejus aut
augere aut minuere. Permiia auteni ex materia
viliore factn facile quoud pretimu elevatur et depri-
mitur ; ncque efficerc potcst ut cintabis vire8, si
opus crit, iu c^teruus eivitatcs cxtcuduutur, o\er-
cituiicpic funs alat armcttpic, sicut potcst uurea ct
argentea;suldomi maiictiXElimutationisimpatiens,
modo cum majore, modo cum minore a^stimatioue,
ad domnum nliqunndo poffsideutium.
Publici hujus sauEnunis ductus duplcv est, alter
ad exteriora, aiter versus interiora, id est, exitus et
reditiu*. Keditn.s fit per collectores, receptore», ad
tliesaurarios ; exitus tit pcr tbc^aurarios ad miui.s-
tms illos, qui pccmiiam publicam erogaut, ct ab illis
ad cives privatos. Atque iii hoe quoque homiuis
arti6ciali3 appurct similitudo cumnaturali; cujus
vense, sangruiiiem a partibus corporis exterioribus
recipieutcs, femnt ad cor ; unde rursus per arte-
rias fertur, membra vivificaiis, et siugulis motum
tribuens.
Civitatis denique prolcs eofoni^ sunt, sive qua»
vocamu.s plantatioues, nimirum, missi a civitate
civtum nuTucri sub couductore vel rectore, terram
exteruaiu habitaturi cullurique. Hujusuiudi autciu
I)B CIVITATR.
CAP. XXIV. cn/onia aut civitaa est ; iit quando a civitate, nnde
1 11« dniwi, ta- *ii'*^ *^*i emaiicipatur ; qxiod ciim fit, civilas, unde
oniuu n..iritir. uussa cst, metrt^ftofk colonia; dici solet i neque
arapUus a colonia pustulat, quam a fiUis cuiaucipatis
pQt<tulare solent patrcs, ucmpc tionorem et amici-
tiam : aat civitatis, und« mittitur, pars est, »ve
provincia. Colonianim ergo jas dependet a literis
pubticis earum, a quibus liuntconclitse, civitatum.
CAPUT XXV.
DE CONSILIO.
De natura rcrum cx loquoudi consuctudiuc jadi'
care, qunm sit fallax, nusquam magis apparet quam
in vocil}US conxilium ct tmperatum ; quorum utnim-
quc sigiiificatur dicciido, koc J'ac ; quie vox non
raodo imperantis, sed etiamconsnlentisethortantis
est. Pauci tamen sunt, qvi diversa esse imperatum
et consultum uou satis sciant, vel (quoties quis et ad
quemloquitnrcognoscunt) nonsatis intcr ea possint
disoemere. Sed iu seriptoribus voces illas negligea-
tcr praetereuntcs, multi pra-ccptum illius, qui con-
silium dat, et praiceptum illius, qui impcrat, idcm
ease putant. Ut ergo recte intclligatur quid sit
mperarr, quid ait comilium dare, et quid hortari,
voces illas sic defiuio.
Impcrare dicitur, qui dicit hocfac vel «o» fac^
ad illuin cpii rationem dicti iu votuutate dicentls
sitam csse scit. Sequitur hinc eum, qui impcrat,
sui ipsinsboni eansa id facerc, cum voluntatcm pro-
priam pro ratioue baberi postulat. Objectum autem
voluntutis seoiper aliquod volenti bonum est.
DE CIVITATB.
191
Oo
iLo.
I
»
Cotuilium dare ^citar, quando quis dicit hoe cap.xxv,
Jac vel noH fuc, conailii rationeni nb eo duceus,
quod honum ci !<it, ctii cousilium datur. Uude
manifestum cst, conHilium dantcm bouum prietea-
dere solinsaccipietitis.
Itaque iuter eonsilium et imperiHm differeutia
una mogna est, quod hoc ad proprium, illud nd
nlientim bonum tendere intelligitur. A.tque hinc
differentia oritur alia, quod is. ciii imi^eratur, ad
obcdientiam obligari possit, neinpe si ohcdire pac-
tus fnerit : sed is, cui consilium dntum est, ut juxta
consiliuui dututn agat obligari uon [wte^t ; si eaim
obligarctur pacto, non ainpliuscunsitium!>cd impc-
rium essct. Tertia intcrt^dem differcntia cst, qiiod
jus consilii dandi postulare nemo potest; quia bo-
uum sibi ex consiiio posttilare sc negat.
Ad naturam consilii pertiuct etiam hoc, quod
dantom is, qni petit, ncquc puniro neque accusare
jure potest. Nam qui pctit consilium, arbitrio dan-
tis dari voluit. Itaque qui monarchs vel ccetui
consilium dat petenti, sivc placeat sive displiccnt,
puuiri nun putest, Ut quod vuleutibus tlatum est.
Cxterum si civis ciri cousiliiun det faciendi altquid
quod l^ prohibitum est, sive consilium illud a
prava intentioue stve ab ignorautia tantuniprorcdat,
puuiri acivitate potest : quia ignorautiuiegis illumj
qni lcgis notitiom liaberc dcbuit, non excusat.
liortaiio et dekorlatio oonsilium quidem est, sed
Dt fiat quod fieri consulit, vebemeuter cupientis.
Nbiu qui liortatur, severitate ratiocinatiouis non
tttitur, scd <iuibuscaufiue potest orgumentis ad ac-
tioncm incitat. Itaque in hortadnnibua, a passio-
nibtis et opinionibu.s nommunibns argumenta du-
cuut, utunturque persuadeiidi cuu£a similitudinibus.
192
DB CIVITATR.
OagpHtbo,
CAP. XXV. exemplis, metaphoris, aliisque artis oratoriic uten-
silibus.
Constat ergo hortntiones ct (lehortatioiies ad lior-'
tautis L-l deUortauti& buuum iiouQihil rcspiciTC, cum
homines in suis |jlerunique rcbus vehcmcntiores
sint, quam !n alienis.
Hortatioucs et dehortatioues tu mnltitudiue tan-
tum cfficaces sunt. Ubi enim hominem singularem
oUoquitur aliquis, sciienumero iuterrumpitur ; ex
oratione perputuu fit diahigiis ; rationes rigidius
pensitantur quam in ecetu.
Peteuti cousilium is qui hortntionem offert, con-
siliariuB bouus iion c&t. Corrumpitur cuim n cu-
piditatc illa, qiuecunque ca fuit, quw vehemcutiam
et artificlum in orattonem iutulit ; quibus factum
e-st, ut quanquam consilium bonum fiierit, ipse
tamen bouus cou&iliarius non sit, niai etiamqui ac-
cepto douojuste judicaveritjbonussit judex. lUius
autem, qui jure impcrat, ut in familia paterfamilias,
in e\ereitu dux, hortationes aliquandn nnn modo
laudahiles, sed etiam necessaria; sunt ; mmirum, si
labor imperetur durus, iuterdum uecessitas, huma-
nitas semper requirit, ut cousideutium dulci emol-
liatur, potius quara aspero imperii stilo fiat durior.
DifferentiiB iuter imperatum vX comiliiim esem-
pla e sacri» Scripturis sumi possunt. Ne hahrue
ali09 Dcos coram me : nefueilo til/i sculpdle, etc :
ite mxumifo nomen Dei tiii iit raaum ; sanctifiea
Sabhalum : honora putrem tuiim : ne occitlito :
ne scorlator : ne Jnrator, cto t impcrati sunl ;
quia ratio obedieutise a volnnrate ducitur Dei, ciu
obedire ohligumur. Sed verba ha;c, Vende onmia
qiue haheSj da paiiperibus, et xetjuere tite, eonsi-
lium est ; propterea quod ratio, propler quam ita
DB CIVITATE.
193
llr >-.'niilia
h
cien<)uni est, a bono nostro derivatur, nctnpe. ut cAr.xxv.
e^urum iu coilis habearaus. Sed verba lisec
Cliristi (Matth. xxi. 2) : Ite in ricum qui rohis ex
mh'pr*o ett, H inremeiiit atiHom &I pn/Ittm CNm ea ;
solvitc <?/ adtiucite, pro imperio difuntur, quia do-
mini sunt. Verba aiiteni hiec, recipisciie et hap-
tizamini in nomine JenH, ronsilium est ; qaia non
ad iMimini aiiquod quod ad Deuni perveniat, quj,
quantumcnnque roiitumacfts sumns, aeniper rcg^a-
bit ; sed ad boniim noslrum. qui pa;nam propter
peccata nostra tilia via cffug;cre nou possunius.
Differeutia iiiti-r ronKiliarios idoncos ct iiicptos,
(lifferentia di-peudi-t intcr virtutes et dcfectus, de
quibus ante locuti sumu.^, intellcctnales : itli cnim,
qni sumroam habet potestatem. pro memorin et in-
teUeciu sunt- Sed cum sirnilitudine hac intcr n\\-
tateiu et homiiiem, di}>siniititndo qnaedam magni
momenti coujuncta est. Memoriam cuim ct iiitcl-
lectum habet homo ab ipsis rebus qua; senmum
objccta suot ; quje objecta illura, sine omui pas-
sione ct boni sui rcapcctu, quid agendnm sit do-
cent, nec aliter docere possunt ; sed qui civitnti
consilium dat, habere potcst^ et SJCpissime habet
scopuiu proprium, uec semper cum !<copo civitatis
conpmpntem. Itaquepro virtuteprima consiliarii
boni habendam eenseo, ut finesejus et bonum pro-
prium non siiit finibus ct bono publico repngnnntes.
Seeuiidn, quiaqnoties de actione aliqua agenda
dcliberatur, consiliitrii boni officium est nntionis
consequentias, sive ea qufe actionem verisimilitcr
uutura sunt, ita deelarare, ut is, cui datur con-
silium, ea pcrfecte intelligat ; consilium suuin forma
orationis tali explicare dcbet, qnalis veritati ct per-
£j)icuitnti maxime consentapea ait, id est, perspi-
VOL. II!. O
1 COIl
"silii
194
DR CIVITATE.
EhcMHilifc
CAP.xxv. CDe toqiii ct firme mtinoinari. Itaque illationes
temerariic, (|iiales siint illationes ab authoritntc li-
bronim, obscvira et anibiguie ; itein <lictioiies meta-
phortca>, ct quK pa.ssiuiics homiuum cxcitare so-
lent; cum officio coiisiliurii boni cousistere non
|K>ssunt.
Tcrtio, quoniam, ut quis consilium civitati rectura
dare possit-, nou modo expcrientJa multa, sedetiam
nieditatioae longa opus est ; nec quie ad adiniuis-
tratiouem publicam necessaria sunt, omnia scire
quisquam praisumi debet; consiliarium bouum, nisi
cirea res in quibus diu vcrsatus fucrit ct dc quibus
diu cogitaverit, nemineni esse prffisumenduin est.
Ad admiuistratiouem autem publicam »citu neces-
saria sunt, homiuum, id cst, matcriff; cx qun civitas
coustituitur^ iiije^^uium, jura suinmtc potestatis,
atquuui, justum, honcstuui, ctcorum ctMitrnria, quid
sint ; qu% multain postulant, ut recte cognoscautur,
experientiam : ttcm, (]un sint tam suoe, quam vtct-
imrum civitatum vireiv, opes, prwsidia, clnsscs, et
opportunitatcs ; etiam, qui socii, qui adltus, qui
Bffectus, quai factioncs, et qua; agitcnt consilia.
Qu.irum rcrum einc multorum simul hominum ol>-
ser^*ationibu8 copnitio haberi nou potest. I>cnique
cognita bsec onmia, nii^i rectn adhibeattir ratiociua-
tio, iuutilia sunt. Utile eoim nesciciiti rectc ati,
iiihil est.
Quarto, ut quis in rcbtis maximi momcnti civitat)
consulat, ^idisse debet civltatis archiva, foederum
viciiiarum civitatnm exemplaria, ministrorumque
ad civitatcs vicinas ad earum consilia explonm-
da cmissorum literas. Uua* nemini pnetcr eos,
qnos vult is qui summam habct jiotestatcm, vi-
dere permissum est ; ita ut, nisi qoi ad consilinm
OB CrVITATB.
195
D*<
vocari consocvit, cousiliuin rcctum ne sapiens qui- cap. xxv.
dem dare possit.
Quinto, iTionarchie, cui consiliarii suut, Hudin;
illus satius est seorsim uaumquemque, quani in
ccetu cuuetos. Natu seorsim sin^los audientto,
consilium multorum habct; ccetum autem audiendo,
uuins tnutam. Ctetiui cnira porsnna unaest, cujus
membra noii cx suo ii^sorum sensu, scd ex alionim
eloquentia, vel poteiitia, vel amicitia aententiam di-
cnnt, eani aliquando, ne ingcuii tardi e^e videan-
tur, qnam (lou intcUiguut. rhirimi etiam corum
commudo suo publicum postponuut. Quod, si scu-
tcntimi scorsim sinc te.stibus dicaut, miuuts noxium
e«t PasRiones enira hominnm singularium mode-
ratiorc.i suiit pcr se, quam in ccetn, (non alitcr quam
torresigniti disjunotj quam conferti minus ardent),
ubi se noununquam flatu rbeturico ad inceudium
ci\itatis mutuo iuflammaut. Praeterea seuteutia-
rum, quas «licunt seorsim, ratioiics facilius exami-
nantur, quam in ccetu, ubi multitudo et varietas
orationum auditore» stupere potiu.«i qoam intdligere
funant. Nonnulli etiam sunt, qui, cum convocantur
ad cousilium, doctniHc aut eloqucntife famam eap-
tantes,ad ea qua; delil>erautur impertiuenter dicunt ;
quod in consilio uuius ad uuum lieri non potest. In
delibcrationibus dcnique qiue tacenda sant, com in
eretu sGntcntia; dicuntur palam, pcrieulum est ne
liostibus patefiaut.
PostnTOO, nerao est qni in rebus snis privatis
consiliariorum coctu libenter uti vellet, qnaiiquaiu
id faciJe posset. Si dubitaret piiterfainilias cui viro
filiaui daret, quam uxorcm filio suuicn^, quibas ct
quanli locaret agros> quemcecouomum, quem vilti^
cum sibi faceret« a consiliariorum coetu uunquam
03
196
DB CIVITATB.
CAP. XXV. qnffirerel, pnesenim si in coctu cssc crederet qui
(^^j^ ipsi malum optamit. Etsi ergo muitorum consi-
limu coiisilio pauranim aiitefereudum sit, tunc ta-
men tautum antefereudum est, quando cousilia tuii-
guli »ua seorsim explicant. In deliberatiouibm
cnim similc nliquid vidco ujus quod fit in ludo
pilfc; ubi optimc factt, qtti secuudis utitur pruprtiui
babcutibus :<tatione»i deinde, qui propriie coDfi-
dcns peritiK, soliis siuesecundia ludit, Sed is,qni
in n.'liu.'4 propriis agendis a formato coii.siliariorum
cc£tu circumfertur, ubi |KLrtes disseutieutea mutuo
ee inipediuut, pessime omnium facit ; similisque est
lusori, qui iu maehina oliquarotuIiHimpositu, ^avi
quidcm Ipsa, tardiore autcm propter judicla eorum,
qui illam huc et illuc movcut, di:«ci-ei>autia, ad pilam
admovctur.
CAPUT XXVI.
DE I,F.0IBUSCIVII.IBC.>1.
SicuT leges nafurar illfic sunt, quibus obedire
nemur qualenus homiiies ; ita hges citiles eac sunt
quibus tenemi-r obedire quateuus eives. De qui-
bus, non queenam illie sint in hac vel illa civitatei
scd lex civilisquid sit con^iideraudnm est. Scio ii
civitatibus, qux civitati Romauic subdita: olimil
erant, legea civiles plerumque dici civitntis llomana '
lcges antiqiia». De illis disputare bujus ioKtituti
non cst, scd (quod fecerunt Plato, Aristotelea,
Cicero, aliique multi, qui juris peritiam tamen pro-1
fessi non sunt) guueralitcr de lege,
Monifestum autcra cst lcgem cousilium uon esse,
sed imperatum ; quod, ut in prteccdente capite dic
tum est, a consilio differt.
DE CIVITATE.
197
n
I civi
Legem i^tur civilem sic Hefinio ; Lex eivilis um- cap. xxvi.
cuiffue civi eal rrgula qtta civtiag, eerbo rel scripto
teJ aiio qHOCHnqup coluntaiix xigno ithneo, adtlis-
iiHrttmcm honi fit mnli uti impcrat.
In qua defiiiitione anihigiil niliil est. LegiiTn
autem, alia rjvihus staluitur uiiiversis: alia certis
mviiiciis; aJiaccrto liominumgeiicri ; aliahomini
qiiatiflii(|iie ^iiigiilnri. Q.uibus autem k'X pauitur,
illis solis lcs cst. Ncque iujustum facit quisquam,
quod nou sit coutra legem &ibimet ipsi positam.
Quod autcm sigttis idoneis declarari ex legis uatura
debe»t le\, manifestiim ex eo est, quod inju^itiun
nibil est qaod non sit Iransgressio alieujus legis.
Qtiicquid erpro a defiuitione Iiac inferri jKitcst,
fnecari nou debct quin sit veram. Infero autcm,
primo, legislatorcm in omni civitate eum esse, sive
homo sive co^tus sit. qul sunimam habet potcstntcm.
Civitatis eiiim solitis est praiscribere civibus leges.
nia autcm iiequc pnEscribcre ncquc dicere ant fe-
cerc quicquain potest, nisi per personam ejns, id cst,
per tUum itui summam habet pote&tatem. Is ci^o
legislator sohis est- Ob eandem rationem solus etiam
legcm abrogare potest ; ((ula lex abrogari uou po-
tefit nisi per aliam lcgem.
Secnndu,isqui liabctsummampotestatemlegibus
civilibue non subjicitiir. Cnm enim arbitrio sun
es et facit et abrogat, potest, quoties \iKum erit,
«ubjectione illa et molestia se lilierare : legibua
ergo Hiite solntus erat. Uberi cnini sunt, qut
quaiido volutit csse, |MS8unt ; uec potc^t quisquam
ftibi ipsi obligari ; quia qai obligart;, idcin liberare
test.
Tertio, qunndo con.suctudo longa vim obtiimit
legis, nou .1 loDgitudine tempori» vim li^is Iiabet,
198
DE CtVlTATB.
Dehiibiu
«MSbm
CAPXxrt. sed a vohmUte ejus qui sumiuaiii habet potestutem,
jier siteDtium ejus significAta ; voluiitatls e&im sig'-
num aliquundo etiamegtsileutinm. Netjuc diutius
vim lcgis consuptudo habet, qunm silontinra illud
durat. Itaqne si quEestio juris inter civem et sum-
niam polestatem orintur, Jon^itudo temporis sum-
mx potestati pro prscjudicio uon habebitur ; sed
qua-stio sccnndum arqiiitatrm tcrminabiliir. Ac-
tioucs cnim et seutcntia: niulta: siuc auimadvcrsionc
et coirecttone uegliguntur loiigiori temporc, quam
ut homines meminerint ; neque rationis est, ut con-
siietudines malse imquam omnino in leges transeant.
Jndicare autem quid rationis sit, quid uon sit, ad
eum pcrtinct qui summam habet potcstatem.
Quarto, legys nalunc et legfti civiles in eadem
civitate se mntuo continent, Lcx enini naturalis
omnis virtns moralis est, utieqmtas, justitia, grati-
tudo ; quse (nt dictum est in fine cap. xv) leges
proprie dintte non sunt, sed qualitates. Tum vero
lcgcs sunt, eaidemque civiles, quando a civirate
obscrvari im)>craiitur. Leges ergo naturales eiiam
civiles Bunt. Quod autem omnis lex eivili» etiam
lex naturro sit, cx copatet, qnod paetiim violare, et
per consequens legem cirilem transsrredi, legis
natunc transgressio est. Itaqiie ut le^jibus eivitatis
obedinmus, lex naturalis cst ; tieque diversa genera
legum sunt lex natura; et civilis, sed divereie partes ;
quanim una scripLi est, quam civilem, akera unti
scripta, quam naturalcni vocant. Ijegcs itaque
naturales a lege civili nonmutanti]r,neque restrin-
guntiir; sed Ja^ nafuraie tantuiu. Imo, legum
cirilium fercndaniiD finis erat rcstrictio juris natu-
ralis, sive juris omnium in omnia, quo stante pax
nulia esse potuit.
BB CIVITATB,
190
di-iULiu.
n
Qainto, si is, qui suramam habet in ci^itate potes- cap. XXVI.
tatem, armis vel liwreditatc civitAtcn) aUam sibi
subjectam halieat, wc legcA illiiis mutet, lc^slator
tamcn ipiw est. Nou cnim is, oujus outlioritatc
leges ab iuttio itistitut«e suiit, lej^islator est, kchI h,
cujus aulburitnte retiuentur. l'))i ergo sub cudem
civitate parte!; plurcs suut, <\ute divcrsas habeut
leges : iegtim caium authoritas, etsi autiquissima;
aint, vtm legum non a consuetudine sed a voluutate
summK potestati» prtesentis habet.
I Sexto, quoniam leges omnes tam scriptte, quam
SnoQ scriptfe, vim su»m nvobmtatecivitatis habent,
eorum, qui illas mutad autcorri^i a quantocunque
civium uumcro sine consensu summam habentis
potestntcm posse dicunt, sententia, quaiiquamjuris
jwritissimorum, rejieienda est.
Septimo, l^m contra rationem esse non posse,
ct It^slatoris intentionem, non liternm scriptam,
essc legcni, jurisperiti^ iii confesso c^t. Maiiifestum
autem est autboritatcm Icjps a privati hominis
rattoue uon peudere, neque vx jurisprudcntia alicu-
jos in legibus periti ; nam si vernm id esset, non
pauciores dc autboritate legum inter cives couten-
tiones esseut, quam eirea quiesliones pbilosopbicas
et theologictts inter scholasticos. Non ergo jndi-
cum subordinatorum, sed eivitatis, Id est, ejus qui
hahet in nivitate sumnmm potestatem. prudcutia
prudentiam facit legis; et judex subordiiiatus uon
uam, sed ejus qui habet summam potcstatcm pro
tribuuali scntcntiam diccrc iutclligcudus cst.
Octavo, ah eo quod Icx impcratum cst.impcratum
autem uou est ubi volmitas impLTuntts uon sit vel
voce vel scripto vel alio itigTio idonco (leclarata,
inferimus civitatis imperata, id est,legcsciviles illts
P!,
THt CIVITATE.
CAP.xxvi. solis leges esse, quJba» fuerunt dec-laraUe. Itaque]
ii.W'^ intaiilibus, meutc capti&, qul itnperata iiitelligere
dii!n.iu. nou possuut, nc(jU(* quid sit justum et injustum
sciuut, ueque |iucta intelligTiut, leges civil€!S non
poniiutur ; nequc proptcrea illis, quibus, etsi hicc
omuia iiitcUigiuit, declaraUc sive promutgatfe non
siut, ita uteas, si voluissciit, cognosL-ere potnissent.
C'nii8idei'aii<li)Ln ergu eAt, qu^e argunieiita vel i^igna
ad lexcm promulgaiidaiii kluiica eenscndu siut
Primo, si Icx ca talit) »iC, nt civuii omues aine
c^kccptionc ubHgct, ncc scripta sit ; dubium non cst
quiti lcx iiaturic !>it. (iuod cnim pru Icgc habcre
debemus noii proptcr dictamina alioruni hominuni,
sed propter suam uutuscujusque ratioiiem, cousen-
touea esse dcbtt universaliter rationi Iiumanse, et
per coiiKcquens lex uatumlls est. Leges itaque
naturales pubticEtttouc, pruclamatione, prumulga-
tione nou iiuligeut ; ut qux in unico prfccepto con-
tinentur, quoUcimqtie mltis utjaciant wbut homi*
HCit, id fONjacite iiUs.
Secundo, si lex aliqua non omnes, sed certum
genus bomiuum vel ccrtum Uomiuem obliget, nec
sit (icripta neque promulgata, lex natnrjB est. Etiain
IfgCB oniiics iiun promulgnta;, si «bligent, legcs
naturales sunt. Jussa enim omnia homines obligaiit
vel qnatenus homiueg, vel quateiius cives, vet non
omuiuo ob1ii;.int. [taque si publico ministro nego-
tiuin qiiodcuuque iuiiiouat facieiidum civita^s siue
scripta rcgula, crit illi pro r^ula dictameu ratiouis,
legato quidem civitatis boumu, judiciautcm idquod
sibi a^qinim videbitur. Civitas cnim et bonum sibi
et civibus (Ctinum vclle intelligitur.
Legibus naturie e.\ceptig, de uatura et essentia
legum uliurnu ouuiium cst ut promulgetitur; alio-
UB CIVITATE.
301
qui enUn observari uon possuut. Temporibus anti-
<]ui]$sin)i9, litcriii nomlutn vulgo coguitis, lcgtrs,
mviuoriec causa, carmine conscribebautur. Propter
enmluui causiun Judeeos, ut Decalogum digititi suis
aUtgareiit, jussit Salomon. Israelitis, utlegesDcu-
tcroiiouiii filios suos docerent, easqne postibus «t
jaiiuis domorum inscriberent, jussit Moses. Eet
ergo de essentia legum ita declarari, ut transgres-
sionis earum uullam Iiabeont cives ab iguorantia
excusationem.
Netpie satis est ut lex ipsa a civibus cognoscatur,
etiam ut nb autboritote processerit illiu.s, qni
BOmmam habet pntestJitem. Legislator quidem
quifi sit, in omni civiuitc nutum e^se buppouitiir, ex
eo (juod cousensu singulorum civium orauium coa-
stitutus erat. Cognoscere autem, quod lex ab illo
qui summam habet potestati^m profucta sit, difftci-
lius est ; et propterea sigiiis indiget, id esl, testimo-
mis quibus verifieetur, id est, verum esse sciatur
legem-a aumma potestate lutam e«se. duae quidem
agna plerumque sunt vel arebiva publica, vel civi-
tatis sigilla, vel ministri, quibus authoritas jus
dicendi data est per Hterassigillo publico signatas.
Quando ergo quu^stio & t de injnria in lege natu-
ralt, jndex talium causarum lcgeui nntura;, quo^git,
explicabit.
Sin in lege eivtli qua^stio eadem slt, consulenda
it arcbiva, ubi legesscriptae eo ipso fine conscr-
Vantur, ut in dubiis eousulantur ; qnns, si quis de
aetione, qnam meditatur, an Ucita an illicita sit
dubitnt, cou^ulerc potest, imo debet ; quiu qui
dubitat bonumne an mnlum sit quod aggreditur, et
tamen facit, Icgem contempiit.
Si dubitetur an nlicui at ministro publico pne»-
CAP XXVI.
(iTlltku»
202
UR CIVITATE.
cAP.xxvi. tanda sit ohedientia, ex literis ejiis, civitatis sig^illo
signntis, rel ministerii ejus signo publico id »ciet.
Lcgibiis et lepislatore coguitis, restat adhuc, si
leges obligatori» futune sint, ut vera intelligatur
carum interpretatio, in qaa sola con^istit le^s
esscntia. Ejusdem autem persou^e est et iniperare
et imjHTata siia interpretari, sive jubere et jussa
explicare. Interpres ergo le^m omuium is solus
est, qui summam babet potcstatem, aut qui ab illo
aeceperit autiioritateni.
Leges omnes scripta? et non seriptaj interprera-
tione indigent. I>eg(>!t naturse, qnaiKinani inteitectu
faciles sint illis quidem, qui cmisas coguoscuut
alienas; difiiciles taincn suntillis, quoruui ipsorum
causic cognoscuntur ; et fortasse le^m omnium
difticillimit',et maxime opus babeut intcrprutatioue.
In legibus scrlptis, si brevcs sint, unius tamen aut
dunrum vociitn amhiguitas facere potest ut sint
obscurae ; si longse sint, obscuriores eas reddit mal-
tarumvocum ambiguitas. Itaque lex scripta nulla,
Bive multis sive paueis verbis contineatur, intelligi
potest uisi ex \vgis ipsius eausis tinalibus; qnarum
causarum cognitio in leguilatore solo est ; et illi ttoli
difticultatcs Icgum nodique aut extricando aut m-
caudo solubiles sunt.
In civitate constitutn, legum natune luterpretntio
non a doctoribus et scriptoribus moralis pbiloso-
pliiffi dependent,sed ab autboritate civitatis. Doc-
trinae quidem veriC e!<8e possunt ; sed authoritas,
non veritns, tacit legem.
Lcgis cujuscunque natoralis interpretatio recta
sententia est cjus, qui snnimam liabet potestatem,
vol ejus, qui antlioritatem ab eo Imhet causas eog-
noseeudi : qui tuuc interpretatur, cum legem facto
DE CIVITATE.
208
(iiilllHU.
appUcat. Interprvtatio auteni ilLa authentica cst, cap. xxvi.
non qnia sua, sed quia civitatis sententia cst j et {,, ^^^u,"
lex 6t illis inter quos lege agebatnr, non autem ci-
riljns universis.
Uuoniam nutem judex nullus est, neque subordi
natus ncquc snpremus, qui interdum iioii erret et
iniqnam ^ntentiam ferat ; Idem, si postea ia quses-
tione fliniili errorem snnm cognoscat, senteutiam
ferre «quiorem obligatur. Suus enim slbi error
lex non est, ncque eum obligat ad ))er»istendum
in iniquitate sua : multo miniis judices nlins obliga-
bit. Qiianqiiam enim seittentia, etiam iniqua,per
BUthoritatem siimmam tacitc probata iu legibus
quae mntnbiles sunt, instar novEc legis sit; in legibus
tamen immutabilibus, quales rant leges naturales,
transire iri legem uon potest, nt nbliget ad similem
sententiam ^mper ferendam etuidem aut aliumju-
dicem. Legcs clvllcs et civilia omnia trauscunt et
nmtantur ; sed leges naturalcs, cum sint divinBe,
transirc aut umtari non posaunt. !n judiciis crgo
prfcjudicia vulcre non debent, nequc scntentiam
iniquam excusare possunt. Unicuique ergo judici
incumbit, ut sententinm ferat ex sua ipsius con-
wientia et ratione nnturali, peritiaque prnpria circa
jBqunm ct bonura, nec n prrejiuliciis judicum pra-
cedentium. Exemplicausa.pHnir/ innoeenttfm con-
tra legem natnne est. Innocens autem est, qui co-
ratii jiulicc absolutus est . Accusalur quidam criminis
capitalis. qui ininiicorum suormn potentia et mali-
tia judicumque iniquitatc snlita cognitls, metuens
ne condcmnnretur, aufugit ; tandem retractus nd
tribunale sistitnr reus ; causnm dicit ; absolutus
est. Cajtemm quoniam obtinuernt iu civitatc con-
suetudn cx multiB pra-judiciis pra^ccdcntium judi-
c»m, ut qiii fugerit, qoanqttam postea absolutu^
204
DE CIVITATE.
chilum»
CAP. xxTi. ftjerit, bonis Biiis oranibus mulotaretur, boiiis suis
exutiis est. Consuetudiiiem bnnc quonimcunque
ct quotcunquepr»juiiiciisfieri legem potmsse iiego.
pNniri eiiiin i/inocenfrm vetat lcx naturrc icterna
ct divina. Metu potentium inimirorum fugere lex
nulla prohibuerat. Innocens autem eo erat quod
absolutus est. PrDesum[rtionem criminis absolutio
ab^tulerat. Itaquc inique ct contra lcgem naturse
bouis omnilms mobilibus (tpo)iatus est. Pra'ju>
dicia ergo in jndiciis considerare, aut impcriti
aut iniqui jndicis est. Etiam axioma illud legis
tanim, nullam jtrohatianem rontra pr<fftHmptioHeM
legift admiHentUm exxe, iiiiqnum est; injusli eiiim
JDdiees sunt, qui, quod nd sui defeusiouem producit
reus, audire nolunt.
Similitcr, quando scntcntia quairitiu" Icfps scrip-
tfe, interpres non erit qui in legem commentarios
ecribit. Commentarii enim obscuriores plerumque
sunt ipsotextu ; et proinde opus habent conomenta-
riis; adeo ut interpretandi nallus sit 6nis. Nisi
ergo authoritate snmmre potestatis interpres aliquis
coiistitutiis sit, a oujus interpretatione jndicibiLs
subordinatis discodere nou lieoat, ipsi judices sub-
ordinati interpretes eTunt, ut in letribus naturati-
bus; et conini seiitentife, ad prresentls litis deci-
sionem, pro legibus hnbendee crunt. Sed judiws
aiii, in similibusquacstionibus, nou coobligabuntur
ca.sus similes similiter judicarc.
DifFerentiam intcr literam et sententiam ponere
solent scriptores. Literara sive verba legis per se
sumpta, sensum literalem vocant ; sed legis senteu-
tiam eam e.<;se dicunt, quara intelligi voluit legisla-
tor. EtrectequidemdiBtinguunt. Legislator autem
quid per verba Iegi,ij intolligi voluit, unde cognos-
ratur ? Ex eo cognoscitor, quod leguslator, id esl.
DE CIVITATK.
209
persona ctTitatis, sein|)er intelUgendas est velle idcAP. xxvi.
t|uod ajquum est. Itaqne, » sententiam Eequam
non suggerauC verba ipsa, leges uaturales cousu-
lcuda>suiit; alioqui, cuutra iiijuTtaiu remediumha-
beri noi» poiest ; id tiuod coiitni voluiitateua legisla-
toris suppoiiendum est. Facultates in bonu lcgis
interprete, id est, in boiio judice requisitae, eredeni
uon sunt qiMC reqniruntur iu bono patrouo vel advo-
eato, uempe, ut l^^m periti sint. Judex euim, sieut
de facto nisi a tcstibus nihil iutelligcre debet, ita de
jure nihil constituere debet, iiisi quod leges scripte
et civitatis constitutione» ante de&uicrint: quae
et constitutioue* palani allegantur explican-
turquc coraui ip»o iu ipsa eauAse coguicinne : unde
ica iustruitiu* juJcx, ut quanquam peritiam legiuii
valdc mf-diocrcm linbcat, sutLs tiinicn instructus cssc
possit ad Heutentiam fcrendam justitise et sequitati
conseutaiieum.
Uuiebonum faciuut judicem, hH?c sunt. Primo,
ut !egem nutura priccipuam, ncmpe /rquitafem m
controcemis ommhus^ beiie intelligat ; id quod a
mulla lihromm lectione non dependet, »ed a houi-
tate facultatis rationahs, et a cujusiiue meditatione
propria ; qua.s illis adc^k^^e luaxinie priEsumltur qiii
ad scieutiam a'qui eC boui ingenio suo maxime fe-
nuiturfet maximum mcditaudi habuere otium. Se-
cuudo, iic divitiarum niinis cupidi sitit. Tcrtio, ut
ii) cauiiis cogiiosccndis possiut nictuni, irain, odium,
amorem, misericordiam exuere. Qnarto, ut pa-
tienter audire possinl, diligeuter aninium adver-
tere, qu:e audierit memoria, retiuere, di^^puuere, et
applicare.
Divisio lcgum varia cst, propter varias scriptorum
methodos. In Justiuiani Institutionibus lcgum ge-
aera enuraerantur septem.
206
r\'ITATB.
cniEtNu.
CAP. XXVI. I. Edieta, eoHslUiitioHes,et episiola- pritteipuiH.
id est imperatonim Komannrnm, (|ui sximmam ba-
buere iu civitate Komaiia potestatem. Similia lus
sunt edicta sive proclamatioiies regum uostrurum.
2. Decreta populi Itomauiy quae !egt« primam
erant Wrtute resideutis iii jwpulo summie potesta-
tis ; quanim qua: ub imperaturibus abro^at^ non
fiieruiit, legea propiur authoritatem imi»crialem re-
DUUitHrruDt. Hse autem cum Actii> Parliamenti
comparari possunt.
3. Decre/a plebin IiotMatia.;setmtnfXc\uso; bo-
rum ((Uriquc illa €|ua> ab imperatoribus abrogata non
sunt, lcgiim \im retinucre.
4. SenatuK poHJtuUa. Nnm cum mimcrosior jnm
factus eissct populuK Romamis quam ut eommode
congre^ari potuerit, visum imjieratori est nt pro
populo coDsulcrctur senatus. Lcges ergo erant,
quales fcre sunt acta consilii rc^is privati.
5. Edirta prcetorum.' qui Romae crmit idcm fere
quod j udices prtecipui apud nos.
6. RcHponsa prutlcntim : quae responsa eront
sentcntiic jur!s])rudcututn corum, quibus authori-
tm de tege com^tilentibu.^ rcspondendi ub imperatore
concessa est. IjCgcs ergo crant.
7. CoHsuetufline» denique nott-seriptte leges
erant. Ncm tameu uatura sua, sed conseusu tacito
impcratoris.
Divisio legum alia est in naturales et jmUwnM.
Nnturulea quEcnam .'tint, dictum jam est. i^tenue
sunt.
Positipor sunt, qua? ab aiterno non fuerunt, sed
voluntutc Bummarum putc$tatum fact» leges.
I.4.':gum positivarum alia: sunt humana;, aliic tH-
cina. Ilumananim aliee sunt distributiv^j alise
DE CIVITATB.
207
dnKbii».
fuenates. Dislributivae sunt, quibus jnra eivium de- cap. xxvi.
finiuutur, qusMiue civibuspra^scribuntiirutuversis.
Pccnales suut, qure pfpuas violatoribus It-^ruio in-
fligL-udas definiuut, quicqut ministros, qoorumoffi-
ctum est pcenns exequi, solas alloquuntur ; et cum
l^bus distributivis conjunguntur.
I-cge positivaj divinae, (naturales enim omnes di-
vin£B sunt), MUit illa;, qua; a Deo ii>so posita; sunt,
non ab a;ten)o ncc tuiiverBis bominibut^, 9^A populo
certo ; ct pro divinis declarata; per illos, qnibus
Deus declaraudi easautlioritatem dedit.
Authoritas autem deelarandi leges diviuas, ita ut
obligatorite i^iut, unde cog;nosoi potest r .Modo qui-
dem supcmaturali homiui alicui, ut icges divinaa
aliis pnEdi<;et, imperare potest Deus. Sed quia de
essentia le^is e»t, ut neminem obliget, qui praedi-
caiitis uutburitutcm, quod a Deo sit, scire uun )>o-
test, undu oritur obnlicndi obligatio r Quid Dcus
oliis dicat «eirc nou po.ssumus naturaliter ; neque,
Mne revclatione divina iiobis cnncessa, snpernatu-
raliter. Uuanquam enim aDeo revelatum es.se alicui
nliquid eredere inducatur aliquis vel propter mira-
culn, quie ab eo fueta esse viderit, vel propter egre-
Kiamsanctitatem,veIcm'giamsapientiam,vpIprop-
ter egreginm felicitatem ; quee omnia gratia; divinpe
sigiia suiit satis magiia ; certitudinem taroen non
officiunt. Miracula ciiim, ex quo cemporc nubls
Cliristianis posita; sunt lcges divinae, ccssavcrunt.
Sliracula narrautibus crcdere nou obligamur.
Etiam ipsa miracola uon omuibus miracala sunt.
Cceterum ut divina su]M?nmturaIia pnedicantibus
obedire aliquando et alicubi dtlM^amus, oausa in
promptu est : nempe si ea, qua; pra;dicant, pro Ic-
gibus haberi jusserit civitas. Est enim de lege ua-
DR CIVITATB.
CAF. XXVI. turali, quw divina ctiam cst, ut iii iis oronibas, qnce
[",^T,~ jus?erit civitas, civitati obetliamus, quanqnam iion
Ivottiu. ut LTCilamus. CreiU-re enim auinii actus est, iion a
Dco jussus setl factiis, queni, quando et quibiis vult,
Deus datiicgatque ; et non credere, lcgum divina<
rum positivarum negatio, non transgrcRsio ost.
l*artuin, quod modo supematurali cum Abmhamo
pactus est Deus, tale est ; Ja-duJi meum inler t/te et
te et gemen tmim jjoxt te, quod sertahttts, /loc e»L
Semini Abrahami, uondum exLstenti. pactum hoc
revelatum esse uon potuit. Quare ergo pro legx" di-
viua haliere obligati fuerunt Israelitte id quad pro
lege divina ab Abrahamo declaratum est, nLsi quia
in fiUos et servos suos summam habuerit Abrahaai
potestatem? Ilursus.ubi Dens.de Abrahamo loqnens
dicit (Gen. xviii. IH, 19): Benrdictnidf ftint in Hh
omnes nalioncxtcrrfF? Scio eatm, qnod prtsrejitu-
ru« xitjilih xni«, et domii xutrpost xe, ut ciixiodiant
viam Domhii, etjaciant jndicium ff Jnxtitiam, ctc.
manifestum cstubcdicntiam.Abrabamuufauiiiiasua
dcbitam, depeudisse ab obedieutia atite ipsi debit&t
ut summam babenti in ipsos filios et servos suos
potestatem. Nulla enim familije facta est revelatio
diviua. In moutem Sinai ad Deum ascendit solus
Moses ; populus uc asceitderet vetitus est, ne mo-
rcretur. Obligabatur tameu Cur ? Uuia ipsi Kfost
prnmipcrant facere omnia quw iuiperaret, dixerant-
qup, loqiwrp tu nohiscum ct audiemux ; sed ne lo-
qnntar mhixcum Deus, ui non moriamur. Ex qui-
hus duobus locissntis constat.iu omni civitate civem,
eui noii sit factji diviuar vobintatis revehiio certn et
immediata,debcrc pro voluutate diviua Icgibus obe-
dirc civitatiE. Nam tii pro mandatis Dei sua vel pri-
vatorum hominum quorumcunque somnia et phnn-
DS CIVlTATe.
209
DrlaEtbiu
tasmata citcs sumcrent, vix duoesseut, qulde man- cap. xxvi.
datia Dei inter se non dis!!cntinrnt, imo ctium maii-
data civitatia non contemnerent. Dico ergo, in
rebns omnibus lep;i morali, id est, legi natuTie non
coiitrariis, eivos «mncs obligari ut pro lege divina
haboant quicquid a lege ci^ili pro lege divina de-
claratur. iManifestum enim est id quod non eut
coiitra legem uaturalem, fieri posse a sunima potCR-
tate tegem oivilem. Neque iu ulla ])arte orbis
terramm pennissum cst aut fuit eivibus maudata di-
vina alia factis suis prEeteudcre prseter ca qua: a
civitate approbantur. Et ut civitates ChristJanae,
deficientes a riliffioue Cliristiana, ita civiiates non
Clirisliana:,u rcligionc sua dcficientes, puniri solent.
Di^iuxeniiit l^es alit, in funrlamentale» ct non
J^utniamentaleit. Fnndamenialh \n nna(ina(|UC civi-
tate illa cst, qua snbliita civitas dissolvitur. Lex
auteni unica /HndamentaUs cst, ut singuli civea
personte civitatis, id est, smmmam liabenli potesta-
tem, obedientiam pnestent. Nam ea sublnta, civitas
nulla est : ea stante, civitas mauet. De divisioue
legum tantum esto.
luvcuio voccs legem civifem et JiiJt ritile a scrip-
toribus promiscuu u^urpatas ci^se ; quod ficri dou
debet. Jn4 enim lihertas est, id est, a lcfribua eivili-
bus excinptio. (^ontra, lex civilis oblif^atio est,
libertatem a natura datam tollcns aut restringena.
Per naturam enim anicuique jus erat viribus et
facuttntibvLs suis sui ip^^ius arbitrin utendi : id quod
Ipx civirnj, nisi quibus legis civilis protectionem
(atum non erat expectare, susttdit.
VOL. III.
310
DE CIVITATB.
«
CAPUT XXVII.
DE CRIUINIBLS, EXCUSAT10NIBU8, F.T EXTKNUATIONIBUS.
CAP.sxvif. In tmns^essiotie lcgi:? uon modn pcccatum inest,
:>, srtniiia- sed etiam legislatom contemptto aliqua; qufe leg^uin
5'*'.;!!*^ e}iis siuiul oiniiiuin inst.ir violationis habita est.
jga^iiiaBiM. Pcccatuin ergu est, noii solum quml factum, dietuni,
flut nf^lectum cst contra lcgem, Bed etiam ipaa.
trausgrediendi intentio sive propositum. Si qiiis
tamcii bona, servos, uxorein videns proximi sui, frui
illis cum delcctntiouc imagiuatus tautuin fucrit
absqne orani intentione vel consiUo per fraudem aut _
vim ea occupaudi, peccatum non e»t, nequc pra&- H
ccpti, aoH coHctifjhce.1, violntio. Neque voluptas, ^*
qiiiun quis Itabcrc potcst dum luimici, a quo vivente
nihil ex[)ectat iiisi malum, mortem imaginatur vcl
somniat, modo nihil eontra illum moliatur,pecctitum
est. Nam junundi eliam imaglnatione deleot^ri ita
homiiii uiiturale est, ut lex, quie id prohiberet,
etiam hominem esse prohiberet. Seutentia igitiir
eorum, qui motus animi primos peccata esse aiunt,
tutn nliis tiim sibimet ipf^is nimium severa mihi
vidctur. Miiguum cnim est, si hoino existens ma-
lum facerc, quo dclcctatur, nequidcmvelit. Aliud
enim est imaginaatem deU'ctari,aIiudvcUe.
Crimen omne peccatum quiilem est j ut quie sit
legis alicujus violatio. Non autem vicissim omne
peccatuin crimeu est- Velle occidere vel ftirari, i
poccatum est, etiamsi ncque facto neque dicto ro-fl
lutitas occidendi vel furandi patcfiat. Nam a Dflo, ~
qui con^ilia hominuiii intuetur, reus fiet. Sed ab
lioiniuihus cuusilium bomiuis, iieque dicto neque
facto fogixitum, accusari iion potest. Neque ergO|
BB CIVITATB.
211
crtmen vocari solet. 1'cccututii t-rgo et crinien tlis- cAP.xxvit.
tiiigountur, eo qiiod pet:catum est legis transgressio ob"^„,'
quselibet; critiien autem transgressio ea sola, qiue «■"•.«ciu*
Goram judice homiue judicari |>otcst, sive, cujus t«>aaiiiidtia.
homo liominein iiisimulare potest. Qunnijuam crgo ■
intentio niale agendi peccatum sit ; si tamen signo I
nulEo innotescat, crimen non est. I
Ubi lex non est, peccntum non eat. Scd quia I
lex natune feternn est, trauspressio ejus peccatum I
semper erit. Cessantibus legibiis civilihus pe.«simt I
crimina. Nulla enim prieter naturales existente I
Icge, unusqui.sqne sui ipsins judex est, et sola sui I
ipsius conscientia judicatur. Ce.'«ante potcstatc I
civili, ccssaut crimina ; jvistumetinjustum, pruptL-r ^J
jus omaium iu omiiia, uiLil cst Vcrum si civitas ^H
per seditionem dissoluta fuerit, crimen in dissolveu- ^|
tibib; permanet ; qma ab initio quod fecenint cri- 1
men erat ; et a civitate restituta judicari et jxmiiri I
potest. I
Crimina a tribus maxime causis oriuutur; vitio ■
inteUectus, quie ^t i^norantia ; imperitia ratioci- I
uautii, idest, errore ; et vi passionum. Iguorautia ^J
autem e&t vel legis, vel legislatoris, vel pcEna?. ^H
Ignnrnntia leg^um naturalium excusat tieroiucm ; illi 1
enim, qui rationis naturalis usum asscqiiutus cst. ■
lc^ natiiralc:» qua-nam siut, cogiiitum csst: pra^u- I
mitur; mmirum, aiteri JUricndam non eise 'itiod I
tibijactnm eese nollei. Ubicuuque ergo aliquis I
faerit, si tegem loci ignorans violaverit, »iue crimine I
non erit. Kxempli causa, si quis ad nos ab Iiidis I
ftdvottiens, relifrionem suam nostnecoiitrariarii prfc- 1
dicnret, quxstio de vcritate doctrina; nutlafieret;
sed qiiod nnstrnui violnverit Icgcm, pro criniine J
babebitur, et juxta statutas lege pienafi putiietur. I
P3 m
212
DE CIYITATE.
, cAP.xxvii. NaiQ et isconcivium suonim animos uovis religioai
^^~^^ bus solHcitarl iion a^quo aniino ferrct.
i™.«ci>^4. Si quis civitatis suffi leeem, quae non sntis nro-
taiuiiwiibiu muJgata luent, vioiavcnt, iiec fecent alKiuiu cuDtra
legem naturalera, ab ifjnorantia excusabilur.
Si quis loci, in i\\xo versatur, imperium cui sit
ignorans, civitatii; authuritati rcsistat, non excu
bitur; quina quo protcatioiivm aliquamdiu accei
rat, ignorarc non dcbuit.
Iguorautia pwuEc excusat neminem. Coguita
enim lege, cogniloque quod crimiui pttiiia ilcbetur,
eta ignota. aliqua ; qui crimen committit, ptFnie
etiam ignotEe obnoxlum se facit volens. Raliouis
enim est, ut qui nrbitrio suo injurlnm terminat,
pcrnaii dct terrainntas arbitrio civitati».
Ubi vcro lcgc vcl consuetmliue pu-na limitatur,
ibi majoris poensB iiiflictio iniqua est. Num ei
pcena minor sit quam ut n crimine f]ct<Trcat, ad
crimen hortatur. ComparantCA cnim quod In cri-
minc jucmidum, cum eo quod in pa?un molestum
est, id, quod sibi optimum esse putnnt, nccessario
eligQDt Itaque qui pcenns luunt mnjores quam
qoas lcx preescripscrat, a lege ipsa, quasi crimeu
siiadente, decepti sunt.
Uuod ante legem latam factum est, crimen per
l^m illam fieri nequit. Autele^esuataneatcmas
factum iiihil e»C. Le\ autem post factum lata, quia
coirnosci uou potuit, obligatoria non est. Uuod
autcm contra logcm fit jaui latam siue po^na defi-
nita, poBUEe, t)ua: jmst dcfinictur, niai solita mojor sit,
obnoxium fict, proptcr causara modo supra allega-
tam.
Ab errore uascuutur crimiuft liominum, quibus
illuduut aut falsa priucipia, aiit falsa legum iuter-
DE CIVITATE.
213
pretatio, aut a veris prhicipUs falsa ratiocmatio, cap.xxvh.
Qui ad cousueludinetD bominum animum advurte- liT^ST'
ruiit, virtutet) et criiniua prospms vel adversis ^"^^T
successibus metientium, videntiumque leges a po- i«iu«ii™ibu«.
tentibufi pernimpi, quibus vulgus impiicatuTj ut
teges par^-i pendant difficile non cst ; ot proptcrca
plures esRC solent qui viiiole^um, quamritioliomi-
num id fieri arhitraiitur. Qiiorum tionnuHi quasi
axiomata quyedam pronuiuiaiit, Justiiiain prtrter
coca/jnitim uihil esxe : snum esse cttique, qmd /»-
tiu^iria aui periculo suo occupnt H tenei ; consue-
tH(Uttem. in omiti ffmte obtiNetttemf iHiquam esse
noH jwxse ; exempla lottgi temporis pro iegibus
kahemfa esse ; aliaque bis similia, vitam hominum
ad feritatem et cxdcs mutuas reducentia. Eorum
qui sic seutiuut. quls ui^i mctu a quaiituiuvis maguo
criraine sc abstinebit }
Sceundo, qni le^es divinas tum uaturalcs ttim po-
sitivas, ml cominoda auA toi-quentes, ita interpretau-
tur ut cum legibus civilibus et populi tnmquillitate
non consistaut, cnnbus principibus suis rcaistendum
colorem pnetcxtumque per^ietuo pricljent vel a reli-
gione, vel a jore naturali vel civili.
Tertiu, a mola ratiociuatioQe quauquam a veris
priucipiis, uascuntur crtuiiua, quaiub qui iii doc-
triuis fidei rvctv sc-ntiuui, iii divcrsa fieutieiites eo
nomine saiviunt, quod crrant.sievitiamsuamKeliim
Dei nominantcs. Qaorum hominum aliquem liben-
tcr sic compellarem. Krraut, esto; sed quid ad
te? — Populum corrumpuut.— Uuid hoc ad te, eui
salus populi non committitur, sed regi ? — Sed ad me
8ub rege.— Doce et^o. — Doceo,i*ed frostra. — Ergo,
perfunctus offirio. docere desineiis accusa ; imm
qua:cuuquc ulterius !«evjcna feccris, crimiua sunt.
314
DR CIVITATE.
cAP.xxvii. Patisionum, qutt criniiiia poteiitissime suadcnt,
j^^^ sunt ira, (ivtiritia, cfctericquc uuplilitates vehemea'
iHn,mraM. tiorcs, sed uou sinc spe. Keiao euim cujuscuuque
wiUinniii boni causacnmeHconiuiitteret, cujuspoliuiim ^pem
haberet nullam. Kaciunt autem spem dintite, po-
teutia amicorum, aura popularisj et effuj^ quie-
cunque, Judicos et testes corrumpuntura diritiis.
Pirimin amici deprccantur ; ctiam alic|uando reum
per vim eripiunt. Favor populi impunitatis spem
a multitudine ostendit, qiiaiu puiiiri sine multo san-
^iiue difficile cst, iiec civitati ut pniiiantur sempei»
expedit. ;\inor et aduiiratiu sapiuutia; propriie,"
quia plauHum a multitudine hujusmodi homincs
e\)>ectare solent, facit uttemeruloqimnturde iitutu
ct regimine civitatis et relipiouis publicffi; id quod
pcr Kc criuien magnum, et mngitarum seditionum
causa rre<|uentissiuia est. Cluilms autetn ucc divi-
tio; Buut, ncc authoritas, ncc gratia popularis, spcm
impunitatis.pnctcrqunni in latcbris aut fugse oppor-
timitatibus, iiullam tuibcnt. Inilium quideui scete-
ruiu omniuin a cupiditatibtiit et^ manifestum est;
»cd uisi impuuitatis antccedat spes, Tmnquam fere
ad finem perducuntur.
Possiouum autem omuium innocentissimns est
metus ; imo, solus est qui bouiiues omnes, paucl^
exceptis qui excelsiore animo suut qunm ut veliiit
debere allquid iiijustitisf, a criininibuij ci>inmittcii-
dis prohibet Aliquaiido taineu in crimen inducit
etiam metus.
Aetionem enim nou omnis excusat metus, sed
eorpori tautuui suo metuentis ; cujusdefendendijns
nnicuique naturale semper manet. Attanion si quis
se ab inimico siio nonduin aggrediente interlici
aliquando nietueiis, meiusque sui justissimam cau-
DE CTVITATE.
215
samhabens, ipsumoccupausiuterficiat, crimencrit; cAP.xxvit,
nec mctu, sed otlio fecissc judicabitur; propterw» [v«i!^
quixl protegi, si expectasset, potuit a civitate. Sed ^^^^^
si illum ag^etiientem occidi*9Ct, cTitnen noii fiiis- i«i«iwbu^
set ; quia aiLxilium a Itjgibus expeelari noii potuit. _
CiviK a civc verba aiidit pleua rautumelise, quie I
nulla tanien lege lata pnniuntur ; metuensque, nisi I
arinis vindicet, pro liomine lml>eri timido, ad arma I
provocat ct illum inlerticit ; criraen est ; uec metu I
ejusmodi excusabitur. tiuarer tluia civitas verba |
publica, id est, leges, apud civcs plus ^"alere vult, ■
quam verba liomiuis singularis ; cujus verbis pcenam I
constituere idco neglexit, quia eos, qni ue verba ■
quidem tolerare possuut, pro mollissimis omiiimn ■
hominuu) babet eivitas. Crimina ne metusquidcm ^H
Dei cxcusat, midto minus metm; earum rorum, quie ^H
sub uomine gpirituum furmidabiles multus tiunt ; ^H
qualeg babeutur lemures, auim^e moriuoruni, alia- ^H
qae phmitasmaCa dormientium vel dormitantium ■
homtuum supersdtiosorum. Crimen enim omue I
iujuRtuin est; ideoque non qui crimen farit, scd ^H
qui fugit, Deo placet. Itaque metuendum a Deo ^H
bominibus justis niliil est, quicquid ilUs couuuincu- ^H
tur quidani sub prsetextu religionis a vi spiritinira. ^H
A1) hiii criminum fontibus diver!;i:« maiiircstum V
ettt fnlKum esAe, quod tenuernnt olim Stoici, pi-ceata B
omuia esse fcqualia. Est euim non solum cxcnsu- I
tioni locus aliqmmdo, ubi quod crimen vidcbatur, I
recte factum esse osteuditur ; sed etiam extcnua- I
timti, qua crimen, qund videbatur raafriiuni, apparet I
mimis. Uuanquam enim erimina omnia fcqualiter I
injm^a appellanlur, quemadmudum umnis a rcctitu- I
dine dcviutio vtKratnr cun'itBs ; non tamen sequitur ■
iudc oiniiia i-riiniua c^sc a^qiiatitcr injusta, magis I
quam omDta curva lequaliter cb^ curva. I
DB CIVITATB.
rAP.xxni. W quod factum aliqnod plane cxcusat, naturam-
ni^,i que criiuiiiis ipsara tollit, nibil esse polest praiter id
i™".."*""** quod leris objijrationem simul tollit. Qiuxl eniin
imowiiaaibiu. coutra Irgem semel eoinmissiuu esl, in eo, qiii ad
le^em s^rvandani oiiligatnr, nccessario crimen esL
L^em cf^oscercnonpotiiiRSCtotaliterexcasal
Illi pnim lex nondum cst.
Uui bcllo captiis, vel in manibiis liostium nt-
cunque exi»tenj(, (in manibus autem hostium esae
dico, qui vel ipse, vcl boua sua ad vivendnm nece*-
aarin. nb hoste occupnntur, uec sun ipsius culpa in
manus Ijostiuiu venerit), non ampHus lcg« civiiatis
obLigatur. Hosti enim obcdieudum c«t ucc!c»>ario,
aut moriendum ; vitnni nutcm conservare omni
mndo licituni est.
Si quis ad fnciendnm aliquid coutra legem mortis
immineutis metu compulsus sit, plene excusatur;
quin vitO! suce cousenationem uegligere nemo ofa-
ligatur. Supposito euim quod obligatua esset,cogi-
tarct tamen, nhij^aciam, sfatim morior ; sijariam^
post nioriar;Jaciendo ergo vitam aUqNatndiu pro-
daco. Compellet ei^o ad iaciendam natura i|)sa.
Qui alinientis aliisvc rcbus ad vitaui ncccssariis
dcstitnttis est, neqiie sine lcgum violationc vitam
sustinere potest ; quod in mngna fame aliqnando
accidit. ubi neque veualia suut, neque alio modo
obtineri alimcnta possunt; alienum ad ani defen-
Biouem aut cousenationem si furto vcl vi eripiat,
totaliter excusatur.
Facta contra legem anthoritate alienaexcusautur
contni autliorcm ipsum ; qula acloreui suum uuthor
nccusarc nou dcbet : sed contra tcrtium facto lae-
sum non excusautur, uequc ergo contra civitatem,
cujusli^s violaticfucriiit. Itaque si homo vel cuu-
DB CIVITATE.
217
tus, q\ii sii minain habct potcstatcm, legcm ante latam cap. xxvii.
vinlait-iussmt, violntioexcusaturtotaiiter. Factum ^" .'. "
enim« ciiius nulhor est is qui aummiim habot potes- 1™.,«^.«.
tatem, ab ipso condemuari uon potest ; et legcm, iiniu.tiiinib<i*.
qiiantuni attinet ad factuni illud pa,i-ticulare,suminBQ
potestatis uuthoritos abrogare ceiisebitur.
Si qiii summam habot potestntem homo vcl p<ctus,
eivi privilegium sive lihcrtatcm couresscrit, qua
cum potosmie siimmn eonsisterc non potest ; ut
qme suuimie pot^cstatis exercitinm irripeiliat; is, qui'
libertatcm talem cxcrcebit,peccat,ct coiitra uflicium
civis facit. Scire cnim debent cives omnes, quid
juri civitntis ronsxuum sit, et quid incon^rnium;
(quia civitas a &insulis civibus pro sua ipsonim sa-
Itite et eonsensu siiigulorum instituta erat) ; liberta-
temque illam. quatenus summa? potestati repugtiat,
conces.*aii] esse wire |Mt ig:norantiam conewleutis,
qui coiispquentia iude civitati pcricula non viderat.
Siqiiidem nntem libertate sua xiti pergens ministro
publico restiterit, erimeu est.
Criminnm gradus vnric mensurantnr : primo, per
fontis sive causw, unde oriuntur, pravitatcin : se-
cundo, per exemph conla^ium : tcrtio, pcr dainnum
inde natnm : <|uarto, per circumstantius tcmporum,
locoruur, ct pcrsonnnun.
Contra lce:''m factum idcm, n a prxesumptione
oriatur viriiim vel divittnnnn vel araicorum, quibus
qui fncit frelns niiiiistri» publieis resistit, majus
crimei) esl, qunm si a spe Intcndi vcl fugiinrdi or-
ttim CKiet. Impunitatis cnim pnKsumptin, nata a
fiducin. potcntite mdix esl, anile omni temjwre et
opportunitate omniuin lejruin nnscitur eontemptio.
Uuod anteni fit propter s]M'm lateudi vel fujpendi,
periciili apuitionem argiiit : quo legihus in futnruin
redditur ohsequcntiir.
218
OK CITITATB.
Pfl rrioiiil.
.imaMhallHu.
CriiDen qui csse scit et facit, crimen auget ; quod
81 profectnm e!«et ab opinione quod Hcitum esset,
miiius fuisset. Nam qui mole fncit eontra suani
ipsius conscientiam, viribus contidit, quibus cxcita-
tur ad idcm iiKpius faciciidum ; scd qui errore &cit,
cogtiito errore ad lcges coiiformatur.
Is, cujus error ab autlioritate doctoris vel leguui-
interpretis publice constiiuti oritur, minorcm habet
culpain, quam si natus esset a prupriormn princi-
piorum et ratioimm prosecatioue obstiuata. Quod
enim dooetur per autboritatem publicam, a civitate
ipsa docetur, et similitudine-in aliqunm liabet, dum
non probibetur, lcgis civilis ; ct criniinn, qua; ue-
gatioiiem non coutiueut i^ummie pote«tatis ueque
repugnant legi manife?tie, totaliter excusaut ; qui
auCem proprium judicium sequutus peccat, per pro-
prium judicium aut stat aut cadit.
Idem factum» si in aliis constanter puuitum est,
crimen majus cst, quara si multa antccessissent im-
punitatis e.vempln : qua; c'?£cm]>la totidem sunt factie
ab ipsa summa potestate impunitatis spei. Cum
ergo is, qui spem et pnegumptioncm peccandi facit,
iu ipso crimiue partein babct, contra rationem csl
ut totum in actorem confcrat.
Quod a subita passione oritur, quam quod a longa
meditatione, miuus crimenest ; illic euim locus est
exteuuQlioui super humanse natur^ omnibus com-
muncm infirmitatem ;• sed qui meditato facit, cir-
cuiuKpcxit, oculus conjccit in legcm, in pamam, ct
in damnnm socictati humana! scquuturum ; quse
omnia simul contempsii et cupiditati propria; ]>ost-
posuit. Verumtanieu passio nnUa ita subita esse
l>otest, ut totaliter exciiset. Naoi tempus, quod
iutercedit iuter legis coguitioiicm et crimiins com-
I
DE CIVITATE.
219
missioneni, omne censebitur pro tempore delibe- cap. xxvii.
1 randi ; quia unusquisque per tueditationem I^iun ,j~ ^ v^j" "
corrieere debuit iMissionum sunrum irrefinilaritatem. i.u«.«™«.
Lbi lexpiibbeeet&ssidueetirampopulolpgituret irau.tioaiw
' explicatnr, nrimen, quod fit eontra legem, raajiLs est,
quam ubi absque tali instructione rermqmintur ci- |
[ vcs, cum diOiciiltatc, iaccrtitudine, et oceu^^atiunnm
propriarum ctssutione, qmc siiit legcs ab liomiuibus
privatis quaysituri. Pars enim crimiuis iafirmitati
communi tribueuda est. Sed m casu priore negli-
gentia manifcst« est, qax siue summ» potestatis
. contcmptu uliquo esse iiou poteat.
Factueoiitrii t(-gcm,di^rtisvei-bia vetita,sitameu
a It^latore manifestis signis Lacitc approbentur,
ninora sunt crimina, quam si legislatori viderentur
displicere. Cum euim lej;isIatoris, id est, summi
imperontis, voluntas cognita instar le^ sit, quam
sfepius observant cives quam legem Rcriptam; ap-
pareiit in boc casu dna; leges contraria^ ; itaque qni
Ic^m scriptam vioUinl, totaliter cxcusarentur, nisi
quotl volunta» ^umuii Imperautis aliter quam ex
verbis Iegii5 coguo&cenda uon sit. Uuoniam autcm
non modo transgressionem It^s, sed etiam neglec-
tam regis voluntatem con.Hequitur jXEna aliqua ;
(favoris enim regii jaclnra poena qiuedam esl) ; cri-
men totum deliuquenti imputari iniquum est. Ex-
cmpli causa, singulnrium ci\nam digladintioncs lcx
scripta probibet et capite punit ; contra.qui hujus-
modi certanien vel recusat vel decliiiat provocatus,
eontfinptni habetur, neque exii<timatiuui8 la-T^iutit-m
lex ulla scripta repnrat ; etiam aliqiuiudu ab ipso, qui
suinmam Iiabet potcstatem, muncre omni railitari
indlgnus exiiitimatur. Quamobrem. ?! existimatiif-
ui» causa pro^oeationi respoudeat, quaudoquidem
220
nE CIVITATB.
'cAP.xxTii. priiicipibiis sois plucuii^iie aon modo Ucitiiin, sed
,?' ■ "^ etiam laudabile plurimis videatnr, erimim etsi non
hn..*ir<». cxousetur, cxtcQuatur tamen; quia exouenitur ciil-
lionlW.Eta. . . ....
iniuaiixniw pR> pars m mmmum imprnintem, lu e.st, m ipsum
punientem. Quod tameii noii ita accipi veHem, ut
TJudictK privatac excusalioneni pareui ; sed rectores
moneam uc facto oblique faveaut, cui directc et
apertis verbis interdixeniut. Exciupla enim prin-
cipum »unt et semper fuere, ad actiui)ti& civium
regendas, poteiitiora quam sunt ipsje l<^es. Rur-
8US, si crimiua damuo comparemus, idem factum,
si inultt», gravius irst quaui sl pauoos Ia'dat. Itaque
ei factum non modo in pncseuti, wd ctiam per ex-
emplum in futuro tcmporc damnum faciat, niujus
crimen est quam si in pneseuti tnntum la?dat, id est>
graviuK est crinien fcecuiiduui (luani sterile.
Doctrinas rcligioni civitatis coutrarias docere,
crimen majus cst in doctorc publice couslituto,
quam in cive privato ; sicut etiam inhoncste viicrc,
autactioncm agerc impiauiquamcuuqne. Siuiiliter,
in profc5.sore le^m, doctririK civilis articulum ali-
quem sustincre, aut actiuncm agere quse ad summee
potcstatis diniinutioucm teudit, majus crimeu est
qnam si idem factum esset a quoWs alio. Hnjua-
modi euim homiues uoii soluiu crimina ipsi fuciunt,
sed aliis ut faciant autbures sunt : et iu univeri<uin,
nugeutur crimina a scandalo. ludocti euim ho-
mines, in tenebris exwtentes, non tam viam qna
iiiceditur, qunm lumen, quod pr^erunt doctores
sui, spectant.
Facta hostilia coiitra statum civitatis, majora
ijmit crimiua quam qua; facta suut coutra hominem
privatuin. Damuum eniiu civitatis ad civi-s umiies
extenditur. Qualia sunt locorum munitorum pro-
DR CIVTTATK.
231
ditionett, secrctonmi civitatis ad hostom detectio, cap.xsvii.
coDntusqne omnes eontra illum, sivc iiominem sive o~|~~'
ccetHm.nui personani treritcivitatis: sive visivedolo ''"•."•"i*«-
, ,. , . . . Oonitm. «tau
au aimiimtioucm liummEe putcstatis committnntur : (cnuaiioijiiiu,
ct sunt ea crimina, (luje vocantur l{F8<r majestatU.
Item crimina iltn, qiue vim toUunt judiciorum,
majora suiit quam iiij uriie privatie ; ut judicium vel
tcstimonium fal^um pccuuia eniere vel venclere,
crimeii graviuR est quam tantiiudeiu peeuuiw: ab
hominc privato fraudr eripere. Non enim damimm
a folsis judiciis civibus siugulis tantnm fit ; sed
etiam ipi>a judicia redduntur iiiiitilia; et privatis
ulciouibus, et tmidem bellu prtebetur colur et op-
portunitas.
Item depeculatio thesanri puhlici crimen majua
est qiiani fiirtum vel defraiidatio privata ; nam
civitatem spoliarc, multos siiiiulspoliarc csl.
^lluistcrii publici usurpntiu falsa, itcm sigillurum
publicorum vet mouets civitatis stmnlatio, iiiajus
rriinen est quain siimilare stigillum vel perMnmm
bominisprivati; damnomenimab illiusmodi fraude
pertinet admultos.
Faetomm contra lcges, quibus licdimtur cives
privati, erimen illuil majus est. cujus damnum mngis
est sensihile. Et proinde, occidere contra legem,
crimen gravius est quam alia injuria, salva vita,
quiecumque. Et mutilatio, majus erimeu qiiam
bonorum creptio. Et bouorum creptio pcr mortis
et\-ulnenim intentationcm, mnjuscrimenquam per
surrcpttonem clandcstinam : et per clmidestinam
surrcptloncin, quam pcr cousensum fraude acquisi-
tum. Itein, vinhitlo puilicitia; per vim, majus crimen
quam per blaiiditias : et mnjiis adhue. si nupta,
quaui si inimpta violetur.
Atque hEcc ita acstuuantur vulgo ; qiianquam
222
DB CITITATB.
Oaninnnv
li<ni.«icw-
lianlbiia,**'*-
iniMWIlibnii
CAP.xxvii.eadem (1nmnaalii»iiin^»,aliis miiius sensibilia sint
Sed legei^ nuii ad civium siiigiilariuni, sed od huinuii
genuris sfiisum generalL^m eomponuTitur.
Quauquam autem sunt qui contumeliam in ver-
bis tautura, vel gestu, pro damno et liesione itabere
solent ; Itcaiones tameu iiujusinodi Grtuci, Rouiaiil,
a1iaM|ue tam vtrtcres (juani hodiernie civitates in
legibiis condendis ncglexerunt, ut qui doloris, a
verbis tantum, eausam veram non rerba contume-
liosa, qufe a proprise virtutis eonsciis statim ut dicta
sunt exeutiuntur, essc putaverunt, sed pusillanimi-
tatem linminis verha non ferentis.
Etiam crimen contra eivem privatum muttum
augetnr a cireumstantiis persona:, teniporis, et loei.
Nam occidcrc pareutem suum multo gravins est
erimeu, quam occidere hominem privatum quem-
cunque. Patri euim debetur.post civitatem, houor
aummus, ut cui in 61ium ante constitutas ciWtateit
potestas erat snmnia. Spoliare jKiuperem, crimeu
majus est quam fantundem eripere diviti ; nam
pauperi damnum ideui sensibiliuB est.
Idem crimen tempore aut loco faetum diviao
cuitui consecrato, majus est quam si alio teiupore
aut loco factuni es.ser ; proficiscitur emm. a majore
It^m tt cultus diviiii contemptionc.
Malta alia aggravatinnis et extennationli exem-
pla adduci posseut. Sed per ea, qwe addncta sunt,
obvium cuique est cujuscumque criminis propositi
altitudinem investigare.
Postremo, quia tn omnibus fcre criminibus injn-
ria inost, non modohomini privato facta, sed etiam
civitali ; idem primen, quando accusatur a persona
eivitatis, erimen pubiifiim apjK-llatur ; et judicia
publicorum criminum,^»//(e/ff/)M6/icfl, qua; nostri
appellant placita coronee.
I>E CIVITATE.
223
*
w
CAPUT X.XVUL
DB KEHIS ET PR.KMIIS.
'(ENA, malum est, tramgreaaori ieffis aathor- cap.xxviu
Uate jmblica injlirtim, eojine, nt terrore ejm eo-
lantales civium ad obedieHtiam coifformenttir.
Anteqiiaioiibhac ilcfiiiitioncquicquam deduram,
qiia.'8tiuiii iiorinuUiu.s momcnti rcspoudcitdum i-st,
nempc, uude clvem puniendi jus m easu quocunquc
ortum sit. Maulfestum enim est pacto obligari
posse neminem, vi illat^ non resistere ; itaque ut
quis cuiquam jus dederit vim sibi inferendi, iutelligi
non potest. In civitate institnenda, unusqui^que
;aUum quidcm dcfendendi jus deponit, scd non
seipsum defendendi jus relinquit. Seipsnm etiam,
in puniendo cive alio quocunque, illi, qui sum-
mam tiat>et potestatcm, auxdiari obllgat ; scd non
hi scipso puuiendo. Sed auxilium fcrre summo
Impcranti uou est jus illi darc qucmquam punicndi.
Mauifcstum crgo cst jus puniendi, quod hal>ct civi-
tas, id est,isqui personam gerit ctvitatis, fundatum
nott esse in conccssione sive gratia civium. Sed
oetensum ctium Kuprn est, quod autc civitatiK coti-
Btitutioiicm unicniquc quidtibet agcndi, quod ad
conservationem sni videretur ipsi nccessarlum, jus
erat iiaturalc. Atque hoc juris, quod Imbet eivltas,
civem puiiieudi, fiutdamcntum veruin cst. Namiit
civcs civitati talc jus couccdereut, frustra esset ; quia
jos illud iinicuique antc a natnra (Litnm erat. Eo
en, quod jna suum unusqui.sque deposuernt, la
qui «umnmm bal>ehat pntcstatcm, tantum virium
uacttis cst, ut jurc suo itaturati ad pm;servatioucu
civiumgnmiumarbitrio suo uti potuit. It«que jus
334
1>B CIVITATR.
CAP.xxviii illud illi non datuni, sed rf^Uctum est, et ilH soli ;
nec minus integruni, fiiinm fuit ante eivitatis insti-
tutionem.
A detiuitione potnie deduco, primo, ueque inju.rias
neqneultioues |iriviitorum hominum proprie vocari
poase poeuas ; quia non procedunt ah autlioritate
civitatis.
Secundo, a summo imperantc negligi, aut non
promoveri, civipcenam nou esse; quia nialum uul-
luni ilti iiiflictum est, md iu stutu, quem prius obti-
nuit, relinquitur ilhesus-
Tcrtin, malnm iiiflictum auOioritate publtca, nia
publica nntecedat coudemnatio, noinen ptenee non
liabere, scd fnctumesse hustile : quia factuni, quud
puuitur, probari ct jmlicarL prius debuit uutliuritate
puhlica.
Quarto, malum inflictum ab eo, qui summam
potestatem injuria usurpat, vel a quocunque sine
authoritatc ooucessa a oivitate, pocnam non esse, sed
factum bostile; quia nctiones cjus, qui injuria ira-
perat, authorem non habent pcrsonam oondemna-
tam, neque er^o habcnt aurhoritateni pnhlicam.
Quinto, nmlum iuflictum ahi^quc con.silio cives
rcformandi, ptciia uon est, scd factum bostile ; quia
de essentia ]KEu,-e e&t, ut terrore ejua cives ad obc-
dientinm conformentur.
Sexto, cum actionibus quibusdam conseqnentia
mala sa^jiissime adhcercaut naturaliter ; ut cnm quis
•*-im alii iiifc;rcns occiditur vel vuhieratur; vel quaii-
do qnis ab nctionc aliqimillicitainmorbum ineidit:
malum illud, quanquam rcitjKctu autlioris naturA
dici rtrcte possit p^i;nadivina, uon contiuelurlauieQ
nomine ptcna; lespectu homlnum ; quia non Inflic-
txun est authoritate civiU.
DR CIVITATR.
99fi
Uopamla
<* frmna».
*
Septimo, si malum inflictum minus sit quam bo- cAr.xxviii
niim qaod crimen eommissnm natnralitcr seqnitur,
maliua itlutl sub tletinitiDue pueufeiion oomprehen'
ditur ; niim pretium potius est, sive redemptio erimi-
nis, quam ptEna. Nam natura pcenae fiuero cjus
continet, nerape, refommtionem civium. Sed pcena»
quie mimi3 molestiac habet qunm habet crimen ju-
cundi, effectum contrftriumnperatur.
Oetavo, si puena lcgeipsa prtcscriptaet terminata
Ut, post crimcu autcm cominissutn iiifli<^tur ptKiia
major, excKSsiis pceiia; posterioris supra priorem
prenanon est, sed factum hostile. Cum enim puni-
tioDum tinis ultio non sit, sed terror ; terror autem
pcEUiB majoris nondum cognit», minoris pceuae de-
terminatione toUitur, additio illa pccna non est. Ubi
vero pfenam nulhmi lex praescripsit, ibi qnirquid a
ci\itate infligitur nntiirani pccuae habet. ftui enim
tegem, cujns violatio pu:uam meretur, quEe tamen
Bcripto noutlum defiuitur, Wolat, indefiiiitam expcc-
tat pccuam, id cst, arbitrariam.
Nono, malum intlictum ob factum nondum le^
vetttum, pcena nou est, sed factum hostile. Nam
snte legem, transgrcssio legis esse non potoit ;
pa-ua autem factum supponit probatum et judicntum
violationem legis es«e.
Decimo, malum iutlictum lu pcmonam civitatis,
poeua non est, sed factum hoHtile ; ut quod authori-
tatepublica. idest, authoritate ijwius personae civi-
tatis non infiij^itur.
Postremo, malum inflictum hosti mauifc&to, no-
inine ptvuee aou comprchenditur ; ciuia hu^cs cives
Tion sunt. Quanquam autem cives aiite fiierint, si
se hnstes taineii post declnraverint, nou ut cives,
sed ut hostes patiuntur. Seqaitur hinc, sicivisfacto
VOL. III. q
22G
DK CrVITATE.
■1 ftrmmliik.
CAP.xxviii ant vcrbo sciens et deliberate personac chitatis au-
thoritatem negaverit ; quaecunqiie po-na crimini
laesffi majestatis leg:e prnjanriptafucrit.inuiiritamen,
cwm se jam hosteiu eivitatis csse dcclaraverit, pccua
arbitraria jurc |)ote!>t tanquam hostis.
PiunH! tlirina sunt vel humantr. Deillia dicemns
alio loco niagis proprio inferius.
Iluimtue sunt illre pfenfe, quoe autlioritate hu-
mana infliguntur : mntqae vel corporalex, vel
peniniarifp, vel ifynomitiia, vel incarceratto, vel
e.titium, vel ex his niixta.
Ptvna corporalis est, qviic iufligitur in corpus per
voluntatem infligentis; qualia suiit verbcra, vul-
nera, et earum rerum ablatio, quac eorpori jucundae
existeiites, priua possidebantur.
Quarum po^narum aliie capitales, vXm minores
sunt. Cnpitolis, cst mortis iuflictio, sivc stmplicia
sivc cum cruciatu. Minort;s pucnte sunt vcrbera,
Tulncra, vincula, omnisquc alin corporis afflictio,
quro sua natura non sunt lethales ; etsi enim per
accidens aliquod iiuu pncvisum mors sequatur, uou
dicetur posna capitalis.
Pnena peeuniaria est ablatio non solum summte
alinuju.s pecnni.-e, scdetiamcujuscunqnereipecnnia
cuiuuiutabilis. Uuod si lex prenam deliniat pecu-
niariam, co flne ut a trausgTegsoribus legis pccnuianb|
aufcrat ; pa-ua, proprie loqucndo, iion cst, sed
privilegii sivc cxcmptionis a Icgc }>rctium ; quia
factura ipsum non absolute vctat lex talis cinbus
omuibus, sed illis tantum qui pecuniam definitam
non possnnt solvere. Sed in lepbus imturce et legi- j
bus de cultu divino, aliter se res habet. Nam si in
eos, qui sine causa juraverint, mulcta statueretur
pecuuiariu, pecuuia illa pro Icgis dispensatione lia-
DR CIVITATR.
227
tWpvida
beri non posser, piim leges dmiiie et leges natura CAr.xxvm
aint iiidiHpensahiles.
Ignominiei inflirlio cst mali, cui a rivitntR iiota
apponitur tuqiitudinis, vel deprivatio boni quod a
ctvitatc pro honort: concessum est. Suut aiitL-m
igua^dam naturatiter honorifica, nt fortitmlo, mag-
nanimitns, prudeatia, ali^ue aliqtiie corporis et
anirai facultates. Alia honorifiea facta suntaciri-
tate, ut iusignia, tituli, otficia, et quacunque gratiae
apud illum, qui summam babet pote^tatem, signa
aingularia. Prinra ilia tolU leg^e nou possunt- Pos-
teriora a nivitate, propter crimiua, toUi t>ossuQt ;
et preuic proprie sunt.
Per iacarcfrationem intelli^ quamcunque libcr-
taxhs corpornliii abhttionem, qtiom duabus de causis
civttas proptcr crimcu tollit. Quarum altera est,
ut eustodiatur reus ne aufugiat ; altera, ut sit pro
piBna condeunati. Prior hunim pcena nou est ;
quiaantcqurtui judicetur, nemo juste puniri ]x>test:
maliim itnquc, quwl quis nns, aiitcquam audiatur
et eondemnetiit', prr cu-i^todiam patitur pltis qunni
ciistodife nece-ssarium est, contra lcges natuncinAi-
gitur. Posterior pivna est : quia a oivitate. el prop-
tcr crimcn au<litum et jtidicatum inflipitur.
Exi/iiim est, quando proptcr crimcn condemuatur
dvis ad exeundum e dominio civitatis, srve pro tem-
porc sive in periietunm ; videturque sna natura, sine
aliis circumstantiis, ]Ki;nam non cssc, scd potius
anfiiginm, vel mandutnm pubUcum fugieudi ptcnam.
HujnsmotU poenam in civttatc Romana negat esse
Romaiianun legum scientissimus Wcero ; exilium-
quc perielitantium ci\-ium refueium vooat. Nani
t]ut cxulet, si tntncn bunis suis rcditibii.4que fnti
|>ermittatur, solam cceli mutationem patitur, qute
DE CIVITATR.
tv,
Mprwnlim
CAP.XXVUI poena non e«t ; iicquc ad civitalis teiiclit utilitatein,
quEC ptcnanim 6nis (?st, scd potiiis (lamnum. Qui
enim a civitate expellitur, hostis fit legitimns. Ve-
rum 81 quig non modo in exilium niissus sit, fortuni»
ftutem 8uis siraul mulctatus fiierit, pnciia ejus inter
pccuninrias numeranda est,
Puninimeii civium imiocentiura, sive grave» sive
leves, sunt omues contra leges nalura, et actiones
liostUcs. Puuitio cuim iUonim tautum cst, qui cri-
meu commiscruiit.
Cffiterum in Imminem innoceiitem mali cujus-
cimque inHictio, si civis nou sit, si sine prcecedentis
alicnjus ]>acti violatione fiat, si denique eo fiue fiat
ut Juvetur civitas, lc^s naturalis traiisgressio non
est. Omiies euim homines aut cives sunt authostcs,
aut pacto iutcr civitatcs amici s\int. Sed contra
hostes a civitate judicntos, a quibus damnum civitati
expectatur, jure naturae beUum facere ticitum est i
in quo bcllo neque gladius judicat iicque \ictor dis-
tiugiiit, qual^^uus ad tcmpus prateritum, inter no-
ccutes et iunoccntes, neque cuiquam parcit nuti
quatenus couducit ad salutem civium. Hinc enim
manifestum est in cives eos. qui authoritatcm civL-
tatis pernegaverint, vindictam cxtciidi licite posse,
non solum ad i]isos, sal ctiain ad postcros eorum
usquc ad tcrtiam et quartam gcneratiouem noudum
cxistontes, ct per consequens facti a patribus suis
commissi insontes -, quia crimiuis hujus natura con-
fiistit in eo, quud civitatis regimini rcnnntiant, id
est, se civitatis hostes esse profitentur. Qui autetn
sic fariuut, non ut cives sed ut hostes puiiiri jturc
poRsunt.
Prfcntium dict solet, tum quod gratis* tum quod
ex pacto datur. Quaudo nutciii cx pacto, pro mer-
DB CIVITATE.
229
h
IV pa-oii
»
cede sntnitur, et beneficium est pro boiio pnestitocAp.xxviir
vel pronusM) (lebitum. Quaiidu autcm griuis diitur,
bcnefiuiutn cst a duQtts graliu proftctum,co fiuc ut
cscicri cives ad civttati bene 8en'iendum excitcncur;
et proprie pnemium appellalur, difFertque a mer-
cede, quse debitft eat. Etsi euim eives omnes, de-
sertis rcbus domesticis, 8cn'ire civitati etiam sine
merccdc, si opus sit, obHgcntur ; i<l tamcn nou a
leg:e tiatura; ncqiio civitatis institntione cst, nisi
civitas dcfeiidt iilias noii potcst. Supponitur enim
illam, qui snpremam habet potestatein, fortunis ei-
vinm onuiium tcquc uti posse, quibus qui civitatem
dcft.Midtint, suis ipsorum rebus reliotis, rcmuncrari
tlcbcut : adco ut militum inlimiis militiEE merccdcia
nt jure debitam postulare potest.
Bencficium a summo impcrante in civem colloca-
tum. meta ue civitati noceat, pra^mium non est :
quia metu cxtorquetur : itcquc iu iiuperantc gratia
est, scd ]K>tiiis sacrificium, quo ctvcin malovoium,
eimdemquc potentera.placare cupit ; necad obedi-
entinin, swl contra ad majorem contuinaciain cives
:dios exeitJtt.
Mercedum autem ajia; ccrtie suiit, solvutiturque
ex thesauro publico ; aliffi inccrtffi, oriunturquc ab
executione ipsius ministerii ; sunt autcm sa-pitwimc
civitati noxm ; ut iu mini:sterio judieiorum, ub!
duo iude oriri solent iucommoda. Q,uorum nlterum
vst iucremeutum Utium. Ubi enim ex multttudine
litium oritur judieibus bcucficium, solcnt ]>lerique
numerum litium quantum possunt redderc niajorcra.
Alterum esl, quod diversorum tribunalium judJces
certaturi sunt intcr se, quis ad tribunal suina ab
aliis tribiinidibus plurimas Utes retrahat. Sed in
ministeriis executioniti, incommoda illa locum non
Iiabeut.
230
1)K CIVITATE.
CAP.xxviii Atque hxc dirta sint de pccnis et prtemiis ; quse
smil quasi iiervi et teiidiiies, quibus movuDtur civi-
tati» anos.
Hactenus dc uatura hominis. quem supcrbia aliic-
quc pa-ssiones suae nd subuiJttcntlum se rcgimiui
alicui compuleruut, et rectoris sm iioteutia ingonte
disserui ; coTOparausillum inngTioiUi Lcviathnn; de
quo (Job xli. 24, 23) dieit Deus, non f.if fMtmta*
anper trrratu, quee romi>(trrtur »'/ .• fncitis cxt,
Ua nt non mefutil : riiirf siiblmia oinma ittfrn se ;
et rex esi omnium ftiornm mperbife. Quoitiam
autem mortalis est, et, ut alia terrena oinnia, cor-
ruptioui obuoxius : et quia in cnelis, quanquani uon
in tcrris, cst quod inclunt, ct cujus lcpbua obwlire
debet : dicam, iu duobus capitibus proxirae sequen-
tibus, de morbiH etcausis mortis ejus,et de legibus
uaturalibus iiuibus obedire obligatvir.
CAPLT XXIX.
I
I>K IIS KEBUS, QU* CIVITATEH LABEl-ACTANT, TENDUNT-
qUU AI) DISSOLUTIONEM EJUS.
QvAKQUAM immortalc uihil sit, quod mortales fa-
ciunt, ai taTuen rationis usum, qucm sibi arro^nt,
homines haberent, fieri posset civitas adeo firma,
ut ab intemis saltem morbis interire non poflset.
Nam si imtitulionis ejus si^ctemus finem, vidcbi-
tur facta ad vitam generis humaui vel le^im natu-
raUum vel justitije ipsins, a quihus vitam aecipit,
duratioui sequah^m. Quoties ergo non vi externa
sed seditionibus inleruis civitas destruitur, culpa
cst institucutium. Homines cnim quamquam, coii-
fligcndo scque mutuo vulncrando defcssi, in unum
DR CIVITATE.
33 J
Ecdificiumltbcntercoak-scunt: condetidaruui tamencAP. xxix.
Icentn ad euiu finem oonducentium et nuibus ac- ' ' '
tiones suas regemit necessanarum impenti, patien- ^..•^1*1.111,«.
tiaque et humilitate careiites (juoties amplitudiniSdLvi^LT.-
8U» rudes el uiolestas emiiientias a-seiraudas esse*^'*'^ "'"'
videant, iu civitatcm iiisi ab architjecto peritissimo
compiiigi Don possunt, qus firma futura sit, nec
vel ipsos rel ipsonim posteros niinn opprimnt.
luter injirmitates civitati.s primo ioco [Kmcndae
sant ilta>, qufe ab itnperfecta uai-cuutur iuetitutione,
similcsque sunt corporis naturalis morbis illis qui
pror<:dunt a gencratioue vitiosa.
Qnarum una est, fjuod f/ut re^iNtn ohtinere
eonaiur, contenim quandoqm sit potestate minore
guam q«fp adxalulem eivitatia necessario requiri-
tur. Contin^it 'ntlc "t potestas illa, qua» neglecta
erat, quandn ad publicam salutem resuinenda est,
re-iiumptio cjus, tnjusta risa, multos simulcivesad
seditiouom,datn occusiouc, provocct : eodem plane
moflo quo coriwru pucroriim a parcutibus morbosis
aut morti immatiu^> !>ubjecta tiunt, aut Uumores
uoxii, a prava gencratioue orti, erumpuut in sca-
biem et ulcera. Uuod autem bujusmodi jura iie-
cegaaria siiinmi ioi|>enmtes sibi nefient, uon semiK*r
ab ignorantia id faeiunt, sed aliquamlo ab co quod
eadem jura arbitrio suo recipcrc »c posse sperant.
Sed rem non recte supputant. Cives eiiitn, qui
illnm impedieut, a civitatibus uliis, qum ad civtum
snorum salulcm vicinos debilitandi opportunitates
raro pnctennittunt, sustinebnntur. Sic Tbomas,
Archicpiscopus Contnariensis, contni Henricum se-
cundum a Papa susteutatus eat, eo nomine quod
Gulietnius rcx tibcrtates ccclcsta; Hoinana; uon
violaturum se esse jurainento promi»erai. Eodem
232
DE CIVITATJE.
CAP.xxix. modo, baronibns Aiigli»;, quorura ope Gulielmus ;
ovibnbu)^ cuiidtis nd regnuin iii se a frotre suo mnjore trans-
qiwddutnn fereiidmn usurus erat. notestas ab iiiso GulieJmo
labtbcUiil. b-n . * ,.
lUiBiqu- mi AH- aucta cst in tantuni, ut iioii coii.si.ittcret ampluis eum
°^'"' pote.state ref^ia ; unde rebellio eontra rej^fin Johau-^
neiu orta eRt, et adjuta riribus regis Gallturum.
Neque iu 8oIis moiiarchiis eoutiugit hoe. Nam
iu civitatc Uomaua, sub senatu populoque Romano,
ubi neqiie sunalus ucque [x^pulus snmmnD] liabuit
potestatem, seditioues innumerae indics iiaseeban-
tur, et bella civilia, a (jmcchis, Satumino, Mm'io,
Sylbi, Pompeio, C^sare; quibus extiucta taudcm cst
demoeratin Roniana.
Seeiiudo toco, eivitatis morbos illos noto, qtu
oriuutur a veueuo doctriuamm seditiosaruw ; qua-
rum prima est, bonarnm ei mtdanim acliotttim ju-
tlicem esse cirrm privaltm (/uem/ibet. Uuse qui-
dem in conditione naturali, nondum existentibos
le^ibus civilibus, atque ctiam in civitatibus quod
altiuct ad actioiifs qme uulla lege prolubentur,
vera CKt. Miuiifcstum nlioqui i-st, meiisuram boui
et mali in actiouibiiji es.se h-gem civilcm ; judiccm-
que esse, qui sumraam habet poteittatcm. Ab hac
cioctrina e»l, quod cives niandaln civitati.s judieare
et disputnre diseunt; deinde obedire vel repuguare
arbitrio proprio ; mide civitas iu factiones disciudi-
tur, et debilitatur.
Doctrina alia, quae obedientiic civili repu^at,
est, quicquid factat ciris qtticutique contra con-
tcientiam Huam, pcccalum csse ; qua; doctriua ab
eo nascitur, quod judices sc faciunt jiomiues boni
et mali. Couscientia enim, et judicium homiiiis,
cadem res est, et erroribus obnoxia. Ktsi ergo is,
qui iiulla legc civili obligatur, contra eonscicntiain
DE CIVITATE.
233
ag«nspe(WPt, proptprea qiKwl artionum Enarum re-cAP. xxtx'
gulau» aliiun uoii liabet praetPr suam ipsius ratio- (,, jT. „"^„.
nem ; aliter tameu se res habet iu iis, qni lpwihtig'i"«'"iuiii3n
civiubuB sem suijmisenuit : uoi uou privata, sed .!t>n<iii- «t ai*.
pablira !ex unicuiqoe clvi pro conscieutia lialjciitla "^^ '"'"■
est. Alioqui, iu tanta couscientiaruui, id Cit, opi-
nionum privatarum varictate, uccejttiario civitas di-
videtur; nec ^uuim% potestati ohetliet quiaquam,
nijii qimteims sihimet ipsi visum erit.
Tertia cst, q lod docetur v\i\^o,^dent et aanctita-
tetn ncquiri xtudio et ratione non jyosse, sed su-
pernafnriifiter inspirattis rel infuxas e»se. Quse
si concedatur, non video qnare fidei suec ratiouem
qiiis(]uam reddere teueretur ; aut cur homines
Cliristiani non essent omncs prophetffi ; vel cur
anusquis(|ue iuftpirationem propriam legibuii civi-
tatis non prfTponeret ; id quod itcnm» eat jndi-
cium boni et mali aibi arrogare, neglcctisquc civi-
tatis legibus, regcudos se pncbcre ub arbitrio pro-
prio, vcl alH)rum privatonim hominum qui se su-
pernaturalitcr inspiratos essc mentirentur. Fides
ab anditu nai^citur ; auditus autem uniuscujusque
a rebus coiitingeutibus est, quibus iu pra>sentiam
eorum, quos audire utile est, conducimur. Uuie
res contingentes, respectu nostri, a cousilio Dei
proficiacuntur ; non sunt tamen supematurales, sed
tantum propter multitudiuem nou facile obscrva-
biles. Pidcs ct sanctitas etsi rarae, nou ideo sunt
miracula, sed proccdunt ab e<iucationc, discipljna,
correctionc, nliisque causis uaturalibus quibus Deus
utitur tn illis, quos elegit, quo tempore ipsi \'isum
esC, instrueudis.
Reptignans ohedientiic civili doctrina qnarta pjtt,
legibus eiritihus aubditufn esse ilinnt, qui summam
234
DB CIVITATE.
JHUinhut.
labrhclMl. Ini- ,
dni*ii» ki <ut- ahrcgan.
CAp. xxrx. /'a6?^ poteftatem. SulKlitiim cme ilhim legibus
naturEB, verom est; leges enim ilUe diviiite sunt,
neqiie possunt ab homine vel ci%*itate quacunque
Sed lcgihuB, qnas civituK, id est, qnas
•du<«MH ^u^ jj^ tuhTit, suhditus non est. Non cst enim cui
subjiceretur pr.-eterqunm sibi. Qui autem suis ip-
siiis tuiituin legibus ohtigatur, libcrriinus est. Non
vidorunt uutcui, qui summuui im]iL-rantL-m oblis^re
volucrnut, crigcndam sihi cssc potcsUitcm, qua; ip-
ifum puniret, et ad hutic puniendum pote.statem
aliam ; ita ut nulla omuiuo cuustaret civitas.
Eodem tendit doctrina quiuta, cifem unumquem-
(fue bonorum xnornm iln ahsolutum exne dominum,
ui domiuium, cipitattH in liona etuiem cxcbidatur.
Civem quidem unumquemque iu hona sua domi-
uium propriuiD.quud jus civium cffiteromm omuium
cxcludit, hubere uon iiegamus. Sud domiuium
illud a summa potestate habet, sine cujus protec-
tione, quicquid hahet, non aHo jure haberet quam
quicnuque niins; quia oninia esseiit oiunium. Ve-
ruin tii juii etiam ejus, qui summam habct potesta-
tem, cxcluderetur, protcgcrc cives non posset, ne-
que ab hoetibus externis neque ab injuriis mutuis;
et proiude non amplius esset civitas.
Doftrina sexta est, qu» coutra essentiam civitatis
aperte pugnat, nempe, summam potcstatem jtosse
dividi. Q.iiid enim aliud est potestatem ci\itaCis
diridere, nisi dixsohere? Potestatea enira divisffi
mutuo se dcstninnt.
Quemadinodum autcm doctrinee crronefe> ita
etiam aUquando cxempla civitatum vicinanim ad
mutationeapoUtine priesentia hortari solcnt. Itapo-
pulus Tsraeliticus ab imitationc ecntium vicinamm
a Dco rvgc guu dcficicutcit, prophuUim &umuclun
DE CIVITATK.
235
eligere sibi regem nomm compulcruut. Sic etiam in cap. xiix.
(irawria aiitit|ua, civilatcs miuores pcrpi"tuo turba- [,^-„ A„,.'
1)autur a seditionibus civium, quorum alii Lacudfe- ■11*0««^«
monios imitati onstocratiam, alu Atheniensea ad- d.,Q(,,>u; «\ .1».
mirantes democratiam postulavermit. Neque (Jq."''"""^ 'J'*^
"bito (juiii nostroruiQ luulii belluui, quod nuue geri-
tur iti iVnglio, lilwnter videant ; nihil ad divitin»
comparaiKlas amplius opus esse arbitrati, quam ut
exemplo Batavorum rcgem suum exuerent, inuta-
tioni reginiiuis divitias imputautes, quas homiueii
illi sua indnstria ncquisierant. Homines enim,
natnra »ua novitatis a^ndi, turbanini iuitia amare
solent. etsi earuiulem diiratioup offendanlur ; quein-
admodum qui u culure sauguiiiis laboraut pruri-
gine, propriis unguibus sese lacerant, ita ut dolonm
tolerare amplius nnn valeutcs morbum agnoacant.
Scorsmu iu monarchiis, iuter rebellionis causas
maximas uumerari potest librorum politicorum et
historiconim, <|Uos scripserunt veteres Grajei et
Romaui, lectio. Juvenes eniiu aliique, quicuuque
rationis solidfe aiitidoto muniti aute uon fiierint,
rerum ab illis bello magnifice gestarum vividam
jucundamque impressiouem eoueipieiites, ewteras
eoram aetiones admirautur, cintatumque illarum
mafrnitutlinem imputant uon, ut oportuit, virtuti
quorundnm civinm, sed repminis formK popu-
lari. Ab hortuu librorum, inquain, lccliunc est,
quod uouuulli humiuct^ regem suum interfcceruut,
qma facLuura tnlia apud scriptores illos uon fltigitiu,
ut »unf, ap{>elhmtur, sed maximis Inudibns extol-
luutur, iiiodo, antequam interficiant, tyraunum ap-
pcllent. A leetione eorundem libromm est, quod
qui s\ib monarrhn vimnt, se qnidem scrvos, illos
autem, qni demoeratiee gubemautur, solos esse li-
236
UE CIVITATB.
CAP. XXIX. beros dicant. Mibi ei^o mouarchiis nilnl videtur
u.liD^biiT' ^*'""'"*''"^ esse posse, quaru permittere ut hujiis-
•inBcMuinn jnodi lihfi iMiblice doccaiitur, uisi simul a macistris
lj«6«ta,rt,i,i.. ■ -, ., - . ■
.i.>ui4..r .,1 du sopieutibus, quinus VfHenum corng;i possit, reme-d
Hinuaacai •rja.. ^j^ applipcntur. Morbum hunc compnrare libet*
eiim hydrophobia, nempe, inorbo <iui oritur a
morsu caiiis rabidi. Queiuadmodiim enim \s, quem
canis nibidus momordit, perpetuo siti cruciatur,
aquam tamen, qua sola saiiari potest, horrct ; ita
is, qui opinione iUa de tyrannicidio iufcctus cst, con-
tra mnnarohas latrare non desinet ; et quaiiquam
nisi a inonarcha: potentia sanari non possit, propter
tamca tyranuophobiam quandam, habeus hoiret.
Sicut extiterunt doctores quidam, qui tres auimas
in eodem horainc esse docucruiit ; ita etiam sunt
q«i phires animas,id est, plures summe impcrantcs,
iii uuaet eadem civitale esse sustiniicrunt, snpre-
muntsuvtmo.canoiwn fegibtiSy et nut/iorUatem ijunn-
t/am itpiri/itatem civifi appom-nte» ; et sane multis
id persuaserunt orationibiw, quibusdara nc a scipsis
quidem intellectis, obscuritnte tali detegentes esse
in rcgnis regum christiunorum regnum aUud apiri-
tuum sive leinunmi amhulautium iu tencbris. Ita-
quc in omni civitatc dua; ei^cnt summa; potcstates;
qiiod cum essentia civitatis stare uullo modo potest.
Illa eniro ieinjwra/is et spirituaitJi distiactio inanis
nihil impedit, quin civitates duae sint, et unusquisqne
civis suhditus sit duobus dominis. Cum enim po-
testas spiritiialis jus declarandi, quid sit peccatnmt
sibi vendicat, vendicat per consequentiaui jus de-
claraudi, qusesint leges ; quia peccatum nihil aliud
est prarter tnuisgrcssioiiem l<^s. Rursns, potestasj
civilis jus sibi assumit ic^islntionis. Omnis crgo
civii; duobus domiuis obcdirc obligatur: quud e&t
DE CIVITATE.
«37
impDiisibile. Ubi ergo iwtestales illjc in eadein cap. xxix.
civitate semiUuo opponmit, iininiuet periietuoperj- p,i^^,u^'
cuium A betlo civili, unde tandt-m (Ussolvatiir. i"-""""™
Autuontos enim civilis, cum visibilior cl m luce d«<n«fl ■») .ii>
clariore posita sit, mapium ad se numenim homi- '^''^''*™ ''"'•
nuin adductiira est. Potestas contra spiritualis,
quan<|unm in distinctionuui scbolasticarum et ver-
borum nihil signifioautium tenebrisdclitcscat,adse
qaoiioe hominum iiumentm attrahet, qui sufiiciat
ad turbandam, si noii ad destruendam civitatem;
proptereaciuo^I niaf^is nietuuntur spiritus quainho-
miues. Atquc bunc civitatis morbum epilepijia: sive
morbo caduco, quo qui apud Judeeos hiborabant, in-
ter dsemoniacos nnmerabantur, comporare licet. Si-
cut enim iu epilep^ia Rpiritus aive ventus quidam
prreteniaturaiis iu capite, nervorum radices obstru-
ens concutieusque motumquc corum naturalem tol-
leus, ilioK, qui hoc morbo labornnt, aliquando in
ftquAm, aliquando in igncm conjicit ; ita etiam in
corpore civitatis, quaudo meinbra movet potestas
epiritualis per tcrrorem pLciiarum u^teruanun et
spem pnemiorum aliter quam a potestate civili, quse
anima civitatis esl, moveri dcbcnt, vcrbisque uovi»
et peregriuis intelleetum suffocat, sequentur, quasi
conviilsiones, dis^idia civium ; unde civitas aut
fluctunutihus lefphus dlluitur, aut in belli civilis
iuccndium conjicltur.
Est ctiam in eivitatihus aliquaiido morbus febri
tertinnje comparaudus, nempe, quantlo mali cive»
odio re^niinjs vel regentis, vel eo quod utile ftit
ipsis bcltum civile, pecuularum necessariaruni ad sa-
lutem civitalis acivihusconferendarum collaiionem
calumuiis regentium imptrdiunt. Itnque qui sum-
muiu hahet itotestatein, pecuniaead tbe^iaurum pub-
299
DR CIVTTATE.
CAi*. xxix.Hcnm affluxum iinpcdituin videiis, primusccontra-
D^P,^^' Uit ; (Ifinde quaud» vim et motum jiosluleut nego-
tia publica, cogitur nd stratagemata jiolitica, quihns
snpplementa parvi momenti cum muUa (lirticultat*
^"■■et sjepius exi^at, nec ea gereodis rebus sofficientia.
Itaque vi taudem obstructio illa toUeuda est, et pe-
cumis ad puhUcum thcsnnrum via apcricnda ; aut
civitati pereundumcst Eodem modo iu febri,qQan-
do muBculi humore veuenato obstniuntur, vens,
quae saDgniuem naturaliter iu cor iufuuduiit, non,
ut solet fieri, suppleutur ab arteriis: inde algor
scquitur primo, artuumquc tremor et contractio ;
deinde ardor vchemcns, et cordLs labor, sanguiuis
per mnscnlos transitum vi nperientis, et exiguis iu-
terim conteuti rcfriK>?rii8; donccaut, vincentcuatu-
ra, perrum|>at siuiguiuis, bumorquc vcneuatus exsa"
det; aut victa iiaturu sequntur mont.
Efit ct alius morbns, priesertim in civitate popu-
lari, qui pleuritidcm refert ; nimirnm,quaudo divi-
tiffl publicse extra alvciun proprium in unum vel
paucos cive^ coiitiuunt ; quematUnodum iu pleuri-
tidc extravasatur sauguis iu mcmbranas pectoris.
Etiiun civis uniiia nimia popularita.s morbua civi-
tati pericuIosuR est. Populus enim, qui civitatis
legibus regendus est, ad obedientiam uni ci\i prEE-
standam blanditiis ab obcdicntia lcgibus civituti dc-
bita ahducuntur. Scd bic ctvitatis jwpularis potius
quam nionart^liia: morbus est; cujus cxempla Uabe-
mus in eivitate Uomana, Manlium, Marium, Cfesa-
rem, aliosque; et in eivitate Atheniensi Alcibia-
dem, Hsistrntiun, etc.
Morbus alius, pra^iertim iu monarchiis, est mag-
nitudo immodcrata unius alicujus urbis ; nempe
quando tauta cst, ut possit ex sc ipsa excrcitumJ
DE CIVITATB.
239
■atuUiHMrm ■jiiA.
'sabito et conscribere et alere ; ilein oppidorum in- cap.xxix.
corporatorum inultitudo. Suiit enim totidem cin- „, u. „^^
I tates minores in majore ; quasi in hominis nnturalis r'» =1^««""
intestnus totidem lumbnci. Etiam.disputaadi hbcr- rtnn^nf »d .«■■
' tas de sumniiE potestatia jnre, morbns satis mo-
Itstm est; qui genitns ab iis, qui sibi vidennir
docti poUtici, iu ftece populi, facit ut perpetuo de
legibus fuudamoiitalibus garrientes civitatem iuqui-
etam faciant ; refcruiiturijuc ad vermieulos quos
ascarif/a« vocaut mcdici.
His ad(U pos-sunt ^oi-Xipn, id cst, appetitns in-
tiabilis domiuii dilataiidi. quo periernut oliin civi-
Atheniensi-^ftCarthagineiisiti; item civitutum
victamm retineudarum, qu» quast tHbera adhx-
rent, procuratio ; et prseterea otii et luxaria: quasi
^ietfittrgin.
Postrciuo, quaudo iu bello sive extenio sive in-
testiuu supcratur civitas, itn ut cives a civitatepro-
tectionem ulterius cxpcctarc uou pot)»ut, civitas
dissol\itur ; et civi unicuique protectionem sibi ar-
bitrio suo quserere liberum est. Is cuim, qui i»
ei^itate summam habet potcstatcm, onima puhlica
I est, qnfc civitati dat vitam ct motum ; quie cnm
expiratnsit.non amphus ah care^untur civc!:, qnam
regitur ab anlnia quam expiravit cadaver mortnum.
Quanquam enim summi im[)erautis jns nisi a seipso
extiugui uou potest; obligatio tamen civinm per
civitatis dissolutionem omnino toljitnr.
240
DK CIVITATE.
CAPUT XXX.
DB UmCIO SUMMI IMPERAKTIS.
CAP. XXX. SuMWi imperantis ofiicia, sive is monarcha sit sive
IV <.«cio.ua.- "^tus, maiiifeste indiL-Qtiiistitutiunisfinis, niminim,
ui iniicniiku. salus fMjtuIi : quamlcgcnatura^obligatur, quaiitum
potest, procurare : et cujus rationem Deo, et illi soU,
tenetur reddere. lQ#a/w/e autem /)o;w// compre-
beudo non soium civiuin vitam, sed etiam eommoda
vit«!, quie civt-s sin^uli ^iiuc eivitatis damiio vcl pc-
riculo sibi ju»te acquisita tenucriat.
Sed faciendum ita esse iuteUigitur, studium suum
non indivi<luis ajiplicaudo, sed provldcntia univer-
(Mili, per instructioues publicas tum a doctrinis, tum
ab exeraplis, tum etiam |ier leges salubres quibus
cives singuli actioncs suas applienre possunt.
Quotiiam autem juribus surama! potestatis essen-
tialibus, de quibus (lietumestcapite xviii, sublatis,
civitas dissolvitur, redttque omnium in oinnes beUi
calamitas ; id quud civitati malun] inaximum est :
summi imperantis ofRcium cst jura illa rctinere in-
tegra. Itaque contra oflicium facit, primo, si ea
rel aliqua eorum deponit vel ad alium traiisfert.
Qui enim mcdia, idem fiuem deserit. Kt per cou-
sequens, legibus cixnlibus se subjicere ; potestaU
judicaiuli, bcllum indiceudi vel pacem faeiendi, mi-
lites aleiKli qnando ct quomodo ipsi visum fiierit,
mtnistros tum paeis tum beUi eligeudi, et {\nte doc-
triua; ])aci et bouo publico conformes sunt sta-
tueudi reiiuntiare, contra offieium est. Secundo,
contra offieium ejus est permtttere ut jurium horuni
essentialium causas et fundamenta populus iguoret;
DK CIViTATB.
341
*
quifl per igttoraiitiam harum reriun cives seduci ad cap. xxx.
seditionem fiicile possunt et solent. ,/~r
Honim autem jurium fundamenta eo magis doceri "» tmprfwiiii
debcut, quod juri? nnturalis simt, uou civilis ; et
punieuda cornm trausgressio, uou ut trausgrctitiio
legum civilium, sed viiidicoDdu ut fueta LuiitiUa.
Continent t-nim n^lM--Ilionirni, id est, lcgum civilium
siraul omiiium transgrcsslonem vel potius repudia-
tionem ; et proptereali^clvili (rnstra prohibentur.
Sunt qui jnra hsec essentialia, qtiibns rectores
eivitatum poteatatem absolutam habent, nullis ra-
tiouibus probari possi; dietitant : uam si posseut, in
aliqim ^altem eivitate, nliquo tempore, agnita tau-
dem ab aliquibiis essent. Sed non recte argunnt.
Tempas enim erat, in quo ne Ecdificnre quidem
mediocriter potuere homines ; atqui qui iude fun-
damt-nta et principia urtiii a^diticfuidi ludla e^c
concluderet, absurde faceret. Tempos et industria
noras indies scientias in lucem profenmt. Etai
er^ homines civitate-s suas sine perfectione ultima
instttuenuit, ita ut alise citius, alim tardius, vitio ab
institutioDB cormaut; impussibUe tamen non est
ita civitatem instiluere, ut uisi per vim exteruam
nunquam peritura essct. An priucipia, qufe supra
posui, hiEc prEcstare possint, ncscio ; talia taraen
snnt, qnalia invenimitur in Scripturis Sncri» ; ut
nauifciitum erit, cum de regno Dei, ministrante
Mosc, iu JudaK>g populum suum, per poctum vetus,
peenliarem disjienn-n).
RuTBUs dicunt, etsi principia allquii (•«.'icnt, qmc id
pne-stare possent; quoniam tamen hujusmndi prin-
cipiorum capax non est ndgns homintim, frustra es-
sent. Ctiuam nou minus ductrime civilis iucapaces
nt cives divites et potentes, iique qui habentur
VOL. III. B
242
nE CIVIT.ATB.
CAP. -xxx. docti, quam sunt plebeii. Constat enim doctriDx
J~^!; * clvills rtlflicultatem non tnm oriri ab obscuritate,
mitinpmmu. quaiii iiU corum, qui doreiidi suut, cupiditntihns.
Potentes enim polentiam aliam, qua: cupiditates
suas refncnarc possit: et docti doctrinas, quibos
(Trorcs jiiii possiint dctcgi, noii faciie patiuiitur, ne
aiUhnritas eorum npnd pnpulum iude minuutur.
Ilominum autcm ex plcbc animi, iiisi apotentiori-
bus distorqueautur atit doctomm opiuionibus gcri-
biilnti siiit, iustar chartae purse impresstoDem ab
autboritate publica quamlibct accipiunt. Natioues
intpgrre, ut in rclifiionia mystcriis maximi.s et dif-
ficillimis et »upraratioucm positis acqaiescant, do-
cebuntur ; pricdic^ando autcm et docendo ea, qua:
cmn ratioue naturali cxquisite congruunt, doctores
uon »c facicnt intelli^i! Coustat cr^o in juribus
Rummie ]K)tcKtati», quec suiit legett naturak'5, intelli-
gcndlii nnllnm essc difficultatcm (dum illi, qui siim-
mam habet potestatcm, matiet ])otentia iutcfpii)
quam quse vel ab ipsius, vel ab Ipsormn, quonim
opera in administratione civitatis uUtur, cuiiw ori-
tur. Illius ergo est vlderc «l cives recte doccantur :
uec officium tantuui, setl ctiam bcneficium est, quod
ronxime omnium ad sui tpsius ct civium suorum vi-
tam stepi^shnc pi^rtinct.
Ut veniam jam nd dortrinas particularcs qoas
populuK docendns est. priina crit, nc formas reg-j-
tuinis, quus iu gentibuii vicinis conspieimit, plns-
quam formam clvitatlspropri^adamentaut imitari
capiant, quamtnmcuiuque geutium ilbu^um prospe-
ritatem videant. Xou euim ab aristocratia, vel
deniiK-ratia, aut mouarcbia, sed ab obedicntia el
concordia civium In quacumjue civitate res secundse
oriuntur. In onini eivitatis ifenere sublata obcdi-
DB CIVITATE.
243
»
I
»
entia, et proinde coiicordia civium, non niodo non cap. xxx.
florebiint civea, sed ci^-itofi brtvi tcmporc dissolvc- , *~r? — '
tur: iique, qui sine summa: potcstatis anthoritatc "-i i"i««**
corrigere tantum civitatem vcllcnt, enm tandem non
corrigent.seddcstrucnt: qucmadniodum in fabula,
Pelei filije decrepiti patris juventutem renovare eu-
pientes, consilio Mede« illu ni disseeuerunt, et nescio
quihnsherbisromiaistis coquentcs, occiderunt, non
renovarunt. Hujnsmodi reformandae civitatis atu-
dium, simile cst ejus quod prohibetur a Deo in deca-
logi manduto primo, aon habebis coram me deos
alienon,
Secundo, docendi sunt ne alicujus civis vel coetus,
praeterquam summi, quantumcunquc con«;plcui aut
virtutibus admiraudi, cultu ita swluoantur, ut illi
otjedieutiam aut honorem summa? poti^stati pro-
prium deferant, et pro persona civitatis repraseu-
tativa habeant. Siguum enitn esl populum suum
Dmantis zelotypia : cives autcm blanditiis et popu-
lariumndjdatioue utseducnnturpati, quasi civttJitirt
pro^titutio iiuteduin est, et trausgrc«»iu maudaii
sccundi.
Tertia cst, ut doci-iHitiir c|uam gravi- sit pcccatum
Bummo impcrantt, sive is raonareba sit sivc ccctus,
malcdicere, de potentia ejus diBputare, vcl quocuu-
qneni4ido illuniiiisi hoQoriscausnnnniinare; quihus
rebus contiugat nt a civibus jiarvi hat, et obedientia
eorutn, in qua cousistit civitatis salus, remittatnr,
quEE maudati tcrlii transgrcssio est.
Quarta est, ut, qma popidus officia sua doecri
non potest, neque quis sit, cui obedire debeat, scire
nisi a proimarura occujwnionum terajmribus ; tem-
pora qua«lam eximautur,quibus ad audieudura doc-
torcs suos coiiveuirc itebfat, et ubi Ur^cs reciteutur
344
DE CIVITATE.
CAP. XXX. et explicentnr, et ciijus auUioritatc latsc sint do-
p^^„;^.^]^ ccatur : officium imperantis cst iu banc rem loca,
ni imp»x.ii>. tcinpora, ct doctorcs constitucrc. Apud Judaros,
scptlino qvioque Att; quod Sabbatum vofal>atur, k-x
eonim civiiis legebatnr iii tcmplo, vel in syoagogis
explicAbatur : quo die a laboribus sttis omnibus re-
quieveniut : rex iis quis esset, ostendebatur, uempe
Deus : Deum aduraveruut : eidem gratiaa pro re-
demptione eorum a servitute Mgyptiaca aliisque
ejua beneficii» reddiderunt: et tandem quod diei
reliquum erat, gaudiis non proliibitis consnmp.se-
runt. Itaque potestatls Dei ab?nlut<Te, non inodo
ut Dei, scd etlam ut pacto JudieoruiD r^is, jus iu
dccalo^ tabula prima continetur.
Et qnnniain piuTornni institiitin prima dependet
a cura parcntum auorum solorum : doccri illos vo-
luit, quinto loco, Deus, ut parentibus pro illo tem-
pore obedirent, et iu perpetuum honorareut. In
principio enlm apud onine.s gentes ]>ater in filios
summam liabuit potejitutem, vitieque necisque ar-
bitnura. Itaque, etsi in constituendis civitatibus
potestati tali ueceBsario patres reuuntiaverint ; ho-
norem tamen propter alimenta et edticatioiicm de-
bitum derelinquere necessarium non erat. Ofticium
ergo imperantis est, ut mandatum hoc decaJogi
qointmn inutetur.
Porro, officium imperantls est ut cives juatitiam
doceantur : id cst, ut primo, no quis cins civem
alium occidat aut corpori damnum inferat, sine
authoritate publiea: quod est mandatum sextum.
Violatur nutem non modo ab ii.s, qui dolo aut, ut
aiunt, turpitcr intcriiciuut,sed ctiam ab lis.qui hoc
facere se necessario tucndi bouuris causa dictitaut:
homicidiumque est tota illa vanomm hominum pro-
vocantium ad gladios consuetudo ; quam civitates
DE CIVITATE.
245
fere omiies sub graviasimis poenis hactenus frustra tap. xxx.
proliibuenint. Nec qnibus omnino lecibiis extineui "
posHit video, Dist forte tcgibus jam factis addatur iiii animiub.
quoque Im»; : ut quiciuique iiubilcs eunt aut habcri
cupiuDt, juraini;nto obstriugiuitur, ne aut concivem
ad certanicn sin^itare provocKnt, ncque provocanti
reRpondcaut : qno fict ut laudi:4 illa Hectorea {etsx
civom quemqnam ab Hectore oocisnm esse nusquam
lc^nius) aviditas, nou modo po^ni» aliis, «^ed etinin
infamia perjurii teraperctur, et provocatus pugnani
dccliuandi prfetextum habeat honestissimom.
Docendi prreterea cives sunt, quam graria mala
sint, inprimis honori.s congu=fnlis,et deinde bonnruin
quorumcunque conoivis tum violenta tum fniudu-
lenta nblatio : quautoque damuo justitisepubliea: ct
pacis commuois, in co^nosccndis litibus aut testes
aot judiees corrumpuntur. Atqiie ha;c contincntur
in decalogi mandatis septimo, oclavo, ct nono.
Postrcmo docendi sunt, non ^olum facta injusta,
sed etinm facleudi cousilia et proposita injusta esse,
^^i factuni ipsum contiugat inipediri. .A.tfjue hoc
:(]Uod pruhibct muudutum dccinium. Sumiuade-
nique tabula; sccundte ad uuum reducltur pra>
ceptum, rWf^w proxmum tuuin «icttt teipsum.
Uude autem hsc ct alia civium officia doceri
possint) cogQosci potcst, si tot opinioncs, paci ge-
□eris humaoi contrario!, a principiis falsis unde re-
ceptie et reteutic sint intelligatur : fatsffi, inquam,
opiniones, quns prKcedente capite numeravimus,
ncmpe eireia ummquemque jutUcem esse boni et
tnali : legem sibi eaae euique conMcienlmm suam :
IjM civitnti iu lioaa cicium nuUum esse : fijrmmici-
tfinm e.vse licitum. Doctrinas has illi, quo« neces-
sitas aut studium lucri labori ct occupationibus at-
346
UE CIVITATE.
^ CAP. XXX. teiitos facit : et iUi, qiios aiit Abundftntifl, nut igtia-
^Xtaumdnin ^"^^ ^'®' luxuria voluptfltibus suis tradidit, (([Ube diio
oaimimuik bumiunm geiiera maximau] ]iurtem facitnit geuens
humani), ciim ne()ue otium iieque voluittatcni me-
ditaiidi babeant, ofliciorura suorum rcgulas a tbco-
logis pubbce. aut privatim ab iis ac(-ipiunt, quos de
dortrina le^im et ca.sibHf{ conanientis conciounn
et disputare eloquentbsime oudiunt. Theoloiii
autcui et qui Uttras profitenlur, doctrinas suas ab
unircrtiit&tibus et Kcholis l^uni eivilium et cx libris
a doctoribus illis editis acw^perunt. Manifeslum
ei^o e&t populi instructionem dftponderc omncm a
rectitudine opiuionuni, quas doceuL universitates.
AQte umuia ergo illa; reformauds suut. Quid au-
tem, inquiet aliquis, docendsene sunt uuivenutates?
Et siquidem docenda? sunt, timc is cs qui illns do-
ceas ? Uua-stioues molcstBc. Scd ad primam res-
pondco. Ante tempora regis Henrici VIII, in
quffistione dc potcstate pontificia in reges Cbris-
tianos, cum potestatem PapK, in ordine ad spiri-
tualia, summam in Anglia csse docuerunt uuiver-
sitates omnes; rectcnc docuerunt ? Negabis. Do.
ceri ci^o potnere. Miuistri illi qni, magno nu-
mcro, concionibus mub contra rogem optimum
populum instigaverunt, unde doctriuas suus sedi-
tiosas in pidpita attuleruiit, uude doctonim el ma-
gistrorum titulos, id cst autboritatera, apiid popu-
Imn ublinuerunl, ni^ii ab uuiversitatibus ? Kectene
hoc ? Ncgabis. Doceri crgo potuennit. Ad qures-
tionem secundam respondere non est meum ; nec
ut respondeam opus est. Nam qui legit quaj
acribo, facile iutelli^t quie scntio,
Summam habentis potestatem officium prteterea
cst proridcre ut poiuie, quai pcr legcs constitutje
DE CIVITATR.
247
■ rulu.
»
sant in omnes civesqni illas trau^ressi fiterintia-^que c\p. xxx.
ab oiniiibiis pxigaiitur. Crimina quidL-m cnutra i^"^','J,
BUinuiofi impcrautce ab ipsis siue iuiquitate ignosci »""..,-r
pojwunt ; ejus cnim est ignoscere, qui iujuriain
passus est. Sed injuriu f»cta contra civem, siue
consensu ejus vel compensatlone fequa, a uemine
alio isjndouari potest. (iuid enim ? Qui patris vel
filii mei iuterfectori impunitatcni prjcatat, nonne
ipse qnodamniodo interlwissc; dieetur < Ejiiwlem
est videre ne vnlgus ci^ium amagnatibusopprima-
tur, multo magis ne corum consilio ipse opprimat,
exenipluni spectons Kebobolmmi ; siuit enim civi-
tatisrobur lioraincs plcbcii. Cnrarc ctiam,nccivcs
magni modicos luccs^ut opprubriis. Civi quidcm
iufami turj>itudin(-m siiam objictTc is,qui in civitate
authoritatcm halwt, n^cte potcsl ; sed loci humiti-
tatem pro convitio dicere, et iniquum ct civjtati
periculosura cst. Si cives magui, quia rangni, prop-
ter potentiara coli postulant, quidui et plclw, qula
ulli et potentior multn, eoli debeat ? Quam au-
tem civium modicoruni vilipeiidium civitati |>cricu-
losuu) est, feeditio eorum iii Uatavia, qiuc mendfco-
vm dicta cst, munere debet. Civium iua:quuUtas
non a re aliqua iu seipsis eximia, sed a voluntate
sumuii imperantis profccta c^t, id est, a volnutate
ci^itatis ; tantoquc miinui faccre debent tastura in-
ivile. Irritiindum vul^is ne a regibus quidem
;t, mutto minu.'^ a concivibus, quanturicunquenint
poteutes : ue, dum illos ulcisci cupint vulgus, ci-
vitutcm Mmul qute ilios uuu prohibuerit, aggre-
lur.
Ad tequitatem imperantis perttnct etiam exactio
'quali.s tributnnim. .'Rqualita.s niitem illa depciidct
Bou a civiuni divitiis, sed ab eo quod uuusquiiquc
248
DE CIVITATK.
CAP. XXX. eariim iiropter protectionem suaui civitati debet.
lioiiirtoM Civibus eniin ail vita; uefessaria comparoiida iiou
ni ani«ninrti. sufficiunt laboressul, uisi eliam et laborent el pug-
neut. Aut fanendum csl, qiiad fecerunt a captivi-
• tnte redennte» Judiei, quando altera tantum mann
lapides composuerunt, altera, propter metum incur-
sioriis bostilis, tenueruntgladium. Tributa euimci-
vium pro nierccde suiit ilU qui tenet ^ladiuw civita-
tis,quo civium industria prot<-gatur. Itnquepro vlta;
suffi couser\'atioac idem debct pauper ct dlvcs, iiisi
quod qui muttonira civinm opera simul utitQr,
pro raultonim siioul conservatione solverc debeat.
Uuod cum mauife*i1iun slt, hoc tantum quEerendum
restat, quomodu illa iu tributis solvendis %qualitas
obHervari potest. Rationis cnira uon cst, ut Is» qui
indui^tria ct parKimonia allmcnta acquisierit, quam
is qiii iiiertia et luxuriuquud liubuit dccoserit, cum ^^
a civitate fequalitcr uterque protectus sit, magii^|
oneraretur. /Equallta-s ergo pensionum in publi-
cum aliaesse oon potest, iii»i ut uuusqnisque solvat
pro ratione eorum quse cousumit, id est, nWi ut
tributa non pcrsunut, sed rebus ipsis qux consu-
menda sunt, imponantur.
QuouiBm autem »xmt, qui nulln suo vitio, .ted ac-
cidentibus qua: prtevidere non potueruiit, In cala-
mitate« inciduiit, ita ut atimenta sua nulla industria
procurare valcant ; atX summi imperantis oflicium
etiam pertlnct, nc quie ad vitam neccssaria sunt,
illis desiut. Cum cnim iu i^umma necessitate ex-
istcntibus, alieua surripere, aut etiam rapere, jure
uatarfc permissum sit ; ne civitati alias molesti
sint, a civitate alendi sunt, neque singolarium ci-
vium incertce eharitati relinqucudi.
lidem Qutcm si corpora idoiiea habeant, ad la-
DK CIVITATB.
2-4I>
rem oompeUendi sunt ; et ne sc excuseot dicendo cap. xxx.
nemo condnjcit, ferendae sunt lepcs quibus navi- tJ^JTT^
gaiidi, agriculturw, piscatun^, aliieque artes oranes >»* '"i™"''-
quae laboreni postulaiit, foveantur. Si tamen in-
di^orum coutiuuo crescat uumerus, in terras non-
diiin salis inhabitatas transferendi sunt ; non tn-
men ut incoliis veteres extemiinarent, scd compel-
Hlercut in habitatinncDi arctiorem, ne magna agri
^■spatia ptrcurrentes a fructibiut sponte natis vive-
L rent, sed alimenta a sinpilis a^llU coltu smIhIo
^Bmpetrarent. Si quandoautcm alinientis hominum
^terra non sufficerel, reniediuiauUimumabeUoerit,
^omnibus vel victoria vel inorte boffecturo.
^P Ad curmn etiam .sumiiii imperaiitis pertinel, ut
bonse fiaut IcgCK. Sed lex hoiia qmcuam est? Per
bonam legera intelligo, non legem justam. Injusta
enim non {wteitt csbc lex; ut quse 6t nuiiiacnjusque
civiscousensuitiseipsum. Lcx bonaest iUa, qu:ead
salutem populi necessaria v&t, et simul /j«t*/jicuo.
^ft Fiim ciiim lcgum Ls non est, ut populum ab in-
^'noxia Ubcrtiitc cohibcrent, scd ne ab impetu paa-
aionum, temeritate, et stultitia In pericula et damna
sibimct ipsis et ctntati iucurrerent; quemadmodum
^ftria:, non ut vtatoribus impcdimento sint, s^piuotur,
^HAd ne cum iiijuriu coucivtum extravagareutur.
^^BnE itaquc quse neresmria nou cst nec legis finem
spectat, non cst bona. Ij!x si summo impcranti
utilts sit, etsi neces>tnrla non sit, bona tamcn aticui
videri potest. Sed non est ita. Bonum enim po-
ptUi ct ejus qui habet sumniam potestatem, sepn-
rari a se iuviccm nou possunt. Prince]is eiiim.
qui subditis tniscris impernt, miscr est ; et popu-
lus dcbilis cst, ad quos rcgendos arbitrio suo is,
qui summam liabet potratatein, nou habet polen-
250
DE CIVITATE.
CAF. XXX. tiam. I^-ges non necessarine aliw plenimque
j^ „aij(„~ „ STintquam laquei adcapiendam pecuniam; qu!e,ubi
tti iin|>.m<iu, imperanti 3nD)moobeilitur,superflasesuiit: ubi uoQ
obeditur, ud defetii^ionem popuU non sufiiciunt.
Legis pcrspieuitos eousistit non tam in ipids
verbis, quam in causarum, propter cguas \ex lata
est, narratione perspicua. Inde enim legislatoris
Toluntatem cognoscimu^ ; qua ro^nita, raci]iu.s in-
telligitur lex paueis quam muUis verbi.s. Verbo
eDim omnia ambigua suut ; multiplicaiido crgo
verba, moltiplicatur ambiguitas. Pra.'tcrea, verbo-
rum dili^ciitia tiiiiiiii plcris<iuc pro argunicnto acci-
pitur, quod si vcrba obw.'rvant, legem non trans-
^cdiuntur ; unde muluc oriunttir litcR minime ne-
ressariee. Dura enim cogito, leges aiitiqu^ quam
brevi oratione seriptse fueriiit. et ut gradatirn cre-
verint ; videre mibi videor certameu quoddam Lnter
iegum Bcriptores et advocatos ; uhi illi hos circum-
scribere, hi illos declinare student ; et viacunt ad-
vocati. Officium ergo est It^stlatornm, id est,
surame iaiperantium, causas uniuii«ujusque lcgis
perspicue scribere, legesque ipsaa breves, sed verhis,
propriis faccrc, quaiitum possunt. h|
Summi imperantis cliam p.«t, pcenas ct prremia
recte dispensare. Cum autem poGnarum fiui» ultio
non sit et exoneratio bilis, sed peceantis ipi^ius aut,
exeuiplo ejus, aliorum emendatio ; illis criminibos
■ pcenie ma.\iinjc constituenda; suut, quec civitati
sunt damnofeissima ; qualia suut ea, quw ab odio
regiminis; qusacuutcmptujustitia^oriuntur ; quae
multitudiucm irritant ; et quee nisi punJta sint, vi-
deri posfiunt a regente approbari. ludi^^iatioeuim
]iopulum non iii actores tantum, sed ctiam iu au-
thores iujustitiffi manifcste incitat ; et in potciittam
DB CIVITATB.
351
I
>
omaem, qoa ridenttir posse suflrulciri. Criminibus tap, xxx.
autem, quec a cvmmuiii homiuum iuiinintate profi- n, '^,. ,^
ciscuntur; qualia faciunt horaiiics insigniter laces- ■"'-1™^
siti, et in magnD metu vcl magiia uccessitate exis-
teutes, vel qui, quod faciunt, ntrum crimon necne
8it ignorant ; lenitati locus est, et a loge natune
exigitur. In st^ditionihus, punitio ductorum et in-
stigantium, non seducti ^TJlgi, civitnti per exem-
plum utilis est ; uam quid faciunt ignorant. Ig-
norantia autem, prwscrtim si pnrtim civitati ipsi,
CQJus culpa eriit quod non melius docerentur, im-
putauda sit, condonarL vcl levius puniri debet.
Ejusdem sunmuc potcstatis cst, ita semper bouos
remuuerari, ut pra-Mnia per exeinplum ad bonum re-
dundcnt civitatis. Id quod fiet,si qui de civitate beue
raernerunt ita promovenntur, ut alii, ciritati bene
servicndo, promovcri sperpnt. Ab homine ambi-
tioso, ne civitati nocere velit, pecunia vel promo-
tione emerc, nihil habet iu sc de uatura praimii
ncquc dc natura ^atia-, sed timoris ; (civitas autem
rex est filiorum xuperbiir, elfacta ita nt timrre
non (lebeat) ; ucque ad utilitatcm, ^d &d damnum
civitatis £t; et certamen quoddam est summorum
iraperantium cum cive ambitioso, simile ejus quod
fiiit iuter Herculem et Hydram multicipitem, eujus
uno capite abscisso, in locum ejus tria suhnasce-
bautur. Eodem enim modo, si ftmbitiosus unus
pro^mio victus fuerit, consurgent exemplo ejus plu-
res, eadem spe eadem facturi : nam sicut csetera
venalia omnia, ita etiam ftagitia pretio crescunt.
Quanquam autem maloruni hominum prumotione
beUum civile differri oliquando ]>ossit, periculum
tamcn crescit, ccrtiorque rcdditur ruiua puhlica.
Itiique coutraofHciiim summi iiupuraiitis ei^t, tllos.
252
IIK CIVITATE.
cir.xxx. qui per ttirbaspublicasadpotentiamaspirant^pree-
peoAfMtuo^ ™''^ afficere, et non potius in principiis parvo pe-
■iiMpnMrih. riculo, quain postea periculo majore opprimere.
Ad officium im|icrautis etiam ]>ertinetboiio8 sibi
eligerc consilianoit ; id quod dc monarcbis intelli-
gendum cst. Nam in ccctibus summis, nuIH Bant
prffiter ipsos con.'u)larii. Booi autem consiliarii sunt,
qui iu omni generc ue^tii publici maxime versati
fiunt, quibusque a cousiliu pravo miuima sit lucri
spcs. Qiiis sit qui a malo publico 8ibi expectct
bonum, scitu difficilucst; cavcndum tamcn e^t ab
iis quibus turbre possunt esse utiles. Scire autem,
qui siut civitati.s consiliarii periti, et publicis nq;o-
tiis pares, etiam diflicilius e5t. In orani enim arte,
qui artificem peritum ab imperito dijudicare potest,
artifex ipBc est.
Uuantumcunque autem periti in quocunque ue-
gotio publico coiisiliarii sint, civitati mclius consu-
lent, siconsilium consiliique causas et rationes seor-
sum impeitiaut, quam omues simul pcr longas
orationes; meliusque prsmeditato, quam ex tem-
pore ; nam eC plus habeut singiili temporis ad
agendorum cousequentias percurreudas, et minus
facile per iiividimn, (emulationeinj aliasque passio-
ties, qnse nasountur a diversitate sententiarum, se-
ducuntur.
lu iis rebiis.quiecivitates extemasnon rcspicimit,
sed civium commoda iUa qu» ex legibns introrsum
tantumspectantibusobtiueri possunt, eonsilium op-
timum CHt, qnod a dcsidcriis et qucrimouiis sumitur
a singularumprovinciarum iucolis; illis ciiim maxi-
me cognitum est, quibus rebus ipsi maxime iudi-
geout. Itaque si nihil petant, quod cum jure summae
potestatis uon cousistit^ quod, ut ssepius dictum
»B CIVITATE.
253
^
*
n
est, integrum scnari debet, dUigenter audiendi cap. x\\.
Dux belli nisi popularis sit, iieque amabitur neqiie ■« bopwMnf*-
timebitur quantum opus eat ab exercitu suo ; iicc
proinde munere ruo recte perfungetur. Indui>trium,
fortem, affabilem, beuignum, felicem esse opoitet,
ut et famam hnbeat boni imperatoris, et ut milites
suos diligere existimetur. Populm-itas hoc est, facit-
que ut milites gratix susc se eommendent. Eadem
imperatoris in militihug, qunudo opus cat, corrigeu-
dls severitatcm tutam efficit. Venmtamen impera-
tor, favore militum, nisi fidelitatis ejus cautio adhi-
beatur, civitati periculosus fit ; et maxime civitnti
dcmocraticGC. Ad officium ci^o cjiis, qui summnm
habct potestatem, pcrtinet, nc exercituum t^uorum
imperium aisi et ducibuii idoneis, iisdemquc boni&
civibus, inaiidare vclit.
Quando autem qui summam habet potestatera
popularis ipse est, n popularitate cujuscunque civis
pertculum uulium est. Ducem enim quantumcuuque
amatum coutra regem suum, nisi eum aut factum
ejus aliquod oderint, inilltes sequutos esse nns-
quam legimns. Imperandi enim jus manifestum
reit ndeo pupularis est, nt ad conciliandos sibi cives
solum sufficiat.
Pe officiis summorum impcrautium versos se in-
yicem nihU dieam, nisi quod contincautur in lcgibus
natune supra commemoratis. Xam jnjfgen/iufu ct
jaxiiatur<p \t\em sunt. Uuod potuitfieri ante cin-
tates constituta.9 a quolibet homiue, idem fieri potest
per jus geutium a qualibct civitate ; et lex, quse
homiui ante jum civilia qutd a^eiidnm ei quid fugi-
endum sit delinit, eadem civitatibus per summe
imperantiuin con.tcientias dictare intelligitar. Curia
254
DE CIVITATE.
CAP. XXX. enim justiti» naturalis pneter oonseientiam nulla
ii.uiiirin™ ^' <J"^ regitsolus Deiig, cujustlictjimina, respec-
nitaFwuiu, tu Dei natnrie anthoris rejjnantisque iu eordibus
hnminuni, lcges snnt naturale^. L)c rcguo autem
Dei dicemus in scc)ueutibus.
C.4PUT XXXI.
»E HKONO DEI KATURALI. ^
CoNDiTiONEM hominum pure nntnraleni, id est lib-
ertatem iutegram, qualis est eorum qui neque reg-
naut iieque reguantur, anarchiam esse ct belhim;
pnecepta, qnte quomodn conditin talis futrienda sit
docent, leges essc unturales ; civitatem, siue suiniaa
potestnte uniushominui velntEtus, vocabulum inanc
esse; civcR hnhenti pote.statem sumuiaiu ^iinplicem
dcbcre obedientiam, prcetcrquam i» iis rcbui; quae
pug;Qant cum legibus divinis ; satis ostcusum cst iu
supcrionbus. A.d officiorum civiiiuiii doctrinnm
integrara, restat ut qujenam sint diviiiic leges inqui-
TATtms ; qutbus ignoratts, utrum is, qoi sammam
babet poteatatem, congrua an incongrua legi divjnic
imi>eret ignoratur ; et proinde cives aut uimia obe-
dientia cinU in Deum peccaturi, aut metu peccandi
contra Deum roandata civitatis transgressuri sunt.
Ad »copu1um utrumquc fugiendum, neccsisarium est
ut legea divina: quse sint cognoscannis. Quoniam
autcm cogiiitio legis a coguitiouc dcpeudet summse
potestatis, diceudum est in sequcntibus de regno
Dei.
Psal. x<!vi. 1 : Domtmts regnatitf exuitet terra.
Uursus.Pivai.xcviii. 1: Domhiux regnavUJrascfintur
jjopuii: fjuiaedet super Ckeruhim, moveatur terra.
DR CIVTTATK.
255
Homines divina? potciitire, vcHnt noHnt, suhjiciim- cAv.xxxr.
tur ; et ciui csist(mtiam vel providentiam divinam ' — ' — '
non ngnosecnt, nonjiitriini exeutient, scd ]»ropnain u«-.i«ji.
ipsonim tranquillitatem. Potpntialiaecdivina. non
modo sn\Kr geniis lintnnnuin, sed etinni siiptT aut-
malia ceetcra, atque etiam supcr rcs inauimatas,
loctaphorice tantum re^mm dieitur. Regnare enim,
proprie sumpto verbo, cst impcrando, minando, pro-
mittenth regere. Sulwliti ergo in r^io I)ei uou
sant res inanimatie, neipie creatnrse irrationales ; '
qnia prcecepta divina nnlla intclligunt: neque atbei,
aut qui nctionum Inmmnanmi eumm Deo esse non
exlHtimuiit ; propterea quod nultiun agnoseunt pro;-
ceptnm divinum. Uui ergo creduut Deum esse ct
generis humaui curam gerere, et pra.'cepta Dei ag-
noscnnt, in re^no Dei soli cives suut; reliqui pro
hostibns een.seri solent. l't qui? verbis regatur,
requiritur ut verba intelligat; quiuilli, lUsi hocfiat,
leges nou suut ; cum ad esscutiam legis pertlueat
porspicua promulgatio, qualis Itrnorantia; excu.>ia-
tionem pi"ccantibus tollcrc sufticiat. Proinulgaiitur
antem leges divinse tribns modis ; nempc per dicta-
mcn rationiM nafuralis ; per rerelatioHem ; vel per
wjffcn» alicujus homiuis, cui (idem apud ceteros feeil
Deus per operationcra miraciilorum. Triplex ergo
quodammodo dici potest cssc verbum Dci, nimirum
ratiomie, sensibile, et propheticum ; cui respondet
triplex g;pnuft audiendi Deum, nempe recta rntio,
arMus xiipernaturalis, ei^det. Sensus autem *«-
pernatiiraiis, cum sit uihil aliud quam revelatio
homlui singulari facta, illum soLum oblLgat cut facta
est.
S. diftcrentia inter reliqua duo verbi diviuigene-
ra, ratioaate et propfieticain, attribui Deo potest
2S6
DK CIVITATE.
CAP. XXXI. regaum duptex, nafurn/e et propheticnm. NatU'
n, ''^ rale, quatenus Ulos n^t, qui providentiam ejiis ng-
iHi lutunii. noscunt, per dictamen rectae rationis: prophefirum,
quatenus pnpiilum suum eleotum, uempe priino
Israelitas, et deinde Chrbtianos ; quos uon solum
per dictamina rationis naturalis re^it, sed etiam per
legea positivait, ilHs datas per prophetas suos. Dc
r^io Dei natnrali tractabimus in capite pncs*-nti.
Rcgni divini naturaliit jus, quo Dcus itlos, qui
lcges naturales vlotant, afiligit, non ab co derivatur,
qnod illos creaverit cum non essent ; sed ab eo,
quoddiviuie poteutia: rcsistere impossibilc est. Os-
tensum supra cst> potestatem summam apud bomi'
nesa/Jrtc/oesse; ad iutelligendum autem quomodo
jus idem oriri a uatura potuit, considernndum est, In
quo casu scmpiteruum esi>e potuit. Cum euiui pcr
naturam jus crat omniljus i» omuia, et per consc-
quens jus regni habcret pcr naturam, etsi propter
tnutuam rcfiii^tcntiam iuutilc, unusquiiiqne ; si quis
corum tantam habuisset potcntiam, ut ccrtam inde
sibi in belto vjctoriam eoutra omnes homines pro-
mittere potuisset, quse ratio excogitari potest, quare
uou potius et se et omuc-s alios bumines ipsc suo
arbitrio, regnando in omues, deCcnderc vellct, quam,
ad sui ipsius dcfensionem jura civilia constitueus,
legea in seipsum accipere : Naturae ergo omnl-
poteuti, cui rcsisti nou potest, repium et dominiuni
io geuus humanum uuiversum adhiereret naturati-
ter. At^jue juris, quo quem velit affligit et cui velit
ignoscit Deus, fundamentum hor eat ; non autcmj
ut multi arbitrati sunt, peccata Uominum.
QuBestio en\.m,quare matis secuntia^^honia adver-
x(E r&s contiHgnut, vetustissima est, et difiieuitatis
laittse, ut uoQ modo vutgi, sed etiam philosophorum.
DK CIVITATB.
257
IMMlunll.
quod majus esr. sftnctorum fidem coiicusseril. cap. xxxi
Qtiam bonna fsraet Dens, inquit P.^nlmista (Psal.
Ixxii, I. 2. 3) hix qai recfo «unt corde. Mei antem
pene moti smit pedes, pene effuxi /iiint gressus
wei: qnia xciaci super imqHos, pacem peccato-
rnin ridens. Ktiniu Joh, cuiu Deo qiiani ocriter ei-
postutat, f|uod jtistus exittteus tam gniviter afflicttis
fucrit 1 Qiuvstioncm autem de quferimouin Jobi
decidit Deus, non argumcntis a pepcato ejiLs, sed
ah omuipotentia siia dcrivntis. Cum ctum amiri
Job ab afflictinuibus ftd peccata ar^menta «ume-
rent, iUe autcra ab iunocentia sua se defeudorct,
Deus ipsn.sentcutiam latiirus.afllirticines illasabom-
^Jiipotentia sua comprohavit, diccndo, (Job xsxviii,
^P): UbieraJi tv, qiiando pottfHam faHdamenta ter-
r ra ; aliisque similibus a poteutia ductis utendo ;
tandemque defensionem quidem Jobi coufutavlt,
iuuocentiam vcro approbavit, doctriuamque amico-
Tum ejtjii crroueam condeniuaviL Atquc eum sen-
teutia hac Dei congruit Scr\-atoris nostri sententia
de homiiie natocceco, his verbis, (Johaii. ix, 3) : AV-
que peccarit hic, «eqne patres ejus ; sed tii opera
Dei manifestarentrtr. Quanquam autem dictum sit,
intrasse in muHdnm mortem per peccatnm : id cst,
nisi jieccasset Adam, niors iiou fuisset ; «on taineii
inde scquitur, quod Detis illum juste afHigere uon
potuisset, nisi peccasset ; sicut oeetera auimalia
affligit, qua; peccare nou possiuit.
Proximo looo (•onsidL-rauduiii venit, quicnam siiit
legcs iUae divinac, quic ad ofHcia hominum spectnnt
mntua; et qmc sint illw, quse spectant ad cultiim
i naturalein. Priores illse sunt de qulbiis dictum
t capitibus xiv et xv. Considcnuulum ergo re-
at, qua! sinl naturatis ratiouls, absquc alio vcrbo
VOL. III. S
2&8
DB CIVITATE.
IW iwwn
CAP.xxxi. rtivmo, dictaminft circa majestatis divinfc AoNorrm
et cu/tHm.
Cousistit /lonor tii cogitatioiic bonorautis iutcma,
nemiK-, in opinionc ([iuun (!e potcotia et bonitate
quis([uv habet illiiis t{uem honorare tlicitur. Ilono-
raiitis crgo Denm est, de potentin et bonitate divjua,
quaiituin iwssibile est, uiiitrniticeDtissinie scntire.
Ctiitus aut£ui s;igua illa sunt, quJbus ita seutirc nliis
indicatur. Cnltus enim proprie opera vel labor
tllc est, quem quisque iu rem impendit qiiamcun-
qne, nt nb illa sibi bonum aliquod obtincat. Res
autem itlaj, nnde bouum expcctanius, vel in nostra
potestatc suiit, ita ut bonuni, quod pra-staut, labo-
rcm nostrum ticquatur natunditer \ vel m potestate
nostra non snnt,ctproinde lahorinostro pro volun-
tate oostra non respondent, sed pro natura remm.
In sensu primo, quem terrje impeudimus laboreia,
eiiltux et eulturft dicitnr. In sensu secundo, ubi
animi liomiuum ad volurttatem nostram duccndt
sunt, nou per vim, sed per oRicia, cnUus est omne
cfficii irenn», qiin ipsis plncendi slndinm iudica-
tur ; qualia suni ipsos landai'e, magniticare, admi-
rari, ctc.
Ab honorc intcnio, ncmpe, opinionc magnifica
de rei tionomndse potcntia ct bouitatc, nascuntur
tres affectus ; amor, (pii rt*fertur nd bonitatem ; et
spes et mefns, qu^ respiciunt ad potentiom. Ucm,
tres partes cultus extemi, /nus, magnijicalio, ct
henedictio. sive ut loquuntur CriEci, /«ifc-opw/ioc ;
qnaruDi una bouitutem, altera poteutiam, tertia
felicitatem attribuit.
Si^ia bonori» aliqua snnt, tum in attributis tum
in actionibus, qua? ita sunt niituroliter ; nt in nttri-
butis, bontfi,jiuitus,liberalis,Gi Kimllia; in actioui-
DR CIVITATE.
2S9
'bus, ut prece»y grafhrum actw, et ohedientta. cap. xxki
iVlia sigiia honoris 6unt per voluiitateiii vd couswe- '
tudinem hominum ; et proiiide in tenipinibus qui-
busdam et loeis honoriQca sunt, in alii» noii sunt ;
qualia suut cer«-'m«iiise et prestus, cjuibus iiiter pre-
candutn homiiicit, diversii; tomporihuset locis, utim-
tnr diversis ; et diei posRunt enlttis nrhitrarins.
Cultus arbitrarins allus cst imperatns, ut qui sit
larhitrio iinperaiitis; alius rolnnturius.
KursujJ, alius est publicux, alius privntus. PtibU-
[riMcst cultus eivitatis; prirattat, hominis privnti,
' aive civis. Puhtiem, rcsjHxtu civitatis, liber est.
Item, cnltus prieatas, secretus quideui, liber ; iu
pnesentia aotem multitudinis nunquam est sine
metn aliquo, vel a le^ibus vel a reverentia astan-
tium : quorom utrunaqne libertatem aliquatenus
diminuit.
Fiiiis propter quc.m coli se velint homincs, est
poteiitia. Uuem enim coU vidcnt, potcutcm csse
intclliKiuit. rincm autem proptcr qui-m coli se
vclit Dcus omnipoteus, nullum video pneterquam
ut benefaciat nobis ; cultusque noster debitus est j
et illi juxta houoraudi re|;;u]as, quas ratio naturalia
dictat potentioribus n miuuspotentibusobservandns
cBgej boni adipiscondi vol damni vitandi eansa, ex-
hilHindiL^.
Inter attributa, quie Deo debita esse lumine na-
tnrali intpllistiinus, primum esl exisfentia, id est, ut
eonliteaniur Detim e/ise. iloiiurarc cniuquodnou
putainus esse, impossibile cst.
Secundum est omnipotentia, et quod omnium
rcnim conditor est et rector. (lui dicunt ergo
raundum jetenmm csse, Deum uou honoranl quHii-
tum possunt : ncque illi, qui Deuiu reruiu humaiia-
rum curam habere negimt. s s
260
DE CIVITATB.
CAr.xxxi. Tertium, Deum non honoraiit quantum poesunt,
qui finitum esse dicunt ; tinito enim addi potest.
Uo
pqni"
D*iokiunii. fifrurafn ei^o Deo attribuere, e«t contra houorem
Dei : proptcroa qiiod figura orniiis fiuita est. Et
proptcr pnndoin rationem contra honorcm Dei cst,
dicerc quod ilhim oonclpimus, imaginamur, vel ali-
quam ojiis in auimo haherc itieam : quioquid enim
conoipimns, tinitinn est. Dicero, item, Deum lotim ;
quin totnm de finito tantuni dieitur. Dict-re, itcm,
quod Dcus iu loco hoc vcl illo cst ; uum qulcquid
in loco est, circumscribitur ct finitum est.
Quartum, contra Dci houorem cst dicere plures
esse Deos. Plura enim iuHnita esse uon possunt.
(iuiutum, conlra honorem Dei est, jnxta pro-
priam verborum significationem, Deo attribuere paa-
sionofl, qua; snbindicant dolorera ; ut pcenitoniiam,
iraui, misericordiam ; vcl qua; significant indigon-
liauj ; ut a])petituni,siiem, cupldinem; vel faculta-
tem quamcimque passivain. Patt enlui est puteutia
ab iigentc alio teruiinata. Itaquc quaudo DiX) attri-
buiinus vofuKiatem, nou dehemus per rolmtatcm
appetitum rationalem iiitelH^ere, quali» in hoinlne
cst, sed diviuam potcntiam, qua omuia qua: fiiiQt
efficit. Slmilitcr, i[ui Dciuu pu/ert; senltre, geirCf
itttelligere dicunt.quje facultatcs in hominibus nihil
aliud suat qiiam animi ab agentihus exteniis per
corfioris humaul partes orgonieas cxcitatus tumul-
tus, iiisi pcr ea vcrbaintclligantdivinam et incom-
preliensibilem poteutiam, Donm non honorant.
Is, qui Deo attribuere nomeu uuDum veltet uisi
quod naturali ratioui conforme sit, nominibus uti
dehet vel nt^tivis, itffimfus, tFterHus, incomjyre-
henfiihiliit ; vel superlativis, ut altissimux, masimtcs;
vel iudefinitis, ut houuSi Jtistus, saHcttiSf CraUor;
Oa CIVITATB.
261
IV t>|fnn
idque eo sensu, ut uou velit declarare qiiid sit cap. xxxi
Deus, sed tjuautura ipsum admimmar et venera-
mur nos. Unicum cuim uatiirsc suae nomen habet
EST.
Actinnes autom qnffi ad cultnm divinnm pcrti-
nent, rationis est, ut Ris:na sinl honoris; qnales snnt,
primo loco, prece». Sccundo loco, grafmrum ac-
tionr* ; (lua; tnint-u a i^rceibus in cultu diviiiu uou
alitcr ditfcruut,uisi quud bcnclicium prucTdant prc-
ocs, gratiamm actioues suquautur ; cum tau barum,
quaru illnrum finis unicuii est, nempe, ut beneficio-
rum tam prieteritomm c|unm futurorum Deum au-
thorem esse aijuosL-amus. TiTtio loco, i/ona, id est,
saeri^cia ct ohlalianes, sl in suo ^nere suut opti-
ma, si^ia honoriK sunt, et cultibt divini pars ration-
alis. Quano, si^nuTn lionoris Deo exliilwudi est,
non jurari' ni.ti fH-r Deiim ; ilkuu euini solumesse
scrutatorcm corclium, juraudo confitenmv. Uuinto,
pars cultus rationalis est, dc Deo non nisi conside-
ratc locjui ; signura enim est timnris, et tJnior po-
tentise di^inre confessio. Noiucn ergo Dci non
temere u^ur|»andum est, ucque sine cautMi ncK^ssu-
ria ; uerape, inter cives ad certitudiueui judiciorum,
aut inter gentc!; ad evitnada bdla. De imtura au-
tcm divina disputare, honori Deo debito coutrariiim
C8t ; supponiturenim de regnu Dci sciri nihil posse,
uisi |)er nitionem naturalem, id est, per prineipia
pliysiea: qua? tantimi ubeBt ut naturam diviuam
patefaeiant, ut ne nostram quidem aut cujusquam
rei mininifc naTm-am nos dncere pn.ssint. lu attri-
buti^ crgo divinis respicienduin non est nd defini-
tioncs vombulnrum, scd ad c)uam sigiiiticaut houo-
ris inteutioiifm. Scxtn, in preciitioiiibus, gratiariun
actioiiibus, oblatiunibus, et sacnfieiis dictamen ra-
3ti3
DE CIVITATB.
cAf . XXXI. ttonis nuturulis est, ut siut omiiia in suo genere
■"^ ' optima. In prewitionibus et prfiliariim actionibug
iiMiMianii. dictifines, verba, et oratio tota, si subita, levia, aut
nistira siut, e cultu divjno, ubi oumia pulclira et
(iecciiter composita esse debent, ejieienda sunt ;
nani Deum aliotiui non hoQoranius qiiantnra pos-
sumtis. Quod gentes imasines pro Deo coluenmt,
fcccruut aljKurde ; sed quod carmiuibus et luuslca,
tnm voc^ili tum oi^;ajiica, id feccriut, laudabilc crat.
Septimo, dintat rationaturaliBuon soluin ut secreto
colamus, sed etiam, et prajcipue, in publico coram
honiinibus. Xam ahsque co, id quod in cultu gra*
tissimum est, uempe, ut alii ad colcudum Deam
perducantur, perit. Postremo, legibus obedire,
nempe legihus natune, (iiani loquimur hicdeciiltu
uaturnli), optimu.s oinnium cultus est; Mcnt enira
apud Denni acfeptior e?.t sarrificiis omnibus obedi-
entia ; itaetiam mandata Dei parvi faccrc, maxinau
eiit contumcliarum,
.\t(puc hic sunt divlni cultu«i lcges naturalc^.
Uuoniam autem civitas iwnuina unica est, uuicum
exhibere Deo cultum potest, id est, cultnm legibus
civitibus impernturo ; qui oultus pubUcus dicitur ;
iiec potest css*', nisi uuiformis.
Cumque verha omnia, et proinde attributa Dei,
significationem suam habeant a consensu et consti-
tutiunc lioininum ; nttributa illa pro signis hiuioraudi
habcudu suut.quic itn linberi vulunt homiucs. Quod-
cuuquc auttm voluntutc horaiuum ficri potcst, ubi
nulla alia Icx cst pra-tcr mtionem,tien etiam potesC,
voleute cintate, per leges niviles. Uuod autem a
civitate iieri potest, idem etiani per iUnm, qui sinn-
inam habct iii civitnte potesta.tcm,tieri |ioteH. Signa
DK CIVITATR.
2G3
Dr K|(iui
IMnalarmli'
ergo Iionorandi Deiim, (\nx constitoit bi qui sum- cap. xxst
mam lialwt jxjtestatem, pro tnlibus In cnltu dinno
publicoa|)nvati!i homiiiibus accipieiuia simt. Scd
()uia non omnes actiunes [xissunt houuritica; 6cri
pcr cun^ititiitiuncm huminum ; cum ali£e honoris,
(Uia; contumvliee naturaliter si^^msiut; de lis ac-
tionibus solis, an io cultum di^niium admittendae
siut, roustituere potest civitas, quce sua uatura uec
honorem nec oontumeliam significant ; et quod sta-
tuerit civita», observari debet.
Haeteuus dcn?giio et cultu Dei natunUi dictum
est. Addani de ]KEuis natiiralibus hoe tantum, quod
pe<:r4ita non constitutiuue cousequautur, sed nalnra.
Nulla fere est humuua actio, qme iuitium non sit
catcna: cujusdara consequcntiarum, adeo lon£|:ie, ut
ad tiuera ejus prospicere pruvidentia humana uidla
post^it. Concatenantur autem accidentia jucuuda et
motesta adeo insolubiliter, ut qui jucuiidum sumit,
molestura quod adkieret, quaiiquam improvisum,
neces&nrio etiam aecipiat. duenindniodnni vim in-
fereules punit vis aliena; intemperantiam puninnt
morbi, ctc. Et talcs sunt quas voco puBoas naturales.
De civitatis constituiione, de jure summam ha-
bcntiuin potcstatem, ut de officiis eiviura, quse a
prineipiis raiionis naturaiis deducenda erant, quae
dicendn habui dixi omnia; firma, perspicua, et in-
geniis liberis, ut putn, placitura.
Sed dum multitudincm eoruni co^to, rquonim
consiliis, ut siut fal!>a, e\[H;dit ; tpiiuido illos, qui
doctriuas contrarias sustinent, ue bello quidem civili
puuitos, emeudari video; cumque doctrinia Grfeco-
rum et Utimaiiorum veterum seditiosis inarcnia op-
tima iimutriri intelligo ; vereor, iie scriptum hoc
264 DE CIVITATK.
CAP. XXXI. meum reipublicse Platonicae, Utopiae, Atlantidi, si-
■ ^ milibusque ingeniorum lusibus annumeretur. Non
Ddnnianiii dcspero tameu, quin regibus integris in sua jura,
doctoribus in officia sua et civibus attentius inspi-
cieutibus, haec ipsa doctrina, cousaetudine mitior
facta, tandem aliquando ad bonum publicum com-
muuiter rccipienda sit.
DE CIVITATE CHRISTIANA.
I
CAPlJT XXXII.
DB FQUTIC£ CHR>STIAN£ rRlNCirilS.
Hactknus &jmmarum potesUitum jiira cinumquecAP.xxxii.
oflScia a principiis pnre natiiralibus deducta sunt ;
niminim a (lefinitionibus vocalmlonim coiisensu
houiininii approbati». Stil ud ca, qita; dimida simt
de natura ct juribus dvUaiix Ckrhtiante, cuju»
co^iitiu depeudet magna ex parte a voluntatis di-
vina; rcvolatioiiiNug supeniaturalibu.s, adhibenda
sunt priticipia :dia, neiupc, verbum propbeticum.
Venmtameu sensibus, experientise, et quod ver-
bum Dei iiuiubitutum est, rectEe mtioni, renuntian-
dura non est. Sunt enim illa instar minae, qua? a
Servatore nostro hominibus ad negotiandum data
est, nec in fide implicita, quaei in sudario involuta,
reponeuda ; ged ad jutititiam, pacem, veraroque re-
ligioneni expeiulenda. Uuanquam enim in vcrho
Dvi rutioiiem liuuianam superautia umlta t»iut, id
cst, quie nitioiic uaturah iicque dcmonHtrari ueque
confutari possunt ; contra tamen re<^m ratiouem
liiliil re[>eritur.
Quoties ergo iu locum oliquem difficiliorcm,
qiuun ut a nobis examinori possit, iiic-iderimus, iu-
tellectum nostrum verbis ipsis sine examine phi-
Uwopliicii, propter niysterionim divirionim incom-
prchcusibilitatcm, dcbemus subjicc-rc et caplivare.
266
DE CIVITATE CHRISTIANA.
DapoHfoic
ClulWiallu'
piaaj iii
CAP. XXXII. Mysteria enim, ut pilliU», quas morbo laborantibus
priescribunt meclici, si deglutiantur integr», sa-
imnt; mansae autein ph-ruinque revDmuntiir.
Subjectio autem iutellectus uon ita intelligitiir,
ac si teneretur aliquis alicujus alterios senteutiie
conseutire ; oam seusus, memoria, iutellectus, et
ratio nostra iu potestate nostra nou suut, sed tales
sunt, quali^s res iptuc uecesiiario iii nobis eiHciunt.
Intellcctum tuuc subjicere diccndi suuius, (juando
illis, quorum cst dc doctriiiii; staturre, non contra-
(Lioimus.
AUoquitiir bomines Deus aut immcdiate, aut ol-
terius bominis, cui immediatc loquutus aule erat,
mediatione. Quo modo homiuein imme<Uate allo-
quntur, iulelligi fortc potest ab iis quoa ita allo-
quutus est ; sed ideni ut ab alio intelligatur, »\ mn
iiupo&tjibile, ccrtc difficilimum est. Nam si quis
mibi diceret, Dcum sibi superiiaturaliter ct iinue-
diate lo^iuutura esse, dubitanti mi id verum esset,
uon facile intelligo quibus argumcntis luilu fidem
faceret. Siquidem ita dicit h cui debeo obedire,
obedire teneor, catcnus, ut iieque verbo neque facto
dissensum meum pacefaciam. Ut credam autcm,
non potest cogere. Ciuod si qui authoritateni nul-
lam bnbeat, hujusmndi aliquid dicat, cansa uulla,
est nequc ut credam ncque ut obediam.
Quibuif Deus loquutua eat in Scripturis sacris»
non immcdifiti: ltH|UUtus est, sed per propliftaii,
idquc oinnibus ajquabter. (iui Deum iu woinijio
ad se loquutum esse dicit, Dtmiu ad se loquutum
esse somuiasse se diciL Somnia autem aliena pro
verbo Dei nemo accipiet, priesertim si somnia max-
ima ex parte naluralia esse et ab arrogautia et
£U|ierbiu somuiuutis procedere posse sciat. Uui
DE CIVITATR CnRlSTIANA.
267
visiouem a Ueo vidissc aut voctim audiftsc m: dicit, cAP.xxxri.
somuiiLsse credetur ; ssene eiiim et fiicile vaiiis et ? ' !""'
iiQpentis hominibus Romiiia illudunt. Uui s»per- n..„,\«,»
iiuturaiittr insijinitain sibi esse a Deo doetriuam '^™^'"
idiquam nuviim dicit, u sjipieutibus ingenii sui od-
miratione insauire intelligetur. Quanquam autem
in somnio, in visione. per vocem et pcr insi>ira-
tioncm liominem nlloqui potesl Deoa omnipotens,
dimiti tauieu Detuu sibi ita loquutum essc cre-
dcrc oblij^tur ncmo, homiui scilicct qui et crrarc,
et quod pcjus est, meutiri potest. Quilius ergo ra-
tionibus sine divinareveUtione iiitcllig^ere possibile
est, quis sit vel uon sit propbetn verus t lu qua-
driiigentis proplietis, quos (I Keg. xxii. 6) consuloit
rex Israelis de bcllo gcrcndo contra Ramoth-Gilead,
venut crat unious Mioaiali. Prophcta ille, qui
(I Rcg. xiii.) inis.sus a Deo est ad prophetaudum
coutra ultJirc quod cxtruxerat Jeroboam, propheta
Dci erat, ct mirQcula opcratus cst coram rcge ; idem
tamen ab alio propheta deceptus cst, qui divino no-
miiie abusus est. Si propbeta prophetam uon cog-
uoscat, quomodo possibile est ut voluntos Dei certo,
pneterqunm ralionc uaturali, cognoscatur? Re-
sjHindeo, duo es»e in Scripturia iudicata prophetae
veri signa, quibus eonjunctim, non scorsira, pro-
pheta vems dlguoscntur. Seorsim, inquam, neu-
tnmi lioruin siKnoriiui sufficit. Si mrrexeri/, dlcit
Deus (Deut. xiii. l-o), itt meiUo tiii prophefa, tmt
gni mmnium vidisse se dicat, et pr<edi.Terit xt^-
nuoi atque portentHm, et ecenertt quod loqtmttut
eat ; et dixerit tihi : eamu* et *eqHavttir Deoit ati-
etios ({iws iffHoras,et iterriamus ei* .' Non aitdies
verlm prophetre tUitts atit xommatoris, etc. Pro-
pheta nutvm i7/f et Jictor /tomuiorum iaterjiciettir ;
268
DK CIVITATE CHRISTIANA-
ChrWlniup
icincl^li.
CAP.wxii. tjuia locHvtux est, nt voi nTerteret a Domino Deo
vestro. Ib his verbis notanda duo sunt. Primum,
quod Dcua miraculorum operatioucm solara pro
nota prophetic veri haljeri non viilt, sed quod mi-
raouhmi fieri patilur, ut conatautiam populi sui ex-
perimeiito tentet. Miracula fccerunt ctiam incan-
tatores j^Kgyptti : uon tainoii iltis crodcndum erat.
Secunduin, quod iiuRntum^nR ma^um sit minicu-
him, si teiifiat tameii ad rebeUioncm coutra rcgciu,
alind nou cst pnetcrfidelitatis populi probalionem.
Similiter, postquam Servator noster Jesus Christus
pro vero Messiah, id ost pro rege a discipuHs ag-
iiitus osset, uionere itlos dc miracutorum pcriculo
non omisit. Nolite, inquit, (Matth. xxiv. 23, 24),
crcdere ; mrgent eitim pseudocfiristi et psetido-
propketa:, et dabuiit sigtiu mas^iia et prodigia^ ita
itt iit errorem inducaiilitr, xt Jicri potcnt, etiam
electi. Unde coustat fieri posse miracula etiam a
p8eudoj>rophetis, iiec tamen ut doctrina eonim pro
verbo Uei recipienda sit. Kt Sauctus Pnulus ad Gala-
tas (eap. i. vers. 8); Si ego, aut angc/us de cielo
evangelium a/tHd prfcdicaverit rohiii f/iiam quod
ego pratdicavi, nnatMeiaa xit. Quid autem erat,
quod praHiicavemt Paulus, nisi ciuod Jesns ChrL-^tus
crat ri'X Juda.*orum ? Adeo ut pra-tlicatio omnis
cimtra potestatem regiam, juxta scntcntiam Sancti
PaiUi, anathematizauda sit.
Sicut autem miraculamm operatio, si doctrlna,
qiiam operator introdocere conatur, contraria sit
doctriua^ jam a Deo iustltut» ; ita verae doctrinae
pnetlicatio, siuc miraculi operatione, revelationis
immediatm signnra cst insnfficions. Itaquc qui doc-
trinura veram pnedicat, si sine dato niiraculo sibi
credi ut prophotai postutaret, audieudus uuu esset :
nt palet ex Deat. xviii. 21, 22; Quotl si tacita
DB CIVITATB CHRISTIANA.
2G»
k
cogitatiottc rvtpojiiif^i.s: Quomotlo jwssum i»/elti'CAP.x\\ii,
gere verbum, yitod Dotuiniix noit enl loqtmtm? lloc ^ ' ^
habcbis signitm : qttodin nominf Domininropfirta <-'i'rt"»^
ilic prfrai.rerit, et aoa eceucrtt ; /toc Dominiin noa
cst ioqutitMy Hcd per tumoreta onlini «ui prophfia
conjinxit ; et idcirco non liinehis cum. Sed |ic>terit
aliquis liic objicere : Com propheta pracdixerit ali-
qiiid futurum, qnomoflo scire possumus, ntnini fu-
turum sit iiffiie ? PraKlicere euim potcst, qiiod
posc teuipu» luiigissiiiiuiii futtirum ^it ; vel indeti-
nite, qnod futurum iiit aliquando. Itaque sigiium
hoc iiintile erit. Uuare ut propheta aliquis agnosca-
tur, coufirmari detient, quje pnedicit. pcr evrntum,
aut pric?entem, aut piiula pos<t fuiuruni. Patet
ergo, duo ha-c sigim, nempe, religionis receptw
pradicaljonem, et miraculorum operationem, coii-
junetira atteiidere, nou seorsim, <|uis verus sit pro-
pheta, id est, quis sit ad quem Deus iuimcdiate lo-
quutu^t CMt.
Cessautihns autem jam pridem miraculis, siguum,
quo revelationem, aut inspiratiuDem hominii!cujus-
quiun privati cognoscamiis, aut ad doctrinam cjus
rec^piendaitt obligcmur, habcmus nullum, pricter
Scripturas sacras, quse a tempore apostolorum mi-
raculoruni locum supplent, et proplietia: w^sAt
tionera iiatis compensant. Ex quibus Scripturis,
per iuterpretatiouem rectam cautaraquc nttiocina-
tiouemj praiecpla ct retnda;, ad scicntiam officiornm
Dostroniro tuni erga Dcum tum erpa horaiues ne-
ccsHirifc, sine cnthuRia.sino aut inspiratione aupcr-
nntnrali- facile deproini possuiit. Ek illis er|ro eo-
runi, quie de jiire suinina; potestatis civitatis Cliris-
tianae dicturus sum, ])rineij)ia snmeiida sunt. Tta.
quc iu capite proximo, de libris, scriptoribu.s, scopo,
vt authoritate Sacrorum Biblionim, diccudumcst.
a7o
DE CIVITATE CHTITSTIANA.
CAPUT XXXIIl.
DE SUMEHO, ANTIQUITATE, SCOPO, AUTHOBITATR, KT
INTF.Iiri{rTllttJS LIBROKUM SACRORUM.
CAP.sxxiii Libri Sacri illi sunt, qui pro vitae CbristianEe
ihZaim mx.- canone »1^6 regula habentli siint. Quoniam autem
niiiiiMCr, •coiiu. vivendi reffulie illis quibns prjescrihutitur, si illas
aiiiliurtCM«,ii iii- '^ ' '
tMvraUbii>.ubt«. obscrvarc obhgautur, lcges suut ; quiestio onturde
ruBMenituD. j^gjjjjy.^ p^.^. totnjjj orbem Christianum, tum natu
ralibus tum cinlihus, qaanam authoritate leges
factae siHl. Uuauquam enim iii Scriptura Sacra,
quQS leges uiiusquisque rex sive coctus Christiauus
constituere in dominio suo debeat, definituiu imn
sit : quas tameu constituere uon dcbel, defiuitum
«?st. Cum autem ostensum slt supra, illos, qui sum-
inain habent in civitate sim potestatein, solos legis-
latore-S esse, Bequitur libros illos solos canoiiicos,
id est, leges esse in unaquaque civitate, quse summi
iniperantis authoritate hita: smit. Imperautium
oinnium iraperator Deus quidcm cst, et illi a civibus
pnestanda cst obedientia ; quirquitl in coiitrarium
jubeat rex terrenus. Sed de obedieutia Deo prie-
staiida controversia nulla est, sed qttattth et quid
loquutus sit Dcus ; id quod ab iis, quibua nuIlft^J
data est nn-clatio siipcniaturalis, sciri non jwtcstf^l
nisi per rationem illam naturalem, qua pacis ct jua-
titiffi obtinenda; causa authoritaU sHmmnrum po-
testatum »ese submiseruut. Quure. niiltos ego
libros pro Scriptura Sacra aguosceredcbco, prfcter
eos quos sancivit Ecclesia Anglicana. Uuinam au-
tein illi libri sint, non est opus hoc loco rc^nsere.
Testameuti Vctcris iminerat Josepbii.'? riijiuti et
duoH ; nempe, Mosis quinque, Proi^lietarum trede-
DB CIVITATB CHRISTIANA.
271
cim, vl roliquorum quatuor. Eosdem nuraerat cap.xxxiii
Hiurouymus; niminim, Mosis quiiiquf;, Propheta- p,.^„„,^ "]^„
rnm octo, et Hngiograplionim novem. Uterque "•r«".«"i>"
librum &apiciitia; Solomoius, Kcdesiasticum, Ju- t^r^iiiinub)»-
dith, Tobiftm, jjrimum <'t sminilum Mnchabcorum, '^ ""°'""'-
a cimoue exchidit. Kos<lem soIor transtulcrunt
Srptun^tHia ItUerprete» m lin|i^am Grfecam, ho-
mines Judjei Graecje Ungure periti, jussu re^s Pto-
lomjei. l)e libris Testameuti Novi inter eeclesias
Chrisiianns controversia uulla est. Librorum Sa-
I cronim scriptores qui fuerint, ex historiis ostendi
non potest ; ipsoriim ergo librorum lumine inresli-
gandi esaent, si omnino investi^nri possent ; quod
luuicn etsi uuiuscujusque libri scripTorcm nou os-
tcndat, ostcudit taucn quo fere tempore quisquc
^scriptus fucrit.
Liber Peutiitcuchi scriptorem hahuisse Mosem
[non videtur, sed polius de Mose quam a Mose
|Scriptus esse. Legimus capite ultimo Deutero-
nouiii (vers. 6] : e/ mn eogmtit homo sepulckriim '
ejus iisfpte in prfcsentem dlem : id est, uscjue in
diem in quo liber ille scripius erat. Scriptiim ergo
csse longo poat mortem Mosis tempore, manifestum
est. Quod Mosem verba hxc scripsisse per pro-
phettaui dicaiit, ineptum est. Ilursus, in libro
Gcucsios (xii. 6) lc^iinus : PertruasivU Abram
I irrram uxijue atl locnm SSchem, ttstjue ad coural-
iem iUuxtrem. Chananeus autem titnc. erat in terra.
Q,uje verba esse non possuut ni^i eju.s. qui timc
seripsit quando iu ea terra Chananeus uou crat.
JNon suut ergo ea verba Mosis. Kursus, (Num.
[xxi. H,) sic legimus : Dicttur in libro bellorum
Domini : Sicut ^fecit iu Mari Hubro, »ic Jhcict in
lorreHtibiut Arnon. Qua: scribi a Mose i|)30 non
272
DR CIVITATR CnniSTlANA.
CAP.xxxiii potnenint. Easolascripsit Mosps, quse & scriptore
Dcmimrro la P^n^s^cuolii srripsis.^e dicitnr.nempo volumen legis,
uqi.iiAw.^i*. qiiie habctur iii Denteronomiu a capite undeeimo
irriwrtit"i,iiw "sque ao tniem capitis vicessiiui septimi, et quam
rM» «rt..ru.u j^ Hclitu terne Cluiiianeie lapitlibus ini^erihi jussit
Deus. A* olumeit hoc scripsit ipse Moses, tracUdit-
que sacH.Tdotibus seuiorilmsque Israelis, Israeliti»
omnibus in Fcsto Tabcriiaculorum scptirao qnoque
anno recitanduiu. Atque h%c |e\ ea est, qutuu
Deos, a Eaccrdotibus ct Leviti:; transcriptam, a re-
gibns pnpidi Isratditici futuri legciHlam e.<sse jnssit.
Quod liber Josun;* loiiji^o tempore scriptus sit po?t
mortem ejutj;, ex libro ipso eoUigi potest. Cnm in
raedio alveo Jordauis erexissct Josua, iu monumen-
tum transitusHehrKomm, duodicem lapides; serip-
tor libri de i!!is dicit (Jos, ir, 9): et ibi sant ux<iue
iw pr<rsfiitem difm. Siinililer (Jos. v. t)), cuin dix-
isset Deus ad Jn,sunra, Hodir ahstuli opprobriutn
/EfTijpti n rohis : dicit scriptor ; Vocatum est
rio/ttCH loci i/lim (/a/f^ulti, n.vtjue in prteiteHtem
rhem. Wxc et aliu argumt-nta similia ex aliis locis
libriJosuffijUt JoB. vili. 29 : xiii. 13:xiv. U;xv.fi3,
ostendunt libmm Josufe scriptum esse satis longo
tempurc post illius mortem.
De lihro Judicum, ex eap, x\iii, 30, mamfcstum
Mt, quod post captivitatem decem tribuum seriptus
sit : uhi dieitur, Posaern»/ sihi sculptUe, et Jouu-
tlian acJi{ios ejm «arerdotes irt trtbu DnUt nstfice
ad dicni captivitatis stia:.
Liber Ruth scriptus cat, ut vidctur ex cap. i. I,
post Ubruiu Judicum.
ducid librl Samuelis |K)st mortem ilHns scnpti
fuerint, ostenduut loci sequeutes: 1 Sam, v, 5 :
vii. 13, 15: xxvii^G: et prjelerea xxx. 2.j, ubi,
I
naa tmrtmiiai.
postqiiam Drnidpartem spoliJiUis, qui remanseruiit cap.kxxiii
axi Rarcitias, Dequam cum descendentibus ad priBliump,^^;,^^
atljudicasset, dicit sprintor, e( factnin enl hoc ex dic "t"'""- '*"i'*
... , . . . «'id.onliHr.K iii-
tila, et aemceps coRstitutim et pr<efiiutmn quaJit irti.ntii.u.iii«».
lex (M Fnraef mqve lu diem /lanc. Itein '2 Sara vi. H,
«bi David propter morteoi Uzzee contristatu* est,
dicit scriptor : locatum est «omcn ioci iiiius per-
custio UssfC, ttsquc in diem huHC.
Loci ex libris Reguo) et Paralipomcnon similes
ante dictis, ncmpe I Reg. ix. 1.1: ix. 21 : x. 12:
xii. 19: 2 Reg. ii. 22: viii. 22: s. 27= xiv. 7'-
xvi. fi : xvii. 23 : xvii. 34 : xvii. 41:1 Paral. iv. i I :
V. 2fi, ostciiduntscriptoscssc ilios lilirns longotcin-
pore po!«t rcs tp»Ls ^-stas : qtiod autcm etintu post
captivitatoui Habylonicam, nrgumcuto cst, quod
IpMi ttistoria iu captivitatcm desiuit. Facta cuim
vctustiora esse necesse est quam historia, muito
magts quam libri ilH, qui historiam citaiit, ut &ci-
nnt hi libri qui citnnt annates regum Israetis, li-
bnim prophetfE Samuetis, libram prophetap Nathan,
librum proplietie Abijah, visiouem Jebdo, Hhros
prophetffi Seniah et propbeta Addo.
Ciuoii libri Esdr» et Nehemise scripti fuerint post
reditum a captivitate, ex tibris ipsis manifestuni est,
refedificatioiietu imirorum et domuum Jeni^lem,
et pacti reiiovntionem, et potitiie ordinationein
CDarrautibut!.
tjher R^tlitT in ipsa captivitatc, vet post eam
fcriptus est.
Temporis, in qtio scriptus sit tiber Job, notam in
ipeo nultum iuvenio. Uuauquam autem |>ersonam
vcram,ni)iifictam fulsye Jubuni ex Kzecbiel. xiv. H,
et Jac. v. II, certissimutn sit : liber tamen itte
historieiis noii videtur, sed tractatns moralls de
VOL. III. T
274
DE CIVITATE CHRISTIANA.
nim ui.'nirulii.
CAP.xxxtii qnasstione antiqua qiiare improbia In hae vita hene,
D«^um:i(.., .«- pTohis fititem plerumqtfe male est. Id, quod ex eo
rtqnii«to. H.Bpo, probaliilins fit, qnod a princij)!*» libri usque ad ter-
wrpntaiusmiiu-tii capitis versum tertiuni^ nempe qucrimoniarum
Jobi initium, oratione prosa llcbraicc scriptns csti
inde autem usquc ad ultimi capitis verstim scxtum,
versu hcxainetro ; ct rursus, quod ultimi eapitig
restat, oratione prosa. Ita «t disputatio circa quses-
tionem tota versus sit ; prosa autem in* sola pne-
fetione et epilogo inveniatur. Versus autem neque
illis, qui in magnis dolorilms coustituti suut, ut Job,
uec illis, qui oonsolaturi miscros veniunt, ut aniici
eju»!, HtiluB usitatus est, i^ed philosopliis moralibus
pris(*i!< frequentissimus.
Pnalmi maxima ex partc a Davidc scripli sunt
ad u»um chori; alii noii uuilti nlios authorcs, Mo-
sem saacto^que liomiiics alios, hahcut ; quurum ali-
qui vixerunt post reditum a captivitate, ut Psalmus
exxxvii, et Psalraus cxxvi, et tcmporihus Antiochi
soriptus Psalraus Ixxix.
Miixima item ]wirs Proverbiorum, Solomonis snnt ;
suut antem corum aliqua scripta ab Agur, aliquu a
matre regis Lemnel. Collccta autem iu tibruni
unum fuisse a Solomonc vcrisimilc uon est. Liber
ergo illc post tcmpora Solomonis scrtptus csl.
EcclesiaJtfes et Cantica Canticontm quin Solo-
mouis aint, dubium nullum cst.
Propheiarum antiquissimi smit Sophonias, Jonas,
Amos, Hosea,lsaias, et Micaiuh ; vixcmntque tcm-
poribus Ama»i8c, ct Azarife, alias Ozis, regum
Judae. Liber Jonee uon tam prophctia ejus est ;
continetur enim tota his verbis, qtiadrai^inta die»,
et Ninive t/entriwlur : sed pcrversitatis ct contu-
maeise ejus narratio historica. Author ergo libri
DB CIVITATE CHRISTIANA.
275
iltius iion fuit propheta ipse. Liber Amos pro- cAp.xxxtii
phetJa tpfiiiis est. Ati tameu ob lr>80 scriptus sit, """' — '
• • • ' ' D. aaDicrn, ■»-
non apparet uiiHiM.MNpo,
Jeremias, Ahdias sive Obaaia.s Nahum et Hft-j^^J^^^^^rw
bacuc, Josisc tempoTibus prophotaveruut. ITtmra""'"*^'"™^
aatcm prnphetias suas ipsi «criptas ediderunl, sciri
non potest. Id quod etiam de Ezechiele, Daiiiele,
Aggeo, et Zacharia, qui vixeruiit in captivitateipsa,
dicendum cst.
Uuaudoautera prophetaverunt Joel et Malachias,
cx ipsorum prophetiis nou npparct. Veruntamen
manifescura satis est Veteris Testamenli Scriplurara
tutam, ea foruia quam nunc videmus, neque antc
reditum a captivitatc Babyhmica, neque post Ptolo-
mfei Philadelphi tempora editam fiiisftc. Qaod si
libris EsdraR Apocryphis fides habcnda sit, ab ipso
Esdra edita cst ; nam 4 Esd. xiv. '2\, 22, ctc. sic
scrihitiir : Qnouiata lex tua incetuia ext, propter
quod nemo snt qna a tefacla suitt, vel qtiic incipi-
ent optTft: xi inteni i« tr gratinm, itnmitte ia me
Spirilum Sanctum, ct scribatn otmic qaod faclum
eti itt jeculo ab inittOfquee eranl in iirge (ua scripta^
ut possiat kotnineft incenire semitamy et qui colue-
rint rivere in uorissimis, ttivanl. Deindc vers. 45,
46. Et Jactnm est, eum eomplemssent (luttdra-
ginia dies, loquutus est AltignimuJi dieens: priora
qua; scriptisti, inftalam pone, et le^ant digni et in-
diff-ni : nocissimos tiulem septNnffiata conxcrvabis,
ut trudas eos xnpientihus de populo fno.
Scriptores Testamcnti Novi vixenint omnes tcm-
pore ipsius Christi, et, exceptis Paulo et Luea, iUum
viderant. Tcmpus auteni, in quo Testamenti Novi
libn primum ab cccte!<ia pro ipsorum scrlptisa^niti
et recepti suot, tempore apostolorum aliquanto
T3
2/6
DK CIVITATK CHRI8TTANA.
CAP.xxxni posterias erat. Sicut enim libros TestameiUi Veterig
:haumm.L,. filt"'» derivare non potuimus, quam ub Esdra, qui
diaie,iMpi>, auxilio Spiritus Sancti ptTditos retstttuit; ita libri
■tnpTMbiuiiiin>.lcstQinciiti INovi ab altiore tempore umvari uon
rum ucntruiD, ^ , . i • '11 _
posHunt, quam ah eo, quo reetores ecclesianim lUos
coUcgerant, probaveraiit, et ut scriptos ab apofitolis
et discipulis Christi, quorum «omiiiibus inscribuu-j
tur,nobiscommendaverant. Enumeratto libroramj
tum Veteris tuin Novi Testamenti prima, est ia'
canonibus apostolorum facta a Clcmente, primo
post Pctnim epi.'<copo Komano. Sed quoniani de.
canonibus iilis controversia est, Scripturje SacrBC,
qnaleni habemus uuuc, receptio pnblica Concilioj
Laodicensi attribuetidaest; quodConciliuin hubitur
est auno putit Christum natum ccclxiv. Uuaiiquam
autem eo tempore npud Doctores EccleHia; ambitio
pnevaluerat, in taotuin, ut imperotores etiam Chris-
tianos pro ovibus, iion pro ]mstoribus, et impevatoreaj
nou Christianofi pro Iiipis hahcn-nt, dot!-tfinasi|ue1
stias prn h-gibu!*, non pro consilio, valere vellent, et'
de piis fraudibus cogitare inciperent; nontamen ad-
ducor, ut illos credam exemphiria TestJimcnti Novi
cormpisse, in manibus eorum solis tunc fere exis
tcntia. Nani si hnc facere voluisseut, doctrinis suis
niullis fecisseai illa niagis favorabilia. Dubium
i^tur non est, quin Testnmcnta, Vetus et Novum, ut
nuuc cxtant, moQumcnta vera sint earum rerum
qua.' dicta: ct factcc suut a prophctis, et apostnlis,
et aliis Scriptune Sacne scriptoribus. Dubium
etiam non est quin potuerit ecclesin in cauonemj
etiam alios UbroR recipere a Judais.quanquam lin-
gua Hebrwa nou scriptos.si modo crctcris doetrinara^
uon contrarmm continuissent. Non enim a scrip-
toris dialecto, sed a doctrina, partimque etiam aj
DE CiriTATK CI1R1STIASA.
277
scriptionis, aii Ubcr aliquis in caDonemcAP.xxxiii
redpi merpatur, iudicamlum est. Eraut aulem in „ ' '~~'
Judsn sancti viri Judsei, qiii Uiieuiun Grwicam per-iwi-ii-t-.^rop*.
fecte caliueruiit. hed libri iioii a scrii>toris,sen ab i„vn«'i"" »'■'*
Ecelesije aulhoriUite reeipieinU suiit. Librorum'""""™"""
autem sacrorum autborilati tioii panim addit, quod
etsi diversis tcmporibus a diversishomimbus scripti
siut, eodcm tamen apiritu onincs scTipserint, ct iu
uuum et eundem scopum conspirariul, ucmpe expU-
cationem juris regni ccele^tis, in Deo Patre, FiUo,
et Spiri/u Saitelo. Nam Uber Geuesios genealogiam
populi Dei dedueit a creatione uscjue ad exitam
eonim in .Egjrptum. Reliqui quatuor Ubri .Mosia
expUcant regni ccclestis iustitulionem et leges. LJ-
bri Josute, Jndicum, Kuth, et SamueUs, popuU Dei
gwita narrant u.s(ine ad reftem Saiil, quo tempore
regnnm L>ei recusautfs, regem postulaveruiit ad
morem geutium vicinanim. KeUqua historia Vetc-
ris Testamcnti Davidia Uueam per reges Judae de-
ecribit, usque ad captivitatem ; es qua lioea oriri
debuit regiii coelestis restitutor, Servator noster Dei
fiUus : cujus adventus in Ubris Propbetarum praedic-
t«8 est. Hujus vitam et faeta scripaeruut Evauge-
listrp. Postremo, Apostolomm Acta et Epistola? ad-
ventom deelamnt Spiritiis Sancti, et ab eo datam
eeelesia: authoritatem et gratiam, ut ]>raedicalioue
sua homines ad salutem in Cbrlsto iuvitarent.
fturestio Iiodie dispntatnr iiiter Cliristiaiiffi reU-
gioiiis sectas, undc haiieant Seripturie Sacnc eam
quam babent authoritatem : qmu quastio proponi
aolet sic : <fui scimttJs Scriptura« Mse verbnm Dci?
difiiciihatcuH{ui> luiljvt taiitunimodo a quxreiidi mo-
do. Nam quod Deus ipse Scripturfe Sacrse autbor
sit, aguoscuut omues, et creduut. Cluod autem
278
DB CIVITATK CIIRISTUNA.
rAP.xxxMi id sriant, tiisi n Deo ipso suiwniatviniliter revelatuni
DroMniw^ esset, imiiojijiibile est. UuKstioneni hanc propoiuiiit
toWMt. Ki.|H.. (iliisic: cur rredimtns Srripturas esse rerhnm l)ei?
ECMdloriUllr.ritii ... •II
MpnuiM»i>bnL cui qus^tioni, qiiia, ut 111 credant aivcrsi uoiniucti
t<u.umnuiL pj.Qp[ei- causas diversaii intiucuntur, rcsponsio uui-
versalis dnri nou potest. Qmestiouis status vcrus
Vn'- i?*jt : qua authoritate Scrlptara Sacr^ JImU
legen.
Quatenus iion itifTenmt Scripturee a legihus natu-
rre, dubium non est quiu sint leges I>ei, aulborita-
temque- habeut omnibus, qui ratione naturali prsediti
sunt, manifcstani. Scd authoritas heec alia rion est
quam quse doctrin» omiii morali, si vera sit» attri-,
hueiida est.
Si lcges a Dco ipso foctec sint, uempe leges
divinffi poinitLva!, nutla acccdcutc authoritate hu-
inaua, illis liuli!^ U-gcs sunt, qutbus Dens ipsa-s ita
promulgavit, ut uuHa illis per ignorontiani relJn-
qiiatur excu^ntio.
Illi i^tur. qiiihu!- Deus uon revelnvit supcmatu-j
raliter, quod ScripturiK ab illo sunt, vel eos, qui illas'
prsdicant, ah co mist;os esse, nulla, ut eas recipiont,
authuritatc ohligantur, pneterquam ejus, qui sum-
main habet in civitnte potestntem. Isenim le^sla-'
tor sohis est. ilursus, si authoritas civitatis non
sit, qujc Scripturas facit csie lcges, authoritate ali-
qua alia, vel privata vel publica, id fiet. Si privatn,
is solus ad oln;dieiitiani tenetur, cui Deua illas
gupematuraliter pro legibus dictavit, Nam si unus
quisque pro le^ibus divinis habere obligaretnr quic-
quid aliquis, prsetcxtu inspirationis vcl revelationisf
obtruderet; iu tanto hominum «uniero pcr arrogan-
tiara vcl iguorantiara somnia, phautasmata, insani-
auque proSpiritus Divini testimouilsaccipientium.
DB CIVITATR CBRISTIANA.
279
fUULiajcioriiia
vcl pLT am1)itionem falso jactitantium, impossibilecAPXXxm
essei ut leges allEe pro divinis agiiosccrcntiir. Siu ,^, „,„n'^ ^„.
Scripturae Iee;e« fieri non possunt sine authoritate«iq"i«>'«^"
* " ' 1 . ■ •nOiOTiMlr,*'! in-
publica, anthoritJi.s ilta eimtatis erit, vel eccfe^jrf. («vntib.i.iii.™-
At eeclesin si una persona sit, eaclem res est cuui
cititate ; qus quidem, quia constat ex hominibus,
civitas; quta constnt ex honiinihus ChristJaiiis,
ecrhsia appcllatur. Totus mitem numems Chris-
tianorum liuniinum, iittii una civitate compreheu-
dantur, iioii Q^t persona uim ; ueque ulla existit
ccclesia uiiivcrsaHK, cujiis authoritiitc regcudi suiit.
Scriptura- t^rgo iion tiutit legcs per aiithoritatcm
Ecclesia; universahs. Quod si civitas uiia esset per
tottim orhem ecclesia universalis, sequeretur reges
ceetusqne summos pro piivatis persunis habendoa
esse, et ah una universali potestate per totaui orhem
Christianum judicandus, de]>onendos, et pimiendos
es.se. Qniestlo igitur de anthoritate Scripturamm
redu(!itur ad haiic : «frum rege/i C/tristiani, iique
ccetuit t/iti in ricitatibus Chrij^tianis .tummnm ha-
bcnt poU-atatem, liberi gittl i» vuiti ijtsorum dvmi-
niin : a» vni ricario Cfiri^ti anhdili siut ab eo
jufiicandi, comiemnantli, tlcponmili, intcrficietidi-
que, proitl vieario iili expedire bono commuHi
tpiritiiii/i risum erit.
De qita (jiiK^stioue determinaiidtim non est, aute-
quam propius iiispexerimus in jura regm Dei ; ut
sciaoius iiide, ctijus sit Scripturas Sacras inter])re-
taudi authoritas. Uuicunque cnim potcstatem habet
legitimam facicndt ut scriptura aliqna pro lege ha-
beatur, potestalem etiam bat>et ejusdem scriptur»
interpretationem approbandi et improbaudi.
980
DB CIVITATK CIIRISTIANA.
^
CAPur XXXIV.
itV. SIOMFirATIONe QtTAM HABF.NT IN SCRtm'RIS SACRIS
VOCAB11I.A ifipIIlITU.S ASOKLUS, INfiI*IllAT10.
CAP.xxxiv. CuM recte ratiorinaiKli fnndamentiini positum sit
ivrtidiwi^.. '" sip:iiificationp vocahnlorum; quonnn definiiiones
'i'"™ '"'""• '"111 doctriiin sequciit« non dencndent, ut in scientiis
<»^h»u .pM. iiittuntubu^, {ib arburio tiomiiiuui, aut vuigi usu,
'^mT "' ' sed a scusu <iuein liabeiit iii Scriptura Sacra ; ue-
ccssarium est, antt-quam ulterius prc^ediar, ut ei
Scripnim Sacra verborum eoram significationen^^J
stabilem, quibus per ambiguitatem suam ea, quj^l
ab illis illatnrus sum, reddantur obseura aul dubia.
Iiicipiam autem a vocabulis corpas et Kplhttts ;
quffi in sermone scholastico appellari soleut tub-
attiHtia corporea et hicorporea.
CorpKs significat universaliter id quod locuni
aliquem certum iniplet sive oecupat ; nec depcndeta
ut locus ii>se, ab iuiagiimtiouc iiostra, sed pars est
realis cjus, quod vocamus Vmrersum. Unitersttm
enim, cum ttit corporum omnium a^^egatunif nuJ-
lam habet partem qnse non sit etiam eorpus : n
que dieitur proprie rory>«», quodiion sit totius uai
versi aliqua pars. Ouoniain autem corpora vari
appareiit, dicuntur etiam varii8 sahjecta esse acci-
dentibus, nimirum aliquando ([uiescere, modo cali-
da, niodo frigida ; interdum coloris, odoris, sapori:
vd soni iinius, interdum altcrius; et propter ea:
causnm uominantur gahstnutitc. Diversitas autem
ha;c apparitioiium, quae oritur ab operatione varia
corporum exteruorum in organa sentic^nili, farit ut
illas mutationibus corporumagentium attribuamus,
et accidentia essc putemus ipsorum corporum.
DB CIVITATE CHBISTIANA.
281
I
Juxta hanL' vocabuli corjjoris acccptioui-m, corptts cap.xxxiv.
tt «tibsUtnlia idem sigiiificant ; et proiude, vox xh^^^
coinpoi<itji, imbitauiia /ncor/>orea, est in8)giiificans,T«'"'^*-'' ^
teque ac si quis diceret corpus incorporcttJH ; ne- ivni>«.in ttn.
quc illa, uequc vox imMtitfriaiis, m Scriptura Sacra *^^^^ '"' '""
ueqiiHui iuveiiitur.
Jiix.tn f^^n^um autcni vulgi, non totumunivcrsum
pro eorpore habcri fiolet, sed partcs eju!) illa; tan-
tum qnas sipere in se ipsos ant taetu scnliuut,
quaiidu resistunt, aut visu, quaiuLo prospectum im-
petiiuiit. ttaquc in .sermone vulgi, aer el siibnffm'
fitp aerife non habcntur pro coriKiribus, sed, quo-
ties nb illis aliquid patiuntur, vcutus ct spiritus dici-
tur, ut spiritns vitalis et spiritm animaiis. tiuod
autem attiuet ad idoia cciebri, sive phantasuiata,
qoa: videntur et non suut, qualia in speculis vel
somniis', vt-l cliam allquando per cerebri iiitempe-
rirm vigikntibns apparcnt, spictra sunt, et, quod
apoKtolus nniversaliter de idoHs dicit, nihil. Xihil,
inquam, omnino ibi ubi vidciitur cs^e, neqiic iu ce-
rebro ip.so aliud quani tuniultus ortus ab organorum
ogitatione. I lotnincs autcni, quoruni auiini, aliis co-
^ltattonibus occupati, renim cauaos iion inquirunt,
ueaciunt quomodo vocaada siut, ct proinde facile
pcrsuadcri pos-sunt ab illis quorum scicntiani re-
vereutnr. ut voceiit illa, uon spcctra, 8ed corpora;
puteutque compacta esse ex aere per potentiam ali-
quara supeniQtiiralem : etiam persuaderi possuut
alit, quod sunt spiritus, proptcrea quod in loco,
iibi vidcntur esse, tactu pcrciiicre nihil poRfiunt.
Propriaergo signifieatio »piritm,\\\ sermouevulgi,
aut coqm» subtite, tluidnm, et invisibile est, aut
spcctrum. iil cst, idoluiu scu phantiisnia. Signifi-
cationcsautcmnietapboricjE.prEesertiminScriptura
28-i
DB CIVITATB CHRISTIANA.
CAP.xxxiv Sacra, muUie sunt. Somitur enim aliquando pro
DxiiniiH li dlsputatione sive mcHuatione; ot qnando dicimns
.iuu« UW..I u, gpiritum coHtradictlonis,apiritvm immutulnm^per-
ficfilituri» Wm ■ ■- r-, ■
nnhnu .pirt veTmm, spirituoi Dei. pro contensioso, pro im-
*!^,2'T*'^ '" iBUudo, pro per\'er80 homine, pro eo {\q\ se disposuit
ad ser^iendum Deo. Aliquando etiani accipitur
pro emiDente qualihet facnltate,vel etiani pro morbo
animi insolito : ot nbi e^e^ia sapientia ap{K-lliUur
spiritui sapienti<e ; et ubi homines mente capti
spiritu dicuntur jiOKsideri.
Vocabuli xpiriiua siguificatlones iu Scriptnris
Sacrlsalias non inveiiio^ Siquidirm crgo Scripturffi
loco alicui uulla harum signi6catloiiuui sutbcere
potest, locas ille intellectum nostrum superare ex-
istimandus est. Nec mirum ; cum uatura l)ei in-
comprehensibilis sit, et uomina ei attribueuda sint
non tam ad uaturam ejus, quam ad hunorem, quem
illi exhibere debemu», cougmentia.
Gen. i. 2, Et tpiritm Domini Jcrebatiir snper
aquas. Pcr .spiriium Dci, «i iutelligntur Dens ipse,
mututi Dei>, et pcr cuusequcus locui> uttribuitur ;
qute de incorporeis intelUgi non possuut. Gcn.viu.l,
ubi quaudu terra aquis, ut in principio, coutecta
erat, Deus, diminnerc illaR volens, adduxit spiritunt
sttper tcrram, ei immiimta' sttnt aqua: lu quo
loco, spiritus videtur intelligeudns esse pru vento.
Quid ni ei^o pro eodem ponatur etiam praedicto
capite primo, vcrs. 2 r
Gen. xli^ .18, sapientiam Josephi appellat Pharaoh
spiritum Dd. Cum eiiim Josephus ei consulucrat,
ut vinim ternc ^J^gypti pncficeret sapicntem ct in-
dustrium, respoudit Pharuoh : Num intenire jjote-
rimus talem t^irnm qui spiritu Dei plcnus sit f "
E.\od. xxviii. 3: Logueris ciinciis sapientihus
OB CIVITATB CHRISTIANA.
383
r
jcorc/e, {/ttoti repleti vpirttu jtrudrn/ia; ut Jaciant cap.xxxiv
ftejitex Aaroai, tn quibits mntificatus mtnistrei _ ~rT '.
mihi : uW rnrsus, prudentia, «wamqHam m re vea-i"-n> •"'»■" ><■
liana tantum egrt-gia, nominatur a Deo xj^intm .™,i„.i,. .pirt.
/)«'. Eodem sensn aw-ipitur spiritus Exo<!. xxxi. ^^„^'"*'*"'
3, 6 : £^ impiepi eum apirttu Dei, etc. Kt Exod.
XXV. 3 1 : Imjilecilque eum spiritn Dei, etc. Isaiali
xi. "J, 3 : J^t requiesnet snper enm »piritus Do-
mini, spiritttit sapicntitv et inteUectiin, spiritus
consitii et /ordtudinis, »pirifns scientite ct pieta-
tia; et rtplebit enm spiritits timoris Domini : abi
inauifeste intelliffiintur uoii totidem spectra, sive
substautia' ineoqwretc, scd graticc excelleutes in
illum a I)e<j [rollocaiida'.
Iu Itbro Judicum, (Judic. iii. 10 : vi. 34 : xt. 29 :
xiii. 25 : xiv. (> : xlv. 19), zelus et fortitndo in popalo
Dei propii^uando i^gre-gia. vocaiur spiritus Dei.
!De Saule, eum nuutiaretur illi Ammonitarum iu Uo-
mines ex Jabes Gilead contumelia, dictuni est
(I Sam. ii. 6) quod insihtit spiritm Domini ia
Saulem, cntn auiHsKet verba htpc, et iratus esl
furor ejus nimis. Intenigi autem lioc lo<X) pbantas-
ma, verisimile non est ; sed zelum ingeutem crudeli-
tatem Ainmonitarum puniendi, Similiter, per spiri-
tttm Dei, (|ui venerat snper Saulem, cum prophetis
intercrat canticis et niusicalatidans Deum, (1 Sam.
xix. 23), non Rpertmm intelligitur, sed subitus et
improvisus Dei colendi zelu.s.
Interrojiat (1 Ueg. xxii. 24) Miehaium pseudo-
» propheta Ztdekias : Meve ergo ttimisii spiriius
H Doittiniy et hquttttts cst tihi ? InteUigi autem hoc
de pliantnsmate non potest, quia Michaias eventum
pra^lii non ab inspiratioue, sed a eisione propheta-
verat.
384
DE CIVTTATR CRRISTIAN*A.
CAr.xxxiv, Ktiam \n lihns prDphctanim, qiii per sptritum
D«rfBni'iirMi nc ^'''' '*^ ^*^' P^"" *loiiura Dei speciale proplictabant,
qunin h.imi iii pricselrntia, nnam habuerunt renim futuramm, non
iMti-iiii .).iTt !i siihstantia ahqua m('ur[x>re!i sibi iiiiusa, setl a
«jj^.»«pi.... n. ^yi^^y^ ^.^j ^jgj„,ip supeniaturali profectn est.
Ix^mus (Gen. ii. 7) ■ fecit Dem komiuem ex
pitivere teme, et fpiravif in narce ejrut spiracu/im
vit^e^ etfaclm cxt fiomo in ammam i irentem : uhi
pcr J^piracutam litte sigiiiticaiurhoctiintum.Deum
ilh (ledisse vitam. Et Job xxvii. 3 : qnamtliit tipi-
ritus Dei est in «arihu* mein, signifioat, ifuamdiu
tiivero ; et Kzi-eh. i. 20 : tpiritux riffe eral iu rotis,
id cat, rotffi viventes eraut ; et Ezech. ii. '2: et in-
gremius ext in me spiritnx, postqttam ioqmtu» est
mifti, et statuit me svper peiles meosy id est, rectipi
robur vitale, non quod iiigres.sa sit iu illum incor-
porra aliqua substautia.
Num. xi. l": .luferam fle spirifu tuo^ tratlam-
que eiSi ut smtentcHt tecum onus popali, et non
f« «oluM grarcris ; ueinpe septiiatctiita .seuioribus.
Tunc vcro duo ex iUis septuaginta iu custris dicuu-
tur prophutati.sc ; quod cum Josbua Mosi narras^iet,
monuissetque ne pcrmitten-t, Moses uon consensit.
C^iistat bine nesciisse Josuam, quod per autbonta-^H
tem .Mosis propbetarent. Spiritas crgo hoc loeo,"
proauthoritjite ponitur. Eodem sen.su le^tiir Deul.
xxxiv. 9: Joshua rero,Jilim Nun, repletnx e«f gpi-
ritu xapientiee, quia Moses pnxnit xnper eum manus
suas ; et ohedienint ci Jilii Isrttel. Accepit entm
JoRhua a Mose authoritatem regendi. poslseipsum,
popuhim li^raeliticum.
llom. viii. 9: AV« quis spirifum Chrinii finheafy
noH eitt ejuji: uhi non intelligitur phantasma Cbristi,
^ed doctriua Cbristiaua. Item I Johan. iv. 2 : 7a
DR CIVITATR CHRISTIANA.
285
koe cogHOTitnr Jtpiritns Dei : omnm spirifti^ qui cap.wxw,
cojf/itetur Jesum Cfn-istim in earne reniiae, ex Deo . ,' ^^^'^^
fsi. Spiritm hoc loco sigiiifiRatfidem Christianani, n-n. iwixu' <■>
Rive coniessionem nori lirtam articiili liujus •'<'««* T«,tmi. .iiw
es/ Oirislus ; nou substaiitiam iucoriwream. IJIJi.^''"' ""
Vertia illa, (Luc. vr. 1), Jesus pleuus spiritH
*ancto, pro zelo peiiieiendi opu.i quod ipsi a Patrc
800 mandiitura erat, intelligere facile est ; scd de
Qiri.'!to dieere, quod plcnus erat substaiitia incorpo-
rea, duriiiscuhim est. Spiritus bactemis nou sub-
stantiant iucorj^Dreani. sctl vcl substantiaiu proprie
dictam et rt-alcni, vul sigiuticat mctaphorlec grutiam
aliquflin cxpcllcntem.
Discipuli Christi, cum illum viderent (Matth. xiv.
'J6, et Marc. vi. 49) ambulantem super inare, rtix-
eruut spiritum e!»e ; nou quod eum pliantasma e$se
existimarcut ; dictumenim est, quod viderunt illum
omnes; id qund a natura phantasmatum aliemim
est. Potuerant timen forte credere, quod esset ex
aere compactuui corpus. Quod de illis quoque dici
potest, qui 1'etrum, e carcere a Deo Uberotum,
{Act xii. 15) dixcrunt esse Angelum ejnfi. Nam de
substantiisincorporeitt in seripturisJudaiorum mcn-
tio omniiio nulla est; sed tota iUa doctrina a philo-
sopbiii Graecis originem ducit. NcffaiKUim taujeTi
non est, quin apparitiones allqme substautiales e^-se
possint; (quid enim est quod Deus perticere non
possit-) neque quin aint, quotics corum opera Deiis
utitur, an^eli. llabeut tamen dimensiones, et siqui-
dem fiuiti sunt, locum impleut ct moveri possnnt;
sed non incoi-porei, id est, non sunt nuUibi, iiec
cum videaiitur es*e uiifftiid, sunt nih/f.
AngeluM, vox Gra-M-a, apud sicriptores, tam sacros
quam pruphauos, si^uificat nuncium ; in Scripturis
266
DE CIVITATE CnRtSTIANA.
CAP.xxxiv. aatero Sacris, plerutnqiienMnriHmf/ Deo. Nuncius
D.>«niii^»» «"t^™ a Deo, est omne id, pcr quod Deus super-
quuiitaaN*! ii. Ddturaliter pnesctiiiain sive potentiam eius extra-
)knpciubS«n( i- ■ •- - • -
ncaMB •pirv urUiuariuia manifcstamfacit^pnecipue vero in som-
toj^^iB. lo- jijjj. Qj viiiionibus.
De creatioae aiigelorum iu Scripturis Sacris
disertis verbis nihi! traditur. Scriptonw igitnr
ecclesiaslici de natura angeloruni dissciitiunt. Ve-
terum autem Patrum aliquot emii)euti!;.<iiiii oorpo-
reos cos essc putaveniiit; alii nonniiUi incorjioreos.
Vocautur imssiin iii Seripturis spiritu.s. Sed spiri-
tus, tum a scriptoribus Judieis tuiu Grfecis, inodo
corpora subtilia, ut aer, vcutu», spiritusquc aiiima-
liimi i modo phauULsmata exiF;timaiitur, quEe uec
rvalia sunt, ucc diutius permauent quam sommum
et visio in (jua apparcnt. Ciiia; phanta.Hmata sive
apparitiones, etsi substantiie non sint, sed nccideu*
tia organorum seutiendi ; quando tamen a Deo, ad
vohmtatem auam significtindam, supematuraliter
producuntur, nou improprio nuncii a Deo, id est,
augeli appellautur.
Et ^icut geutes plianta.smata somniantium sub-
staut!a.s reales es.se existimavemnt, et inde doctri-
nam suam de bouis ct mnlii^ dxinouibus dcduxeruut:
ita ctiam Juda:i, siuc VeterisTcstumenti authoritate,
teuucrunt ferc omucs, cxccptis SadducEeis, appari-
tiones iilas esse angelos, tiee depeudere oinnino a
phantasia, sed esse Dei creaturaspermanentes; et,
nt Graeci, alios eonim bonos esse, et angelos Dei ;
alios malos, qualis eral spiritus Pythou, et spiritu»
bominis meute captivel luuatici, et epileptlci. Nam
hiijusmodi homiues apud Judseos habel)antur pro
diemoniacis.
Si loca Testamcntl Veteris, ubi angelorum mcntio
DK CIVITATE CUB18TIANA.
287
Ifit, cODsideremiiB, inveniemtts, plerumque si iion cap.xxxiv.
Isemper, per angehm ideam aliquum iu pluintajiiii |^"]Z^^^^l
excitatam a Den, nd signifieandam pneseutiam di- q"™ iuv.ii ><■
vinam in operalione ejus aliqua supernaturalij de- ,«bi„.u vj,ir-
.iiotari. :;r„r"''"' *" -
p Uprnus (Gcii. xvi.). Apparitionem unam et ean-
dem et angelum vofariT et DcKtn. Nain, (vcrs. 7),
mifichis Domlni vocatur; sed, (vers. 10), dicit idcm
augelus ad Agar: ncmen lnuin muUipiicabo raUle ;
quBe verba dici niai a Deo non possunt. Constat
erg« ungelum nihil aliud hoc loco significare prae-
tor apparitionem divinam, per vopem a coclo prae-
sentiam Dei testantem extraordinuriam. Angeli, qui
apiwruenint Lot, etyocantur, (Gen. xis. IO),rifi;
et quibus, rum csseut duo, loquitur Lot ut ad unum,
et (ven*. 18) appellnt Dtmfniim ; ima^iiiea erant
iit phunla!*ia ejus fonnnta; a Deo, non niiniLs quam
appariciu voc-atur angelus, quce facta est ad Agar
per iveem. Augclus, qui npparuit .\brahamo, (Gen.
xxii. 1 1), siinrifioaturo filium suum [saar, vox erat;
attaraen satis proprie nngelus appellatns est, ut
qna nnnciatum eat illi nc filium intcHieerct. Angeli^
quos vidit Jacob ascendentes et descendentes de
ccclo per sealam, (Gen. xxviii. 12), iii somno appa-
ruemnt; fuenmt ergo somiiium ct pbautaiima : quia
tamen «lupernaturalia erant et signa pneHentiae di-
viu«, etinm angeli. Idem inteiligitur, ubi Jncob
(Geu. xxxi. 1 1 ) aic dicil, Anf^chiti Domini apparutt
mihi in soihho. lUum autem, queiu hoc locu Jacob
appellat anfrelnmj ipse se apj>eUut Deum, dicens
(vers. 13), ^f^f* ■*'"« Deus Bethel. Nec tameii
binc colligendtim v^K Deum auta somniantibus aut
a vi|nlantibus videri posse.
Exod. siv. 19, angelus, qui exercitnm Israeliti-
DR CITITATE CHRTSTIANA.
CAP.XXS1V. cum per Marv Uubnim primo anteivit, et mox ao
D«j^iB,..«u, quutys o«t, dicitur (vers. 24), Dominm ipsc, ap
T™ hnhwi in imruitniu! non in foruia hiiraana, secl 'Exod. xiij
nMahiiia .pin t2 1 ) 11) lorDia columttff, uiterdiu quidem fiyhfs
^r>Sft''"' "* noctu autem »^571/«. Apparitio tamen hsec angeln
erat, quein Deus (Exod. Kxsiii. 2) Mosi promi^
conducentio exereitui ; padrmqiie (Exod. xxxiii. 9.1
descendisse dieitiir, el. stetissc aiite ostium taber
naculi, et cnm Mose collocjuuta esse. Itaque mota
et sermo, qui augclis attribui solcut, etiam atthi
C{uan(lo pncsentijE divinie siguum est uuhes, attri
buunlur; angelusque crat nubes, uou miuus quun
si visus psset in specie tbrmosi pueri, vel alatus, u
pingi fiolent angeli. Nou enim forma, sed usu
facit angelnm. Usus autem eorum est, ut pricseu
tiam diviuam iu diviuls opmbus hominibus sigui&-
cent.
Moses rogaveral Deum, ut castra Israelitflrnni
cnmitaretur, ita nt nnle vituli nurei adorationeia
scniper coDiitatus erat; et illi (Kxod. xxxiii. N)j
respondit Ucus, prfesenda mea camilahitnr te ;
non dixit, mittam angelum. Scd cum iti.staret
MosiTs, promisit illi Dcus sc missuriim qui cxerci'
tum duceret ; et postiiuatn tjdjcrnaculuin jnxti
prseceptum Domiui instruxerat Moscs, misit Deua
super tabemat^ulura nubem, qua manente maue-
rent, et decedente castra movereut Israelita.
Locn Vctcris Testamenti, ubi nomiuatur augelus,
omnia pereurrere lougum eswet. Dicoergosumma-
tim, textuiu in Te.s;tameulo Vetere nullum esse, ex
qiio iiiferri potcst, tinicquam sub noinine .tpiri/ttn
aut anfieli siguiticari, quod uun haberet quiuitita-
tein, aut quod ub intellcctu cuui-idenu^i non pusi!;c&
per partes, ita ut pars ejuR una ^it iu uno loeo, et
DR CIVITATE CirRISTIANA.
289
pars proxima in loco pruximo, et (leni<|ue qiiod iion cAr.\x\iv.
sit corpuB, proiit corpiis »igni6rat nliquid reale (rt nJT^^^^^,,
alicubi existeiis. Ubicunque autem angelus in •i"""' i-i-^-t "■
St'ripturis lepitur, wt nuuciux p<»rspicue intelligi- ^^.'^''.pw'
tur. Ilaque Joiianiies Baptistu appellatur "»g^t-/w* .* IJfTnliT'''*" **
ChristuB vocatur Angelits TesiameHti. Neque du-
bito qmu, sccuudum IiaDC Biialogiain, Colamba, et J
lingun^ Igneffi in Evangelio, cum signa easent (Hnnae I
praiseiitior, posi^ut uec impropric vocari UHgfli. I
Qaod Legimus (Dau.viii. 16. et xii. 1) nomiua ou- I
^lorum Gabrielem et Micliaelem, vlsio erat ; dicit ■
enira (laUriel, /ac ut mteliigaf is vijtioHeia htmc. I
Deus enim opus nou habet ut servos siios cfclostes ^^«
dtstin^at nomiuibus ; qua> ad moniorias mortaliuui ^^|
adjuvaudas inveuta sunt. 1
Neque iu Testauieiito Novo loeu» uUus iuveiiitur, I
uude probari poiiiiit, angelos res esse permauentes I
et simiil incorporeas. Quod quideiu nngcli uliqui I
subiituutia; sint et permnnentes, coUigt poLest cx I
vcrbis Scnatoris nostri (Miittli. xxv. 41): He mole- I
dicti in ignem ieterintm, qui paratus est diabolo et I
anijefis ejti/r ; (pii locus si malorum angclorum I
permanentiam probat, oorporeitatem uua probat. I
Ipnis euim rerum iucoriKjrearum, id est, imptitibl- I
lium, ptEna nonest. 1 Cor. vi. 3: Nexcitis quoniam \
angeloK judicahimus ? 2 l'etr. ii. 4 : Si enim Dcnx 1
ttttgelii percaniihuK non pc-ptrrit, sed rndcnlibuit \
inferni detractos in Tartarum Irtiditfit erttcittndos, M
in jutUcium rfwrrr/r;. Jud. i. 6 : Aiigclos rcro, I
qni Hon /icrMverHut suim jtriucipatum, setl dcre- I
iitftterunt suum domiciliHin, in judicittm magnidici I
riucttUs tcternis sub caligine rettermiit. Uua; ver- I
ba etsi naturam angelicam pennaiientem esse cvin- I
cunt, materialitatem simiU probant. Itcm Mattli. I
VOL. Ilt. V M
^B 0« «IpiiGcaiknip
' qiuMi Wwtit lii
SMlptnria Hn-fU
MMbula •pM-
fflntla.
290
DE CIVITATB CHRISTIANA.
CAr.XXXIV.
xxii. 30 : /» reaurrerfiQne neqne nuhettt, neque
nuhentur ; Jted erunt ticnt an^eU J)ei in catUf
uiide coUigitur, quod sicut homiiies, ita quoque
anKcli iu resurreetione eruut uou incorporei. sed
perimiuentes. AngeU itaque ueque ex Veteri neque
ex Kovo Testamento probantur esse incorporei.
Signilicatio vociit inxpiratio dependetaroce »pi-
ritux. Significat auteni prnjtrie inflntionem coqio-
rh alirujus subtiiis^ uc neris, iii locum nliqueni ubi
ante uou erat ; eo modo quo quis spiraudo vfsicaiu
inflat; id quod de rebus iucor[)oreis intclligi uoa
potest. Vox t^rgo in-tpirafio in Scriptnris Sacris
metaphoricc tantum usurpatur; ut (Gftnes. ii. 7)
ubi Deus dicitiir inspirasse in Adamum spiraculum
vitae, ])er inxpiruiioncm intelligitur mvijicatio. Et
2Timoth. iii. Ifi: omniM Scriptnrndnta ettperin'
spirationem divinam : idem est ac si dixissct, Deus
spiritus sive aniraos prophetarum per suam gratiam
dispoRuitnd ^cribendnm, qufe ntiliafutnraessent ad
doctrinam, reprehenaionem, correctionera, et in-
structionem in via ad salutcm. Ubi autcm S. Pctnu
(2 Petr. j. 21) sic dicit: A'ow enim toiun/afe ha-
tnana ailata rtt aliquando prophetia, srd Spiritu
fiaiicto iaxpirtili, laqtiuti xnnt xaneti Dri hominea ;
per spiritum snuctum iutelli^it voccm Dei in som-
nio vcl visinne supcniaturaU ; sic enim loquutns est
Deus ad prophetas, non autem spirando. Iteoi
qnando Servatar uoster spiravit in discipiilos suos,
diccus (Joahn. xx. 22) : accipite Spiritum Saactum ;
noQ voluit halituin sunm, sed divinam gratiam in-
telligi. Itcm Scrvntor noster ipse, quando dicitur
plenus Spiritu saucto, non intcllisitur substantiam
divinam eo tempore infiisam cssc ; nam Deus erat
Christus ab fcterno ; scd divinas gratias in hnma-
DE CIVITATR CHRISTIAWA,.
291
•pmiKi.
nitatein ejus nccomulatas. Postremo, cam UicitcAp.sxxrv.
Dens (Joel ii. 28) : l^imdam de spirifu meo sttper nTr^i^^B,
omneta ramem, et jirophetabunt Hlii veatri, etfiUee i"'"" '■•'*'•' '"
vestrte ; scne» eestri somnia sormiialmit, et jHrenes ™i-.i. .pw
cet/ri risiones cidcbuNt : ncm intelligit jiixta spn-'"'*^"' "*
stim lileralem Kpiritum elTundi poRt<e quasi nqtiam,
sed intclligit ip^i somnia et visiones siipematnnile:».
|[ispirAtioiictu igituriiitelliKere, taiiquam Kpiritus
Dei iu illus iiitran-t pmprie dictuij, per quem pro-
phetarent, vcl spirituti mali iiitrareut iu plircucticos,
lonaticos, vel epilepticos ; uou est vcrbo iHo uCi
Mcuuduni senstim Bmptiir» Sacrse. Nam spirittig
Dei pro gratia sive poteutia Dei suraitur, opcrantis
per modum nobis ignotnm. Etiam (Act. ii. 2)ve&-
tns, qui dicitur doraum illam implesse ubi congre-
gati erant Ai)ostoU in diePentecostes.noii ita intelli-
gendus est, ao si Spiritiis Sanctus, id est, subaiantia
divina ipsa, ventus esset, sed pro signo extemo
prsesentise diviiia), efficicutis in ilUs virtutes illos
Bacras, qua3 ad functiouem apostolicam crant ncccs-
sariie.
CAPUT XXXV.
DR STOMnCATtONE IN SCRIPTtTBIS SACR19 VOCABCIt.ORUM
R£GNUM DEI, SANCTUM, SACKUU, KT SACRAMENTUSI.
Regnum Dei tn seriptis tlieotogorum, pr%<;ertim
in eoucionibns et tibris dcvotionum, sumitur pro
felicitatc arterna, qua post hanc vitam electi in
mimmo coelo fruituri sunt; quod regmm giorite
vocant, Sumitar etiam jiro felicitatis hnjus arra-
bone, nempe gratia sauctificantc, quod appeltant
regttvm gratite. Sed pro moiiarehia civili proprie
dicta, id est, pro summa potestat? super cives per
r a
292
DK CIVITATE CHRISTIASA.
CAP. Kxxv. ipBonim suffmgia acquisiui, qate est significatio
Dr*%niii»umt: '^^8"'' uui»)«am Bumitur. Coiitra iu Scripturis
in S(fipt.>r. s.- Sacris invenio reffnum Dei ubique fere significare
fWBinmiminQi, regttHm proprie dictum^ nerape reKiium quad con-
t*^!!^^!!!^! stitutum est consensn popuU IsraeJitici, qui Dfum
in regem sibi pacto ele^enint. Pactnm autem erat
hoc, quod Deus Israelili? traderet tcrram Canaan
in possessionem £ct«rnam ; et quod po])ulus Deo
obediret. Ab ipsa creatioiie muniU Deus in omnes
luimtiies regnavit non modo naturaliter sive jnre
omnipotcntise, sed etiam in quosdam homines qui-
bu!^ voce imperavit. Sic ref^navit super Adamnm,
impernns {Gen. ii. l?) ne coniederet de arborecog-
nitionis boni et ma]i, et punieus eum cum impera-
tum ejus trangrcssus esset, iiempe, cum arrogassct
sibi judicare de hono et malo, non pcr Crcalorissui
maiidatuin, sed per suum ipsiua sensum ; privavit
enim illum vita tetema, quam babere potuit propter
arborem vitw.
Rursus, regnavit Dcus in Noah ct familiam ejns ;
qui quanquam octo taiitum essent persoua:, eraat
tamen regnum Dei proprie dictum.
Postea aUoquutus est Dens .4.brahamum, fecitqne
(Gen. xvii. 7, S) cuni illo iwotum in hwc verba : Sta-
tnam pacttim meum inter mr ct te, et inter semen
tmm poxt te in genenitioHihns Jtui«, fwdere sem-
pifmto : ui aim Detts tuux^ et xeminis tui post te:
daboqne tibirt .semini tito terram percgrinalionis
tU(E, et omnem terram Canaan in pi^xaexaitmem
<rteniam. Abrahamus in hoc pacto promittit, pro
se et postcrilate sua, Deo obedire iUi, qui ipsxim
alloquutns cst. Ex altera parte, pftciscitur Dens
dore Abrahamn tcrram Canaan in possessioncm
flitemam. Pi-o monuineQto autem pacti hujus
OB ClVtTATB CnniSTIANA.
293
(vers. 1 1 ) instituit Dciis sacrnmcutum circumcisio* cap. xxxv.
iiis. Atque hoc illud cst, quod viicatur pactum et p,~7^!;|^,„
Testaioentum Velus. Quanquam autem nomen '" !^"i""'" **•
regiJt m eo pacto noo sit, res tamen manueste ap- ,i„„ro!<."mrH,
paret. Ktiam nomen regni expresse ponitur iu rt'l!l"[Z'
paclo hoc, uiiiuatraute Mose postea renovato. Sa-
cramentnm autem circumcisionis aliud uon erat,
quam BncramcntiiiD lidctitatis, ut nunc sub Tcsta-
meiitnniNovnm est baptismus.
Pactuu» ad montem Sinai cnm Mose renovatnm
(Exod. xix. S. 6) tale est : Si ergo amlirritis rorem
laeam, et custoiiieritis pactttm mcnm, critis mihi iu
pecalitim tle cnnctis populis ; luea est eniru otnHis
terra : et vos erttis mi/ii in regHiim mcen/otalc
et gem sancta. Idem narratur, Tit. ii. 14; ubi
dicitur Christum dedisse se pro nobis, ut purifica-
ret sibt uos in populuin a-t{iiot«iovjid cst, peculiarem,
id est, (ut sequitur Kxod. xix.), non aicut geniet
ali*P meep xtint. Cseterffi enim gentes potcntise
quidcm diviwe subdiUe eraut per naturam, non
autem ]X!r conseusum et pactum, sicut Israelitze.
Dicitur autcm in textu pradicto regaum sucerdo'
tale, et 1 Petr. ii. 9 : sacert/otium rcgale, propterea
quod summam potestatem post Deum babuere in
illo re^no summi sacerdotes. Manifestum ergoest
rcgnttm Dei usque ad Samuelem fuisse regimm
proprie <lictuui. Nec dissentire ridentur potestatia
poiitificia: pro])Ugnatorcs, qui arguraenta sua pru
potestfttc Pflprc pleraquc dcducunt ah cxeniplo sum-
monim sacerdotum populi Israeiilici. Rursu.s. idcm
ooufirmatur ab eo, quod )>opulum suiim appellat
gentem &auctam. SaHc/mu eiiim significat, idquod
Pei est jiire spcciali. Dci est omiiis terra, scd
non omnis terra sancta dicitur, sed easola quue ae-
'->94
DE CIVITATE CHBISTIANA.
CAP. XXXV. paTAtur et consecratur ad iisura diviiiom speoialiter.
D««iK<uAnii«nc **'ff»''™ ^^' *it civitas Dfft iflein significant ; nec
ta Haipmru N». modo leees ceremoniaJes et cultum (liviiiunt anud
nainuniiaiUri. IraeLitas ordiiiavit jJeus.tt^^d etia.in leges civile.s tjui-
T»™!^hI!I! 1>UB seireut Israeiit* ofiioia sua erga se invieem.
Rarsus, (1 Sam. xii. 12) alloquitar Samnel po-
jiuhiin, dicena : VidenUx qaod Naas, rex Jiliortim
.iinuiQn, trmsHet (tdrersum rot, (/ijrijifi.s mi/ii : ne-
quaijuaiity setl rex iwperabit nohis ; cHm Oomiuus
Dcus vester reguaret tn tobis. Undc constat
eorum re^eu proprie dictum fuisse I)ci)m.
De loco rcgni Dei loquitur l.';ain.s {xxiv. :i3) : Eru-
besret luna, et eoti/untlelur sol, cum re^nacerit
Domittus exereituum i» Motile Sion et iu Jerusa-
iem, id est, super terram. Et Michaeas (iv. 7) : Et
Domittus refrnabif super illos in MottleSion, id ejtt,
in terra. Et lizfchid (.\x. 33:) fico cfro, dicit
Domiiius Deus, quod iti manu forti, et ia brachio
extenlOt et itt Jurore effuso, regnabo super tos :
et (vers. 3?) : Suhjicium vos Kceptro meo^ ct m-
dncam tos in vincidis ftederis, id est, faciam
ut stetis paeto quod pepegistis mccum per Mosem.
Etiam in Testnmento Novo de Servatore nostro
dicit aiigelus (Jahriel (Luc. i.32,33) : Erilmiiguiis,
eljiliua (diissimi rocabitur, cl dabif Hli Domimts
Deus sedem Dacid patris ejus,et Te^uabit iadomo
Jacob lu felcruum. Regnavit autcm Oavid in
terra. Adde, quod eo uomincad mortem condem-
natus»it, quodrcgnum Judxonim postulaverit Ribi,
et ut iuiinicuB CVsaris ; quod titulum in cruce ejus
scripserit VihiimyJesasSazaremis ItexJudteorum ;
quud coroiia ex spiuis per ludibriam coronatus sit ;
quodc|Uc discipuH cjus (.\ct. xvii. (>, ") iu erimcn
vocati sint a populo clamantc: Hi, qui orbemcon-
DE CIVITATE CIIItlSTIANA.
295
citant, huc cencrunt, qitos auceepU Jason, et Aicap.xxxt.
otttHcs contra tlecreta Casaria JacinHf, regeia u^^^TmZon*
Sa-
umiBrnluui,
aiium (licvHtis etse JcMum. Ueenum cteD Dei iu 'i',^"!'»"'^' *
Scnpturii:, propna, iioii mcuiphoncn itignincatiune»>i.>t.Hn>"eiii<i.
dicitur. Idque agiioscuut, quicunquc in oratiooe^
Domiutca dieunt : tnim est regnum, potentin, et
flloria. Itlciu cuutirinatur a pra:(licatione Aposto-
lorum, nppropiiujuat regimm cwlorum ; et ab om-
nibus Cbristianis precantibus, ndveniat regnum
tuum,
I Idem coufinnautia loca Scripturs Sacrse adeo
multa sunt, ut quod interpretatio contraria recipe-
retur mirandnm esset, nisi regibua Christianis, ut
jura sua iu regenda ecclesia perspicereot, lucem ni-
miam prajferreiit.
Coi»ohi(Vnniis ergo regnum Dei regnnm esse ei-
vile ; prinmui iii pupulo Israelitico, ul)i a Mose leges
civilcs reccperuut ; et proiegcm Dei primuui fiiisse
Moscm, et post eum summos sacerdotes siugulos,
usquc ad tempus ckctionis regis Saul, (juando
abolitum est ; et quod prsdixerunt Prophetae res-
titueudum esse ; et quam restitutionem a Deo ro-
gamus, quoties dictmus iii orutione Dominica, athe~
itittt regHHtit tutitH : ct cujus jus oguosciinus di-
cendo, tnum ent regnuM,potentin, et glortn in se-
euia sreuloruat ; et cujvLS promiilgatio facta est ab
Apostolis ; et ad qnod prsepnraudi suut humines per
Evaiitrelii praedicatiunem. Item, regimm Dei, prop-
ter divini throni celsitudinem dictum reguum cce-
leste, si a prnregibus et vicariia suis administran-
dum Don esset in terris, tatita contentio, tum scrip-
tis tum bello, quantam videinus, de qufcstionc pcr
qucm Dcus nos alluquitur, uon fuisset; nequetan-
tum curarum sibi dcdissent sacerdotes circa juris-
SOfi
Dlt CIVITATK cnniSTIANA.
CAi*. wxv. (Uctionem spiritualciu, quautuin pi-scteTidutit ; ueqtie
p^V _'(^^^ jurisdictioiicm iii cieIo rex quis^uam illis iudidisset.
in fcnpiBm s» Xh hsc iutLTnrt-tatioiic ficcundum litorom vocft-
n.tT> rTwu.u< iM, uiiJi regHum fhn, manifesta fitsig^nihcatio vociinuli
-1 «.««».,im,i. *««««;/». iinirttm eiiiin, ni regiio Dei, respondet
vocabulo/)MA/r>?/m, iu civitatibus hiimanis.
Rex in nimii civitato est persoiia ptiblica ; iii
oivitatc Oei. apjR-llutus i-st Dciis .inactns Israclis.
Pupuhis ubiqtie civitiitiii, popuhis eivt rjus, (jui per-
tK)Uam gerit publicam ; Israeliue autem, tieui])e
popuUs Dei dicuulur (Exod. six. 6) Gea* sattcta.
Nihil enim iii Scripturis Sacris sauctum dicitur,
pr£eter id quod Dei esl [wculiariter, vel i{isiim
Dcum ; sicut {mbhcum »emper cfit vel civitatis
ipsios pcrsona, vel jdiquid qriod iilius est ita pro-
prium, ut nemo privatuB iii eaudem rem jus nlluia
hiibeat.
It-aquc Siibbathuiii, dics Dei, cst r/iVx «anctnit ;^
tcmplum Dci, quod v&t Dei doiniis, dtmnn .sattcta ;
sacriHein, dccimie, et oblatiunes, qiia?suntveetigalia
Del, vfficia sancta ; sacerdotes, propheta', reges
uiieti, (miiustri Dei), vtri »ancti ; spiritus coelestes,
(|ui Deo miuistraut, (Dei iiuncii), Atf^eii sancii,
Ubicmique denique vox Kauclitm proprie sumitur,
ibi Bignitieatur nliquid quod Dei est proprium.
Vox profanim iu Scriptura Saera Bumitur pro co
quod est commune ; ot per coiisequenB, sanclum et
projtrinm iii regno Dei ideni sunt. Metaphorice
autcm, sancti vocautur etiam viri dcvoti, qui rcbus
muudanis ri-nunciautcs, Dco se totos dcdieuvenuit.
tSancfipcari autera dicitur, quod dedieando vel con-
gecrnndo servitio diviiio, sanctum faetum est ; ut
scptimus dies, in prieeepto Decalogi quarto : et ut
electijtu Tt-stamento Novo, quaiido, praidili spirttu
DK CIVITATE CHRISTIANA.
297
pietati», dicuntur mnK-tiJifuri. Sacrum aiitem est, cai". xxxv.
quod DiM ab homiiiibus datum et rlpdicatuin, sive ,^ T^T
ganctuni fuctum cpt, ita nt iii solo cultu diviiio uten- "• f^-^v""^' ^'
dum sit : qualia saut templa, atisque doniuH oni-rumit«p<«iiiM.
tionis, uiia cum utensUibut^, miQislns, victimis, et l^^l^l^^rum!
oblationibus.
Sanctifafh {u;radii.s suiit. lCarum euim rcrum,
qoc a<l usum diviui cultus scparanttir, aliqua: M
fiC|Mirftri rursiim iiosnunt nd servitium vol cuUum I
mngis specialem. Tota gens Israclitarnm guns I
saiicta erat ; erat tamen inter Israelitas tribus ■
Levi speciatim tribus saucta ; et iuter Levitos ■
sanctinres cietcris erant sacerdotes : et inter sa- ■
cerdotes sanctissiinus crat sacerdos summus. Ter- I
ra Judworum erat terra sancta, scd urbs, in qiia I
coleiidus erat Deus, magis sancta erat ; et urbe 1
sanctius crat tcmplum ; et teuiplo sanctior ea pors, ^H
quje api«rllabat«r xanctitm sanctorum. ^^
Sarramtnttum est, quod a eommuDi usu separa- ■
tum Deo conscoratur, in signnm admissionis in ■
rejfnum Dei, ((pire cst qnasi iiaturalizatio, sive juris I
civitatis acquisitiu), vel in meinoriani taiiti beneficii I
institutum. fii Vetere Testamento sigiium admia- I
xionis erat circumcisio ; iti Tcstamento Novo, bap- ■
tixmus. Commemoratio in Vetere Teslameiito erat I
agm jmschaliif esuf, iht quem reiiovabatur noctis I
illiu» raemona, tn qua libcrati erant a ser>'itutc I
illgyptiaca; in Testameato Novo, celebratio ccena ■
Dominicre, in qua memoratur Uberutio nostra per ■
uiortem iu oruce Sei-\'atoris «ostri a scrvitutc pec- ^J
cati. Sacramcutum admissionis sccnel tantum fit, ^H
proplerea quod .semel tantum ndmittimur. Sed ■
(]uonium bencficiuin Dei iu liomiuibus servnndis, et I
debitum nostrum tidelitatis, opus habet ut sspe iii- I
298
DECIVITATK CHRlSTiASA.
CAP.xxxv.culcetur.sacraineutum eommemoralianis sa>pius re-
,^^~^^^,^ pftteiidum est. Atque hseo duo miramenta pree-
lo titri^i..ra s«. cipua suiit, (*t quasi juramenta solennia fidelitatis
nunnBaiuniM. nostra: crgE Dcum iiostnim regem et rederaptoreni.
l^y^jSJ^^I^ Actio ciuideni contiecrandi omnis »aoraraentuiii did
poteat; scd»acraiueiitum,idest,juramentum fidcli-
talis iu civitate Dei, aliud uullum erat in Vetere
Testamento praeter circumcisioncm et pascham ;
ncqiic in Novo Testamentu, {>ra>tcr bajttixmum et
ccenam Dominicam.
CAPUT XXXVI.
DE VI^RBO DEI ET PROPHETIS.
QpANDo in Scripturis Sacris reperitur c^riwi» Deif
vel verbum homini», tioti iutelligeDdum est pro parle
orationis ut sumit«rrerA«?« apudgrainuiuticos;
pro sermonc perfecto, significantG aliquid; ut quan-
do is, qui loqnitur, offirmaty Hegat, Jubet, promit-
iit^ utiaatur, optat, vel interrogat. In quo sensu
verbvm uou est voeabulum, sed semio, GneceAoYor-
RtirsuB, verbHm Dei vel hominix intellijjitur ali-
qaaudn pro eo, quod Deus vel iiomo loquutus est;
810 Evaiigelium Mattba::i, terbian cst Matthiei i all-
quando pro eo, de quo loquuttis est ; atque hoc
scusu, ubi Icgimus in Vetere Testamento, terha
tlicTtm regum Jsraelis, intelligenda sunt res illis
diebus gestie, qusB verboriun illorum subjectum
erant
In Testameiito Novo Graece scripto, verbnm Dei
stepe ponitur, non pro eo quod loquutus est Deus,
sed pro eo quod de Deo et de regno ejus, id est,
pro doctrina Cbristiana dictum est.
DE CIVITATB CHBrSTIANA.
299
lii hoc autem sensu idem Mgiiificaiit \of>^ ©towcAf.xxxvi.
Pt tbeoln^ia, ut nianifesium est Actor. siii. -IG : ^. „^ j^
Thhc cofistanftT Paulm et BarnabaK dlieruHiy *> rwpiw^ik
vobix oporfebat jtriimtm loqui rerbum Dei ; £ed
quoniam repellitiii iliuf/, ef indigno/i vos judieatia
leternie pitte, ecee eonvertimur ad geute/i. Id,
quod apiKllatur hic rerbum Dei, doctrina erat
Cbristiatia. Item (Actor. v. 20) ubl Augelus .'\iws-
toloK alloquitur diceiis, Ite, et statttex loqvimini
in teutph plebi onmia verba ritie hujus: verba
hujtts vttee ^ntficant doctrinam evan^licam ; ut
tet PX eo, <|nod versu idlimo fecisse dicuntur,
cm]>e, omm autrm die non eessabant in templo
doceules et pra-dieautes Jesum Christum. Cliristus
ttaque suljjcotum erat verbt vitse. Porro, Actor.
v. 7j rerbum Dei appellatur rerbum Eraugelii,
quia continet doctrinam de regno Cbristi. Idcm
verbum, Kom. x. 8, 9, vocatur rerbnm Jidei^ id est,
nt ibi exptioatur doctrina de Christo veuturo et a
mortuis suscitato. Et Matth. xiii. 19, appellatur
idem eerbttm regni, id e.st. iloctrina qnam docnit
Deus circa rcgnum Dci. Idom deuiquc vcrhiun
(Actor. xii. 24) crcvisse et muUiplicatum csse difi-
tar: id quod de doctrina Evangeltca intcUigcre
facile est, sed de voce Dei difficilimum. Etiani ubi
Sanctus Riulus (l 'fim. iv. 1) loquitur de doetriua
edfrrnonum, non iutelligit id quod dictum est de
deeinone aliquo, scd dwmonologiam gcntium.
Ex his duabufl rerbi Dci fiignificfltioiiihus, postc-
rior, ubi sumitur pro doctrina Cliristiana, continet
Scripturam Sacram totam: prior, non item. Quau-
qnam cnim verba li^c, Ego xam Dominns Deui tuus
etc. a*(qne ad fineni Deralofii, verha sunt ipsius Dei
Mosem aUoquentis; pra^fatio tamcn illa, loquutujt
^
300
DB CIVITATE CHRISTlATfA.
U» ntUa Ihl.
H PraiiliTiiL
CAP.xxxvi. e*t DominHJi cunefos sertaone* /tos, sunt verba ejus,
qui historiam comcripserat. Verbum Dei, quando
sumitur pr» co quod loquutua est Deus, siiguifica-
tioncm halict intcrdum propriam, interdum tropi-
cam : propriain, ut verha qute loquutus est ad Pro-
pheta.s moa : tropicani, qoando ponitur verbum pro
sapientiu vel poteutia Dei, vel pro decreto ejus
ffiterno dc condeudo muiulo. Atque hoc seusu,
vcrhum Dei eat^at lKmen,Jiat^r7iwmentHm,Jttciu-
mMs homincm. Eodem scnKii Joh. i. 3» de verbo
Dei dictum est : omnia pcr illudjaefa ■tuut, et mne
illo Jactttm esl nihi! eorum qure Jaefa xunt. Et
Heb. i. 2, 3: per qucmjecit secula, et portat oinnia
verbo virtutis sua: Et Hehr. xi. a : Jiile intelligi-
mus aptata esse secula terbo Dei. Verbum autem»
lioc fteusu, verhorum omnium, qua' Deus loquutua
est, est priuium, ut in ipso principio muudi pronun-
tiatum. F.tiam l>atini etbnici Tocnbulo Jittum in
eodem seusu u:^i suut.
Sumitur etiam &Kpissimc io ScripturU S
verbum pro verbi effectu vcl eveutUj id est, pro eo
quod verbo affirmatur, imperaturj vcl promittiturt
ut(Psal. civ. 19) ubi Joseph dicitur in carcere re-
tentus, donee verbmu ejus renirct, id esl, donec
faetum esset quod pradixerat Pharaouis piucemee
circa restitutionem ejus iu miuisterium suum. Item
(I Re^. xriii. 36) dicit Elljah Deo : J^eci omnia
verba tiia, pro feci omnia (juk jusaisti. Et Jer.
xvii. I ^i : ubi est rerbum Domiai, ponitnr pro, ubi
est malum quod miuatus est Dominus. Et Ezech.
xii. 28 : Et quodcnnque hquutus Juero cerbum,
Jict ; nou prolongahitHr amplius : rcrta pouuntor
pro factis, quie facere populo proiniserat. Etiam
iu Tesstameuto Novo, (Mattli. xxiv. 35J, eaeli et
tm in
«criJ
ro eoS
DB CIVITATE CIIRISTIANA.
301
1
I
flerra irnnsibunf, »ed mea rerha non tranJtihmt, cap.xxxvi.
id est, quioquid promisi fiet. Item Johannes Kvan- [JTwrtirii^i
gelistft (Joh. i. I), in hoc sensu, verbum Dfi appel- rti>«ph.iii.
Int ipsum Christum, ct paulo post, rrr6«m factum
eat ctiro. ChrixtuK enim a prinpipio promi&sua
est, (Gcu. i.), eratque in principio opud DeHtn,
neaipc vcuturum illum ab scterno decrevcmt Deus,
et attsumpturum carucm humannm. Itaquc Serva-
tor noster eo loco apptillatur tcrhtm, uoii quia
Cbristus esset protuittJtio, sed re* promisxa. Ver-
hum hoc ideni Johannes, in Epistola prima (i. 1,3),
appt-IIat rerbnm ritie, et eitam a-tertnm ({Ute erat
apud Patrem : et in ApocaljTwi xix. 13, nomen
Jejtui est verbum Dei, quasi dioeret, hic est quem
venturnm esse Deus ab aetenio decreverat, el iii
principio niundi promiserat. Nihil ergo hie dici-
tur de incaniatione vel promissione vocis aut Boni,
8ed de incarnatione ipsius Deijilii.
Suut etiam loca nonnnlla in Scriptura Sacra, ubi
rerhttm Dei |X)nitur pro verbis wquitatis et ra-
tioni>i, etsi uequc a pruplieta prolata, ueque a viro
I sancto. Nara Pharaoh Nechao idolatra erat ;
^B quando tamen nuntio misso Josiani monuit, ue sibi
" invadeuti Carehemish oppoiieret, verlja ejus pro-
fecta esse dicuntur ab ore Dei; eliam Josias, quia
verbis illis non ohedivit, prselio occisus est, ut
legere est 2 Chron. x\xv. 21, 22, 23.
Verhttfu Dei aliquando etiam sumitur pro dlcta-
mine rectse rationis ; ut quando iu cordibus honii-
num p^criptum dicitur, ut Psal. xxxvi. 31 : Jercm,
xauii. 33 ; et multos aliis loeis.
Vnx prop/ietft in Scripturis Sacris si^nifirat ali-
quandd prolocutorem, id cst, ilhim qui alloquitur
homiues, ut missus a Deo : vel Deum alloquitur
302
DK CIVITATE CHRISTIANA.
Df mrbdpei,
M JYuplirtit.
CAP.Y\?ivi. ab hoinhie. Siguifioat etiam aliquando enm, qui
fiitura pnediuit. jMiquaiido etiuin tHuiii, qai, ut
meute captiis, loqiiitur verba incohjerentia, Sxpis-
siioe autem ponitiir pro eo, qui in nomine DeiaIlo>
quitur populum. (iuo sensu Moses, Saniuel, Eli-
jah, Isaiah, Jeremiah, nliiqne pmphetffi erant. Etiara
in hoc seusu suuiinus sncerdo» propheta erat, ut
Joli. xi. 51 : hoc atitem, Caiphns, a tewetipso non
dijcit ; setl ciim esxei potttifei anni illius, prophe-
iavit. Etiam qui populum in ecclesiis ChriKtinnis
docuerunt, (1 Cor. adv. 3), dicuutur prophetagse.
Kodem seusu nd Mosem dicit Deus (Exod. iv. 16)
de Aarone, erit tihi pro prolociUore ad populum ;
eritgue tibi inatar oris, et eris ei lu ittstar Det.
Et (Exod. Tii. l) : ecce feci te Pharaoni Deum,
et frater tuas Aaron erit propheta ftius. Abra-
hamus autein ideo prophcta dicitur, (fieii. xx. 7)»
quia loquutus est pro homine ad Deum. Deus euim
Abimelecuu in somuio alloquens dicit, nuHe ergo
rfntitne hvmini uxorem Knaiii ; nam csl propheta^
ct orahit pro te. lutelli^i hinr potest illos, qui iti
ecclesiis Christianis ad otfieium vocati suut publice
precBiidi, non improprie jjropbetas dici. Prophetse
etiam erant, quibus immi.scuit se Saul, 1 Sam. x. 5, 6.
Eodem snisu Miriam (Exod. xv. *iO) dicilur prophe'
titsa. Ita quoqucsumi debet (1 Cor. xi. 4, 5), nbi
dicit S. Paulus, uuagf/iiig^uc rjiti prccatur vel
prophetai eapite opcrta, etc, Proplictia cnim
aliud uon significat eo loco praterquam Psalmis et
Cttutilenis sacris laudare Deum ; id quod facere in
ecclesiis etiam femiuis licuit.
Prophelia, quntenus sumitur pro prfedictione fa-
turorum contingeiitium, non solum veris prophctis,
sed etiam aliquando impostoribus attribuitur, qui
DE CIVITATE cnRISTlANA.
303
IV> •rrbn t>«l,
MPnrbMti.
I
prseclicerc se futuni dicuut |>er spiritus et j»er di-cAP.xxxvi
-^-inationcm KupcrKtitiosHin, idquc loultts modis, nt
snpra (cap. xii) spcciatim diximiis. Alquc hi exis-
liniatioiieiii prophetise njajorcni pcr unum aliqiiem
eventum fortuito pnedictuiti sil)! acquinmt, quam
qua innumeris praedictiouibus renimqua; uon eve-
uerunt, potest toUi. Prop/ietia nou est ars, nequc,
nt sumitur pro prjedictione, ncpotium constans,
sed ontLs tempoiurium ntque e^traordinarium im-
positam a Deo, plerumqne viris bonis, sed ioterdum
etiam raalis. Mulier illa ab Kndori quse dicta est
suseitassc pliantawmii Saniuelis |jer spiritum fauiili-
antm, prsedixitquc mortem Saulis, uon ob eam rcm
prophetissa erat. Neque enim scientiam aliquam
habtiit. per quam id potuit facere, ueque apparet
jussu Dei factum esse, etsi impusturam tllaiu ita
rexit Deus, ut Sanl, inde territus debilitatusque
aiiimo, pralio victus caderet. Etiam sermones in-
coliKrentea apud gentes habebantur pro prophetia.
Propheta; eiiim oiaculonnn suonira, tmic prophcta-
bant, quando vapur aliquis animos eorum cxpule-
rat, ita ut verba quidciu protulerint inter se inco-
hterentia, et ex quibus, ut ex tuateria prima, fieri
poSRet quicquid quisque vellet.
Quaiiquam autem in Scripturis Sacris vocabnli
prop/w/a tot sint sigraficationes, frequcntia<nina
tameu ea «st, ia qua Bumitnr pro eo cui Deus illud
inimediate loqnutus est, quod is homiui vel hoiniDi-
bus loquuttis erat. Scd quomodo, dicet aliqnis,
proprie dici potest loquutum esse Deum, qui Hn-
guam aliaquc organa loquendi non hnhet, sicut ho-
mo ? Quid autem ? Qui/ecit ocuhn/i, dirit David,
(Psal. xclii. 9) non videbit ? /s, qni Jecit anrentj
mon andiet ? Ktsi nec videt nec audit Deus nt
30-1
DK CIVITATE CHRISTIANA.
D» '(^ rvi
n |inipb<ii>.
CAP.xxxvi. homo, scit taint:» quie dicimus ct facimus. Ceete-
nim vcrba illa Davidiit nou pouuutur ad Daliirac
diviuse declaratiouem, sed ad voluntatis nostne in
l)eo honorando significationeiu. /V(/t'r<* enim et
aHtlire sunt attributa hftnoris, et Deo attribui pos-
Bunt. Sed si iu pro]iria ct stricta significatioue
sumerentnr, a catoris ctiani iwrtibus corporia \\\u
DiBni argumenta similia sunii poi^ut, tribucndi
Dpo Cfcteras onines nctioues huinanas; qiianim
plurim£e tur])«s sunt, et pruiude attribuere illus
Deo coutumflia niaxiina esset. Itaquc vocem Dei
ad bomincs immcdiatam sumere oportet eo modo,
quicunqne is sit, per qnem facit Deus ut Toluntas
sua inteUigatur. Modi nuteni, quibus id facit,
multi sunt, et lii Scripturis SacrtggoUs re)>eriuiidi.
Ad Adamum, Evani, ut Caiu loquutus est Wvm
voco su|>cniatnrali. (luomodo ItKjuutus cst Dkub
Abrahamo, aut«quam e patria sua venisset ad Si-
chem Cananieorum, non dicitur: tunc autcin (Gen.
xii. 7) dicitur aj>parmssf v\. Uuus ei^o iiiudns,
cjuo Deus praesentiam deelaravit, erat appttritio
ave visio. Ilursus, (Gen. xv. \\ verbuin Domini
venit ad Abrahamum in rixione, id est, si;2:imra ali-
quod illi appaniit prieKcntia^ divins. Deinde Doini-
nus [Qeu. xviii. l) apparuJt Abrahamo in visiouc
trium aiigetorum ; ct Abimclccho (Geu. xx. 3) io
somnio; ct ad Lot (Gen. xix. I) in ajiparitione
duonim angelonim; ct ad Haf^ar (Gen. xxi. 1/) In
apparitioae nnius nngcli. Itorum ad Ahrahamum
(Gen. xxii. 1 1) tn t-opc a ccelo ; et ad Isaac (Gen.
xxvi. 24) noctu in xomnio ; et Jacob (Gen. xxviii.
ri, et Geu. xxxii. 1) in visioue angeloruiu. Ad
Moscm (Exod. iii. 2) in viaionc flammjc et rubo.
Rtiam post eevum Musis, ubi mmlus diviuEe loquu-
DB CIVITATE CIIItlSTIANA.
30S
tionts immcfUnto in Veteri Testamento cxprimitur, cap.xsxvi.
j gcmpor loquutns est per vtJthtieat vel per aomnimn ; ,„ ^,',^ u^
nt Gidooiii,SjimiieH, Eiiae, Elislue, Isaiie, Ezechieli, «Pwpiirti»-
cieterisiiue prnphetis; et iu Novo Testuineuto, ut
Josepbo, IVtro, Faulo, et Johauiii Evaugelistas in
Apocalypsi.
Soli Mosi modo extraordinnrio loqiiutus est iii
monte Sinni. ct in Tahtrnaculo ; et summo Racer-
duti iu Tahernucuh ; ct in Sancto SaNclvrHtn.
fScd Mos<«, ct posl eum summi sacerdottw, pro-
phets eraut etninentioris gradus quam cseteri, et
gratifim apud Deum majorem inveneruut. Nam
l)eus ipse de Mose id testatm' (Num. xii. 6, 7, 8),
dicens : Si quis fuerit inter tos propheta Domini,
in visioHc appareho ei, tefper somnium /ot/uar nd
iUum : at iion talis fterru.i meus Moscs, tjtii /";/ om-
rii domo mcu JtdeliuiutuR ettt ; ore etiim aii o*
loqmr ci paiatu, et hoh per mtigmata etjigtiras
\ JJomiuuin ridet : et (Exod. xxxlii. 1 1 ), Doiainujt lo-
tjuutus est atl Moncui os iitl os^ sicut hotno lo^uitur
ad amicuiH suuin. Veruiitamen Mosum uon altter
alloquutus ei^ Deu!> (|uam per aiigelum vel angelus ;
I ut habctur verbis perspicui.H (Act. vii. 38) ; ubi Ste-
phonus de Mose loqueus. hic ext, iuquit, qni fuit
in ccelesia in solitnditie cuin angelo yw/ loqne-
^hatuT ci itt monte Sinai. Gal. iii. 19, ubi Paulas
de lege dicit : ordinata erat per angelos in manu
tnediittori*. Medintor auteni ille erat Moses. duid
c-i^o diocM)duin eat de niodo quo I>eus Uiquutus est
Mosi, niiii quod viuio crat, sed clarior quam casterls
[prophctts data cst. Dcut. xiii. 1 : «' surrexerit iater
vog propheta vel xoutniulor sotHnioruni, \ox jK)Ste-
rior intfrprctatio taiitum est prioris. Joel ii. 2H,
(iicit Deiis : £t ent po.it htsc, effundam de spiritu
VOL. III. X
sm
DR CIVITATE CHHISTIANA.
DawtelM
KPlnplMtn.
OAP.xxxvi. t»ffo super omnem earnem, et firoplietabiint Jilii
pettri, etjili<s venfrte, seuejt tesfri Jtomaifi xomnia-
hunt, eljnvenex rextri riMionex ridehHnt .* ubi rur-
sus propbeUa exptmitur per xomnia et riniones et
xpiritnm. Item ijuando Deus Solomoni proaiisit
sapientiam, somntum erat, ut constat ex verbis
ipsis, {I Reg. iii. 15) : eciffilamt Solomott^ et intel-
lexit qnod ettset somniim. Mauifestum crg"0 est
prophetas extraordiuarlos Veteri» Tcstameiiti vo-
cem Dci tioit alitcr intfllexiKSi;, qiiam per Jiomuia et
vinione*, id e^t, a pbiuitusiis superiiatnralibas. Cliue
vooabantur ctiam spiritux Dei, ut Zacli. vii. 12,
ubi (iioil Deus: cor suum poituentnt in adamantem,
ne andireat legem el rerba qmv mixit Domintui
exereituum in spiritu svo sancio per maHum pro-
plietarum prinrum.
Prophetarum autem in Veteri Testamento babcu-
tium vocationem perpetuam, alii snpreiai, utii sub-
ortlinati crant. Supremoruni primus crat Mosea,
et post eura smnmr sacerdotex, suo quisque tem-
pore, dum fiacerdotium rejcalu erat. Postqunm
autem jugum Dei cxcuflKcrant Tsraelitie, et facl\im
est oflicium summi Bacerdotis ministerialc; quoties
eousulendiis erat Dcus, sacerdotes Israelitarum ves-
timentu sacra iiiduen]nt,ct consuluerunt Dominum.
non suo arbitrio, sed jussu regura, a quibus ali-
quando etiam sacerdotio privabaiitur. Nam Saul-
us (I Sam. \iii. 9) holocaustum afterri ju.>isit sibi.
et(l Sam. xiv. 18) aacerdoti iiii|K.Tat, ut arcam
afferrct sibi, ct (vers. 19) ne afrcTret. Etiam in
eodcm capite, (vcrs. 37), constiluit J)eum Saulus,
Idem fecit David.postquam unctus ftiisset, etsi an-
tequam regnum possedisset; quiBsi\nt enim a Domi-
no (1 Sam. xxiii. 2) utrum pu^iiaret necoe coutra
DR CIVITATE CHHISTIANA.
307
PhUistaws in Ceilali. Item (vcre. ») imperavit Duvid cap.xxxvi.
Facerdoti ut ephoduiii apportaret i(>si, ut Domimim iv„.rt»j)M
consuleret. Pi-aHerea rex Soloujou (l Keg. ii. 27), «ivoid-rti»
saccrdotiuin Atiiatharo aufcreus, dedit Zudocho.
Moses crgo, summl sacerdotes, et rege» pii, qui
I)eum semper in rebus ditficiHbus Ronsuhienint, pro-
pUetic erant supreiui. Quod prop^ietis extraordiua-
riis loqiiutus sit, dictum mt supru. Quoinodo
r autem h>quutUR est ud prophetus lios vocationi!<>
^P perpetme ? Si dicamus Dcum loquutum esse vel
~ apparaisse eis, prout in sua natm'a existit, negabi-
mus Deum iufinitum, invisibilem, incnmprehcnsibi-
I lem csse. Si dicamus loquutum esst; pcr iutusionem
^^SpirifKM Sancti, quateiius Spirltus Sanctus sig:ntfi-
~ cat ditinitatem ipsatu, sequahimu8 Mosetn Chrisio,
in quo solo diviiiitas (Coloss. il. *)) habitat corpO'
ralifcr. Postremo, si dicamus loquutum Dcum esse
per Spiritwn SaNctnm, ([uateuus Spiritus Sauctus
eignificat grutias divinas, iiihll illis attribuimus &u-
pematiirale. Homines enim ad pietatem, justitiam,
mbericordiam, veritatem, fideui, et vivtutum fjeuus
omne, tvm morale tum intellectuale, disponit Deus
per doctrinam, exemplum, aliasqnc vias untnrales
et quotidianas. Quomoilo crgo Deus prophctaa
perj)etua^ vocationis alloquutus est, quando ab illis
coiisulebatur, scriptum non inveniu, ntsi qnod sum-
mis sactTdotibus iii Saiicfo Satictonm per vocem
ex inter Cbernbinos loquutus est : scd vox illa, ut
et cjetem omnia diviiiie prie-sentifc si^a, angelus
dici potest, quemaduiodum somuia et cft:tera sigaa
supeniaturalia.
Prophetis autem vonationis iK-rpotua;, sed subor-
dlnatis, luquutinn esse Deum supernaturaliter, in
Scripturis nusquam constat, sed naturaliter tantum,
X 3
308
DB CIVITATE CURISTIANA.
DtnvtotW
el Prniphrtii.
CAP.xxxvi. eo mnda qno ad pietatem, fidem, et juBtitiam Aia-
I>OTiit Deiis qiios nd salntem destinavit. Qni moilus,
rtsi consistat in instnictionc, educatione houiinuni,
vcre tanien dici potest Spiritus Sancti opcratio ;
nam inclinatio oinnis tuiu ad i»auctitatem tum ad
vjrtutera, a Deo cst: quando ifptur propheta loqai
dicitur per SpiritutB Dei, intdligere debemus ita
ilium loqui, ut LKmis per prophetam suum summuin,
eui propheta subordiuatus obedire obligatur, loqui
illam jussit.
Vivente Mose, prseter ipsum in castris Tsraelitn-
ram septuaginta emit viri, qui prophetAVfruiit.
Qmo modo illos Dcils alloquutus sit, declnratuin cst
Num. xi. 25 ; dtfxcemiii Diminti/i per nubinit,et to-
quutus est ad MoS('m,aii/'erims de Spirilu qui rriit
in Mosc, ct dftm srpttiaginta mrtT, Cumque re-
qHieviKsci in eis Spirituji, projtkeiavcrunty ncc
ullra cessarcrunt. Ex ({uibus verhis manifestum
est, primo, propltetationem eorum ad popnlum
subservientem et subordinatara fuisse proplieta-
tioni Mosis, per cujus spiritum prophetavenint, id
cst, itfl ut Toluit MoBcs ; quod confirmalur (vere.
27-29) ex eo, qiiod cum Mosi dixisset Josua,
profiihe iflos, noluit Moses, dicens, nc temn/are
pro vir. Sccundo, cx eodeni loco colligitur spiri-
tum Dei non oliud ibi sigui6care, praeter parcndi
voluntatem ct adjuvandi ^foscm in admiuistratitme
reginiinis. De substantia enim divina intclligi non
potest, qujB soiummodo in Christo habita^it corpo-
raliter. Spiritus ergo ibi &igDi6cat donnm sive
gratiani divinam, qua ducti cum Mosc coopera-
hantur, cujus habebant spiritum. Septuaginta
enim illi viri electi a Mose aute erant quam spiri-
tura Mosis aceepis&ent. Etiam t Sam. xvi. 13, 14^
DK CIVITATE CHRISTIANA.
309
KpiritHn Dci ejiudem liabL-t sigiiificationem : nbi cap_xxxvi.
ablutiis a Saulo iji Dav-idem coHatus fst, ninjiriua, " ' "
ucm ad populum suum regendum elegemt Deiis, <> r»|jwiui.
|ci(lein gratiam saam, qua id recte facere pusset, im-
pertint.
Loquutus DciLs eat etiara aliquaudo jier mr\x:» ;
quie sortcs ])pr illoR scmpcr nrdiuabontur, qm snm-
Ininm in populo habueruut potostatem. Sic mani
festairi fecit per sortcs, quas ordiiiavit Sauluin,
(I Saiii. xiv. '12, 43), cidpaui Jouatliaiii filii SatUi
et (Josli. xviii. lO) divimt Deus tcrram Canaiia;orum
per Bortes^quas Josna ordinacit coram Domino in
i>hifoli. Videtur etiam per sortes fuisse, quod de-
texit DeiLs (Josh. xvii, IH) Achaiii fartum. Atqitc
hi mod) simt, per quos voluutatem sumn palefecit
Deu» in Tc^itainciito Vctcri.
liMlem etiam asusest iiiTestamcnto Novo. Nam
Vii^lui Maria; loquutus est {Luc. i. 28) per viti-
onem an^eli : Josepho (Matth. i 20) per «o»mtwH ;
Paulo proficiscenU Damascum (Act. ix. 3) iu visi-
oue : Petro (Act. xi. 5) iu vixione lintei magni
eraiBsi e crelo ; eidem iu carccru (Act. xii. 7) per
I visioneiu uHgeli ; ApostoUs ct scriptoribus Testa-
Hnicnti Novi (Act. ii. 4) per gratias variaa Spiritus
I diviiii ; et Apostolis nirsus, cum Matthiam in Apos-
toliim eligcreut (Aci. i. 26), per sorlcs. Cum ergo
I omuis prophetia prajsapponat cisionem, vel som-
^biwM, vel {^ratiam aliquam diviiiai» egregiaro \
"cumque tam hujasmodi g^ratite quain soinnia vel
pisiories, proficisci possint, non solnm supcrnatu-
raliter et immediale, sed etiam naturnliler et per
causas secundas ; judicio ct ratiouc naturali upus
t, ul tuter f^ratias, tisio/ies, svwnia naluralia ot
sujieniatumlia rectc distiiiguamus ; debemui>que
310
DR CIVITATE CnRlSTIANA.
vl rn)|ihc(k
CAr.xxxvi. ratiti c»8e iii obedientia pncstuiuln homini qui pro-
phetatn bc cssl- dicit, jubeKim' ut in via ad salutem
Ktcmaiii itlum sequaniur. Nam qui (Ineem se offert
vise ad felicitatem, regt-re et rt^nnre xndt; ctijus
rei per uaturnm Iiomines tiimies avidi sunt, et per
conseqtiens flmbitionis et imposturffi merito sus-
peoti ; ct proiiide ab uimquoque, antequnm obefti-
entinrn pra-stat, examinaiuU, nisi forte re^ere iu \ia
salntiti is vult, qui in eivitnte summam habet potes-
latem, vel qui ab eo authoritatem acceperit. Nisi
eitim exauiinntio proplietarum et spirituun) uui-
rnique ex populo perniissa e?set, notae et sigriia
omiiin, (jHibus propbctw vi-ri n falsis dirTtiufrunntur,
frustra fuissent. Quuniam ergo sigiia diftingueudi
prophetas et spirituK, expasita suut Deut. xiii. I,et
I Joh. iv. I, et qnoniam tanta crat wib Vcteri Tea-
tanieiito prophetatio, et in Novo tnnta pnedicatio
contra prophetas ; ct ([Uoniam major plerumqiie
est prophetanim fiUsorum quam verorum uumerus,
obligatur nnusquisque periculo aiiima! sua; doctri-
naj* prophetarum examinare, et qucrn sequatur dili-
genter considenire. Tempore re^ffis Achab { I Reg.
XJcii.)) >■> quHdrii\t;entis prophetis nnicus emt vcruij.
Michaca». Dc pruphetis Jeremias prophctu (lir.
U) dicit a Dco;./V//*o jtropfiela: mlicinantur ia
nomine titeo ; iioN niiii <'ox ft non prtecepi r/*,
neque loquutuH mm ad eaa ; tisioHcm memineem^
et dirimttiuiicitt/ratidHlentam,f't /leduefionem cor'
tfi» sui profihefant robiji .• et (xxiii. 16) jubet Peus
ipse ue ilios audiamus. Notife, inquit, andire
rrrha firoplielarum, f/tti prophrlanf roftis, et deci-
pinttl ro/i : tixionein eordix snt iotfiimilHr, non de
orr Dtniini.
Qnoniam igitur sub Tcatamento Veteri interpro-
DK CIVITATR CnRIRTIANA.
311
¥
»
tphetos vlsloiiarios tot craiit rixa:, contcudoiitium capjcxxvi.
finter se, et queerentiiim {'2 Chron. xviii. 23) quaudo uT^^itoUH
dUcetait a me Spirifus iturus ad fe ? vocantium- h iv.piirtu.
que se iiuituu ineiKlacet; (ut Jerein. xiv. 14) ; tot-
que coiitroversiie hodie sunt, sub Testamento No-
To, praeteiidentiam Spiritum Sanctum; unusquisque
tuuc obligahatur, et nunc obligatur ratione sua na-
tiirali Hti ad re^ilas illas, quas nobis pr{e.scripsit
Deua ad distiiiguenduni inter reruai t^^t fal.tum pro-
phetam, proplKtaruia doctrinis npplicaiidas. (iuo-
rum regularum sub Teiitamcnto Vctcri una crat, ut
doctriiia prophetie ronformis es-set doctrina; qviam
doouerat propheta -supreinns Mos«s, uempe, qui
summam habuit in castris Israelitarum potestatem.
Kegtila altera erat, ut posset miraeula operari, ut
ostensuni est supra ex Deut. xiii. 1, etc. Sub No-
vo Testamento uuica distingiienrti inter prophetas
regula rcjicritur, iieinpe, %\ ductriuam hauc pncdi-
carct, Jcsim esse C/iri^fuiu, id cst, Jesum csse
Judawruni rcgcm, qucm venturum propheta; Vetc-
rit> Te^tamenti prophetarunt. Quicuuque autem
doctrinam hanc negaret, qusecunque miracula vi-
deretur facere, propheta faJsos est. Nam Juhannes
Evaiigeliata (1 Epist. iv. 3, ctc), de exauiinc spiri-
tDum an es Dco cssent neone diisserens t in hoc,
inquit, rognoscitar Spirifujt Dei : oaniijt spiritus
gui eon/itetur Jesum Chrintnm iu carne rtmigse,
tex Deo esl, id est. propheta Dei est concionator
evaugclicuit iile, qui contitelur pnedicatque Jt^um
csse Christum, sive concionator talis sit vir pius,
sive impius. rrophcta euim unn per suos ipsius
mores ant fidem, sed per authoritatem lcgitimam
prophcta fit. Loquitur enim interdum Deus per
proplietas, quoroui persouas i-eprohavit, ut per
Bmilainum, ct fumiDam ab Kndur maleticam. Kur-
«
312
I>E CIVITATK CIIRISTIANA.
DcnflsUd
[CAP.xvxvi. SU8, vcrBU proximo, Jobantics idom, omnis, inqniC,_
spiritu* qui itoirit, icl eat, non prphpiidit, Jeauti
ex Deo nott est ; et hic est Aniichristnx. Ilemila'
crgo utrinque recta est, nempe eum, qui Mfssiiim
jam venisse pnedicat in persona Jesu, prophetam
verum^esse ; eum antem, qui venisse negat, sed
veuturum expectnt iu persona alicujus impostoris
futuri, proplietam esse fHlsura. Uuiuscujusque ergo
hominis CUristiani et de sulutt* anima: sua; solliciti
interest, connri scire ct diligeater cousidcrare, qui*
sit in civitate sua propheta aummus, id est, quis sit
illc homo, vel ecetus homiuum, qui iu cJvitate gerit
personam Dei ; et quaiido iUum coguovit, dootri-
nam, quam doeeri ille jusserit in Dei nomiue, pro
regula hahere in doctrinarum earum di&cussione,
qua; a proplietis, sive cum, sive sine rairaculo, pro-
feruntur. Quodsi pruphetam aliquem coiitra rega-
lam hauc docentcm audicrit, nou ipsc viudicabit,
sed faciet quod fecerunt ilH qui in castris tsraelita-
rum prophctaiites nudierunt ; id e.st, summo impc-
ranti indifahit, atque illi permittetstatuere «t rult;
et siquidem doctnnas eonmi improbet, improbabit;
siu probet, sequetur, iltisque obediet, ut quihus
Deus spiritum dedit ex spiritu ejus cui summam
dederat potcstatfm. Nam homines Christiani, nisi
regem suum vel ccetnm supremum pro propheta
Dei agnoscant, necesse est ut sun ipsorum somuia
et cordium suoruni tumorem pro spiritu Pei bu-
bcant et sequautur ; vcl ut duci sc siuaut a potes-
tutihu.s cxtemis, coutru salutcin civitatis; vel a
concivibus suis ambitiosis, |)cr c^umuiai», nd sedi-
tionem excitari, siue alio, quod doctrinam eomm
coutirmet, miraculo, prajter successum et impuui-
latem nliquando admirabilem.
OB CIVITATB CHHISTIANA.
313
CAPUT XXXVII.
DE MIRACULISET RORUM USU.
I^R miracttla iDtclliguntur opera Det tnirabilia. xxxvri.
tiaoiiiam autem <lubitare solent homiues, suani .,^ ' ■""
ipsomm sequuti rationem nataralem, ulrum quou a »««rm»u.ir
proplieta pro mandato nc;i pronuntiatur, mantla-
Imn iiwius Di-i sit necne; miracitla \\\ SacrisScrip-
luris vocaiitiir Kigmi, ut qnac voluntntis Dci aigna
sunt; sictitetiam apnd seriplorcs etlinicos, propter
eaudem rausam, vocuntar o.itenla vX. portcnta. Ut
iutelligatur ergo quid sit miracitluiH, obsjcr^^autlum
est, qUECiutm opera ea sint qu;e tiomiiies admiran-
i«r. Sunt autem quce faciunt ut opus aliquod atU
mirenturj dna; tantum res. Altera, si sit rarum,
mijus simile raro aut nnnquam ante factnm vide-
raiit ; altern, si postquara fiictum cst, concipere nou
possunt ]>er causas naturales factum esse, sed so-
luniuiodu jjcr operatiuuem Dei iininetliatam. Nam
si fact) causas naturulcs iutcUigimus, utcauque opui*
rarum fuerit, vel si factum similc sjcpe viderimus,
etsi caiisam ejus natunUem non cuncipinins, nou
ampUus admiramur, nec miracttlum appellamus.
Itaquc si bos aut equus loquerctur, miracnltim
vticaretur, quia rarum, (rt cujus eausma naturalem
nan possumiis imaginari. Similitcr, i» gcncra-
tione aiiimalium, naturee de%iatio omuis insotita
pro mirarulo haberetur. At si homo vcl nnima!
aliud sui simile generet, quauqimm et hoc et illud
quomodo factum sit seque net^ciamus, miraculnm
estie non putamus. Item si homo trauidbrmaretur
In Inpidf:in, inirarnfum essct ; quin rarum : sed si
lignum ttu uiutiirctur, quiu si£\tc fit, miracuium uun
314
DC CIVITATE CilRISTIANA.
xxxvn. est: »que tameii if^uoramus, quomodo id in ho-
mluc et Ugno Duus operetur.
Arcus primus in cnclo apparens, miractilum erat ;
quiaprimus, id est, iniiolitus ; et quia pro si^o in
ccelo a Deo osteusus est, ad significanduui uou am-
plius diluvio periturum esse mundum. Verum ho-
die, quia arous cojlestes videntur sape, mirurula
uemini sunt. Kursus, opera mirabilia artc ttumana
multa producuntur; quia tamen postquam factii
sunt, quomodo facta sunt intelligimus, non hnbe-
mu» ea pro niiraculis.
.AdBiiralio dependet plerumque a scientia el cx-
pcricntia huminum, ita ut alii videatur, quod ndit,
mirncHluMi alii nou videatur. Itaque homiues ira-
periti et superstitiosi pro magnis miraculis habere
solent ea, qme periti doctique omnino non miran-
tur. EcHpses solis et lunce pro o|>eribus superua-
turalibus a vulgo habita; quuuilam suut; quanim
causas naturalcA dooti viri intelligcntes, eas praedix-
eruut Ktinm homines callidi inter sc confocdenkti,
secretas actiones iucuuti et imperiti hominis exqui-
reutes, easdemque ipsi post uarrautes, mafcn» ad-
mirationi fnerunt, cum cautis prudcntibusque viris
non tam facile impouere potuissent.
Ad natiu-ant iniracnli etJam pertiuet, ut eo fiiie
factura sit, ut uunciia, ministris, et prophetis Dei
fides apud populum habcatur, sciatque iudc popu-
lus missoK illos csse a Dcq. Itaquc creatio muncli,
et postea diluvium uiiiversale, mirabilis.sinm opcra
erant ; quoniam tamen non eo line a Dco facta
eraut, ut iniuistro suo fidem facerent, miranila
appellari non solent. Sed opera Uei in aKjH:\pto
per MoKem, mirarufa erant : propterea quod eo
fine facta snnt, ut cretlerct poptUus Israeliticus
RE CIVITATB CnH18TlANA.
315
I
veuissc ad cus Moseiu, iiou cuusilto suo et com- xxxvtr,
inodi sui rausa. sctl missum a Dco. Quuiido enim ~: T'
juflseriit illum Ucm Isruelitas a scrvitutc /l^yp- ""™u.«
tiaca libemre, disit Deo Mosts, (Extxi. iv. I), tioa
ini/ii eredent, seH dicfnl^ DomitiHS non apparuH
wifii. Pote.''tatein ei-gn illi dL-dit Deus coiiverteudi
viigain, quam in luanu ttahpb&t» iti serpciitcm, et
rursMS, jierpeiitem convertendi in virgnm ; et ma-
nuut suaui lcprosom fiieiciidi, el rursus sunandl, eo
fine ut credereiit IsiaelitK Deum patnim suoruni
tlli apparuisse. Cum autem mirncula lijec coram
populo operatus csset.tuno (vers. 31 ) dicitur popu-
(mn illi crciiidisst'. Popnlus tnmen ilti non sta- i
tim obcdivit» nictiicns Pliarnouem. Alia igitur
miracu/a fccit Dcus, pcrcudens j^ypttos, sed de
eo fine nt Mosi Israelit® crt*derent Similiter st
mlraeii/ti facta a Deo per Mosem proplictasque
usquc ad captivitatL-m, at(|ue ca, tjux facta suut a
Sen'atore nostro et Apostolis cjus, consideraveri-
tnus, inveniemus facta esse eo fiue omtiia, ut fidem
faccrent vpI confirrnareut, nou adveuisse eos sua
ipsornm caiisa, sed a Deo missos ftiLsse. Nec ta-
men miractthrnm scopus erat uuiversim in omni-
bus fideni facere, aed in electis tantuni, nempe, iis
qut salvandi erant. Pln^nruni eiiiiit .Cgypti finis
non erat couversio Pharaonis, cujus cor obduratu-
rum »e esse pr^edixerat Dcus, ue populum abire
siueret ; et Pharaoh cum eos dimisit, nou tuiracu-
/is, scd plafji!' motus id fecit. Item de Servatore
nofitro (Miitth. xiii. 58) scriptum cst : hou mu/ta
miracuUi opcralim ii/nm csnc in patria sua, prop-
tcr eorum iHcrednlitatem ; et (Marc. vi. 5) scribi-
tur, von potcraf i/ii rirtiiiem iil/am facere, nixi
pniieox injirmox impositis mnnibus curnvit ; et
StG
DR CIVITATR CHRISTIANA.
XXXVII. vtirabatur propter increduiUatem eorem. WvsiU
iiBininHiik, ^^ puternus potentia coruigse ; aut finem miraeuio-
« rvfiBi luu. f.„f„ jilium fiiisse, quam coiivertere increduloa. Nam
quae fecenint miraeula Moses et proplieta!, ct ipse
Christus et Apostoli ejus, homines ad ecclcsiam
aggro^ndi enuita omuin feceruut. Quid ei^ di*
ceitdum mt, uisi qiiod Servator nusttir, missus a
Patre, potenti:L a Patre data aliter uti uou iHJtuit,
quam ad conversionem eorum tantum c|Uos Pater
ejus non rcpmbaverat. tinod locum huric S. Marri
cxponcntes quidaro,poui dicunt no^/ /fo/^ ra/ pronoA
vo/iiit, nou necessario id faciuut, et sinc exemplo
lin^te Gneca'. Ab bi», quw jam dicta suut de
liatura Btiraculi, defiuiri pjtest ittiraculum fjsse
opuJt Dcifpra-ttrr opendioHem Haturee i» erealiotie
ordiTuitam, eo Ji»e far.tum, ut cognoseerml eleeti
nuHcium a I)eo extraordinaritim nd eos ■mlutis
eorum cama missum etse.
Ab liac auteni defiuitioue iuferimus, priroo, mi-
raculmn uou e^sc cffeetum virtutis alicuju» in ipsia
pmplicta, ad cujus verbum fiictum cst, sed opu»
Dei iuunediatum.
Secuudo, neque diabolum, ueque aDgctum, neqoe
spiritum creatum quemcunque miraculum facere
posse. Nam ucfjue si virtute uaturalis alicujns
scientiie id faciuut, iicque si incantatioue, aut ex-
cantatloue, id est, virtute verljorum, miraculum
dicendum est. Si propria poteutia i<i facei-c potnit
incnntator, potcntia aliqua t^sset, qu?e a I)eo non'
depentleret ; qund oimies ncgaut. Siu poteutia »
Deo data extraordinaria fociat, miraculum oorum
non est, scd Dei factuni immediatum.
Sunt Srriptura; Sacne loca alitiua, qure miracu~
ioruM u|K.-nitiuuem attribuurc videutur iuvaulatiuu-
DE CIVITATE CHRISTI Alfl A.
317
I
»
ibus et artibiifl magicis ; ut (Bxocl. vii. II), ubi \c- xxxvii.
jfiraiw quof! postqimm Most^ virgmn suain proji- |I)^~^^.
ciendo in terrani convertisset in serpi^ntemj Afagi rtflifnmw«<.-
JEf^yptii /titnile feeeruHt hcftntationihvH suiji : et
(vers. 22) quod postquani Moscs aquas .^''gyp-
tioruin convertisset in saiiguineu), idem Jecertmf
Mtiffi iHcatttntioaihux nuix : et (Exod. viii. 7), post-
qnam Moses per poteiiliam I)ei in terras .'Fj^^p-
tioruni induxisset rauas, simtle fecertmt Mafrt.
Nonne mirucula efficaciam habere a so«o verbo-
rum, et ab hi« locis satis probart cxistiraabirauH?
Attnmcn iiullus Scriptura; locus doctt, quid sit in-
cartatio. Ita»iiio si incnntatio non sit, ut multi esse
putant, eff(xtio mirabilium p«;r verbii et sonos, sed
impostuni, et modis naturalibus facta illusio. adeo-
que procul ab operatioue supeniaturali, ut itnpos-
tores ipsi soieiitia nulla cau&arum natiiralium ut ea
faciaut, nec alia re imiigeant, quam iguorantia, stu-
pore, el auperstitione communi geueris humaui ;
loca illa, quie opinioni de magica et incautatioiii-
bu8 favere vidcri poNSUut. alium scnsmn habere
(lcbet)t, quam primo intuitu habere videaiitur.
8atis enim manifestum est vcrba effectum, nisi
in eos qui iutelligunt, babere nullum : neque effec-
tnm in ipitos iDtelligentes ullum, pncter declara-
tioueu quid cogitant llli qui loquuntur. Itaque
quando virga videtur serpeus, aut aqua Kanguis, aui
nliud miracnUtm factum ridetur per incantationem ;
nisi fiat ad populi Dei sdlficatiouem, neque virga,
neque aqua, neque abud incantalur prirtcr »]iccta-
torem i totumque miraculum iiicantatoris iti co con-
sistit ut Impostor bomiiicm dccqicrit : quod mira-
cn/um non cst.
Tanta enim est humaiii geueris ignormitJa ct ad
errandum prochvitas, md maxime eorum qui cau-
318
DF CIVITATR CITRISTIANA.
XXXVII.
Dg lalriKiiIls
«Ininiin luii.
saniin naturalium et cousiliorum humanoriiui im-
periti sunt, ut infinito numero faHaciarura obaoxii
perpetuo vivant. Sed tlmuniatursromm genera
pcrsequi longum esset ; hi taiucu quicqnid fece-
runt, sua singuli a^ihtatc fecerunt. Sed i^t impos-
tnras eorum cunsnlcremus, qui ftedcrati faciuut,
nihil factu impo8siI)ile vidcbitur, quod possibile est
credi. Homines eniin improbi si dno tanium con-
spirarent, unus ut simuluret se cJaudum esse, alter
ut incantatioue illum sanaret, multos deciperent :
sed s\ conspirnrcnt multi, ut unus simularet $e
claudum cssp, altcr ut eum ^anaret, et reliqui om-
nes, uttestimonium dicant; decipient multo plures.
lu tali generis huuiuni proclivitate fidem mira'
culig teraere adliihendi, cautda mellor esse nun
potpst, quam quee a Dl-o [Wrr IVIo«em, ut autc
dictum e.!4t, docctur Dent. xiii. I, ct Dcut. xviii,
3S, nempe, oe pro propheti» hahcamus iltos
qni religionem aliam docent, quam quae ab eo,
qni pcrsonaw Dei iti civitate gerit, legibus [ler-
mtttitur ; niK|UC ctiam illos, ii uovum ahqiieiu
articulum obtrndcre concntnr, pro prophetis ha-
beomus, sine minini/o indubitato. Itaque ut Ma-
ses suo tempore, et Aaron smecessoresque cjus
temporibtis suis ; ita summi iniperante^ in pupulo
Christiano, id est, ecclesiarum summi rectorcji om-
nibus temporibufl con.suh;iidi suut, quas ductrina.s
doceri permiseruut, antccpumi mirficulii aut pro-
pbetis ignotia tidcm habcamus. Etiain miracitla,
qua; prffitcnduntur doctriuis uovis, debemus videre
ipsi, et quantuni possumus excutere, et examiiiare,
et s<N;undum rntioncni publioam, id e«t. seouudnm
rationem cjus qui summam hahct in civitatc potes-
tatem, de veritate miracuii judicare. EKempli
DE CIVITATE CU RISTIANA.
319
^atia, si quis dicat, quod jiost certa vcrba ab ipso xxxvii,
prolata super buccani panis, non sit ampling panis, ^ ' T
sed Deus vol homo, ctsi oculis, ut ante, panis vide- •«««"«■mii.
atnr ; cnusa milla ost cnr quis ita faotum realiter
esse putet. iioque illuni tinieat, donec a Deo per
iUun), qui loeum ejus iii civitate tenet, utrura reali-
ter fectum sit necne, inquisierit ; et siquideiu ille
negat, tunc seiiuitur id quod u Mosc dictum cst
(Deul. xviii. 22), temcre loquutnn eal, noa timebin
iltum ; ala factum ease realiter dicat, acquiesceu-
dam e&t. Item iu mirficttlis, quse uon ndinius ^ta,
sed fama tautuin audivimus, cousolenda est ecclesia
civitotis, id est, is qui summam in ea liabet potesta-
tcm, quousipiu faina; authoribus credendum sit, \t-
qtie hffic illis prsecipue dico, qui vivunt in civitati<
bus Christianis. Hodie enim ue unum quidetn
homiuem cue:nosco, qui per incantatioiiem vel ad
vocem aut ad orntioucm hominis opus ita mirabtle
&ctum vidit, ut homini mediocritcr cauto videri
p(»set anpenmturale. Quiestio ergo hodle non est,
tttrum miraculmn, quod vidimus, vel le^mus, vel
farna uudiviitiu.s, rcalitcr factum slt; sed utrum
miracula qua; lugimns, aut fama accipinius, non
Kint liu^uie aut calami suhus opera. In qun quie».
tione, non rationis vel conscientia^ privatfle judiclum
est, sed rationis. nt dlxi, publicic, id est, rationis
illius hominis vel ccetos, quem iu omni qutestione
judicem ante constitueramus. Privato autem hom-
ini, quia copitatio oninis lihera est, eredera vel non
credere, quie pro miracnfift ajjprobata suut, libe-
rum semper cst, atque de illis judicare intrn pcc-
tU8 suutn, prout narraritibiis Imnum inde proventu-
rum vcl uou proventurum est, licilum est. Veram
quando ad 6dei confessiouem veutum erit, privalo
IV> uiniriihi.
MaamiuiL
320 »K CIVITATB CHRISTIANA.
XXXVII. jufUcio amplms locutt nultus cst ; scd adeiindufi est
is qui suitiDiani sub Deo in ecclcsia liabet {ratesta-
tcm. Uuifi autcm illc cst, suo loco iniira considera-
bitur. Nnm piTCPtigiaiori. aut vnitriloquo artjfici,
fictori callido, ct narratori mirabiliuiii impudcnti,
perjtiro strenuo, siuiuI.atori sauctitatis histrionico,
vcl maximv multis siinul iiebuloiiibus fcfdcratiii,
quis uon crwial homo malaruin artiuui impcritus f
CAPUT XXXVUI.
OE SIGMnCATlONIi (}UAM HAJtUNT IN gCRIin^UaiS SACRIS
VOCADCLA VITA ^TEHNA, INFERNLM, »A).VATIO,
MUNDHH VKNTURUS, KT RFDEMPTIO.
Cii:oNiA\i societntis rivilis consrr\'atio dcpcndet a
jnatitia, H jufttitia n potcstate viLic et uecis ulia-
ruuique ptcnarum leviurum, quam potestatem ha-
bct is qui suinmnm ii) civitate potcstatempossidet;
impossihih> essct conservari civitatem illam, iii qua
penionnaha sit, qu:e potestatem habeat majores iu-
fligendi poenas quam est mors, vel majora pnumit
tnbucndi quam est vita. Cum crgo vita teienta
prajmium nmjus est quam vita prffiscns, et eruch-
ttis teterHJ pteun sravior qiiam mors natnralis; re^
diligeutia multa digna est, illis qui pcr obedientiuin
civilcm confusioiiem calaniitntesque bclti civilis vi-
lare cupiuut, quid sit quod iu Sacris Scrii»turis per
vilam te/eniam et crHciotm (cfentos intelllgeiidiuu
est perscrutari ; et propter quve crimina, et contru
quos commissa, cruciandi in setemum suut : ct
propt«r qua? facta vi/a teterna fruituri smit.
Adamuin ca couditionc creatuin vanv. legiinus, ut
nisi mandatum Dci violassct, potuisset iu Ktenium
DE CIVITATE CHRISTIANA.
321
*
viiisse iu Paradiso, nbi a Deo ab iiiilio PoUocalus XKXViii.
trat. In Paradiso eiiim crat arbor vitee ; cuius „, . ."- S
esus illi tamdiu nermissus eral, quauidiu ab esu '■"" "
tructus arbonti soieutiec bom ct maJi se abstinuisset. nx-abuia.aie.
Itaque quam ])nmum ex fructu arTmris hujus vetito
cometlisset, Bkus (Gt-n. iii. 22, 23) illum e l'ara-
diso expulit, nejortf inittat mtmiim itunm, et itu7nat
etuim de ligno vitte, et cometiat, el vicat in <eier-
num. Constat ergo Adamum non creatnm csse
imtiKjrtalem virtute uatunc sua?, scd pcr ^tiam
Dei adventjtiam, uempe, virtutc arlHtris vit^, cujus
comedendi dam copiam haberet, non potttit mori.
Videtur ei^o Adainus, iiisi pecca.sset. victnnis fuisse
in terrcstri Paridiso iti leteruum ; murtiditatcm au-
tem iii sc ct postcros suos intrassc per hoc pecca-
tam ejus primum; mortalitatem, inquam, ttmc
fitatim intrasse, nou mortcm ijisara. Vixit enim
longo piist tempore, suamque vidit, antequam mo-
reretur, posteritalem numerosam. Dbi autem (Gen.
ii. 17) dicittn*, in qiioeua//ue die comederia, ex eo
morte murieris : iiitelliy;endum est, uon de mortc in
illo die, sed de eertitudine mortis, id est, de mor-
talitate. Quod autem nnu dicitur simpliciter wo-
rieri«f»ci\ ntorte morierix, ita intelligendom ejt ut
iiiterpretatur Athaiinsius, quondo inorieris non re-
vivisccs. Cum eigo vita atcnm pcr peccntum
amlssa csset, mauifcstnm est, quod quicuuquc pec-
catum illud aboleret, vitam ilU aiternaia, quam
perdiderot, restituturua esset. Fed Jcsus Christns
peccatum illius et omnium in ipsnm crcclentinm
abolovit, et proinde omnilms eredentibus mtam il-
lam ^ternam^ qnnm perdidit Adamus, recuperavit,
nempe vitnin iii Parndiso fiituram. lu quo seiisu
Saueti I'nult recte stat comparatio Rom. v. 18, 19 :
VOL. III. T
322
DR CIVITATK CHRISTIAMA.
xxxviii. Igitur sieui fter UHtiut tielictum in omact hominci
j^'T ' ~' coHdemnatio ; sie et pcr uniusjuxtitiam ia omnet
1«». ii.wi i.. homines jusi\fieatio vitre ; 1 Cor. xv. 21, 22 : Cum
™«i..a..rto ^aiftiym per Itoininetii mors, et per /lomniflm re«ur-
reetio mortuorum : et xicut in Adum omnex mort-
untur ; tta et in Ckristo omaex viri/icabNutur.
Qiiod attinet ad locuin, iii quo vita Ula Eeterm
homines fmituri suut, duo illi Scripturae textu&
sigriificare videutur fore locum illum iii terra. Si-
quiUvm enim perdidit Adamu» Parndisum, et vi-
tam ilUc tetemam ; Paradisum ct viuun illic Beter-
nam credentiUus iii ipsnm (niristiis rccnperavtt,
nec aliam. Cui doctriniE congruere videtur quod
dicit Psalmii^ta (Psal. cxxxiii. 3) : Dominug, gui
Jeeit ceelog et terram, benedicat tibi e Zioii : nlio-
qui dixisset, benedieat tibi e cvelo. Item Jolmnnes
(Apoc. ii. 7) : HH gut vincit, dabo comcdcre es
Jructu arboris vitip, qu^ est in medio Paradisi
Dei : qute arbor Adamo arbor vitse erat, sed iu
terra. Idem confirmari videtur n Jolianiie (Apoc.
xxi. 2, H) : Kl effo Johaunes vidi /lanctam civiiatem
Jcrtmdcm uovam lUscendetitem de ca-io, a Deo
paratam sicut sponsttm ornatam viro suo / et au-
divi vocem via^nam de tkrono dicpntem, Ecee ta-
berttacuhm Dei cum hominibus! Id est, Jerusalem
nova, in qua est Mons Zion, nempe locits electo-
rum, desceudit in terraui. Item an^li duu in vcs-
timentis albis dieunt (Act. i. 11): ilic idem Jesua,
qui assumpttis est in ccehm, ita venief sictit vidis-
tis ipstm aseendere r qua: verba ita sonant ac si
dixisseut, veutunmi es.se nd popahnn Dei Patris sui
r«^iid«m hic ; uon quasi illos iu cculo regciidos in
c<Elum suhlaturus cssct ; quod ctiam regui Dei sub
Mose iiistituti rcstilutioni cou&eutaueuui est, Rcg-
DE CIVITATE CIIRISTIANA.
323
num autem illncl cmt civitas Jiidtconim in terra. xxxviii.
Porro, id quod dicit Sen-ntor ooster (Matth. xxii. „' T^
30) : I» resurrcctione neqtte nuhcnt mqHc mihen- 'j''-™ t^i".! "■
tur ; sed erual sicut {itigcli Dci in casfo : dcscrip- toJiuU, cto
tio est vitfP teterntc, similiK ejutt quam pmUdimus
in Adamo, q«fltc]iH.s attinet ad matriraoiiia. Niai
enim peccasseiit Adnmns et Evn, vixisseiit iu Vura-
diso terrestri ipsi siue prole in pcqietuum. Nam
si sicut hominea nune, ita immortalcs generarent,
deesset non magno temporc locus hominihus, nbi
pedes poneient. Judaei qui Christum interrogave-
rant, cujns uxor fiitura essct fremina illa in resiir-
rectione, de consequentiis viter tetemo! non coKita-
vcrant ; ilaque docet illos Christus, generatiouem
hominuin non magis futuram essc in rosurrt^ctionc
quam angelonim. Comparatio ha^c intcr viiam
atemam ab Adamo amif^^^tn, et a Christo morte
sna restitutam, etiani in hoc cou^ua est, quod si-
cnt Adamos, etsi vHam tetermta pcccato suo per-
didit, vixit tamen posteu aliquamdiu; itn Cliristiani
fideles vitam teteniam morte Christi recepcniut, et
tamen inoriuntur morte nnturah, et niorlui ali-
qunmdiu manent, nimirum usquc ad rcsurrcctio-
nem. Sicut enim mors computata eet in Adamo,
non a condemnatioue, aed ab ipsa morle ; ita ctium
electorum vitn nh nbsolutione sive reniissione pec-
catorum, uon a restirrectione computatnr.
Quod locus, in quo lu jetemuni post resurrec-
tionem habitnturi sunt clccti, sit cfclura, id est,
partes ilta; qux n terra remotiKsima; tiuiit, ut ubi
sunt stellte, aut adhuc altius in ooclo quod vocatnr
(non in Scriptura Sacra) emptfrfnnt, non confinoa-
tnr ab ullo, quo<l scinni, textu Scripturjc Sacne.
Ucgnnm quidem Dui ctL-lum iubabitantis, reguum
Tf 2
324
DE CIVITATB CHRISTIANA.
XXXVIII. ooeleste propnu (licitur ; cives autem regtii illia» in
iH^nM»>m '*="*" «legebaiit, regclHinturquc a Dei vicegcTenti-
iiiiu» tiaimt in hos, ncmne Mose, Ktenzaro, cseterisque suDimis Ju-
««bHk.1*,'. dfeoniin Siicenlotibus, usque nu teinpom SamueliF.
Postquam etiaiu Senator uosterper])rjedieatioiifiu
miiiistronun suonim Judseos ad obedieutiam Dci
rerocaverit, et vocaverit gentes, reguiim erit as-
leste no^nim, sine ulla necewiitate, iu Scripturia
apparentc, ascensurum e^se hominem ad felicita-
tcm suam altius quam ad scamnum pedum Regis
sui eujlestis. In coiitrnrium, scriptum iDvenimus
(Jnliaii. iii. ID): quod iietHo in cwlum asci-iulit
pr<eler eum qui a ecclo dcscemlity ncmpe FiliutB
hooiiniH, (jui est in eo»h. Itom (Actor. ii. 34) ad pro-
boudum Cliristi asceiisioucm, uteiis verbis Psalm-
ist« (Psnl. XV. 10) : Nou rfHnqitcs iminiam ttimm
itt itiferno, nec dahis sanctuM tnim ridcrc corrup-
tioHcm: dicit Petrus uon ea dc Davidc sed de
Christo dicta esse ; probans ex eo, quod David
non asccndil in ctrliita. Sed huic loco respondere
aliquis poterit, quod etsi corpora eorum nou ascen-
auru eraiit in cwlum ante diem judicii ulcimi,
auiniffi tameu fionim asccudcnmt simul atque ex
corporihuB eorum cxcessorant: quod confirmari
videtur cx verbis Servatoris nostri (Lue. xx. 37,
38),qui probans reanrrectiotieoi ex verhis Mosis,
slc dicit ; Mortuos resurrecturos exse eliam oJtten~
dit Moses, fjui nd nibmn Doiuinvm invucam, np-
jielfal DcuiH Abrahami, Dcnni Jsanci, el Deum
Jacobi : ma est enim Deus mortuorum, scd a-
ventium. Scd si verba illa iutelligenda stmt dc
immortalitate animie, uon id probaut quod proba-
tum voiult Christus, nempe, resurrcctionem corpo-
ris, quse est iuimortalitas hominis. Dicit ergo
DE CIVITATB CnRISTtANA.
39«
H Serrator noster, {mtnarchas illos immortales qai- xxxviii.
Bdem essc, at uou pcr proprietatem aliquam l>ii- nj^n!^.
mana: cyscntia: coiiscquentem, scd pcr volmitjitem i««- h.i™" i"
Uci, qiii ex uicra ^'■rrt//<7 clwitos doiiavit rtta tetcr- roc-uto,"»»
na. Uiiod niitcni patriaroha; illi aliiquc mnlti
fidefes homineR tnnc niortui cssent, vivore tamen
em dixit Christus; causa erat, quod noniina eorura
[scripta erarit iii libro vit:e; et propterea atldidit
jvcrba hicc, ut in tcxlu vidcrc cst, quod vircrcHt
fJ)eo. tiuid autcni cst, proptcr quod auima; juKto-
nim in ccelum ireut ante corpora. cura nierce<Iem
Qpenim suorum recepturi non sint homines aute
judicium, ut maiiifestum cst ex Luc, \iv, 13, 14 :
Cumjucis coMririnm, voca pauperes, tlebih'3, clau-
\ii6t, et eceeos : et beaiua erix, ejitia tioti hahcnf
relribticre tihi : rrtrtfjue/ur enim ttfn in reJtnrrec-
tiotie jiistorum ? Itaque aiite rcsurrectionem, nil
habet in ccelo quod faciut auima, etsi per se exis-
Iteret. Verbum hoc, anima immortafis, in Scrip-
tura Sacra imsqiiam, vita leterna passim invenitur.
Caput Jobi dccimum quartum, nbi uon aliqnis arai-
corum suorum loquitur, sed ipse, totum qu.-erimo-
nb est de mortalitate hominum, sine tamcn a^;a-
tionc immortalitatis post resurrectiouem : LigHwa
hufict spem ; ai pr/ecisttitt fuerit, rursttm virejicit,
et rami ejns pufltiluitt. Si sentterit irt tcrra rftflix
ejus, et itt ptifccre emorlmix fnerit truitetis illitts,
ad oiiorem nqu/e genniaafjit, et facict comam,
qmisi cim primiim plantatmn est. Jfomo rero,
ctim mortHusfucrit, et iindaltts, atque coiisumptiis,
nf>i qutpso tst ? Kt panlo post, humo cum dormi-
erii, ttoit resurget douec aftera/ur crrlifm. Sed
quando erit, qund ctclum attcrctur r (lct-pondet S.
Pctrus, fntunun esse in a-surreL-lione. Dicit enira
3S6
DB CIVITATF. CHRISTIANA.
XK&viii. (2 Epist. iii. 7) ' Cwi* aulem, qui »»hc «h»/, ct
^TA_V terra eodc^tn rerbo refmxiti sttnt, ig»i reservati in
<iuat iniinii ta f/fViM judicH, vt periUtioHis itfiptorutn hominum :
«M»b<"u^<ui ™ ftt (vfii"s. 10-13): Advetiiel atilem die» Doniiti i ntjur^
in qtio eceli magm iinpetu fransient, elei/ietita i-ero
eahrc «ulreHittr, terra auiem, et qnw i» ipsa aHat
operOf exurentttr, etc. Nmos vero etehx, et uoram
terram, et promistsn ipsiuM expeetaoius, in yuibtts
JHstitia habitat, l'l)i ergo dirit Job homincm nou
amplius surrectiinim, idcm cisl ac st dixisset vitam
irainortalcm iu rtiiurrfctionu iwciperc, ct pro causa
bftbere, uon naluram huraanam, scd promissioTtem.
Postremo, cnin capite xxxv. ostensum sit reg-
nnm Dei civilatem esse proprie dictam, qua: ciritas
eral in terra, in qiia virtutc pacti tiun veteris tnm
novi summam habet potestatem Deus, ct cam per
vicegcreiitem regit; etiam quaudo Scr^'alor uoster
advenlet in {^loria et inajesiate regiuiturus, regniua_
ejus erit iii terra.
Sicut reffiwm Dei, ct rita <eterna ; ita etlam
hostes Dei, posi judicium nliimnm, et cruciatus
eorum locum in Scripturis videutur babituri iii
terra. Loci, ubi homine», qui &cpulti rcl ab^orpti
a tcrra «frant, mansuri suiit usque «d rcsurrcctio-
nera,noTneiivocatur plerumque in Scripturis infer-
HNJt, et injrri, Clnecis iiSqci id est, locus ubi nihil
videri potest, continctque tom sepulchnim, quam
locura alium omncm inferiorem. Sed reproborum
poRt ivsurrectionem locus quis sit, e\ situ pjus non
definitur, neque iu Veteri neque in Novo Testamen-
to. Indicatnr tantuin per noraina hoiuinum qui iu
eo lcco esse suppouuutur, extraordinaria, et qnau
tniraculosji mortc a Dco dcluti. ExempU causa,
diciurtur iu iii/ernoy iu Tariaro ease, propter Corab,
DE CIVITATK CHRISTIANA.
327
I
Dathan, et Abirnna vivos a terra absorptos. Nou xiicxvtii.
vntm voluere Scriptores Sacri ut crederemus clo- ^ . ,". .'
buui ttilUirit), qui non modu fiuitus est, scd utiam, t">"> >»<■•"<*>>
cocli fttc-lliirum fixnrum nltitudini comparatus, tn-,«Xiift.'«i<'."
sensibilis magQiturlinis, puteum ha1)crc in se infini-
t£e prutuiuUtatis, qualem tiuxeruut nominc Tartari
poetfe ; eed. ut eos ibi esse crederemus, ubi erant
iUi qui a terra absorpti esse dicnntur. Uursus, quia
homines illi, qui tempore Noa vixerunt, panlo aiitc
dUuvium, in Scripturis giganteii dicti, a (jraecis
fortnsse Iierocs, geniti, ut dicunt poeta;, ex coputa-
tionc dcurum ct hominum, lu diluvio geuerali de-
leti crant ; locus reprolwrum a Judajis significaba-
tur pcr locum gif^antum; ut Prov. xxi. 16 ; Vir f/ui
errnvfiril a tia doetririar, in cteiu gigantum eom-
morahitur : Et Joh. xxvi. h: Eere gigantes ge-
mmit Huh aquis, et gui linhitant cnm eis ! Locits
rcpruliorum hic sub aquls es&e si^uificatur. Et
Isaiah xiv. 9 : hifermis coNturbatns est in occiir-
sum atheuiNs ttii, sugciiavit tibi gigantee : dtc-
tum lioc ab laaiah est contra regem liabylonis,
loctim rcproborum nn*sus innuens aub aquis cpse.
Tcrtio, quia urbcs Sodoma et Gomorra propter
Impietatem iucolanun igne et sulphure e ca;io con-
sumpt» erant, ct ix*gio vicina iu lacum bituminis
fictcutis coTiversa; locus reproborum sajpc in S<;rip-
tnris Sacris si^ificatur per ignem ft iacum ip^nis :
Ut Apoc. xxi. 8 : Timidis aitfem, et increilutis, et
execratis, et homicitHs, et fornicatoribusy ct vetie-
ficis, et idololairis, et omnibus mpmtacifms, pars
UloTum erit i» stagno arif^nti igtie et sutp/iure ;
gttodest mors sccatida. Manifcstum ei^ videtur,
locum reprobomm non cssc ccrtum aliqucm lorum
iii quo turqucutur iuipii, sed nomen cujuscuuque
338
DB CIVITATB CnRTSTIANA..
M> b«i>n»tis lifpc ext mors sccuami.
xxxviu, piTditiouis apiH-Uutivuai. Etiam (Apoc. xx. H ): IpM
' inferms et ntors mhsl trmt i» sitignttm ipsit.
Adeo ut scnsissc *-idetiir
ilvan<|;dt!jta impios onines judicio ultimo damtiato»,
et in lacu igiiis deuuo monturos esse, et propterea
m^rfem Imuc secuutfani appellavisRe.
Quarto, a plaga ^'lCj;yptia(*a, tenebraruw, dc qui-
bus teufbris dicitur (Kxod. x. 23) : Netno tiditjra-
trem smm trihm tliebtis, uec movit se de toco m
guo erat; ubicuuque riutem habitabant JiJii Isract,
lux erat ; locus rcproburuiii a Jndteis apprlhdmtur
tvNcbrw exteriores, amrof: iifnTtpCv.
Postremo, quoniam locus quidam orat prope Je-
rusalem, qui appellabatur ValU* Jiliorut/t Ilinnon,
iu ciijus jjorte, dicta Tophet, sacriticavei-aut Israet-
ita; idoio Moloch ; ubi etiam l>eus hostes eorum
perdiderat, ct ubi Josias sacerdotes Moloch siipcr
ipsoruin nltarin combusserat (ut legitur 2
xxiii.) : locus ille a Judasis ]>ro loco ubi crucia
erant Dei liostcs, nppeUatus est Gehema ; et prop
tLT igucs illic perpeluo ardeutcs, niuiinim toUendi
causa fetorem perpetuum rerum putridarum iatuc
projertarum, if^nis pcrpetitm.
Uuoniam auteiu iiemo hodie est qm ita Scriptu-
ras interpretatur, quasi reprobi in ieterDum cru-
cianfli ctutciit in VHlle llinnou; aut quasi sub aquas,
aut in Tiirtaro detrudendi ; ant quasi motiiri se uon
essent prac tenebris ; scquitur, ut puto, iiecessario,
qu3 dicuntur in Scripturis de loco repruborum,
dicta esse metaphoriee ; ac proiude, sensum verbo-
rum circa locum illum et cruciatus illos proprio-
rem qua;reudum esse.
(iuoil attinct ad tortnres, iialuram ct proprie-
tates eorum propric traditns linbemus in uominibus
nipcr
iaudi^l
n^ou- 1
DE CTVITATR CHBIPTIANA.
339
'Satan, Diaboiufi; Abaddon. Qtue nomma Satan, xxxviti.
Diabolns, Abaddou,personani individuaui nullam.ut _ ,„^,rtr„iinno
iiomiua solent propria, desigunat ; sed olficium, vel|^ '■^*'"' '."
(jualitatem nliquam ; et propterea «uiit appellativa. n.obuu.i*.'.
umpta autem pro propriia impcritos faJlunt, fii-
iuutque ut spectra et dicmonas totidem cssc pu-
iDt, qualea adorabant gentes. Unouiam nutem
erba illa siguiticant Aoxfem, ucamttorem, et fx-
'lermi/iatorcm, iiitcllijt;euda sunt de hoste ccclesiic
Dei. Si ergo rcgnum Uui post resurrectiouem fii-
rura sit in terra, cttaui hostcs et regnum corum
:i tcrra esse debcut. Q.iiando enim regnum Dei in
sraelitis erat, re^a geutium vicina pro regnis Sa-
la? liabebantnr.
CrHciatm inferni significantur interdum pec
'Jfctum et atriihrem licntiHm, ut Matth. viii. 12.
^■luterdura pcr rcrmen conscienti/F, ut Isyiiic \x\i.
^K-l^etMnrc. ix.43, 45, -17. luterdum per igaent in-
^bJ!ii«gNibHcm, Ht Mattli. iii. 12 ; Marc. ix. 42-47 ;
' Luc. iii. 17, etc. Interdum per q/j/^roArrMwi, ut Dau.
i xii. 2. Uuffi loca omuia dolorcm significaut meta-
{ pliorice, ab co uriuudiim, quod fclicitnt,cm illdm
teternaui ab aliis acquisitam esse videut, quam ipsi
T increduHtatem et coutuinacium suum perdide-
runt Cuui autcm fcHcitati atiorum uoii iiividca-
tur, uisi ab illis (pii dolorcs et calamitates patiun-
r ; consequens est, nt pcenas luant corporales ;
ntor qons lunncrunda etiam eiit morg secimdtt.
Uuauquam euim Scriptura Sacra resurrectionem
atfirmct, quod tamen reprobis vita fctenui pro-
missa git, nufiquam lcgiDius. S. Pauhis (I Cor. xv.
2, 43, 44) ()uar^tioneiu tractaus, quibus cor[>oribns
esurfrendum sit, corpus, inqiiit, seminatur in cor-
ritjjiiorte, snrget in incorruptione ; eemiaatar i»
330
nK CIVITATK CHRISTIANA.
TXXTiii. igttobilitate, xNrgft in gloria : xeminatur in irjfir-
' Z. ' «tifate, mriret iu rtrluie : tewiaatrir corpns ani-
qunm h«hnii iD »««/(?, gurgst coTjyus gpintttaie. Gloria autem, et
t«^uu!»«o/'*t'ir/w.y, et j/pirilualitas, corporibus reprobonim at-
tribui non potest : neque mors xecunda illis qiii
serael taiitura mori po»siint. Srio metaphorice dici
posse raortera, Titain iUam quaiu comitantur per-
pecute cnlamitates et miseriEc : eed mors secuitda
dici iion pntc^t. Igni-s paratiis bominlhus impiis,
perpctuus esse potest, uimirum pccna illa post re-
snrrectionem, qualiscuuque sit, et vocari iuextin-
puibilis ; atqui inde inferri non poteat, quod illi,
qui iu iguein illuin conjiciuntur, in oo aitcrnum
ardebunt aut cniciabuntur, nec tameu cousunieu-
tnr. Contrarium enim dicitur (Apoc. xx. 13, 14) :
EC dcdit niare morluos qut in eo erant, et mw» et
infcrnus dedcrunt tnorttios giii in ipsia crant : et
judicabantur unusquisqiie necmidim ojwra eorum:
et tnors et iiijernus cottjccti sunt In stagnuttt ig-
ttiii: et hfcc est mors sccurtda.
Vitte autem a^tenia: gaudia comprehcnduutur u
Scriptoribus Sacris sub nomine safutis sivc salva-
tiottis. Sahari antem serenri est, sive spccialiter
a raalis certis, sive universaliter a majis omuibus,
uempe iudigeutia, segritndine, et mortc i)isn, a qui-
bus omnibns, uisi peccasset Adamus, iiicolumis vir*
tute arboris vitie, visissct in feterimm. Scrvari
ergo ab bis malis omuibus, idem cst ac scnari a
peccatfl. Rt in Scripturis Sacris eadem res eat,
pcccata rcmitti, et a mortc et migcriis servari. ut
constat ex verbis Scrvatoris uostri (Matlh. ix. 2) :
Conjide^fili, remitttrntur peccnta tua: et (vers. S) :
utriim estjacilius dicrre, dimittutilur libi peccata
tua, flr» dicere, surge et amlitUu ? l£tiam ratiouis
DB CIVITATIt C1IRISTIA,NA.
331
uat(iraU& est, cum murti ct miscria punitio fucrit xxxvtii.
peccatorum, ut rcmissio pcccatorum abolitio esset ' T"'
mortis_et misenaniin, ct promde sttlvan, et peeca- t"» t*"™' •«
ta «ihi retnitii, eadem res sit ; et ab bac remis-^J^^,.
sioue peccatomm per mortem Christi est, quod
Chriatum appeUemus Sereatorem nostrum.
De salvatioiiibus specialibu.s, qualc!; sunt intcUi-
^enda» l Sam. xiv. 39, ubi Deus salvasse dicitur
l!(rae]ita.<( ab bostibus suis Phillstreis ; et 2 Sam. xxii.
2: Domitni.* petra mea.et rubiir meHiit, et salvator
mem; el 2 Keg. xiii. 5 : et (icdit Domititcs «ahatorcm
Israeli, et liberatua est de manu regis Si/rite ; ct
dc similibus, ut toquar uou cst opu:). Nam loca
lucc, ueque babent diificultatem, nequc spectant ad
institutum uostrum.
Sed de loco salvationis universalis fidelium ho-
miuum in regno ccelesti, difficutlns magna est. Cum
enim regnum cceleste eivitan! sit, ah hominibus se-
curitatis causa contra hostcs instituta; videtur sal-
vatio contra hogles debere esse in terra. Per sal-
vationcm cnim innuitur rcgnum illlus rcgis cailesds
per victoriam, non incoiumitas pcr ttigam. Ubi ergo
solutem illnm expcctamus, expectamus triumphum ;
et aute triumpbum, victoriam ; et ante rictoriamj
pnelium ; qute iiou facilc supponi jiossunt futura esse
in ttclo. VidcamiiB huIcui dc biic re ([uld tiicaut
Scriptura: Sacra* : Isai. xxxiii. 20-24 : Respice Zian,
cititafem solemnitafi» nottrte ; oculi tut tidehunt
Jerusaleui habifationem opulentam, tabernaculum
quod ?iequa(jiuim tramferri poterit : nec an/erentur
clam ejus iu sempiternum, et omnes funiculi ejus
non rumpentur. Qnia sohmwodo ibi maf^Hificns
est lipittiuus iiasfer ; lorusjlnviorum : riri /attssimi,
et patentes ; noH truuaibil pcr eum nacis rcmi-
332
DE CIVITATF. CnRISTlANA.
xxxviH. ftum, neque trieris magnn tran«gredietttr eum.
iir*wirui.'uinnc ^^'"'"'^'^ etthn Ji/dffx ttoster, Vominus hglfer hos-
s""" ''"i""' in fer, Dimhnis rex noster ; ipse salvabit nos. Lax-
Srrij.lixri.Siwrl» ..... ,
«o<'.b.ii«. («t ati suutjuniciiti tui, ned noit prtFFalebunt : sic ertt
ma/ujf tuits, ul (lHatare si^^num nm gueas. Tunc
dividentur spolia prfetkirum mtdtaruw ; claudi
iliripient ropinam. Nec dicet vicintu, efanffui,
Popuirin fjui bfibitat iu ea, aitferetur ah eo ini-
quitf/s.
Quibiis verbis designatur pirimo, locns salutis,
JeriisttleiH kabitatio opulenta ; swK^undo, duralio
ejus, tabernaeulitm giiotl neqiiaquatu trauxferri
potcrit ; tertio, salvator qiiis sit, Domimts jitdex
Rosfer^ legifer noster, rex uoster ; quarto, ipsa
snlvatlo qunlis cst, /ocujijluciorum, riti latisfimi ;
()uiuto, couditiu eoruiu qui ^alvnbuntur, nun dicet
vicitttis, eiaugui ; scxto, couditiu bustiuni, hixali
sunt/uHicuii, sednon pnrvalebunt ctc; jtrostreino,
roiitim-ntur hfec oniuia civium prot^pcra nomine
remissioni» peceatorum, populo dimitfclur iuiqui-
tas ejui. Uuibus vcrbis jierspicuum vidi'tur <w?e,
sulvationem iu tcrra tunc futuram ossf, tiuando rpg-
uabit DcuK, in advcntu Christi, in Jerusatem ; et a
Jpnisalpm procedere dcbere salutcm peutium : id
quod npcrtius ctiam declaratur ab codcin propheta,
(cap. Ixvi. 20, 21) : £t adtiucent omnes fratres
vestros de cttnctis gentibus, donum Domino, in
equis, et in quaflrifyis, et tn iecticis, et i» muHs, rt
('« carritcis, ad moHtem sanctnm meum Jcrusafem,
dicii DominuSy quomodo si inferant Jitii Israelis
tottnus in tase miindo in doinum Domim: et assu-
mam ex eis tn sacertlotes et Leritas, dicit liomi-
nus. Intelli^i hiuc potest civitatis citlestis arc^m,
uude salus gentibus derivauda sit^ futuram cssc iu
DE CIVITATB CnHlSTIANA.
333
terra, urbein Jeruralcm. Idem ctiara confimian xxxviii.
viUet ur (Joh. iv. 22) a Ser\'atore iiostro, iii colloqaio p^^^J^^,,,
cum inuliere Sumaritaiiu, circa lccum (Uvini cultus i-^ M-m in
- . ,. (■•|.-r-<i- t .• Seriuliih» Snttii
futnn, iibi iniiluTi uicit t-hristus mhafionem ease ,t^.,u.,u:.
ex JudteiSf id cst, salvatorem non a Samaria ftita-
ruin e^se, sed a Jiuheo. Cui respondeos dicit mu-
lier, Sehaus ventanm esxe Mesgiam. Quod ergo
dicit Christus salvaiionem esse ex Judipi», idein
est, quod dicit PaxJus (Kom. i. IG, 17): Nun enim
eruhcsco Evangf/ium ; virtus euim Dei est *'« ffo-
iutan omni credenti, Juda-o primntu, ei Orieco ;
Jit,ititia cnim in eo rerelaiur exjide injidem: id
cst, ex fideJudLui iu fidem Grarci. Eodem sensu
Pniphcta Jort,(oji{). ii. 30,31), di»criheiisdii;mjudi-
cii: Dnho prodigia in cielo et /'« terra, .langmnem,
et iguem, ei vaporem fumi. Sol convertetur /w
teuebras, et luna in sanguiuem, anieqnam reuiat
dies ma^nus et horribilis : et erit ut omnis ijui
invocaterit nomen JJomiai, galrus erit, quia in
Afottte Zion el in Jerusalem erit sahatio, sient
dixit Dominus. Et Ahdia.s (vcr. \7):Jn Monte Sion
rrit salvatio, et crit sancius, et possidehit damus
Jacob eut qui se jiossedcrant ; quas posse&sioues
vcrsibu.sKequeiitihus nominat,iicDipe,uioutem Ksau,
terraiii Phihsticorum, agroa Ephraiui, et Samariie,
et Gilead, et nrlics ad meridiem ; coiicluditque his
verbis, et Dotnino ertt regnum.
Quid autem, n^gnmni Dei co tempore, nonne erat
Domino? IMon erat tune Domino reo;num ilhid,
cjuud pcr pnctum hnbuit inituni iu Mnnte Sinai.
Qnando crgo crit Domlno regnum illud per pnc-
tum } Domiuu tunc crit rcgnum illud, quaudo
veniet Senator iiostcr cum majcatatc et gloria, ad
Judicaudum vivps et mortuos. Uuod autcm attinct
334
DK CIVITATK CHRtSTIANA.
XXXVIII. ad rpgimra aliqnod in ewlo empyripo, nliave rcgione
jJ^T^^^^tetherea, nihil reiwritnr inScriptnris Sarris. Regr-
<iuuu bai<-mtDiitiui tAmeu cccleste erit propter thronum m ccpIo
•Milni[ft,«tt. rcgt»i cwlcstis.
Ex his qme dicta sunt de reg:no Dei, ct sa)-
vatione, facile iutelli^Cur quid sit mnwius ten-
tHrtut. luTeuitur in Sacris Scripturis meutio facta
triuni viWHiloruta, niniimm, mumli veteris, mumii
presentis, ei itntudi renturi. De primo loquitur
S. Petrus (2 Pel. ii. S) : Si originaii muntlo non
pepercit DeuJt, sed octavum Xocm, justitiep prtr-
coneia, cuxtodirit. dilurium muttdo impioruw in-
ducetis, etc. Mundus ergo vetus al> Adamo oom-
putatxir usque ad diluvium. De mundo prsesente
loquitur Cbristns (Joh. xviii. 36) : Reffnmn meum
non est ex hoc niuruh. Venit cnim Christus atl
pnctiim vetQS rennvaiidnm ; ad rc^iandum nutcDi
veniet in die judicii. De muudo venturo loquitur
S. Petrus (2 Pet. iii. 13): Novos vero arios, d no-
ram terram, et promisxa ipsitiJr expectamu». Atque
hic est muiulus lUe, in quo Christus e ccclo in nu-
bibus desccndena in potentia et gloria ma^a, nn-
gelos 8U03 mittens congregnbit electos snos a qun-
tuor ventis et ab extrcmis terrBe, et reguabit super
eos in seternum.
Salvatio peccatoris supponil redcmpfioncm prse-
cedentem. Nam qiii scmel peccati reus est, pcenas
deljet, qua.s iiwe vel alius prn ipso solvcre ohligatur,
pro pretio rcdeni))tionis; quud prcliuw tantnm est,
quantum is qui la^KUscst posttdahit. Licsus autem
Deus est ; pretium ci^o redcmptionis est, qm(H)uitl
Deo imponere vi.sum erit. Damnum (juod atii fit,
toUi i>otcst per reatitutionem, vel compensationem,
quarum ncntra toltit peccatum. Ignosci tamen
pcceatori a Uct^o aut graii», aut poena quautula-
»B CIVITATK CHRISTIAN.i.
335
cuaque peccatum ejus rcdtmi potettt. Id autem xxxviii.
qaod Deiis pleniin(|iie a petTatore, sub Vetcrc Tes- o~^.^,
tamento, pro neccati redemptione exiirere Mjlitns n'™» ''•■'■"■• "■
est, sacnnciiun erat vel oblatio. Peccjtton enim <u»buv cu.
ignoscere is, qui injuriam passus est, ((uauiiuam
illiim punire miimtus erat, jure potest : cum ctliun
apud homines, etsi promissio boni promissorem ob-
lijfet ; mimetamen, idest, promissio niali, neminem
obli^nt ; mnlto minus obligabunt Deum, cujiu
iniscricordia est infiuita. Servntor ergo nostcr, ut
nos rcdimcret, non ita pro pcccatJ^ hominura Patri
suo satiNfecit, ut puiiitio pcccutorum proptcr cam
rem injusta t-ssct ; swl sacrificium tantum erat
mors ejus, quam placuit Deo acceptare pro pecca-
tis poenitentium et in redemptorem suunj creden-
timn. Et propterea, redeiuptio iu Scripturis Sacris,
et sacrijicium, ct ohiatio^ et pretium, sajpcnumero
idem significant.
CAPUT XXXIX.
DC SlCNiriCATIONE QUAM IIABBT IN SCRIPTUR.IS SACIIIS
V0CAIiULU.M ECCLKSIA.
EccLEsiA in Scripturis Sacns varie aecipitur. In-
terdnm pro tlomo Dci, id est, pro templo in quo
populus Dei puhlice cou|rregari consue^it ad cultum
divinum; ut {1 Cor. xiv. 34) mnJicrex in ecrlrsHti
taccant. In hoc seusu a Pntribus Gnecis dicitur
ecelesia KvptaKn, id est, domus Domini. Freqnen-
tissime autem sumitur juxta irv^ov. Gr%ca euim
vox est, sigiiilicatqne ccetum hominum cvocatorum,
ticmpo, eives congrc^atos. ct cvocatos ad concio-
uum ))ubLiuam, a magi::tratu, secunduiu leges ;
336
DE CIVITATR CHRISTIAN'A.
jixxxx. at<ine htcc eccie*in crat (Act. xix. 39} legith
IV ugnior» " Ktiam cives per tumultnm et seditionem in unt
iim>|(Myii»- loeum multi eouveuientes, voeantur interdum i
ri. su^rw*. cte*ifl,sea eccipsia confuxa, ut Act. xix. 32. Mai
""^ festura aulem hincest. eeelesiam luiUam legititnl
esse |i06se, quee authorltatc iUius non sit convDca
qui summam habet in civitatc potcstatem. Sun
tur ftiain iuterdum pro Imioinibus qui in cceti
jure iutrarc possiuit, etiamsi non sint actu coiigi
gati : at Act. viii. 3, «bi dicitiir: Sait/m aufem i
vastabai ecclesiam. luterdum etiam pro sg
electis, ut Kpli. v. 27, «t cxhiheret aihi frforiosfi
eeeleiiant, non hahentem macuhtm aut ruf^am.-
quod inteUigi non potest ni»i de ccclesia triui
phaute. Cifteris si^ificatioutbus omi&sis, loqu
mur hoc loco de ecclesia iii seusu i^roitrio. nemp
quatenas lefiitima est, habetque autUoritatem ](^
timnm; sicut suniitur I^latth. xviii. 1/, ubi dicil»]
Dic ecclesifc ; iti autem ecelcsiam non autHerit, <
til/i sicui ctl/aieitJt ei pithJicnnus. lii hoc eniin s*!
su est, quod ecclesia est persoua, quod velie, pr\
niiniiare, imperare, audire, leges ferre, aut qui
quam agere potest. Nam quod in congregatioi
hominum authoritnteni non habentium tactnm «
singulorum quidem factum est.si consenserunt, na
aiitem congregationis totius ut corporis unius, ni
qne illonim qni non consenserunt. Eerlrsiam iti
que Chrislinttam sie definio : Ecelesia ChrisfiaH
esf cteftis hominnm. religianem Chrisliaitnm proj
ientittm, unitonm iiiperxoiia una gummam haheih
pQiestatem : ctijua jttssu convenire debcnt, et ciyi
ittjttsm cotivenire non dehent, Quonlam autcm
omni civitate conventiones iUoe, qnje sinc aiithor
tate babeuLur imperautis summi, illegitiniie sun
DB CIVITATE CITR.ISTI ANA.
337
etiam ecdeiia illa, qu:e hal>etiir in illa civitatc qua^ xxxix.
^onventiones tnles lege vetnit, ille^tima est. Dorimiflr».
Manifestum etiam hinc est, nullam in terra esse **"«■ t"*^ '*
eeeleKiam unwfraaiem qunm audire omiguulurri.s>.-Ki«<.rB.
Christiani universi ; ciim nulla sit in terra civitas """■•"'^
aliarum civitatum omnium domina. In civitatibus
siugulis Dirlstiani legibus ciritatls siue obedire
obligaiitur: et pcr conscqueiis. legibus civitatis
alieB tcncri nuu dcbcnt. Ecclcsta crgo, cui putcs-
tas eat jufUcaudi, absolvcudi, condcmuaudi, aut ac-
tionem quamcunque agendi, eadem res est cum
civitatc : et civitas ideo quidem est, quia cives sunt
homines: ecclesiaautem, quia cives suut Christiaui.
Quarc regimen t^mporale, et spirituali', verba in-
ouia suut, introducta eo fine ut propter duos status
appnrentcs miniL'! cognoscerent homines utri eorum
obedientinm pr^Iarent. In c<£lo quidem corpora
bominum post resurrcctioneui setcrua ctspiritiuUia
enint: sed ii» vita praiscnte, homines et caduci et
jCrassi suut, nequc patiuntur statum neque religion-
cm ullam, praeter eara quam atatuit potestas tcm-
porxdis : neque doctrina ulla a cive doceri jure po-
t«8t,quam cintas temporalis doceri prohibet. Uuus
denique rector, tum spiritualis tum temporalis, esse
debet, aut utraque simul potestas luteribit, nimirum
L per coutentiones inter ecclcsiam et ciritatcm, iuter
^mtpiritanlistas et temporalistaJit inter glmlium Jns-
'titiie et scutHmJitiei: et, quod majus esl, in unius-
cujiisque Christiaiii pcctore iiiler Christianum. et
homiiiem. Dootores quidera ecclesiie i)astore.s vo-
Kcantur.sed ita ctiam vocautur r(^«: sed uisi [>astor
~unus alii subordtnatus sit, ita ut unus sit pastor
Kummus, doctrime docebuutnr iuter se contrariae;
(]uaniiii utratpie esse potest, sed altera tiecessario
TOL. III. Z
338
DE CIVITATE CRRISTIANA.
XXXIX. falsa ost. Quis autem ituinniiis Ule jwistor sit juxta
i*d|pri'o«r 1*^^ uaturae, ostensum esl superius, nempe, ille cui
il^^tew ^^™** ^ potestas iti civitnte ; quis autem sit jnxta
•bSKinimta- Scripturas Sacras, viilebimus in (:apitiba.s seqtiemi-
fanlna «mImU •
CAPUT XL.
I
m JURE REGNI UEI IN ABEUUAUO, UOSE, SU&IMIIS
SACRRnQTiniJS, ET RRGIBU» JUD.V^..
Pater fideliimi, et per ])actum prirans iii reguo
Dei, erat Abrahauuis. Cuiu illo primo paciuin im-
tura fuit: per quod pactum seipsura et semcn suum
post se obedire mandatis Dci obligavit, uou solum
naturalibuH, sed etiam illis mandatts quic Deus sd-
peruaturaliter mauifesta faceret per somuta et vi-
siones. LegibuB cuim naturalibus aiitc tcDcbatur:
ut de illis paoisci opus aou e^et. Pactus crgp est
cum Dco Abra.IinmuR, pro mandnto divin{> lial>ere
qnicquid in Dei uominc per somnium vel risionem
illi iniperaretur, et idem familite suse praKiipere,
et facere ut observarcnt. lu pacto hoc tria veuiunt
considcranda, maximi inumcnti iii populi Dci gu-
bL-rnatioue. Primum, quod iu pacti bujus iuistita-
tione, solum alloquutus est Dcus Abrahamum :
neque omniuo cum familia quic^uam pactus est,
neque adhuc cum semiui;, nisi quateuus voluntates
eorum intelli^utur in voLuntate Abrahami coinpn^-
Iieiisa> csse. Hahuit cuim jus Abrahamus familiam
suam cogendi,Qt qiue pro illis promiscrat, illi prj&-
starent: juxta id quod legitur (Jen. xviii. 18, 19,
ubi dicit Deus de Abralmmo, henedirenila sunt in
iUo oames nationes terne: *cio enim gttod pr^
DB CIVITATE CHRISTIANA.
33»
lld tn Atni-
hoDlP, MUMI,
ilooijii». rt m
gitiui Iud»*.
j/Mr«j *i7 7*'"* ""'i t"^ domHi suir posi set tit cap. xl.
cnsiodiaat tiaju Domint, et Jftcianf judicinm et
justiiiam. Mauifestuin hiiic cst illos, quibus Deus
immediate loqautus dou cst, accipere pro It^bus
Dei eas debere, quas dictaverit is qui summaiu in
eos Imbet potestatem ; sicut et familia et semeu
Ahrfthami eas accepit ab Abrahnrao patre et do-
minn suo. In omtii crgo civitate, qui revetationcm
supcmatunilcm iion liabent in contrarium, legibus
ejus, qui sumiiiam habet in civitntc potestatem, in
omnibus actioitibus cxtcrnis circa rcligionem obe-
dire obligantur. In exterDis, inqnam, actionibus ;
quia cof^ifationes et fides hominum intema ab hu-
manis rectoribus cogiioHci non possunt; neque
ToluntariEe sunt ; neque legum, sed potentiic tan-
tum diviose effectus sont ; et proiude, sub obtiga-
tioiic CHderc iion jiossuiit.
Atque binc oritnr notandnm sccnndum, Abra-
hamo licitiim fiiisse, si subditomm suorum aliquis
Tistouem vel spiritnm vel revetationem divinom
contumaciffi siiae, vet novis doctrinis quas Abra-
hamus veluerat, prwtcudcret, hujusmodi homini iis-
que qui ilti adtuerebaut, pccnas infligere ; et pcr
coiisequen!^, summis imperantibus illos piiiiire, qui
le?ibu8 civitnti.'^ opponunt spiritum suum priva-
tum, ctiam nunc licere. Habent enim lu civi-
tate eaiidcm aut1iorita.tem nunc summi imperantes,
quam tiinc halmit iu sua famitia Abratiamus.
Deducitur indc tcrtio, quod sicut solus Abra-
hamus in iumitia siia, ita is solus, qui siunmam ha-
bet in civitate Cbristiana potestatem, scire sup-
ponatnr quid sit quod Deus loqtmtus est ; id cst,
solus divini verbi interpres existimandus est.
Idcm pactum renovatum erat cum Isaaco, (Gen.
zs
340
DE CIVITATE CBAISTIANA.
CAP. XL. xxvi. 3, 4), et deinde cum Jacobo (Ceu. xxviii. 13,
ii.j<mn^) ^^j '^)» postremo {Exorl. xix. 5-8) cum Mose et
M ta Abr». Israelitis ad montcm Sinfii, ubi facti sunt Israelitie
MiBMii -».- lu rcjrnum Dei peciumre, rexitqne eos sub Deo, pro
^b<uj.!l^ »uu tempure, Muse», eui suoeedere debueriiit i^um-
ini saeenlotes, netupe ut e&set regnum sacerdotale
in perpetuura.
Per hanc constitntionem, regnum Tsraelilamm
nccjuisitum est Deo pecnlinre. Quoniam autem
Israelitis imperandi Moses jus ab Abrahamo nul-
lum liabuit, uiidc obligart potuit populus ut illum
pro viccf^reiite Dci diutins habereut, quam coHo-
quiis iutcr iUum ct Dcum fidem babi-reiit; authori-
tas autem Moais, etsi cum Deo pro illis |»actns
esset, dependeret a sola qiuim habebant dc saacti-
tate ejus, et de realitate colloquioruin ejus oum
Deo, et de verltate miraculorum qme operatus est,
existimatioue : qute existimatio si mutari contiQ-
gcrct, p-nusa nulla npparcbat proptcr quam, quic-
quam ab illo in nomine Dci proponeretur, pro lege
divina obcdirc obligarentur : ftindameutuni obli-
gationis popuU Israelitici ad obcdicudum Mosi,
oliud quserendum est. Non euim ut obedirent
jussit Deus : nec enim iUos aHoquutns est, nisi
mcdiantc Mose ipso. Dicit nutom Christim (Joh.
V, 31): Si te»tlmonliim dico de fneipso, textimo-
ninm meum non est tenm. Authoritas ergo Mo-
sis, sicut authoritas c^eterorum principum omuium,
fuudari debuic iu eonsensu populi pronnttentis obe-
dicDtiam. Atque ita cmt. ' Popuht» cnim, (Bxod.
XX. 18, 19), videhat tocem et InmpadeSy et eoni-
ium hacciHtr, montemqtte Jttmantem, et pertrrriti
ac pavore coneussi sleterunt procul, dice»tes
Mosij Loqnere tu nobis, et OHdiemus; uoh loqtuitur _
DE CIVITATK CHIIISTIANA.
d'!!
«obis Vominus, ne Jorte moriwnur. Hsec sant cap. SL.
verl)a promitt«utima obedieutiam, et quibu» obli- ,^ .„„ ^,
Ifgaverunt se iniperata facere oimiia (luae a Deo ipsis »"1 1» Atn»
' im|>emret Moses. ...ini..'b ««i-
Quimqiiani AUtcm regntim pacto constitutum ^C^l^t^
sacerdotale csset, id cst, rcginim Aaroni hxrcdita-
rhim; ipsetameu coiistitiitor ejus Moses, Bummum
impeiiuui pru t^uo tempore habuisse intelligendus
csl : quia civitatis cujuscuuquc coustituior, dum
eam constituit, potestatcm summam ut necestiariuiii
babere debet. Quod autem Moses potestatem il-
lom retiuuit, manifestum est ex Scripturis Sacris :
nam ilU, uon Aaroni, obedire populus promiserat.
Pneterea, (Exod. xxiv. 1, *J) : Mosi dixit Deu*;
ascende atl Domtnum ftt, et AoTM, Nadab^ et
AbtH, et septtiaginta senes ex Israel; et ndorabi-
liaprocuf. ^otu/tr/uf Mones tiace»det ail Doniiuum,
et illi nou appropiHquabunt ; nec populuK ttxccn-
tlet cum eo, Manifestum ergo est, Mosem solum
persouam Dci g^essisse, sine scptua^nta iilis seni-
buu ; illumque soliun co tempore summam habuisse,
leub Deo, pntestatem. Et (vers. 9, 10): ascentle-
ritiitque Mosev, et Jaron, Nadab, et Abiu, ct sep-
tuaginia tle seniorihm lnrtiel, et tiderunt Detan
lirtiel, et «uh petVthus rjitx (luani opux lapidis sa-
fihiritti, el t^utixi rfefHiH eui/t xeremti» eitt. Factum
autcm &.t hoc postquam Moses curo Dco JoquuCus
esset, et poslqmun populo verba Dci reuuntiaverat.
De populi rebus Deum consuluit solus Moses ; qui
cum eo crant, honoris tautum eausa ndtnissi suut.
Prwtcrea, quod Deuit Mosem aUoqmdus est passim
l^tur, Aarouem rnriHs. Etiam religionis cere-
monias, qnai routintintur Kxod. sxv.-xxxi. ct per
totuni lihtuui Lcviliuum, wlus ordiuavit Mo»e;^.
342
DR CIVITATE CHRISTIANA.
CAP. XX.. Vitulum, quem (Exod. xxxii. 3) fecerat .Varou, in
^ . ■ ignem (vers. 20) conjeeit Moses. Postremo, la
Dd iQ Abi» coutroversia dt; anthorilate Aaroiiis tnotJi ab ejus et
HunBiii M^t. Mariic contra Mosum rebcUione, Detis ipse (Num.
£»^'aLir ^i'* ^) j^^ imperandi adjudicavit Mosi. Etiam in
qoeestioue dc jure imperii inter Mosem et congre-
gatioiiem, quo tempore Corah, Dathan, et Abiron,
eiira duceutis quinquagintn populi priucipibus,
contra Moscm et jVarouem eonspiraverunt, (Xum.!
xvi. 3) dixeniutque, «nfficiat nohis, qula omai*
mHltitudo smetorttftt cst, et irt ipsix pst Dotni-
Hus. Cnr elemmim super populttm Domini^ (eoit
Dcus, ut terra Corah, Dntlian, et Abirou, cum ux-
oribus et filiis vivos ab&orberct ; duceutos autem
et quinquaginta ilios procercs consumpsit igne.
Neque ergo Aarou, neque populus, ueque ex pro-
ceributj aristocratia, iin)>erium &umuium tuuc ha-
buere, sed solus Moses ; idquc non solum in rebus
civilibusj sed etiam in rebus divinis. Notandum
etiam est quod illis, qui prEesumerent m montem
Sinai, in quo Deus cum Mose coiloqautus est, as
ceudere, pwuam statuerat Deos mortcm. Comti-
taeSf dieit Dcus (Rxod. xlx. 12), ierminoa populo
per circnitnm. fl tlices int eos : carete, ne (iscen-
doti* iri motttem, nec tungatis Jincs iUins ; omnis,
(jHt tetigerit ntoatrm, morte morielHr. Et rursus
(vers. 21): Descende, et contestare populum, ue
Jorte velit transccndere terminos ad ridettdum
Dominnm,et pereat ex ds plarima muitttudo, Ex
qnibus verbis concladi potest, illum, qui in civitate
Christiaua locum babet Mosis, solum esse nuncium
a Deo, et mandatonim eju.^ soltim interpretem;
neque, in intcrpretatioue Seriptune Sacne, cui-
quam liccrc tcrminos trauscendere a summo impe-
■
DR CIVITATE CHRISTIANA.
343
raute constitutos. Scriptune cnim Sacrecj iii qai- caf. xl.
[bus bodie loquitur Deus, suut iustar montis Siuai, ^ . ^,
qoibus termini sunt positi, nempe leces eonim «'! i" ■*•**
qui pcrsonam Dei in terra repnesentaut. lllas as- ..i.i.ai. u»».
..picerc, et inde discere L>euin timere, permissum ^'^'J^ium.
leat ; sed interpretari, id est, curiose inquirere et
IBcrutari, quid illis, quos Ueus rectores nostros fecit,
dixerit, et judices nosmetipsos fticprc utrnm iios ita
■ rcgout, sicut illos jussit Dcus, terminos positos a
|Dco transcendere est.
Dum vixit Moses, nuUus ernt in ca^tris Israclita-
rum propheta, aut spiritus divini ostentator, nisi
qnos Moses approbaverat, et quibu« authoritatem
fdederat. Septua^iiita tantum prophetasse tmic
dicniitur, scd pcr spiritum Mnsis ; ct quos Moses
ele^rat. Nam (Num. xi. IC) dicit Dcusad Moscra:
Cottgrega mihi sepluaguinta viros de xembus
Israelix, quos tn nosti, quod sene/t popuU siitt tic
[tnagis/ri. His autein spiritum dedit Deus spiritui
Mosis couformem, ut constat ex vers. 25 : Dejt-
ceHdilquc Uontinus per nuhem, et ioqautUK est ad
^eum, auferens de spiriiu qui erat ia Moxe, et
dans septuaginla riris. Hujus loci ergo sensus
est, septuaginta illos viros spiritum babnisse ip-
sins Mosis, illique proplietas fuisse subardiimt<is
in adniini»tratioite re^ni Doi. Colligo hinc, in
[civitate Christioun projjhetare, aut docere contra
[doctrinani a summu im{>erante staMlitnm, civi li-
tcere nemiui.
Mortuo .\iiroiic, rcguutn, ut quod crat »icerdo-
tale, virtute pacli ad Ek-azarum pcrvenit, filium
[Aaronis, summum sacerdotem. Atque iUum sum-
' mam hnbrrc pote.stitem declaravit Deus, eo tem-
pore, quQ Jusbuam duccm fecit exercituum. DiciC
344
DE CIVITATK CHRISTIANA.
CAP. xu eiiim Di>uiuius(Num. Jtxvii. 18-21): ToUeJoskiuxm
ij. j«« ,xv,i M'""* ^'"»> virum in quo e»t apiritu3 Dei, el
wf^Ri!^ /-»0«^ maaum tiiam super etivt: qni xtiibit cornm
wninii •«.-;. Elaizaro mcen/oie et omni multitudiiw ; et dabi»
^t JbJm- '■* pra-cepta cunctijt videutibus, et pnrteot giorier
iHte, nt audiat etm omnis st/mgoga JUiorum h-
raciis. Pro hoc, si quid agcttdutu ent, Eleasar sa
eerdos eonsuht Doinimm. Adverbum ejus egredi-
etur et ingredielHr ij/.u; et omneitJiHi Israeiis ctm
eOf e( etetera 7tiullitutto, Belli ergo et paras io
sacerdote potestas siimma erat. Etiam judicionim
summa pot«sta.s penes eundfm erai ; illi euim Ubri
legis pomniiswi est custodia ; saeerdotes et Levitae
soli iii rebus dvilibus judices subordinati erant:
nonstat ex Dent. xvii. 8, 9, 10. Quod autem ad
cultuni divinuui attinet, c|uiu n summo saccrdote
ordiiiandu? esset, iiuiiquam dubitatum est. Po-
testas ergo civilia et ecclesia.stica conjuncta hac-
tenus fiiit in uua^et eadem persoua, summo sacer-
dote.
Post mortem Joshuip usquc ad rpgnum Sauli, tem<
pori iiitercedenti uotaiiiditur passim in libro Judi-
cum, quod iUiji\diebus uon erat rex in Ixrnel, addito
qiiando{jue quod wiusguisque Jaciebat quod rec-
Itim erat iu ocitlis suis. Uuud dicitur; quud mn
erat rex, idem est ac si dictum cssct, nou erac ia
t^raelitis summa potestas. Id quod, i>i pro exerci-
tio suuima.' potestatis accipiamus, niaiiifestutn est.
Naiii iK)st mortcm Josliua; et Elcazan{Jud.ii. 10,11),
surrexertfttt^aUi qui noa Hovcrunt Domtunmj el
operal quie Jeeerat eum hrael : feeeruntqne Jiiii
hrael mulum in eonspectu Df}mim, et serrirrua/
liaaUm. Jvidivoruiii euim, ut notat S. Paulus, (t
Cor. i. :2*2), singulare erat, e.Tpeclare siguum, id esU
DE CIVITATE CnRISTIANA.
34S
»
^jinirAculura : at a Mose cxpectarunt, uon solum an- cap. xl.
[tcquani obedire volueruut, sed etiam postuuam obe- * ""^,
aire se oblifrassent. bigua autem et roiracula (incm rM ii= Ai.rt
liabeut, _fii!em Jacere, non fidem xervare. Nam .'™nj» «<ii.
fidcm senMre obligantur homiues lepe naturali. ^^^"j,^{^
Vcnimf si snmmie potestatis non exercitium cousi-
deraverimus, sed jus, mnnsit surama potestas etiara
tutic iu summo sarerdote. Quajcunque crgo obe-
dieutia judicibus illis, qui a Deo ad liberationcm
poput) sui e manu bo^tium extraordinarie electi
erant, prfestita fiierit, iii argumentnm trahi contra
summi sacei-dotis sunmiam potestalem nou potest,
neque in rebus poUticis, ucquc iu diviiiis. Neque
cnim judiccs illi, neque ipKt- Sauiucl uliam [lotcsta-
tem Iiabuit, quam extraordiuariam et temporariam ;
oheditumque illis erat a populo, non ex debito, sed
cx reverentia quain gouuit in illis grutia divitia,
iu eorum prudentia, fortitudine, vel felicitate, elu-
cesceu8. Hactenus ergo jus civilc ct ccclesiasticura
extitere inseparabilia.
Judicihus successerc rcpes, et sicut onte in sa-
oerdotihu», ita nuuc nuthorita» utraque iii regibus
cocpit. Populus enim jugum Dci jam cxeus-
scnuit ; ^accrdos sumuiu.s viccm Dei uon ampHus
siii^tiiiuit. Mutatioiii rcgimiiiis Deus ipsc conseii-
sit. Samucli populus (I Kani. viii. f») dixerat : Fac
nohis regem qui nofijudiret, more omniiim ^eritium.
SamucU autem Dcii.s dixit (vers. 7) : ^k^i twrem
popufi iti omnihiix tjme ht/ttuntur tibi : noa enim
ie ahjererinit, sect me, ne Tegiieui tiiiper eos. Cum
ergo Dcum populus Iraeliticus, sub quo regnavc-
rant summi saccrdotes, rejecisscnl; ccssavit autlo-
ritas sarcrdotuin, nec ex co tcmporc aliam habuc-
iii:«i a rcge permis&am ; qutc proui rc^s boiii
346
DE CIVITATB CHRISTIANA.
tea^
icai^l
CAP.xL. aut mali erant, major erat vel minor. Q«od autEin
iir iiitr I- 11 ^P^^^tat ad potestiitem civilem, inanifestnm CRt
Dri iu Abn fiiisse peues regem totam. Nam (1 Sam. viii. 20)
MiBmiM %uvi. ULOit popiuus, velle se cvse gicul omnes gemee, et
ilsi!« jJl-l. rpgtm Iiabcri! qai eos judicahii, et corum pralia
pHi^nabit. Totam ergo ilH dederuut belli et pocts
potebtatem. lu qim contineb&tar etiam judleare
de cultu Dei ; propterea quod nulla erat eo te:
pore regula religiouis pneter legem Mosaii
qme erat Israelitarum Ux ciKilis. Pneterca,
mus ( I Reg. ii. 27) Solomonem obstulisse Abiatharo
summura saccrdotium. Habuit ergn Solomon jos
in sacerdotium ; et subditi erant, sicut populus r^
liquas, summi sacerdotes ; id quod suprematus i^|
clcsiastici siguum magiium cst. Legimus etiarn^
(1 Kcg. viii.) Solomoncm ipsum lemplam dedi-
cas»e, populo bciicdixissc, atquc orationem iltam
exceUeutem orasse qua utunctur hodie omnes qui
ecclesias cousecraut ; quie uota alia magna est
preraatus ecclesiastici. Le^imus etiam (2 Reg.xxif?^
euin qim;stio eratdi; liliro legis, in ruderibtis tem
reperto, quaestionem illam non detenninasse si
mum sacerdotem, sed et ipsum et alios misit
Josio^ de ea re ud prophctissam Hutdam ; quEe
nota est, suprematum ccclcsiasticum fuisse in r
Fostremo legimus (1 Chrou. xxvi. HO) regem
videm Hnshabiam, et fratres ejus Hebronitns, mt
nistros coustitui.sse in Israclitis versus occidentem,
I» rebus omnibuji Domim et in servido regis : si-
milicer, (vcrs. xxxii,), coustituisse illum Hebrunitas
allos rectorcs Rulienitaruia, Gaditarum, et dimidise
tribus Mauassje, (hi erant Israolirflc qni hahitaruul
oltra Jordanem). in omni re pertitienfe ml Deumy
et dc rebus regis. Nouue est potestas hxc, tum
DE CIVITATE CURI8TIANA.
347
temporafis, tum, at vocant illi (|U) potcstatcm sum- cap. xi<.
mam vellent dividere, spirifKaiiji plena ? Ab ipso ^ . ■ '" ,
cleuique initio regni Dei usque ad captivitatem, su- i'-i in »i)«.
prematus in reuus divima in eaueui semper marm «,™ai. .««.
crat, iii qua crat summa potcstas ci\ilis. Sacerdo- ^^^'^"j JiIJ[!!]
tium autem post electum Saulnm in r^m, non
crat inngisteriale, sed niinwteriale.
Quaiiiquarri autc-m poteslatem summam oivilem
ct eccle^ia^sticaui bactcuus scm{>er cuujunctas c^c,
quuad jus, maiiifixsitum fccimus ; uou tamcu ticqiu-
tur neque cs Scriptura Sacra, m;c|uc ex ratJoue
natnrali, jus illmi int<?llexLS.sc populiim. Vulgus
enim uon nisi in rebus suis privatis ratione utituri
nec diutins obedire solet, quam aut roiracula, ant,
quod miraeulo fere par est, in reetoribus suis vim
cgTpgiam, aut in rebus gcstis felioitatem extraordi-
nariamaspiciunt. Judsei ergo, postquam Moseset
Josbua mortui cssent, neque fatnam ueque cum
Deo colloquia saccrdotum magui sestimavcrunt ;
sed quaudoque pulitiam. quanduque rcligiouem cri-
minautcs, rectoribus suis obedieutiam negaverunt,
Atque iude turba;, seditiones, et calamitates pro-
fectee sunt, qme Isroelitarum gentem taudem ever-
tcruut. Mortuis euim Eleazaro et Josliua, Judiei,
qui miracula non viderant, ueqne se sacerdotalis
regni poeto obligatos esse intclligentes, imperium
sacerdotis et lcgos Mosaicas parvi pendeules, fece-
mnt unu>;qui<^ue quod rectum vidcbatur sibi, illis-
que obediveruut quos ipsi idoneos esse putaverunt
qui sc, quoties a viciuis gentibus oppriinerentur,
libcrarcut. itaquc uuu ampHus Deum cousulue-
nint, sed virum vel fcminam aliquam futuronim
priediotorem, et huic obedientiain el honorcm pnc-
stitcruut, ut proplicta: a Deo. Etiam postea, cum
MS
DE CIVITATE CHRISTIANA.
CAP. xt. regpm »bi dari, morc gentiQm, postularent,
n,j„„^ tam<m non eo consitio fccerunt ut cultum Dei pris-
i^n"»!!^ tinum deserereut, sed quia justitiam a filiis
•umnrit MCT. muelis desperantes, volueninl iudicia civilla a re^
giinu JudM. adiuiuistmn, uuu quud cercuioniaa Leviticas abo
tas vellcut. Itaquc prsetcxium semper aliqucm
sibi rcservarunt, vel a justitia tcI a reliffioue, q
ee obcdicutia rectoribus suis dcbita cxpedireu
Succi*usuit populo yarauel quod regem,rejecto Deo,
poiitularcnt ; idem, quaudo Saulus cousilium suuin
in occideudo Agog, juxta maudatum Dci, neglex-
erat, oHum regem unxit, nempe Davidem, qui Sn
hairedes regno privarct. Rehol)oam idolulalra q
dem non erat, sed populus, quia Wdebatur «i
regnare durinscufe, ab eo defecit. Per totam di
niqiie historiam reguin JudseBC et Israclis, prtv
plietaj surrexerunt indics, qui reges criminati simt,
aliquaudo quod religiouem, aliquando quud statnm
civtlem male admiDistrarent. Sic rex Jeboi^phat
repreJiensus est a propheta. Jehu, quod regem Is-
raelis adjuvasset coutra Syrios ; et rex He^ekias ab
Isaiab, quod thesanrum rcgium ostendisset legatis
Babylonicts. Constat ergo.ctsi utramqueju& rerum
civilium et divinanmi esset in regibus, iieminem
tamen fere regom illonim jus suum sine repre-
heusionibus populi potiusse exercere. IIU soli rcges,
quorum vis terribilis aut feltcitas adiniranibi erat,
vixcruut laudabiliter. Cuin crgo ct jus rcgiim
mauifctitum iiit, ct popuIui>, atque etiam aliqmuido
ipsi propbetse, id non iutcUigant ; jura regum, ex-
emptis ductis ab ignorautia populi, vel a doctriua
propiietw, oppuguari iniquum est. Judwi duraute
captivitate civitatcm omniiio non tiabuere. Post
reditum autem, ctsi pactum cum Deo renovaruu
DE CIVITATE cnmSTIANA.
349
uon tamen ant Esilrae aut nlii ciiiquam promiserunt cap. si..
obedicntiam. Deiiide, non molto post subditi facti ^.-u^ ~-i
aunt Gneeorum; aquonimdicmouologin, eum doc- iw la At».
trina eabalistarum mista, eorum religin insigniter .»«»» »««-
eorrupta est : ita, ut a confusione tum poUtiae, InvHTjuw
tum rcli|2;ionis eorum, (le suprematu iu utraque col-
ligi nihil posat. Quantum ci^o aitinct ad Testa-
mentum Vctii8,nihil impcdit quiu coneludamus, tum
aummam potcstatem civilem, tum suprematum in
rebus divinis, semper in una et eadem persona fuisse
COUJUDCt4>S.
CAPUT XU.
TE SRRrATORlS NOSTltl nttNKDICTI OPPrCIO.
OpFiciiSen^atoris nostri reperimusinScripturissa-
cris tres partes ; primam llciicmj>toriir, sivc Scrva-
toris ; secuiidam Pas/orir, sive CoTUfiiiarii^ id cst
missi I)co ad couversioncm cleetonun prophetie:
tertiam Beginj a/ertii Rfgis ; scd sicut MoseSj ct
tcmporihus suis summi sacerdotes, sub Patre suo.
Atque his tribtLS pnrtibus reitpoudent tria tempora.
Nnm in priino ejus adventu, [mt sui iiwius propter
peccata uostra oblHliouem iu cruce uos redemit :
conversioncm nostram operatus est, partim ipse,
dum erat in terris, docendo ; partim operatur nniic
usque per ministros suna. Posl adveiituin cjns se-
cuudum regnabit super electos suos. cc regnum
ejus dumbit iu fetemum.
Ad officiujn rcdemptoris, id est, illiiis, qut re-
deinptionis preliuin solvlt, i«rrtiriuit, tit victima
iieret, ct iniquitates nostras fcrrct auferretque.
Quod tamen ita intclligcndum est. uon ut pro pec-
350
UH CIVITATK CHRISTIANA.
|ici srnBiiiri*
nmtri bHin.
•llMi olljno.
CAP. Lxi, catis omiihini hominum unius hominis inors, quan-
quarn justissimi, secundum justiti^ strictas regwlas
posset satisfacere ; sed quia quod Ueus summe
miiierieors ia pretium redemptionis lege postulave-
rat, illud Cliristus pr^estitit. In lege veteri.
l^mus Levit. xvi., juRsit Deus, pro peccatis Isr;
is, tum SQCcrdotum tiim poputi, qnntannis fieri
conciliationcin lioc uiodo. Auroii pro se et sace
dotibuK tiucriticare delR-bat vitulum; acceptisaut
a populo duobus hircis, altcrum pro populo sucri
care, aiterum emiifere, q«i vocabatur hirctui c.
mhmrius. Super caput Inijii.<5, antequara cmittcn-
dus esset, imposuit manns suas sacerdos summ
et per confesBionem peccatorum populi pe
illa omnia iii capnt hirci imposuit, et deiiide
hoininem ali^iupm opportunum hiroum emittohat
in desertum, ut pocoata populi fiigiens absportarct.
Sicut autem sacrificinm alterius hirci prctium rc-
dempttonis Isrnel suBiciei).s erat, quia majus non
postulabatur ; ita quoque mors Chiisti pro pcccatb
totius humani generis ideo satisfecit. qula nihil
amplius a Deo postulatum est. Atque Servatoris
nostri Passio non miims vidcturhisceremomis pi
spicue praefigurata, qnam in oblaiiono Isnaci ai
quovis alio ejus typo io TestAmcnto Vetere. E:
enim Christus non modo vietima, sed etiam eini
rius. Dicit Isaias (Uii. 7) • Oblatus est quia ipte
volait, et non aperuit os suum: sicut ovis ad occi-
sionem ducetur, et quasi agnug corant tomlcnte se
ohtnnteficet, ei non ajn^riet os suNm. En hircum
sacrificatum ! Idem, (prophcta dicam, an evan
ista •) vcrs. 4 : Languorcs noalros ipse (u/it,
iiolores iiostros ipse portnvit. Et vers. 6 : Pos.
Dominus i» eo iHtquitalem oinnium noslrum. Eooe
DR CIVITATR CHRISTIANA.
351
> emiflsarinm ! Deinde vers, 8: AhgcistHS est de ckv.tha,
terra vhenfium : pr&pter scelm popuii itiei per- „, v*^^,^,
\eu»»ieum. Hip nirsus est hirous sncrificatus. De- ■•■""ri wi».
, , , ilusl aBuio;
mde vtTs. 11 : Lt ijise pcccata multorum tultt.
Ubi nirsus emissarius. rtnimque ergo liimim
rram valet agims Dei, sncrificatus in cruce ; mor-
tem in resurrectione ejus supcraiis, a Patrc suo op-
portuiie sugcitatus ; et a terra viveutium remotus
iu asccusiuuv.
Quoniatn autem Redemptor jus in redemptam,
antetinam pretium solutum st, nuUiuu liabeat,
raanifestum est SenuUorem nostrum, ante mortem
suam, redernptornm regem iion fuisse. Verunta-
mra per paetum cum Deo in bapttsmo renovatum,
obligati sunt, quicunque baptizantur, Chribto obe-
dire pro rege sub Patre ejus, tuiic quandocim<ine
illi placuerit officium regls exercerc. Itaque Ser-
vator uostcr ipsc discrtis verbis, (Joh. xviii. 36),
regnum mettm, itiqult, non est /lujtts mundi. Quo-
uiam crgo po^t bunc mundum mundua futurus ille
est, in quo terra nova, et coeli erunt no%'i, id e-st,
post r€surrectionem,manifestum est regnum Christi
ante resurrectionem incepturum non esse. Id quod
intelligi etiam debet ex verbis Sen-atoris nostri
(Mattli. xvi. 27): FiHus hominis renict in gioria
Patris sui, ettm angelis suis : et tnnc retriltuet
nniruique xecunduia opera siia. Jani retribuere
unicuique secuuduni opera .sna, idem est quod reg-
num administrarc ; ct propterea, Cliristus regnum
exereitums nnu cst autcquain veuiat in gloria
Patris, nempe post resurrcctionem universalcm.
Quando C^ristus dlcit (Matth. xxiii. 2, 3) : Scrih^
ei Pharistei sedettt in calhedra Moxis : omnia
ergo qu^cunque facere jubenty ea observate et
392
DE CIVITATE CHUISTIANA.
CAP. XLi. fttciie: iioniie aperte pro eo teinpore, non sibi snm-
ik 5.n 0»™ ™*™ potestatein, spct ilUs attribuit? Sic etiam fadt
nnMrt liriHk
<licU alfidn.
(Luc. xii. M) : Quis me eomiitmt jmlicem aut di-
visorem super ms ? Item (Joh. xii. 47) : Aon
veni ad jiuVtcandttm^ sed ad mhandam munduiH.
Attaineii iii buiic nuindiim venit Christus ut reg-
naret et judicaret, sed muudum futurum, C
enim esset Messiab, id est, uuctus sacerdos,
prupheta Dci suprcmn», potestatem habere oniQi
oportcbat illum, quam habuerat aut Moses pi
phcta, aut summi sncerdote», aut qui suramis ^'
cerdotibus succt-ssermit reges. Item expresse dicit
SanctusJohannes,(cap. V. 22): Pater jmticat nem'
nem, sed judiciim omne commisit fiUo. Neqi
taraen repugiiat hoc cum textu illo, non veni a<
Jadicaiufnm mundum. Nam textus bic de miuido
praseute, alter de muudo veutiiro loquitur ; sicut
etiam textus ille (Matth. xix. 28), ubi Cbristus di-
cit : Vos tjui npquuti esfis me in regeneratione,
eam sederitfiUtis hominis iti sede majes/a/ifi sHir,
sedehitis et rox super Medes duodecim, judicante»
duodecim tribtts Israelis.
Si Christus ergo, quaudo in terra versabatur,
regnum in hoc mundo noii babcret ; quae causa
erat (rngabit aliciui-s) adventus primi r Veixisse.^
respondeo, ut Deo Patri per pactum novum resUilfl
tueret regnuin, quod a po])uIo in eleetione Sauli re-
jectum fuerat. tiuod ut faeeret, o]K)rtebat illum
maiiiffstum facerc praidicaudo et doccudo quod
ipsG Messioa crat a projihetis promissus ; et pro
pcecatis hominum victimam sc olfcrre, et siquidem
a populo Jndwo noii recijwretur, vocare ad obcdi-
entiam ex geutibus onines qui iii eum credercu
Itaque offieii Servatoris nostri, dum versatus est i
DE CIVITATE CIIItlSTIANA.
353
terra, diite eraut parles : aitera, ut se Cbristum caf. xu.
es8c profiterotur; tilteru, ut iicr doctriiiam suam et „, p,„„^,
per «pcratiuuetn mlraculoruin populuin persuade- •"■'1^™-
ret pHrarc't<juc ita viverc, ut diffiii cssent iuiinor-
taLitatis, qua itli, qui iu eum credurout, fruituri
erant iu adventu ejos secundo. Atque ob hanc
causam est, quod tempus pricdicatiouis ejus ab
ipso vocntur regetierath. Regmeratio uutcm reg-
nuni uon cst, iieque er^o causa inde adduci poteiit
qua niiiius cives iii quacuuque civitate legibus
cirilibus obcdirc tericrentur. Etiam in cathedra
Mosts eo tcmpore sodentibus ubcdieiitiain pne-
stari, et Ciesari tributum solvi jussit. PopuJiis
tunc sub reguuiu Dei nou actu crant ; arrabonem
introitus iu reguum Dei futurum habacnmt, qui
credideruDt; ct propterea status ille vocatur ali-
quaudo regnum gralt<Cy id est, civitatis coele&tis
uon possessio, scd jiw.
Hactenus nil factum aut dictnm est a Christo,
quod ad dimitmtiouera tendit juris civilis Judieo-
rum aut Ciesaris. Narn quod attiuet ad Judaeos,
Christum omufti expectabaiit, ct reuoratiouem reg-
ni Dei : id quod non fecisscut, si icgibus suis, »e,
cum advenerit, manifestarct se illum csse, prohi-
bitum fuissct. Cum ergo nibil fecit, ni^i quod
pr^dicando et operaudo miracula Metsiam se
C8se probare couatus sit, nihil fecit eontra Judee-
orum leges. Iteguum quod postulavit sibi, crat fu-
tunim in alio mundo : docuit interea obediciitiam
illis, qui cnthedram Mosis posscderuut, pra-stari-
dain esse : Cjcsari tributum solveudum esse cuu-
firmavit: ofticium judicis in se non suscepit Quo-
modo igitur aut vcrba aut actiones ejus potucrunt
esse seditiosic, aut tendere ad regiminis civilis siib-
VOL. 111. AA
35-1
DK CIVITATB CHniSTIANA..
cAi*. xu. versionem ? Sed Dous, qui illum, propter rcdnc-
tionem cloctonim ad obedientiam snam pristinam*
ad sucriHeium destinaverut, adeum tineni nialitiact
ingratitudine tiumiimm infidelium usus est. Quod
auiem leges C«saris non violavit, in coufesso orat
Unnnquam enim Pilatns, ut grntiam iniret Juda-o-
rum> cnicifig<endum illum tradiderit; ante tamen
insoutem ilhmi palnm pruimntiavit.
Quud uttiuct ad officiuca ejus rcgium, ostcosinii
ante est reguum ejas iiicepturum noii cssb ante
diem jndicii. Tunc vero rex erit, noii tantum ut
Deus. sed etinm ut homo, virtute pacti tiovi quod
in baptismo factum est ; et propterea. dictt Serva-
tor noster, (Matlh. xix. 28), quod apostoli ejus sede-
bont snper duodecim thronos, et judicabunt duo-
deeim tribns Israelis, tnnc cttm FUius homiuh te-
tiebii iri t/irono ghria- xtta ; et(Matth. x\i. 27),
Filim /lominiji veniet in gloria Patris sui, rum aa-
gelis; et tuHC. rctrlhuet ttmcniqiie sccundutn ojtera
saa. Idcm lcgimus Marc. xiii. 26 ; et xiv. 62 : M
exprpssiuB Luc. xxii. 29, 30 : Et ego dispono vohi»,
sicut dixpoxuit mihi Pater meHSy regnum, ut e^afit
et bihati* ituper memum meam in regno tneo, tt
xcdetttijt mper tkronos, Jtuliean/es diiodecitn tri-
bna Jsraelis. Unde mauifestum est, regnum, quod
Christo disposuit Pater, non futurum esse aiitcqnaoi
Filius hominis veniat in gloria, apostolosqne snos
judicare faciat duodecim tribus Israelis. Sed quee-
ri hic potest, oum in regno coelesti nulla futura
sint matrimonin, utmm homines edcnt ct bibent;
ct quid pcr cdere et btlwre hoc loco iutcUigendam
est. Exphcat hoc Scn-ator noster (Job. vi. 27) =
Operamini non cibum /ju! pcrit, scd qui permanet
in vitam relernam, qtiem Filius homiuis dabit cobit.
DE CIVITATE CHBISTIANA.
355
dU11«A(io.
ItAquc per edere et hibeTe super mensam Christi, cap. xu.
intL-Uigitur vita leteriia, sive arbor viUe, quie prs- i^".,^^,^,
bebitur in regno Fjlii liominis. Atque Ubbc loca T^^^*^
sufficiuitt ad probandum rcgnum Clirtsti adminis-
trandum esse ab co iu iiutura sua bumana post
rc(iiirre<;tiom-m. Etinin tuuc, iioii nliter rex erit
qnam sub Patre suo, sicut Moses iii deserto, et ut
sacerdotes sommi ante regnum ^auli, et sicut reges
post illum. Sie eQtm dicit Deus (Deut. xviii. 18),
Mosem nlloquens : Suxcitabo i/liK prop/ietam ex
wedio fratrum snorum, simi/cm tibi, et ponam ver-
ha mea in ore ejtts. Simititudo autem hsc cum
Mose npparet etiani iu Servntoris nostri actionibus,
Sieut cnim Moscs elegit duodecim principe.-* trilmum,
qai sub se regereut ; ita Sen'ator noster duodccim
elegit apostolos, qui sedebiiiit super duodeeim tliro-
nos, et judicabunt duodecim tribus I.sraelis. Et
sieut Modes authoritateoi dedit septuagiuta seuio-
ribus prophetoudi ad poptilum ; ita Servator noster
septiia^nta ordtnavtt di.scipulos ad prsedicandum.
Et sieut, conim JMose cuin qiiererctur quidam, cssc
qui, prseter septuagintii sciiiores, prophetareut in
cnstris, Moses factum eorum approbavit ; ita Ser-
\ator uoster, conquerente Joanne qiiod cssent qui
iii iioiiiine eju.s cjicichant da™monin, faetuin appro-
bnvit, diceu8 (Luc. \\. 50), ne prohibc : mbiseum
criim ett gut tton est contra no^.
Eiium iu iiistitutioue xacramentortim, tum ad-
wijfsionis iii rcgnuin Dci, tum comiHemorationig,
Ser\-ator noster .Mosem et Abrahamuin imitatus
C8t. Siottt enim populus iBraeliticus habuit pro
icrnmcuto admisRionis in rcgnnm Dei ritum cir-
'cumeisionis, ita habent ChnBtiaui ritum baptismi ;
qno usiLs est, priino, Johnnnes Baptista in recep-
A A 3
35«
DE CIVITATK CURISTIANA.
■iHln Iwt».
CAF. XM. tione eoram omnium, qui uomlna dedenmt Chrlsto.
Eodem rita, Servatoris nostri jusgu, nsi sunt apos-
toli et miniatri CliriKti omne» usque hodic. Qiiaiti ha-
bnit ritus bjiplizationis originom prim.im, in Scrip-
turis Saoris non dpolaratur. Scd imitationem futsite
lcgis MosaicfB circa leprosos, conjectQra est non
improhabilis. I..eprosos eiiim extni caittra Uraelis
custodiri jubcbat le.\, doucc a saccrdote pronutilia-
rcntur mundi, et tunc solenniter lavati in castra
denuo recipiebantur. Pote.st erpo cssc, ut typas_
hic fiierit lavacri baptismalis; in quo, qui per fidei
Q peccati lepra mundati erant, reciplcbnntur in
ecclesiam. Kst etiam coiijectnra ducta a cun;mt
uiis cthnicorum, scd in casu quodam rari.<tsime cot
tingentc. Qunndo cnim aliquis, pro mortuo faabit
vitam recepisset, caiteri hnmines conversationenT
cum illo, tanquam cum spectro, horrueruut, nia
ante iu numenim hominum per lavationem recipe^
rctur, eo modo quo infantes recens nati ab ii
munditia mntema lavari consuevcruut ; atquc hoc"
pro regenerntione quadnni habebatur, Ritiis autcm
hic in Judo^am videtur irrepsissc tcmporihus illis,
quibus Alexaiider et successorcs ejus in Judjeis do-
miiiabantur. Vcruntamen,q»iia ritum gcntilem Ser-
vatorem nostrum tanto honore dig-nari voluiss^^
prohabile non est ; ritum b:q)tismi imitationen^l
fuisse le^ Mosaicae, mihi quldem videtur esae
verisimile. Sacramenlum autem cceniE Domiuics,
vetcris paschje imitatio manifesta est. Sicut cnim
agni paschaliaesus, commemoratio erat liberationis
popnli Lsraelitici a scnitute /Kgypliaca; ita etiam
iu cana Dominica, fractio ))anis ^cramcntalis, et
vtDi cffusio, commemoratio cst liberatioais prr
mortem Christi a servitute pcccati.
DE CIVITATB CilHlSTlANA.
3b7
Quoiiiaiu ergo antlioritas Mosis siibordinata erat, cap. \li.
et ipse Uei prorex, sequitur etiam Cbrislum, cujus j^s,nuata
aulhorttas, in nuantum erat homo, erat simiUs au- «■««•»«*
, ' _, <MI offlela.
thontati M08IS, 8ub Ueo Patre sno regnaturutn
esse. 1(1 qiiod sigiiificatur etiam in eo quod prc-
cari nos flocuit, Pater noster^ adveniai re^mia
tmm ; et tuum e»t regmm, potcutia, et ghria ;
et ex fo quod dicitur, rt'»/W in gloria Patrts sui;
ct ex eo quod dicit Ssuictiis Paulus (I Cor. xv. 24),
deindejinifiy cum (radidprit rcgHuiH Dco el Patri ;
et ex aliis locis nonnullis.
CAPUT XLII.
DE POTKSTATB KCCI.E.SIASTICJ.
Ut intelUgatur potestm ecclesiastica, quid sit, et
quorum liotuiuum, tcmpora iiobis dibtiiiguenda
sunt ab asccnsione Christi In partcit duas ; alteram
aute, alteram post, quam reges ulli, vel ccctxis satU'-
ma potestatf prffditi, Christi fidcm nmplexJ essent.
Spatium enim erat plusquam treceiitorum annnrum,
a Uhristi assumptione, ad regem, qui primus Chris-
tianam fidem amplextis, et publice duceri passus est.
De priori teinporo, In confcsso est iwjtestatem ec-
clesiaticaiu totaiu fuisse in apostoHs ; ct ab his
transiisse ad eos qui ab apostolis ad hotnines ad
Christi fidem perduccndos, perdiictosque in via sa-
lutis rciiufiidos ministri Kvaii^lii eon.stituti fiie-
rant. Quibu.<i succcsserc alii ab his itidcm instituti,
per manuum imposidoncm ; quo ritu siguificare vo-
iucrunt Spiritus Sancti donnm iu miniKtroM iUoK, ad
rcgnumcoeleste promovendum, collatum csst'. Ma-
nuttm autem impositio uil aiiud erat, prreter com-
missie illis potestatis pncdicandi Christnm doctri-
358
DE CIVITATR CHRlSTIAPfA.
>le-
CAP. xLii. iiamqiie ejus doceudi sigillum ; et erat imitatio q
j,__ -^^ dam Mosis. Hic enim impnsitione mammm uaas
w(ia*Miji,B. cst, cum miiiistnim siium Joshunin lincem exer
tuumUei coiistitueret; utlcgciTcst, Dcut. xxxiv.a
y/c Joshua filiM NuH phmts crat spirilus sajtie.
ii<e ; nam Moscs mamu snpcr iiluni iiirposmrai,
Sen-ator antem noster, iiiter resurreetionem suam
et assumptionein, spiritum suum contulit iti apos-
tolog, primum (Joh. xx. 22) spirando iu eos, diced-
doque accipife Spiritim SanctHot ; et pnstea(Act
ii. *2, 8) cum jam fl.ssumptus esset in cccluuij immit-
tendo in illos Jlatam riolentrm, et dixprriiinx fia-
guas itts/<ir igni»: sed inauus ilU:i uun imiio:»utt}
sicut uec Mosi Ocus. Dum ci-go nalla esset civi
Chrifitiana, quonim hominura erat potestas eccle-
siastica manifestum est, nempe apostolonim, iUo-
rumque quibus ab apostolis per manuum succcs-
«Ivam impositioQem conccssa crat ; etiam, ut tants
potvstati idouei esseiit, iii casdcm SpirituK Sauctus,
qui ct Paraclelus dieitur, tiiinul coUatus est.
Cardinalls liftllarmiuus, iii controversia sua ge-
neraii tertia, qusestioucs multas tractat circa po-
testatem ecclesiasticam pouliticis Romani. Qua-
rura prima est, au potestas illa monarchica stt, an
uristocrutica, an dcmocratica : qiuc potcstatum
speciifs singulffi )<uinimc suut, coutiueutque {lotes-
tiUcm coercivam. Si jam apparucrit. potesta
■ cocrcivam illis a Servatore «oslro relictam esse iiu'
lam, se<l potcstittem taiitum priedicandi Ciirisf
regem; persuadcndique ut re^o ejus homiues h
mittere se veHent ; prieceptisque et cousilto rectn
doceudi eos, qui submittereiit, quid faeorent ui iu
regnum Dei tuturum reciperentur ; et a^wstolos
aliosque ab illis E^-angelii ministros imperatores nO'
DB CIVITATE CHRISTIANA.
359
bis non esse, tieo eomm praecepti leges esse ; sed cap. xui.
ludi magistros illos esse, quorum prsecepta Tuonita j^JTZC^
taiitiim suiit: Lrt Bellariniui di.sputatio toLiperiit. »«i«iwo«.
Ustcusuiu autcui e»t, capito pruximc supcriore,
regnum Christi uuu cssc cx boc muudu ; ueque
ergo miuistri ejus, nisi rcges siut, obedieutiam
praestari sibi in nomine ejus postulare jure possunt.
Nam si is, cujus jure postuiaut jus regium, in hoc
mondo regnum uou habuit, quo jure impcrium ha-
bebutit ministri ejus r Sieut Pater, dieil Christus,
(Joh. XX. 21), miiiit me, ita ego mitto vos. Sed
Cbristus missus est ad Judsos revocandos ad reg-
uum Dci, et vocaudas gcutes ; nou autem ut reg-
uaret iu majestute autc diem judicii.
Tcmpus autcm intcr iissumptioncm Christi et
reaurrcctionem universalem, nusquam vocatur rcg-
uum, »ed regeneratio, id est, pra.'paratio et aptatio
hominuui ad adventum Christi secundum cum glo-
ria, ucmpc ad diem judicii ; ut upparct ex verbis
Christi (Matth. xix. 28) : Vo» qui «equuti nte e»tis
in regeuentfione, eum tedcrit Filius hominis in
throaOy ros quoque tetiehitix tuper duodecim
tbrono^: et cx verbis S. Pauli (Ephes. vi. H, 15):
State ergo sucdncti lumbox vestros lu reritate, et
iuilfiti loricam justitiee, et calceati pede» iu j/r^'
paratio/ieat -Evaugclii.
Etiam oflicium ministronim piscationi, id est,
homimuu ad obedientiaui uon per coactionem et
pocDas, sed per cousilium condactioni, nou veua-
tioui comjiarat Ministrorum Christi opus evan-
gelizatio est, id cst, prfedicatio Christi, homiuum-
que ail sccundum cjufiiidvciitum praiparatio ; <iieut
evaugclizutio Juhaimis Uapti.st;e erat pru^m^atiu
hamiuum ad ndveutum ejus primum.
360
DE «VITATE CHRISTIANA.
CAr.XLir.
M«lnta>lin-
Porro^ministronim Christi offirium in lioc tnuado
crat.ut hominfs credere in Cliristnia perHiLactereQt
Credere autem coi^ nemo potest, neque jussu neque
i'i, setl ratione tauttim, argiimeutis(|ue ductis le]
a rationc vel ab aliqua re quam jam aiite rrctji-
derint. Ministri ergo Christi in \\oc muiido, eo
nomiiie q«od illortim (toelrinse uou sit cre<litum,
vel (|uod sit coiitradictum, potejitatem uon habent
quamquain puuiendi : eo nomine, iuquam, quod
miimtri Christi sant, potestatem coereivam nullam
halient. Vernntameii si rju's potestatem civilein
itiiminam habeat, sitque idem mini»ter Clirtsti, pn-
nlre illog, qui doctriuo; suxe legibus e.\plicatie roii-
tradicunt, jurc ille potcrtt. Ettain S. Pnulu» de
seipso ca^terisque sui temporiti pnedtcatnribus, nt>»
huhctHHS, iiKput (2 Cor. i. 24), tlomimuttt hi ^dt»
vealrauij sed geitKUi rettri at^titoreg amnu*.
Quod miuistri Cliristi in hoc ninndo jus imp&-
mndi iion hnbeaut, ileduei potest Qrgumentuin etinm
nh authoritate legitima, quam reliquil Christii!;
priucipibus omnibus, tnm Christianis, tumethnicis.
Coloss. iii. 20, dicit S. ^alus : Fi/H, obeditc /ta-
rentibus ]HT omnia; hoc entm placitum e.tf. Do-
mino: ct (vcrs. 2*2) : Serd obcdite domnis car-
ttalihnx, non ad oeulam ttervientes, {ftinsi homini-
bua placentes, sed /w Hiniplicitate eordisj iimentet
Deum. Picta mitem ha;c suut ad eos qnorum do-
mini crant ethnici ; jubentur tameu obedire in
omnihus. Rursus, deobedientia principibus debita
dieit (Rom. xiii. 4, 5) : Dei enim minisfer est prix-
eeps, vitidex ;» iram ei, gui matum a{*it: itleoque
necessitaie suhditi estote ; nott solum propter iram,
scd edam propter comcieutiam. Et Sauctus Pe-
DE CIVITATR CHRISTIANA.
361
tni8 (I Epist. ii. 13-15) : Suhjecti esiote omni hu- cap. \ui.
mati<e comtitHfiom projUer Deim, sirtt regi quasi "^
preeccflenti, xiee ducibus, tu?iqiunn uh eo ttiissix ad «».ii«rfie«,
tindicfam mafp/tictorni», /andern rero /xmorum ;
qma sic ent loluntas Dfi. Et S. Paulus (Tit. Ui. \)'.
Admone Hfox principibm et ftotestaliftui subditos
estef et dicto obedirc, Priii(Mp«s autein et potes-
tntps, de quibus Petrus ct Paulus bic loquuiitiir,
oinucs eraut ethnici. Quouto ergo mugi» Ciiris-
tiatii principibus sais Christianis obc<lire ilcbent!
Qao jure taiuiatro Christi, si qnid facere contra
mandata re^s aUiisve suniinaj potestatis jaberetvel
doceret, illi obedirc obligamnr ? Perspicuum ergo
e^ Christum ministris suis in hoc mundo, nisi
etiam authoritate civili pr;edili siut, jits civibus
imiwrandi iiulluin coucessi^se.
Uuicl iiutciu, iuquiet aliquis, si r«x, vel senatn.s,
aut quicunque summam in civittitc habet ]K)testa-
tem, crcilere iu Christum prohiberet ? Rcspoudeo,
prohibitiouem talem fni&taneam ideo esse, quia cre-
dere et non credere uoii sequuntur iinperata homi-
num, qoiau crednmus neenc Hcire uon possnnt, nec
si scircnt, mutare. Fides cst doimm Dei, quam pro-
missis pramiis ant pcenanim comminatione neqne
dare ueque tollere potest horao. Si porro quwra^
tur, quid, !^i jubeaiuur n principe nostro legitimo
dicere. qnod non eredimus, obedieudumne est r
Respondeo, vocem hominis rem extemam cri.sc, tie-
que sigmificare obedienliam proferentis possc, magis
quam alius quicunque gestus corporeus ; et Chris-
tianum hominem i« rebus hujusmodi, si corde in
Cbrisium credat, eaudem Imberc libertatem, quam
conce,<sit Naaiiiauo Kyro pro|ilicta Ellsha. Cou-
vcrsus crat Deo Israelis in corUc suo Naamauus ;
»fi2
DE CIVITATE CnRISTlANA.
CAP. \Lii. iUxitque (2 Reg. v. 17, 18): Nonfaciet uUrttger-
vus iims holocauttum aut victimam tliis ftltrnii
nix! JJomino: lioc atiiein soluirt est th- t/uo th'pr^
cerijt tiomiuum pro strrco luu : tjuaHilo inj^rftHc-
tur dominus tnens in templnm Rratuioa, «/ atloreiy
ei iiio inuitettU' super mauw» meam, *i adoracero
itt templo ftemmoti, atforante eo in eotlem loco, ut
igfiOHcat inihi Domintis sereo tuo pro bac re. Hoc
iUi propheta coucesisit, (vers. 19), resirandeus : vatie
in pace. Naaiuanuii liic crcdidit in corde Deuui
venim : adoraiido autt-m videri voluit non cn-di-
disse, ne offeuderet regem suQm, Uuid ergo re-
spondebimus ad verba Servatoris nostri (Slultb.
X. 33) : Qtticttnqiie negttt tue coram /lominiltNS,
ego tiegaho iUtim corata 1'atre ineo, tpii exl in
ca-iisp Re.<|jondeIiimus, illum, qui subditus tst ut
erat Naamanus, ct a rcgc sno aliquid, quodcuuque
id sit, fucere coa.ctus est, ita ut iioii sponte sua, sed
in urdiue ad obedieutiam legibus patriis faeiat,
facluui illius iion esse, nec ilU imputandum, sed
rcgis,id est, civitatus factam c^se, et legibus iminitau-
dum ; neque illum esse, sed regem suum, qui uegavit
ChriAtum. Si quis doctrinnm banc cum Cbri.stiani-
tate siucera itou &atis conscntire dicat: libeut
ub illo doccn velim, si iii civitnte Christiatia co:
tingeret habitare Mahomutaniim aliquem, eundem
civem ; illumque civitatis illius rex adorare Deum
ritu Christiano in ecclesia juberet sub mortis
posna ; utrum is Mabometaunin illum in cuuscien-
tia mortem pati obligatum esse diceret, putius quam
legi patriK suw obedire. Si dicatdebere mori,pri-
vatis civibus omnibus libertatem concedit, pro re-
ligioue sua privala, sive veru sive faisa, obcdicu^
tiam rcgibussuis legitimis denegare, Si dicat di
DE CIVIT\TK CHKISTIANA.
363
DipoUAto
bcre adoraiido obedire, tnue sibi permittit et jos cai*. -m.ii
j>otttu)nt quod aliis negat : quod est verbis Ser^a-
toriti iinstri contmrium, dicontis, (Liie \i. 31 ). (/»'V-
quid rullix »1 JneiuHt robis liomines, id fttciip
illia : i*t cuntnL Iqft-ui iiaturie, (lUie est lex Dei
jBterna et indubitata, ne facitts aflcri, gnud iihl
Jieri noti viti.
Q.uid LTgo diceuius dc martyribuii lllis omuibus^
de qulbus legimus in bistoriis aliisque legcinlis?
An, quod vitas suas siue neees!>itate projecenuit?
Rcsporulebiums, hominea, qui religionis causa occi-
si sunt, diiitingnendo!; essc. Eorum enim, Alii ad
prsedieandum vocati et missi tuerant, et regnuia
Christi palam profiteri in se rece|>craut : alii rur-
stis vocati uoD eraiit, iieque ab iis requirebatur am-
plius quam sun cujusqiie fides propria. Priores, si
mortcm piuisi suut eo uomiiic, quod huic articulo,
Jeaum a morte rcsuscitatum esse, testinionium
pnebnerunt, martyres proprie dicti eraiit. Martyr
eiiim Cliristi proprie est iile, qui resurrcclionii Jesu
Cbristi teslis est ; id quod testari neino potuit, nisi
qui versatus cum eo erat iu terra, aut post re^r-
roctioncm ejus illum «dcrat. Testom euim vidisse
oportct quod testntnr ; nlioqni teslimonium ejus
idoDeum uon est. Q.uod autem nlii murtyres Cliristi
proprie uon sint, iiianifestum est e.Y verbis Saneti
Petri (Act. i. 31, 22) : Oporlet ergo ex hix ririg,
</ui HofflAcnm Huttt cotigregati, in oi/nii temjHire qtto
iatracit et exivit inler nos iJoiiiimtx Jesim, iitci-
piens a baptismate Johamifi mquc in diem qua
aisumpluJi ejst a Hobis, testem rcJturrectioim ejtis
Hohiscttm Jieri mnim ex istis. \'.\n perspicue sigoi-
ficatur, qui Christi resurreetlonis tcstis est, euu-
dem oportere Christum vidit;»«, et per eousequcns.
364
DB CIVITATE CHHISTIANA.
Xtr |>«lr>lilr
CAP. XLii. quod resurrexerit certo scisse. Alioqui amptiDS
teatarl uoa pote»t, qiiani quod ex aiitecessoribtts
siiis id audierit ; neque iuartyr cst uisi luartynua,
id fiit iniirtyr se<Hiud»nuK.
Qui auteui ad uiiamqiiam<|uc doctrinain, qtiaui
ipse ab historia vila; CUrisli, vel ah actis aut epb-
lolis apostolorum deduxcrit; et ([ui, privati honiiuis
autliuriuti eunfisus, legfs civiles viulare ausus fue-
rit, is ab houore martyris Cbrt&ti, tum primarii lum
seeiuidarii, longe abest. Unicus articubis fidei est,
pro quo niori ninrtyris iioineu houorilieuiii mcre-
tiir. Est autcui articulus iUc, Jcsum csse Chrigttm
id fst, lllum, qui nus morte sua rcdctnit, et ventu-
rus itenim eiit, et uohis lu rc^uo coclesti Titain
letemain procuratunis est. Pro omni doctriiui
quK lucro ve! arabitioni iuservit ministrorum, uou
refjuiritur ut moriamur; neque mors est qute mar-
tyrem, id est testem, facil, sed testimoniom; ncqoe
in verbo, martyr, amplius eontiiietiu', qnam iu ver-
bo testis.
Pi-aeterca, si quis ad articuhim iltum pra;dican-
dum missus nou fuerit, scd consilio suo facit. etsi
testis sit Christi primarius, vel apostolorum, disci-
pulorum, vel successorura illomm ; non tamcu ob
cam rem mortcm pati ohligatur; quia, ucc vocata.s
nec missus fecit; nee, si forte pro-mium expectatum
non aceeperit, conqueri jnre [MtcHt. Martyr enim
neque primi neque seeuiuli gradus e»se potest, nist
ad pnedicandum Christum authoritatem pott^^ta-
temque legitimain habeat, ut habent qui ad con-
verteudiis gentes inSdeles mitti solent. Nam iis,
qui jam credideriut, teste opus uon est, sed ilUs so-
lis qui negatit, dubitant, vel non audierunt. Aimk-
tolos discipulosque suos ad praedicandum evan-
DK CIVITATK CHRISTIANA.
:)G5
I>>|«lanta
•cdcteik».
*
geliuni misit Cbri»tiis ad iion credeiitfs; Mttio voSf cap.xi.il
inquit (Xntth. x. \G), quoJti ovca ad lupos ; itun
dicit, quasi ad alias oves.
Vidoanms jam Piiuistrorum Chrlsti mandata, ut
rej>criuntur iii (!v«iigflio, an yi» aliquod coutiueaut
in populura imperandi.
Legimiis prirno, (Matth. x. 6), missos esse apos-
toios ad oTfK. qufp perierimi, domns Israel; quid
autem pnBdicaturos ? iteffntim Dei appropinqnul.
Priedicare autem actus prjeconis est, reg^em ali-
quem proclaniantis : neqne jus imperaudi in quem-
quam linbet pneeo. Et (Luc. x. *J), scptuagiuta
discipiili. ut upcrarii, nun ut domiui, ad messcm
emissi suiit, ct jussi (vers. 9) priedicare aiipropin-
qaai regnuta Dei. £t {Matth. xx. 28) discipulos
suos, qui inter se de dignitate contendebaDt, admo-
net Servator noster, ofiicium eoruni ministeriale
esse, sicut ipse venit, non ut sibi ministraretnr, scd
ut miiiistraret. Itaquc pnedicatores evangelii po-
testatem roagisterialeui non habent, sed miuisteria-
lem tiutnm. Et (Miitth. xxiii. 10), ne rocamtni,
dicit Christus, magijttri: Hniciti enim wbin ett
magister.
Secuudo, (Mattb. xxnii. 19}, in maudads corum
est, doccre omnet ttutiones. Docere autera, et
prsedicare roujuncta sunt. Nam qui rcgem pra-^di-
caut sive proclamant, eodem tempore docent quo
jure regintm habet. Ut S. Paidus (Act. xvii. 2, 3)
fecit npud Judtcos qni ernnt in Thcssalonica, nem]»e,
trihus sjibljatis cum illis ex Scriptnris disseruit ex-
piicims iUiLs, et probans ex illi» Christum mori opor-
tuisse et resurrexisse, et Jesum esse Christum. Sed
docere ex Veteri Testamento Jesum esse Chiistum
et a raortuis resuscitatum, non est docere illos, qui
366
DE CIVrTATE CIIRIfiTIANA.
WiflwinBei.
CAP.XLii. credercut, doccDtibus sibi obedicnduia es&e contn
civitntiii msc leges et maiidiita regtun, »ed admo-
Qcreeos utadventum Cbristi, cum patieutia et fide
et pum obedientia legibus civilatla debita, vclleDt
extwetare.
Mandatnm illis datum est (Mattb. xx^iii. 10) a
Cbristo tertium, haplizare in nomifie Patru, et
Fi/ii, ei Spiritux Sfinctt, Quid antem est bapti-
zari } In nquam immergi. Scd tn uquam in no-
minc atiquo immcr^, quid est } Sensus verbomm
horum est, immergi fidelcs ut signum rt^enera-
tionis ; et quod qui sic immergimtur, fideles se in
civitate Dei cives futnros e!*se, nempe, in ci^-itatc Dri
Pairiji, ecciesiie fundatoris ; Dei Piiii, fjuKdcm
ecclesia; rcdemptoris ; Doi SpiritnSy ecclesiie ejus-
dem sauctificatoriB. Hoe est pactum nostnim.
Uuoniam tameu regnni tcrrenomm autborita»
ante diem judicii deponenda non est : (sic eulm
expressis verbis a S. Paulo affirmatur I Cor. xv.
22, 23, 24 : Sicul ia Adatno omncs moritinlur, ita
et in Chrinto omnes virijicabiinlur, unusqtiixque
aiiteut in tiuo orditic, priiaititc (.iiristns ; (f^-iude «
qui eutit Christi, qui in a<lcentnm ejus cretHde-
rttnt ; iieimlejims,eiim tradiderit regimin Deo et
Pairi, cuta etuicitfiverit omiietn principfttnm et
potestatem) .* manifostum cst, in baptismo nostro
non eonstituere nos in nosmetipsos authoritatem
aliam, qua vitfe nostrae actione.'! extenise rfgenda
sunt ; sed promittimus tantum pro directionc nos-
tra in via salutJs leteriiie doctrinam sequi aposlo-
licam.
Quarto, in mandati», potestatem habent peccata
retuittcudi ct rclincudi, id est, ligandi et sohcndi;
qu» potestas dicitur ctiom regui curlcstis clavetf
DK CIVrTATK CnRISTI.WA.
367
bttfnmla»»
nolijeretqiie cum nuthoritflte baptiy-aiidi. Est enira cap.xi.ii.
haptisnni.s fidelitatis, illis (\m m regiuim Hf^i reci-
pieudi suut, sacraincutuin. Sicut eiiim vila leterna
per ]>cccati coriiiniiKiiioneni, amissn erat; ita pcr
pecTatonim remissionem, recuperaiula est. Finis
ergo hfiptismi est peccatorum remissio. Itaqiie
S. Petrus, illisj qui die Peiitecostes ab illo conversi
erant, qnid facercnt ad vitam atemam adiplsccn-
dnm qufcrentibns, respondit (Act. ii. 38): Pamtemi-
ni, ei ba/>fizatnini in iwminp ,hjtn ittl reitiinxiotietn
peceaforiiitt. Ex eo, quod bajitizare est declarare
receptum esse baptizatum tn regnum Dci, et bap-
tismum neg:arc est dcclararc e reguo IX'i cxclusio-
nem, Bcquitur potcstatcm receptionis ct cxdusiouis
datam esse apostoUs et successoiibus sui&. Itaque
Senator noster postquam in illos spirasset, addidit
(Joh. XX. 22): Aceipite Spiritin» Satictum ; et ver-
8U proximo, (iMormieiinqae peceata remrseritis^
remittnntnr iUia^ et qnorumcunqne peeeata rett-
writis, retinentur. Quibus verbis couceditur
autliorilas peccata remittendi et retineudi uou
siuipliciter et absolule, sicut peccata remittit et
retiuet, <pii eordis bumani intima et pcenitentis
8iuccritatt-invidct,Dcus; sed conditionaliter,nempe«
si vcrc po^uitucriiit.
Atque haec ub^olutio illis, qui p<£uitcutiam simu-
lant, sine omni absolventis sententia, irrita est,
ueque ad salutem omnino valet, sed coutra ad pec-
cati ag^ravnlionem. Apostoli ergo et eorum suc-
ccssorcs pfsnitentiii^ notas cxtcrioreii tantnm sequi
debebant; et illis ap])arciitibu!(, potcstatom non
absolvcndi nuUam babuemut ; tion nppareutibuSf
absolvere non iiotuenint. Idcni etiam dicendura
est de baptismo : imm Juda;o aut Graceo ad fidein
368 DE CIVITATK CHRISTIANA.
TAP. XLii. oonverscbAptismum negandi potestatem ne apostoli
th-p.4»t-t. *|ui<^em Iialjuerunt, nrc ptcniteutem uou baptir^dL
Uuouiam autem pcenitentia akerius an siurera «t
uecuc, liomo nullus strire poteitt nisi per coujectu-
ram ex notis externis, altera orietur quiestio, nota-
rum externarum ptriiitentiBe quis judex constitutus
est. Qua^stiom m autem hanc dcteruiimt Cbristiis
ip$e diecus (Matth. xvjii. 15, 16, l7): 6V «///<wi pee-
cfiverii in lejrater tuifx, rade, et eorripe raru im-
ier te et ipxNiit soliim .- ** te audierif, lucratuji eri»
Jratrem tttum ; si autem te noit audiertty atihibe
teeum adliuc nninn rel duos, ut in ore duorum rel
trium tvstitim slet omne verbum : quod si non an-
dierit eos, dic peclesite ; si autetu ecclexiam uoa
audierit, sit titn sicut ethiiicus et puhiicauus,
Constat liiuc, judicium cirra pcenitentite sincerita*
tem, nou peucs unum Uomiucm, sed penes eccle-
slam fuUsc, id cst, penes tidclium CQngre^tioucm,
vel pcues illos qni congregatiouis gcsserint perso-
nam. Praeter quKstionis hujus juUicium, (•tiain
senteutiie pronuntiatio necessaria crut ; atque h;ec
pronnntjatio sententice, apostoti, vel pa.storis aUcn-
ju8 erat, tit congregationii* prolocutoris ; et de illis
dici inteUigitur a Christo (vers. 18): Qnodcunque
iigaceritis iii terra, (igabitwr in cceio ; et quod-
cunque tolrelis tn terra, noieetur in cceio. Et
(l Cor. V. 8-5) dicit SanctUi» PauluB: Ega quidem
abxeus corporr. pr<r.feHs autem spiritu,jmn Judi-
cavi, ut prtescna, eum gui sic operatus est iu no-
fttine Domini no.tiri Jeau Chrisii^ coHgregalii
robis et meo spiritUy eum virlute Domiai Jesu,
iradere hujusmodi hoinincm Stitantf. Tradere
iSatanir, idem est quod rx eeclesia ejicere bomi-
nem cujus non essent peccata remissa. Sententiam
DB CIVITATE CIIRISTIANA.
869
«ccl«4<Hif.
rgo pronunilavit Paulus, scd postquaui causam cap. xlit
;coguovbset cougregatio. Eodem capite {vers. 9-
2): Scripsi vobis iu cpiaiohi, ne commi.iceuminl
"Jhrnicariit : tion utique Jornicariiit hajun junm/i,
kaui ataris, aut rapadhui, ant idolis jterrientihttJt :
alioqvin dehueratii de koc mtindo exiixse. Sed
seripsi vobis non comtnigceri ; ti is^ qui Jrater
mmiimtnr infer los, est fortiicator, aut aiarux,
aut idotis sercieus, uut mal^dicus, aut ebriosus,
aut rapax, cumcjusmodi ncc cihum suiaere. Quid
enim taihi de iis, quijortn simt, judicare ? Nonne
de iis, qui intus «unt, vosjudicatis ? Videmus hic
SBenteutiatn quideui a Paulo prouuutiulaui ; judl-
CiLSse autcm c^uiigrcgatioiiem. Atque ita quidcui
res sc liabuit aute conversionem rcgum, et corum
qni summam habuerc iii ciritatihus suls potcsta-
tem.
Pars biec potestatis ecclesiaKticK excommuuica-
tjodicilur, etaVwrm-aywyoviroiHv; etrituserat etiam
a Judieis usitatus; scd ut videtur, post captivita-
tem Babylonicam ; uam nori lcgimus quenquain
aute id tempii.'; dnctrinse causn ejectutii esse e
>ga, ueque etiam in Testamcuto Novo, scd
tantummodo pro molis moribus iu scandalum ec-
clesiie.
Excommunieationis usus et effectus, antequam a
potestate civili vim acceperat, alius non erat, quam
ut exoommuuieatus a non excommunicatis fugien-
dus esset Ut pro etbuieo haberetur, qui Christi-
anus uunquaui fuerat, non miffecit; cuni his enim
cibnm sumere licutt ; cum Cliristiano non Ucuit,
t Paulo ante ostensum est ex 1 Cor. v. 9, 1 0, etc.
Ut aulem illos ex coctibus suis aut synagogis cx-
iudereut. jus, uisi a douiuu toui cuuces&um, sivc
VOL. Illt D B
370
DB CIVITATR CHBISTIANA.
CAp. XLii. ille Clmstiairas sive ethnicus esset, iiulluni ha~
j^' '^~^ buere. JuB &Dtem in civitatia loca omnia, est iUios
qiu snmmam habct m civitate potestatem; et
proptercn, non modo illi, qni exoommunicati erant,
fied etinm illi, qui niinqnnm baptizati ernnt, ia
8ynag(^as, data a summo impemnte potestate, in-
trare potuemnt ; sicat Pauhis, ante conversionem
suam, inpressus est sjmii^og^am Christiunonim Jn
Damasco, ut ens comprelienderet, viuctosqae ad
Jcrusalcm jussu summi sacerdotis duccret.
Constat crgD excoromunicationcm in homines
Christianos, qui a rehgione Christiana deficerent, io
co loco ulii potcstas civilis cc<;lcsiain aut perscque-
batur aut non protegebat, nullam vim hafauisge,
neque ad damnum neque ad terrorem ; quia hmc
mundo favorabiliores iiide futuri essent ; ncque in
muudo futuro pejore couditione fore exppclnbant,
qnam qua usuri eraut illi, qui nunquam crediderani.
Imo, ad ecclesiam pertinuit quicquid erat in hoc
mundn dnmni, quie illum excoramuuicaudo ininii-
cos contra se irritabat.
Effeetum ergo iii cos solos Iiabuit cxcummn-
nicatio, qai credebnnt Jesum Christiim redlta-
rum esse in gloria, regnaturum, judicatununqne
^ivos et mortnos, et e regno suo illos, qui ex-
communicati ab ecclesia eraut, exclas\u-um. Hoc
est quod metuerunt in excommuni(!ationG Chris-
tinni veri. Dixcrat cnim Snnctus Paulns, ho-
minem excomrannicatum tmditum esse Satana;.
Nam extra rcguum Cbristi, post diem jndicij,
regna alia onmia regnum crant Sntanse. Intelli-
ptur hinc, cxcommuuicatjoncm, quo ti-mpore re-
lisio Christiana a potestate civili ucudum prote-
gebatur, iu usu fuisse pro morum lantum currec-
DB CIVITATB CHRISTIANA.
371
tMldiutilM.
tione, non opinionQm : genus ctiim illud punitioiiis cap. \ui
tole ernt, ut »<.'utin a ucuiiut- potemt iilsi a fidcli-
bus, et Servatoris nostri ailvcntuin Heciiudum ex-
jtautibus. lli nutem, cura jam ven Cliristiani
ent, doctrina nulla ad salutem, sed sauctitate
vitse sola indigebant.
Excommunicari potuit Christiauus illis tempori-
bus propter injustiiitnn ; ut {Matth. xviii. 1j-I7)
sifrater tuustc la-sc-rit, admone solus illum solum;
dcinde, coram testibua ; postremo, dic ecclesiie ;
sin ecclesiani uon audierit, sit tihi ut et/iHictis et
publicmus.
Excommunicari potuit pro dato scaudalo ; ut
(I Cor. V. II), Si qitisyffui rocaturJrater,^fornica-
riiis, rel avnrus, vel idololiilra, tel cbriosu*, rel op~
pressor, cam tafi rihum simulsHViere non oportet.
Sed cxcomnuniionndi illnm, qui fnndameutnm hoc,
Jesvm exse Chrigtum, firmiter teneret, propter hoc,
quod ab ecclesia in opiuione aliqua dissentiret quse
fniidamentum illud uon destruebat, ncque a Scrip-
turis, nequF ab apostoloruni exemplis ulhi omnino
authuritn» derivnri potest. Dieit quidem Sanctu»
Paulus {Tit. iii. 10) : Hominem h^reticum post prt-
mam ct xecuntUim atlmomtioHfm rcjice. lltcretl-
CHs enim is est, qui, cum ecclesiae membrum sit,
doctriimm tamen docct quani ecclesia doceri vctu-
erat ; rejicere nutem, non est homincm cxcommu-
nicare, sed desiuere ilhmi admoncre, et num illo
non amplius disputare. Apostulns Idcui ('2 Tim.
ii. 23): Stultas et imlocta» quipgtiones rejicere:
rejici autem possunt sine excommunicationc : eC
(Tit. iii. 9) : Stnfias qutrstiones, et gcnealogias, et
coittentioma^ et puf^nns circa legem, rejice : nam
intttile^ wnt et vaua:. Locus antem aUus, qui
B B3
372
DB CIVITATE CURI8TIANA.
DtpolnUte
cAP.XLii. excommimicationi fidclium favcre videri potest,
qui fiindainentum tenucrunt, proptor opininneni
fUiquam eorura singiilarem, fortasse a bona et pia
intentione procedentem, tiullus est. Monita anteni
illa de Tanis et stultis diiiputatiouibus fiig^ii-udis,
pastoribus, quales enrnt Timotheus et 'Rtus, so59
Bcripta, et eo consilio scripta erant, ue controver-
sias omnes, etiam par\i momenti, dcfinieutes, novos
cuderent articulos fidei, neve couscientias komi-
num siue necessitate onerarent, eosque ad liigien-
dam ecclesite communionem provocarent. Saucti
Petrus et Paulus, etsi (Gal. ii. H) mngua essct in-
ter eos controversia, nou tameu aller aitemm ex-
commuDicavit.
Ut quis excommunicationt obnoxius sit, multa
requiruntur; primo, ut sit alicujua coetus leiritinii
membrum, alicujus dico eccIesitE ChristiauEC lejpii-
ma: putestatcm cognoiiccndi causam habentls, prop-
ter quam excommunicaudus aliquis slt. Vbi euim
non est communitas, ibi neque csse potest excom-
niunicatio. Neque, ubi cognosecudi causam potes*
tas non est, ferendi sententiam esse potesl.
Sequitur hinc, ecclcsiam uiiam ab olin excommn-
nicari nou posi;e. Siquidem cuim evcommuiiicandi
se mutuo potestatem a-qunlem Lubemit, uou disci-
plina excommunicatio est, sed scbisma. Sin eccle-
sia una alteri Hubordinata &it, anica tautum sunt
ecclesia ; et qui excommunicantur, homines privati
fiunt, sed non eccle^ia.
Quoniam autem cxcommuuicatioDis sententia
admomtioucm coutiuet con^rcssum ct couvictum
cnm excommunicato fiigiendi ; »i is, qui summam
habet in civitate potcstatem, eiL.commuuicatus fue-
rit, sententia invalida est. Cives enim adesse sum-
DK CIVITATE cnRISTIANA.
373
IV pntMUtK
I
mo imperaiiti, t|uiities jusserlt, lege natura: obli- cap. xlii.
gaiitur ; iicquc illum a loco quocuuquo domiiiii sui,
sive propha&o sive sacro, prohibcre jure possnnt ;
neqoe exire ex ejus doiniuio civium quisquam, nisi
iUo permitteult;, debet : multo minus cum illo, si ad
tantum honorera evocentar, cibum una capcrc re-
cusaFe. Quotl antem ad reges, aliosque summam
habentca potestitcm, attinet; cum non sint ejusdem
ecclesire, nec ejusdem civitatis partea, uon opus eat
scntentia excommiuucationis, ut alter alterius cod-
gret^um vitet. Ipsa etiimcivitatisinstitutio, sicut
homincs privatos iii una comuiutiitati!! conjunE^it,
ita communitatcs ipsas altcram ab altera <ljsjungit.
Ncqne in civcm Christianum, si legibus civitatis
sua obediat, vim uUam babet. Xam si credat Je-
sum eise Chrhlim, xpirituw hahet Dei, ( I Joh.
V. 1 ) : et Detut in illo habitat, et iile in Deo,
(I Joh. i, 15). Sed is, qui spirilum habet Dei, is
gm ia Deo kahilat, is i» qm habitat Dens, nihil
pati potest mali ab excommunicationibus homi-
uum. Quiconque ergocrecUt ./ip*«jw e**c Christum,
damnum ab excommunicatione nuUum habet.
Qui vero articalum illum non credit^ non est ChriS'
tianns.
Siqais patrem vel matrem habeat excommuni-
eatiim, a congressu et convictu cum illo vel iUa pro-
hiberi non potest. Esset enim hujusmodi prohi-
bitio sa:pcuumero prohibitio ne cibum omnino sn-
meret, utqui a pan-utibus plerumquc nlitur : cadcm
esset prohibitio pareutibus et domiuis suis obc-
dieudi ; quod est contra pneceptum apostolomm.
Sumroatim, excommunicatJonis potestas extendi
uitcrius uon potest, quam ad finera in apostolorum
et pastoruui a CUristo acceptis mandatis definitxuu.
3-4
DB CIVITATK CHR1STIA.NA.
Urpllintib-
•ueleoMlira
CAP.xur. Rogere autem imperando et cogeodo iii mandntis
non etiX, scd docendo, et in via ad snluteni in
mundo futuro couducendo. Et sicut in scieniia
qualihet, maglster disripulum suum regulnH ejus
negngentcni lieseren? qiiideiu potest, inju.^titiie
nut«m accus&rc non potest ; ut qoi tiunquam
magistro obcdire tencrct\ir : ita doctrinae Chiis-
liaoa: doctor discipuUini suum, qui vilam agere
Chrii^tiaiio homitie indigiiimi [M;rstitcrit, rcliiiquerc
quiilem potest, sed acciisare uon potest. Doctori
enim, qui de contumacia disciptdi stii conquerere-
tur, rcsponderi posiset, sicut Samueli in querela sl-
milt respondit Ueus ( I Sam.viii.7),Mo« te rejecerani,
aed me. Exeotamunicatio ergo, si cnreat potestate
civili, ut revera caret quoties unus princeps alterum
excnmmunicat, inutilis est ; neque i.siitur metuenda.
Yocabulum illud, Jnlmat cxvommmncationist ab
uliciijus epiftcopi Roinaui iinagiiiatione fol^a pro-
fectum C8t, qui rcgum regcm se cssc putaiui, poctos
ethnicorum, c|ui Jovi fulmeii attriljucnint, imitatiis
est. Imagiiiatiu autem illa ex duplici errore uata
est ; flltero, quod regnum Christi hujus mtindi
fuisse putftveriut, contra ipsa Christi verba (Joh.
xviii. 36), regmim meitm non est ex fwc munilo: al-
tero, quod ipse episcopus Uomauus vicariiis Christi
iiit, non modo in subditis suis Romanis, sed etiam tu
omnihus Christiauis cteteris; quie opinio aec in
Scripturis fundaia, neque vera est, at suo loco os-
tcndetur.
Ut \'eniamus ad Scriptiirarum intcrpretem, legi-
mus S. Paulum, cum esset TliessalonicjE, Jttdteonim
synagogam, quje ihi erat, adlisse, et {Act. xvil.2, S)
more *uo introwit, et per trta Habbata tltsfmiaeii
evm ilUs ex Seripluris, aperienji et proiwneux.
DB CIVITATB CHRISTIANA-
S7&
qmd Christum ojHtrfefmt pafi, et ex mortnis resur- cap. xlii.
[gere^ et gttod kie Jestut, quem ego robi* pradtcoy T" ' "
' est Chrixtits. Scriptune, quas citabat, eratit Judie- iw!«in*ti™.
orum, nt;mi>c, Testameutum Vetiis. lUi, ad quos
probatmro erat Jesum csse Ckristim et a mortnis
I resnscitatum,Ju([3E,\ quoque erant,et Scripturas iltas
[verbum Dei essc crediderunt, et (vers. 4, 5) aliqiii
'corum cr cdidc ruat, aUi non crediticrttnt. Causa
ergo quarc, cmn Soripturis omnes pariter eredide-
rint, Paulo tamcn paritcr nou credidcriiit, qusciiam
crat, uisi qnod de interjiretationc Scripturarnm dis-
senserint ; et alius inlerprelatiouem approbaverit
S. Pauli, alius siljimet ipsi illas interpretalus fuerit ?
Uuare autem hoc r Uuia scilicet ad ens accessit
;S. Paulus sine omni mandato civitatis; ut qui uon
ad imperaiiduni, sed ad persuadendum venisset ;
et quia persuadere voluit, iiecesse illi erat vel per
taintcula id facerej ut Moses Tsraelitis in Mgypto, ut
I uuthorttatem suam ostcnderet pcr opcra diviua, vcl
per disputntioucm in synagoga, ex Scripturis quas
rcceperant, ut veritas doctriuie sme per verbum
divinnm apparere posset. Quicunque antem a
I principiis scriptis ratiocinatur, interpretem priuei-
pionvn llhim facit, ({uem nlluquitur. Siquidem
autem eomm, qxix citavit S, Paulus ex Scriptura Sa-
cra, Judxi TUessalonicenses judices non eraut, quis
erataliu»? Si S. Paulus, quld opus erat qnicquam
citarer Di\issc suffccisset, Ita est scriptnm in lege
vestra, cujus cgu iutcrprcii sum, a Christo missus.
Manifestum ergo est, interpretem Scripturarum, in
cojus interpretatione Judeei Thessalonicenses ac-
1 quiescerc obligabantur, fuisse nullum : credere vel
non credere unicuique, prout qua; dicta erant pro-
bata vel non probata videbantor, licitum crat.
«KlniiHlMa.
CAP. xui. Etiam unlversalittT verum est, illum, qm proba»
aliquid promittit, probationis jodicem illuin iacit,
qnetn alloquitur.
Ad conversioneia ethnicorum, ttuu Judseos tuni
scripta eonim omtiia contemnentiam, ox Seripturis
Sacris disputare, frustra foisset. A])ostoli erjro
idololatriam eorum rationibus a natiira sumptis ag>
grpssisunt-.deinde.roufntatailloruni religriouefaUa,
nd fidem Chri^iti addueerc illos eonati sunt pcrtes*
timonium vitae et rcsurrectiouis Christi pnrbitaiQ.
De autlioritatc ergo Scriptnras interpretaJidi, nulla
liic eontroversia essc potuit, propterea quod, cuin
inHdele» cssent, Scriptune uqIUus interpretntioQetB
sequi obliparentnr, praBter le^m suarum civiIiDm
interprctationem, lege civitatis comprobatam.
Videamus jam oonversioncm ipsam, an ob ea
obligari nliqnis potuit. Convertebantur euim ad
nutlam aliani rem, qoam ad fidem habendam doc>
trinse quam npostoli prardicaveraiu. .\pogtoIi au-
tem nihil pra;dicavcraiit, uisi quod Jesus erat
Cliristus, id est, rex a quo salvandi esscnt, et qiu
supcr cos in mundo futuro rvgnaturusesseti et per
consequens, quod non mortuus eisset, sed a mortuls
resuscitatiis, quodqne rediturus esset ad muudutn
judicandum, et cnique secuiidum opera ejus triba-
turus. Nemo eomm ScripturK Sacrse interpretem
se aut aliuni apostolum talem esse pra-dicant, nt
omnns, qiii Chrltitiani es.se voluere, interi)retationi
ejus obligarentnr acquiescere. Nara leges mter-
prctari illonim eat, qui actu regnant; id quod
apostoli iiou fecenmt. PrccahaHtur tuuc illi, et
aij illis pnstorea omiies, adcmiat ragtitim tuum ;
etbnirosquc a se conversos principibus suts horta-
bantur obedire. Testamentum Novum nondum
DE.CIVITATE CHKISTIANA.
377
totum pablicattim crat. Etimgelista qnisqne evaii- cap. xlii
geliutn suimi inteqjretatus est, ei unusqnisque apos-
tolus suam epistolam. De Testamento autem Veteri
dicit Christus nd Jiidso» (Joh. v. 39) : Scru/amini
Scripttiras : nam in iHis expectatts titam ceter-
nam : ili<e autcia de vte tcstantur. Quorsum hoc,
nisi quod Scnpturarum illarum interpretcs es^e
voluit ipsos r
Ad omnem qutc oriebatur diflicultatem, apostoli
et presbyteri solcbaiit coiivcuire, et quidcm quid
pKcdicnrent, cl do<rerent, et quomodo ad populura
ScTlptura.s intcrjirelarentur, determinarunt ; liber-
tatem autem illas legeiidi, et interpretaiidi !>.ibi,
nemim ademeruut. Apostoli ecclesiis epistotas
aliaque scripta miseruut instructionis causa ; id
quod frustra fui.isct, nisi illa interprctari permis-
sum illis esi^st. Sicut autem permissum hoc erat
teDQiwre apostolorum, ita permittendum est, quam-
diu non siut reges doctores, vel doctores regcs,
qui iiitcrpretatioucm aut intcrpretcm legibus con-
stituaiit.
Scripturn aliqua dnobns modis canonica dici
potest. Canon enim regula est, et regula pnecep-
lum, quo iu nctiaue quacunque nliquis re^itur.
Qum praicepta, etsi data sint a mugistro discipulo
suo vel a cousiliario ad consulentem, absque potes-
tate cogeudi ut observentur, canonea tamen sunt,
quia rejfula;. Sed qnando ab eo data simt, cui is,
qui illa uccipit, teuctur obedire, tuiic nou modo
canones suut, sed etiam teges. Uuicstio ergo cst
hoc loco de potestate faciciidi ut Scriptura! leges
rint. cujus esl.
Vwci illa Seripturni Sflcrai qna; prima lex facta
«st, est DecfUogus. Ante tempus iUnd, lex Dci
378
DK CmTATE CnRISTIANA,
CAP.xLii. scripu nulta emt: nondnm enim populum suua
uUum [Kculiarein sibi elegerat, nec aliom homini-
bus <ledcrat lfs;em prattT leu;es naturalcs. Deca-
logi autem duie crant tabulie, quarum priina jns
rc^um coDtinet ; ncmpe primo, ne populus adora-
ret aut serviret diis gentium, his verbis (Exod.
XX. 3) ; Non hiibebis (leos alieuos coram me. Qul-
bus vcrbis prohibeutur obcdire vel huuorein dare
regi vel rectori alii, quam iUi qui per Mosem ad
eos locutu» est. Secundo, ne iimgineat ejiu Jiace-
retit, id est, ne sibi personam sui represi-ntativam
fecercut juxta phantnsias suas ; sed ut Mosi obedi-
rent. Tertio, ne sumerent nomcH Dei in vanum,
id cst, uc de rcge suo temere loquerentnr, neque
jas rtgiiandi, aul ea qure a Moae imperareutur,
disputarent. QtiartOj tnioquoqtte die septimu a
labortbus suis jubcntur rcquiescere, dicmque Ulom
in Deo publice honorando coUoeare. Tnhala se-
eunda offieia eoutiuct civium in eoncives ; nt, liono-
ra (Mireutes : ne occidas : nou moechahere : uon
furabere : judicium falso tcstimouio non corrum-
pes: deniqne, injuriam quamcuuque proximo fa-
cieudi ne eorde qnidcm couHilium sumcs. QuKritur
jam, quis fait, qui tabulis hisce vim dciht ohlit^atc-
riam. Dnbium non est, quiu leges factm fuerint
ab ipso Deo. Quouiani autem lege obligari potest
nemo, qui ucscit ati a rege lata sit necne : quoiuo-
do obligari potuit populus laraelitieus ad pnestan-
dam omnibus legibus Moiiaicis obedientiam, qui, ne
ad mouiem Sinai aecedereut et quid Mosi Dens
locutus est audircnt, probihiti fuerant? Ad quod
respondcu, leguiu iliaruui aliquns, nempe, tabulam
eccuudam l(^s nnturales divinas seternati es.se, et
per m obligare. Dc tuliula ])rimn, difBcilis fortasijc
DR CIVITATR CRRI8TIANA.
«79
^
fulsset respousio, uisi iwpulus scipsos ad obediea- cAr. xlii.
tlum Mosi obligasset his verbis (Exod. xx. IS»): '^^ J^
Lof/nere tu nohi$ et audicmtts ; ged ne loqHutHr iMMf6eM.
nobiit Denii, ue moriainur. Potestas ergo, per
quam Decalo^s factus est iu legcju civilati Israeli-
ticae, erat penes Mosem, ct poat iUum penoa sacer-
dotem summuni, qiti erat oivitalU sunimus impe-
rans. Hnctpnus ei-go Scripturae Sacne cunonizatio
ad enm pertinuit, qui summam iu civitate potesta>
tem hnbuitcivilem.
Etiam Icges judicialcs, id cst, leges mag:istrati-
bu8 Israelis a Deo ]»ne9criptfE, de adminmtrationc
justiti^ fcreudisque iiiter litigantes senteutiis ;
item tex Levitica, id est, regidje a Deo prBescriptse
i de ritibus et ceremoniis cultos divini ; trachtae
omnes fueruut a Jlose solo ; ideoque leges erant,
quia otjedientinui Mosi promiserouta summam ha-
benti potestatem eivilem.
Postquam venerint Isruplita; in campcRtria Moa-
bitnrum e regione Jcricuntis, intraturi jam in ter-
ram promissum, le^ibu? prioribus addidit etinni
alias MosL-s, qmc vocautur Dcuterouomium, id est,
It^es sccunda; j quie (Deut. xxix. l) vocautur iw-
ba pactif t/uod Jacerr Dominu» JHSsit Moset/i cim
^filiix Ltraelis, prtrter pactutn quod Jecerat cum
/7//.V /« lloreb. Cum enim priores illas leges sub
tnitium Ubri Deuteronomii expllca&set, alioa illas,
quaj incipinnt cap. xii, desinantque cap. xxvi,
superaddidit Moses. Atque hfcc est lex illa, quam
{Deut. xxvii. 3, 4) popuhis lapidibus in transitu
Jordanis inscid[>cre jussus erat : hxc eadem ab ipso
MoBC in volumine scripta, saccrdotibus ct scuiori-
bus Israelis tradita crat (Dcut. xxxi. fl)coUocanda
in arcse Intere : h»Ec cadcm erat, cujus excmpla
380
DB CIVITATE CHniSTlANA.
CAP. xi,ii. apod se hal>ere jubebantur (Deut. XTii. 18, 19)
^ '^~^ reges Ismelis : hiEc demqiie est, quae postquam diu
»tirM«n<» pcrdita fulsset, reperta taiidem in templo erat,
regiiaiitc ,Iosi;i, cujus autboritati; (2 Reis;. xxiii. S)
pro lcgL- Dci dnnuo reccpta cst. Sed tum Mo^ a
qno iwripta cst, ct Josia.«t a qno recuperata est,affl-
bo sunimaiii habiierc potestatcm eivilera. Hacte-
nus ergo JHs scripturas canonizandi, penes eos erat
qui suinroam potestatem civileni habueraut.
rrseter bunc, nullum ahum habuere libmm legls>
ante rcditam popuU c captivitate. Propbeta; ciiiin,
paucis c.\ceptis, in captivitatc ipsti vi.\cniut ; adeo-
que procul aberat ut propbetise eonim pro lcgibui
haberentnr, ut etiam ipsi vexarentur, et ad suppli-
cium, partim a falsis prophetis partim a r^ibus,
qua;rereutur. Etiam liber Legis Mc, qui receptns
pro lcge Dci et confirmatus fuerat a Josia^ uua cum
divinorum operum hiistoria tota, tempore eaptiTita-
tis cuni caperetur Jerusalem, i>crditus erat ; ut
constat (4 Esdr. xiv. 21): Lex tua arm est ; ttrmo
e»t, fjui cogmscit opera quiefecigti, neque opera
guee facturus es. Antc captivitatem, a temporc in
quoIil>er Legis amissus est, (quod tciupus iii Scrip-
toris Sacris non siguatur, scd \idetur fuisse tetn-
pore Rehoboami, quando Shishacrex ^K^^pti tem-
plum s|)oliavit), u&que ad tempus Josice, quando
recuperatus erat, nullum habuere Judffi \-erbnm
Dci scriptura, sed suo urbitrio regiiaveriint reges,
vel con.^ilio eorum quos babuere pro prophetis.
Scriptura ergo Veteris Testamenti, quam babe-
mus hodic, canonica Judjeis non erat, neque lex, an-
tequam rcnovossent [wictum suh Esdra, postquam
a captivitate rediissent in Judaeam ; al> eo autera
tempore, pro lege Juda:orum semper habita est;
OB CIVITATB CBRISTIANA.
381
rtiam conversa iti linpmn» Grarcam a septiiagiuta cap. xui
seuioribus Jud.Tefe, repnsita est iri bibllotheca Alex-
andrina. Erat autem Esdra-s sacerdos summu», et
pniiiidc is qui summom iii Judtcis habuit potesta-
tem civilum. Itai|ue Scriptura: inmquum hactenus
l<^s factae era«t, niHJ a summo civitatis impi-raute.
! Se Testamento Novo satis apparet ex antiquis Pa-
tribus, qui tueront ante tempora imperatoris Con-
Btmititii Magui, quod a Christiauis omuibus pro
diftamine Spiritus Sauctl, et proinde pro reguia
fidei receptum erat ; tanta erat illis doc^torum suo-
ram reverentia. Dabium ergo non est, quin ea,
qusc ccclesiis, qua.s condidernnt, srripserat Sanctus
Paulus aliusve apostolus vel discipulus Christi, ab
lillis ecclesus, homiuibusquc quos ad Christiauis-
mum ipsi converterant, pro vera doctrina CUrw-
tiana recepta fuerint. Vcruntamcn eo tempore,
quando nou potestas et authoritas doctoris, sed
audientinra fides fecit ut reciperentur, manifestum
est Novum Testamcntum legom factum csse, non
ab ipsii: apo<itoUs, sed Scripturaiu illam lcgem
sibi ipeii factam esse ab uuoquoque proselytarum.
Sed non qua-ritur hoc loco, qutd Christianus le-
I gem vel canonem sibimet ipsi fcccrit ; qui codem
jure qno fecerit, rejieei^ etiam potmt : sed quid
ita ipsi lex facta sit, nt illam transgrcdi sine injus-
titia uon potuerit. Tcstaraentum Novum ante Con-
stantiiium Maguum, hoc sensu, nemini potuit csse
lex ; repugnat enim naturar Iegi.s. Xj^x enim, ut
supra s£epe dictitm cst, manrlatum est illiuR, sivc
hominis sire coetus, qui stimtnam habct in civitate
; authuritatem, legtimque fereudaruni jus, transgres-
sorumque puniendorum, solus habet. Cluando ergo
nlius quicunque, prster illuu, rcgulas vivendi civi-
382
DE CrVITATE CHRtSTIANA.
IhpDlatalt
RvlMiulici.
CAP. xi.ir, biis iinescribit, regiilff; iUa? Icges non sunt, sed con-
silium, qaale sivc boniim sive Tnnlum i^, cui caa-
silium datur, obBervare vel iiegligerR potcst absqtie
injnstitia; et siquidem legibus jara eonstitutis con-
trarium sit, sivc botiimi sive nialum sit, ubsen^are
sine iujuBtitia non potest : observare, inqnam, in
actionibuii ct Bermonibus sine injusUtia non potegt^
etsi doctoribus privatis credere, et nt doetrioa
eorum le^bus pennisKi esset sine peccato optarc,
potest. F^des enim interna per naturam siuud
invisibilis cst, idcoquc a1> omni jurisdictione bu-
mana cxcmpta. Quoniam ci^o Sorvator noster
reguum suum iu lioe inuudo cscc ne^vit, ct nonad
judicaiidum, scd ad salvaudum mundnm venisse se
afiirmavit, nou aliis legibus nos subjecit quam legi-
bus civitatis ; nempc , Juda-os quidcm lcu^ibus Mo-
saicis, ad quas uou everteudas, sed ad imiilendos
Tcnisse ae dicit (Matth. v. 17) ; gcntes autem aliofi
dvitatum suarum l^bus cinlibus, et genuit hu-
manum universum legibus naturalibus. Muutfcs-
lum er^o est, CbrJstum et apostolos ejus nullain
novum lcgem, qusQ nos in hoc mundo obli^ret, sed
novam tantum doctrinam attulLsse, qua nd munduni
venturum prnepararemnr : et proinde Testamentum
Novum, in qun doctrina ilta coutlnetur, quamdiu
non esseut priiici]>es et legislatores qui observa-
tionem ejus imperarciit, non erat lex, scd ad per-
ducendos homines ad salntem consilium tntum.
quod unu.^^quisque accipere vel rejicere suo periculo
potuit siue injnstitia.
Porro, Senator noster apostolis et discipuUfi
mandatum dedit, ut prsediearent repnum !>ci ap-
propiiKiuarc ; ut nationcs omues doeerent, ct cre-
deutes baptizarcnt ; ut ubi non rccipercutur, pnl-
DE CIVITATE CnHISTIANA.
383
I
verem ejus civitatis pcdibus snis excuterent ; sed cap. xLir
non ut tgnem ex C(kIo a<i de?tructionem eorum
pofitularcnt ; ucquc ut cos ad fideni Cliristi gladio
cogercuc. Nihil liic cb>t impcrii, Mid consUii tan-
tnm. Riaisit illo!- Cliristus sicut ovcs ad lui^os,
uou ut rege& nA snhditos. Non habncmnt in man-
dotis, nt lc^s ferrent, sed ut legibus obedirent
Intis, et obedicntiam nlios docerent. Non potuere
er^o apoBtnli ipsi farere ut doctriua eorum vim
Iiaheret Icgum, sine voluntate corum (lui in civita-
tibns sais summam bnbuere potestatem. Testa-
mentum crgo No^-um in iis locis tantum lex est, in
quibus ita a summa pot(;«tate civili factaest. In illis
autem reges ipsi eidem lcgi sc submittuiit,nou au-
tem doctori, vel apostoto a quo conversi erant, tied
ipsi Deo, et 61io suo Jesu Christo, immt^diate.
Id quod Testamcntum Xo\iim, qtio tempore
eoelcsia a potestate civili non protcgebatur, legcm
videri fccit, erant dcercta in guis ipsonim synodis
facta. Lcgimus enim (Act xv. 28) concdii ti-
tulum : yigtim ext ^piritul Satirto et aobix, nott
impotiere tohix ojiux majifs qiiam neccsmria ha-e,
ete: quo titulo potcstas aliqua vidctur signilicari
in illos, qui fidcm amplcxi crant, imponcndi onerot
id est. ut aliquibus videri potcst, ohUgandi ; unde
inferunt, illius concilii acta fuisse leges. Lcges
tftmen non magis sunt quam praecepta lucc ; pis-
tiitemini ; baptizamifd ; cmtodite mantlata ; cre-
fti/e evan^e/iiitfi ; reni/e ad tue ; ventle omnia,
quo! habc.1, et da paiiperibns, et sequete ■me ; quie
imperia non sunt, Kcd hominum ad Christiaiiismnm
invitationcs, sicnt illa Isux (Iv. 1 ) : Umtsqaisque
q«i .titit, renifc atf aquas ; retiite et emite riaiim
et tac sitte pecnma. Apostoli enim potestatem
S84
DE CIVITATE CnntSTIANA.
CAP. txii. majorem noii habuere quam ipsc ChHstuSj Dempo
D.tiwtr.(aw i"vitanHi hommes ad re^um Dei, qtiud non pr^-
•cciMiMtit^ xeiis, sed futurum csse prsDdicavenint ipsi ; qni
aotem rof^iim non hnlicntprffisens, leges ferre nou
possuiit. Prseteren si coneiiiorum luuc tempori*
acta fuissent leges, obedientiam ilHs negare pecca-
tum fuissct. Eos autcm, qui doctriDam Chriati
rccipcre nolucraut, co nominc pcccavisse nusquam
legimus, scd hoc tautum, in peceatis suis mortuos
fuisse, id est, peccata eorum coutra leges, quibtB
obedire deboerunt, remtssa non fuisse, uimiruin,
peccata eorum contrn leges natune et ooiitra U-gwi
civiles suae cujusque eivitatis retenta fnisse. Con-
stat crgo onera, quit: iu fideles imposnisse dicuntnr
apostoli, non fuisse leges, sed illis, qui snluteni
qiKesivenint, propnsitas conditiones, qnas aocipere
vcl rejiccrc suo quisque periculo, aine peccato no-
vo, potuit, qiianquam uon sinc periculo exclusionijt,
proptcr peccata eorura pnetenta, e regno Dri<^|
Itaque de infidelihus dicit Sanctus Johanncs (iii. '
36),non quod ira Dei vewei super eos, sed quod
ira Dei manei mper cos ; nec {Joh. iii. 18) quod
dnptnahuntur, sed quod jam cottdemnaii xttnt. N
que intcUigi potcst fidei fhictnm esse peecatornm
remMtonem, nisi simul intelligatnr damnum ab in-
fidelitate esse pecentornm retentionem.
tiuorsum autem, quaeret foite aliquis, apostoli
aliique ecclesiEc pastores convenerunt, determi-
nandi cau^a quic doctrina tum fidei tum monini
doceretur, si decrcta eonun obser\'are tencretur
nemo : Ad quod respondcri potest, apostolos
presbyterosque prax^sentes in eonoillo, co ipso quod
praesentcs esse voluenmt, doctrinam illam, quse do-
ceri decemebatur, docere obligatos fuisse, quate-
OB CIVITATE CIIHISTIANA.
385
DB|IOUill>U
nus nulla lege oivili ad ooiitrarium tcncrciitur. cap. xlii.
Neque enim eo flnc coiivcncnintT ut qiiid re(>ii)pre-
tur, sed ut quid doceretur deliberarent. Nam quid
reciperetur, iiisi potestatem habuisseiit legislati-
vam, deterniiimre non potuerunt. Verbum quideia
Dei pro lege babere obligantur homines universi ;
ut aiitem pro verbo Dei reclperent quicquid in
Dei nomine ah hnmine mortali pronuntiaretur, aut
quod legibiis civilibus, qua& custodieudas esse
Deus juKdt, coutrarium docerctur, obli^ti nou
eroDt,
Quouiam anfem consiliorum apostolonim acta
noD erant leges, mutto minus pro legibus habenda
sunt Couciliorum corum pastorum acta, quce pos-
tca sinc authoritate civili habitafuerunt. Constat
ergo Scripturas Sacnifi, etsi (ioetrina; Christiauae
regula; erant perfecti.^i.siaiie, leges tamen fieri non
potuisse sine conseiisu re^um atioruniquc gum-
matu liabentiuin potestatcm civileoi.
In quo priuium Concilio Scriptune Sacne fuctae
erant cauonicce. non constat. Nam canoimm apos-
toliconim coUectio, qux Clementi attribuitur, epis-
eopo Romano post S. Petnim priuio, etiain nunc
disputatur: et quanquam libri canouici ibi (Cau.
Ixxjcv) numerantur, \crba tamen ha^c, sint HobU
onmibus clerictx et ^aieis Ubri mnernndi, etc. dis-
tiDctionem habent clericonnu et laicorum, quie tam
proix; ad tempora apostolorum usurpata non vi-
detur. Itaque Concilium, quod Scripturas canoni-
cas primum fecit. Laodiceiise erat, quod, Cannne
wx. libroiTim aliorum lectionem in ecclesiis pro-
hibet. Atquc luet: de canone &cripturaruin dicta
suffieiaut.
Officiorum ecclesiasticorum, tempore apostolo-
VOL. 111. C C
SHtl
DB CIVITATE CHRISTIANA.
R*lniiiii|in.
CAP. XMi. ntm^ alia erant magisterialiu, alia minigtmaliiL
Magisteriale muuus erat cvangelium infidelilias
pnctlicare ; sacramenta et omnem nnltnm di\*iuuin
administrare ; et regulas fidei et monim eos docere,
quos ad fideni convertereut. Minisleriale munus
erat dUconorum, id est, eomm qni ecclcsise se-
cularia administrabant, quo tempore Cliristiani a
contributionibus fidirlinm voluntariis, iu conimuue
collatiti, alelMintar. luter muuera ma^stenalia,
primum et maximum erat apostolatus. Apostoli
autem primo duodecim eraut, oniiies ab ipso Cbriino
electi et eonstituti ; quorum officium erat, non so-
lum priedicare, docere, et baptizare, sert etiam re-
snrreclionem Clirigti, quanquam periculo vit*, at-
testori. Testimoninm antem Iioc a))0$tolatus nota
specifica e?seiiti(di.sque erat. Itaquc qunndo iu
locuui Juda; I»curiut£ apoe<tolu» eli]s;('ndus erat,
prafatus est Petrus(Act. i. 21, 22) : Oportet wg»
eorum tirorum, qw nohiscum erant per omne tem-
ptts in quo inlroicit ad nox et exirit DomifiHs
JesuSf a baptisttto JoJianais usgue ad diem in qao
ansumpfus esty aliquem eonstitui rcsurrectioui»
pjus nohiseu/n testcm. Ne(!cssarium ergo npostolo
erat, nt Christi resurrectionem testaretur.
Eoruin, qni npostoll constituti ab ipso Chri^to
noii erant, ^it Mattliias. Elcctus fuit sic : conve-
nerunt in Jcnisalcm (Act. i. 16) circiter centum et
viginti Cbristiani ; atquchi (vers. 23) constituenmt
duos, Josepbum et Matthiam, electionemque sor-
tibus permiserunt ; et sic apostolatum sortitus
Mattbius, intcr apostolos numcratus e&t. Ex quo
constat, electiouem apostoli i>cneft ecclcsiam fnisse,
uon atitem penes Petrum iicquc apostolos undecim
reliquos.
DB CIVITATK CHRISTIAMA.
387
MttMUtie».
Post honc electi siiiit in ai>i>stolos Paiilus et cap. xlii
Bamaba5.de quonim electione l^tur Act. iciit. I,
2, 3 i Eranl a«tem Andoehitp in eeelesia pra-
phet(F i't doctores Bantahax, iH Shneon cof^nomi-
nadis Niger, el LHcius a Cijrene, ei Mamihcit et
Saulax. PrecaHiihtts atitem illis Domitium, etje-
jtinaafibHJt^ dixit Spiritu* Sanctus : Jteparate miht
Baraabam ei SaitlHm ad opus ad qttod vocavi iUos,
Cuatque JeJHnassi-ni, et precati essett/, et taanus
iitis iatpoxuissent y dimigennit illos. Ex quo ma-
Difestuui est, quntiquum a Spiritii Saucto clecti
erant, vf)cato.s tamcn et>s fuisst; ali ecclesia Antio-
chena. Munus autem, ad quod vocati erant, ftiisse
apostolatum, manifestum est ex eo quod vocati
sunt amboapostDli (Act. xiv. 13). Et quod in vir-
tute hujus vocationis ftiit qnod apostoti erant,
SuiLCtus Paulus manifeste indicat (Roni. i. I), apos-
tolum se separatum vocans aii Evatiselintn Dei,
aHudeoaqoe ad verba Spiritus Sancti dicentis ; se-
parate mihi Barnaham et Saidiau, etc. Quoninm
auteni npo.stolo opu-s erat tcstem e*se resiurTectio-
ms Christi, qua;ret fortasse aliqiiis quomodo testari
id potuit S. Paulus, qui cum Servatorc uo.stro aute
mortem ejiisiuinquam tronvorsatus enit. Cui Bu.'ile
respondetur, Christum ipsum Paulo appnniif^e e
coelo, postquam assumptus cs.<*et, illnmquc (Act. ix.
15) elegisse, ut nuuien ejns ad gentes portaret, et
ad reges, et ad filios Israelis. Cimi erfro Dominum
vidi.«!set reBuscititum, resurrectionis tcstis erat
unn inidoneus. Itarnabas autem fuerat Christi di&-
cipulus.
Episcopus. inspecfor, crat is qni cuicunque ne
gotlo erat pr£epositui>, spcciatiui autem pastor sire
cuatos ovinm ; et imle metapborit^e vox illa usur-
c ca
388
DE CIVITATE CHRISTIANA.
|aci:lMiaBlii:&
p. XLii. pata est nd stgnificauclum regem, aliumve rectorem
popiili, sive ille legibui» sive doctrina regeret. Qui
apostotus erat, episcopus eral ; itaque apostolatus
Judse vocatus est (Act. i. 20) eptscopatits. Etiam
post conHtitutionem prpsbyterorum. hi qiioque epis-
copi vocabantur. Prcsbyter, quod nonien non so-
lum aetatis sed etiom officii crat, crat TimotLeus,
idemque episcopus. Kt S. Joliaiiucs, t|ui uou tnodo
cpiscopus, sed etiam apostolus erat, prcsbytemm
(3 Epi^t. 1) se appellat. Oonstat ergo nomina ilk
epfsropi^ pastoris, prpMbyteri, doctortg, nomina
fuisse, tempore apostulorum, offieii ejusdem. Nam
eo tempore nou irnperio, sed doctrina et suasione
ecclesiam gubernabant. Regnum Dei futumm
tunc erat in alio niundo ; adeo nt cogere nemiuem
pastores potuere, quia nondum civitas ulla fidcEn
Chrt&tianaw aniplesa esset.
Pr^ter apostoios, pastores, episcopos, presby-
teros, et doctores, magisterii nomen nullum erat.
Nomina etanf^efljita et propheta, non officiomm
nomen, sed gratiarum erat, quibus discipuli Cliristi
ecclesiis erant utiles: ut cvaDgelistfc, scribeudo
Servatorli; nostri vitam et &ctiones, quales er&nt
S. Mattbseus et Johannea apostoli, et S. Alarcus et
Lucaji disoipuli ; et, ut aliqui putaverunt, Thoma:!
et BarnQbus, quorum libri iu canoncm reccpti nou
simt. Etiam in ccclesiis co tempore prophetae
erant, quibus Tcstamentum Vetuii intei"prctandi et
quandoque prophctaiidi gratiam Deus dederat.
Neque enim dona hsec, neque dommi linguanim,
neque ejiciendi dsemonia, neque morbos sauandt,
sed vonatio tanttim ct electio doctorem aut magis-
trum in ecclesia facicbat.
Sicut ab ecclesia constituebautur npostoH, Mat-
DB CIVITATB CHRISTIANA.
389
Do iKilf itatB
tbias, Paulus ct Bonmbas, nempc Mattbias ab ec- cap. xi,n.
clesia Hierosolymitaua, et Paulus cum Baruaba ab
ecclesia Antiochena; ita etiam in aliis civitatibos
presbyteri et postoresab ecclesjis, qute eraiit iu ci-
vitatibus illis, eligebautur. Legiraus {Act. xiv. 23)
Panlum et Bamabara presbytcros in ccclesiis ordi-
nosse ; id quod accipi forte ita potest, ac si pres-
byteris autboritatem dedisscnt ipsi. Intuentibus
natem textum Gnecum atiter videbitur. Xam eleo
tio eorum fiebat ptr x"p'>r»'"ifn>, id cst, per manuum
elevationem ; qui modus etiam tunc in eligendo
mngistmtus civiles in omnibus fere civitatibus eo
tempore in usn erat. Presbyteros er^ suos unaqua;-
que eligebat ecclesia. Apostoli coiiventusChristia-
norum convocabant, ui illis pnesidebatit, sufFrngia
colligcbant, electum pronuntiabaiit et benedice-
bant, vel, ut nnnc loquuntur, consccrabant, sed
non eligebant. Quoniani ergo In umuibus eccleiiiis
pastores hoc modo eligebaiitur. ubi leg^mos {Tit.
i. 5) apostolos conxtitttis^e pastores aliquos, idem
significat ro«j^/V«/>.vt' quod \iipoTovfiaat,\e\ eligere,
per sufFragia mnnibus elevatis data, vel fabis, vel
lapillis in umam conjectis. In urbibus autem, ubi
modus elcctionum alius uumquom visus fuerat,
electionem aliiisniodl cives omiics, sive ethnici sitc
CUristiani) admirati es«mt. Neqne temporibus se-
queutibua episcopi ipsi aliter electi erant quam ab
occlesiia singularura urbium, donec de electionibus
«eptum ost pugnari.
Confirmntur idem n diutuma in episcopis ipsius
Romie eligendis consueludtue. Nam si iu ulla ci-
vitate episcopus, in aliam sedem migraturus vel
morituruji, sui-ccssorem suum constitupudi jus ha-
buisset, multo magi.s episcopus Romaims illud jus
:m
DE CIVITATE CHRISTIANA.
CAP. Xtll.
HopaMMik
habuisset. Successorem tamen suum epis{M)pu.s
Romauus nunquain elegit, sed civicatis Romana
ChriRtifliii ; ut manifestnm est cx soditionc orta in
electione Damasi prje IJrwno, quje taiita erat, ut
prjefectus urbis, rnm pacem intcr illos conscn"are
conntus frustra esset, e^iire e civitatc eoactus est,
occigiii iu illa seditionc plusquaui ccntum hominihus
in ecclesi» ipsa. £t pustea, quauciuam epI$co|n
Roniani eligerentur, i>rimo a clero RomaiiOj «leinde
a cardinalibns ; ab ontecessoribus tamen episcopis
uunquam electi erant. Quoniam ei^ successorcs
8U0S pontificos Ilomani eligore non potuerunt,
mnlto minn» potuere sncccssorcs aliorum cpisco-
pornm constituere, sine autlioritate ab illo deri- _
vata, qui in ecclesiara jus habuit imperaudi, id es^H
siue authoritatc civili. ^*
Minisler, GrEcce ^(«kovoc, illum Hignificat qui res
agit hominis alterins; difrertautem a servo in lior,
quod servi imperata dominorum facere obligantor
ipsa servittttis conditione; niinistri nutem eo golo
obligautur, (|Uod Knt<cc|>eriut, iK>que aliud fucere,
quam quod suscepcnint, obligantnr. Itaquc et illi,
qui verbnm Dei preedicant, et illi, qui ecclesife nt-
culnria adminii^tratitjnmboministri sunt, sed diver-
sarum pcrsonarum miuistri, Pastores eninj qui
vocantur (Act. vi. 4) mimstri verbi, Christi ministri
sunt, cnjus rerbum prxdicant : sed diaconus m)-
nister est ccclesiic, et ministerinin ejns (.\ct. vi. 2)
est minixtrare mrnxis, Itaqiic de pastorc suo uemo,
neque ecclesia ipsa, diccrc potuit quod minister
suus cssct; scd dc diacouo tantum, qui ministrare
meusis, vel Christtanis, cnm vivercnt in unaquaquc
cintate de re commnni, alimenta distribnere, veJ
domus Dominicoe vel ecclesieepossessionum cnram
DK CIVITATR CHRISTIANA.
391
*
suscipcrct; htincecclesia ministnimappellaresuuin cap. alii.
««tepotuit. ■ S:^,
Diaconi tamen evangelium praedicare, et cloctri- •«'™rti<*
aam Cbristianam propuj^nare unusquisque secun-
durn gratiam, (luam a Oeo arceperat, non omisit,
ut S. Stephanus; neque bnptiTare, ut Philippus. ^fl
Philippus enim ille, qui (Act. viii. 5) evaiigclium ^
prxdicavitinSamaria.idcuique (vfrs.38) cunuchum I
biiplizavit, nou cnit PhUippus apostolus, sed Phi- I
lippus diaconus. Quando enim PhiUppus priedt- I
cabat Samarise, apostoU (vers. U) HierosolTmis I
eraut ; qnl eum auiUxsfnt Sattutnam recepisse fcr- I
bum IJei, miserunt ad eos Pefrttm el Joltannem, I
ut manns tmpouereut illiis qui a Philippo baptizati I
faenmt, et sic acciperent Spiritum Sanctum. Ne- I
cessarium enim erat ad Spiritus Sancti reoeptionem, ^h
ut bui)ti.suiu:i adniinistrarctur vcl coufinnaretur per ^H
miubitrum vcrbi, non per miuistruni ecclesise. Bap- ^H
tismu» eiiiui pastoriis tempuribua illis, in illus qui 1
vere credideruut Spiritua Soucti doua coufcrebat; ■
qute dona (Marc.xvi. l/» 't*) erautbiec: Per nomen I
meum dienionia ejicieni ; linguis loqiieniHr norts ; M
jterpentes tollent ; el si quid leihale bibfrint, ne- I
^Naqnam nocebit eis ; a-grolin inanHs impoHeHi^ et I
bene se hahebnnl. Hiec couferre Fliilippus uou ■
potuit, se<l potuere apostoli, et reip&a, ut ex hoc I
loco apparet, vere credentihus contulenmt ; id quod I
pastores hodicmi nou fnciunt. I
Kligebaiitur ab ecclcsia ctiam, non ab apostolo, I
diaconi, ut patct, Act. vi. 3, 3, ubi lcgimus duude- I
dm apostoloa dincipulos convocasse jaiu moltipU- I
catos, et dixisse illis : A'o« est teqnum nos, derelicto ■
verbo Dri, ministrare tnensis : deligite ergo, o I
/ratres, ex cobis viros septein, testitnouio ortiatottj I
392
DB ei VTTATECn R 1 RT! A*?a7
I poMitatB
!*. XLII. pienoit SptrUit Sanc/o el sapientia, tjuos hmc tum
prt^cwmm. Uiide manifestum est, etfti declAratJ
essent ab apostolU, cnetus tamen il)os elef^it ; quoil
etiam manifestius fit (vers. 5), ulM dicitur, plticait
tiitfem hic sermo toti prtesevH mtt/ti/ttt/inif et elf-
fffriiiit Sfcpfiannv/, virum pifnuia Jide ae SpintM
Sfiacto, ct P/ii/ippujii, etc.
VideamuH proximo loco, ecclesiatici niidc alobaui-
tor. Sub Teatamento Veteri sacerdotii muiieraiQ-
<iue aliorum iii ccclesia capax eratt^ola tribiis Leri.
Terra Promissa iiiter ciEterns tribus, Levitica ex-
clusa, divisa erat. Qujb tribus duodecim tomeo
eraut, divisa scilicet tribu Jo^eph in duas tribta
Ephraim et Manasscn ; adeo ut tribus Levi tiullam
intcr fratres Bortcnj habucrint, praiterquam, habi-
tandi causa, qnasdam virbes cum suburbiis earum.
Sortem igitur Levitis dedit Deus illam, quic ipsos
Uci crat, nempc ut haberent frucluum omniina par- |
tem decimam. Rursus, sacerdotitni5 in aliineutuin
assig^uata est ilUus dccima; dccima, una cum obla-
tionihut> et sacrificiis. Dixerat enim l>eus Aaroni
(Num. xviii. 20) ; /« ferra eoruia /tfcrrtlitatetn nou
habebis, neqtie sorteiii inter i//os ; cgo suin sors
tmtf et Aeeret/itas luay ia Jt/iis Israelts. Deus
emra, cnm in illos re^aret et tribum Levi ad
ministeria pnblicfi elcg^sset, ccncessit illis in ali-
mcntum provcntum publicum quem sibi ipsi reser-
vaverat, iiempe decimas et oblntiones, quas signi-
ficavit dicendo, ego svm xors tita et htereditas tua.
Levitis iKitur non improprie attribuehatur nomen
c/eri, quod siguiticat sortem ct harfditateni : nou
tarocu ut csscut rcgni ctrlestis hjerede? pne cieteris
Tsraelitis ; sed quod de haereditate Dei alebantur.
Q.uoniam ei^o eo tempore rex eoi-um crat Deus,
DB CIVITATK CHRISTIANA.
393
cnjus vicemgerentes erant Mases et sacerdotes cap. xi,ii.
SEunimi, siiis singuli teraporibus, ju8 deciniarum '^ -^"^^
oblattonumquc habcndarum a potestate civili pro- «ci«i«M<-i.
fcctum essf, maiiifcstum «■st.
Duinde de alimtmtis C^risti apostolorum, lioc
tantum legimus, peram habui&se, quam Judas Isca-
riota portabat ; apostoios autem, qui artem ha-
bueruDt, illom exercuissie. Etium Servator noster,
cum duodecim apostolos pra?dicaturos mitteret,
coraparare aunim et at^utum vetiiit (Watth. x.
9, 10), eo quod operarius diguusesset alimento suo.
Ex quo vcrisimilc cst, parnndi alimenta viam fuisse
illis missioni suic congnmm, iieu)))c, g^rntis darc,
quiagratls acceperaut. Sustentubautur cuim par-
tim benevolentia fidelium, propterea quod adven-
tum MessijB annuntiarent ; jwirtim etiam a coutri-
butionibus eorum quos Servator noster a morbia
liberaverat ; ex quibus uominantur (Luc. viii. 2, 3)
mulierejr qtta^dam, quas sanarerat a spiriiibiis im-
probix et morbts, nempe Maria qute roeahatur
Magdafene, ex (pin septem (hemonia esierant, et
Jo/tantm luvr Chusa- procuratori.i f/erodi.t, et
Svaanmt, et attfv muU<n, qn<e ministrabant ei ex iia
qua sihi suppetebant.
Fost Servatoris a;gcen&um, Cliristiaui iii uuaqua-
que civitatede pcc-uniis alebaiiLur euminunitmti, ex
veuditione agrnrum suorumrcriimquealiarum cou-
fectis. cdllatisquc ad pedes apostolorum ; voluuta-
ric, noii ex debito. Dixit enim Anania? Petrus
{Aet. V. 4) : Aoflrtc, si servaxscs agrum tnum,ina-
nebnt tihi, et renditus Home in tua erai jMfextaie ?
Coustat autem inde Anani», ut agrum suum aut
pecuniam rctineret, iieccssw non fuisse ut nu-nti-
retur ; nt qui ad contributiuucm uullam tenere-
DB CIVITATK CHRISTIANA.
cAP.XLii. tur. Nec apostoloruni tautum tempore, s<
y^ -^^^^ pa<:tea, usque ad tempora imperotorum Cluii
e«.-hiiiiutkB. rum, episcopi piuitoresque alimenta sna hab
a coiitributiunibns fidelinmvoluntariia. Ded
nutem meiitiu Iiaetenus millB. Kt quanquail
staiitini li]iorumt(Ue cjus temporibus fideliua
pastores suos benevolcntia taiita cwsitrt, ut Ai
nus Marcellinus (Lib. xxvii. 3) sedittoneni ■
tiauorum cirea electionem Damasi describens
num esse dixerit episcopatum illum, de quo e<
derctur ; propterea quod episcopi eo tempoi
liberalitatem sui quisquc grcgis, pra>cipne pe
nignitateiu matrouiinim, vixerint ^pleudide,
ribus circumferrentur, et sumptuose coenan
amicirentnr; de decimis tamen contributis
quam lejritur.
Quairet bie fortosse aliquis, nn pastores ^
tunc cx contTibutiouibus ct elccmusyuis volui
oblignrcutur ; qiiitf fmm, dicit Saiiciua I
(I CW. ix. "), mililnt propriiti stipendiis anij^
Qtti» plantat riniram,rt de JrnclH cjtix tton i
Aut quitt pajteit grfgeot, <•/ rfc laffe grcgi.
edit? Et rursua ( i Cor. ix. 13, U): AHm-seiti
qai saeris operantur, en, rptte ex xacrario
edere ^ Et qui nltarj axsideni, ctim altari pa
pare ? Ita efiaru Dominm conatittiif iir^
eranfreliam (mmtaliant, ut ex evanffetio vi
Rx quo quidem loco, pa.nores ecnlesiie a gre
tjuis alendos esse iufem recte potcst ; uoii a
ut quantitatem aut geuus alimcutorum ipsi c|
rent, aut suo arbttrio quicquam sumerenfc. N
sarium ergo est, ut aut a singulorum contri
nibus, aut ab ecclesta ut persona ima, nutrir
Ab ecclesia fieri boc non potuit, quia acta
legeFi uon crant. Seqiiitur ergo pastorum ali
DB CIVITATB CHRISTIANA.
3&5
Dr pdMIala
aute quain impcrntorcs suniniique imperaiites de c.4P. xlii.
aliineiitiB eorum lcg«s atiquas tuUssent, alia non
fuisse quam tiiHiuiD contributione» volnntarias.
(iui altari operara dederunt, de oblatis vixerunt 8ub
Testamento Veteri : ita etiam ministris cvangelii
licitnm est, quod ab eorum gregibus oblatum est
accipere; sed nibil, nm pcr actionem ci%ilem, ex-
igere pntncrmtt. Ad quod trilnmal, qun; nulla
pra^ter eivilin erant, peterent • Constat ergo nli-
mentrt pastoribus certa a^isignari potui»^ nulla,
nisi per eccleitiam ut nnam p^rsonain ; et tunc so*
lam,quaudoecclcsise decrcta, nou tantnm canoncs,
ned etiam l^cs essent. U^ges autcm fieri imtlie
potnernnt, nisi ab imperatoribns, regibus, aliw-
que aummam liabentibus potestatem civilem. l*x
Mosaiea dc decimis, ad raiuistros evan^elii applicart
non potest; quia Moses et summi sacerdotes, snb
Deo sununmn habncrc pott^statem eivilcm. Reg-
nabat enim in Jud^eis Deus; sed in ChristinniH reg-
natunis est; regnatnrns, inquam, ex pacto ; nam,
per nnturain, nunc regnat ^ue iu totum bumanum
genus.
Hactenus osteuBum est, (lastores quid hiut ; et
qo»e habeant mandata a Christo Servatore, nempe
prwdicnre, docere, baptiz.arc, et in ecclesiis priesi-
dere ; ccnsurn eccU^iaslica, in locis uhi fides Cliris-
tiana probiljctur, quum vim habeat, uemjw ut cou-
^c^um et convtctum exoommniiieatorum rugiant,
et in locis ubi fides Christinna lege nmiattir civitatis,
ut excommnnicatnm fugeut ; etiam postores et
ininistri, n qnibn.^i eligerentur, uempc ab ecclcsiis ;
qui» conaeeraverit eos, uempe ecclesise antistes ;
iinde nlercutnr, uempe a snis ipsorum possessioui-
b«R,lnbore8Uo,contribntionihusqne fidelium volnn-
396
DK CIVITATH CHRtSTIANA.
■wlniuijn.
cAP.sui. tariis. Proximo ftutemlococonsiderabimus, qaod-
nam in ecclesia offieium habeant illi, qui stunniun
liabcnt potcstatem civilem, iidemquc fidem Chris-
tianam amplexi sniit.
Iniprimis, meminissc oportct dcmonstratum supn
cssc, jus judicandi quu; doctriuse couservandse pad
utilcs siut ft docendffi publice, inseparabiliter sum-
iDse potestati civili nimexura esse. Manifeatuni
enim est, eciam tardis^imis iugeniis, actioues honu-
num ab opiaionibua nasci, quas habent de bono ct
malo ab actiouibus ipsis sibi redundaturo ; et per
conspqncns, oos, qui ohcdicntiam potc^tati cirili
prcestaro damnosum sibl futurum credunt, ad leges
viohiuduH facile impelli, ad status civilis everao-
nem, et belli civilis renovatiouem ; cnjus fugieofU
causa, civitates omnes institutx sunt. Itaque tn
civitntibua etiam etlinicis, pastores passim vocati
suut, qui summam iu iUis liabuere potestatem : p»-
pulum euim docere dvis uullus potuit, nisi per
illorum authoritatem. ^fl
<iuod jus hoc regum ethnicorum, simul ac co^B
verterentur reges illi nd fidem Christi, sublatum
esset, non potest credi. Christus cnim spoliari
imperio reges eo uomine non voluit, quod in ipfnmi
crederent: ueque ut cuiquam alii subjicereniur :
necjue ut potestate pacem inter civeji suos conser-
vandi, et contra hostes defendendi, privareutur.
Suut urgo rcKes Chrisiiaui, etiam uunc, subditorum
suorum pastorcs supremi, ct jus habent pa^torcs
aub se constitucndi, quos ipst idoucott ad pupulum
instrueudum judicabunt.
Pneterea, etsi jus pastores eli^ndi penes eccle-
siam esset, sicut erat tempore apostolorum : sic
quoque jut> illud peues regem es&ct, qui persoaaa
DE CIVITATE CHRISTIANA.
m
'ciTitatts gerit, id est, personam ecclesis, ct proiude cap. xlii
siiie illo fcck-sia tnuta essct. Uunndoautcm cu.'tus
aliquis in civitate Christiana ]>astoreni suutn eligit,
h eligit, qui summam liabetin civitate potestatem ;
eodera plane modo quo, quaudo oppidi alicujuy po-
pulus pni-lorcin sibi diguDt, eligit is, qui suimnam
habet polestatem ; omnis enim actio illius est, sine
cujus coDsensu valida uon est. Itaque quiecuuque
ex historiis, de pastoribus a ])opulo vel a elero elec-
tis, exempla adducnntur, pro praijudicio contra ju»
ejufi, qui civitatem rcpncsentat, habcri non pos-
satit: quia per illius anthoritatem ehgebautur.
Quoniam ijritur in omui civitate ChriRtiana, ia,
qui summc iinperat, pastor ctiam summus est, cse-
terique pastores illius authoritatc fiunt ; sequitur
paatorce caetcros iiUus rainistros tantum essc, uon
aliter quam qui urbibus, provinciis, vel oppidis
prieficiuiitur ; uon quia subditi illtus sunt, qui do-
ceut, sed qui docentur. Fieri potest, at rex aliquis
subditorum suorum |>astorem constituat regem
aliuin ; ut multi reges Christiani pastoreni feeenmt
subditorum suorum Papam Rouianuu) ; non tamcn
pastorem suum illuiu facit, neque subditorum suo>
nim summum ; uisi potcbtate civili seipsuni spohare
vellet. In qua civitate i^tur pastores couslituic
peraona externa, iioii id facit jure suo.sed jurccjus
quicivitati illi imperat. Adraittuntur autem tales
quasi ludimaglstri in civitate oliena, cujus rex eat
paterfRmilias, ludima^stros autem fiUis suis, ab cx-
terno bomine commendatos, rccipere quidcm po-
test, se<l non imperatos; pncst-rlim si doctriiiaa,
qnas docueriut, non ad Eutim, sed ad lUorum eino-
lumcntum teudere perspexerit.
Si quis ei^ pastorem preedicantem vel baptiz-
39S
DB CIVITATB CIIRtSTIANA.
CAP.xLii. ant«in vidciis. iiiterrogaret, acut Servatorera nos-
Df «b.iM< t™"* intcrrogaveruiit sacerdotes et seniores (MattL
o«fc«««ia. xxi. 23), Qiia tinfftoritait' /acis tsta? et qttis (ibi
tlcUit istam authorilatcnt ? res^wndere alitcr uua
pot«st,uisi quod focit ista autburitabe civitatis.ab eo
data, qui civitatis cst persoiia. Pastores omne»,
prtetcr supremoiii,jrtfr<" ciriH ista faciunt ; sed reii,
et qnicunque sumiunui babet potestatem, eadem
faciunt autboritate Dei, sive, ut loquuutur. jure
ilitino. Regum ergo et summe imperaiitium solo-
rum est in titulis bahere, Dei graiiarex etc. Epis-
coporum est, per gratiaiu regis epixcopus etc.
Nam diviHa protidenlia et Dei gratia idein signi'
ficant.
Atqui, si uiiusquisque rex ChristianHs subdito-
rum suoruui Butumu& quuquc pasitur »it, etiam uon
solum pnedicaiidi, qund furte iiou negubitur, sed
etiam baptizandi, sacrameutum ctenie Domiuicw
admiuistrandi, et t*mpla saeerdotesque couscrnui-
di, ju8 habere videri potest; quodnon fncile coucc-
detur. Ncque enim id facerc solent ; neque sine
imposirione maiimim episcopi vel prcsbyteri fieri
consuevit. Ut probemus ergo ngi*^ Christionog
mjnisteriis iUis uti [losse, ratio reddenda cst, tum
quare id nou faciaut, et quomodo sinc ceremoaia
Ula usitata imi>ositionis mauuum id, si rolueriut,
^cerejure possint.
Si quis rex scicutiEc alicujus humanie peritiis eff^
sct, quiu docerc eam publice eodem jure poss«t, quo
eam docent qui ab illo jus uccipiunt, dubiiim unl-
lum Cft. Quoniam antcm totius civitatis in illum
inpumbit cura, ut ipsc in res illas momcnti minoris
tcnipus suum eoutcrerct, iucommodum pubUemn
esset. Potefit etiiun rex, si voluerit, litcs civites
DR CIVITATB CHBIST1ANA.
399
rartnUMlra.
N
publice cog^Doscere et decidere, uon minore jure, cAp.xi.n.
quain qui id ])er ipsius fnciuiu uutlioritatem ; nisi
quod cura reipublicac cogeret gubernaculo indesi-
nentcr illum assidere, riira n.^riim exiguarutn aliis
commissa. Siinilitcr Sen-ntor nostcr, qui ccrte
bapti^are potnit, iieinineni baptizavil (Joh. iv. 2) ;
sed apostoli ejiis et discipoli illius authoritate bnp-
tizarunt. Ita etiam S. Paulum in diversis et mul-
tum dissitis locis prjedieandi necessitas a baptiza-
tione frequenti excusavit. Cura enim major.nempe
ecclesije gubenuitio, a curis minoribus vacationein
postulat. Causa erjtco reddita est, quamobrem bap-
tizarc non soleant rcges Christiani, nimirum eadem,
propter (|uaiii liodie pauco^ baptizaut epit^copi, et
Pai»a paucior<s.
De mannum impositione, qnatenos ea regibus, \\t
baptizenl cousecreutque, neoessaria sit, sic consi-
derabiinus.
Ceremouia antiquissima npud Judseos erat, tnnt
publice tum privatim, impositio manuum ; per quam
deslfniabatur ostendebatnrquc iHTSorin, vcl alia res
quarcuru[ue, iutcrprccandoin, bcncdiccndum, sacri-
ficandum, coiidcmnaiidum vel uUoqttendnin intel-
ligenda. Ita (Gen. xlviji. 1-1) Jacob benedijcit filiis
Josepli, extcmfetiK tlextram .•suani ttt nnponeret ca-
piti Ephraiini, (quamvis i-ssct miitor), rt itiniftram
sHatn capiti Aff/Has/tis. Atquc boc scieiis fecit, ut
bencdictionem majorem desi^iaro sc minori, astan-
tibua ostendcrot. Ita ctiam Aaronem jubet Deus,
(Kxod. xxix. 10), manHx suas impotiere capitt Jn-
venci ; et rursus (vers. 15), tncmum imponere captti
ariftitt. Etiam Mosescum ducem Israelilanim con-
stitncret, (Num. xxvii. 23), impanens manux max
'ilii, mamiatis iHStruxit; ]>opulo o.^cendeQS» quis es-
400
DB CIVITATE CnRISTIANA.
P( |io(oliila
1 KlcibalMliD&
;ap. xlii. sct cui in bello obedire debueruiit. Iteiii in
cratiouc Lcvitarum (Num. viii. 9, 10) : Admmel
Levitas coram Jehuvah, ei Jilii Israeli* atauu
suas SHper ipsos Levitas imponent ; et ifi coii- '
demnatioTie blasphenii (Lericicus xxiv. 14): EU*-
ciio hlasphemum isfttm extra castra, ut qnicmf
que andieeruttt illum mauus suas stiper caput
cjus pouauf ; dfiiul-e lapidci enm totiis carlut.
Quarc autcm manus illi impuuere soU jubebfta*
tur, qui illum audicraut. oc non potius sucerdt»,
vel Levita, vel justitifc miiiister aliquis, nisi quod
illorum uemo cuugregatioiii designarc, vel indicare«
potuit quis fucrit {|ui blasphemavfrat, et coinme^j
ruerat mori? Horainem autem vel rcm aliam quam-
cunque per maDum ad oculos ostendcrc, erTori
minus obuoxium est, quam ad aures aoouue deag-
nore.
In tantum autem placuit co tempore cercmoDia
htec, ut iu benediceuda tota simul eon^regationr,fl
quin per manuum impositionem fieri non potoit,"
manus tamen versus populum in bcncdicendo ele-
varunt, nt legere est Levit. ix. 22.
Eadeni ceremonia usu.s etiam est Christus, ma-
Tius iu illos impoucns quos suuabiit. aut quibns
bcnediccbat. Juxta rituui huuc apostoli ct presby-
teri, ipsumque prcsbytertum, in illo», qaos pasCorea ,
constituebant, manns imposuerunt, et prn illis prc-fl
cati sunt, ut reciperent Spiritum Sanctum. Etiaui ,
eidem pastori umnus imposita; fuere aliqutindo
soepius, nempc, cum ad miniHtcrium novum mitte-
rctnr. Finis autcra impositionis maDuum semper
idem fiiit, ]>ersonic ad inunus pastorale electa: de-
signatio exacta ct rcligtosa. A|)ostuli (Act. vi. ti)
inanuii impoiiuerunt septem diaconis, non ut re- '
DB CIVITATB CHRISTIANA.
401
cipercnt Spirttum SaDctiim; nam Spiritu Saiicto cap. xui.
pleni erant antcqnam eligerentur, ut constat ex "" ' '
vers. 3 ; sed ut ad murius diacnnonim dcsignnrt-ntur. c™i«i-«it«.
Qui manuB imponebatit, aiit epijjcopi, aut presby-
terierant; diaconi munus illud iion fuit. Quos
PIiilippu.s dinconus Samnriie converternt, in illos
Petrns et Jonnne» apostoli mauns im|ioRneriiQt,
(Act. viii. 17), ftf ficriprrfn/ Spiritnm Sfmrtitm.
Etiam Tunothuus prcabyter manus imposuit ; iUum
enim admonet Saiictus Pauhis ( ) Tim. v. 32), ne citi-
ijunm tvbito mfinns impoHeret. In 'nmotheum ma-
nus imposuit (I Tim. iv. 14) prfsbyterium ipsuni.
Quomotio autem presbyterium mnnus imposuitr
Quando prcshyteriiim id facit, intelligendum est, per
manus antistitis, sive presbyterii prjesidis, factum
esse; is aulem videtur fuisse \\m Paulus, qui (2 Tini.
i. Q) jubct illum cxuscitare dunum Dei quod iu eo
crat pcr impositionem manuum suarum; ubi obiter
uotaudnm est, per donum Dei non intelligi Spiri-
tum Sa/ictKm,tpTiiam inTrinitate per.sonam, sed in
Timotheum diviua dona coUata. S. Paulo maous
impositas bis fuisse legimus: semel Dnmnsci (Act.
ix. 1 7i I S) per Ananiam, cum baptizaretur : et
iterum Antiochia* ( Act. xiii. 3), cum mitteretur pnc-
dicntum. Usus crgo hujus in pastoribus ordinnndis
ceremoniae ts erat, ul personam ejus, cui poteata-
tem talem coucesserunt, deslgnarent.
Homiui ergo, qui domidi et haplizandi potcsta-
tem aiite tiabuissct quam mauus iUi impuncrenturt
impositio uiaQUum nihi) contribuerc putuit, nisi uc
fidem doceret Chri»tianam. lUi vcro, qui aatequam
Cliristiani fierent summam habuemnt potestatem
in civitatibus suis, potestatem novam ab iraposi-
tiouc munuum uullam accepcruut. Ktiam subTes-
VOL. III. D D
4f)2
«E CIVITATR CHRIST7ANA*
CAP. xi.li. tamento Veteri.Ptsi, diim pntipstas «unima i» ssacer
dote erat, jus con&ccrniKli ille solus haberct : oUiei
tumcti crnt, postquaiii iJopiUus sub rcifibus e^sc ous
pisseiit. Nam (1 Rvg, viii.) populo benedisit, teni-
plum consecr«vit, et publicjts precea proauntiavit
Satoraon. Constat er^, babuisse illum uou »olDia
regeiidi ecelpsiam, sed etiam funotinu<rs onines eo-
clesiiu!tica3 exercendi potestatcm plcnam.
Sed quid, iuquiet iillquis, si potcstas summa sit
penes fcmiuam, habeuie iu eccleKiis prsedicaudi eC
sacraracutaadminislrandi putcstatem fcnuim r Sdo
feminis in ecclcsia prohibitum cssc loqui. Id ^tiu
non impedit, quin feminn, qua; suroma potestatc
pncdita cst coustitucre viro:* possit, qui iu ccclcKiis
ct loqui ct cactcrn administrare omuin uuthoritate
civitatiH, id est kuu, ]K)ssint. Autlioritas enim mai-
culinum et fcminiuum uon recipit. Femiiin: i^tur,
etai officia omnia excrccrc non posMmt, illos tamen,
qui ea exercemit, possunt constituerc. Reg;tna
Eliznbelha auuo primo re^m sui, cuiu supremutuni
Kcclesia; Aufilieana: sihi vindicnsset, legem tulit ut
ministri oiunes ecclesiarum, si bcucticta siia reti-
nere vclleut, supreinntum ejus eccletiiasticuro ciim
jurnmeiUo n£rnt'sccrcnt. Jnraverunt ergo inulti:
multi etiam aliquamdiu recusaveniut ob lioc lan-
tum, quod videbatur illis, si jura8«mt, fore ut regiiHi
per illos videretur posse sacramenta in ecelesia ad-
ministmrc, et functiones c«teras pustoralcs ipsa
exercpre. Postquam autem regiiia scripto pubtico
promiserat ae id non facturam esse, tum dcinuni
jnrnverunt. Quo serupulo manifestum prat, miuis-
tros illos in opiiiione illa omne^ fuisse, Hutboritatem
quidem tunctiouespastorales excrceudi cum supre-
matu ccclesiffi eonjunctam sempcr esae, exercitiun
autcm Holisviris coiiveuire. Ucgiiiaergo uon modo
-i
DB CIVtTATK CHRISTIANA.
^03
•H rlr4l4«li4'JL
ftb exercitio talium functionuiu se abstinuit, sed cap. xr,ii.
etiam rerum eccle«iosticarum curain diplomate suo -^^
episcoponim coiivocatioiii una cnm paucia con&ili-
ariiK suis totam commi««it.
Ab hac jnriscivilis et ecclesiastici eonsolidatione
iwtestat^m habeiit rcges Chriittiaui in subditos suos,
tam iu rebus :ul retigiotiem quaui lul politiam |)er-
tinentibiis, quantam homo homini super sfipsiim
dare potcst. Pott-st er^ is, sive homo sive cu-lus,
qui summam habet poteslatem, renim eceleslasti-
carum cnr«e pra;ficere in dominiis sui», si vohierit,
ut in plarimis locis hodic fieri cernimus, homiuem
externum- Sed is qui sic prte6citur, jure chiif^
Dou Jttre Jivitio, «ffioio suo fuiicitur ; ct proinda,
quoti<^ hono puhtico exptrdtliit, eodem jurc, qno
priefectuft erat, deponi rursus potest. Potesl etiam,
qui suinmam habet potestatem, religionis procura-
tlouem unl e.v clvibus vel civium ecetui commiltere,
si voluerit, potestatemque illi dare ; vel titulis pris-
tores, quibus vult, oniare, et eirca eomm merce-
dera et alimeiita leges conatituere quaii ipsi vide-
bitur ; luodo quod farit, ex sincera conscieiitta, de
qua judicat solus Deus, proBciscatur. Ejusdem
etiam est, Scriptururum Sacrnrum interprctes con-
"Btituere, ut cujiw imthoritite fiunt leges. Ejusdt;m
cttam est, excoinmnulcationibus viiu pnestan; per
leges SUAR pccnates ; quibus libertini obstinati liu-
niiliart, et ad unionem cum crclcsia reduci pos.sint.
Potestatem deiiiquein rebuKomnibns.tumcivilihiis,
tum ecclesijuiticiB, <jiiatenus ad acliones et vcrba
nttinet, summam hahet. Actiones enim et verba
tantum cognosci, et ab hoinitiibus accusari possunt.
Eoritm autem, qiux ncousari ab bominc non pos-
suui, judt-x uuiuiuu prstcr Deum nullus e&t.
D D3
404
DB ClrlTATB CHItlSTlANA.
CAP.KLII.
D* fBltmlate
fceMMra.
Quaiiquam qu« haclcnus dicta sunt, satis per-
spicua ndeantur, ct potcstati ccclesiasticie rcgibits
Chriatinnis asaerendae sufficiunt ; quia tnnipn potes-
tatem illam ia omnibus civitatibus poutitice^ Ro-
maai sibi orrc^aiit, et CRrdiualis Bellarminus in
oontroversia ele Summo Pon/ijice, jus poulilicium,
quaiitum pos^ibile cst, propiigiiuvit ; ftinilnmenta
ct arguuicntoruin ejus robur brcviter examinare
ncccssarium essc duxi.
Libronim quinque, quos de hac re scripsit, primus
tres continet quBestiones : unam, specieruui regimi-
uis trium, inouarchia, arisCocrati<F, (lemocratia,
quffinam sit optima. Concludit antem nullam ha-
rum optimam esse, sed q\uirtam, ab his mixtam.
Secundam, quarnam hnnnn regendie ecclesiae 8it
optima ; et sententiam fert pro mixta, sed quA
ma^is particijiaret de luouarchia. Tertiam, utrum iti
hac mnnarcliia mJYta, moiiarchic lociun halwrct
Sanctus Pctrus. Qnod ad primam conchisioiicm
attinet, satis (cap. xviii. supra) demonstratum est,
quod in oiniii furma civitutis, cui obedire humiues_
obUgari pGSSuut, imperium summum simplex
absolutum, m)n mixtum sit. In monarchia enim"
unus homo totius civitatis potestatcm habct,
proinde quamcunque aliu5 potestatem atleptiis sil;
eam adeptus est jure illius, et quamdiu illi videb^
tur possidebit, et in illius nomine potestate sua utl
debct. Etiam iu aristocratia et democratia unicum
erse ca:tum supremum, eumque eandem habcre po-
tcstatcm quam habct in monarchia monarcha ; et
proindc, non mixtum imperium, sed absolutura.
Pra;terea manifestum est, si monarchia aliqua mixta
dici pusset, etiam monarcha aliquis dici posset mix-
lus. ! toc autem absurdum est. I>c tribus autem
DK CIVITATE CUSISTIANA.
406
IKi |IUlAtllLD
speciebus simplicibns antettictis, qnaenam sit op- cap. \lii
tirna, iti eo loco, iu quo earui» uua cuustituta jam
sit, disputare ncfas cst ; propterea quod ca, qua;
constituta est, cseteris omnibus anteferri, defendi,
et optima appellari debet ; quia is civis, qui aliquid
faceret quod ad subversiouem ejus teuderet, tum
le^es nuturic, tum leges divinas positivasviolaret.
Prscterca, ad potcstatem pastoris, impcrium noa
habotiti}!, quHB forma civitatiH optima .sil, uoii pcr-
tinct iiiquirere ; cum voeentur pastores, iion ut ho-
mines regerent imperio, tted doctrina et argumentis.
Moiiarchia euim, aristocratia, et demucratia, impe-
raiitium, noii pajitorum speeies denotant; vel tres
dominos, non tres ludimagistros.
Secunda ergo conclosio, de optima specie regi-
minis ecclesiic, ad qutestionem de pote«tate ponti-
ficis Komaut extm dominium cjus temporale, ni-
bil omniuo attiuet. In dominiis enim civitatum
oliarum, mcre paKtoritiura est.
Ad tertiam conclusionem prohandam, ncmpe
Sanctum Petrum ecclesije ftiisse monarcham, ad-
ducit itnprimis locum S. Matth. {.vvi. 18, 19): Tu
ex Petrus, et suj>er fianc petram tedfficabo meata
ecclexiam : el portts injeroritm non superabujit
eam : ct tibi dabo ctaves regni ca^loium r et rjuic-
quid Ugaceris iu terra, erit ligatum in ceelix : ct
quicquid soheris in terra^ erit eoiutum in ctelis.
Qoi locus rectc intellectus, uihi] aliud probat, nisi
ecclcsiam Christi pro fundamento nuicum hahere
articiilum fidei, quem Sanctus Petrus nomineapos-
toloruui hic profc&sus est, nem])c Jesum esse Chris-
tuin ; qua; profcssio Scrvatori nostro ea vcrba di-
eendi occaslonem praibult. duoil ut clarius iiilel-
ligalur, scieiidum est, !>er\-atorem nostrum per scip-
40G
DB CIVITATE CHRISTIANA.
ttapMeMIe
icdniutka.
CAP.XLii. &um, per Johiuinem Baptistam, et per apostolos,
iiihil lUiuil dc! fitle prn^dicassc prtctprquam <]iiod
ipse esset Cliristas. Jnhannes (^fatth. iil. 2) hoc
sohun pritdicavjt, rrgmm Dci approphrquttt, Idem
Scrvfttor noster prardicnvit ipse, (Matth. iv. I");
tit duoilcciiti a|>ostolis lii lunudatis dedit Sunator
noster, (Matth. x. 7)) «t id(!m pncdiirarcnt. Arti-
culus illefidei ChristianjE ftnuhnncntali-i erat. Post-
<]uam i^tur apostoli a prjedicatione articoli ha-
jus ad Christum reversi essent, mterrogavit illos
Christus cunctoB simul, iwn Petrum solum (Matth.
xvi, 1 3): Qnrmiiam exse me iHtHut honiiites? FiliKm
liomitiis? llli vero dixenint (vers. 14.) : jHii qtU'
flem Johanttem Baplixtavi, alH rero Etium, alH
vero Jcrcmiam, uut itimin ex prupkrtiis. Tunc
autem (vure- 13) interrogavit illos sinml omnus,
uoii Petrum solum : Vos autem qnem mc dicUis
esie ? Itaque (vers. 16) Sauclus Petrus pro oiniii-
bns resjiondit : Tu rs Chrittlvs^jiliux Dei virenli» :
(pii articulus, ut dL\i, fidei totius ecclesia; fiiud&-
incntum Qnt. Atque hinc occasionem coepitdicen-
di : Ttt es P^tritM, et super hanc petram a-f/i^eabo
meam eccte»iam etc. Manifestum ci^o est, ]ietraio
ocelesiie fundamentaleiii aliam intellect-ini non esse
eoloco,pra,'ter fidei artiL-uIuin illum fuiKhinR-ntalem.
Sed qnare, dicet aliquis, interponit Christus verba
illa» TuesPetrits? Conslderandum ergo cst nixisto-
luni cognominatum ftiisse a Chrisio Ccphnm, id est,
Graicc wtT/jav vcl a-irfior, Lntiue iapiitcm. Postquam
igitur articuluiu huuc Petrus confessus esset, Scr-
vator nostcr, ad nomeii ejus alludeiis, dixit, Ta et
Petrus, cl suprr hanc petram afdijtcabo etc: tan-
quara diceret articidum illum, JctHm exse CJiristum,
tidei, per quam ecclesiu erat Christiaua, esseutialem
QE CIVITATE CURISTIANA.
407
¥
sive Jandamentalem esse. Qaod si Petmin tunc ec- cap. xlii.
clniiia: regem con.stituerf! volui»»et, qvmni facite fuis-
set verbis disertis id dixisse,
Proximis autein verbis, i/a//o Hbi clavfs ear/o-
Titm elc.t uil aiuplius 1'etro qtiaiu cieLeris discipiUis
datumust (Matth. x\iii. 18) : quieqttid /igareritis
in ttrra, lii^ubitnr in coelo^ et quieqnid solveritis
ia tfrrn, xo/vetur in eai/o. Sed uie«u<|ue ]oeum
Iiunc iuteqirctetur, dubium nuUum est, quin potes-
tas boc loco data pertiucat ad cos omnes, qui sum-
mam iu civitacibus suis potestatem iiabent, mndo
Cliristiani siiit. Adeo ut Sanctiis Petrus, vel etiaia
Servator naster ipse, si aliquem eorum ad fidem
Cbristiauam couvertissct, qula tamcu re^aum
Christi Dim e^it liujus muiidi, coiiverteiidi subditos
proprios illi sol) rcliquisset; aUo(|ui regiio illum
privassot, pui doMnidi jus adhrerct iuseparabiliter.
Haic ergo sufhciaut atl refutatiouem libri hujuspri-
mi, in quu proi>are conatus est mouareliam eccle>
sise uuivenialis, id e^^t, Christiaiiorum, fiiisse Sanc-
tum Petrum.
Ldber seciindus duas habet couclusloues: alleram,
Sauctiim Petrum Roniic fuisse episcopum, atque
ibi uiortuum esse : olterau, successores illius csse
pouti&ccs Rr)mauos. Quurum utraquv quasi dubia
hodie dispututur. Si-d si utraiiiqii»: vi'niin esse
concesseriinus ; u taiaeu pcr epincopum Htimunain
monarc/tatn ece/fsitv, sive pastorem oranium su-
premum intelligat, non Sylvester, scd Constnntinus
Mnguiismonareha ille erat: et ut Coustautinus, ita
etiam imt>eratores Christiaui onines impcrii Ro-
iiiaui cpiscopi jureerant; Romani inquam imperii.
iion (otins orbis Christiaui. Eraiit eniui teiiqiori-
biis illis ;^'ntes Cbristiaiia: uoiiiiulla:, qme iiapcriu
408
DK CIVITATK rHRlSTIANA.
p. XLii. Rumauo non coiitinebantar. Atque hoc reKponsQta
csto libro secundo.
In bbro tertio qusestionem trnctat, aii Papa stt
Antichristus. Quod papa sit Antichristus, eqai-
dem probatum uust|UAm vidi. Matiifestum autein
est, prophetas Veteris Testawenti pracdixisse, Jn-
dieosque Mcssiau, id (tst Cliristutii, ventunim e&se
tlt rcgnuiii Dci, quod rcjectuui fuerat, restitucrfl,
e\i>ectassc. Expectatio autcin illa tmposturis aio-
bitiosuntm Itominum, qui re^tiare conareutur, qui-
que pupulum per miraculu fuka, per vitnm hypo-
criticam, vel per orationci ct docCrinas blandas,
decipicndi artem calluerunt, eos obnoxios reddidiL
Proptcr hanc cau.sam Servator noster et apostoU
populum iiioiiueruiit, ne prophetis etChri^tis fulKi&
temere credereut. Faisus autem Christus iutelli-
^batur is, qiii se Christum e8se, ciun iion es^ct,
profitcbatur ; et vulgo appellabaiitur talcs Anti-
c/tris/if ea signtficntionc, qua in schismatibiis, aiter
de papatu contcndentium, vocori solet Antiimpa.
Autiohristus autem dua» habet notas essentuiles;
alterain, quud Jesum esse Ckrtstum neget: alteram,
quod seipjium Christmit ease dicat. Nota prima
(!St hiiec (1 .Toh. iv. 3) : Qnictinqitc spiritns noti pro-
JitetitrJesum Christnm in carue cmtiase, ex £)co ..u-i
eat ; el Antichrinti est, Altera habetur iti verbis
Servatoris nostri (Matth. xxtv. 5) : Mniti ccHtettt
suh tmmiut meo fHcente», ego sam Christus ; et
muUox seduceNf : ct alio loco (Marc. xiii. '21): Si
qiiis robis dicat, ecee hie est Cltrtstm, Ulic est
Christus, nc credatis. Antichristus ergo erit
Cliristus fnlsu^, id est. aliquis qui se Christum esse
profitebilur, uec est. K\ diinbus liis uutts, nenipe
Jegitut esse Chrislim negare et seipsum esj»
^
I
I
DE CIVITATB CHRISTIANA.
409
Chrhttm ci^rmar*', spquilur, Anticlirmtum debcrc cai". xlii
esse veri Christi hostcm. Ex multis autem Anti-
cliristis, umis prscipuus est o Avr(x/K<rroc. Jam, cum
poiitifex Romauus ueque C^irUfiim se esse dicat,
neque Jcsum cxsc Christum neget, quo scusu Anti-
cliristii.s dici possit uoii iutelUgo. Niitn Aiiti-
christQs non cst qui Christi vicnrium, scd ipsum
Christum se eisse dicit. Teraporis ctiam, qiiaudo
Antichristus hic pneeipuus vcntunis est, notam ali-
quam, etsi non valde perspicuam, liabemus. nempe
(Mattb. xjtiv. 15-2*i): rum cideritis abominafionem
ilUira vasialTicem, qatc iHcta est per Danielem
prophctnm^ positam i» loco sancto : et, crit ttinc
q^ictio magna, qmdis facla itonjuit a principto
muHdi ad hoc iisqtte tevtpits, neqne unqitamjivt ; et
niai decuriati fnissent tlies iUi^ periret omitis
caro. Scd afflictio illa noudiim veuit. Seqmitura
euim statira est obscuratio solis (vers. dD, 30) : Et
slell^ eadent, et polestates cashrum eoncuticntiir ;
et tune appnrehit signwn Filii hominis in cwlo,ete ;
et videhunt Filiitm homiuis vetiienlem in niibihns
cum pofentia et gforia intiita. Nondum ergo vcuit
ille Autichristiis ; pontifices autem multi et vene-
rnnt et ahierunt. Potestatem quidem in domi-
nii)« alienis lcglitlativam sihi a.fsumuut, et regnam
quoddam usurpant ; sed in hoc muudo, nec ut
Chrislns, sed ut pro Chrisio usulrpant; id quod
nihil habet in se dc Aiitichristo.
In libro quarto, ut probet jmntificem Romfmnm
tn coiitroversii.« omnibiis tum fidei tum morurn so-
premum esse judicetn, quod tanciuidem est ac si
ilhim Chri^tiauoruin omniuin monnrchain absolu-
tissimum cssc dixissct. trcs adducit propoHitiones.
Primam. judlcia ejus Inffillihilia csse: sccimdam,
410
DB CIVITATR CHRISTIANA.
DvpMMlM*
cw.-xhu. quott in Clirigtianis dotiiiiiiis pntestatam habet
1^^ coiidcndi, tllosque puniendi qui illa.>i trnusgre*
diciitur : tt-rliam, SLTvatorcm noslnim jurisdictio-
ncmec'cle:iiat)ticiimonuiem iii ponti6cem Romuiaia
contuUsse.
Pro judiciorum papalium infallibilitate, mulia
a<idueit Scriptnrffi loca : primum, Luc. Xiii. 3 1 , .13 :
Sim0H, Siinuit, ecce, Sutanat petit vos, ut venliUl
aieut triticum ; sed ego preeatus stim pro te^ ne
itejiciat ^fides tun : tu iffitur, aiiquanfio conrergtu,
slabHifrutres. Ex quo loco BeUariniuus coiicludit,
Cbristum Simoui 1'etro diio couce>i.sisse privilcgi»;
unum, quod ucc ipsc ucc sucecssores cjus qoic-j
quam, vel in fide vel in uiuribuij falfiuia, au^f
alicujus \m\KR definitiom coutrarium, defiuirent.
Sed locus ille totus otleutius considerandiis est, qui,
ut mibi videtur, coutrarium probat ejus quod pro-
batum ille vellct. Sncerdutes et scriba; Servatoris
nostri in festo Paachse occidendi consilium inierant,
quem Jndas etiam jam iULi prodere delihcronit.
Venit autem ad festuin Christus, et cum Pascha
una cum Apostolis celebraret, dixit illis festum illud
se itenm» celebratunun uou esse, antcquam vBnit-
set repnim l)ei; dixit etiam utab uuoeorura pro
dcrclur. Cani iKiturapostoliChristum aute Pascba
proximuni rcguaturuin esae credereut, iuter se quit
esset tunc maxmtts i» illo reffno, (vers. '24) conteu-
debant. Uunpropter Ser^ator noater illis dixit
(vers. d'j-30): " reges qiiidem ethnicos dumiuium
exerccrc in subditos suos, et bcncfactores appcllari ;
vos antcm non sie, sed uiius vestrum alteri dcbet
ministrare. Rc^num quidcm vobis dabu, sed
quale uiilii dcdit Fater tueus, sed noti haliendum.
aute adveutum meum ; tuiu demum comcdctis
DE CIVITATE CHR1STIANA.
4li
bibetis ad meiisam raeam, ut sedfbitLs super thro- cap. xui.
nos, jutlieimtcs tribus Israelis." Regnum autem hoc — ' — '
sauguliie Christi et martyrum ejns i-edimeiidum .«uliMiich
erat. Tum ChrJBtus ad S. Petrum convei-sus, verba
illa supra citata prouuntiavit, Simwi, Simou, elc;
qiiibus si^tficabat Satanam npostolis prosentis
dominationis, quo fidem eorum de regno venturo j
rieJ)ilitarct, spom illis suggessisse ; precatuiu autem
esse m pro Petro, ne illius fides deticeret ; illumque,
qui scirct rcguum Oci uou esse ex hoc mundo, ut
frntres snos iu eadem fide cou&maret jussisse.
Attjue eo etiam pertinet re8ponsumPetri(ver3.33):
Dominc, paratns sum tccum ire in carcerem et
ad tfiortcm. Manifestum ergo ex hoc loco esl, uoo
fiohiDi S. Pctro nullam <Iatam essc, sed etiam iu
mandntis hahui.-^e, ut cieteros apostulos doceret,
jurisdictioneni illis debitam non es*e. Nrque pro
S. Petri, iu seuteutia tereuda de articulis fidei, iu-
fallibilitate operatur quiequam adductus textus ;
multo minus pro infallibiUtate sueee&stirum ejus, sed
potius contra, proplerea qund dieitur in plurali
" cribrnre petit roji," sed singiilariter " precatua
sum pro te."
Loctu sectuidus cst Matth.xvi. 18: TuesPeirus,
et Jitifter kanc petram tcdijicnbo nteam cccleiiata :
et portfF inferorut» non pnepulvbuiit coitiru eam.
Unde amplins iuferri nihil potest, ut superiun oft-
tensum est, quani ((uod contra Petri eonfessionem
illam, JcittJi fst ChriitfHs Jtlins Dei, jwrta; iufe-
roruin non pnevalebuut.
Textus tertius esl ex Joh. xxi. Ifi, 17 : Pn.sce
oven tHeax. Hoc autem non imperandi, sed docendi
maudatumcst ; idque tamdiu tuLitimi, quamdin rex
ChrLstiiinus non c»set, qui i>otestutcm illuiii putustati
412
DB CIVITATK CHRISTIANA.
CAP. xMi. civili adjiinctflm liftberet Sicnt enim ab Abmhaino,
non a mercenorio poscit Deus rationem admiuistn-
tionis douiinii sui puterui et despotici, ita etiam a
re-gibus et suminis itnperantihus idem rationemad-
minislratioiiis civitatum Buarum exiget, iioii a mer
ccDurii!!, sed ab ipsis.
Lociis quartua eat Exod. xxviii. 30 : Pottes im
tacro ilh pectortdi jnris Vrim ct T/iutniui/n,
*ju(e siRt supra cor Aaromf: queui locum a Septua-
ginta redditnm esse dicit |>er kiiXtuaty Koi a\ii9uav, id
est, ePHicitliam et vcritatem ; ijicie autem concludit
sacerdoti sommo dntam esse lucem et veritAtem.
Quicfiuid auteni signiificant Urim et Thummim,
niaDifcstuin tameii est ex eo textu, data ea estfe sa-
cerdoti sumino, id est, illi qui summam iu cixitate
Israelitaruin liabuit potcstatem. Miiitat ergo tei-
tus hic aummo imperanti civili contra supretnat
ecclesiaaticum pontifici±s Knmani.
Ut pro1>et judtcia pontificis circa iiiores infalli'
bilia csiic, lucum citat Joh. xvi. 13: Cum auicm
■venerit ille *piritus reritatis, dux ri« vohis erit in
ontfiem veritatem. Cum judicia omnia, tum fid^
tum monim, regibus sustulerit, quid habent om-
nino quod facinnt reges? Quns leges fercnt, eum
]cx nulla f\t qua; non sit aut regula moruin, ul_
ne qais sit homicida, vel fiir, vel mccchus, vel^|
mendax, vel avarus, et similia ; aut regula fidei
et cultus divini. Sed verba textus considereniHS :
SjiiritiM teritutin tiux vobi« crit in omnem terita-
tem; aii rccte iufcrtur iude solius |)ontificis esse
judicare de muribus civium iu civitate aliena.
Quid ha!)ent commune veritas pt imtres. Veri
verborum est tantom; niores autcni hominum suiii
sub le^bus Wveutium. Mores doceri quidem pos
Eun^
alli-l
DB CIVITATE CHRISTIANA.
413
sunt a summo pontificc : scd an boni, an mali siut, cap. xlii.
nisi in suo ipsius dominio, judioare non debet. ^^3|^
Etiamsi verum esset, non possc omnino errftre Pa- ««i«i«<»'i^»
pain, id taineii jus judiraiidi in civitatibus alienis
uuUum contribneret. Dcinde a ratioiic natnrali
proinfallibititate Papje arguit sic : Si Papa in rcbus
ad salutem necessariis errare posset, tunc ad salu-
tem ecclesiiE uon satjs a Christo proMsum est;
propterea quod doctrinam Papje sequi nobis im-
peravit. Ubi autem Christus id jusserit, aut omniuo
de Papa locutus sit, udq ostendit. Etiam coucesso,
Papse datum essc quicquid S. Pctro datum cst ;
quia tamen iu Scripturu Sacra nusquam jubcmur
obedire Petro, iujustus esset qui, si facere aliquid
Petnis juberet quod legibus i»atriis contrarium es-
set, iili obe<Uret.
Po.'*tremo, Pnpara potestatem habere snmmam
per totnm orbem Christianum in rebus civilibus,
uequc Papa, neque eccle-sla definivit. Nou ergo
obligantur juriiidictiouc-m ejus iu rebus mondibus
Sgiioscere omnes Chri.stiani. Imperium enim civile
imnm, et snprema de controversiis moralibus
judicatio, eadem est re.<; : imo, reges Don mo<lo quid
sit justnm et injustum in actionibus definiunt, se<l
etiara justitiam ipsam per leges suas fueiunt ; jus-
titia autem et inju.>;titia ad moraliapertinent. Ne-
quejustum aut injustum in moribus quicquam est,
nisi id quod ita factnni cst perle^es ciiilcs.
Ut Papam potcstatem habere in civitatibus alicnis
legislativaui probct, adducit locum Deut. xvii. 12 :
^iV antem ille, qui/ecii svpcrbe, ut non aNJtcnltei
sacerdoti conxlanfer minislranti Jehova Dco tuo,
ttuijttdici ; utique moriefur vir ille, ei iolUs malum
illnd ex laraele : obUtus, quod, summuit saccrdos
4H
DR CIVITATB CHRISTIANA.
Do |inl#>lila
CAP. sui. snmmam timc haberet potestatem civilem, judice»-
qne ruI) se constitueret. Nihtl aliud crgo probant
vcrbn illa, nm <)UO(l vtr illc, c|ui snmnio imperanti
civlli oliecliro rccusavcrit, moriirtur, etc. Id quod
conclusioni lli^llannini directe cnntrarium est.
Secundo, adducit textuui Matth. xvi. 19 : Qirfc-
quitt lifrareris in terra, etc ; ct itn intcrprctatur,
ae &\ pote^tas illa ligniidi es^^et potestas le^slativa;
quam potestatem locushicatttibuit potCRtati civili.
Scribw! eiiiiti et Pharisiei sededant tuiir, uou Petmi,
in cathcdra Mosis, et propterea Ugare idem erai
quod Icgcm fondere.
Locus tcrtius e^ Joh. \\\. \7 '• Ponce orea mrat,
id quod non est lcgibus cogcre, scd doccre.
Ldcus qtiartus t-st Joh. xx. 21 ; qni lortis prubat
contrarium. Verba «nim sutit: Sicu/ t»isii mt
Pater, ifa et ego mitto ros. Cbrist^iw autem mial
Dcos, nt mortc sua credeutes iu illum rcdimeret j
etut per pncdimtionom ipsius et npostolonmi suo-
rum fld regnuni suum fiiturum in mundo vcntum
illos priepararet. Cuni ei^o Peus Pater filium suura
leges in hoc niundo laturum non iniserit, multo
minus potiistatcin illain derlit Sancto Pctro. Locus
crgo hic suprematum ecclctiiosticum ct iinperium
civile coiijuiigit, eonira id quod ex eo IJcllarmiuus
inferre x'oliiit.
Locus quintus est Act. xv. 2S, 29 : Visum est
Spiritm Sattcto et «ohis, ne quod amplius impone-
remus oHus prater necessaria tsta ; ui atistincaiis
ab iis qtue sunl immolata aiiuulacris, et aanguitie,
et xi{ffocnto,etfornicalione. UbiperoKM* imponere
iiitelligit potestatein legislativam. Sed locum bunc
UelliLnniiius, etsi Latinc scribcre satis scirct, non
satia intellexit, vel si iiUeUexit, vcrbis illis ud.i>ales-
DK CIVITATR CHRlfiTIANA.
415
tatem pontifieiam scicns abusxis e8t. Quod lege cAr. xi.n
imponitur, si quidcm grave sit, vocari ctiam oims
potest per metnphornm. Ftiam qiiod a medi(K>
imponitiir je^otinti hil>endmii phRrumnum.si gmve
sit, etiam onns appellari potest. Uiiod iv\ iiii])niiit,
ad honum impentntis, id est, ad bonum pubUcum
im{>onitur ; iduoque is, cui imponitur onus illud,
perfcrre quatenus potest, oblifcatur. Sed quod a
medlco imponinir, ad bonum sohus wgrotantis im-
ponitur, neque nliud est quara conralescentiee adi-
piMTeutUe apposita couditio, quic si duriuscula sit^
appellatur onus. Et sicut pranocpta mpdicomm,
ita quoque pneecpta pastorum .sine authoritate
civiH le^res non sunt, sed cousilia; quse sequi vel
neghgere suo cujusque periculo permissum est,
Tale autem crat onus. de qno in hnc texlu .sermo
est, nempe, qaod gentihus conversi.s ab esu eonim
animalium quee simukchris immolata craut, ct ab
Cfiu nuffocnti et sangninis abstiueudum erat. Sctl si
prohiheatur esus «kuguini^, et proUihitio illn sit
le.\ qiiam ohligamur omnes Christiani cnstodire ;
quare hoiUe Christiani uhiqne, etiom iu Uoma' ipsa,
sanguinem volgo comedunt ? Apostolomm ergo
acta concilii iegea esse, ex hoc textn Bcltarminus
non probavit.
Locus sextus est Rom. xin. I : Omnia atima po-
testotibus sHperrmhientihus suhjecta esto : Tion
enim e»t jtotextdJi tttxi a Dco : id quod intelli-
gendum cssc vult, non sohim de principihus sccu-
laribus, scil etjam dc ccclesiaaticls. Ad quod pro
responso, id quod siepe ante dictum est refcram,
«imirura principes ecclesiasticos prpeter priucipes
civitatum luillos esse, nec fuisse unquam. Nam
a ajKistoius voluisset subditoa uos^ non solum priufn-
410
DB CIVITATB CnRlSTlAXA.
O» IBlEiliile
CAP. XLii. inhus nostris esse, sed etiam Papae, qui cat princcps
extemos, iraposuisset nobis ouus iioii soIuiq jrrsTe,
sed etiam quod Cliristns ii>se (Matth. vi. 24) pro-
unntiAvit es.sc iinpo.<<iil>ile, ncinpe t/Hohu.g c/ominu
timui aervire. Qtiaiiquam autem Sauctus Paul m ali-
culn {2 Cor. xiii. 10) dicat : "Seribo kae abse»*, ne
prttJienx uferer acrimonia, Jtixta potestatem qnam
mihi C'hrUttt£ tfedi/ ;" uon tanieu intellexit Saiicms
Paulus poteiitatem sibi datam (sse occidendi quen-
quam, aut iiicarcerandi, aut mittendi in exilium,aat
flageilandi, nul pecuuia mulctnndi ; sed tantumei-
communicaiidi, id cst, sine polestate civili excom-
muuicatum rugicndi ; id quod gjcpcnumero excom-
municauti quam cxcommunlcatn grarius est.
Scptiuui» locus I Cor. iv. 21: Qnitl tulti»9
Cum virga reniam ad ros, an eum ekarifate et
spirilii lenitatis ? Hic rursus loquitur Sanctus
Paulus uon de puuitione, sed de ceDSuru ecclcsiA&-
tiea, qua' itua natura pcBua non est, i^ed poeTiti' in
seculo veuturo dcnuutiatio. Noudum ergo potea-
tatera episcopi Romaui probavtt esse le^slativam.
Locu.i oclavus est I Tim. iii. 2 ; oportet auieai
rpiscopum unitis uxoris vtrum esse : quam dicit
e.*^u legem. Credideram quidem, legialativam in
ecclesia potcstatcin soli ccclcsi^e mouarcbiie, Sancto
Petro, concessain esse. Contrarium aulem apparet
ex lioe textu, cum Panlus etiam potestatem eandem
babuerit. Diceut forle, Paulo a Petro prajceptuni
hoc datum esse. Neque tameu sic lex erit ; cum
Timotlieus neque Petri neque Pauli subditus e&sel,
sed discipulus.
Tcxtus nouus est l Tira-v. 19 : Adeersua preshy-
iernm accusationem ne recipito, nisi sub dttobHS
aui tribus teatibus. Rcspuudeu, ut ssepe aute.
DK CIVITATK CHRI8TIANA.
417
Or piilnlala
Mclrii..t1Uii.
prasceptum hoc, coiisilium quidem sanum esse, sed cap. nlii
legem uoti esse.
Locus (Immiis est Luc. x. 16 : Qui vo» rmdit,
me autfii ; et iftti coji atpernatur, me aspernatur.
Dubium quidem uoii est, <\\xi\\ Chriatum iuspernetur
quicunqoe aspernatur eos qxios Christus misit. Sed
a Christo missi qni snnt» precter eos, qui pnstores
^#onstitutisuntpcrauthiiritatemtegitimam? Etquis
t, qui lejfitiuie ordiuatus est, uisi a pastoire iiuo su-
premo } Uuis ilenique in civitate Christiaua pastor
rite ordinatus cst, nisi a potestate civitatis summa!
Inferri ei^o ex hoc textu potest, ilhun, (lUi regem
suum Chri»lianum audit, audire Cliristum ; illum-
que, qui doctriuom regis sui legibuB confirmatam
srnatur. ipsum Christum aspemari. Imo, rex
Christianus, qnatenus pastor tantum eat et doctor
civium, non facit ut doctrinae ejus leges sint. Le-
ges oblignnt ; ed credendum vero nemo obligari
potc^, ^cd ad actioncs taiitiim et verba, si opus
sit. £x quo scquitur rurtius, lcges, quus fccerit rcx
in sim civitate ecclcsiasticas, easdem esse leges ci-
vilea.
Locas undecimus est textus, iu quocunque apos-
tolus pro conxilio verbo utitur aliquo, quod con-
silio eum imperio sit commune; ut in quo obe-
dientiam vocat consiUum alicujus sequi, ut 1 Cor.
xi. 2: Laudo rero tosjfrntrex, quod omnia memi-
nigti*, fit sirnt tradidi tabi.x, frridifioacs retiurfix.
Quod ut significet iraditiunes Puuli lcges fuisse,
aut aliud prtctcr coijsilium, louge abest ; et ut locus
ille, 1 Thcss. iv. 2 : NrMlis etum, gure r/tandata
dederimNJt vobis : nbi vcix Gneca siKnificat tradi-
tiones; quJe iiou leges, sed consilia sunt : et locus
2Thess. iii. 14, 15: Quod si quts non ausruitet
vot. in. B B
DE eiVITATE CHRISTIANA.
vcolnuuljcft-
CAI'. xui. nostro per ephto/aw sermom, hunc HOtate : et ne
rommerrtnm haheie rum eo, ut eruhescat : ncqne
ni inimicuin diicile, sed admoHcte iit frairem ; uhi
a voce uiroxi>iii( probatum vellet Tliessiilntiict:n»ibus
epistolara hane fuissse leg:era. Impcratonim san«
epistolte leges eraiit. Si ergo lex etiam esset epis-
tola S. Pauli, nblijraremur olK^dire diiobus dominis.
Sed vox illa Ciraena significat, iioii iiiudo itnjieratu
facere illiu» qui potcstatcm tiabet pimiendi si non
fnciamus, »L'd etiain c^nsilium tiequi itUus qni nobi^M
ad l)oiium iiostrum rcctc eonsulit. Paulus erpS^
illum, qui non auscultaverit, pro iuimico habcri
prohibet, sed admoueri tautum ut fratrem jubet ;
id est, verberari, iuearcerari, mulctai'i, quod legi
toribus licitum est,proliibet. Ex quo maiiifestum
id quod Christianos metuere pastores suos fecit, n
npostoli imperium, sed existimationem ejus fiiissi
LocuB ultimus est Heb. xiii. 17; Ohedtie ibictor-
it}Hs rexlrix, et ohneemnhite ; e.reuhaitt etiim ipjti
pro ttHimabiiJt vestris, taitqmim rationem rctlilituri.
Atquc hoc rursus loco, obedire idem est quod cou- g
&ilium sequi. Ratio euim quare paftoribus nostri^|
ohediendiim sit, nou ducitur a voluntate et imperi^^
pastorum, sed a beueticlo quod ipsi iude accepturi
8umu8, nempe ab animarum nostrarmn salut^.
Pr»iterca,qm legibus obedire obliganturj legcs ipmui
exaniinarc uou debent ; scd S. Johaiities, (I Epis'
iv. 1,) ne eredatis, inquit, omni .rpirittti, xcd pro^-
hate spirittiSy an ex Deo ttint : niini tnulti pseu-
tloproj)hetar rettertmt in mundum. Constat ei^,
pastorum suoruui doclriiias i»osse n Cbristiani
hominibus disputari : Rcd leges eorum, qui pot
tatem civilem sununam hHbciit, disputari siiiL- pe
cato a subditis Kui.s non posse. Alioquj euim civi-
DE CIVITATK CliRISTIANA.
419
tatum omiiium institutiont* fnistra csseiit, et pro- cai*..\i.ii.
iude pax ct justitia cessarent, contra leges omnes ^TZ;^
tum humanas tuia divinas. Niliil erpo ex eitatis -wi™!»!!™
loci)*, neqne ex ulHs siTipHira? aliis, probari polest,
pontiticuiii Romanorum decreta, extra doininiu !«mi
tcmporalia, esse lejz;!».
Coudusio ejus ultima, nempe, Sereatorem um-
irum Jiirisdictioitem eccfesiasticam nemini comrni-
xiMxr rmmei/iafe,pra-/ertfuam /'aptf, ad qujcstionem
de suprematu ecclesiastico inter Pai>am ct reges
Christianos non pertinet, sed tantum ad (pia-stio-
nem inter Papnm et cpiseopos «Etoro!;. Dicit
autem, primo, jurisdictionem cpiscopornm e&.<i',
saltcui uuiversalitcr, tle Jttre divino, id est, jure
derivato a Deo ipso. Ad (luod probandnm adducit
S. Pauiuni, diccntem (Kphcs. iv. U): /« i}xiitir
deeiit udos quidvm apostolos, aiios rero proplie-
tas, alios autem ecan^clistas, alios autem pusfores
et lioctores ; infertque iude, episcopo» oniiie» juris-
dictit)nes suas hnberc a jure Dei ; idiiuc non /';«-
mediaie, scd per derivaiiouem a jurc diviiio (iuod
habet Papa. Coiiccsso autem hoc, jurisdictio qujc-
nam alin, etsi mere ci\iliji, legitima existlt tn civi-
tate Chriaiinnu, (pia non sit ctiam Aejurediiifio ?
Hahent enim potcstatem sunm civilem Christiani
reges, noii miniis immedintc a Dco, quam Papa
jurisdictiouem suam ecclesiasticam ab eodeni Deo
habcrc profitctur. [taque id, (piod ininistri pcr
autboritatcm ejus faciunt, non minus Jtire diiiiio
immediaio facinnt, qnam (piod faciunt per ordiua-
tionem papalem e])iscopi csteri. Potestas euim
leRitima ouniis a Deo est j in suprcmo quidem im-
perautc, imme(hate; iu ilhs «utem qui jurisdic-
tiuncin suam a rct;c ai;tio«cun(, mediate. Coiice-
E R2
420
DH CTVTTATE CHRISTf ASA.
CAF. XLii, dendum ergo est, aut mimstruin qucmlibet esigunin
n,'«l!m^ '*^ civitate jurisdictionem suam jure divino exer-
t«.i«u»ut.. cere,vel episcopis, ut jurisdictiones suas ita teueant,
Papo exoepto, canceili-mium non est.
Sctl disputatio, an jurisdirtiont-m talem dedertt
Christiis soli Pnpir, an cseteris ctiam epiEWopts, a-
tra dominium Papje temporale tota eontentio esl
de lana eapriua : uequeeuim ille, uec bi jiiriijdic-
tionem omnino ullam habent. Jurisdictio emm
iiihil aliud est prseter potestatem lejdtimam, lites
inter civem et civem cognoscendi et decidendi ; et
nd neminem pertinere potest prater Ulum, qui
potcstatem hubet juati et iujusti regiilas preescri-
bcndi, id c»t> leges coudendi, et eos, qui &cntcntta!
ejus start; recusavcrint, vcl judicum quos ille con-
stituerit,glndio publico cogendi ; quatn ]K>testatetn
babet uemo prjcter civitatem, id est, praeter euin
qui civitatis personam gerit.
Quando ergo addncit Bellanninas, (ex Luc.vi. 1 3),
Ser\'ntorem nostrum convocaase discipulos suas, et
ex illis duodecim apostolo» nominasse, probat qui-
dem poteatatem illis dedisse Christuro prredicandi,
nou nuCeni lites inter coucives detenninandi. Po-
tcstatem cuini illam ipse Christus rectisavit, cum
diceret(Luc.xii.14): Quir mejutiicem aut lUvisoreut
inter vos comtituH ? Rt alio loco (Joh. Tcviii. S6):
lief^mim metim tion e«t hujm mniidi. Atqui potes-
tatem cognoscendi et decidendi iiiter cives eon-
troverBiaa, omnino nullam habet. Q.uod tamen non
impedit quin Sen'ntor uoster potestatem illis prie-
dicandi, et bnptizandi, in loco quoeunque coneedere
potiierit, ubi sine iraDingressione legum civilium id
ficri potuerit. Nam le^ibus civilihus tuin npostoli,
tum Christus ipse, obcdicndum cssc passim docue-
runt.
UE CIVITATB CIIRISTJASA.
421
vcclfiiutlta.
Arpumenta auteiii, quibus probare coiiatiir juris- cap. xui
dictioiiem suaiii ncdpcru cpiscopos u poiitifice Ro-
mBuo, cuui puutifex ipse in (lomitiiiii alieuis juris.
tlictiouem nullum habeat, omuia frustrauca sunt.
Veruntamen, quia probaut jurisdictioucm episco-
porum derivari a iwtestate aumma civili, digua
putout ea recitem. Primum cstaNum.xi. 16, l?:
ubi >toscs, cum administrationi reipublic» Israel-
itica; non snfiiceret, jussus est n Deo eligerc aibi
septuagiuta viros ex senioriijus Israelis, ut Dcus
partera spiritus Mosis illis daret. lutelligitur au-
tem inde, non spiritum Mosis a Deo debilitatum
fuisse ; sic euim Deus illum non omnino sublcvas-
set; sed quod Deusauthoritatem illorum abautbo-
ritate Moais derivatam csse ostenderet, quemad-
luodum Bellarmiuus ipse rcctc et iugenue loeum
hmic interprctatiir. Qtioniam crgo potestatcm
civilcm iii Israclitis integnim tunc Iiahcbat Mases,
habclmiit etiam authoritatem suam septuagitita viri
a summa potestate civili. Locus ergo ille probat,
iu omni civitate Cbri.stiaua jurisdictioncm episcu-
porum depcudere a summa potestate civiii, quemad-
modum a iwtestate Papx in dominio suo temporali.
Argumentum seeuudum sumituranaturamonar-
chiic. Iii inonarchia autem autborita.s omnia ori^i-
nalitcr in uuo tautum homiuc c^t ; in cotteriit, per
derivationem ab illo. Scd regimea ccclesio; mo-
narchicum esse assumit, et inde infert episcopoa
alios jurisdictionem suam accipere ab episcopo
Romnuo. Sed ecelesise rector sive monarcha sit,
sivc, ut antc dixit, j>artira monarcha,sive monarcba
raixtu.s, argumentum ipsum pro regibus militat.
8uut euim illi subditorum suoruin, id est, eeclesia-
nim quic in suis i|i!Mirutu duminiis cxistunt, (eccle^
sia enim. ct populus Christianus, eadem res est).
422
UK CIVITATK CIIK18TIANA.
CAP. XLII.
•mMmUco.
moimrchiG pleni ct integri. Neque iu ci\-itate iioo
Romaua quicqunm pst iiotcstatifl concessum bomini
extenio, neque ftrcbieum neque ci-aticHm ; scdtan-
tuiri didactioiim. Obedieiitiam eiiim uoii coaclam^^
smA vDUiiitariam accipit Ufua. ^M
Tertium est snuptam ex Cypriano, qui sedcm
S. Petri caput^fonfem, radicem, et ftalem appcllat.
iinde episcoporum aiithoritas tlerivatur. Vlcletur
Bt-llarminus qu^tioiies juris testibus deterruinari
uon dcbere i^iorasse. I.e^i^es naturee {qua: juri:
ut injuria! distiiigiifnilH! priiieipia meliora sun
qimm dnctoniin vorha) eaptft^Jontfni, rndicem^ ft
mlem, uiide jurisdietio omnis derivatur, iii iis qui
suinmam iu ctvitatibus suis habent potestatem col-
locaut; et proinde jurisdictio episcopalis derivator
omnis a iwtestate civili.
xVrifumeiitum quartum ab imequatitnte aumit
jurisdictimium. Inquit enira, sijurisilictionem epi»-.
copia atii;« Deiis dcdisset )iumediate« dedisset etiam
jnrisdictionem a-qualem; videmu* nuiein, alios op-
pidi uiiius tautum, idios uppidorum ceutum, alios
iiitegraruiii provincianmi cpiscopos e»$e ; qun»
differeiitias non determinat verbum Dei. Nou suut
ergo jurisdictioues eonim fi I>*'o data» immediate.
Argumeutum hoc validius fuisset, si])rabatum fiiis-
set ante, jurisdiotionem in Christianos omiies
univenialem Imbuisse episcopum Ruinanum. Sed
neque probatnm est nnte, neque post probari pn-
terit. Cogiiitnm etiim cst jitri.sdictionem ainplam
iUam, quaiu babucre |>outinces Romaui. daUim itlls
fuisse ab illo qui vcre babuit, nempc a U.omaiio
imperatniT, qui sedem imp^-rii et relifcicniifi princi-
palem eniidem esse voluit. Hnbent crgo episcopi
ttinguli jurisdietionein suam ab autboritate iUlus,
\
DE CIVITATE CHRISTIANA.
-123
iii ciijiis (lomiuio Ulnni cxercciit : et proinile ip- cap. -Xi.ii
6iitn Pnpatii authoritati-'m ^uaui, evtra (touitiiia 8ua
teiu{>oralta, debere illLs, qai suut ciWtatum, ubi
tUam esercet, summi imperautes.
Argtinientum quiutum tale est ; si juriKtiictitmcnt
tiiam epincopi a Deo httberettt iinmfi/iaie, ne-
mitiem ex episcopis itlig episeopatu mo deprimre
posset ; uihil enim Jiieere jtoteat contra ortiina-
lionem (Hvmam ; et consequcntia qui(lem bona est ;
seU Papa, inquit, liocjacrre potest, etfecil stepe.
Couce(]itur etiam liue, snbauiUto, quod ita feccrit
in suo ipsius domiuio, vcl ctiam iu alieuo si con-
scntiat (lomiuus loci. Sed ut hoc facere possit
uuiversiditer, et jure i|)»iu» episcopattia Romani,
concedendum iion est. Potestas euim illa ad po-
testatem jM^rtiuet civitatum singnlarium, et summs
potestati civili esseiitialis eat. Aute re^num Saulis
in I$raelc, cum summa potestas civilis iu summo
sat^erdote resideret, ille solas sacerdotem potuit
deponere. Kursus, cam potpstas ilk csset in regi-
buK iBraelis, saecrdotem deponere potuit rex, et
sacerdotem suniinum Ahiatharum deiwsuit rex
Solomcn, (nec ob eaiu rem a Deo rcpFelicnsum
esse legimus) et in ejus locum couatituit Zaduchum.
Epiftcopos (^rKo ordinandi et deprivandi, prout ad
salutem popuU visura erit, iu suis dominiis, potes-
ta^ &olorum regTim est.
Ar^mentum sextum est ; si jurisdictionem suam
jnre tiirino imirtfflitito habeaiit episcopi, debent
id probarc r-x vcrbo Pei ; sed hoc non possunt.
Argumentum quidcm bonum est.necquicqiiamdi-
cam in contrarium. Sed arguinontum idem simililer
probat, Papa! ipsi iti dominio alieno junsdictionem
iiullam esM! ; neque enim id probare ex verbo Dei
possuiit pontificii.
424
DE CIVITATB CnBISTIANA.
[■CAP. XLII.
Postremo testimonuim adducit daonim Papanim
lauocentii et Leonis : ueque dubito quiu potueril,
eodem jurc, tcstiinouift addiuisse Pupurum fcre
omnium post S. Pctrum. Uui» cuiin, cuui potes-
tatis cupido hamaao geueri tam firmiter iu&xa sit
a natura, non ad idem testandum addueeretur .'
Sed tanicii iu propria eansa testaretur; et proiude
te&tiuionium ejus bonum uon esii^et.
Lilier quiutus quatuor habet conclusiones : pri-
tnaiu, Papam non esse thminum totius orbtit: se-
cuiHlam, Papnm non esse ilominum fottus orbit
C/irisfiani : tertiam, Pnpam in domi/iiis alieuis
jurisdictionem leinporaiem uulifim habere directe.
Tria Iibec facile conceduQtnr. Quarta est, FapoM
I» dominiis uiienis pQfcstatetn huhcri: temporalevi
snmmain imiirecfe ; quce ue^tur ; uisi \wr iHilf-
recte iiiitflligrit potestatem illam viis iiidirectl» ac-
qui.sitam esse ; tunc enim id quoque conce<li potest.
Sed, ut ego seutentiam ejus intelligo, potestatem
illam pontificis llomani esse dicit, jure qnodau,
quud nutlioritati ejiiH pastoruli per eousequentiam
necessarium adhx>ret -. quiu potestatem paKtoralem,
quam spiritualem vorat, exercere siue illa non po-
test. Per hanc autem authoritatera consequuti-
vam, pontitici IU)maiio rc^na mutandi, niodo io
unmn, modo iu alium trausfereiidi, proat ad solu-
tem auimarum ipsi cuuduci-rc videhitur, jus attri-
huit.
Antequam arguinenta ejiis considerem, abs re
110» erit, si brevitcr oBtendero, couclu&ioms hujus
momentum, qnautuin a regibus, et ah iis qui sum-
mara habent potestateiu civilem, pensitari deheat.
et ut cogitcut, au subditorum suoruin bono, cujus
ratiouem redituri suut, utite sit ; et uu tuto concedi
possit.
DB CIVITATB CHBIST1ANA.
435
Qaaado P&paiu in domtnio alieno potestatein cAr.xiai.
siUDUUiui directe bal)ere negat ; ita iutelligenduni ^^^^^
est, ac si diceret, potestatem illatn nou venire ad ««iHiMii»
pontificem Romiinuin ea via qiia regfis |»otestat«in
snam obtinuere, uimimm ab eonmi, qui re^ndi
sunt, submis8toiie origiiiali. Potestatem tamen
eaudem via alin sibi veudieat, eliam siue conseusu
populi, iiempe ut dono Dei factam suam iu Jissuinp-
tione sua ad papatum. Quarunque tamen via
illam habuerit, eadeni tamen &fmper est potestns ;
et per eam, si couccdatnr, priucipcs et civitates
dumiuio suo spollare jurc potcst, quotics soluti ani-
marum vidcbitur couducerc, id cst, quoties vult ;
uam judicandi utrum ad salutcm animarum cou-
ducat necne, solum se judicem esse postulat. Doc-
Irinam autem hane, non solum in lilmj lioc Bellar-
minns sustinot, dootoresf[ue alii multi in scriptis et
coneionibus suis docuennit, sed etiain eoncilia
allqua decreverunt. nttgue etiam aliquando, duta
occasione, iu praxin iutulere. Coucilium euim La-
teranciise, habituni sub Papa Innocentio tertio,
(cap. iii.rfe/(tfn'//c/ff),huuc habet canoneui : si rvx,
a Pafta admonUus,reipiaia stium ab kttTeticia mn
purgeff cf ob eam rem exfommttnicatint intra spa-
tium anni iiuh satijf/itciai, suhditi ejujt ah ohctUen-
tia ahstiljiiiilur. Et diwtrina hac facto, tuin ante
tuin post (lccretum hoc,confinnataest; ut,cumChil-
pericos rex GalliEe. multo ante Concilium hoc, de-
positiis essct a Papa Zaohoria : et cum imperium
Komanum trauslatum essct in Carolum Magnum :
et cum opprimeretur in AngUa Johannes rex pcr
instigatiouem Papie circa tempora ilUus Concilii ;
ct postea rum regnum Navarrw translatiim essct in
regcm llispuuiK ; cl uupcr, in cuuspiratione cum
420
DKCIV1T*TE CHRISTIAN'A.
I
CAP.XLii. procfribus Galliie eontra regeni eorum Henricuin
tertium. Pancos puto esse priiidpes, qui injustaec
incommoda lia>c essc uun scntiHnt ; sed iltud eiod
suflicit. Dcbcnt emm deceruerc tatideui au rt^cs,
u» subditi esae velint. Phiribus dominis servire ,
populus Dou potest. Sublevandum er^o est a regi-fl
bus suis, ioiperium in mauibus propriis iiitegniiii '
i-etineutibus, vel in maiiuK Papa: integruin tratlcnti- ^
bus; ut iUi, ijui oWdirt: parati suiit, iti obcdicntta||
sua protejtantur. Distinctio enim imperii iempO'
rntis et spirtttialis, verba mfra snnt> et dividitur
imperiuni non miuus perieulose per iidmlssioutiui
putcstiitis ulterius iHdircctip, quain dirccttp.
Sed veuiumus jam ad arg:umenta Bellarmini.
Quorum priuiura est ; polestas cici/i.i «ahjicitur
yotcntad spirituali : ergo /'* qui sapremam pute»-
tafctH fiubft spirituutem, jujs habcC itnpvrandi ia
prtNcipes iemporahs^ et dispoHcndi dc eorum
tcmpondibiis tu ordii/e lul xpirituaiia. Quod ad
distiiictioiicm attinet tcmporalium et Rpiritualium,
videiunus in quo sensu -tieri possit, ut dici possit
siue flbsurditate, putestatem tempuralem potestati
spirituali subjectum esse. Cum dicimus enim po-
testatem potestati subditam esse. intelligendum esi,
aut illuiu, qui unam habet, illi, qui habet alteraiii> j
subditum esse, vel pote^tatem nnam e$»e ad alt&- H
raui ut luedium ad tinem. Intelligere enim uon
po.si<umu.s, ])Otc?itatcm uuam, i^ive jus uiium iii po-
testatem abani, id cst, jus idiud, jiottaitfitem vel jus
habere imperandi. Nam mhjectio, imfterinm,Jtis, ,
et potestas accidentia snnt iion potestatum, sed H
persouanuii. Potestas (juidem una alteri sabordi* ™
nata essi- potest, queiuadmodumarslaciendi ephlp-
pia arli equltaudi .'iubordinata essc putest. Ktsi
I
DE CIVITATB CHBISTIANA.
427
ei^o coiicedntur poiesmtem cirilein subordiiintam cap. xi.n.
eS8e potcstati papali, tuiiqunm mcdiuin atl lclicitfl- ^^;^^
tcm spirituulem ; uou tnmuu sequitur, si potcstas "«'«^"«"-
cirilis »it iii regt>, ct potcstas spintualis iii Pitpa,
ideo ohligari regem obcdire Papje, magis qiiam
unusquisque, qui artcm babet facietidi cphippia, ob-
ligatur obedire omni equili. Siciit ergo a subordi-
iiatioue artiuin infcrri nou putet^t subjectio artifi-
cum ; ita ueque a subordinatioue regimiimm iiifcrri
potest subjectio rcgentiura. Quando ergo potcsta-
tem civiiem spirituali dicit esse »ubditam, iutelligit
ipsuin civitatis imjieratorem subditum esse impc-
rntori spiriluali. Argumeiitum itaque liujusmodi
cst: qm kabet jMtle-tlatvm «immam citifcaty siihdi-
ittg e-ti iiliux e/ui hahet polestnlem JiumiJiom tipiri-
Inalem ; ergo princepx itpiriittalis Jus fiabei im-
peramfi in priiicipes femporaies. In quo argu-
ineiito assuiiiit reges Papa; csse subditos, id quod
debuit demonstnisse ; de eousequentia enim, quin
boiia sit, nulla est controversia. Deiiide proecdit
argiimeiitum snura coiifirmans hoc modo : Reges
et Papw, rhruit ct jHipnlus, ttttiram fariitnl rici-
tatem,itii'styunicaw ecciciiiftm: in otanifiitii autrtii
corporibus, membra a te muluo (lcpeitdeni : »ed
spiritiutita riuit dcpendcHt a tciHporalibiis .- ergo
tcmpnralia dependciit a MpirituaiibaJi : vt jht con-
seqneHs iflis sunl siibjecta. Iii qua ratiociimtioue
duo snnt errores satis crassi : aiter quod dicit, re-
gps, papas, clerum omncsque aliosChristianos^uiii-
cnm coiistituere remjmblicam. Manifestura euim
est, rempublieam uuam esse Gallinm, nlteram esne
Hi»piuunm,et nliam esse Veiietiafi, etc. Hieauterri
i'om]>onnntnr ex hoininibiiM Christiftnis, ct suiit per
cciisequens tolidcm ccclcsi» : et fiummi imperan-
428
1)B CIVITATE CUSIRTIANA.
l>(f«tHlMO
CAP. xui. tes earum diverss sunt personie, qui loqui, agere,
consulere, etc, possunt, sicut homines siiigulare*;
ifl quod ecclesia uiiiversalis litcere nou i>otfst. quia
persuiiam rcpreecutativam in t<;rra nuUam haliei ;
nam si haberet, dubiiun uullum e^&eU quiii illa po-
testatem baberet per totum orbem Cbri&tiauum suin-
mam, tum spiritualem tum temporalem. Papa
autem, ut sit persoua haec, tribus caret rebus, quas
illi Servator noster uon dcdit, uempe^u:* imfwramii,
Jujt jutlifandi, et Jtis puniendi. Kti&m dato, qaod
Papa solus esset Christj Iti terra vicarius, uon lamen
vicariatum illum exequt jure posset, autequani Scr-
vator uostcr in die ultimo reguatiuTis veuerit-
Etiam tunc non Papa, i»ed ipse S. Peirus cuin
CEeCeris apostolis mundum judicaturus est.
Ar^imenti hujus error alter eat, quod dicat
memhra reipublica:, slcut corporis naturuli:», unum
ab altcro dc]>eudere. Quod quidem iiitcr se cohte-
reaiit, tion negabitur. Sed depeudcnt ab eo solo
qui summam habet potcHtatem, id est, ab anima
rcipublico?, qua deficlente deticiunt, ita ut tic unos
quidembumo cum altero cohwreat propterdcfectum
summi imperantis, a quo cuucti Bimul depcndercut ;
non aliter quam membra eorporis naturali.s resol-
vuutur in terram, defectu auiuiie quic illa conti-
neret. In hoc ergo sitnilitudine nihil est uude in-
fcrrctur populi depcudctitia a clero, vel mtuistro-
rum tempondium a spiritualibus, scd ambonira a
aummo imperaute : qui quidcm Irgcs, quiw facit,ad
salutem animarum debet dirigere ; sed non ideo,
cuiqumn subditus est praeterquam ipsi Deo. Eva-
ncseit crgo jmr.illo^ismus bic Bellarmini, elabo-
ratus ad decipiendum illos, qui distinguere nesciimt
ioter subordiuatiouem artium ad finem, et subjec-
DR CrVITATE CHHISTIANA.
429
tioncm personarum in admiuistmtione mediorum. cap. xLii.
Unicniqne enim fini media detcnniimntur ve\ per n,p^i,
naturam» vel per Deum ipsum supernaturaliter : sed «ertwwUi*
potestas cogendi homines mediis certisiiti, in omni
gcntc pcr leges natursc est iti summo imperante
civili.
Argumentnm eju» secundum est; respublica
otaniit omni non xifu suhdtUe imperare potest, ct
cogere eam administralioncm puhlicam mutare,
et quod maju4 est, priacipem dcponere, et in H-
liu* locum alium constitucre, si eonira injurias,
quas parat sifti Jricfre, alio modo .Vfipsam dfj'en-
dere noH pos»it : mtdto magis rcspuhlica spiritua-
lis tcmporali imperare potext, admtnistrationem
ptthlicam tmitare, principes dcpottere, alios insti-
tvere, qiioties bottutn spiriliiale aiitcr titcri nequit.
Quod civitas hac omnia facere possit, ut se de-
fendat ab iiijuriis, uegari iion potest,et a me supra
demonstrEitum cst. Verum quoquc cst, si quaesset
in hoc muudo civitas spiritualis, distinctii ab omni
civitate temporali, principem civitatis UUus potesta-
tem habitunmi, si aliter se reparare aut tutari nou
posset, beUum in illos, qui iojuriam facerent nec re-
pararent, iufercndi,id est,depouendi,occide»di,sub-
jugandi, aUudve hostile fnciendi. Sed per eandem
rationem, non minus principi tcmporali licitum erit,
acceptis aut expeetatis injuriissimilibns.bellum in-
ferre in illum qui babet suprematum spirittialem.
Sed hoc aropUus, puto, est, quam quod ab argu*
mento auo illatum voluit ('ardinalis.
Cfetemm civitas spiritualis in hoc mundo nulla
est; cum res cndem sit cum rcgno Christi, quod
adhuc venturum est, nempe, quo tcniporc rcsurgcnt
mortui ; et qui crecUderunt in Christo, quauquam
430
D1
rfrCHRlSTIANA.
rfnCntal*
pAP. XLii. mortui sunt quoad «orpora natumlia, resurgefll
corpora spiritualia, et Scrvator noster, victls ad-
versariis, civjtatem constituet spiritiialem et aiter-
iKun. Interea autem, quia bomiucs iu hoc muudo
noD habebunt corpora spirituAlia, niilla csse poiest
civitaH spiritualis ci\ium existentium in panie.
Tcrtiuni ar^nienturn est, rr^rm injltivlcm rei
htcreticuiu ChristianiHy 91 mutfo illos conftvr a
fide abduccre, tolerare licitim non, cst : Jutlieare
autcm ntrum rejc guhditog suos ad hccresin atldti-
cerv cvnelur uecne, pertinet ad Papam : ju^s ergo
hahet Papa iilrum priuceps tiepoiicHdus , an reti-
nendnJi stt, judicaadi.
Hesponrleo utrunupie e&S6 falf^um ; ncinpe pri-
mum, Cbri^tinno regem snum in quocunqne ca^u
non esse tolerantlum ; iiam li;gil>us divinis, tum na- 1
turalibus tum positivis, cuntrarium est : et seeuu- ■
dum, ncmpe judicem hEeresium quemquam alium
essc pra;ter eum qui snmmam habet potestalem
civilcm. llieresis enim nlia res non est pncter
opinionem privatam, contra legcs cintatis obelinale
propupuatam. Impossibile erjio est, opiuiouem
ullam hajreticam esse, quam iiublice doceri jubeot
vel pcrmittmit legescivitatis.
Ut antem Tcgcm inlidelem vel hoereticttm tok-
rare Cbristtauis iUicitum esse probet, locum citat
(ex Deut. xvii. 15), ubi Deus Judwos prohibuit, ne
regem electuri imperium extraneo dareut : at-
que inde infert, Christiano non lioere regem «bi
eligere non Cliristianum. Sane Christianus, id ert»
is qui Servatorem nostrum ngiioscere et illi 8en'ire
se scmcl obliguvit, si regem eligeret, quem certti
sciret conaturum tsse a fide illum abducere, Deuui
nimium teiitaturus esset. Sed idem, inquit, peri-
I>E CIVITATB CHRISTIANA.
•131
ctUum eatj eligere iii regem hoininem non Christi- cap. xmi.
amnii, quod electum deponere. Ad qiiod resiKtn- ^^ J^^
den, qua^tioiiem hic non essie de non deponendi winiwnr»
periculd, ,sed de deponendi jure. Christiaiio, re-
gem eligere non Christianum, potest fortasse ali-
quaiido peccatum esse; sedelectum dcponere,ciim
sit eontra fiilem ilntHiii, injuKtmn semper est. Ne-
que doetrinam hujusmodi pro Christiaua habit-am
essc legimus tempore apostolorum, neque tempori-
btis imperatorum Romanonim, antequam potestas
Papjc culmiuaret. Sed ad hoc responsum est a
Bellarmiuo, Cbristiaiujs veteres ob eam tantum
causam non deposuisse Neronem, iieque Diocle-
tianum, ueque Juiianum, neque Valentem Arria-
num, quod viribns carerent. Ita fortc est. Sedad
deponeiidurn Ca*sarem, vel saltem Pilatum, qui
Christum siue eausa Judffiiserucifigendum tradidlt,
Tiribuane caruit Cbristus r \'el si apostoli ad depo-
neDdtim Neronem viribus caruere, ideooe Dccessa-
rium illi!« erat, iu epistoHs itd proselytas, illos do-
core potpptalibus, nempe Neroni et aliis regibu.*t,
obedientiam esse dehitam, idque non propter me
tnm tuntum, sed etiam propter conseientiam l* .Apos-
tolosne docuis^e dieeinus contra conscientias siias,
quia carebaut viribus ? Non ei^o, quia carueruut
viribas, prinei|>ea auos etluiicos vel Cbristiano»,
doetrinam nliqimm erroneam doceri passos, tolera-
runt, aed quia pereatum fuisset si non tolerassent.
Quud autem pru jiutei^tatc Papa: tempurali citat
etiam S. Paulum (I Cor. 6),jud!ces commendantem
sub principibus ethniois alins qu.im ipsi coustitiie-
raut ; non est verum. Nam (vers. .'V) S. Paulus
Corinthios admouet tantum, nd eompoiiendas eo-
ruin Iit08 arbitros cx fi-atribus sumerc, potius qiuun
DE CIVITATR CBRI8TIANA.
CAP. XLii, coram judicibus ethnicis litigare, id qaod sanum
et choritatis plenum est pncceptum, et in opdinii
civitutibus Christianis imibitiont! cH^um. De pe-
riculo autom nc rcUgio incle corrun]|>eretur, Don
erat subditi judicare ; vel si judicare illius sit, etiara
in dominio Pnppe ipsins temporali, do doctriua
Papa? jurc judicabuut illius subditi.
Argumcntum quartnm a regum sumittir baptiza-
tione, in tgua sceptra sua, ut dicic nellarminus, sab-
mittunt Christu : pronnttuut<]ue custodire et tueri
6dem Christiauam. Et rcctc (luideui hoc. Reges
euini Christiani ipsi, Chrif^ti sunt subditi. Quod
tamen non impedit, quiu pontiticibus Roinauis siDt
tequales.
Argumentuiu quiutum sumitur ab eo rguoH dixit^
Christus, ^fljtrf ot>rs meax ; quihus verbis pontifid
Romano pote-Statem omnem datam csse dicit, pas-
tori necessariam ; qualig est potestas abigendi lupos,
id est, bferetieos ; et potestas clausos teneudi arie-
tesfurentes, qui gregem eomibus petere consiieve-
ruut, id est malos, licet Christianos, reges ; et po*
testa.s prfebendi gregi alimentum suum debttam.
Atque haa potestates S. Petro a Cbristo datas esse
dicit. Respoudeo polestatem banc de alimentis,
nibil aliud esse prrcter potestatem pra:dicaiidi.
Pro ]>rima, de abigendis ha>reticis, citat Kfatt. Tii.
1.^: Cavete vobis a psciidoprophetis, qut reniitnt
ad vos eu7H- vesttmentis oeium, sedintrinsecus sttnt
Ittpi rapaccs. Sed hieretici pseudoprophetai uou
sunt ; neque apostoli haireticos, quaQquam lupi es- I
sent, jubeiitiu- interfit*re, vel st iidcm rcges fuerinl.
deponere; sed cavere, fiigere, et evitare. Neque
S. Petro neque apostolis a Christo hsec dicta suul,
sed multitudiui JudEcorum, qui eum sequuti suiit
DK CIVITATR CnRISTlANA..
433
fin montein, honijnes magna ex parte nonduni con- cap. xlii
versi ad fidcm. Uuod nutem attinet ad potestatem r"^ — '
arietfis furentes coereendi et a Krege reiiijuo &epa- «tiniuSf»
raudi, Senator noster potestatom Ulam iu hoc
mundo ipse recusavit, triticum et '/.vAaxim simul ju-
Ibens crescere osque ad tlicm judicii ; muUo minus
potestat«m tantam {ledit S. Petro, aut S. Petrus
successoribus suis. Tnm ille, tum past»rcs ca.'icri
jubcbaatur Chri^tiuuos illos, qui ecclesiom audirc
uolunt, taiKjUum ethnicos ct publicanos ducere.
Cum ergo Papa; in cthnitros potestas nulla sit, in
eos etiara qui pro ethnicis haWi dcbont, nulla est.
Pneterea, ab ipsa potestate jir;edicandi |)otesta-
tem in reges coercivam concludit Bellarmiuus.
J*asforis, inquit, ext gregem pascere : potest ergo
Papa, ut officium .suum fariant.reges cogere. Unde
sequitur Fnpam, quatenu» hominum Christianorum
postor est, regum esse regem. Quod an concedeu-
dum Mt, regcs ipsl videriut.
Scxtmu ct tiltimum argumcntum nb cscmplis
sumitur. Si!d exeuipla nihil probaut. Seeuudo,
exempla, quK illc adducit, sjiccicm juris nullani
habent. Id quod fecit Jehoiadas, qui AtJiahom
interfeeit {y Reg. xi. 15, 16), aut facluni est au-
thoritate regis Joaz, aut summi saccrdotis ingens
crimen erat. Nani sacerdos summus eo tempore
regi crat subditus. tiuod Ambrosius imperatorem
Thcodosium cxcomraunicaverit, crimcn erat \xsk
mnjestatis. Uuod nd judicia attinct Orc^orii I,
Grcgorit II, Zacharix, et Lconis III, in ^uis \\no-
rum causis nihil valcut ; ct tacta, quce huic doc-
trinjE confomiin |M!rpctrata suut, pra^cipuc vero
factum ^icharife, criuiinum, qiix cadere possunt in
uaturam humanau, maxima fuerunt.
VOL. Ilt. V F
434 OB CIVITATB CHniSTIAXA.
CAP. xLii. Hactenus de potestate ecclesiastica ; ubi brerior
fuissvin, argun)entiA<iuc BeUaniiiiu pepcrdaaeB,
nisi fiiisseiit Uellarmiui, id cat, pontificatos Ro-
maui coiitra reges Christiaiios pug^ilis.
LDffMnMb
CAPUT XLin.
DB US, QUJE AD IttXKPTIONhM )N KEONUM CCELORIV
BUKT NECES5ARIA.
Sbdition VM et belli civilis in rcbus publicis Oirtii-
tiania prfletextii» freqtientiH.simus jamdudum fuit,
difficulta», iinnduni »atis ^ublata, T)eo ct liuniiiii
simul obcdiendi, quaiulu puguore inter sc vidcutnr
eorum impcrata. Nou quod sit, qui ucscit Deo
obediendum pntius css<; quam homini cuicimque;
sed qaod uesciaut aliquando, im id, quod iu Dei
uoiniue imperatmn est ab homine, sit revera impe-
nitum a Dco, an qni imperat, ad proprium cmola-
meutum nominc Dei abutatur. Sicut enini olira
io ecclcfiia Judiconim multi surrexere pseudopro-
phetae, qui populi favorem sumtiiiR et risiunibus
fictis captaverunt ; ita etiam io ecclesia Cbristi,
felsi quidain pcr omuia tempora extitcrc doctores,
qui e\i:itiiuatiouem apud populum per ductriuas
falsas et fantasticas obtincn; stiidueruut, vo fioe,
ut cum lucro proprio eos regcrent-
Veruni illis, qui distingiicre possunt inter ea
quae ad receptionem in reguum l>ei necessaria sunt,
ct qua: necepsarin non suut, dif&cultas bscc simul
obediendi Dco et summse potcstati civili, uulla esL
Siquidem enim, quod imperatur a tiummo impe-
raute civili tule sit, ut obcdiri possit sine jaeturn
vits setcruie -, tunc noa obedire injiistum cst : ct
locum habet prsceptum apostob (Col.ui.22;: Strvii
uhi^dite domiHis vestrii h omnibm t et (Col. iii.
DB CIVITATE CHRISTUNA.
435
20) : Filir, obcdlte pareHtibus resiris in omHthHs ; cap. xliii.
etlocmu habetprseceptumServatorisnostri (Matth. «."««^ifr.
xxm.2.3) : Seril/itct Pharistei sedvnt in eathetira^v^""'^^"'"*
Mosts ; ojHHta ergo qufe aieent, ooscrriife ei Ja-oiuitBKimiai».
cite. Kin quod iiiapcratiir tale sit, ut sinc damna- -
tione ad niortem ietcvnnm obedirc non poiuiiims, 1
tunc obedire furor esset. Coiisiliuui ei^ Servu- I
toris iioslri locum habet (Matth. x. 2») : Se (imetc I
evs, gui occidtmt corptts, sed auiviam occidere noa I
possNnt, Uuicunquc crga tum pa-nns bujus mundi I
propter violationem legum civilium, lum pcEnas I
mundi veuturi propter coutumaciam erga Deum I
debitas, eiftigere cupiuut, opus habent ut distiu- J
guere quse siut uecessaria, et qua: uou siut ueces- ^H
saria ad intruitum iu regnum cich)rum, doceaiitur. ^H
Q.n:e ad saluteni leternum neccRi^na sunt, dua- ^M
hna virtutibus contiuentur, Jtde iu Christum, et ^M
obedientia legibus pnestita. Posterior barum, si I
perfecta esset, sola sufficeret. Caeterum quoniam I
rei sumua omiies contumacix iii Deum, non sohim I
ori^inaliter ah Admuo, sed etiain actu propter I
transgrcssioucs propriitis, opu» nunc Imbemu», non I
&olum ut pro reliquo tcmporc ohedicatcs aimus, I
scd etiam ut pcccata pnetcriia uobts remitfan/itr. I
Quod auteni ad salutem nihil aliud nccessarium I
sit, ex eo perspicuum est, qiiod rcgnum Pci nemiui I
cl&usum sit pr^terquam legatm transgre&cioribus ; I
neque illis, si resipiscant, et Christian:e fidei arti- I
ciilos ad salutem necessarios omues credanl. I
Quod ad obedientiam nttinet. auiplius a Ueo, I
qui voluntatem pro opere accipere promiait, non I
postulatur, quam uhcdiciidi conatns .tprius. Et I
proptcri';i,obedicutia sa'pcuumcro snb noiiiine cha- I
ritatis et dilectionis commeudutur : siguificat euim I
P F« I
■136
DB CIVITATB CHRISTIANA.
CAP. XLiir, obediendi voluntatem : et Servator Tioster dilectio-
D«u^.'»m,^n- "*^"'^ ^*^' ^*' Pi^oxiini, totius legis iniplctioiicui rocsL
"i**™™""^ AUquaiidoctiaiii pro u/irfiifnfm, Justifia ponitur:
•uii mvomn%. jiLstitia cnitu vnluuta3 est suuui cuique tnbucaai, id
est, obediendi le^bus. SKpe etiam pro olffdimtia,
pouitur resipiaeeaiia, sive pfrttiteniia ; qu£e sigui-
ficat 'aver sionein a peocato, id est, volutitatem sd
obedicDtiani rcvertendi. Uuicunque er^<» sincm
et toto corde inandnta Dei implere ciipit, itein
qQemconque peceatorum vere pcEiiitet, et quteuo-
que Deum tolo corde dilijiit, et proximiiui iticot
seipsuiu, omueiu habct obc-dicutiam saluti letenise
necessariam. Namai postularct Dcus inuocentiam,
senari nemo posset. Accipit Deus justitiam bomi-
nis, id est, voluutatcm Dco &ubactum : uon exigit
innoccntiam ij^sam ultra conatum no»tnim.
Scd quamam sunt mandata illn Dei, quibus obc-
dire neccssarium est ? Lcges Mos^cec suntJie om-
nes legcs Dei ? Si sint, cur non docemur Christiani
illis obedire r Si non sint, qujenam alire sunt prse-
ter le^es natunc f Nara Servator noster uou nobis
novas tulit leges, sed custodire docuit quas habul-
mus, id cst, leges naturalcs ct civUes. Lex autem
l)ei, qujn jubet ol>edientiara legibus ciWlibm, jubet
pcr conscqucna obedientiam pnestandam esse pne-
ceptis omnibus Scripturffi Sacrae ; qme Scriptune
Sacrte, ut capitc pra-ccdeutc ostensum est, ibi tau-
tum lcges sunt, ubi a potcstate civili in legcs sunt
rcci^ptic. lu loeis aliis consilia suut, qua; kuo qui»-
quc i>criculo sine injustitia sequi vel no« aequi
potest.
Cum esplicatum jam sit, qurenani obedientia ea
sit, et cui prasumda, qua necessaria est ad salutem
leteruam ; consideremus nunc fidem ; ncmpe, qui-
bu8 et cur credimus, et quinam sunt ardculi cre-
•i
DB CIVITATE CIIHISTIANA..
437
ditnnecessaritillKqui »ni)t8alvandi. Primoautem, cap. xmii.
i», CTU credimuR, aliquis est, qiicin loquentem audi- ^,..^ ' ^'^
vimus ; quta credere imposaibile est, illi, qiii quid-T""»""*""*
dixerit, i^oramu?. Abraliatxiiis, I»nacus, Jaco1>us, •<■<>• <»n»>uria.
Moses, et projilietie Deo credideniiil. (|ui ipsos al-
ioquutUM est Hupenmturaliter. SiiuiUter, CUristus
erat is, eni crcdidcrunt apostoli et discipuli, et
quem loquentem nudivenint. Sed de illis, quibus
iieqiie Deus neque Cliristus uiiqtmm loquutus est,
dici iioti potest, quod Deo crediderint ; sed tantum
((uod apostolis, et post eos, paatorihus et doetoribas
ecclcsije fidem habiierint, qiii bistoriam Veteris et
Novi Tcstamenti illis comniendaverniil. Fides ita-
quc Cliristinuorum, ex quo Chri^tuB assumptus est,
pro fuudamento Labuit, pastorum prtmo suorom
existimationem, dcinde authoritatem eorum, qui
fererunt nt Scrlptnra; SacnE fidei essent regula ; id
quod soli tacere potuerunt reges CUristiani, aliique
qui summam habuere potestatem. Ilii ergo |>astores
supremi sunt, solique, pcr quos hodie loquentem
Deum nudinnt Christiani ; nisi forte nxcipere veli-
mus eos ad quos, i-i qui sunt, Deus hodie ioquitur
sapcmnturaliter. 8cd hi, quia multi psendopro-
phcta; iu mnudum venerunt, cxaminaudi sunt ab
omni Christiano. an ex Deo sint necne. Quoniam
ergo doctrinarnm examen ud pastoretn supremum
inprimis pertinet, pastor aupremus solus cst, iu quo
nltimo Bdes subditorum suorum dctcrminari debeC.
CuiiKic pniptcr {|uas doetriimin Christinnam cre-
dimus, vnriffi Runt. Kst enim fides donuni Dei,
qnani in diversis hominibus viis diversis, pront
ubi ipsi visnm est. o;ieratur. Causa, propter qunm
articulum aliqueni fidei credimns, freqiientissiina
et proxima est, quod Scripttiras Sacras prins ere-
diderimus esse verburn Dv\. Quare autcm Scrii>-
438
DE CtVITATE CURISTtANA.
CAP. iLiii.turas Sacras verbnni Dei esse credirans, dtgpntari
' solet, qneniadmodiiin necesanrium est inultiim dis-
ctfaimnpioni- putan quicsticmeA nlas, qiire iion recte propoiiiiutQr.
MMiwBMria iVoii eiiim (piainiiit, cur crcdimius, sed, uaae sa-
mus ; tpiasi idem csset crcdere et sclre. Dum
crgo pnrs altera scientiam suara deducere coDatiir
ab iiifaHlbilitnte fCclesiiE,altera a testiuioiuo spiritns
sui privati, pars neutra id quod vult probat. lo-
faliibilitis enim ecclesise, nisi Scripturarmn infaJli-
bilitate prius eognita, seiri no» potest. Spirittitn
auteni suum privntum quis dignoscit a spiritu due-
tonim monim, quorum authorilate ducitur, vel a
spirilu nrrogantijc? Pi-ieterea, in Scri]>turis, unde
ccclcsia; infnllibilita.s iuferri po.ssit, niliil iuvenitur:
niulto mituis, infattibilitas ccclesiffi cujuB<]uam par-
ticularis ; et minime omuLum, homiiiis privati.
Mauifcstuin orffo t^t, bumiues Chri^tianos uoa
scire SiTij^turas tsse verhiim Dei, sed tnntum cre-
tiere ita esse ; et oau.sani Jllis crctlendi frequentis-
fiimam esse doctores suos. Hoc dicit S. Pauliis
(Rom. \. 1") iiuiversaliter de fide Christiana, jitlef
est ex a«ditK: et (vers. 14, 15) qmmodo atitem
cTPtfeift, di' quo ttoit andicrunt ? Qiiomodo au/em
audicHt fiiue prmfira/ilc 9 Quomodo aatew pra-
dirahtmt^ ni.ii .«'«/ mim? Ex quo perspicuum e^t,
aiusam crcdcndi Scripturas es.se verhuin Dei, ean-
dcm cssc, propter quam credimus articulo» alios
oinnes, nempe, quod eos audinius, qui lege consti-
tuti sunt, i(l est, domi parcntes, in ecclesiis pastores,
ut nos doceant. Uuaenam enim causa alia reddi
3)otest, quare in civitatibus Christiauis, Scriptnras
csseverbum Dci omnes credant, vel saltem creder
se profitcantur; in civitaliinis ejeteris, vix uiit
aut alter ; ntsi quod in civitatibiis Christianis ab
DE CIVITATB CBH18TIANA.
'idd
infflntm id crcdere doceautur, ii) civiiatibus non cap. xi.m.
Christionis doceantur contrariiini. o^i^, «.*!«.,
At si fidei causa sit, doccri, cur uon creduut «p''""'-'"'"'
onincs ; nifti quod mles sit donuiu Uci, quod, cui «loiuiieaMriL
vult, dnt et negat ? Sed tamen quando dat, per
doctores dat ; et proinde causa fidet tmtnediata est
auditus. Quemadtnodum iu ludu litentrum, ubi
doceutnr muUi, quidam proficiunt, quldam non pro-
tieiuiit, difFereiitia non semper a magistro est. tioiia
orania a Deo quidein profici.scnntnT, sed per media
plemmqnc naturalin. Non est ei^ temere cre-
denduin ilti^. qui doctriuis suis donum Dei praeten-
dunt supcmaturale ; doctriua enim eorum exami-
nauda prius est ab eeclesia.
Sed Scri]>ttxras esse verbum Dei sive gciaiatr-gy
sive crfdamus^ sivc conceJamtia ; si ex iUanini !o-
cis apertis, (|uiiiain fidei articuli ad salutera a;tcr-
nam sint neccssarii, ct soli necejwarii, ostendero ;
eos, nec alios, necessarios esse tctendHn», cred^n-
dttm, vcl coHCfidi'ndum est.
UnHm ttrce*mrinm,iiempc, nnicusarticnlusfidei,
(jiicrn ad salutcin a^tcniam uecessarium faciunt
Scriptur» Sacne, liic est, qtiod Jesas cst ChristHs.
Per uonien autcm Christi, intelligitur rex ille, quera
Deus per propbetaa Veteris Testamenti missurum
se esse in niuudum promiserat, ut regnaret in Ju-
dseos, et gentes alias in illum crcdituras ; et qui
vitom stemam, quam perdidcramns in Adamo,
rcstitueret. Quod cum probavcro, ostendam qua-
tenu!! nccessnrii sunt ctiam articuli nlii nonnuUi.
Ad probauduiu quod totu fides ad salutem ne-
cessaria continetur in uno hoc articulo, Jestis est
Chrixttts : aig:uineiitum primum sumetur ab evan-
gelistarum sropo. Srapus autem eorum is erat,
ut in Servatorts nostri vitadescribendaillum unum
Al>. LXlll.
«ftiuMU !■««■
440
DE CIVITATB CBRIfiTIANA.
articmiam stabUirciit. Evaugclii S. Mattfasi samm
hscc est, Jesum ftiisse e\ stiqie Davidis ; natam ci
Virpine ; veiiisse Ma^, ut eum pro rej^ Judxo-
rum aguoscereut et adorarent; Herodem eum, ae
regnuret, conatum esse ioter&cere ; Johannnn
Baptistarn ilUioi regem proclamasse ; Cliristiim ip-
smn apostolosque cjus regem illum cssb prEedicasse ;
iegem docuis^i* iiou ut ScnbEe, sed ut qui baberet
authoritatem ; morbos soln verbo sauusse, uliaque
miracula feci^se, qua; Clirlstum facturuin vsxe pne-
tlixeraut. prophcta; ; mouuisse discipulos, ne aliis,
qui sc CliristM profitenrntur, tTL-dcrent; captum,
aecusatum, et ncciijura, quod se r^em esse dixcrit ;
titulum cruci iuscriptum fuisse, Jestts NazareKtit
Rex Jmlieorum . Qux omuia eo sjiectavcruut, ut
crederent hotDiiies Jctum rssv Chrisium. Summa
lia;c est evnnf^elii scripti n Matthaio. Kvangelista-
nim nutcm reltquorum scopus idem erat. Johaunes
nutcm dc cvangclio suo m tine (Joh. xx. 31.) cx-
pressc dicit, hter srripta aunt, tU credatfs Jeaum
esMe Chrittmt iUttm jHittt» Dei.
Argtmientnm secundum est a subjecto coneio-
num apustuHcaruni.tum ante, tnni jwst {u^eeiisionem
Christi. Aute ascensiuuem suam, misit apustolos
snos (Luc. ix. 2.) regnum Dei prfedicaturos ; et
(Matth. X. 7.) mandavit illis hoc sohim, iter /aet-
entes procUtmate tlirentes, uppropinqnavif rejs^^imm
Der, id est, Jesum esse Messiara, Christum, regem,
qui ventnnis erat. Ftem post ascensiouem Cbristi,
idem prtedicAverunt, «t patet ex Act xvn. 6, 7.
Traxernnt Jasonem et qiioJidam frairex atl riti-
tatis Mtisxistratus, mriferanih, isti q«i Drhis ter-
ranm statuin sabverterunt, etiam hic atlsant :
qKOS excepit Jason : qui omnes coutra edicta Or-
saris facinrtt, reffem alittm tUccntc* cMe, nempe
I
DE CIVITATB CHBISTIANA.
441
IJe^Hfit. Et vere. 2, 3, capitis ejuBdero : Paulmrero, cap. xuii.
Isica/ consKfrt^atfiit/roicit mi eos,et per Sahbatha i»,ii..n«.jn..
\iria dixneruit cum Hs ex Scrinturia ; rxplicans, "■v^*"'™"-'^-
vtoh ocuios ponens, oportHfnxit Chnxtum patt,et *aM.mwm6t..
remr^erc t'x utortuiti ; ct hunc ,/t'sum, quem ego,
ingnit, atmwtcio vohif, esxe ChristHm iUum.
Argiiiiieiilutn tertiuiti stimttiir ab iis locis Scrip-
tiir%, qiue tidem utniiem ad saliitem neces^ariatn
dicunt esst' facilein. Si euiin asscnsMsauiiui iuter-
nus ad omnes doctrinaa fidei, qiia; nunc docciitur,
qiianim mngna pars hodie disputatur, nt nece»!ia-
rius requireretur, nihil difficilius esse posset quam
esscCliristiaaum: ueclatroin cruce,(Luc.xxiii.42.),
propter verba ha-*c, Domine, memcnto mci cum cene-
rit in regaiitn tttum, quibus alium articuliim con-
fesRUs noti ost pncter hnnc, Jeaum exsc Chrixtum,
salvari potuerat : uec potuerat dixisse Cbristus
(Mnttli. xi. 30) : Jugma meuin/acile ent, et onus
meum leve ett: neque (Matth. xviil. 6.) parvos
pueros iu illum credere : iiec potuerat (Uxisse Pau-
\ua (I Cflr. i- 21): Libuit Deo per stultitiam
pra:(iicationis «ervare crcdentcs : neque deiii(|ue,
Faulns ipse tom subito Christianus, multo miuua
Doctor ecclosiB^ acieo emitiens, fieri [Kituerat, qui
do tr^npubstantiatioiic, purgatorio, ahisque articu-
lid ninlt-is qua: nutic obtruduuttir, iiunquam quic-
quam audierat.
Ar^umeiitnm qtinrtnm sumitur a locis qmbus-
dam, He quorum iuterpretutione nnnquBm cxtitit
coniroversia, ut Joh. v. :jf* : Scrittamini Scriptnnis,
guia videminirobis in ipsis rifam teternaia habere;
, eC iUx iuttt qua te.ttantHr r/-c me. Scripturie au-
tcm illfe, alia.' non erant praitcr Testamcntum Ve-
tus ; Novum etiim uondum scriplum erat. Sed in
TestamcQto Veterc d« Christo nihil inveoitar, prac-
DE CIVITATE CHHISTIANA.
^v"rf-P"^^*' tiimirura,
.i.inv-iiasciturns
niagi)a inirnctim.
LP. xLiit. tcr notafi et »ignft per qaoc, eam reniret, agnoK>
qnod esset cx stirpe Dandi?, 1
iii BeUiIpliRm, ex virg^iiip, facerelqnr '
Credere ei^o Je^ura esse iniiin,
mith enit tvl vitain ^teriiHiu ; plusquam autein fstii
nrcessariuia noii est. Et pcr consecjuens, articolus
ille soluB necessariua est. Iteui Johannes dicit (cap.
xi. 26) : QHhquitt tivil, et credit in me, non vuh
rietitr in atemum. Setl credere iu Je&uui, ideni
est quod credere Jexum esse Christum ; ut appa-
ret (exvers. 27), ubi Marthae dieit Chriatus, credU
hoc 9 Et illa respondet, eiiani Dominr, e^o eredo
tc ease Ckri.itum illnm,Ji{ium Dci, qui itt jm-ndnm
renliirus erat. Sohis ergo nd salutem sufficit ar-
ticulns ille unus. Iteni Joh. xx. 31 : fi/pc scripfa
siati «/ credatiit JvKHm e«xe Christum.Jiiiiim Dri,
et ut crcdcntcit ritam fiabeati-t pcr nomcn rjus. Llbi
rursus crcderc Jesittu esse Chrivtam, sufficere sig-
iiificatur ad vitani leternain obciueudani. Rnrsiu
I Joh. iv. 2 : omais spiritn.s, qui confitetiir Je*um
Christunt veaisse in carne, ex Deo esf : et 1 Job.
V. I : qitieutuji/e creelidit Jesum esse ChristutBy
ex Deo natus est : et vers. 5 .• Qiiis est qni eineet M
wuntlum,nisi qnicreilit Jexmn pssejilinm Dfi? Et \
Act. viii. 30, 37 ; Eunudins liixit PiiilipjMt, en
aquam : qnid proliibet me bnptizarit Dixit aufem .
PiiiHpptis, si credis ex toto corde, licet. Rcspon- m
dcns aitfcin Hle tli.vit, crcdo Jesum Christnm eese ^
Jiiium Dei. Arliculus ei^o hic, Jesus csl Ciiristus,
sufficit ad baptismum, id est, ad receptionem in
reguuia Dei ; et per consequcns, solus necessarins
est. Gtiam untversaliter, in loois omuihus nbi dicit
cuiquam Chri&tus, Jiifes tua le .mltumjacit, eausa
dicti est confcssio aliqua, pcr quam dircctc vel ex
coiisequentiH intelligitur, Jesmn esse C/iristum,
DB CIVITATE CtiniSTIANA,
443
ArgTiraenlum nltimtim »nmitQr a locis illia Scrip- cap. xuii.
'■tiine, ubi nrticulus hic ilicitur essc fHndamentum ST~' !*
fidei; salvabitur euim, qui tcnct fuiidamcutuin. »i'>'«>«>'<'>"^]
Looiis priinus cst, Matth, xxiv, 23, 24 : St quts vobts .unt n«e«rii.
dixerit, ecce, hia est ChrisiuK, auf hic : Jte credite:
exeitahtmtHr enim paemhchrisfi, et pseadopro-
pheta, et edent irigna miij^na el miraeula, etc.
Vidpmus hicarticulum W\\xm, Jcsum esse C/iris/um,
teueiidHm esse, etsi miracula magna feceriut qui
downt contrarium. Ix>ous secundus est Gal. i. 8 :
-Etiam « aos auf angeiun e ccelo emngelizet vobis
prwtcr id (/uod ruhis cpangelixarimtts, aHathema
sit. Id autem, quod Paulus et apostoll reliqui evan-
gelizaverunt, articulus crnt liic, Jeaus cst Chrisfus.
Autharitas ergo angcH e coclo, luulto magis homi-
iiis mortalis, st ciuitrariuin doceant, negligenda est.
Esi ergo aTticnlus illc tidci Christianrc fundamen-
tum^ Tertius locus est I Joh. iv. 1,2: Dilecti, ne
\ euitis spirHrii erediie : ex Itoe eognoscite Dei
spiriftm : ffuicutKjiw spiritus prttfifefur Jesum
C/irisfam in carsie renisse, ex Ueo esf. Perspi-
cuuui hiuc cst, articuluiu ilhiin mensuram ct rcgu-
klam ce&e, per quam omncs alii articuli examiuandi
lct jndicandl sunt, ct pcr consequens, solum esse
fundamentalem. Locus quartas est Matth. xvi, 18,
ubi jiostqnam S. P«trus Christo dixissut, tu cs
Christus, Jiiius Dei tiveniis, rcspondit Christua,
I tn es Pefrits, ef super hane petram adijieaho taeam
eeelesiam. Articulu.s crgo ille fundampntnm est,
cui iiHiituutur rcliqui omnes ecclcsiie articult. Lo-
cus qniutos est, I Cor. iii. 11-15: Fuadamentnm
aliud nemo pofest stafuere prfcfer id f/uod /Msi-
t«m esf, f/iiod Jesiis esf Chrislus : quod xi quis
superttdijicet super Juttdamentum hor, aurut»,ar-
genltmy lapides pretiosos, ligna,Jfrnum, stipulam.
444
DE CIVITATE CHRISTIANA.
CAP. 3CUII.
0f|Utn«mlBrig
ma MilMnB
cnJHSi/ue oput manifextum fiet : fUtfx enim «/ de-
clarahU ; nrnn per ignetu rrrelabitur .- et ct^jut^iu
opu« qHtitr eit, ij^nit profmhit : si ctijux opn* man-
veril qmd sitpcra-dijiraterit , mcrceticm accipiet:
si cn/tis opiis exuslumftterit, damuumjaciel : ip*e
vero serrabitur, iia tamcH vt per if^item, Quk
verba cum sint partim jiersplcua et intellectu fa-
cilia, et partim alie^orica et difficilia ; courlado
es. |>er$picui.s, j^astores, si fiuidamcntum doceant,
wcta^Jesum easp Cltristum, quBnqiiam falsas inde
conscqiieutias a)i(juas dodueant, (ut hominibusqui-
buseiuique pronuin ^aX. errare), salvauclos tamcQ
esse ; multo magis.salvari posso illo» qui ea crednnt,
qua; a pastoribus suis le^timis didiccre. Snflicit
ergo articuhw hic ad snlutem. et per conseqnens, so-
\\\s neces&arius est. Quod attinet ad verbn illa allc-
gorica, uniuscujusqxe opus per igiieiu prohandum
esse^ et sahandoa esse^ ita tnuten nt pt^r ignem ;
videntur alludere ad verba propltetrc Zarlianne,(xiii.
V>,Q):Dictitm JchorrpyUl partihus dnnhtts in terra
exeisis et expiratttibus, tertia rclitiqHetnr i» ea ; et
inducam lertinm istam in iguetH, conJlnnsqHe eot, fl
ut corfflattir argeittuia, probafyo eos, quemadmo-
(Imn probatnr aurtim ; et iuvocahuut ftoinen lueua,
et cgo exaudiameo». Uies judicii cst dies resiitu-
tionis r^ni Dci ; et iUo die futuram esse tnundi
conflagrationem, dicit S. Pctrus, 2 EpLst. iii. 7* etc.
lu qua conHa§;ratione peribunt qmdem improbi,
reli<iui aiitem, quos Deus salvos esse \Tilt. Lraiisi-
bunt per igncm illo^i, et in eo igne, »cut nurum et
ai^entum, probabuntnr, et pur^ati ab idololatria
nomen invocabunt Dci veri. Ad hiec verlMi fllln-
dens S. Paulus, dieui, inqnit, id cst, dicm judicii,
diem magnum restituUouis regui Dei, pa^torum
doctrinas probaturum cssc, aii sint puric, ut aurum,
dh
DE CIVITATE CnRISTIANA.
445
!;entum, ctc. ; au mutilca, ut li^mn, focnum, cap. xt.iir.
lc. ; luuc autcm, qui super fuudamcutum vcrum |,p(„.,|„„»,i^
fiilsa aut imfcatona rcdificaverunt, ca videlmnt con- <'-p<'"n^"'"?
demuata; ipsi tanieii salvabuutur, et transibunt «■" <
per ipiiem huuc illfesi arl vitam reternnin, nomen
veri Dei invocaturi. In qua interpretatione, nihil
Si5t quod fidei Christinnje sit contnirium ; sed ne
'seintilla quidera imrgatorii.
Quperet fortasse allqnis, an »que necessarium ad
duteui imn sit, crederc Dcum e*sf omnipotenietn ;
\crealorcm mundi ; Jesiim Christim rcxurrcxisse
\et hotniueji iti die itUhto rr.mrrectitro9 este oinnes;
ac credere Jcsitm esse C/irisfunt. Respondeo, hoa
omDes multo^ue alios nrticutos nece^arios quidem
iKque esse, sed ideo, quia in illo uno continentur.
Quis enim est, qui non ^idit, credentes Jesum esse
filium Dei oninipotentis, necesyario simnl credere
Denni esse rerum omtiium creatorem omnipoteu-
tem ? Aut quomodo credi potcst, Jcsum regem
esse in aeternum regnatunmi, ab eo qui illum non
ercdit resurrexissc n mortiiisr Mortuus eiiim reg-
nare uou ]>oTest. Quicuuquc autcm fundamcntum
tenet, Jesttm esse Christum, omniatenet quse intlc
inferri posaunt, sive illationis vim ipse iutelHgit,
sive nou intellipit. Firmum ergo restat unum hunc
articulum, creditum pu:nitentib\is, ad remissionem
peccatorum fidci satis esse, ct proiudc solum ne-
cessarinm.
Ostcnsura ante cst, obcdientinm, quanta ad sa-
lutem letemam requiritur, consistere in voUmtate
implendi legem Dei quatenus pos.sunms, id est, in
pccniteutia peccautium. Ostensum item cst fidcm,
quaiita nd salutem ncccssaria est, contiucri in hoc
articulo, Jesas est Ckristus. Loca ScriptariE nunc
proferam atiqoa, quibus probatur, omnia simpli-
446 DE CIVITATE CHRISTIATCA.
ip. xi.iii. ciler ad vitam a:teniani Deces^ria contiueri in ilU>
„^^8imul coiijuuctis. iluuiiues illi, quos S. PeiTO*
"»""■"8 die Pentecostes, post ascenslouem Servatoris uosth
iwimwiii proximo, priedicatione sua ad fidcm Chri&tiansta
convcrterat, Petruni «eterosque apostolos iuterro-
gavcrnut (Aet. ii. 37), ^uid fnciemu» viri Jratre» ?
Qujhug (proximn versvi) respomiit Petnis, rraipi»-
ciie, et Iwptizutur uNtmjuigifne tcstrum in tiomrM
Jexu Chrixti, tn retuistionem pecratorum : et ac*
eijueli» dottum SplriluxSattcti. Bnptizari crgo in
nouieti Jesu Otiristi, unn ciii» pn:;iiiteDtin. uuiiiia
contiuet adiialutem neccssariu. Rur:<mi, rum a quo-
daoa ex primoribus iiiterrogaretur Cbriatus (Luc.
xviii. 16) : ^/offiji/rr bone, ^md Jaciemto vittim
a-iernam poxfiidi-bo ? rei^poudit illi Servator no&-
ter (ver. 20) : Prtcefpln uoxti, wc mar/iurej m
oecidiio, ne furare, ne faUum tesfimonium dicito,
honora pairem tuum et matrrm tuam. Quffi ciiin
observa.»ise se dixissct, adjecit Clirisius (vers. 22):
Omnia (ju(e hubes renxfe, ef distribue pariperibw,
et habebix thesaurum in cceio : et sequere me, id est,
confide iu me qui sum rex. Itaque legcm implere,
et creJere Jesum esse regem, totum est quod re-
quiritur ad vitam a^teniam. Prsterea, S. Paulus
dlcit (Rom. i. i?): •/««/«« cx Jide tieit ; non diat,
riHiifquisqt/ei sed juaius. Fides ergo et justitJa.
coujmietim, omnia contineut ad salutem uecessaria.
Postremo, Marc. i. I j : appropinijufivii regnum
Vei ; retipiscite, et credite evaugeHo. Itaque re-
sipificere et credcre Jesum esse rt^m, sufficiuut
od Kulutem.
Cum ergo fides et obedieutia utraquc uecessaria
sit ad salutem, quorstlo, utrn enruin juhtificel, fru»-
tra disputatur. tiuo autem sensii justificare dicatar
uiia et altera, explicare non inutlle erit. &i per
I
I
DE CIVITATK CnBISTIANA.
417
justitiam intelligatnr justitia openim ; justificari, cxr. XLiii.
qui legem Dci scmel transp*&8us est, potest nemo. j^- ,ur»<i».
hitcIHgcndn cr^o pst ju.stitia hnminis, It^m Dei "n^^i"^ ""*«■
ohservare eonautis. Volnntalem eiiim aeclpit neiis TL db
pro ipso opere. Atqiie hoc seusu so!o est, quod
homo aliquis ilici potest jmlvs, et quod per justi-
tiam suam justificatus sit. Justitia er^ justlAcat,
quateiius juntmu denominat, nnn quateuua legem
ira implevcrtt, ut puniri juste non possit.
Sed justificari etiam dicitur is, cujus defensio,
quanquam nou sufficicn?;, recipitiir tamen et appro-
batur : ut (riiin pro <k-feiisiomr allff<uimis, (piod vo-
luimu!;, qnod conati sumns legcni implere, ct quod
peccata nostra ipsi condemnavimns. Quoniam ei^o
Oeus voluntatew pro ipso opere eorum tautum ac-
cipit, qui credunt in Jesmn Cbristum ; tides sola,
in hac vcrbi ucecplatione. jnstificare dici potest :
adeo ut ^Uee et obedientia utraque justificent, sed
in diversa significatione vocis Jitstijrcfire.
Cum ostensiim jam sit, qufcnam ca sint qute ue-
ceasario requiniutur ad salutem i obcdieiitiam erga
Deum cum obe<iientia erga regcs rcconciliart- dif-
ficilc non est. Rex enim aut Christiauus est, aut
infidelis. Si Cliri!itianu.s, articulum hunc, Je/tum
esxe Chrh/mu, neminem iicgare cogit. Legibus
uutein civilibuii, iu quibus continentur legcs omnes
ualurales, recte et jure obedire ct^t. Qui ergo
r^i 8U0 Christinnn nbedientiam ]»rje8tat, obedire
Deo non impeditur. Sed si Rex Christianns, qui
limdamcutum tenct Jetim estie CTirijftuM, doetri-
uas aliquiis pcr imperitinm iudc deducent;, doccri
et tcneri imperet.imperato obedicndura est. Obe-
diri enim sine animic periculo potest ; judicare au-
tem, in qmcjitionc de sua ipsius obedlentia civiti,
jure nemo potest. Judieat eulm de doctriuis fidei
448
DE CIVITATE CnRISTIANA.
ip. XLiii. ncmo pneier ccctesiara, id eat, prater mum qoi
.(■■.«.•^n- P^i^na"» g«rit eccle9ije,id eat, prieter rc^czn.nsil
ntatinRB- CllristiaDUS.
Sed rtsi n-x infidelis sit, suoram tameo siibdito-
rum quicunque illi restiterit, peccat coiitra Dcum;
quia eotttra leges naturee peecat, cjuic sunt dirins^.
Peccat etiam coutra consilium apostoloninij Chrt*'
tianos omneti priucipibus suis, tilios onines parea-
tibus sais, et servos omnes dominis suis obedire
prsecipieiitiiim.idque in oranibus. Quod nutemat-
tiuet nd cuu.seientiatu tiouiinuii), qus interiia K
iuvisibilis esl, pule^tutcm liiibent omnes eauitein.
quam habuit Naaman ; ueque ad pericula sc offcnt
opuB habent. Corterum si id facuint, pnEmiaii
suum in regno Dei expectarc debent, ticc r^em
guura legitiiuum accusare, multo uiinus occiiler^
aut bello persequi. Sed quis, etsi lufidelis r&c^^
subditum suum sciens re^m atierum uon n
(led poBt linem muiidi expectare. ita Rtupidnii est
ut ob illam causam eum oecisum vetit ?
Atque hfec de regno Dei et politica ecclesiastica
dicta sufliciaiit : cum siiit omnia a Scripturis SacmA
dcrivata, atque ex iis locis qua* niinime obscura et ■
controversa sunt, et scopo totius Scripturje SacRE,
qute scripta est pro regni Dei in Christo restitit-
tioue, conscutanea. Non enim verba nada, sed
scriptorum scopus Scriptiu^ia explicandls vcnim
himeu pratfci-t : qui autem textibus siugularibns
utuntur, eonfiiho operis ipsius non adhibito, nihil
fere perspicue explicahunl, sed Scripturae atoinis,
quasi sparso pulvere,omnia ol>scuriora fucient quam
suiit j id quod eorum artificium esse solet, qui non
veritateni, sed m\xm ipsorum emalumeutuiu quK*
runt.
DE REGNO TENEBRARUM.
I
CAPlfT XLIV.
m. TBNBBRIS .SPIRIT[.'AUBCS AB INTERPRETATlOMv NON
aeCTA SCRirTCUAKUM.
pR.tTKn summas potestates, dirinain et hnmannm, cap. xuv.
(le quilms Uactenus disseruinius, Ifgimus in Sori])- iv^,,,,,^.
turis Sacris de poteslate adhuc alia. nempe, m quaui XTowX
dicit S. Paulos (Enh. vi. 12) : Qmmam non c*t i"'w.n«ntf<L\a
... , , , 5rriirUir«iuin.
uobts iNcta adrersux sangumcia et carnem, sea
adversux impvria, adversus poteHiates, adversus
tamdi httjujs principes tencbrarum, adversus spirt-
iuales improhitates i« rebus coeUstihus ; et Matth.
xii. 2fi ; Sed si Satanas Satanam ejicil, adf^rsiis
seinsttM disitidet : quomodo trf*o stabit ref*Hiitn
gjttsf et .\Iattb. ix. 34 ; Per prineipem daiaonio-
Tum ejicit dafmoHta, id est» pbautxismata qute ap-
pnreut iii aere ; unde Satanas dtcitur, Eph. ii. 2,
Prittceps potestatis aeris ; et quia regiiat in mun-
di hujua tcuebris (.loh. x%i. 11), princeps hiijus
mmdi. Et propterca, qui principatui cjus subjccti
mnitJiUi vocaiitur tencbrarum ; uimirum, ut dis-
tiugoautur a fideUhus, qui Jilii hcis appellautur.
Cum euim Bi^elzfbuli sit rt-s phantasmatam, qtue
Beremettenebni» ineolunt; ^lii teuebrarum,phtm-
tosmata, et spiritus illusiouis, idem significant.
Rctrnum ergo tenebrarum, prout in Iocik supra
citatisaliiisque Sacra; Sriptiirac tcxtihus intelHgitur,
fletiniri potest: impostorum eouffederatio, qut ut
VOL. III. GB
DB REONO TKNBBRARUM.
5ich|>liinnii&r
[CAP. XLiv. r« ftlios 1« pr<rsenii mmdo dominentur, Ittmen /»
ife.«U.ri. rationis natvralis tam evangelii per doctrina* er-
ib hlw^» '"''"P'" *■' off^ctiras cxtingnerc^ et in viam tafntii
tiowD«inci> retprnfF lenefjras inducrre conantitr spirituaiet.
Quemadmodum homiiies,qui a Dativitate sualuce
oculorum penitus destituuntur, luminis omnino
ideam nullam habent ; neque imnginari qnisquam In-
tDcii majus putest, quam oliquaudo ante viderit : in
etiam himiniK evnngelii, ct luminis rationis gradum
majorem existere non putant homines, quam quem
ipsi jam asscquuti sunt. Atque hinc est, quod ho-
mines tx^uebras, iu (juibus vcr^autur, aliu viaa^u»-
cere non pos8unt,prfEterquam cx suis ipsonim offen-
sionibuB et infortuniiti. Rc^i Satuua; obgcurissinit
quidem pars cst oa, qua> extra ecclesiam 0ei est, id
est, in qua ambulant intidclcs ; dicere tomen noD
possumus, quod ecclesia, quasi Goshen, tatita om-
nino luce fruatur, qnanta opus est ad omne opia
fftcicndum quod impcrnrit ficri Dens. Unde euim
oriri potuit, quod Christiaiii, a tempore pene apos--
tolornm, se mutuo altcraltenim ex statu dejeoeriiit,,!
bello aut cxterno aut civili ; qnod nd omncm pro-i
prianjin rcrum aspcritatem, ct ad omncm prosperi-
tatls alictia: cmincutiam, toties offendant : ct quod _
ad candem raetam, felicitatem, tam diversis vii*: cur- 1
ratur; nisi illis nox etiam nunc csset, aut saltem
spissa nebula r Sumus ergoetiam nunc in tenebris.
In ignorantia:: nostrm naturalis obscura tiocte,
errorum spiritimlium zizania seminavit iuimicus.
Primo, Inmen Scripturarum oxtingucndo : erramm fl
enira nesciendo sensuni Scripturanira. Secundo,
ethnicorum poetarum dwmonologiam, id est, doc-
trinani dc dffimoniis, nempc doctriuam de idolis,
phaiLtu.smatibus, mortuorum umbris, similibusque
Dfi REONO TENRBRARUM.
4SI
i
I
fttbulis anilibus, admittcndo. Tertio, rcliqniascAr. M.n'.
(juaiidnni religioiiLs et philosophiam Grseconini, i,,^^,^,
pnesertim Anstotelis.ciim ScripturisSacriB comniiK- ■pWi.iiiih,..
cendo. Uaarto, per falsas, fictas, vel incertas Ira- u«i^'.^»h>
lUtioues et historins ; ntque itaerramusfl/^fH/i;»;j»- '^P"'^"
ritihua dcceptorihiig ct doctrinia dtemoniontm ; per
hypocTiginfaUiioquorum, quorum conscientia est
caaferisata, id est, eoniin quifal«a loquuntur cou-
tra suam ip&orum conscicutiam. De tenebris au-
tem ab interpretatione nou recta Scriptura; Sacrfe,
m pnesenti cnpite dictnnis som.
Scripturarum abusus ninximus, et cui ca;tcri sub-
scr^'iuuc aut adliturfut, earum detorsio est, ad pro-
baiidum qu(Kl re&;iium Dct, de qua tutics in illis fit
raentio, sit ecclesia, qas niinc est, Christianorum
bominum in terra \iventium. Manifestum antem
est, iu coutrarium, reg:num Dei institutum fuissc a
Deo, ministranle Mose, super Judaios Bolns, qui
eam ob causam appellantnr in Scripturis popiiius
Dei peculiaris ; idemque ref^nnm in electione SauH
rejjcis, dcsiissc : post id teuipus regiium Dci per pac-
tum, in terris uullum fuissc : prumitiibisc tamcn pcr
prophetas Deum, iu regnum tsuum Judaeos iterum
admittere tcmpore cpiod ipsc scctim detcrminave-
rat, cum per p<enitentiam ad Deura se couvertc-
rent : itiritasse etiain sub iisdem eonditioiiibus
conversionis omiies gentes : et filium suum, pec-
cata mundi morte sna cxpiaturum, in mnndam
raisKuram se essc ; et dootrina siia ad rcj^num Dei
pneparaturum, quod in die jndicii inceptunim est.
Errori huic, quml ccclesia, qu% est in terra, est
re^mn Clirisli, quodque iiiium cssc oportct vel
lioniinem vel «ctum. pcr qucm Sor^ator noslcr, qui
nunc est in ccelis, humines alloquitur, leges condit,
00«
m RRONO TFKKRRARTm.
cAp.XLiv.et qui personam Gliristt Cfaristiania oimubas re-
^^^^ pnesciitat, (XiHHequcas est, quod pot«stateia rt^
■P^riiiaXiiut lem sub Christo iinivorsaHtPr po8cat pontifex Ro-
«ifn»ii<n>Rcu mnnns ; et quou eanacm pntcstatem in civitatibs
8tn].<i>imniR.. nonnullis poscaiit pastorum conventus. SuntanteB
hi qui per veheinetitiam diivputaudi lumen nattira
extinguiint, tantasque in hoiuiuum mentibm effi-
ciunt teurbras, ut quis sit, cui obedientiam promi-
serant subditi, videre nequeant.
Ooctrinic autetn huic, Papatn in pncBcnti ccck-
sia vicariuDi Christi universaletu esse, couseqncDi
c»t {l(iL'trin& olia, nempe, regi Chrii^tiaiio necetsa-
rium esse coronari nb episcopo oliquo ; qoaa atp
iUa ceremonia essct, quod jure divino imperet,et
in titnlo clausulam hanc habeat, Dei gratiit rex:
quodque regiium suimi non a Deo aceipiat, nisi i
datum sit pi?r Dei vicarium, Papain ; qnodque oiniusfl
episcopus Horaaufe dioeceseos, quando conseeratur,
Pontifici Romonn absolute obediturum se esse jurei.
Eidemdoctriniemnsequensest Concilii Ijatcranea-
sis decretum, i^ub Innocentio tertio (cap. iii. de be-
reticis) : Si rex, a Papa admonttus, regnum fMita
ah heeresibus non pur-^ft, el oh eam rem excom-
mnnicttlnx non .tatisfacial iutra anitiim, xubditi
eJHs ah ohedifintiiB vinculo ahsohantur. Quotie:;
itnque inter Papie ct alionim principum Christia-
norum consilia repugnantiam esse contini?it (cou-
tingel autem ssepe), tauts oriuntur inter sab- j
ditos re^m tenebra?, ut homiucm extemum, infl
thronum regium sese iutrudcntcm, ab eo distiu-
guere nesciunt, quem ipsi iu co colloeavcrant ; et
pra: intellectus ciecitatc pugimut luter seipsos,
amicos ah inimicis non distinguentes. .Ab eadem
doctrina, nempe qnod ecclesia prsesens eat regnutn
DE ReGNO TBNERR^RUM.
453
BJ, Dascitur quod pastores et mitiUtri ecclesianim cap. xijv.
jomen sibi adtjumant cieri, cicteros Christianos ap- ,' '~~'
lellaiitcs /r/i>o«, idcst, simplicittirpopM/MW. Clerus ^■iniWiv.u.
[eiiim primo et proprio sigmncat*or/(»w,«einde //*«- .1«....»,..,»«^
ethtateiH, et postremo cos qui, regiwnite Uco iii Is- *'"i"''^"'-
ile, alebantiir ex reditibtis pubticis (\\xo& Deus
sibi rcservavcrat, ucmpe, cx sacrificUset obiatioui'
biis quas Deus in alimeutum uiinistrorum sunrum
puhlicorum, qui erant Levita, separaverat. Papa
ergo, qni iii ecclesia ideu esse ^'ult qnod erat iu
reg:nQ Dei, id est lu Israele, summus &acerdo8, re-
dituii siuiiles a Cliristiauls postulat sibi et sacerdo-
Etibus suis a Omstiauis ; ad quiua rem expcdiebat
ut sacerdotoA ap]>cUarcntur dertis. Dccima: itac|ue,
qoffi LevitJ!) JHre dimno dcbebantur in rc^o Dei,
requiruntur et sumuntur jain diu ab ccclesiasticis,
mmjarc ciiifi, setl ilivino ; et i>opul«s ubique per
ecclesiam Romanam pcnsioncs publicas duplas sol-
Tunt, alteras civitali sua;, altcras elero Uoinano.
Ab eodem errore, quod ecclesia prjesens est reg-
num Dei, introducta est distiactio iuter lege» civi-
lea et canonicag. Sunt autem leges civites, acta
imperantiam iu domiuiis propriis ; et leges cano-
^KziicfB, acta Poutificis iii domiuits iisdcm. Sed lise,
™ante imperii translationcm in Carolum Mag^um
leges noii crant ; quaiiqiiam potitea, procedcntibus
iudies tenebris, imperatorcs i|»si cas pro legibus,
metu majoris mali a caecitate popiili, admittere
coBcti siint.
Hine ctiain est, qiiod in pluribus dominiis, ubi
Papa: putestas eccle^ia.stica integra recipitur, Judtei
et Turei suo modo Deum colere, quatenus coutra
potestatem civilciii iiou oifenduiit, perraittantur ;
Christiani autem, irivitatum aliarum eive», in Rotua
454
UE REONO TBNRBR.ARUM.
ntsi Ramanu modo Detim colere non pennittautiir.
Qtiare autem; Quin Paiia Christianos omnes abi
subditos esse postulat. Qiiod tamen iniqumn eH.
Nam si Christifino dnriorem se pnebeat princep*
Christianus,quam iiifideli, inique facit ; proChristo
enim »xmt, qui non »nnt contra Christum.
Pnctcrea, hiocest, quotl iu omni ciWtate Chrii-
tiana potcstatem Papee ecclesiasticatn ndmittente,
Kint homincs quidam a tnbutiii et trihuiialibiis po-
testatis civilis excmpti : nl ecclesiastici omnes, et
monachi, et fratres, quorum nnmerus iu inultis lo-
eis ad immerum reliqui popull adeo magnam ha-
beiit proportioueni, ut ex illis soliii, si opus esset,
Roiiscribi exercitus pofiset, qui eeclesiie militaau
suflicere valeret contra quemcunque priucipem
ClH"istinnnm qui Papte adversaretur.
Seriptiiranitn abusus alius cst eonnn, qui t^iue-
crationem couvertuiit in conjnrutioHcm sive mcait-
faiioncm. CoHtecrarc, in Scripturis Sacris, sigui-
ficat n*m quaincinHiuc D<«) offerre.dare, sive de<li-
eare, id est, ab usu communi, piis et ck?roris verbis,]
a<l cultus divini usum sepamre, id quod est sancti-i
ficare, ita ut Dei eurumque sit, quos Deus sibi fedt
ministros puhlioos; ut supm (cap. xxxv) fiisinsdie-
tiim est. Consenratione autem illa, non rei conse-
cratse natuiu, sed solus usus mutatus est, nempe, ut
qui pmphanus et commuuis fiiemt, jam sanctus ui,
et eultui divino ])ropriu», Sed quando naturaii!
qnalitatemque ip»ius rci uiutatam esse dicunt, uuu
consecratio diccnda est, scd vel opus Dei supematu-
rale, vel rana et impia inc-antatio. Quoniam autem
miitiitioncm Iiujusioodi natiine rerum, qiiam profi-
teiitur. qiiotidianum esse dieunt, pro npere dinno
supcrnaturali haberi nou potesl. Restat ergo.nt olia
DB RRGNO TBNKBRAmJM.
4&&
uoii flit quam conjurutio sive iacantadio; per quaiu, cap. xliv.
iniitationem uaturoe, ubi uon cst, crc<U essc volunt, ^^ZZi^
contra oculorum ciEterorumqHe omniiun senaunm *irtHw«Ki«t»
teKtimonium. hjkcmpli cau.sa,inoonsecratioiie|)ani8 ti.men»nB^u
et vinl in ccena flominiea, qua; comnieniorutio tan- *™p""™"
tum fst Christi in cruce ad rcdemptioncm uostram
passionis, quaudo succrdos verba Scrvatorib iiostri
pronuntiat, hoc est corpujt laeum et hic e»t mn-
gtti^ mem, uaturam pauis et viui abire dicit, et in
1 ejus locDm succedere Cbristi corpus veniro et ve-
mm saDgutnem : quanquam neque oculis neque
nlli &eugui reot))ieiiti»appareat quicqunm quod uon
apparuerat, antequam verba illa pronuutiarentur.
locantatorcs ,'E^yptii, cum vii^as suas in serpentes
et aquam iu sauguiuem convertisseut, spectatorum
sensibus falsa rerum specie illm^isse tautum existi-
mantnr ; vocantur tamen in Scriptura Sacra incau.
tatores. Sed quo nomine appellandi fui.s.sent, m in
: vir^is suis ue s|>ccies quidem serpeutium, neque in
aquis iilis spt:cies sauguinis, ulla apparuisset, sed co-
ram re^c impudcntcr asscruissc-ul virga», quw rcg'!
ut virgie apparueruut, strpcntes essc, et siuiguiucm
esse quffi regi atjua vidcbatur r Appelluiidi certe
erant non modo iucantatores, sedetiam impudenter
mendaces. Hoc tamcu iu consecratiouibus quoti-
dianis fnciunt ecelesiie Romaua> sacerdotes, verba
I sacra in incantamentum mutautes, quod uihil ad
seiisum producit novi ; impudenter tamen pauem in
homincni, ct quod mn§:ut est, in Deum convcrtissc
se affirmantes; et proinde adorandum esse jubentes,
tanquam cssct Scrvator nostcr ipse Deus et homo :
qwe idololatria est cnu>sissima. Siquidem euim dt-
cere sufiiceret, uon amplius pauem, scd Deum tsw*,
t|uare gimiliter excusare se no» potuisscut /Egyptii.
iV iiilvrpfi-W-
CAP. XLrv. affirmando pomiin el cepe, qua; adorabant, fKHTum
et cope aiRiilitis nun es&c post incaiitatiouem, xi
Demn iiisuin sul) olcrum illoriini specie. Verta
tiuDciiapnru iim, ftoc cst corjiNS tHcum et ntc eat sanffttt» meut,
^*"*'™' fequivaleiit his, Aoc xignificatj sive ref/rersmti
corptis et sanffuinem meKm; et li^ira quidem
monts est mitatii^ima ; qtiam secunduin litera
interpretari, Scriptura: abiisiis esset. Quanqaan
auteni iuterpretatio talis admitteretur, applicah
taaen paiii vcl faugaini, prxterquam illi quem
CbriRtn^ manibus propriis onnsecravit, nnlli iK>te$L
Non enim de pane quocnnque, el de sacerdote omiii
qui prouuntiaret illa verba. hoc ent corjMtJt meum,,
tnmsubstautiatum iri dixit Christus. Ncque ec~m
clesia Romaua ipsa doctriuam talem stabilivit antc™
Innoceutium tertinm, id est, ainiis ab liinc circiter
quingciitis, quaudo potestas papalis maxima cral,
et tcnebrse prufundissima}.
Simili incantationc \iai sunt sacerdotcs ecclesisB
Roman:e iu sacramento baptismi, ut vidcre est in
rituali Komano, nbi nominc Dei, Trinitatis, et tnum i
personarum, etitigiiocrneis ad iiicautamentumabu*!
tuntur. Ut primo, in aqua congecranda sai*erdos
dirit. coiytiro tc, crcaitira ag/i<t, in Homiac Dri
Patris oinnipotcntin, et irt nomine Jesu Chrifiti
JiUi sui unici Dotaini nostri, et in ririn/e SpIritHn
Sitnctif tif Jiai aqiia canjurata, atl ftotcxla/es i«- M
imlri abif^cntlas et eradicandax, etc. Seciindo, In ™
salis cum aqua miitcendi beuedictioue ; m/ ^17« W
eonjurntum, qiio pfianta^niata omnia, et JrntuiitM
(liaholi improbilas Jagiaf abeatf/iie 11 loco itt i/ho
spitrgeri* ; Htqne spiritiix omnis iimuundux eonju-
raitts xit per eum qui reniet ad judicandum riros
tt mortHM. Tertio, in benedictione olei ; ut /»o-
1
DE RBQNO TSNEBRABVM.
467
*
testas oittnig inimici, exerdtus omuis fiia/iolit et cw.xuv.
pfumtasmttn HatfiHte per cretituram ftanc oiei n, ^^i,'^
abisantHT. Quarto, bapVizaiidu» infaiis multifa- -(«HMjibu.
nam incautatur ; pntno, rcI cccIcms: [xirtaui m ta- iioii*»»i«nM
ciem infantii* snfflat ter sacerdos, dicens, ext ttb co, p"™"»'
sfiiritus immnndey et cctie Spiritui Saneio Pani-
eifto; quasi infautes omncs, untequam a sacerdote
insufflentur, essent demonluci. Rursns, autequam
in ecclefiiam Jntret, dicit, conjuro ie, ete. exire, et
decedere ah hoc servo IT^i. Idera quoque exorcis-
mus repetitur antequnm infan.s baptixetur. Neque
ntus alii, circn matrimonium, extremani unctionem,
\isitationcm iCKrotJiiitium, iTonsccratioiiem ccclcsi-
arum ct cccmctcriorum, tiinc iucautatioiiibuti pcra-
gUDtur, ut iii (|uibu!t oleo et aqua utuntur incaiitatiH,
et signo crucis abutuntur.sicut etverbis Scriptune,
asperf^ex me Dotitlne /tt/xsopo. Rebus enira hu-
jusmodi effieaciam pbautasmata et «piritus imagina-
rios abigendi tribuendam esse putant aut dicunt.
Iu exorcismis autedictis» notandum etiam est,
spiritus immundos, id est, daemonia, ap])ellari pbau-
tasmata ; ex quo sequitnr, spiritu.s immuudos i^ive
dnemonia a Romano ecclesia non habita esse pru
eatilfits,M loquuutur, reniibus; ct proiude, sub-
atantias nou csse. scd idola taatum, id cst, niiiil.
Error gciu-rali.-i alius est a iion intcllectis vo-
cabulis illis, rita frterna, morjt ^terna, et pior»
da. Quanquam enim perspicue dicatur iu
■Seriptnni Saera. Denin Adatnum in eo statu posu-
issp.ut vivere potuisset in tetenium, neinpe,si inan-
dntum Oei o)>sen'asset : quie immortaiitas bumanae
uatnne essentialis non erat, sed ab esu Rrlioris vitae
depcndebat : dortriua tjinien liodie atia csi. ct jam-
diu fuit : uimirum, unumqucmquc bominem vitam
45»
DB RBONO TENEBRARDM.
CAP. Mtv. (cternam habcre sua iia(ura,ex eo quud aiiiina pne-
\u fci^i..!» tlltus sit iminortali ; adeo ut gladins ille iii aditn
•pi''""i""" Paratlisi, quaiuiuam inipediit Adamum ne ex fructa
tf»»u<».r.>ri. arbons vitfe comcoeret, impedire illum iie esset im-
8cnji.itw«™, mortalis uon potuil, neque facere iit redemptiooe
per ChriKtum iiidigeret : et proiude, nou modo
fidcles, sed etiam rcprobi et ethnici vita seteroa
fruituri suut. Verum, ut iucommodum hoc excu-
sent, per mortem (Btermm intelligeiidam esse di-
cunt vilam tficraam, sed iu cniciatibus ; qus est
6gurata toquutio, prteterquam iu hac occoaione,
uuiiquam u.sur|)ata.
Ooctriua autem h»c fundatur iu qaibusdam locis
ohscurioribus Testamcuti No\-i ; qua; tanien loca,
totius ScripturEe scopum causidcratitibuj, in scnni
diverso facile cxplicari possunt. Utrovis autem
modo intelligantur, quatenas ad saJutem CUristiani
houiiiiis attinet, non multum intcrest. Supposito
euim morieiitts homiui» restare nibil pneter cada-
ver ejus, uouuc Deua, qui bomioem ex terra verbo
fluo fecit vivcrc, eadem facilitate facere puterit ut
cadaver mortuum n'viviscat, et vivat in seternuni,
eorlem v(>rbo ? Amma in Scriptnris Sacris, e«ra-
per si^iiiBcat aut vitain, nut creatiiram viventem.
Corpus autem et anima eoujuoctim, idem significat
quod corpus viveus. Creatiouis die (luinto. dixlt
DeuB, prodneant aqute reptilc aaittue vireniis:
et creavit Deus cetos ma.rimox el omHrm aniaiaai
viventem. Item de homine, creavit cum Deus
(le puhere terra, si\ffliivitqtte iu nares ipsius
spiraculum viitt ; sic Jactu» est homo attima ri-
it'»*. Et poatquam Noali cxiiBset es arca, pro-
iniHJt Dcu» iioii amplius piTcotere omnem flmWn»
viveHiem. Et Deut. sii. 'i3 .- SuHguis ctijttsque
OK REONO TENEBRAR^'M.
450
1/ ejia anima. Rtinm immundiis habehatur lege cai". xliv,
Mosaica, qui tctigcriit ummam mortuam, id eat, ^^ „^^4,
cadaver mortuum. Nihil hic, nequc in aliis locis -i-tttiu-iibi.»
npturarum, ahud signincat aniina, praiter tpaum ii«>Mronr<cM
te
mimal, aut vitam ejus. Anima immortalix nus- ™p*"*'™'
quaui legitur, neque substantia incorporea a cor-
)re separata. Spiritm auteni, et r/7« trterna,
leguutur. Quod auiraje fidclium, uon sua
Enra Ked gratia Dei speciali, una cum coqioribus
resnrrectione mansurae sunt in a-tenmm, ex
Scripturis Sacris ostensam est, supra capite trige-
simo octavo. Ubi antem legitur in Testamento
Novo, esse qui coujjcientur, corpus et auima, lu
Gchcuiiaio iguis, corpus et anima, Idem tsiguificat
Kuod carpux animatum.
Per hanc feuf^stram est, quod doctrina illa tene-
rosa intravit de rrHciafihus <eteTnis, et de pcenis
purgaiorii, et consequeuttT de mortuorim spiri-
tibnH iu locis coaseeratis, solitAriis, et tenebrosis
Hftinbulautibus; et proiude etiam de exorcismo et
^^coHJnratione phantasmatum ; itcm, de iHmcnfione
^fitortitorum ; et de imlalgeRfiis, id eat, dc cxcmp-
tione ex igne purgatorii, uVt substanliie incorporeffi
iUie pur^ri et ccelo prEeparari igne supponuutur.
Nftiu ante tempus, in qao versatus est iri tcrris
Scrvator noster, inaxima pars Uomiiium, iul quos
ervencrat doctriua dcemonionim aive dsemono-
Graeca, in ea opinione crat, animas humanas
jstmtias a corporibus distinctas esse et aepara-
biles ; et per cunsequeus, mortuo homine, sive
bono sive malo, animara ejos pcr virtutem natune
propriae, sine recognitioiie ulla divins gratja;, de-
here subsiatere alicuhi. Ititqne doctores ccclesi»
primitivse aliquamdiu dubitarunt, quo Loco, ante-
460
UB RBGNO TENRBRARUM.
CAP. xuv. quaii) cum corpuribus i» resurrectione denao uni-
y^^^,.^/ reutur, mausurte esssent ; putaruntque aliqui, quod
«jiicituiiibui reqaiescebant sub aitaribus. Sed ecclesia Romanx
eiiiiar«u utilius tanucm vujum est, manainneiu iUis hanc leai-
■u^tuwum. g(^j.g pui-gatorii.
Considercmus jam loca Scripturce iUa, quibos
maxlme innituntur errores iUi tres proximc saptv
riores. Argunientis euim Bellarmini, <)uibus pro-
bare conatus est rcgnum Doi cf^sc ecclesiam ad*
ministrntam a Pontifice Romano in hoc mundd,
responsuin est ante, et (lcmonstratum, regnum Dd
iustitututu sub Mose desiisse iu electione regis
Sauli, ct post illud tcmpus sacerdotem Bummuui,
authoritatc propria, regcm Israetis nuUum depo-
sulsse. Id eiiim quod Atbalife fecit »ncerdus sum*
mus, non jure suo fccit, sed jure regis Joasbi,
Athalix filii. Sed rex Solomou jurc suu Abiatba-
rum deposuit sacerdotem summum, et in locum
ejus collocavit alium. Locua autcm difficiUimus
eorum qna; adducuntur ad probandum quod r^-
num Dei in hoc mundo nunc existit, adducitur a
Beza, qui regnum Dei incepisse dicit a resurree-
tioue Cbristi, inde potestatem supremam ecelesias-
ticam* iu civitatibus Cbristianis, clvitatum illanim
presbytcriis asscrens. Et notum est, presbyteria
iUa iu aliquibuB locis rcgcs suou excommunicasse ;
et suprematum in religione non minus in illits locis
sibi arrogasse, quam eaudem potestatem sibi attri-
buit miiversaliter Pontifex Homauus.
Verba quibus innititur, suut, Marc. viii. 39:
Atnen tlico vobh, quia sunt qnidant de kic «tan-
tibiis, qui non guMtahmit moftein, donee riileaal
refj^Huvi Dei renie/ix iv virtHte. Uuibus verbis
grammutice acceptis, siguificatur, vel aliquem ex
»
DB REGNO TRNEBRARUM.
461
iis, qui Cliristo adstitenmt,t>tiam iiunc vivore super cai*. xliv.
termna, vel regttam Dei esse id hoc inundo. Sed ^^^^
loeus aJins est in controrium non minxis difficilis. M>iMn«iti«»
Cotn eiiim apostoh pcist resurrectioiiem Cunstt, i»«n™r«ri»
ciim jiun in ctclum aseensunia esset, Christum in- '^*"'"'^"
terrogavenint, (Act. i. 16) direntes: Domine, */ in
tempore hor reslitves regnum Jsrael t respondit
illis (vei"s. 7, 8) Ser\'atoi* nostcr : Non rttt crstritm
ttoftse teiHpora trl momeHtti qute Palcr jiosuit in
sua polestate : sed accipietis pirlntem sapertc-
nieutis Spiritus Sanc/i i» cosyet eritistaiki lestes
in Jerusulem, el /» omai Jtttf^a, e/ Samaria, et
tisfpte ad uUinium terrte; id est, " regtium ineom
nondum venit, nec pnesctetis vos quando venict ;
veuiet euim sicut fur noctu ; sed superveiiiet vubis
Spiritus Sancti virtus, per quam pncdiL-alione ves-
tra testimonium dicetis de resurrectioiiK mea, et
dc operibus meis, ct de doctrina quam docui, ut
credant in me homines, et vitani eeteriiam expec-
teut cuin rediero." Ouomodo hpcc cum adveiitu
regui Cbristi iu Christt rcsurrectloiic cougruaut,
non vidco : ncque cum eo quod dinit S. Paulus
(1 Thew. i. 0, 10} : eoncersi es/is ad Deum a si-
ntulaeris, aereire Deo civo et tero, et expeetare
Jilium ejus de ealis; ubi expcctare Christum de
ccelis, idem est qaod expectare adventum ejus
in majestute regnaturi : quod necessarium, si reg-
num ejus jam aute adcrat, nou fuissct. Run^us,
s! reguum Dei incepisset in resurrcctione Christi,
qunm cauiiam hahent Christiani prccandi hodie,
at faciunt, «(/(rnta/ regnum taum? Maiiifestum
ergo est, verba illa yancti Marci aliqueoi alium
habere sensum. Sunf, inquit Christus, de astan-
tibuSf ifui Mun guslabunt murtem antequam venire
462
DB RBGNO TENBBRARUM.
l3t tnwhrl*
iptrituUliui
ttawnnamta
iflcrtpuuanim.
.XLiv. vidcrint ref^num Det in tirtute. Nam si regnum
Dei venturam erat in resurrectlone Christi, cur
dixil, eonnn nfU/ui, potius (\ uam otnHf^ id viHebuni;
vixerunt euim post Cliristi resurrectioncm omnea.
Sed atl explicatjoiicm huju& loci non parum cou-
ferimt vcrba Servatoris iiostri de Sanctu JohanDr
ad Sanctum Pfitrum (Johan. xxi. 23, 23): *i fum
colo manere donec reniam, qutd ad te f Exitt
ergo sermo i*te ttUerJra/re/t, quia di«cipuiHg ilU
non moritur. Sermo autem ille a nemiiie confirma-
lua neque n-futatus, sed relictus est, at qui non
intelligerctur. Yeruntameu, si sensum iUius lori
coiijicere liceot ex eo quod immediate sequitur lo-
cuni simllem Sancti Lucee, verisimile est verba iUa
dicta csse dc ChrLstt tmusfis^uratione, qut» dciicri-
bitur in versibus immediatc scqunntibu» (Luc. \%.
28-31) : Facfum e«/ aufem pojtf ktrc verha fere
iliea octo et assnmpsit Petrum^ Jaeobuniy et Jokait- ■
tier», et ascemiit in tHontetn ttt oraret : et fneta
e»t, dum oraret, sjiccies vultns ^us aitera, ei
eeafitwi ejus ailtus el re/ulgenx : et ecee, dtto tiri
ioquebantur cwn ilio ; eraut aufcnt Afose* et Eliat,
visi in iHoJestatr. Viderunt ergo Cbristmn in gloria
et majestate, quemadmodnm venturus est. Foidem
hiittoria etiara a S. Matthaeo (xvii, 1-6) recitalur:
Et post dies 9ex assumit Jesux Pelrutn, et Jaco-
bum, e/ Joiiannem, ete. : ubi apostoU ilb dicuntur
timuisse caide. iVtquc hoc modo complotura est,
nempc per motbim visionia, quod Christus promi-
serat. Fuisse enim vtsionem, inferri potest ex eo
quod dieit Lucas {ix- 3'i), nempe, Petnuu et qui
cum 60 erant, {rravatos esse somuo : et ex Mattha»)
(xvii. i>), ubi prfficepit cis Jcsus, diceus, neiaiui
dixeritig tistonem. Uuicuuque autem loci a Bcza
I
I
DB RKGNO TKNRRKARrM.
463
recttnti sensus sit, arguTneutum iude certum snmi cap. xuv.
nou potest, ad probandum, quod regnum Dei aute r" 7~"
diem judicii incepturum sit. q*tii.i.in™
Snnt etiam textu» qiiidam alii, quos citant pon- ti«n,|[!^!')^
Qficii pr» suprematu Pnpje ; ut, quod duo gladii, s«rip'"™™»-j
qaos babuerunt apostoU, significaut f^ladium spiri-
tualcni et gludium t(:m]Kiralcm, quos ambos Petro
dedi-Sjie Christum dicnnt ; et, quod duorum limii-
narium majus Papam, minas Regem si^iificat ; cjui-
bus respondere operae pretium uon est. Potuenmt
ex primo versu Bibliorum Sacroram «que iiiferre,
quod perccelum Papa, per ternun llex iutellipi'ndus;
sit. Non est enim hoc ratiocinari ex Scripturis
Sacris, sed lascinre, et in principes insultare, sicut
facere cccperunt tunc, quando Pontifices Romaui,
mn^nitudinis sutc, ut putnbant, in perpetuum certi,
Cbristiiuim regcscouleuiptuilmbuerunt, et iu coUa
imperatorum insultanti^, illos et Scripturas ipsas
irridere ausi sunt verliis Psalmi xc. 13: *uper as-
pidem et haxilhcum amlmia&is, et conctilcabis leo-
nem et drficoncm.
Quod ad consecrandi ritua attinet, etsi magna
eiparte non a Scripturis, sed a reotorum ecclesise
jndicio dependeant ; debent taraen rectores illi ta-
lesritus ordinare, quales actionis ipsius natnrnpos-
tulat ; nempe, nt ceremoniie, verba, gestus, iion
modo siut deccntcs, sed etiam significantes, vel sal-
tera consecrationi conformes. Quando Moses (Esod.
xl.) tabemaculum, altare, et utcnsilia iUis pcrtt-
neiiti» cousecravit, oleo, quod Deus iu hunc UHum
fieri jnssumt, iUa unxit, et sancta factn suut : nihil
consecratione hac, ad fiiganda phantasraata con-
jnratum erat. Idcm Moses. qui summam in Israele
habebat potestatem, fratrem suum Aaronem sacer-
4S4
DK RHGVO TENKBRARVU.
CAP.XLiv. dotem summmn et fiUos cjus coiisecrana, la^it iUw
IV in«>.ri'.' "4"3) uon aqua coujurata, illosque amicivit, et oleo
•!""'■■*'"■"• unxit ; ct ooiisccrati sunt administrandnni comin
ali (uttrvtTi» T-i - 1 I - 1
nnm.nmi^L, Domino, utsacerdotes ; qua decora et simpiexent
«cftpuinnim. ri,^,j(j(^tio^ gf omatio, autequum eos Doinino pne-
seiitaret. Quaiido rexSolomon,qui summam in
raele luibebat potestalem, templuia consec
(I Ileg. 8), cnnsistehat coram toto c{i*tu Israelis;'
cui cum benedixiiiset, Dco gratiasrcddidit, quod iti
animum patri» sui, ut templum illud a:dificiUTt.
posiiiftsct, quodque sibi ut perficeret, dedisset : do
iude Di.'o prccubatur, priuio, ut domum iUani, qnaQ-
quam magnitudini Dei iufiDitEe incoiigruam, accep-
taret, ct orationcs ser\'orum suorum, qui in eo,
vel, si alwentes eswent, conversi versns eam, precs-
reiitur, exaudiret ; postremo, sacriiicium obtulit; et '
domus dedicata «st. NuUa liic erat pompa ; rcx, |
ubi ante erat, ibi constitit : nuUa oqua eoujurata,
ru(|ue aspergex ine, neque alia verboriim alio sensu
(lictorum iuepta applicatio ; sed sermo decens «
rationaUs, rei quam agebat eonsentaueus. Quod
S. Johaiines aquam Jordani^, aut Philippus aquain
flumini^ iu quo Euimclium bnptii'.avit, conjuraWt,
nu«quain legimu.s : ncquc quod pa*itor quisquam
tempore apostolorum, salivam siiam nariiius perso- ,
ii!e baptizauda; apposuit, dicens, i» odorem xHarita- flj
tix : ubi neque ceremouia illa salivfe, propter im-
munditiem, ueque applicatio verburum sacroruni,
propter levitatem, autlioritnte uUa defendi potest.
Ad probaudura, quod anim* a corporibus sepa-
ratas Wvant in aternum, uou solum aniina' ulecto-
rum, gratia speciali, sed etiam rcproborum, pro-
prietate essentise humanx adbxrente, sunt textos
quldam, qui primo intuitu sufUcere videri posguDt
I
DB RBGNO TENBBRARVM.
465
Ut primo, verba Soioraonis, (Eccles. xii. 7 ) : c.\p. xtiv.
Spiri/us redit ad Deum, qiii dedit iUum. Quse n^ „„, ^,
verba intcrnrctAtioiicm hanc pati possuiit, iiGmpe, •>["ri<i»M"'*
scirc nemiiiem, scd Dcura solum, tipintn<) homiitiii n «mrr^M
qiiid devenit at quo fprtnr. Neque eredcnduin est '^■f"'""""
anima-s reproborum rediread Deum, qui ilias dedit _
Eiiain idcm Solomou, (eod. Ilb. iir. 19-2] ); /dcirco
unuJi interitits est hominis et bexiifr^ ef aqua ii/ri-
mqnc conditio : sicul moritur homo, et iiier mari-
ttntur, etc. Qais nodt si Tpiritm ^fi/iorutn Ad<ii»
ascejidant snrsum, et si spirilm jmnentorum tte-
scendtinl deorsiim ? Locus nlius est, Geii, v, 24 ;
ubi de Euocijo dicitur : Amhulatif cum Deo, et nun
apparuit ; t/uia tulit enm Deuit : ct, Ilcb. xi. S^
Fide f.nockus translntufi esty ne viderct mortcm :
et non invpniefxitur, quia tramlulit ilhm Dfiu.
Qai locus immorLilitatem corpons nou mitius: pro-
bat, quani niiiraie, ct probat quoque tnmiiUitiouem
talem pcculiarcm csse placcntibus Deo, dcpenden-
tenique iion a uatura, scd a gratia. Sed contra, quid
reppondebimu.s vcrbia Solouionia, (Ecclcs. iil. 1 8-2 1 ):
Dixi in cordc iHvo tle fiiiis homtmim, «t probttret
eos Dens, ei ostenthret similes esse bestiis: idcirco
vnuH intfrittiM est fiomiiiis t't Jumentorum, etc :
simiiiter sfjirant omnia. et nikH ka/trt koino Ju-
menio amplins, efe. Quibus verbis immortalitas
animie per naturam negatur, per f^mtiam non ne-
gatar. Eccles. iv. 2. :i : f.atidari tnay;is mortitos,
qttam vir>frnfes: pfjeficiorem ittrogue Jtidiravi, qni
necdum natus est, nec vitHt mata qiitE sub so/e ji-
nnt. Scnno hic, si felicior sit qui nou cst natus,
quam qui Ktema fcltcitatc fruitnr, dnrus esset.
Uiirsus, liccles. ix. 5 : Vitenles scinnt sf esse tno-
riiuros ; mortui vero mliH norerunt amplius, nec
VOL. III. II U
4«
OB REQNO TltNRnRARrM.
AP. KUV.
Itc trnAiaia
Hsor nnti rwu
NcripUitmriiiB.
kabeat tdtra titercedem : id quod de bominibi
mortuis, ante resarrectionem rorponim suoran,
■pirttn.iihut manifestum est : verum si iutellig-ntur de iiuii '
talitate electoniu» post diem judiiui, verum uoii'--
Locua ulius, qui vtdeturfaeere pro tmmortalitate
animne naturali, illc est, ubi Servator noster Abtv
hamum, Isaaciim, et Jacobnm nvere afHrmat. Ad
quod resiKindeo ; vivere quidem, non tamen ai
ged quatenus promissioue Del vitse seteniae et
Burgendi certi sunt; id est, scripti sunt libra Tiu*,
vivuntqne eo sensu quo Adamus eo die mortum
erat, quo de fructu vetito gustavit. A quibnsdaio
etiam pro Immortalitate anim% odducittir id qnod
ii] Novo Testameuto narraturde Divite et Lazaro;
Mid iiarratio illa, quia parabola est, iiibll probat-
Pneterea addo, quod ncfjue lU Scriptura Sat-ra, ue-
que in Litui^ia nostra, vox illa anima iiamortalU
omnino inveuitur.
Sunt autem Testamenti Novi loea quicdam
quas videntur immortalitatem attnbuere ctiaiu r^
probis. Manifeste enim dicitur, quodresnrgeutad
judicium ultimuin, atque inile ibunt migncm trter'
niirn, cruciittNn a-tcrnos, fHi^Nds eptcnias, quodqnr
in illis cermiH conHcientite Nmfjuam morictar : quie
omnia intelligi volunt plurimi per ttternam mor-
tem. Mihi vero tiiinis durum videtur de Deo dicere,
qiii pater est miscrieordiarum, qni facit iii coelo et
in terra quic(]Utd vult, in cujiis mnnibus sunt conln
hominum omnium, qui iu hominibus operatur tum
fiiccre tnm velle, et sine cujus grntia libera nemo
hahet neque hiclinatioueni ad Iwnum neque resi-^
pificentiain n nialo, quod peccata homiuum cniria-
tibus extreinis, mnjoribus quam quii^quam imagi-
nari potcst, et stiie line temporis, punire velit.
taiu
■di
t
11» RRQMn TRNKBRARrM.
467
Videnraus ergo, per jgncm leternum qaid aliud sig- cap. xliv.
nifieari possit. Guanqnam eiiim lcgimus resurrec- j^ wwhri»"
luros esse fideles eum eoriwribus Bpiritualibns et •pinituiiim.
gionosis, et victuros m aiternum, nec conieneiites, ii™.™.,,r«i«
neque bibentes, et sine matrimouio ; nou tameii '""'""'"'"'■
idem legimus de reprobis, sed legimus quod mo-
rieutur tterum et morte secumla, qiue aeterna erit ;
cui morti secundiE, id quod dicitur de igne et cru-
ciatibus leteruis et de verme conscientiie, non coii-
tradicit. [taque leternum, in illis locls idem vi-
detur significare, ijuod usqne adjinem- .leettli. Se-
euJum autem Latinis idem non cst, quod (Jriecis
aiuv. Xeque tieeubuu ]uital>aut .)udH>i spatiuni, ut
Romani, ceulum atinorum, quod est hominis ac^-um
in quo uemo sit qui vixerat in seculo antecedeule j
sedicvura a?stininbant n;tatem niundi ; nimirum, ut
esset ievuraimumaereationead diluviuui : alterura
a dihiviu usque ad coufiagratiouem uiuudi, in ad-
veutu Messia* ; tertium nb adventu Messia; in aiter-
oum ; ita ut ffivnm hoc tcrtiura diccudnm wit a^nim
teporum, «iwr aiiurwv. Et sic reprobi, usquc ad
fiaeui hujus asvi, id est, bujus mundi, puuiri pos-
8unt usque ad mortem secundam j quae poena prop-
ter eam causam anii'ioc diei poteat. Nam S. Paulus
de resurrectione loquens (l Cor. 15), intelligit so-
lam rcsurrectionem ad vitjim {ctcrnam, non ad
letentam pcenam. Corpus, luquit (vers. 42-44), «c-
minafiir in eorrnpthne, SHrget iu ineorruptione :
semiHOtur in i<im>bilitate, iurget in gloria ; **•-
mimitur in injinuitdtr, siirget in virtute ; setni-
natur corpsji auimalr, nurget corpus spirit«4tle.
Nlhil horum dc reprobis dici potest. Similiter eum
dc resurrrctioiie loquitur CHiristus (Luc. xx. .14-36),
solnm intelligit resurrectiouem ad vitam sternam :
H H3
4«8
IIB RRONO TBXBBRAnCM.
CAP.xLiT.y?/" Anjus seculi nuhHitt, fit tratluTifttr ad nitptiiu:
n- troKbh. ifii ^ro, qui digni fiabvhuntur necHlo illo et rc-
'^i!.'!r!'.?T ^"rrectione ex morfMis, ueffue nube?tt, neque lin'
«oa» nui Hria cput fixorcx, fteque euim uitra mori poterHst ;
wt|i>inniin. ^^^^^f^g enim angelis suiil, et jUii Kunt Dei, cnm
^k siutjiiii resurreettotiis. In qiiibus verhU notaoda
^^H tria sunt, iirimuin, qtiod tetnpus u»que ad resnrec-
^^H tiotiem apiK')l.its(!pulum unuui : tempus autcm post
^^H restirrectionem appellat seculum aitenitn. Secnu-
^^H dom, quod distinguit inter filios mandi haj us, et fi-
^^H liosmundi venturi; eoquodfilii mundi veiituri, mori
^^^1 itentmnon poivinnt, inuuens reprobos itcrum mori'
^^H turos e^. Tertium, quod filios hujus mundi di|:-
^^H uos iion dicit esae re^urrectioue a mortuis, et quod
^^^r filii Dei ideo tcquxilea cniut ntisrcli!;, quin sunt filii
^^^L resurrcctionis; ex quo scquitur, rcprobos resurrec-
^^H tnros omnino non e^e prscterquam ad mortem se-
^^H cundiim ; filii euim resurrectionis filii Dei soli
^^H ^d
^^H Doctrinfc huic de animarum separatarum feterV^
^^H nitate naturali superstruitur, ut aute dictum est,
^^H dnctrinn pur^torii. Snpposito enim, quod rita
^^1 fftcrun fidelium solorum sit, et per ^atiara. seqni-
^^^- tur imuiortulitem nullam essc posiic uute re^iuireCv^
^^^1 tiouem. Loca ScripturEe canouiea;, quie citat pn^^
^r pur^atorio Rellarminus, sunt primo, quod Dand
^^^K pro Saiilo et Jonatliauo jejunnrct {*2 Sam. i. 12):
^^H et rursus (2 Sam. iii. 35), quod jejunaret proptcr i
^^H mortcm Abneri. Jejuuium hoc Davidis pro fine ■
^^H ImbuiRse diclt, bonum oliquod ilUs post mortem eo-^l
^^H nnn a Deo impetrandum. CXn* autcm * Qitia, ciini '
^^^1 pro 8U0 ipsins filio «^otaiite jcjuna])at (2 Sam.
^^H xii, l(i), po.'«tqtmm intcllcxit mortuum illum esse,
^^H cibum sumi>sit. Deinde arguit sic ; (|Uoniam aiii-
llit REGNO TP.NEBn,\RUM.
409
ina existit separata a mrpore, Tieqae per jpjuntQm cap. xi.tv.
impftmri quicquam jwtcst animis, qiije jam sunt iii "' ' .'
cielo vel iti iiiferuo ; seqititur quasdatn essc uiumas, >pMi<ini>bu.
qn«; neque iu cculo Buot, iiequc lu iurenio ; ct pro- ?i,','°mT^i«
iude, debere eas esse iii ttTtio aliquo loco, id cst, *'<"p''^"*^
iu purgatorio. Sed negaudum est, quod assumit,
Davidera ideo jejuiia^se, ut aliquid Saulo et Jona-
thauo impetmrct. Munifestuni enim est, cercmo-
nios uftitnta-s planii^ciidi ct jcjunaiidi iu moiii- qtii-
dem coruin, quorum vila plaiigcntibus (Liuinowi
aut iuutilis erat, honoris tantum nausa adhiberi ;
io morte autem amicorum et necessarioruiu, luc-
tum esse nou litauiam. Itaque David Saulum et
Jonatlianum jejunio suo honoravit: in morbu au-
tem proprii fiIii,jejuuio et precibus conatus est im-
petrare a Dco ut con\alesceret ; quod cum impe-
trare non putuic, jcjuuarc desiit.
In «ctcris locis qua; citat Tciitameuti Vetenj*, uu
color quidem probationis ullu.s est. Ubicunquc
dicitur iguix,J'urorj ustio, purgatio, muatiafio, si
modo Patrum aliquis verba illa ad doctrinam pur-
gratorii in coucione applicavit, utuntur illis Ponti-
fieii iit totidem argumeutis pru purgatorio. Quod
dicit David (Psal.xxxvii. I): Domiite, ne iujurore
ttto nrguus me, neque »'« ira tna corripias mt! ;
quid boc utl purgatorium, iiisi Augustinus furorein
cunipurus!^'!, pra^dican?), igni Gchcnnai, ct iram igui
purgaturii r Et (juid ud purgatorium attiuct quod
dicitur (l*sal. Ixv. 12): TransirititHx per i^HeiH et
aqHam ; et eduxisti hos in rtj^rigerium P Texti-
bus hajusmodi utuutur doctores uou logice iu scr-
moiiibus et expositiouibus, sed rbctorice.
Citat ctinin loca nliqua Tcstamcuti Novi rxpli-
catu diftieiliora, uC Matlh. xii. 3'J : qHieunque dix
470
IIR RRUNO TRNBRRARUM.
ip. xuii. crit verhttm aonfra FiliNtn kominift, remitielur €%:
qui autem dixerit contra Spiritum SaHetuai, mn
remitteitir ei, neqnt' in hoc seeuio, neque inJutKro.t
• Mwbrit
niulibni
tiou IJtide iiifert Bellaruuuu^ purgatoriumos.ce secnlofli
futurum.
Seculum autem futunmi illud est,(juo
mcepcuntm est u d\e judicii. Tiirie autem porga*
toriuni nullum fore, coiisentiaut omncs. Quider^
gigiiificanl vcrbaillaScrvatoris uostri ? Nescioqtii-
(icm ; scio uutcm quod imu siiguificuiit purf^torium.
Mauiffstum cst Spiritura Saitctum, tcrtiam perso-f
uatn Trinitatis, mis&um esse Paracletnm, co ftne, at
ecclesiie usquo ad finei» muudi assisteret ; nt jwo-
indc, blasphemaro iii Spiritum Sanctum non impro-
pric diei i>oRse blas])hcmnrc in ecclesiam. Videtur
et^i hoc loco Sen'ator iioster suam ipsius tti pec-
cfltis coiidonaiidis leititateiu tl facilitaten) co!D{ia-
rare cum severitale pastorum ecclcsiie ei^a illos,
qui authoritatem eorum spiriEualem pan'i facerent :
tauquam dixigset, " Vos, qui potcstatem meam a&-
peniamini, vos, qui nie cnicifixistiR, quotie» vos pce-
nitebit, et ad me per resipiscentiam convertciaiui,
misericordiam meam seiitietis ; quod si potcstatc-in
eoruro, qui vos postliac docebunt iuvirtute Spiritiu
Sancti, iiegabitis, erunt illi iuexorabiles, neqne in
hnc mundo vobis ignoscent, ^d siue absolutione
puiiieudas relinqueul, quantum iii illisest, in st^culo
ftituro." Atque ita verba ilU Sen-atoris nostri pro M
pr^dictionc sive projdietia sumi {losiiunt scvcritatis
hominum ccclL-siasticorum iu rcguo Poutificis Ro- _
mani. Citat pnttcrca verba S. Pauli (l Cor. xv. 1
'29) : alioqui (juid /acient, qui baptisautar pro
mortuix, si oimtino mortut non restirs^ant ? Vt et
f/tiiti hapiiztiHtttr etittm pro illis ? Sed iiihil dici-
tur de purgatorio. Inferri quidcin liiiic potcst.
nP, RBGNO TENeBRARtJM.
4-1
fiii^' tcDipore S. Pauli consuetudiiicm baptizandi t:\r. xuv*
pro mortuis homines fideles, pro seipsis aiite bap- ,^"^^,.^
tizntos ; sicut hixlie fideles quasi tidejnssores iii ■i-iri"--!!»""
baptii^mo sp faciuut pro fide fntura tnfantam, qui ti«,.<Kn.rrru
uoiidum fidei suot capaees. Sic enim fidelea tuuc» ^'*p'"™"™
pro mortai.>i baptizati, in se susceperuut quod in
resurrertione Qiristnm sequereutur. Sed nibil
inde inferri pntest ad probandum pnrgatorium, ue-
que ad probandnm cpiud nnimis a corporibus sepa-
rntis, aut nnimac Lazari per quatuur iHos dics qui-
bus mortuui) mansit, \ov.us nliquis dcbcalur. Deus
euim, q«i vitam pulvisculo dare potuit, ctiam mor-
tuo potest reddere.
Locus alter est I Cor. iil. ) b, nbi dicitur de iis qui
super fnndamentum lisna, foenum, stipulam, super-
ledificant, quod opus eorum peribit, ipsi tamen sal-
vabuntur, sed g/iasi per iffnem. Igiiem hunc,
ignem purgatorii esse vult Rellamiinus. Sed re-
spousum unte pst, verba ]mc alludere ad vcrba
Zachnriie xiii. 9 : dHcani tcrtiam parfnii per ig-
nrt»,ft uramcos .ucut uritnrftr^ciititmt ciprobaho
eoit xicut probntur aiiritm : ct dicta essc de adventu
Christi in potestate et glorio, id est, de die jadicii
et pnesentis mundi conflafrratione.
Bx loco citato, (I Cor. xv. 29.), debaptismo pro
mortuift, infert etinm orntionem pro mortuis non
inutilem cssc, et inde nirsus essc infert igncm ali-
qucm pni^torii. Scd nentnim recte. l)e midds
enim voels haptismi sigiiificatiouibus, illam impri-
mis comprobat, ubi sumitur pro pa^nitcntia ; ct sic
baptizari bomincs, quaudojcjunant.oraut, ctfaciuut
elcemosynam. Scd significatio illa baptismi neqve
in Scripturn usquam apparet, nequc iu usu communi
ciyiiscunque liugu^. Vo.\ baptismHS usur|ialrt cst
472
DK RBGNO TBNEBRARUM.
UDWMtifvru
vtufplinuuM-
AP.xuv. (Marc. \. 38, ct Luc. xii. 50.) pro iinmcrsione in
sai]|^uiu«m ; ut Christus iu cruce baptizattis est, et
apostoli ejus martyrt's. Sed oratlo, jpjuiiiuni, e(
eleemosynn, qu!«t rommniie habeiit cuui iininCT'-
monet Quod Johaunes Uaptista dicit dc Christo,
(Matth. m. II): ipse ms bapthahil *'« Spiritu
Sancto et if^»p, non ad purgatorium pertiiiet, sed
fld ea qui dicuntur Actor. ii. 3 : et upparuerHnl ilim
dittpertilee lirtgtne lamquam igttis: nimirum quod
prophetavit Johannes Baptista Matth. iii. 1 1, coin-
pletuni erat Aetor. ii. 3.
liaptismi pro mortuis iuterpretationem aliam ad-
fert, nempe, eandem quam ego supru addu:ki ut
vensitnillimam : et coucludit inde precationis pi
mortuis utihtatem. Sitjoidem enim in regnut
ChriKti recipi |>ost rcsurreetloiiem possunt illi, qc
Domeu Clinsti non audienint, nut iii eum uon
didenint ; invtile non esset ut enrum amici pro illis
pn'eareiitur. Atqui eoncesso fieri posse, nt ad pre-
ces fidelium aliquns eorum convertat Deus, quibuSj
evangelium inauditum fuerat, quique proiude Chru
tnm rejecisse non potneront ; qnndque charitas
orantinm pro illis reprehendi non possit : nihil ta-
mm facit hoc pro pnrpatorio. Alind enim est re-
surgerc u niortc ad vitain, aliud resurgcre a purga-
torjo ad vitam. Est ciiim hoc rcsurgere a vita ad
vitam, nempe, a vita misera ad vitam felirem.
Locns quartus est Mattb. v. 25, 20 ; Eitto con-
aenticTt» adterxario ttto cilo, dittn es iu tia cum co :
ne forle tradat te adnertarius judieij et Juiicx
iradat te viiniHtro, Pt in carreret/i mittaris: Ami
tiica iibi,nott exifs inde, douec reddds notissitntini^
tjtiiulruutou. lu qua alieguria, qui proxiuiuni hesit,
eat peccator ijmlvx idemque udrersariHtt^atx Deus:
DE RBGNO TENEQRARUM.
473
via cst vita praseus ; rarcer t^t scpulchniiii,«nilecAP.XLiv.
ad vitiim iBternam iiou rrsurget pccdator, scd ad ^^^^^^
BCRundam wortem, nisi prius reddideric nltimnm •i-nt-»*"*
quadrtintem, vel pro eo possioite sun retldident u.iud q.« rt<.-u
CbriMtuB. Itaque verba litfc ad purgatorium uiUil *""i"""^""'
perliiicut.
Locus qnintns est Matth. v. 22 : E^o aatem di-
eo rahix, qiti/i omnis qtu ira.ieifiif\frntn ino, reus
erit jiidteio : qvi autem dixerii/ralri ttao, Raca,
reiift erif concilio : tjiii autem dijtcrit^jnfue : rem
erif Gehemite iguis. A quibus verbis tria esse in-
fert genera pecratorum, et tria genera ptEnarum ;
peccati genus ultimuni tnntum iu Gehcnnn punien-
duni esse dicens ; etproiude, pcccatoruui uuimrum
pteuas dari dchcre tu purgutoriu. Cujus argamenti
vim uullam vidco. Num curtse crunt diversa:, post
mortem, ad criininum diversas species distiiiguen-
das, sicut erant in Juda;a, tribunal Judieum, et
eongistorium seniorum 9 Nonne judicium omne
erit*ChriBti ct apostolonim : Itaqne nd explicati-
onem hujiis loci debemui< illnm, iion M)Htaric oon-
siderare, sed coujunetim cuiu verbis qnte anlcce-
dunt, et subiiequuntur. Servatur noster in lioc
capitc iuterprctatur tcgem Mosaicam ; quam JudEei
tunc implcsscsi; existimabant, si senstttu vcrliorum
gruutmaticum uon trausgrciist crant, quimquam
contra sententiam legis feeissent, et iiitentionetn
legislatoris. Itaque cum prieoeptum sextum violari
non putarent, uisi homiiiein quis iuterfetusset, ne-
quc septimum, niiii quando quiR cum mulierc non
uxore sua concubuissct, Sen-Htornostcr illns docct,
eliam fratri irasci sine causa jnsta hoinicidinm esse.
" .^udivistis, inquii, In leye Mosaica, non oecidex,
el quicunque occidct coudcmuabitur curaiu judici-
474
UK RIIG\'a TKNEURARIIU.
CAf. xLiv. bus ; sed cgo dico vobis, fmtri Birie cftnsa imsd,
oTteZkh' ^®^ tlicere ei rara ve\Jtitne, homiciciiuni esse, pa-
»pirtia>iii>r» niendumque lu die judicii et sessione Christi a|HM{-
umnMiMta tolorumque, igne Gehenme." Non ergo utitur illis
&(Si>4>.Rnmi. ygpjjjj^ cinistus atl distiucrtionem curiarum, aut
crimimim, nut pienarutn; aed ut ostenderet dam-
^^K naiidura csse quicuuque fmtrem .sunm livdendi
^^^ cousilium iiiirct, nut voluntatein id faciendi liaberct
^^^ Ncque «rgo locu» hic od purgatorium trausduci
^^H pot{Si't.
^^H Locus sextus est liuc. xvi. 6 : Facite cobis ami-
^^H CM fle maniTnonn tNi^tutfitis ; ut, cuiu defecetiti*t
^^V recipiant ros in ^utcrna fafH^rnaeula. Ex qoo
^L textu prohari putat posse iwtocutiotipui xaHctorum,
^^H Seusui^ tameu Inei manifestus hic e^ ; ut divitiarum
^^H ncHtrnrnm usuiii distribuendu paui>eribus, ncquira-
^^H mus iDorum prect^» pro nobisdum in tcrra vivimas.
^^H Sepiimus est Luc. Ti\\\\. 43 : MemcHto mei,
^^H Domine, citm ccitcris in regaum (uum. Ez qoo
^^H scqui dicit, essc peecutorum reniis.siDnem, etiam
^^H post vitnin hanc. Scd i!t>ugequentia bona uon e$t.
^^H Nam Servator noster pe<^caia ejus tuuc illi remiat,
^^H cum loqueretur ; resuscitatams illum ad vitaui
^^H GPternam in die judicii.
^^H IjOoub octavus est Aet. ii. *i4, ubi de Christo
^^M dlcit S. PctruB, quod Deus iUum sHxdtitrit, soluiis
^^1 dolorihus iitferiti, ju^cta qiiod impossibite erat te-
^^M neri illum ab eo. Rx quo loco iuferri posse putat
^^1 descendisse Christum in purgatorium, ut nnimas iu
^^K co cxistentcsacrueiatibussuissolveret; cum taiueti
^^H verba manifcstissime significeut, illum, qui tKjlutus
^^H dicitiu', quique a morte vel sepidohFu tencn uon
^^H potuit, fuisse ipsum Chri!<>tum, nou auimos quse
^^H ermit iu put^ulorio.
UH RBONO TENBBRARIIM.
475
»
I
CAPUT XLV.
DE l}.1^MON0LOGIA IIT KCLIQUIIS .^LIIS niiLtCIUNUH
E-ttlNtCAItlJM.
QuouoDO ab objectJs vi&ibilibus, tom in liuea di- cap. xt.v.
recta, tum iu reflcxa et rcfractn, producaiitur in [^,,ia,„„n^
boininibtti) pbanta^niata, sive ipsorum objectomm STl.'^"^!!!!"™
imagiues, dictiim supra est capite prinio et sccund<j. •fi»'*^'^-
Quod cutn ignoi-arent philosophi veteres, ct muttu
niagis illorum teraporum bumlues alii, qui, ne^lcctis
scientiis, studebaiit tantum diviliis vel actiuireiulis
vel frueudis: senteiitins eorum, qui vocabantur
philosophi, neccssarin sequebantur, uon pensitantcs
rationes, sed verha tantuni aocipientes, more eorura
qui ad oscitntionem nlioriini oscitant et ipRi. Fbi-
losophorum auteui alii phunta.smnta illa, quia uon
permauebaut sed evauescebant, iminaterialia, in-
cor]iorca, forinas sine materia, colorem et figiinuii
«ne corjwre colorato etfigurato esse existimabant ;
et qiue corpora aereainduere quaai vestem possent,
quoties ocidis humauis videri vellcnt : olii autem
corpora ea esse dicebaut, et auimata, sed facta ex
aere, aliave sobtiliore maleria, quam, cum videri
vellent, condensabant. In hoc autem consenserunt
omnes, quud esseiit (/«rw^/iw ; iioi) ininus iiiepte,
qnam si quos vidcut iu somuiis huiuiucs dcfiLucto«,
nuimas eoruiii houiiuum csse dicereut, quos autc
vivos viderani; vel quam »i formas suas in speculo
visas nuinin.s suas, vel »teMu» in aqua visas stellarum
anima» nppellarent. Itera, (quod ncce»snrio seque-
batur), phantasmata qmedam ita nietueraut, quasi
qna- juvutidi et noccndi ])oteiitium ^iiie liniitc ha-
bercnt. Potentiacnini iucognita pro iufinita haberi
476
I)B RRGXO TBNKBRABUM.
fl% M irtigulia
dlii rvtiinaiiuia
ftlllliOMUUl.
CAP.XLV. solet vdI^o inipertto. Metiisautem hic iinperitnrDtn
hoioiimm, rectoribtts ctvitatuinoccasioiiem prabuil
coiistituendi artem quaudHin (licmouofogitri iitiam
dixermit rcligiouem, tit ea via metuin ciWtim rege-
rentad parem pubticam. Dtrtnonia itaque distinx-
enmt ia booa et mala ; iit iUis ad legiim observa-
tionem stimularetitur civcs, his ab carum vialatione
retincrentur.
Deemonei autem qua; rcs e»6eiit, satis constat
tum ex Theogonia He^odi, tum ex aliis GrfeconuB
poetis antiquissimis, tum etiam ex historiis.
Seripta autem sua simnl cum Uu^ua GnBca, per
victorias et colonias snas, commmiicarunt Gned
Asm, /Vjgypti, et Itahs populis ; atque inde tltr-
jrtONoto^(tf/«,sive, utloquiturS. Paulua (iTim.iv. I),
ihrtritum tlr (fwmnniis Judaiontm uon pnuci. tam
qui iii ip!<a Juda^a, tum qui iu Alcxmidriii uliiitque
locis dispersi erant, imbibcnmt- Nomen tainro
titrmonii iion, ut Grseci, spiritibus omiiilms, boDis
et malis, promiscue trihuenint, sed mahs tnntam;
deFmoncm bouum, spiritum Uei nppellaiites ; et
eos qui «ipiritum bonum habcbant, prupbetas no-
minaveniiit. Bounm denique singTilare et exeellens
onino, pro spiritti Dei hahuenint, et malum nmne
egregiiim, dttmuttimu vt atcodtemonetti vocaverunt
Dientoniacos ergo dixcruut illos. quos nos furiosos,
in.saiios, lunaticos, vel epilepticoe ; atque etiaa
illos, qui ea loquebantiir qiue intellig-i noii potcraut.
Etiam hoiuiiiem immundum habere (lieebant spirt-
ttim immiinduin ; et huiniuem mutum hal^erein $e
darniomum mutum. Itaque tle Johauue Baptista,
quia singulari modo jejunabat, dixcrunt (^Mattli. xi.
18.) quod habebat ifieiiioitium ; et de Servatore
nostro, quia dixit (Joh. viii. 51), ^ui tiu-a dicta
DR RBGNa TRNRBBABUM.
477
funtodiet, tion vitlebit laorlem tti Oftermtm, dixcrnnt cap. x lv.
(vers. 52.)» ttune gcimus te damouiutn Artirrp;^^^^'^^
ihrahimtts mortuuit ext, ef tu dictK, Jti t/uis sermo-^^'^'*H'»»
'»p/» mcum servavent, nou f^ttstabit mortem rn*ihn(««™L
tr-teritum. Rursus, cura dixisaet (Joii. vii. 20),
qiuid xiudereal Hlttm ittterimere, respondit turba,
dicens, dfemonitm knhes ; quiit tc niudet interi-
mereF Manifestum hinc est, Judieos in eadem, co
lempure, opiiiioue fulstre cuin Gr(ccis> uempt* phuu-
tasinatn noii enme idola ecrebri, scd resperseex-
^Ustente», nec dependere ab imaginntione.
^m Doctrina biec (objtcient ahqui) si vera non sit,
Bqaare coutrariam non docuit Christus .' Imo, quare
^ppse formb loqueudi hujusmudi utitur, quae doetri-
r nam illam videntur confirmare r Ad quod respon-
deo, primo, ubi Christus dicit (Luc. xxiv, 39) :
j Spiritum uort hal>ere carnem et ossa : ctsi spiritus
essc liffirmct, illus tameu corporeos cssc non ucgnt.
Item, ubi S. Paulus (1 Cor. xv. 44.) dicitdeclectis,
I quod resurt^ent corpQra spiritHuHa^ naturam api-
rituum ai^noscit, sed corpoream. Aer eiiim alifeque
res multxe, etsi non sint ncque caro neque ossa,
neque res ulla cras&a oeulis discernenda, cor|iora
tamen snnt. Caiterum cum Servator noster d^-
mofiio imperat ex hominc cxirc, si per dojmotiium
intelligendus sit morbus aliquis, ut phrcncsis, et
epilepsis, vel spiritus corporeus, nonne sermo ille
iraproprius cst 5 Morbine nudiunt r Aut potcst
esse iu carue vel ussc, rcplcto jnm autc spiritibus
vitalibus et auimalibus, spiritus alius corporeus ?
Nouae ergo ^piritus quidam sunt, qui neqoe cor-
pora suut neque pliantasniata ? Ilespondeo, sermo-
nem Servatoris uostrt, phrenesim vel morbum alium
alloqueiitis, iiuu magis improprium fuiju>e, quam fuit
DE REGNO TRNEBRARUM.
Dr iItohHiIo-
dbMBgkan
«ttadOMMi.
CAP. XLV. ejusdcm wnno, febrcm, vcl vcntum, vel mare, io-
crepaatis ; ncquc ciiim audiimt hwc. Neqne magis
improprius quam sermo Dei, cum fieri j ussit lomcD,
firmameDtum, solem, ct stelJas ; audlre iMiiin aote-
quam es&eut, uou potuere. Sedseiuio ille mniidma
in principio condentis, ideo improprias iiou erat,
quia Kigniticabiit potentinm divini verbi. Neqne
igitur phrenesi et mnrhis, vento, et iimri imperare,
sermo imiirojjriua erat, quip{>e qni Christi ORtcnde-
bat diviuit&t<em. ^H
De StTvatore nostro dicitur, Mattb. iv. l, qntw^
dneius esl a spirttu in licserturat uC leRtaretur a
(iiabolo : Lnc iv. 1, quod Jesut plettttK Spirifu
Hattcto, ductus €Mt in «piritu in ifesertttn ; obt
spiritus inteUigitur sauctus. Nulln liie & spiritn
intcUigitur obsessio, oeque possessio. Neque ex
eo quod dicitnr, Matth.iv. 8, Diabolum posuijite
illum Jinper montem exeehunt^ et ostpadisne iUi
omnin regnit luundi, et gioriam eorum: inferri po-
test (iiabolum coegisse Cliristum, et \\ cireuto-
duxisse quo libuit, aut montem quempiam saUs
altum fuisse, ut inde eonspici omnia mundi regns
pos.-(ent. Guid ergo sienificant lom \\mc alind
quam visionem ? Sic S. Faulus (2 Cor. xii. 2) rap-
tus est in tcrtium cvuluni, uhi vidit mirabilia :
raplus, inqimm, iion iii eorporc, sed in spiritu.
Rtirsus, quod dieit S. Lucas (x\ii. 3, 4) de Jnds
Iscariota, qnod intrarit tn ilium Satanas : et ex-
iens, eoliocjuiuin Imbuit cum xuuimis ancerdotHm»
et dueibus, de tradeudo Cftrifto ; inteltigi potest
sic intrasse in Judam consilium iUud liostile &,
perfidum, de Den ct Dominosuo prodcudo et ven-
dendo hostihus. Sicut cnim pcrSpiritum Sanctam,
in Scripluris Sttcris, intelliguntur gratiie et virtutes
DR RRGKO TRNF.DRARIIM.
479
a Spiritu Saiicto itnpurtitse : ita etiam pcr ingres- cap. xlv,
|8Uin Safaofc in faominein, intelligi possunt cogi- ,," " T
tationes impise et consilia Bcelerata intmicoTum tnio m n-Hqoii-
Chri^ti. Nnm quoil dialmlus iri JutJam intrayset rtiHikMum!'™
autequam coasilium illud de veiideiido Christo ini-
erat, dietu durum est. Per Satanam ergo illo loco
lintelligi videtnr ipsius Judie consilium illud dia-
(holinim.
Postrcmo, si spiritus aliquis esset incorporeus
leive immaterialis, dubitandum non est quiu vox
illa, mcorporea vel immatcriah, alicubi Vfl in
, Novo vel iii Veteri Testamento inveniretur. Sed
inon invenitur.
Verum si spiritus immaterialis nuUus sit, qu^stio
alia orietur, cur neque Servator uoster neque apos-
t*li ejiis id dopucruiit verbis inanifpstis, iie dubitari
aniplius posset r Respondeo, quwstiones hnjusmodi
ChristJano homine indigiias esse, nec ad sahitem
I Deccssarias. Eodem jnre quecri ctiani pott^t, quarc
[Christus, qui fidem. pietatcm, et vinutes otmies om-
nibus dare potuit, ucc tamen dctlit ; ct quare scieu-
tias omnes naturaJcs noti oinnibus concessit, sed
illas ab iudiistria hominum reltquit comporandas:
, niulta; etiam alite bujusmodi queestiones excitari
poiisunt. Harum tameu ratio et pia et probabilis
reddi potest.
Nam sicut Dcuf!, cnm I.sraelitas in terram pro-
misKam iiiduxisset, gentes tamen vicinas non ilHs
guperavit omne«, quo terram illam sccuri posside-
rent, sed nonnulla.s eanim rcliquit quusi spiuas in
lateritnis eorum, ut ad pietatem et industriam ]>(>-
puluni suum excitarent : ita Senator iioster, coa-
duclurus electos suos ad re^num Dei, difiicultates
naturaliuiQ quECStionum uon oiunes sustulit, sed ra-
480
DR RBGNO TENEBRAWtTM.
CAP. XLv. tionia et industrise humontc «Xf rceado; causa p]a-
^ ■ riinas reliquit. Hunc eiiim liabutt sconum luiiCTun
^B «I niii|nii> Servator nostcr, ut viam un j^alutcm a;ternaai, rec-
(«hoi^.niij'^ tam et plunani liomiiiibus conimonstraret ; nempe
ut crederent, rp»Hm este Chrislum : Jiliam De» n-
centis ; mftsum ut se pro peecatis noalri* sacriji-
cinmfaeeret: ut in adtwitn Heciindo in majettale
regnaret ; et eleetos sttos iih ininiieo Jterraret t«
aternum ; ad quem fiiieui di»putatiu de splritunin
corporeitatc nibil attinebat. Si a Scripturis ratio-
iicm |>ostuk'mii!> qua^stionum omiiiutn, quas Christi-
auum, av mandatuDt:icxequaturimpedire posMint,
conqueri etiam de Mose possumus, quodr cum crc-
ationem coeli, terr», bomiuum, et rerum ca;tcrariuD,
explicasset, de creatione spirituum ne verbum qoi-
dcm locutus cst. Iuveutmu.s iu Scripturis nngelo»
quidcm c$«c, ct spiritus, tum bonos tum maloK, »ed
non incorporeos ; et esse npparitiones, somnia.
spectra, idolu. scd non esse ea substnntins.
Doctrina tauieu coutnLria, ueuipe spiritus aliqaoi
esse incorporcos, in ecciesia ita din prsvaluit. ot
doctores, tUcmoniorum eiiciendorum cnnsa^ cxor-
cisraum sibi necessarium esse aut existiniavcrint
aut tiuseriut. Quod in ecclesia quidem primitiva
multi erant dsemoniaci, pauci phrenetici aut lu-
uatici ; hodie autem phrenetici et luuatici multi,
dEcmoniaci nulli ; non a natura renim, sed a no-
niinnm mutatione profectum est. Unde auteo)
■fit, ut tempore apoKtolorum morbos illos eccle^i»
pastnres sa^pe sannveriut, hodie autem minime?
Etiam qoi fit, ut hodie illi, qui vere £delei« »unt
facere non pussiut quod fideles fccisse dicuutur,
(Morc. xvi. 1/, 18), uempe, in riotaine Chrigti da-
Mumia ejtcere : liHguis hqui ttovin : serpc»te»
DE RBGNO TKNRBRARUM.
481
►
I
oUere: et qtiod lcthale est, alne noxa biherc : cap. xi.v.
•grolos vtftnuum impusifione saaare? T)e (juies- ^^„^,a^^
ione hac difKcillima, ailtil habeo certi quocl rc- p*''"-"!"'''
ipiindeam. Sed neri potest, dona usec Rpintnalm-i^uiNnm
feeclesiic concessa fuisRc tnmdin, iicc diutius, quam
doctrinam evaiigclicam non hahcrcnt Chribtiaul
eriptam. Postea rero, iit pie eredi poteRt, scrip-
tQnun illaui pro leg^e perpetua haberi voluit Deus,
neque ampHus miniculis a-^timaiidam, a quibus di-
ligeuter ah clcclis cavendum cssc ct Cluiftlus ipse
t apostoli ejus docuenint, ue a falBis Christis et
prophetis deciperentur.
Inter reliquias ethnieismi numeranda etiam est
atloralio imaginuiHy quse prohibita a Mose iu Tes-
taraento Veteri, et a Christo et apostoUs iu Teata-
mento Novo, nou a gentibus in ecclesinm illata,
sed relicta cst, uimirum in illis, qui uomiun sua
Christo dederaut, uou pcuitus extincta. Autequaiu
enim Servator uoster fidem veram praedicasset,
religiouum omuiura ethnicaruui summa, et quasi re-
llgionts cswentia, culius erat daemoQum, id est, ido-
lorum iiivc phantasmntum adomtio; qme idnlagen-
tC6 c[ul<lem putitverunt esse aliquid, S. Faulus autem
{I Cor. viii. 4) uihil esse docuerat. S. Paulus tamen
ima^nem ex auru, argeuto, lapidc, vel Hgno uiliil
esse non putavit : scd quod in imngine coUicrunt
gentcs, id affirmavit morum tigmcntum csse, sine
loco, hahitatione, uiotu, et e\isteutia. Illi autem,
qui ea adorant, id ci^t, divino houore colunt, appcl-
lantur iu Scripturis idohluiri et iu Deum rebcllcs.
Kcgnantc enim in Judfeis Deo^ et loeum ejus te-
uentibus Mose ct sacerdote summn, si populo ima-
ginea, id est. phantasmata sua colere permissam
fui^et, uon ampHus ubligatus se esae cvedidii^seut
VOL. III. II
482
DP. BP.GNO TRXEBBARUM.
AP. XhV. Deo suo, et iniiii.<-i:ns t^m Mo^ summtsque sucf-
doUbtts obodirc ; atque tta unusquisque suo iirbi-
,.in.)ii,iirt tno vixisset lu pemiciem cmtatis, Pnma ergo
i^""" dixiiiarum legum erat Iia?c, iie deos ^entinm cole-
reiit, sed uuuin illura Heum verutn, qiii iiiiniscranti!
Mose leges itlis coudidit, regula»que, quibus iiitei
se concorditer viverent et nb bostibus se tutari
posscnt. fkcuuda autem lcx ernt. nc ipsi fawmii
sibi imaginein, qunm colmut. Idetn eiiim cmmn
est, rege deseito proprio, altum constituere, sive
sno sive aliorum arbilrio.
Loca Scripturffi Sacrfe, qtue adductmtur pro ado-
ratione imngiuum, vel pro erectioue iinagrinis, sive
ptcta! sivc Bculpt», duo sunt; unum (Exod.xxxnj.j)^
quod chembini erecti ftiemnt snper arrnm Oei io
Sancto Sanrloniui ; alterum (Ninn. xxi. 9), qood
si^rpcns a-ncus Dei jussu erectus erat, ut in enD
ii.<ipiciente3 parcerentur. Prseterea, textus quidAin
ntle^ntur, ubi crcaturas quasdam, propter relatio-
iiem ad Deuin, colere jubeniur ut res sncras. Sed
antcquam vim argumentoruui tntium examiuem, ex-
pticaiidum ciit, quid signifieat vox euUtta, eC qoifl
itnago et iflo/tem.
Ostensnm est capite vigesimo, qnod honor nibil
aliud e^t quani potcntipe alirujus lestimatio mag-
ua; quudque aastimatio magua per compamtiunetn
cognoscatur. Sed quia potentia nulla cum dirina
comparari jMitest, ascriberc Deo potcntiam fiuitani,
injurium est. Ca/tuJt autera honor non est, scd
linnoris, qui intemus in corde est, signuin cj^ter-
«ttm. Itaque precart alicui. jurare per oliqueiD,
obedirc aticui vel scdulo servire, deuitjue verlHi t't
facta omnia qux siguiBcaut uut metum dixplicrudj
aut voluntatcra placeudi, cultu» cst, sive \-erba illa
et facta sincera sivc (icta sint.
DB REQNO TENEHRARUM.
488
*
Cultus quem exliibemas hotniuibus, ut rcgibus cAr. xlv.
vcl ujiin»tri8 rvgmii, cultus civilis est. Sed cultus (J,,^^,„j2
quem Deo exbibfuius, (lunliacuiitiuii siinia fucriitt,iri*<^'-''"i<''^
cuUm (lifimix. Frostenu coram regc, iu illo .-<b<..»r>ii..
houiiiieui essc, noii Ueum ]}ut:^t, cultus civilis
it. Is autem, qui quantulumcuuque revereuliie
JD ecdesia signum osteudit, ob eam rem qnod do-
mum Dei illnni putet, euUum dhiHum exbibet.
Qui distinclionem cultus divini et civilis extra co-
lcntis Ftniiiium iu verbi.s £»Afia et XoTpixa inveniri
putant, decipiuntur. Simt euim scn'orum duo ^-
ucra; altcrum corum,qui suiit absolute in potentia
dominonim suorum, quales simt bello capti, et iUo-
rum soboles, quonim coi-pora sua non sunt,9ed do-
minonim, cpiique venales sunt ut animalia bnita i
hi rocati sunt a Gnecis SoiXoi, et rainistcrium co-
rum, ^*A/(a : alterum conim est, qui Mnnnnt qui-
dem, faciuntqae eadpm (piod illi, sed voluntarie, et
nercede tauttim obligati, et vocabantur a (jlnecis
c: neque ulterius obligabantur quam ad id quod
i fuerint. Utriusquc autcm generis nomen
oomumuc est Aar/jic, et nomen ministcrii eorarauue
Aarptia. In Scripturis Sarria di.stinctiQ illa, prte-
sertim quando sermo est de servia Dei, non inve-
nitur, Ueo enim debetur ministerii geims omnc.
Imago^ iii propriu et strirtissinm tiigiiificntione,
est ulicujus rei visibilis similitudo ipsa, id est, phaii-
tasmn, spectmm, sive corporis spccics appareiis,
Mvcdirecto. sive pcr reflectinncni aut refraclionem,
Rive post seimim iii sinnniis ; quas substautias reales
uon esse, satis supra osteusum vSt. Vocaiitur au-
tem Uiea: ct itiula, a voce Orsea JiSw, quie sigui-
ficat videre.
Couatat ergo re! infinitK imaginem nullam
1 19
484
1>B REGNO TKNKRRARUM.
cAP.xiT. esse posse. Phantnsinata enim rerum visibiliiun
D«"i™orKii.» fiKiii^ta sunt; figura antem quaiititJis est, uudeqiii-
mtfi ni«v»n nue delerniinata. Itaque Dei iinaso fieri natla po-
wtimemmuu test, qni e^t intinittis; iiequc unun£e neqne spin*
tuuin, qui siint invisibile^.
Imogo tmncu csse potcst rci nunquani visffi, s
^^^ partilms (liverHaruin creaturarum, quas vidiniQs.
^^K compo^ita, ut chimaerfp, centauri, etc.
^^^1 Imago autem, in lai^ore sigiiitica.tione, iiiatenuD
^^H signiticat forinatnm juxta phantasma vcl imagiDem
^^H visam ; voeantur autcm ima^nes aliqnando, e6m
^^H si rei, eujiis iinago dieitur, gimilis non sit.
^^H Transfertiir etiani vox, imigo, ad quumlibet rei
^^H diversie repnesentationem. Quo sensu» re^es td-
^^H caii possntit ima^iiies Dci ; ct magistratns, intagi-
^^H nes regum ; et Christus vocatur character hypos-
^^H ta.seo» Dei. Neque idnlnlatne ethuici ip:>i in idohs
^^H suls ad similitudinem semper respexcrunt, sed eo-
^^H luenint non ut simiho, sed ut reprEesciitautia.
^^H IdoIuDi aiitem lutius adhue Ruinitur In Scripluris
^|H Sacris, ad sigiiiticaiidum soleni vcl stelhim, rel
^L qunmlibct aliam crcaturnin, risihilcm vel invisi-
^^H bilem, si cultu divhio coleretur.
^^B Ostcusum est. cpiid cit cultus,et quid sit ima^o:
^^H videamus jani, quid signiticet vox composita idolo-
^^H latria, sive itnagimim cHltu».
^^H Imaginem colimus, quando voluntarie ea dici>
^^H mus vel faeimuf), qnse .si^a suut honoris iiitemi,
^^K attributi inaterL-c imagiuis, qux est lignutu, aut
^^H lapis, uut mctallum, aliave crcatura visibilis ; veJ
^^^H ipsi iina^ini, ad eujussiinilltudiiiem vcl rcprssetita-
^^H tioncra mnteria formata ernt.
^^B Cornm homine potcntia et authoritate cirili pne-
^^H dito, vel ante thronum rcgis, consistere detecto ca-
DE BEGNO TeN'EBRARt'U.
485
pite» est hominem \e\ principem illura cultu civili cap. xtv.
colere: ut quod non lorum aut thronum hono-^ '~'
nnoi, scd persoiiam nomniis, signum est; iieque is» « rrfii|«ii«
sl idololatria. Sed si qnis id faciens throno sup- Bi.iii^nan.'^
ilicationem offerret, cultus divinus easet, et idolo-
M/ria.
Precari rcgem, et erogare quod faci*r^ humaiiin
potentiie est, etsi prostrati in terra i<I facimus, cul-
tu8 eivilis tantum est, quia potentiam illt nullam
attribuimus, pncterhuumuam. Uuod si preeemur
iJIum, ut pluviRm nut tierenitatcm nobis cuueedut,
vel aliud (luiequam eornm quae prfcstare solus Deus
jjotcst, cultus divinus est,et idololatria. Sin rex,
^pcrrorc mortis vcl alterius pocna: gravis, ad hujus-
"modi cultum compcllat, rdohfatria iion est. Cultiis
enim, qui cogiturper vim impcrii, signum nou cst
iiouorantis interue, sed mctucntis mortem : ne(pie
o idototalria est, qeque omnino cultus. Neque
ero scandalum est ; nam ab eo quodcoaetus fecit,
"crri uon potest quod factum placuit.
Deum rolere in loco corto et definito, vel facie
locum ali(iuem vel iniaginem conversa, non est
ocum ipsum vel tmnginem colere, sed tautum, si
locus aut imaifo cousecrata sit. sauctitatem affuos-
I ccrc ; id quod noii quulitatcm aliquam iu loco vci
^Hn ima^nc novam significat, scd relationem tantum
Hpovam ad Deum, factam per dedicationem ; et pro
^mds idofoia/ria uon est; nonnia^squara idolola-
tria erat, Ueum colere spectaiites atl serpeutcm
eeneura ; aut quod fecerunt Judati, qui extra pa-
triam constituti facies snas, quando precabnntur,
convertcmnt vcrsus templum quod crat in Jerusa-
lem. Sed Deiim colcre, qimsi in loco vel iinagiue
habitantem, Deum iufinituin lot»> fiuito alUgautes,
490
DE REGNOTBNEBRARUM.
MP. XLV. idohlatria est : fiiiiti enlm Dei tiulli sunt pneter
^ ■ ," idola cerebri, sive phantasmata,. Etiam Deun)
P» AMOiiuln. ■11 1-1
Kta •( niHuii* colere lu imaeine vel loco, tiun ut speciali tnDao
«bMnB^ ibi prfesentem, scd ut eo modo operum Dei me-
noriflm eonscrvare possiDt, nisi locxis tllc aui
imago autlioritate publira dedicatus et coiLsecra*
tus sit, idQlolatrifi est. Mandatum enim est, mm
Jaciex iifii iiuogiuem scitiptileoi etc. Serjw»-
tcm icneum stntni jussit Deus ; non liibi nec suo
arbitriostatiiitMoses; Itaqucpncccptumsecundtim
tnins^ressus noii cst. Quod autem Aoron et popD-
lus fecenmt sibi vitidum aureuni injixssu Dei, idolo-
latria erat ; nou tantum quia vltulucn illam DctuB
esse crediderunt, sed etiam <)uia religiouis caosa id
feceruiit, nulla authoritate freti nrque a Deo «^,
ueque aMose UeJ viwm tuuc gereute.
Venim de cultu sanetis exbibito reliquiisque cl
ima^inibus eorum, ctiam boilic iii ecclesia Romana
usitalo ; an cultus ille, cum nulla in illls prn?tends-
tur repricseiitatio Dei, proidololatriabnbeutlu cst;
pnesertim cum exempla extcnt in Scriptnris Sacrii
imaginum Dei jussu erectarum ? Idololatria certe
est. Nou ciiim a Deo eiigi illas jnssuui cst, eo fine
ut eas colerent. Ncque euiin clicnibitios aut ser-
pentem aeneum coluenint saccrdotes; imo eontra,
Hezecbias (2 R^. xviii. A) leneum serpcntem
confregit ob eam rem, quod a popiilo colcbatiu".
Distiuxit eiiim inter iiuaslnes, quas fieri jussit Dens,
et eas, quas homiues suo arbitratu faciuut sibi.
Ex alii» autem ScripturEe locis dnctores Uotnaiii
hoc sialti.'m licitnm esse vobiiit, nnsrelns vel Dcuui
ipsum piti^crc : nempe ab co, quod Deus in horto
Paradi:)! dicitur iimbiilassc ; et ab eo, quod a Jacobo
visus sit Deui}, vel saltcm angcli iii scala a oslo
I
DE REGNO TGNEBRARUU.
487
identes et iiscendentes ; et a somniis ei vi- cap. xlv.
sioiiibus. Sed neque Deus infinitus ambulat, p, a„Beiu.i*
neciue amlmlatio pineitur ; et visionrs et somnia, ^•'"'''i"'»
sivc tiaturalia sint sn'e superuaturalia, phantas- 1 umic^iuu.
mata mera »imt. Qm autcm pliantasnia suimi
pingit, iion Dcum pingit, sed idolum. Nou tamen
dico universaliter, peccatnm esse si qui» phtuitasma
suum pin^at, sed tuuc tuutum, ({uaiulo ut eolat
piiigit. Idcm dic^u de inutcdnibuti angelonim, atque
ctiam, nisi ut monumenta tantum sint, de unae:i-
nibus hominnm defunctorum. Uuando vero saucti
homiiiis defuuL^ti, quein nuuquam viderunt, imagi-
uem faciunt, ideo, ut pricsumi potest, faciunt, ut
colant et precentur quasi audientem ; et proinde,
poteutiam plusquam humanam hnmiiii tribuunt ;
qufe est idololatria. Cum i^itur cultus imaj^inum,
tum iu Veteri tum in Xovo Testamento, vetitus »it,
credendum uon est iutrtiducfum csse in ccclcsiam
& Scripturis uou rcete intcllectis. Kcstat crgo ut
in ceclciiia relictus sit eo quod imagiucs, qiias ii lia-
licrent qui ab idololatria nd hdem ChrLstianaRi con-
versi erant, uon aholnerunt.
Caasa auteui luijus rei ima^inum et simulacro-
rtim pretium insauum erat. 0[ienim cuim bujus-
modi duiniui, ct»\ colere ea de^ieruiit, retinucniut
taraen sub prjetextu honoraudi Cbristum, Vir^nem
Mariam, apostolos aliosque pastores ecclesiffi primi-
tivie. f acile enim crat, niutatis tantum nominibus,
facere ut quod simulacnim ante erat Veneris et Cu-
' pidinis, postea simvdaerum esset Sanctce Virginis et
tiliisuiServatoris uostri; et similiter, ex Jo\'e facile
erat facere Kamabam ; et ex Mercurio, Paulum.
Itaqne pnstores, per ambitionem, popnlo novo
Ciiristiauuruni placere cupientes, paulatiui et ipt^i
4Btt
DK RCONO TENEBRARnM.
CAP, sbv, ad cuUum ima^iiuini CliriaU et sanctonim per
Ih><inii«nui>> sunt. FiitTUiit taineii |ki»L C-onstantinum impp"
ElTi^ta"''' '^***'"*'* aliqni, et ejtiscopi, et conrilia generalia^qoi
CbnMana. itnagiDes toltere conati sunt, s€<\ aero.
I Etiam emomsntlo saurtorum v rcliquiis erat
^^ ethuicisiiii, noti a Scripttim inale intellectis nata,
^l ncqitt Komanie ccclei^ia: invctitum novutn,se()con-
^M suirtudo uou miuus autiqua quain cmi ipsa Romaiia
^M civitas. Primus omntum, qui Homie cauonizate
^M cst, LTnt Romulus ; qucm Julius Pr{M:ulus cDnun
^M seuatu juravit vidisse se et convtnisse postqiMiD
^H esset mortuus, aftirmaiitemqnod iti cfclo bahitarel.
^H et vocaretur ibi Quirinus, pTomittenteinque propj-
^^^K tium sc rivitati futuruin a^ ; etproptcrca a senstn
^^^' Dcui) dcclaratiis est. Past itlum Julius Ciesar et
^M alii qiiidain itiiperatoreK canonizati erant, ct ap[>el-
^K lati Divi.
^^^H A Roinniiis cthnici» ctinra est, quod Papie sibi
^^^F sumRcrunt nonicn Poutificis Maximi. Non tamrn
^^H nomcti illiid antc ^uiuscrunt, qiinm vim suam im-
^^^H pcrium in Italia perdidcrat : nam Poutificatus
^^^H mHgna iiuinmn! pi^tcstatis pars erat. Augustnsfl
^^^1 Cfesar, cum statum Romaniim a dcmocratio in
^^^H nionarcbiam couverteret, titulos duos solos sibi
^^^H ccpit, Tribuni plebis et Pontifieis Maximi, quibos
^^^r imperium intcg^m, tnm rerum civiUum ttim reli-
^^H gioniR, continehatnr ; qiiani potestatem etiain ini-
^^^ft per.-itores, qui $ubse<[nuti 8uut, dum stetit itnperium
^^^B rctinuenint. Quod autem episcopus Romanua a
^^^K Coniitaatino Magno episcopis cffiteria pra^lntus fue>B
^^^H rit, cau.si non crnt quod Petro quaiii priiicipi apos-
^^^B tolonim in catUedra Romana succederct, scd quia
^^^H Imperii sedes erat urbs Romana; nt ex eo mani-H
^^^H festum cst, quod eum urbs Conatantinopolis ettiim
I
DK REONO TKNKBRARUM.
489
Bedes imperii facta esset, episoopusConstantinopo- c.vr. xlv.
litanns de eodem liouore eum Papa eonlentiouem p, ,i,„'„„„i^
I ,. . . .... . nHit r«lUr«innn
Intcr reliquias etiam ethmcismi cst pompa, sivc »i)iirj«niui.
proecssh, in qua imagincs Christi ct sauctorum
circumfcrri pcr urhem solitae sunt. Nam iu pom-
pis ctiam ethnicorum videre erat in curru, quem
thenxain et vehicuium Deonim apjiellabaiit, simili
mo<lo circumlata idola sua. Quem houorem etiam
JtiltQS Csesar, postquam in divos translatua est, et
nonnoUi alii imiwratorcs Romani ohtinuonmt. Usns
etiam, Inter lionores divinos, cereortm in ecclesiis
introductus est a simili ritu ethntcorum. Ktiam ab
ethnicorum aqna tastrali derivata est, qua utuntur
in ecclcsiis, aqna bcneilicta. Item libcrtas illa servo-
rum, quEc pcnuittitur dicbus quihasdara antc jt^u-
nium quadragesiiiialc, imitatio cnit Romje aiitiquie
in Saturnahbtis ; etlam peramhulatio ilia per pa-
roctiinrum fines post pogcbam, imitatio est festi qui
Romanis appellabatur amharvalia. Neque duhito,
quin alia^ ceremonise non pauca; a geutium con-
versione prima in ecclesia relicta' fuerint, quas tan-
quam utres veteres doctorcs Romani, vel per neg-
ligentiam vel anibitionem, Christianismi v-ino novo
impieverunt ; quo tandem aliqumido dirumpeutur.
CAPIJT XLVl.
DB TKNERRIS AB INANI PHII.OS0PKIA.
NoLi, lector, expectare hoc loco contra philosophi-
am atit philo^ophos oratiouem invectiTam. Qmd
er^o agis r Distinguo inter philosophos et nou phi-
lt)8oj^06 ; et inter phitosophiam veram, vit^ hu-
490
DE REGNO TENEBRARUM.
IP, XLVI
I inwlnn
iMlli
, maiiffi magistram sapieutissimam, humanae uatnra
deciis sinpilrire, et illain, quac jata diu pro philoso-
phiu babitu e^^t, fucatam et garrulam mcritricuIauL
Philosophia euim, sive studium sapientiie, qoanU
est, sajiieutia est ; id est, rffeciuum ex eonceptit
cornm causii «eu genrrationibua ; ct rurxuji gfnf-
ratioaum^ qua exse pmsriHt, fx cognilis e^ffecttba
per rectam raliocinationciu acquisifa scientia ;
quuni uec Scripturn probibct, uec hoaoiQum qois-
quam ns|>orn»tnr.
Pcr {{uam dcfinitioucui difitiuguitur philosoplua,
primo, ah experientia, ct pnidcutia bominum et
caeterorum aiiiuialium coinmuui; ut qaic non n-
tioiie, sw) memoria taiitum couiiMiratur.
Deiiide, distinguilur a iide et revelatione super-
imturali ; qute uou ratiuuc acquinmtur, sed douo
dantur.
Philosnphandi antem origo prima sermoai coava
fere est. Fucre euim iuter primorum tcmponiBi
homiues rudi^simos, qui opera l)ei adiuirati ^uiit.
Adminttio aulcm ad causas qua:reudas canim re-
ntin qu!i!t adiniraiitur, tugcnia excitat. &ed id
quod pliilosophiam aluit auxitquc maxime, otium
erat, quaiii scbohm Graici vocaiit. Otium autein
geimit pax ; qutc nisi in magnis civitatibus iuTe-
uirl uou solet. Itaque profesMores sapieutix primi
eraut gymnosopUista; ludiic, luajEci Persia;, ct Chal-
darorura ei /Ilgyptionim «iccrdotcs. Gnecis et
populis occideutis pkilosophia uuudum ona erat.
Postquam autem respublica Athcnicnsium victis
Persi» florcre coepit, tunc primiim ii, qui neque doioi
nequu foris quict|unm habereut aliud quod face-
reiit, conveuire in loca publica coufabnlmidi gratia
incoeperunt, neqiic alH rei (ut dicit S. Lucas AcL
UB RBGNO TENKBRAnUU.
491
xvii. 21) tacabant, mgi att dicentinm ant (tntiifn- cap.xlvi.
(/«M filitjuitl nori. Ihuiue qut sibi videbantur in '~
pliilosophia profecisse, docere aiios ccppenint.PIato «u inuii
in Acaiifmia, Aristoteles in Lffceo,aiii in Sioa; '"^
qnee loca sckolte, et disputationes eonini diii-
IrihfK appellnbantur. Ipiti autem eorum i«ect«tores
nomiuibus suis distln^uebautur. Nam qiu Plato-
nem setpiuti suut, Actuiemiei ; qui Aristotclcm,
Peripaielici ; ct qui Zenonem, Sloici vucnti suiit;
qtue distinctio, una cum dilferentiis doctriiianim,
pcmiausit nsqtie ad tcmpora Scr\'atoris nostri, et
per totam Kuro|wm et Asiam fere cognita etiam
ilJorum temporum philosopbos inter se distinxit.
Etiam in Jud%a scliulic eraut public;^, scd in
gynagogis, ubi Icges Judaiorum publice cxplicatae
et disputata:; craiit : ut schola: libertinorum, Cy-
renjcoruDJ, Alexandrinorum, etCiUcum.
Quid autem humano generi s.cbols Grcecorum
profuere r Plato quidem ipse philosophua et geo-
metni insignis ernt ; sed nuUi id debuit schola;.
Commoda, qua; a physica ol geometria hal>emus
bodip, Arohiincdi dcbemus, homini scholw nuUius.
Sebola Peri]tatetica, qua; caeteras omnes sua loqua-
eitate fecit conticeseere, qiiid habet pneter dia-
lectie«e et rhetorica' argntias ? Cujns phKuoineiii
naturalis causain, uou omnibus obviam, reddidit
intelligibilem r Scd, etsi inutilcs scholic, inuocmc
tamcii hactcnuH fucrunt. riiilosophia, secti.s intcr
ge usque ad pugnara cUsscuticiitibiis, libera tameu
baeteuus erat. Jurare in verba .\ristotelis nemo
cogebatur, <inaiiquam illias dogmata latius recepta
erant quam s('<!taraui rcliquftruin.
Neque JudaMs profuere schola; sua: ; in quihus,
etsi lex et prophctx assidue exponereDtur, Messiam
492
DE BEGNO TESEBRAHUM.
[AP. xi-vi.tamen, quem espectabtiut, agiioscere pneseutem
noii didicerunt,
Ad Judseos tainen, tiuibus pro otnni philosopluft
crat TeHtauienti Vcteris Scriptura Sacra, G
doctriiia* nou jwrtinuennit.
In maximo autem houore apud Graecos erat pfiu
losopliia Graica, prajsertioi Aristotflicii, lenipore
et^vlesiie pnmitiv%, quando ad fideui Christianam
magno Dumcro quotidic Graici acccdebaut ; ettain
intcr illos philosopbi ; scd hi tidcm ita amplexi
sanl, ut tamca niHgisiroriim suonun dofrmata, se-
micocti Christiaui, non deseruerint, sed quie cum
doctrinu Christiana quocuuque modo couciliare po-
tnerunt, retiuuere, Atque haec scctarnm, Gnece
harcsitm, in ecclesia Christi origo prima fuil;
disseutientibus sciUcet inter se pastoribus illis pro.
selytis dc natura Chriiiti, quem Deum est>e per
miracula ostenderant apostoli. Attamen quta ex
principiis philosopbiie sna^ demonstrari posse non
videbatnr. iion credideruiu verum esse. It.ique
olti Valcntinuni quendam sequuti, liistoriam ^i^xx-
rationis Christi totau» couvertemiit iu altegorlam ;
cui .«ic (jpposuit ex orthodoxis Ireuieus. Post huuc
AppcIU'j>aIii(|uc Clirislium V(!nim homincin esse ne-
gavernut. phantasma Bine corpore csfie affirmantes;
contra quos disputa^^it Tertulliantis, eo prtecipue
argumento, quod invorporetm nihil est. Alii, qui
vocabantur Authropomorphilas Deo corpus oi^a-
nicnm tribueruut. Alii Christum uou totum, sed
Dei partem esse voluenint. luterea iu synodiit
s\us episcopi presbyterique doctriuas has novas ex-
aminavci-uiit ; ct quas daiunaveruut, htcreses; quas
confirmaveruntt^f/ew Cathoficam vocaverunt ; et
tunc primum inter Catholicos et hi£retico& distinc-
DE RRGXO TENEBBARUM.
493
Dr Iffirbrii
•h iiuni
tibilMiil-Iiia.
U
m est. Orta deinde est Arii hieresis, negantis cap. xlvx,
Christum esse Deuiu ; quse Niceni Concilii convo-
caiidi causa erat.
Syiiodu» autcm illa non modo A.rianaTn, sed
etiam omncs prajteriti temporis a Christo nato
baereses condemnarit, tidem orthodoxam symbolo,
quod Nicenum dicitur, breviter complectens ex
Scriptnris ipsis, nulla onininfi iihilosopliisc (JnccfB
babita rHtionc; nempc, ChrUtum Deum rcritm cxnc,
etJiUHm Dei genitum, eJH^sticm cmn Deo substan-
iitp; quam fidem coutirinarunt etiam tria sequentia
Concilia generalia, additasententia de fide in Spi-
ritum Sanctum. Ktiam hjeresiu Africanorum sub
Cypriano ortam, de rcbaptizatione eomm qui ad
ethnicismum redierant, condemiiavenint, et sym-
bolo articnlum illum atldiderunt, crcdo Nnum hap-
5t-isma in remisxiouem peecatorum. Atqiie haee,
Nicciiae synodo ex Scripturis Sacris agnitn, pbi-
losopbia cthuica uoudum advocata, placucrc et
conbnnnta crnut. Non cnim pbitosoplii eraut eo
tewpore pars Patrum major.
Sed in Niceni symboli expositionibus (nemo
enim fere doctoram ecclesi» ab eo Concilio in
quinpeutoa auuos erat, cujns seripta extaut, qui in
symbolum illud expositiouem atiqimm non edi<ic-
rit) non habita est de scntcntia Scriptnnirum tauta
fiolicitndo. Ubi eiiim in Scriptura Sacra, aut iii
ipso symbolo Xiceno, invenitur id qund in symbolo
dicitur Athanasii. ifa DcHm et homittem eue unum
Christuiii, fjucmadinodum animu nttionalis et caro
est vnus liomo ? Constitutlo homiuis ex came
et Bnima nnnquam pro mysterio habebatur ; sed
Christus in crtr«P niysteriom maximum est. Uuod
Iiomo sit anima sua aut corpus suum seorsim, ne-
494
DB BBGNOTENEBRARUM.
CAP. XLTi. roo dicit ; de Christo utruinqiie recte dicitTir, qood
e»t hotno, et qaod est I)cus. Ubt le^tar in Serijh
titris liominem Chnstinnum, nisi conipamtioue hac
iueariiutiouis cum auima et carne liomiuis couiea-
tus sit, damnandam esse ? Ubi legitur in Scripm-
ris Safjris, mit in symbolo Niceno, ires esse htfyo»-
tane», \A CAt, trcs jtuh)ttantias, id est, trfci />«w,
aut aliud quod tantundcm valet ? Si legatur, oir
ea voce ecelesia Laljua recusavit uti ? Cur excusat
Gra>cos Augustiuus, ab eo quod vocem commodio-
rem iion liabuere ? Verum quidem est, voeabulmn
in lin^ua (jrreca inilUmi csse, quod respoudeat yjrr-
ffontr, vocubulo Latiuorum. Necesse tniuen iion
crat ut vocabulo hyfmvtatiis utcrcutiu', cum ncccsw
non csset ut mysterium explicuretur. Deiudc,
quod est iii syinbolo Atbannsii, /''*7i«# «■*/ ex Paire
jto/o, iUtid jno/o in symbolo Niceiio noii est ; et pre-
terea dicitur (Matth. i. 20), quod in Virgine Maria
geRifum est, ex Spiritu Sancto ent. Sed dleet
fortasse aliquis, gcueratioiiem Ktemam differre a
generatioue illa quie facta est in ulero virginis.
XJbi autein Scriptura Sacra, aut synodus, ita distin-
guit ? Nonuc Deus erat Filius ex eo quod Virgo
iUum cx Spiritu Saucto, id eat, ex Deo conceperat f
Imo, Dcus ab ^temo erat, ctsi noudum camem b-
duisset. Nam de eo quod ab aitcruo decreveral,
cui omuia sunt priesentia, lo((mtur Deus SEepcnu-
mero tanquam de pncseute. Verhum Dri, iiempe
Cfiristus promisxus, a principlo et ab letemo erat;
vcrba tamon illa qusc faciunt actura promittendi,
uon eraut Deus, ncc substantia, sed mx. Per Filium
Dei Jacta smt secufa (Heb. i. 2) ; sed iioii per
atium Deum ea fecit Deus. Per verbum Dei fucta
sunt omnia, qutEfacia suat : dixit enim Deusjfer/,
DE RGGKO TBNEBRARUM.
409
I
|et fftCtDin est. Nou tainen jnbemur credere ver- cap. xlvi.
[bmn iUuti, Jiat, es8c substaiitjaui divinam et Dei n." y^hri,
jPiUum. Citant etiam tloctores, pro geucrutioiie i^'}^
Ipilii petenia, verba Solonionis (Ueentis iu pcrsona
sapieutiie (Prov. iii. 19): Jekotnh saplenlin futt-
dapit terramfSlatuit c<e!os intftti^entia ; volentefl
eo lueo iuteUigi ^apieiitiaui l>ei pro Dei FiUo. Si
sapieafia suniatiir pro ipso sapieiite Deo, argumen-
tum proee(Ut ; se<l si suniatur saptestia quatenus
distingiiitur, ut plernmque fit, a voce concreta sa-
piem, non jiotest intelligi pro substantia, neque
ergo pro fiUo Dei ; uon tiia^is qunin justus ju.«4ti-
tia, aut virtu!* vir appellari proprie potesl- Etiam
inter Deum et Deitatem tUstinguit reete Johaiines
Bainaseenu.s, diccnK, Dtium quidem, sed nou Dei-
tatem hominem fuctum essc. Ila; et hujusmodi
doctrinx bDminum singularium opinioncs sunt, non
decreta ecolej^iie ; et proinde, etsi impise non sintj
conscieutiastamen nondehent obligare.
Temporibus subsequentibus philosophiam Aris-
totelicam in scriptis suis libcriu.s aliquanto seqauti
snnt ; etiam eanim nomiulli, trnctatibu.s logicis et
physicia iii Aristotelis sententiam editis, Aristote-
Uscaum ambitiose osteutaruut. Da-mouoIog1am
autem, cuudum fcrc quam iu Homcru ct [Icsiodo
legimus, animis jamdiu infixam plerique eoruin
ienucruut, quibus doctrtna Aristotelis de formis
separatis, magis quam reliquarum setTturum philo-
so]ihia, eongniere Andebatur.
Distraeto interea imperio Romano, et in Italia
jam pcnitns extincto, cura urbis R,oman%, id c&t,
potestas Ilomfe regia, episcopo Kumauo eouimissa
est. Fttpatiis jam res digna esse *Tsa est, de qua
pugnaretur. Itaqua de eo puguatum est ; et quo
V* imhrti
tHi iaani
philniDiihla.
CAP. XLvi.tempore Carolus Ma^us, rex Galtia;, Itomaiic
liustes LombardcK snperavit, codem Leo tertiat
schif^iimte Roina expulsus est. Lcoiu-m aatem re^
iluxit C^rolu^ ct iii papatu confirtna\it ; et Leo
impcrii occidinitatis imperatorem fecit Carolain,
quem publice iii Dei nomiue corona tuiperiall «lo-
navit, populo acclamante Deus tl^iH/. Ri-gibus
hinc Catliie titulus perpetuus ftiit, />*■/ g-ratia rts
Gailia, et in reges Paparum dominatu». Queai
duminatum tit conservaret ecclesiu, senex leo,
mundfliiaruin rcnini |>eritnii, probleina iiobile ex-
co<>;iiavit, regna C/iri^tiattorttm regiim i/jsormm
armis omnia in ne tramferre ; et perfecit.
Post unum cuiin aut attcruni aimuin, Lco poutifex
Carolura impenitorem ad nniversi/a/es per dominial
fiua iiii^titueiHlaa, ubi titerse et sctcutiie uitivcnss
docereiitur, per literos suaii tiurtatus est. Ita()iH;
Parisiis ille universitatera erexit primam ; ct potft«a
alias atii reges iu domiiiio quisque suo, Ktnictis in-
stnictisque ad studia collegiis, legibus ad arbitriuni
pontiticis Romani gnbcniandas. Tum dcmum a
magistris Lombardo, Scoto, Tboina, ex pbilosopbia
Aristotetis et Scripturis Sacria commista. uata cst
theologia qua; dicitur scholastica. Docebantur au-
tem in universitatihus logica, physica, mctaphy-
sicft, cthica, poUtica Aristotcliti, quasi univcr.titas
Acientianim in uno esset, maximo tunc ecclesite
patre, Aristotele. IVsecipue vero ad verecunds
adolcscentia: fruntcm eonfinuauduiu, in di^iputa-
tionibus ct declamationibus publicis aitoh^iicentcd
exercebaiitnr, quo Romamc ecclcsia; dogmata el
sustinere et prjcdicarc pos.<icnt. Itaqnc pcr eccle-
siasticorum, e.\ univcrsitalibus iu omncs fcre Cbris-
tiaiii orbis urbes, oppida> puroctiias emissonim,
DE BEGNO TBNEBRARUM.
49?
mdones et scripta tditn, animis CUristiauonim cap. xr.vt.
>mnium indclebiliter infixuratst, regtUuvi juttl ct "^^ '
vlvru
tjusfi aliain nuilam esse preeter eeclesur Itomaate •«' >""■'
'ictamimt ; regibus tiUeritis ohediendutn Hon esse,
qmnu iih ecclesia Roittamt pfrmissuinjueri/ ; re-
ges ipsos pontijiei Romano dehere taHfjmm orev
edire ; factumque est, quori erat facieiuliim.
Locup iu iiiiiversitatibus erat etiani stutlio juris
ornaui antiqiii et me<liein;e ; sola: scientiie ma-
thetnatieie, uuu quu<l doctrinie Chriistiuna: eontt^-
rium aliquid coutiuerent, sed propter ignorantia; et
rtium irreconciliabile disaidium, prjetermissse sunt.
Nam et antea, ut quis ab hflnore episcopatns arce-
retur, satis causa; erat didicisse artes raathematicjis,
el terram credere rotuudam esse, nut esse terra;
iueolu?; quos aiitipndas appelkmus.
Qttomodo autem et a quibu.* opinionibus Arislo-
telicis derivftta est doelrina Rumana, vel theologia
holastiea quam repreheudis? Dtcam. Grseci et
ini et Europaai plerique, quolies affirmant ali-
quid, eoiiiutigunt duo uomina per vcrbum est : eo
modo siguiticautes iiomen utrumquc cjusdem rei
nowen esse ; ut qni dicit fiomo est animai, intelligi
a vult ac si dixisset, "si quem recte hominein dici-
us, eundcm etiam auiiiiai recte dicimus." Ali-
quando etiani verbum illud, esty uoiniiii unico
I Bpponimns, ut quandcvdicit aliquis, jO«v/jirp*/. Tuiic
^hutem ita iutelligi vnlt ac si dixissct, Deus eat ali-
^^f/nid renle, nonjigmentim aniini ; hi/posfaJiis, nnn
^^^iiantasina ; sic cnim distinguuut Grxiri uiter res
Hp#r/»r et ap/mrentea tantnm. ExenipH cau&a ;
hominem speetantem se in speculo kyfmstasiH vo-
rabant, sive suhstnittiam ; iinnginem antem sni
pA speculo visaiu, pliautmma. Vcrbum lioc est
TOL. in. K K
Hta
baldwlHit
ki>)n>Bi
|i).iliBi1iIlia.
fcp. XLVi. priore modo acctrptum.numpe qnando coiijang:it duo
nomina, vocatur copHta ; po^teriore modo suaip-
tum, vocatur rerbim suhstantivum. Verho jtmA-
staniivo iitebantur etiam Hebnui, et jMissiro ; ot
ii1)i mimca suum Deus simplieiter dicit v^ssiC Snm ;
sed ut eopula nunqnam ntcbantur. Nam vice
coputsc.utcbADtur Hebriei duoniin nominum apj»-
sitiotie ; ut ubi di«itur, (Geu. i. '1), terru res iiifor-
mis ; quod nos necessario vertimus, terra erat
itt/brmis elc.
Aristoteles, qni non tam ad re* rcsi>exit qDiuii|
ad rocr«, cum intelli^ret, exempli ciiiisa. sub duo-
1)us nomiuibus, ftomo ct auimal, quu: rc:> intelU-
geudic crant ; nou contcutus eo, hoiao ^ligeos
qusesivit ulterius, (|ua;imm res cnnripieiida erat sub
copula esi, \e\ salteni suh voce infiititivn i*mc; j
nec dubitarit quin nomen illud ^sse, alicujuit rei I
uoDien fuerit ; quasi esset in natura rernm aliqatd.
eujus nomen esset esse vel essentia. Ab boe ab-
surdo in aliud lapsuK est adhuc pejuR, nerape, e*-
sentiat qmisdam esse ab entibus suis separatas,
quos cceti orbibus assistcntes cirrumagiere illos affir-
mabat ; etinm auimam humnuam, nb homine sepa-
ratam et dissitam, per se subaistcre: qure qnidc-tn
doctrina eum theologia Homerica fortassc congniit,
sed cura Scriptura Sacrn nou congruit, Neque
euim vox Ula, essentia, in Scripturis nut ecciestai
AnKlicame liturgia, articulis, vel canombus inveni-
tnr; neque vox Grtcea ovam, nisi pro dintiis, qnaa ,
I>a.tini etiarn vocaut rem ; neqiie essentiate, es- ■
sentialitas, enfitas, entitatimm, ueque quicquani "
quod fit ex eopida. Non enim liugua Hebreeoruin
id paticbatur. Essentia cr^o res iion cst iieque
creata, neque increata; sed nomeu artis causa
«
DE RECJNO TBNBBKARVM.
<99
pUlatFphw-
ictiiin. Entia hujnsiuodi nnva, nntha, iimnia, cap. xlvi.
rbiii et voribus implicitus, per copulutionem no- JJTI^I^
um solus genuit Ariatoteles, philosoyhia:, quam '^';^,.,
autlein viuiam apiii.-llat S. Paulus, priucipiuprimo.
Ab liac tloctrinn <lc estentiis ctJortHiji tubslan-
falihM «eptirulia tWmonologia Grrecorum in ec-
esia, ut dixi, relicta est : et superstifio illa, quiuu
taihii^vlav vocant Gneci, sive wetum phontas-
latum. Indf cxorcismorum usus ortus ost. ct
signi crucU, cl aquse beiiedictic, quibns exennta-
rentur aut abigereutur : deinde nata est opinio de
substautiis tncorporcis, id est, nuUam habentibus
omnino ma°;nitudincm, ct quod Deus ipsc optimua
maximus mai^iitudiuem non haberet, quanquam
neque suhstantia incorporea, neque xultstaHlia
immaterialit in Scriptura Sacra iuveuiatur. Itcra,
quod anittm est lola in toto, et to/a iii t/imfthet
par/e corftorijt. Ex eodem fontc orla est doctrina
tota dc purgatorio, et de apjyaritioiu; nocturaa ani-
manun, et lcgcnda miraculorum, et qniestiones de
animis rcprnbonim, nbi, ct cum sint injpatibiles,
quomodo puniuntur ; aliaque multa quie uuu repe-
riuntur in Scriptura Sacra.
Uuod corpus idem in pluribus simul locis, et
plura corpora in eodem simul loco esse dicunt, nc-
que Aristotcli.s, nequc philosophi, nequc hominis
cujusquom sant cst putare. Sed dici cxpediebat
ad sustentandam pncseutiam realcm carnis Christi
in omni pime consecrato.
Uuod vo/mtli causa sit vo/uHtax, id eatj putciitia
causa DCtus, Aristotclicum cnt, et rcceptum a Seho-
laaticiii; nimirnm, ut domiuio Dei in voluntatem
hnmanam sublato, liberum stalueretur arbitrium
uuiinis.
K K
soo
1)K RKOKO TBNEBnARUM.
Of IrnrliW
ab iuBi
fCAP. xt,vi. Prasterea, quas in physiois renim cansas redili-
di^runt abRurdns ; ut, qnod descensioniA graTiiun
cnusa sit ^'a^itas ; gravitatis aiitoin catisaiti ese,
q\iod nd ceutrum terne venire coiiscrvationi« sm
causa appctaut. Quod idcm corpas, nihil addito
neqtic adcmpto, niodo inajvis, inoclo miiius sit ; sa-
licet pcr ctJnclensationcm et rarcfactioiiem. Unod I
auima creatur hi/timieudo, et iufuaditur creando;^
quniiquam Scriptura dieat oniuia creata esse p«fl
verbum Di^i. Qiiod pro cnusit; assi^ant qualitttttt
occttltas, sympiithiam, nntipathimit, anliptristati».
qualitatex xpecijictis, itein cnxum sive J'ortH»Bn.
id est, suaiu ipsorum ignorniitiam ; sublata cnim
iguorautia, quid est aut fortumt aut quftUtas oi
cHlta ? Quod omiiis tum scnsio, tuin iutelleilio
fit per motum queudam speciurum. Quid est
cies ? Species cst, ut sciunt omnes qu» latini
Rciunt, forma rei aspectu cognita, coustnns cac
gura et colore ; qnalis est species faeiei humansv
qunm vultum et ospectUDi dicimns. Spocies ergo
sive vultus reriim aut intromilti dicunt in oculos.
et sic ^ideri ; aut species qua.idnm spu viiliuBrennn
emitti ad objectum, et sic videri objeetuin. Non-
dum cnim iutcr Schotnsticos conscusum est, an tx-^
traviittendo an itttroMiltcmio spccii-s fiat visio.B
Etiam audirc, olfaccre, gustare, iuteUigere per spe-
cies dicuut, per aures, uares, ct orgaua intellectuafl
transeuntcs. Uuod ietcmitas non sit tem]wris™
siiie fine aut priucipio sHcce.ssio, sed nunc xftin^, id ,
€!st, idem »wnr uobis vf^v, quml crat miric Adarao,]
id est, inter tiunc et tunr nullam esso differentiaiu.j
Hajc, inquam, quia non miscentnr, quod scinni, cum
doctrina fidci Christiana, sed respoiisa sunt tantum
physica, cn fine data, ne non videretur ciapieDtii
DE REGNO TENEBRABUM.
501
th Inuil
^!
js pendere ab ore sacerdotis, pra:tcreuii(lacAF. \i.vr
a$ui.
Qnod, negato libero arbitrio, sequi dieant Deum
;se pewnti nuthorem, iiec debere ideo peccatorem
luiiiri, conccdaut tamen rcnim ct actionum causam
rimam enRe Deum, conciliationem petunt ex Aris-
tele vocaiite peccatum tlvofiiavj id est, ipttam ciun
incongniitiLtem, privationcm mernm, uon foc-
m aut artioncm quampiiun. Facti crgo omuiii
et legis caiisam Deum esse agnoiiceutes, incongriu-
tatis causam esse negaut ; quasl quis, cum duas
duxisset lineas rectam et curvam, ambas se fecisse
diccret, sed ab uHo fuctam es^c illarum iucouprui'
tfltem. Scd .\mtutolc!; |K!r incoiigruitatcm, ipsum
faetum, aut saltom dcliberatum, vel couKultum lcgi
incoiignuim iiitellexit. ItaqueScholastici,iibi vidcri
volueruiit subtili^imi, ibi hebetudiuem indiearuut
maxime. Si subtilcs fuissent, differentiam iuter
usam facti et autliorem facile invenissent. Au-
thor facti ia est, qui fieri jubet ; causa eat is, per
cujiis\ire3 factum est. Deug nemincm jiibet qiiic-
quam coutra legcs facere aut conari ; atqui qua:
fucimus, viribus a Deo datis omuia fucimus. Cur
autrm, »1 Dcus 111 causa c;st, condfmnuiiiur noii }
Reeponde mihi, qni sic roga.s, cur Deus ab ictcrno
Alios elegit, alios reprobavit, et quomodo ad pcenas
teruas maximasque coudemiin^it eos, qui inalum
uondum aut fecerant aut cogitaveraut, uec idsi Deo
voiente et vim pra;bente, facere aut cogitare po-
tneruDt } Re:sponde etiam, an 6gulo de vase, quod
finxit, nou 8it licitum statuere quicquid vultr In-
dica denique, ubi Scriplune aperle dicaut, omnes
illos, qui a regno Dei excludentur, vjcturos esse
diic morte gecuuda cruciuudos iu a-teruum.
Acccdamus jum ad cthicum et politicam. Do-
502
DR REONO TKNBBRARUM.
' Dr molvfa
lui JninH
IfUlMaphl*.
;ap. XLvr. cent Sciipturw Sacrw, regibns et potestatibus snm-
mis eorumque miDistrts, etiam etlmicis, a subditif
suia Christianis, non ob metum taiitum scd con-
scientiac causa, ut a Deo ad botintii iiostnjm ori!-
natis, obediondnm cssc. XJndc ije^itur uata snnt
de rdigione, in Gprmania, Gallia. et Aiiglia, belli
eivilia, nisi a philusopliia etliica et politica Aristo-
telis, et eoriim qui Aristoteleuk sequuti suiit Ronia-
norum r Meusura buui et mali in omiii driute
eat lex. Aristoteles autem virtutem et vJtium non
lejjibus defiuivit, sed laude et vituperio npud civcs;
regum omniuiu imperium fyratmUiem vocat ; in
democratia sola libertatem esse diint, et ip9e,et|
poRt illum Kcriptore» Roumni plorique, ab uniu
Tarquinii regis odio liominis vitium in formam n-\
giminis transferentcs, nnllo quidem argumeoto,
ged exemplo etvibug rerum novanim cuptdiB gnto
quidcm, sed pemitioso. Ho« autbores, Gtriecse et i
Latiua; philnsopbiff- et eloquentiae causwi, juveuosl
cum in universitatibus docerentur.doctritiam eomiD
veiieuosam simul tmbiberunt, et de bouo, malo. .
justu, iiijueto, lcgibus, ct rcligionc, suo quuupte ■
arbitrio statuebat. Hinc initium erat raali nostri. ^
Nam et priedicatorum magna pars, qui de doctriua
sua egregie sentiebant, et alii lectione polittt:»
Griecec et Latinse, videbantur sibi magtii politici ;
aheri quia in coclesia, alteri quia in statu pro am-
bitionc sua non proecdcbant, bcltum eivile accen-
derunt : in quo bello inidti civium myriades occisi
suntj et rex indigua morte tructdatu&.
Tanti eonstitit didicisse eloquentiam ct pbiloso-
phiam Grwcaui et Latinam : nisi autcm prtedicato-
res populuin, et universitates noatrae pra:dinator«9
ipsos ineliuH doccant, forte iUthih ail Trojata mag-
«H# midctttr ArhUles.
DB RBGSO TENBllRARUM.
»
CAPUT XLVII.
'VZ QUIBUS Qll,ESTllI FtKRrNT ASTE DICT.E TBNEBBVE.
Dk prsctore quodam Romann Cossio honanfice lo- cap.xltii.
t|uitiir aIi<MiI)i Marcus Cicero, quod in cnminiboa iC^iXJ
coKnosoeudis, ubi tcstimonium non erat satis ple- J'"™""'
num, acousatorem interro^re solilus easet, cui ^ iti» ii.i»bi«
bono fecit reus ; id est, quod lucrum, qtiam {Mtcn-
tiam, ant qnam alinm rcm cnpitam, indc obtinncrit
nut conRcnaverit aut expectaverit. Sentiebat enim
honio i>nulen>( mnlum gratis esse neminein, sed
iuiunir(uemque facere, qu» volens facit, propter aU-
quod bonum sibi. Nam inter pra'sumpta nullum
maju:; fst, neque quod authorem criminis ita mani-
feste arguit, ut a crimine utilitas, Itaque anthores
doctriDarum, qu;e Chrbtiauanim civitatum trau-
quillitatem jam diu turbaverunt, codem illo ciiterio»
^»r«i hono, invostiprabiuius.
Post resurrcctioncm Ser\'atoris nostrij cum jam-
jam ascensuruR ei^^et in coctum, n^veruiit itlnm
apostoli dicentes (.'\ct.i. 6, 7) : Domine, mm hoc
teiiijMre reJtitiue» rtffniim Ixrueli ? IJisit aatem
ad ifhs, noH est rcstrmn iioitse tempora, sirr o;>
portimitates fjua.it Pater in sua ijisius riuthoritate
statnit. Uui regnum Dei rei>titutnm dicunt, tuuc
nuni Christus n mortuis resurrexit, cui bono doc-
triuam hanc doctriua; \\\x adeo repugnantcm, tum
ecehfsia llomaua, tnm uoniiulli alii vnlgo ducent }
Reiatuum Dci iiistitutum erat in Judffiis a Deo ipso.
In eo potcslatein in terra summam habehat post
Mosem .'Varou, et jMtKt Aaroncm cuiteri saccrdoles
gummi, suo quisque tempore. Jam, quuniam fl^-
DE RRaNO TSNRRRAIIttM.
ir.XLVii. uum illud a Christo restituvndum crat, scqucbatar
,„ „ ut in rcstltuto n;x essct Oliristiis. [tanue asocu-
[q..i»!.>t dirntc Cliristo hi «clum, scqncbatur ut alicui rcgui
Ttt^Cr. sui admiiiistratiouem iii terra rcHquerit, vcl homini
vel «£tui. Maiitfe«tiini er^ emt tUuin, qiil admi-
nistrutioneiu haiic obtiueret, eaiKlem potestatem
habiturum esse, qimui habueraiit sacertlutes sumiDi
Aaron et successorca ejus iu populo Israclitjco, id
cst, potcijtiitem regiam et summam ; atque hoc bo-
mmi illud est, propter quod doctrina illa ecclesi»
Romaniu iiivcutu c&t ; bunum, quo uullum iu teiris
uiajus csw (licitur. Teiicbrtsiim crgo Iianc doc-
trinam primi infudemnt crclesiie pontifices Rotnsni,
qua docerentur cives Chrlstiani, quutics inter regcs
et Papam oriretiir controversia, neglectis suonun
regum iuiperatis, PajwB obedire.
Uuud idem doceant Pajmm in articttlis ^dri
tlejimendis non possc errare, fodem tcndit.
Uuod episcopus Roinanus solus potestatem snain
jure divino immediatn exeroeat, nieteri jurc ab illu
dcrivato, eodem leiidit. Eodem etiam teudit quod
clcrici, monacbi, et fratrcs i» omiii loco a pfsms
le^um civilium eximaiitur.
Ex eadem dnctriiia, uimirum quod M(?erdotes
Mnt eodem jure quo Aaron, poscunt sibi et Levitis \
suis in eivttatibus Christianis jure diviuo decimas.
Quod matrimouium saeranientum esse dicant,
eo teudit, ut judices sint in qutestione de matri-
monio legitimo, et per consequeus de successioue
ad regtm hereditaria.
A confessione auriculari consilia regum et mag-j
uatum cKplorare possunt, et aliquaudo e.\plurant.
A canoDizatioue eorum liumiuum, (piorum opera
iu potestate sua augcnda vel conservanda egre^a
DR KBrfNO TP.XBRRARUM.
50:
usi sunt, animos impentorum ChristiQnonun incAr.XLvii.
reges suos iisque ad necem aliqtiando acuunt. ^" ' ^^
Per doctrinam purgatorii, et jiistificationis por i»""<w
opera externa, et indiil^entiarum, clerici, id est, iiaMum>\,tt,.
pontificisRomani 8ubditi,sumptu regum nutriunlur. ,
Per exorcismos et (!Kteram dffimouologiam po- I
pulos terrent. I
Postremo, per doetrinas linmanas, metapbysicam, I
ethienni, et iwliticam Arlstotelis, per di.stinctioiiea I
frivolai^, cicnnoncm obscurum, et voccs barbaras, I
tcnebras jam iuduclas ruddunt !>pit<siorc&, et ii>sl8 I
prini-ipibus. quando volunt, jwilpabiles. Palparunt I
autem primi Germani, deiiide Angli. I
Fostquam enim eommuniter creditum esset, ean- I
dem esse potestatem Papx in populo Christiano, 1
quam linbuerunt Aaroii et cfeteri sacerdotes summi ^m
m [lopiilo Isrnelitieo, atnbitio de functiunibus ec- ^4
clesiasticis, prscipue de papatu, obtinendis, et I
eanim qui obtiuuerunt tastas, eomque paulatim 1
crevit et eonspieuus ftictna est, nt omnem fere sui I
rcverentiam verom et ])astoraU functLoni dcbttam 1
perdidvrint. I
Nam a quo tempore episcoptis Itomanus pro I
episcopo uuiversaii liabitus csset, hiemrcliia Ro- I
mana nou inepte comparari potuit fabulae, quse in *
Anglia inter mulieres vetulas, pueros, et viros ex j
plebe rudiores pervo^bntur, de iemuribus, id egt» 1
de umbris sive spectris, et noetuniis eonim faei-
noribus. J
C>>^tantibui4 euim dominii tanti eocIe.siastici ori- I
ginem.quid aliud \ideri potuit paiKitus nisi imperii I
illiiis Ronmni ingentis iiigens spectnim, scpulcbro I
impcrii defuncti corouatuui insidens? I
1'^tiain sermo, quo utuntur iii euUu Dei publico, 1
:>oo
DE REGNO TBNEBRARUM.
ip.XLvii. qui nulHus Iubc gentii> proprins erat, quid alintl
. erat, quam HnguiE Latiuse veteria imago ?
rv<rM»i Lemures per omues geutea unicum et uniTere»-
!«[Ckwi!!^- lem habuisse (Ucujitur regem, cui nomen dcdemnt,
ex historia ficta dc gcstis Hugoms Burdtrgalcnsis,
OlM^roiKTO. Ecclesiastici etiam, cuju.scuHque dri-
tjiiis civcs sunt, \m\m\ ct tmiversalem regent ag-
noscunt Papam Komanum.
Lemitreg spiritus suut ; ecclesiastjci etiam ap-
pellaut sese spirituales. Lemurex, tenebras, soli-
tudines, sepulchreta incnhint. Similiter, ecclesi-
astici, in obscuritalt^ doctrinnnim, in monasteiiis,
ecclesiis, el cujmeteriis ambuh-ibant.
Ecclesiastici virtutc nquie bcnedicta;, in qnocmn-
que loco posuitiscnt cccle«ias suos, locum illum
foccnmt ut cssct urbs, id cst, imperii scdes. Ita
quoque in fabula cst, habuiKSu Irmure» castella soa
quredam incantata, ct spiritus quosdam gngantsH»
qui in regionibus cireumvicinis domiiiabantur.
Lemtirex, si quid mali fecissent, conq>rchendi Pt
sisti ad tribunalia civilia non potuerunt. Ita etiam
ecclesiastici, criminum rei, a tribnnalibus civihbuii
sublati evanescebant.
Ecclcsiastici pcr incnntationefi qunsdam, cx me-
taphysicis ct miraculis confcctas, usum rationis
uaturalis adolcsccmibus adimcre consuevcrunt, eo
fine, ut JHSsis suis cteci obtcmperarent. Ita etiam
dicuntur in fabula lenturcH, pucris ex cunabulis sub-
latis, alios iUonim rice supponere, fatuos quidem,
sed promptos nd nequitiam.
lu qua officiim sive operatorio ineaiitamcnta sua
eonticiiint hmureit, non cst dictum in fabuln, Ec-
clesiasticis autem operatoria fiienmt, quas ipsi sua
authorttate sibi erexcrunt universitates.
I
I
I
DK RB6N0 TRNBRRARUM.
507
*
Lemures quoties alicui irHScerentur, mittcre di- cap. slvii.
ce1>aiitur es suo numero aliqucm qui illum suggil- """"^ '
laret. Ecclesiastici itera, si civitati vel r€^ alicuj s""""
succenwaiit, subditos suos superstitiosos et incan- dtetotmntoic,
tatos immittebaiit, qui seditJone illum saggiliareut ; ,
etiam altquando principes fociebant ut altcr mg- 1
gillaret ulterum. I
Nequc /pmureit neque clerici nxores daeunt. ■ 1
Ecclesiostiri de decimiii, et imperitonim bomi- I
num, quibus tcrrori smit, donatiunibus crcmoreDi 1
teme acctpiimt ; quemadmodum in labula dicuutur I
lemHren cremorem lactis ligurirc. ^m
In re^o lemurnm quolis sic moueta, non repe- ^M
ritor in historia ; ccclesiasticonim autem moueta, ^M
quam aceipiunt, cadem quidem est cum moneta ^M
laicomm ; scd quam solvuntj cauonizationcs, iu- 1
dulgentia>, ct misssc sunt. I
LemHrcs, ])ncter(juam in metu ct phantasia bo- 1
minuro imperitomm, existentiam nultam habent. I
Sic quoquc potestas Pap% spirituatis, extra suum 1
ipsius domiuium temporalc, in solo metu cousistit I
excommuniratinnum. I
Nequc ergo Henrico VIII et Reginie EUzabethie I
potcvtatcm Ulani cx Auglia ejicere diflicile erat. I
Ejecti autcm, ct ])cr missiones papales Cliiutc, I
Japaofe, et Iiidire loca arida perugrantes, quis snit I
au non redituri sint iipintus iUi, vel alii numero I
plures, et pejores } Non enim Romani soli snnt, I
qui ad ecclesifc a.spiraQt regimen, preeteudentes jus I
(iivinnm. I
Tractatiim b»mo de potestate civili et eccleslastica 1
ad finem jam perductum cam recognoscerem, nihil I
in eoinveni ncquc contra sensum Seriptura' Snciie, 1
neque contra lcgea iiatria- uiua; civilts uut ccclcsi- I
4roncluil«
ip. XT.vii. asticas. Nnm qui potui, cuin tntius operis scopas
essct uiiicus ut demonstrarcm pr«etextura nulliun
csBe posse, quo lcgura violatio excusari po^it : A
sententiis auttm theologorum singiUarimn muUi*
in locis abiisse rae coniiteor.
Si eordibus scripsissem inatar tabularum rasa-
rum puris, brerior esse potuissem. SofFecissent
cuim ea puuca, quse sequuutur : homines siuc Icge,
propter jus orauium in umnia, mutuis ea;dibiL<! se
ipsos interimere ; leges sine pcenis, et pcenaB stne
potestate annima, inutiles esse ; potestateni sine ar-
mis et opibus in unius persouic umiiuin collatis,
voccm mcram, neque ad i>anem iieque ad defen-
sioucm civium momcnti ullius cssc ; et proiude
cives omnes, sui, non iinpi-rnntium, boiii causa ad
rempublicam opibus suia tuendam et coufirman-
dam, quantum possunt, obligari ; idque arbitrio
illius, cni summam dcdcrint potcstatem. Qus
summa est pailis prima et sccuuda;. Deinde, qoo-
niam iu Scripturis Siieris, quarum leclioneiu eccle-
sia nostra oumibus et permisit et commendavit,
vita icterua et salus singulorum contiuctur; et
unusquisque ppriculo animie propria; illas legit et
sibimet ipsi iiUcrpretatur, et propterea ^Equuin est,
ut conscientiai eorum nou pluribus fidei articulis
onerciitur, quam qui sunt ad solutem necessarii;
articutos illoii, qiiinHtn sint, in p:trte tertia expli-
ca\-i. Postreino in quarta parte, nc populusa faUis
doctoribiis seducerentnr, consilia ambitiosa et as-
tuta adversariorum ecclesife Anglican» pntefed.
Heee, iuquam, iugeiiiis eaudidis suffecissent. Sed
eum doctrinis coutrariia bomiuum auimos jamdu-
dum scribillatos esse scirem, omuia fusius expli-
candn esse existimavi, et explicui, sed sermone
DE RBGNO TBNEBRA.RVM.
500
CniH^inuh
Anglico, qnantiiTn polni, eo tempore quo beIlumcAP.xi.vu.
civUv (lc disciptina ecclcstastica iiatum in Scotia,
pcr Angliam ctiaiu ct Hiberniam fcroclssituc gcrc-
batur, quaudo noii epi^ropis tantun], $cd ctiam
'ir^e, lege, religione, et honestate siiblatis, peHidia,
ides, foedissiiiia scelera omuia, sed larvata do-
minabantur; odeo ut si qui» ex muudi partibus
rpmotinribus htic appulsus, eonim, quffi tunc per-
pctrabantnr, flagilionmi speetator fiiisset, jiistitiffi
divinae sensiiin iu \m loci^ nnllum oinnino tiinc
fulsse pro ccrto habuisset. Doctrina ergo htcc inea
parum tuuc prufuit ; parum iuquam, scd tamcii
aliquid. Spcrabam autcm bello cxtincto profu-
luram esse postea. Vicerunt democratici, et de-
mocratiam constitueruut ; sed eaudem, tautorum
suorum ecclerum mcrcedem, subito amiseniut.
Angtiam, Scotiam, Ililu-riiiam uim.s tyraiinus oc-
cupavit, ct prudcntiam eorum dcmocraticam tara
laicorom quam ecclesiasticorum confatavit. Po-
pulus bello fatigatusi ipsos contemptiit, non miuus
qaam ante admiratus est. Rcstituto deuique rege
legitimo, veiiiam iwtiemnt, id est, stultitiam suam
agnoveruut. Venia data est, idque, ne sceleribns
suis a bcnis distinguerentiir, per amnestiam uni-
ver^lcm. Q.uis crcdnt prtncipia illa seditiosa non
jam dclcta c^c omiilu, aut pra^tcr dcuiucraticos
esse quem(|iiam, qui doctriiiam, tam parificnm
quam b^c est, abolitam esse cuperet ? Quod nc
neeidat, eandem latine e\tarc vohii. Video ciiim
dissen»<ioue3 hamitium de opinionibus et pne^^tnn-
tia ingenii tolli armis non posse. Mala hujusmodi,
quo modo nata, eodem extinguenda suut. Animi
civium n politir» et philosophia; ethnicre scripto-
ribus infccti pnulatim fucrant. Itaquc atramcntum
510 DE BEGNO TENSBRARUM.
CAP. XLVii. illud democraticnm, prsedicando, scribendo, dispn-
coDdinio. **^^° eluendum est. Id qui aliter fieri possit, nisi
ab uniTersitatibus, non inteUigo. Cluantain eipj
operam oUm potestati pondficiae preestiterunt, tao-
tam posthac impendant potestati regife vindicandae.
Omnea interea operam demus, ne per discordias
intestinas nos opprimi ab extemo hoste patiamnr
universQS.
APPENDIX AD LEVIATHAN.
*
CAPUTI.
DG SYHDOLO NICKNO.
'A. ExPLiCA mihi quBeso symbolum Nicfnum, non cap. i.
dico, iit res ipsas anirao comprehenclam, sed »t De.™i«in
verba fitlei ita iDtellijram tit conseuianea suut "'•^-
Scripturis Sacris : et prinio Iieec verba, creth i»
vttuin De«m Patrvm oi/utipoten/eiu Jactorem coeli
et tcrrtr, afque vliibilium vwnimit et inri/iibintim.
Et primo, quid ert iHud, credo in, vkI Gra;cum
*<*)*» Ik } Num aputl authores Gr^cos non memini
me alibi Utam phrasin reperi^e. Lego, credo ali-
tui, Ti«ri»> roi, Credo ita eSSe, Vel Tniuui itmi^ tlrai.
B. Propria est illa vox couseutientium in arti-
cnlos. Nom prxpositio nc significat inter alin haa-
tenus ; ut quanrto dicitur niivu hc Oii,i' ror«pu, elc.
tii pro 9tov, etc, iioiietur r«-o, idera esset quod credo
A«c tisgtte sive hactcnivt. Siguificat ergo pra-po-
Bitio i« determinatioucm articulorum credeudorum,
ucmpu, quou£que cum conslUo cousentiunt sub-
scriptores. Mirum igltur videri non debet, si ex-
tra coufessionem fidei phrasiu illam nou legisti.
Kadem enim est ac si te credere diceres, Ueum
esse, condemque uuum esse, patrem esse, omuipo-
tentcm esse,et sic de cEeteris. Legitiur etiam crcdo
in ecangeiio, id est, credo evaitgelio, id est, pra-
dieatoribiis evangelii; sed ibi Gr^um nou estttc,
sedi)'.
512
APP8ND1X AD LBVIATHAN.
CAP. r.
A. Detu e*t Pater, Deux eat omnipofens, enx.
suntjUt loquuutur diaJeclici, prapositiones. Hai>ent
enim sua subjeL'ta et pneclicnta, et apertc in illis
Deo nomeii aliquod attribuitur. Sed in nflinna-
tione hac, Deus «■*/, quod uomen Dtro attribriiuiD
sit. non iiitelligo. Non ciiim puto dici poese, (juod
Deus C8C est ; ct fru^tra dicitur, Deu» e^t Deus.
B. Cum dicitur Deus est, vox esi cst verbuin sTib-
Ktantiale, iiicludeus tum eopulam t.um prKdii^atutn,
tum apud Griecos tum apud Latiuos. Itaque illad
/)eux est, siguificat idem quod Deus esistit, id esl,
resoluto verbo snbstfltitivo, Deus est cns, sdvc i i;
Id est, realc aliquid, non mGnim phantaiima, qiiole
est quod vooatur spectnim, vel quales colebantiir
a geutibus dsemone^, et ab a]K)stulo S. Paulo nikii.
A. Mciinui quidem nb apostolo idola vocari nihil,
nnu autcm da;monia sic vocari.
S. Putasne ea simnlacra aorea, eburnca, li^ea,
au Don potius diemonia, qme sub UUs calebaiitur,
vocata esse tii/it/ ? Pneterea, idoliim proprie cst
phatitiismn, uimirum idea, imago roi, non res ipsa ;
ad quas ideas simulacra sua faciebaut Gr»ci.
Nam Deorum suonim ideas sive imapncs raro
sumpserunt a simulaeris. Distinguitur «•liam
Deus per vocem illam ens, a nominibus. Aliud
enim est res homo, aliud nomen homo. Pncterca
sciendum cst, quod vox est, ut usurjiatur a Latiuis i
et Gnecis ad copulam in propositionibus, Hebneia
nnininn iffuota crat. Itaque utebantnr seniper
verbo substantivo, et vice copula; in omni af-
firmatione ad significnndani quam dialectici vty-
caiit pm^dicationcm, nomeu nomini soluinmodo
adjungebant. Latiuis autem ct Graecis copula est
uon est verbum, sed conjuuctio ; et ut et significat
APPENDIX AD LEVlATilAN.
513
Domina, iutcr qase ititcr|Kmitur, es^ Domiua di- cap. i.
rersanim roniin, ita ronjunctio est significat iio-
mtiia, inter qus interponitur, esse nomina rei
eju!i;deu]. Itaque ea iiouiiDa, quae a copaU esi dc-
rivautur, ut csncntia, entiim, esse, llebr»i habere
non potuerunt, uec iUis squivaleutia. Latine
dicitur, /erra cr«/ vacua ; Uchraice, terra existens
pacua, ubi ah hpinine Latino non audiebatur eratt
sed (crai) aliquid existens.
J. Quid credeudura est per vocem hanc, crea-
tor9 Annc muudum hunca iiihilo facrtum mm r
B. Certe cx iiihily ; iioii ut Arlstotek-s, cx ma-
teria prsEexistentc. Expresse enim dictum est iii
Scriptiiris Sacris, omnta facta csse ex nihilo. Etiani
Aristoteles, qui muudum dicit esse Eetenmm, sibi-
met ipsi coiitEudicit. Materia eiiim non dicitur, nisi
de qua aliquid faetum est. Symbolum eigo hoc
dicit, Deum factorem e&sc omn:um rerum ex uiliilo ;
et, quod sequitiu', sua \\ habet at existat, non ab
alio ; et pruiiide etiam existit ab xterno ; et quia
uon fuit qui Deo dedit ut existeret, uihi) etiam crlt
quod ipsum faciet non existere. BstergoDcus ab
eeternu et in aeternuin. Quxvcro crcata suiit,noii
suDt ah aiterno, quia crcata ; in ictcmura antcm
erunt, qua furraa et specie wdt Dcus; nain coe-
lum ut terra reuovabuntur, et quauquam muiidus
conflagrabit, iiou tameu auuihilabitur, sed perma-
uebiint entia realia. Deus autem qui iieque ab alio
neqiie a se fnctus est, non potest mutari iiequc
metamurpho^in pati, neque a se neque ab aiio ; sed
est imiiiutabilis, ct (sine mixtione ilhi Aristotelica)
simplicissimus. Clua: omnia attributa, simplex, im-
mutabilis, JcterDus, sicut ex vcrbls symboll deducuu-
VOL. 111. 1. L
514
APPBNDIX AO LEVIATHAN.
CAP. I.
tur, ita <lc Dco m Scripturis Sacris expressis vcrbU
praedicantur.
A. " £t in totNm Domtnuin Jesttm ChristHtn, Fi-
lium Dfi ttnigenitum." Cw necesse erat dicere
unigettiiitm.
£. Quia erant eo tempore hseretici, qui docebant
Christum non esse Filiam Dei geuitum^ scd adop-
tivum; alii ctiam ernnt, qui docebant Christtim
alio sensu in Seripluris Sacris vocari Filium Dei,
quam quo fideles omnes ita appellautur : cum ta-
meu iu Scripturis Sacris cxprcsse et passim didtur
tum gcnitus, tum Deus a Patrc natus ante omuia
secula ; et propterea credi debet Christum esse
Deum de Deo, Lumen de Lumine, verum Deum de
vero Deo, geidtum non fact\im.
A. Uusciiam cst dilTcreutia inter genittm
Jactum ?
S. Per faetnm intelligimus faetvm a Deo
nihilo, id est, creaturmn. Quanquam euim anims"
lia dicantur et ereala et geuita : quando dicnntur
creata, intelligitur illud cum relatione nd Deuin.
creatorem, qui in omni genere primuui marem
foeminam creavit ex creata terrn. Sed quaiulo
citur animal esse genitum nnturali modo, iutelli|
debet cum relatioue ad prima crcala, ut materiai
at quando dtcitur Cbristum i^ssc genitum, iotelli^-
tur geiiitum ab ipso Deu Pntn- de matcria ^irginii
A. Qmdeiil"Lttmen tfeLumine?" LumeueuiE
nt mihi videtnr, phantasma est, nou res existens^
Excmpli causa; si iuter oculum et eandelam
tnim stiitua», cujus snperficies ex multis planis"
constnt certo modo disiHwitis, inultre tibi videhun-
tur candelae. Scimus tamenunicam ibi es»e ve
candelam, et prolDde c£etera.s omnes mera ess
APPRNniX AD LEVIATHAN.
filfi
I
I
phantasDiata, itlola, lioc cst, ut dicit S. Pauliw, cap. i.
nihil. Neque tJimMi earum «na verior est candelA, '" ^ ' '
quam reliqui£,quateuu5apparent; sedveracandela, »ie«M.
qufp principio posita erat, candelarutn appareutiiim
tantum nuUa est, sed res ipsa, eadcmque causa ii-
larum omninm imaginum, ct propterca ab Aristo-
tele distinguitur a phantasmate per vocem /jy;>o-
tltisix, qua»! sub ima^ine staret res \\wa latitans ;
quam Grfecainvocem l^tiniad syllalKLm vcrtcruut
suhstantiam. Et sic distiuguunt tiim Graeci tura
Latiai rem veram in se subsistentem, a pbanta-s-
mate, quse videtur subsiatere, nec subsistit, neque
est ens. Nonne hiec est vera distiuctio inter rem
ipeam et suam apparentiam r
B. Ita est. Sed Patres ecclesife illis temporibns,
tnm ante tum post Concilium Nicenum, iu swriptis
suLS voccm ktjpoxfaxis videnturalio modo intpqinv
tari, mysterium Trinitatis Chri^tianis umuibus in-
telligibile reddere cupientes j et illud optime fieri
posse existimabant pcr similitudiuem ignis, lumi-
nis, et caloris, quEe tria unum e.«se putaverunt.
et ignem quideni ad Patrem, lumen ad Filium, et
calorem ad Spiritum Sauctum retuleruut. lu qua
umilitudine congruitas esset fortasse accurata, nisi
qnod ijG^nis spleudor ct calor substanlia' ncc sint, uce
ipsis Patribus csse visa: sint, pncsertiut AristotclioiH,
nisi fortp ipse ignis ponatur pro ignito. Homo
enim et igncm, et lumen, et c-ulurem extinguit
quoties lilx-t ; !«cd nt n^ens tatn inhrmTis quam est
homo, crcaturam vcram substantialeut aUcoomni-
potente crcatam cxtinguerc possit, et in nihilum
redifiere, nec jubemur crederc, nec credibile est.
Itaque quoties comparationem illam adduccbaut in
riptis prupriis, Patres ip&i adjcccruut coutinuo,
LL 3
516
APPKNDIX AD LEVIATHAN.
CAP, I.
*■
NicoM.
noii eam ita aecipieitdiiin, qimsi e&jtet inysterii taali
idonea explicatio ; sed ut qoa nuUam potuere in-
venire melioreni ; omnes enim in eo conseiiserunt,
hicomprebensibilem csse natiimm Dei,etTrinitatiji,
et angelorum, et (ut addit Athanasius) auiina; rs-
tionalU.
A. Milii quidem non recte videntnr voloisse
myfiterium illud explicare. Qnid cuim aliud est
mysterium expHcarc quam deatruere, sive ex mvs-
terio facere non mysterium ? Fides enim, con-
versa in scientiam, interit, maiientibus sola spe et
charitiite.
Ji. Luniett ei^o de iumiHe in symbolo ponitur
tantura pro adjutorio fidci cfetcris articulis adbi-
bends.
^. Seqnitur deinceps articulus ille mngnus, qai
in ccclesiam antiquam tot turbas intulit, cxilia ct
homicidia, «>n*«A*^««//«/t*;tf Palri, pcr t^ucm omnia
faria siint.
Ji. Kt quidcm verissimns cst, verbis apertis de-
claratus n S. Johannc 1. 1 : In prineipio erat Frr-
hum, et Verhivi erat apu/l Detim, et yerbttm erat
Deua. Kt (vers. 3) : Omiiia per ipsimfacta *«»/.
A. Quid intfllexeruiit Patrcs per Verhum ?
Ji. Filiura Dfi iiaturalcm, sive gciiitum a Dco,
a principto, id est, ab a;tcrao.
A. Numquid eo loco Verham significat vooem
aliquam, ut sonum a Deo prolatum •
Ji. .Vbsit. Patres id passim negant.
A. Uuid crgo } N^^ocem intemam, quale est Dei
decretum aiternum de condeiido muiido et mli-
mendo horaine ?
li. Neseio de hae re quid senserint Patres ; sed
pnto iUos aliter gensisse, ne nimium accedereut
j
APPESDIX AD LEVIATnAN.
M7
I
ad doctrinam Stoicorum, quoruin, apud Grsecos^
tifta^tyttt ct, apud Latiiios, fatum, idem significat
quod decretum fetemum.
A. Ciiiid ergo iiiquam intelligitur per Vcrbvnt
apud Patres r
B. Nescio, i\m quod iu liiigua sacra Verbum
secpc accipiatur pro ipsa re qute dccreta est, vel
promissa. Legitur ciiiin sa?pc iu Vetcri Teatamcnto
pro /actiim est quod Deus pramisit, Jactum est
verbum Dei quod hcutns est. Ego vero nemini
Scripturam Sacmm pr^eterquam mifai iuterprecari
soleo. Veruntamen si locus S. Johannis ita intelli-
gendus sit, nihil circa mysteriimi incurnatiouis qua^-
rerc amplius vellcm. Nam si Vcrbum Ikh^ loco »it
iltud ipsum, quod dccrcverat Deus vcntunim in
inuudnm ad nostrant redemptioucm, et (|und pro-
miserat Deus \i\ paradiso, Verbum illud iiou est
mera vox, seti vera res, eadem cum Cfaristo. Uuo-
modo autem factuji homo est, inquirere noii est
meum. Sufiicit mihi quod Rederaptor mcus factus
est. Quid enim ; Si credam creasse terram et
ca'tera omuia ex ntfailo, et bomiaem e\ tenra, nou
ercdam |K>tnisse naturam assumere humauam, nisi
sciam qn» modo }
A. " Qiii propter nos komines et noatram salu-
tem descendit dc cfeh ; et tHcarmitua est de Spi-
rituSanctoex Mariu Virgine ; et homofactux est ;
cruc{fixtis eliam pro ttobix xuf/ Poiilio Pilato ;
passm ef sepuitm e/it." Dua; hic sinit difficulta-
tes, quarum prima cst, quod dictum sit undc de-
scendit, nempc de ctelo : nou autem dictum cst
ifiaausque descendit. Scio in symbolo apostolorum
CSSe descendit ad inferos. Sed verba illa locum
iioii dctiuiunt ; quia bomines etiam respectu cwli-
CAP. I.
518
APPBNDIX AD LEVIATHAN.
CAP. I.
colanim proprie dicuDtur inferi. Ktiam in Scrip-
turis, locus ubi hostes ecdcsiK dicuDtnr futuii
variir vocatnr ; quainloque Gdienna, nliquando
teuebne extvruae, id est, estra ecclcaiam Dei, prop-
tcr luccm eccle»ce iu Goslieu, quia una dc ])lu^
^gyptionim erat tenebrse ; aliquando lacos iguis>
cum rcspectu, puto, ad pcenaiu Sodomitamm Ct
Oomorrhawruuj, et lacum bituminis. Sed de his
noudutn, quod sciam, quicquam ecclesia dcfiuinl.
Doctores aliqui lociun damaatorum statueniut cum
Betlarmino esse circa centrum terrs, ut, scilicel.
lontrissimc dislaret a ctclo beatorum ; respicicutes
forte ad vocem S. Petri (2 Epiat. ii. 4) Gnecan,
Tafna^lftfttvtt^. Et quidcm ctclum distat a ceiiiru ter-
ra.' lougius quam a supvrficic terra:, quuutum est to-
tum puiictuui. Scd nou credu eredidiiit<c apostolos
poetis ethnicis de loco Tartari ; quem Hcsiodus
tautundem a terra distare facit, quantum tcrra a
«pIo. Incus, inquit (Theojr. 722-725) novcm dics
et tctidem Doctea pcrpctuo dc ccclo cadens decimo
die attinget terram ; totidem nutem noctes et die$
pei-petuos e terra cadens |)erveuiet ad TnrtoruTD
die decimo. VirgUius autem (ASn, vi. 577-379)
distnntinm a terra nd Tartaruiu bis tantam fadt,
quauta est a ca-1» ad tcrram. Cajterura vocem
iUam ab apostolo Petro positam esse puto figurate,
quod solet fieri de muJti« dictionibus Scripturs
Sacrffi.
Ji. lltcunque id sit, de loco damnatorum uibil
ab ecclcsia cougrcgata, saltem a nostra, hactenus
detiuitum est.
^. Sccnnda difficultas est, de eo quod dicitur
*' Incurnatttg rw( de SjnrUn Sancto," Nam dicit
angclu&ad Joscphum, (Matth. i. 20) : Quott fn Ula
AFPRNDIX All LBVIATHAN.
519
genitum cst, a SpiHtu Sanclo e*t. Qiiod ita sonat,
ac si Spiritus Sanctus esset Filii geDitor,i<l est.l*ater.
B. Quid r Noime Spiritus Dei est Ueus, et idem
Deus cuui Filio et Patrer
A. Uuouiotio ergo distinguuntur hjrpostases ?
B. Nequu in symbolo, uetjue in Scriptura Sacra
clistiug:uuntur aut nomiimntur tres hypostases.
A. Sed inveninntur trcs hypostases in aynibolo
Athauasii, qua pare est Litargia; Anglicaaa:.
B. In Gra».*o quidem hifposimis, in I^tiiio uutcm
et Anglicano persona est.
A. Dp vocibus hypostmii, jiersona, suhsisfeatia,
aliisque mullis vocibns, tunc interrogabo te cum
symbutum totum exjjlicaveria. " £t resurreafU
tertia die, secuitdnm Seripturas, et ascendit in
rtrlum, ubi setlet ad dextram /)ei. Kt tterum ven-
turun est cuw gloria Judicare viros et mortiios,
cujwt regni hoh estJtHis.'" Hffic omnia, fateor, in
Scripturis suut, et quidcm eodcm sensu quo suut
ia symbolu. " Uhi sedet ad dextram Dei,^' uou
intelligo ut de comparatioue honoris, sed ut de ho-
Eiiore maximo. " ii/ (*« Spiriium Sanctum Dominum
et vivijicatorem, qui ex Patre Filioque procedtt."
Ostende ex Scripturis Sacris, Spiritura Sanotum
esse Dominum et vivificntorem, id est, Deum, et
quod procedat etiam a Filio.
B. Prinio, idem Filius Dei dicitnr genitus a Spi-
ritu Dei (Matth. i. 20). Deindc dicitJob (xxxiii.4) :
Spiritus Deijecii me ; et (xxvi. i 3) : SpiriiHS Dei
creavit ccehs. Quod autem procedat tam a Filio,
quam a Fatre, mauifestum est ex eo, quod Chriiitus
dicit (Joh. XV. 30) ego cohis mittam Paracletum, et
ex eo quod, cum spiraret iu apostolos, dixit (Joh.
XX. 22, 25) aceipite Sjuritum Sanctum. Nota illud,
CAP. I.
I
APPENWIX AD I.EVIATHAN'.
CAP. I.
-
Dc ■fmbalo
tilCFW.
ex Filio, uon esse iu symbolo Niccno, quauquam
sunt in symbolo Athauasii, scd addita cssc, ut po-
tat Bellarmiuus, in Conoilio ConstantiDopolitano
geuerali secniido,
A. " Qui rttm Patrc et Filto stmul adoratur et
eonghrijieatur, qui loeutwt eat per prophetat."
Quare positum est illud eoitghrijiratur f"
B. Nesrin, sed propter lioc vtTbuui, conglorifi-
catar, adducor ad credendinn fonuulam glorificandi
Triiiitatem, «bi dicitur vel cantatur Oloria Patrt rt
Filio et Spirilui Sanrto, \w ecclesiis Dei receptam
fuisse aut in tcmpori; lUo aut anto.
A. Fortasse. " Et unam sanctam catboUcam
et apoifoiicam eeclestam. Cor^leor uHiim bap-
tixifia in rcmissionem peectttoriim. E.rpeefo tC'
surrectioncm mortuorutn, et citam renltiri seeafi."
Cur in symholo apostolico deest illud unnnt bap-
tisma ?
B. Sanetus0ypri«uus, cireiter septua?int« atniut
ante Coiicilium Niceimm, Coucilium teiiuerat pro-
viocialc iu Africa Carthagiuense, ubi decretum est
haereticos noa debere recipi ab ecclcsia, nisi itemm
baptizarentur ; quod decretum puto tunc condem-
natum esse, cum inserta essent illa verba conJiteQr
vaum baptisma.
A. In symbolo apostolico non dicitur reaurrec-
iio mortieorum : sed resurrecfio carnis. Quainam
cst diffcreutia ? Habebuntne mortui, quandu re-
sHi^cnt, cnmcm, nssa, snnguinem, manus, pcdes, et
«etera humani corporis membra r
B. Respondeat tibi S. PauUis (I Cor. xv. 23) :
ilcsurgent. unnsfjuisfjiic in jnoprio corpore. De-
inde (vers. H), Scminatttr corpus animale, id cst,
ut ego npiuor, quale eet corpus bumanum qtiundo
APPKNDIX AD LEVIATMAS.
S2I
I
eet mortuum ; resnrgei corpvs «piritHafe. Itatiue cap. i.
matatur ; ut vers. 5 1 , S2, mysterium rohts rUco. '^ ^ -^^^
Non OMncx quidfm mortemur, om»fJ autym mutft- Sw
hinitir in moinfnto et ictn oeuli, in tnba ufttma.
Sonafnt ciiim tiiha, et rexttrgent mortit} incorrup-
tibHes, et ttos mtttahimur.
A. Sed mihi vidcntur hic duiu diflRcuItates ; al-
tera, quia rcsnrgcre estrevivistrrf, qiioinodoliomo
revinscet in scpulchro, nisi miima ejus uccedut ad
corpua ; mminmi, de ca^lo vel aliquo cteli limbo do-
scendcus, vel ab inferuo vel purgatorio ascendens ?
B. Cluid r Deusue, qui fecit hominem ex terra
iu uuimtd, vii^ent; iion ]H>tcrit cutidem, resolutum
in terram, ad vitam resuscitare ?
A. Videtur ergo homo post resurrectionera ha-
biturus duns anima» rutionules, nimirum, illam qua
resurgit, alteram quie in morte a corpore separata,
migra\'it in ccelnm, ve! lirahum, vel purgatorium,
vel infemnm. Dicunt enim omncs animam huma-
nnm nunquam iuterire postquam scmel creata cst,
nc miitimo quidcm momcnto, ut rcm iu sc tiubsis-
tcntcm, dcsinere esse.
£. Ego vero nihil snper hac re tibi dicam, nisi
quo<l reperio dictnm diserte, et sine omni ambigui-
tate in Seripturis, nulloque aiio textu nperte con-
tradicente. Tn quidem nna cum ca-tcris fcre om-
nibus, qaod anima hnmana intcrire non potest,ha-
bes a pbiloRopbis, quos ego jjost Seripturas Sacras
mapistroR mibi nnn desidero. Veruntamen, si lo-
cum ali(;ucin mihi nttuleris ex Scripturis Sacris, ubi,
alin attribuitur aniina: buinana; immortalitas prs-
tcr itlam {[na; bomiiiibus sub nominc Eetcrnie vitte
data est, ego ctiam sentiam cum pbilosophis. Ve-
rum »i attuleris loca illa, quibus comuuiiatur Deus
532
APPEN*DIX AD LKVIATHAN.
CAP. 1.
-
Drigmbulu
HlMtai.
reprobis ffiternos oruciatus, non inde poteris colU-
gere ani[Da.s corum inter flicm niortis et diem judj-
cii, sed tantum post diein judicii cxtitisse. Prjtterva
a justitia Dci, qui crut;iiifus sEtcrnos peccatoribus
commiiiatiis cst, tirgiucro iL>t«rnitatcm ijisorum cruci-
atuum non potcs. Etsi euim qut bona quffi dcbeutur
non prtcjitat, iujustus sit, is tamen, qui mala ^'ct
damna debita uou pncstat, injustus nou esl, sed mi-
sericors. tiuanto minus Dcns, qui est infinite miseri-
cors, non poterit stne justittse stt» violatioae miti-
^re tum dinturnit«tem tum accrbitfltem nieritftrum
picnurum? Deiiuie Scriptura dicit, {Apocal. xx. 14):
IpsuM in/crnnm conjeclnm iri in lacttnt ignis, qua
eat secmda mors. Ucsurgcnt erga rcprobi» ut vide-
tur, ad sccundam mortem. Denique si auiin.i non
sit idem quod vita, sed substautia iu se exit^tcDii
distincta a corpore, eademque hominis esseiitia sive
natura, sequi videtur, addita natara diviim, tres essc
in Christo naturas, quod cst contra fidem.
A. Ktsi ex Scriptura dcmonstrari non pos»t
auimam humanam sul)8tantiam esse sejjaratam a
corpore, non videtiir tamen ck Scriptura demon*
strari possc contrarium.
B, Vidcamus crgu quid Scriptura dicit, tam in
Veteri tum iu Novo Testamento, de natura animre
h\«nan85, Ijarmonice. Ut cnim articuli prsecedcntes
prsecipui sint apud theologo!*, nrticulus tamen hic
de resurrectione ad vitam retemam prEecipuus est
apud Christianos imiversos : qrna in iUo omnis
eorum post prssentis \itfe afBietiuues coUocutur
spes, et priesumptiun gaudium. Dixit Deus (Gen.
ii. 17) udAdanium iu Paradiso, ubi eraiit du% pr»
cteteris arborcs excellentes, ncnipe arbor vita;, et
arl]or cognitionis boni ct mali, qno dic comcihris
APPBNOIX AO LBVIATUAN.
523
tlcfructu arbtiris cQf^nithah hQm ct malt, mori- cap. i.
cHtio morierU, Diabolus aulcui atl Evam dixit> J,,™^
{Gen. iii. 5) : " Prohihetur vobis ne comcclatis de ^''"«^
fructu arboris cognitionis boni et mali, ne fiatis wicut
dii." Ambo autem Adamus et Eva ambitione ducti^
Berpeiili credideruut, Deo nou credidemiit, et de
irnctu vetito eomedemnt : itnque Deus atrumtjue
a Pamdiso cxpuHt, ne mauum ad arborem vitai ex-
tenderent, et viverent in ietemum.
A. lutcUigo hinc Adamiim ex esu fmctua aTbo-
ris vit«e vivere |K)tuis.tic in ancriinm, ac fnisse crea-
tQin, noii sua. uatura, sed tantumuiodu virtute
arboris viiac, immortaU-m : prjeterua, pa:nam vio-
lati pnecepti divini ,\daino intlietam fuisse morta-
litatem, qus iiecessario cousequebatar ab eo quod
illud perdiderit, sine quo vivere in setemum non
potuit. Hjcc manifesta inesse in saero textu video.
Sed non video, quare Adamns, secuuduia verba
oomminationis dinnse, non statim ac comedisset
mortuus sit, sed vixit plusquam uoiigentos niinos.
B. Dcus non dixit siinpliciter tttorieris, sed mo-
riendo morieris, id etit, cum morieris uiorieris, id
t, uon revivi&ecs, sed mortuus perpctuo eris. Sic
cxplicat locum .\thana.sitts, vt n^ctc ; uam idioma
est HebfBeorum. Ex quo intclligitnr comminatio-
nem illam pertinere etiam ad Adnmi posteritatem,
id est^ ad genus humanum. Atqne hinc est quod
dicit apostolus Pnulus (Rom. v, 12), per peccafum
unius hominis mors infrarit in jmndttm ; unde se-
qnjtnr non modo cjeteros liomines, veruni etiani
Adamum ipsum necessitatem habuisse utendi be-
ueficio mortis Jesn Christi ad vitam a.>ternam, quam
perdiderat sua culpa.
A. Quid ita r
534
APPENDIX AD LEVIATnAN.
CAP. I.
B. tiuia dicit S. Paulus, (I Cor. xv. 22-24), qwe
est harmouia Vctcrus ut Novi TcsUmeiiti ; AVm/
iM Adamo omnca morfui sunt, ita in Chrtsto vuuta
vhijtcamur ; HHtisquisqtie iit proprio eorpore:
primltia- Ckristus : dcinde ilH qni xutii Ciruti,
in aelveittu Christi. Deinde Jiuiji^ etc.
A, Adveutus Cbristi erit idem cum die judicil.
Nemo ergo remiscct aate diem judicii, sed in illo
ipso die. Adamum ergo certe salvaudum essc puto,
nec tammi vitam reeipiet ante diem ultimom. In-
terea quomodo dicetur vivere? Si per aniuiam in
ctclo vivet Adamus autcquam cst animatus, aui-
rau ejus, si modo sit substaulia vivcus, vivct in noa
animato corpore, quod valdc durum est dicere.
Autmie autem homluum eorum, qui in die jadidi
iu terra viventes, elevabuntur ad nubes et inde ad
ccelum, eaedem animje, oorpora habebunt spiritu-
alia, eademquc auimuta auimis, si quidem auiiruc
sint substantia; in sc cxistentes, spiritualibus. Qu.t-
nam ergo erit dilfereutia illa inter duo iUa «rntia
spirituaJia, corpus et aiiiman].
B. Mihi quidem diflereutia illa inexplicabilis est,
nisi concedatur vitam a;teruam homitiibus non in-
cipere nisi a resurrectione, et vitam et animam
eandem ease rem, cum in Scrlpturis Sacris nnsquaui
apertc distin^iiaiitur. Verba autem illa Cbristi in
cruce ad latroncm, (Luc. xxiii. 43) : Hodie mecum
eris in paradijio ; ct illa ad discipulos ; Ego *um
arbor vitte ; quorsum spectant, nisi ut sciaiit tide-
les amotum esse a porta paradisi gladium iUum
flammantem, et per sacriticium Cl)ri.sti patefactam
viam psse ad arborem \itfe, id est., ad vitam astcr-
nam r Uuid ergo opus est pio homiui immurtajita-
tem suam creationi, id est, natmtc, potius quam
redemptiont, attrihuere f
APPRNniX AD 1-EVIATHAN.
£35
I
A, Sed coinmoveor conaensu omiiium, ^ui fiiere cai'. i.
et sont, cmleutium, auimam rationaldoi itumorta- j^T^^^
lem esse sua natura, simul atque est creata, quara- si«di>.
vis ignari dootriufe sacrae.
B. Ec|uidem ilIos,qui sic sentiunt, non vitupero.
Nam qui prtcelare sentit de anima propria, eavet
plenimqne ne illam pcr vitie turpitiuiinom dedeco-
ret. Cffilenim non conredo, ilhim minus cavere
idero, qni coiistanter rredit aiiiinam suam redenii>-
tam esse per sanguiuem Christi, et faetani wtcr-
uam. Ncque id cunccftcudum tibi est, scntentiam
illam fuisMc ct essc umnium iu universum humi-
num. lUi euim qui di^ccruut ia cordtbus suis,
"edamus, bibamus, eras moriemur," non ita sentie-
bant, qui tanien pauci non sunt. Praterea senteu-
tiee eorum omuium, qui sine propria ratioeinatione
sequuntur dictamina magistrorum. nou sunt pro-
prie suffl. Non crgo ita scntire diei debent agri-
cols, flitifices, aliiqiic boinines qui circa. vitam
commnnem occiipati,ininiquam fere de uatura ani-
mie sua:, scd dc divitiis et honoribus comparandis,
vel de necessitatibus suorum cor|)orum cogitarc
Eoleut. Itaque eonsensmi itle omntum hominum
reductus est ad consensum solorum philosopho-
rura. Deinde, fuere iuter philosophos Sadducici,
qni nuUos omnino credeljuut esse spiritus creatos,
et proiude animte cxistentinm, uiiter quam ut ap-
pellatnr \ita, non agnoscebant. Etiam sectatores
Aristolclis Pt Platonis, non perspeetis rationibns,
sed sola authoritate iiiugistrorum id erediderunt ;
noD suut ergo uumeraudi tanquam autbores opi-
nionis quam profitentor. .\deo nt quos dicis om-
nes homines, reducuntur ad Platonem, Aristotelem
alio&que paueo.'^ pbilosopbiie principes. Denique,
526
APPRKOIX Al> I.KVIATHAN.
CAP. I.
!>■ kjmboLq-
Nlrvuh
cont)i(]crcniui> verba.Ecclcsiastis,quie sunt in capite
tcrtio, versus fiueia. lu Bibllis Polyglosais Teriiio
interliuearis est, Dixi ego in corde meo super rw-
hum Jiliorttm Adam (ad pur^andus eos Jieiu, el
ad vldcttdiim quod ipsi animal ipsi sihi) qma
erenttti Jtliorum Adam, et eveittus uniinaliM, et
eventux unus eis. Sicut ntori istud, sic mori illum.
Et spiriltix unus (iinnibus. Et priestantia bomi'
nis prte animali nulla, fjiiia oiuttia mnitas. Omnt
mdetts (ul Iockik ttUHm. Omnc Juit ex palcere et
omne rerertcns ad pulrcrem. Qais sciem spiri'
tus Jiliorum fiotninum ascendens ipse sursnm, et
xpiritus jumenli de^cendens ipse subtus terramf
Ub) pro, atl purgandos eoSy versio septuaginta vi-
rorum hnbet ^«nkpifi*, et pro Jtuper rerbnm, vt^»
XnAidv. Sensus ergo verborum est, ** dixi eiro dc
co quod homines dicont, Deum facturum differen.
tiam csscntialcm inter Titam honunis et brati vi-
tani, cuni eventus hominis et bruti idem tut, neque
hoino per esseutiain suam bruto pnestct, quumodo
probabitur animum hominis ascensurnin, aut ani-
mam bruti descensurum csse." Sed idcm Bccle-
sinatcs judieinm diei ultimi iu codem Ubro «epe
asserit. Ma^ruum hoc argumeutum est contro
coii.scniiiim illum, quem dicis omnium bomiuum.
Pntterea, ne obstiuatus tibi vtdear, demoustratio-
nem ex .Vristotelc, aut Piatone profer, vcl ex alio
quoeunqne philosopho, qua naturalem animns im-
mortalitatem tam aperte eoncludit ex principiis
naturalibus, quam aperte ^ er Scripturis Sacriii
demuustravi futuram eleclis ateruitntem viiie per
Chrisium acquisitani, acquiescum. Anima, inqui-
uut, cogitat, mcuiiuit, ratiocinatur. Uuid, si hoc
uegans, dixero cssc ipsuui aninial quod cogitat.
«tmoiaiuit? ftuoinodo refutabuut? llatiocinari
quid est, nisi rebus imponcre nomina, iiomina con-
ectere ia dicta, dicta conjuugere in syllogismos?
Ab his fit dinlectiea. Qnomodo erat in Paradiso
Adain, ante nomiria ab ipso iinposita, ratioimlis
magisqtiam caetera animalia.nisi potentia tantumr
Non videntur er°:o mihi honiines dislingui substan-
tialiter a hrutis, eo t|iiod i!li disputnnt, brnta noii
isputaut. Expectent alii inimortalitatem qualem
elint; e|fo illam expecto, quaw, victa morte, no-
bis suo sau^uine acqnisivit Christus.
yt. Quid senti.s de voce Dcijrara, quam Sanctffi
Virgini attribuunt plurimi }
Jf. Id mulier, ut mihi vidctur, recte dici potest
parere, quod iu partn producit. Sed produxit ilta
ChristuiD Deum et liumiiiein, quia at^sumptio na-
tura* humana; pcracta fuit in utero. Peperit ergo
eum et hominem. Genuit autem hominem ttn-
tum, sine semine viri, cujus seininis vim supplevit
Deu».
A. Sed nova hio oritur difficultas, nempe, quo-
,odo filiurt Mariie, id est, caro Cbristl, nou sit de
ubstuntiu divina.
B. Nc homiuis quidem ex homine peniti caro
estde substautia genitoris sui, ni^i credas id, quod
Inascitiu*, fieri ex st-uune ut ex materia. Fa-miuie
nguis sola est materia ftetus.per ulimentum quo-
tidianum crescens usque ad parturitionis matnrita-
tcm. Semen in utero causa efficieii.H est fiecundi-
tis, noD materia foitus. Si credns ergo focminam
gravidam fieri possc virtute tieminis huuiaui, cur
dubitas au idem ficri posiit virtutc Dei omnipo-
Llentis f
A. Nonne tua hac ratioiH-, cum Dei substantia
CAP. I.
Ilf ■fmbalB
^tCI
538
APPKNHIX AP LRVIATHAN.
CAP. 1.
Db if labiilu
.Skn».
in omni carnc scqualiter cxistat, probabitur ctlam
omnes alios bomiucs habcre utramque iiBturam
humaimm ct cliviimm, sicut Chrisius r
B. Miaime. Etsi cuim Dcus sit abiqae omni-
poteiis, faciens ubique omnia quie vult lu omui
creatura, nou tamen ubique facit quicquid potest.
lu generatione hominis ab hominc, voluit ab a;ter-
no produci taiittnn honiincm, (|ui omuia fac:crt-qu%
vult non potest ; at in generationc hominis supor-
iiaturali mudo, per Spiritum Sanctum, voluit ab
teterno pru<Iucere homiuem qui facere posset om-
nia quBB vellct, id cst, bominem et Ucum. Neque
locus hic ullus est quaereiidi quomodo ; quia uoa
modo Christinni, sed etiam gentes omnes qu« cre-
dunt e»Re Deum, eundem credunt esse omnipoten-
tem ; uec requtruiit (juomodo gignat, quem geuuJsse
dicunt.
.'/. Hactenus doctriiinm symboli Niccni ita ex-
plicnsti, ut lidem Chrifttianam nnllo modo labe&c-
tasKc, sed potius conlirmasse, mihi vidcare, sed tuo
modo.
Ostende nunc quid sit quod Gneci appellant hy-
postasin.
li. Quandn tttiquid intneris quod vocas a/bum,
uomen illud impoiiis substanliie sive subjecto cor-
pori, puta marmori, ctsi oculorum tuorum acics uon
potcst pcnetrarc in substautiuin marmoris, aut cu-
juscuiique alius entis. AlhHnt igitur corporis pcr sc
subsistentis, non coloris nomcn est, ct imposituui
propter quaudam certam apparentiam, sive, ut lo-
quuntar Grseci, *p^a«(v vel favru<T;io, quod videtur
qnidera essc aiiquid, revera autem nihil ejtt ; quam
a|ii)aritioncni sine aliqua causa et fuudumento esse
non posse satLs iutelligimus, nimirum alhum, esse
APPENDIX AD LEVIATHAN.
529
IeS
vt
, Ul
r
on |>osse, um ruvcra subsistat ipi apparitioni sub- cai>. i.
Ptaiitia aliipiH, quje ejus causa slt, et, ut dicunl lo- "^' ■ ^^'.
gici, subjectum. Subjectuni hoc GraMii Hp]>etlant si«»no.
■nt uv, tKfiTa/m-ov Vel (iTroTui", Kt vTniraaiv ; I^tllll i'HX,
gabjectutn, xiipptmlKfU^siihHantum, hnsitH^eX fitn-
tiamen/um. Uuud uutem ile cogiiitioDe per vi^um
dixi, de caeteris etiam seusibus intelligendum est.
Oppoiiitur ergo hjiiostasis phantasmati, iit rauMi
effectui, neni[K' relative. Similiter, si sint tria re-
tiva, ut {later, filius, et nepns, ubi filius per di-
iTersam relationcm, etsi unum ciis reale, babet tbio
uomina, aUerum Ptitris, quia ,^fiiuit ; altcnim Filil,
quia gcnitus est. Filius ergo ut m(-di«s, quanquam
unum tantum slt ens, habet duo nomina quie ipsl
icunliir imposifa, ipsum autetn en» est duoram
nomiiiuiii .tupposHnm, sive i)^t<7af»vfiv, bypostnsis,
fuiidameulinii relatioiiis. Itaque hypostasis non
modo ad phantjuimata referri potest, sed etiam ad
nomina.
A. Uinennm est differentia inter «^nra/itvou et
co» et iifozafnv .'
B. Inter duo priora differeutla olia uullu est, nlst
quod hoc xHbxisle»n, illud nunc suhsistetix stgntfi-
et. Pro listb-m aiitL<m utuiitur Gra:ci plenimque
Voee hypojttajtix, et LAtinl vocc suhstantia vel cs-
»entia, inter quas Patres Lntini non distingunnt,
ut coustut ex Petro Lombardo.
I A. Quoraodo accipitur vox hyposfaxis tn TcEtfl-
mento \ovo ?
B. Eodem modo, quo accipitur a sci'i))toribiis
cteteris. Ut (Heb. i. 3) ubl Christus (licitur cha-
racter hypasta»eos Dci. Nam bypostiisis ibi oppo-
nitur characteri, Id eat, substautia Imagini ejiL^idera
^eubstantite. Dicitur etiam eodem loco «plvmhr
VOL. III; M U
530
APPRNDIX AD I.RVIATnAN.
CAf. I.
Nkwx
gtorite fiiviniE, sive, quod itlem est, lumen de hi-
cido ; nam luridiim tst siibstnntin sive Riibjectura
luniiui». Deinde (Heb. xi. I) fxAts vocatur /lypot-
tmis carKm rertim (jmis «pcramtis, id cat, (nani
dictio mctapliorlcii est), fides est fuiulamentum spei
Tertio (2 Cor. ix. 4), ubi Pmilus apostolus, qui
bencvoleutiani Corinthiorum promissam apud Ma-
cedonas jactaverat, promissioneni illani appeUal
jactadojth su<e kypontamn, id est, fimdamentum.
A. Quid sigiiificnt M*^w/fa P
li. Patres, ut dixi, nuu distinguunt esjtmtiam i
sttb*taiitia.
A. duid ergo est subatantia ?
B. Idcni quod «*»«, id est, quicquid cst vcre
existeniff distinctum a phantasmatc et nominc.
A. Uuid ergo opus trat Grjecis rt I.atinis detor
quere nomina satis cognita et intellecta in nomtnA
incerta, quorum iequivalentia in luigua Hcbnua tton
inTcniuntur, neque in uUa Ungua sunt ncccflsaria ;
B. Quatido nomina detorquentur, ut enm fit a
VOee tv, aiiata ; ab v^ivafnvov, uio^n«c ; ftb Pttte, CS- i
seutiu : a xubntam, «tnbstantia ; ab albnm, ulbedo^f
detorsio itla a philosopliis dicitur abstractio. Prop-"
terea iiomeu ov concretuot, maia abstractnm ; ens j
coNcretam, esscutia ab^tractum ; albura concrr- |
tum, albedo abiitractum appellatur. Aliqnaiido
autcm pro voce abstracta utuntur verbo infiuitivo ;
ut cum pro uMiot Croeci dicunt r6 itvat ; Latiiii \mi
esseritia, cjtae ; Ctrsnci pro XtvKoTtn;, ro tivai XtM-ov,
vel etiam t6 X»vKav, articulum t6 referentes non ad
XtvKoVj sed ad sulKiudituui ovo^ia. Item I^tiui »
concrcto rirctts, abstraetum facimit non modu tita,
sed etiam virere. Uuie voces abstractsc dici pos-
Bunt; uec al>surde. Cum enim rei vere existenti
APPKNIIIX AD LKVIATUAN.
531
ft
I
i
nomino, proptcr apparitiones diversas, diversa im-
pusucrint. vocantes eandeni rem Maptani, coio-
ratam, durant, gratem ; cuusideniut in illn re
aliquando quod tania est, quae cst cousirteratio
geoinetrarum ; ali(juando quo<l cohra/it, vel thtra,
[vel graci-a est, qute consideratio est physiconim.
\t propterea, ad distinctionem pbnntasmatid, eujus
causam iit concrcto csse iiitcllii^nt, ab omiiibus
aliis phautusmatibus i-jusdcm rci, dctor^ionc aliqua
ooininum ita rem $i^ant, ut non jam maffntm,
coloratam, fluram, f^avein dicaiit, sed mai^aitiitli-
nem, colorfM. duriticm, f^ratltaiem dicant. Uuffi
vocum ab^tractio, cum nihil aliud sit quam pban-
tasmatis vel nominis, ab aliis omiubu& ejuiMlem
jCODcreti eonsiderationibus et nominibiis separata,
ronsideratio, ad doctrinam causarum fere necessa-
ria est. Heec si recte iutclligas, intelhgi» ctiam
iinpossibilc esse, ut c&8eiitia ulLios vutis g«parata
existat ub ipso ciitc, ucinpc, ut ibi s!t idbum ubi
nou cst all>edo, aut albcdo ubi iion vat album, aut
bomo ubi nou est humanitas ; falsiimque esise quod
asBerit Aristoteles, essentta* aliquas existere ab
iUis rchtts separatas, quarum iltte sujtt esseatiff ;
ct proinde miimara vcl non esse, ut ille dicit, es-
sentinm animali^, aut mortuo animali non existere ;
«t per ctmseqiiens errassc .•Vristotelem, eo quod
on distinxerit inter separatas res, et separatas
ejusdem rei considerationes.
A. Inteliigo voc«s abstractas ad causas rcrum
apparentium, nec nisi in iniaginatione nostra exis-
tentlum, iudagandas neccssarias fere csse ; sed no-
cn esscnfia simpliciter, uou irapositum erat prop-
ter phantasina mistrum, sicut magjutudo, color,
etc. quse cau^m babcut in qulnquc oi^aiiis t>en-
M M3
CAP. I.
tiiau:
502 APPENDIX AD LEVIATHAN.
CAP. I. suum. Nain, ut dixisti supra, uuu ipsa suhstanun
^ ■■ ~^ sive ipsum cns, sed Ututumniodo effectus cjus ap-
KiroKL parent ct appollantur pliauta^timta ; cssciitia aa-
tem etiti^ simpliciitT, phantasma uou e*t. Quitl
ergo est esaentia vel eii»e, quoties usorpatur ut
nomei) r Cujus rei uomen est f
B. Essentia entis in cnnereto, putn entis alhi.
est nomen ipsius ulhi, seil cousiderati qitateno»
albi. Eadem rntione essentia entis simpliciter
est nonien entis, sed considerati simpliciter quale-
uiis ens ; et in uuiversum, aluttracfa mtxt nomiiu
cQHcrctarumy quaudo nonsiderantur seorsim a c«-
teris uomiuibuA ejusdem coocreti. Album, verbi
gratia, est eus album. Si jam iu eutc albo cousi-
deremus album Nc-orsim nh uiitc, dinimus pro albo,
doctrina; causa, albedineni, vel esse album.
^. Quando ergo pro ente simplicitcr dicimos
es£cntiaro, erunt 4»ecntia et ens syiionima, ct per
cousequens vox esseatia su]»erflaa est.
B. Imo vero, iuconsi.stens cum veritate fidei ;
teste Johaune Damasceno, capite undecima de
Expositioue Fidei. Qui cum dixisset, FerduinJaC' m
iHM este fiomiKem, adjccit, guod tamcH Deitas anl
tttenntata aut humanata esset,nulio pactu autHri-
mas, Manifestum crgo cst, in entc simpliciter dif-
ferre iutcr se eus et essenttam, et multo mogu in
concrelis.
/i. Quse causa erat doctnribus affinnancU, quod
nisi ens et cssentin in Dco idem cdscut, substantia
divina esset cumposita } m
B. Quia definitio, quce est expltcatio esscutifc de-
hnitas.vocaturvulgoa philosopbis i|>sa csseutia. \}i,
si definitio bomiui» stt aiiimal ratiouale, es&eutiom
vocaut animal rationale, ct cotnpositam esae dicuut
I
I
APPENniX AD LBVIATnAN.
593
k
ib animaii et ratioHaU^ ut a suis partibus ; non cap. r.
distiiigut-ates iuter defiuitionem homini&, quae eat '^- ^J^^
i
>rafio habens pro partibus nomina animal et ra- m«»"
'lioua/e, et homiiiem ipsura, cujus partes suut capnt,
bastum, crurn, i-t relicpia iticmbra. Sed (luouiam
duram es^t auimal rationalc in ro/KMWo fippcllare cs-
sentia»), nouuulli tbrmulaui illam loquendi mollire
cnpiente;;, uon auimal rationalc, sed animnm ra-
tionalem, cssentinm humiuis e»^ dlcuiit : eandem-
_que i^ubstautiam e^ssc scorsim nb humano corpore
Bxistcntem. Atque ita esseutiam faciuut imrtera
"ipsius homiuis integrantem simulquc i-McutiiJem.
^. 0 mirabilea inanis phUosopUi;e prajstisias !
IDic qiiid jam vere et proprie significat persona ?
I B. Vox Latina est, si^iificaus reui qnamcunque
nn^Iarem agentcm utcunque sua vel alterius vo-
luntatc. Sic Ciccro {De Oratorc/n. 102): 6wb*
fttatiaeo tres pertottait,nwi,judiciii, et aiii-ersarii.
Quid hoc est, uisi quod ipse Ciccro partcs ageret et
soag, et judicis, et adversarii ? Quid etiam est, id
MQUod invcuitur inc&tecbismo An^flicano, ubi iniuis-
^Ber rogat : Qiiid esjiilfi tu<e articiilij! prtecipiw r//>-
^fisf Catechnmeuua rcspomlit : Vi^ico priiao, cre-
dere fn Deuiu Patrem, qui crcavit me et Hniversum
mundtit» ; wecando^in Fiiiuia cjiiie JexuiH Christum^
ffuirfdemilmrft imiterAitm gt-itns fiifniaimtu ; frr-
lio, in SfiirituM Sauctnm, ijui saiictiftcavit me om~
^bemqNC eleeliim popufum Dei,m^\ quod Deus in per-
^Tona propria crenvit omnin : in pcrsona Filii sui re-
demit g:euus humaimm ; in pcrsoua Spiritus Saucti
ecclesiara sanctificavit. Quid hoc de persouis dinuis
HelariuR, aut fidei congruentius dici poteBt t Qnod
^ii pro persoua utamnr voce hypostasi cnm Patribn.'*
uii^xcis, cum bypostosis et substantia idem siguifi-.
534
APPKNIIIX AD LEVIATUAN.
CAP. 1.
* ■ ■ ■"
Nlcnw
cent, ^imuR pro tribtut pentonis tres substantias
divinas, iri est, tres Deo». Bellarminus et docto-
res cicteri fere onines pcrsoimm riefiniuut es&e sub-
staiitiHm primam iiitelligciitem, id est, &ubstaDtiaiD
iuriividuam, i(I est, singuUirem, f*ed iutelligentcm,
ut Deuin, Christum, Spiritum Sanctum, Gabrieleoi,
Petrum. Quiri autem sunt tres itise substautise
priiaa;, Pater, Fitius, et Spiritus Sanotus, iiisi trts
Mubstantia! divina;!' Uucxt taincn est coutra firicm.
Non intcllcxit Bctlarminns vim LatinEe vocis jmt-
«on^. Quse vox si significet primam substantiain.
iioimu rpAfurtir sigiiificaret iriem Grtece ? Cluud ncm
est verum ; nam sigtiificat proprie faciem hominis,
tum natundem, tum artificialem sive lanam. tnm
etiam faciem representatiram, idquc iion inodo in
tlieatro, »ed etiam in foro et ecclesia. Fuclcs au-
teni represeutativa, quid alind est quam imagu vel
cbaracter rcpra^ntnti ? Atque «o scnsu a Sancto
Paulo Servator noster (Heb. \. 3) nppellatur chn-
racter sul>iitaiit)H^ Dei.
j-1. Quid autem in Scriptura Sacra sigiuficat
Vf69tm¥7
li. Nihil proprie, prajter finciem seu ^-altum.
Sjiipcdochice autcm nliijuaudo ponitur pro ipsn
homine, nt in vocc 5rpo<rwro.\.)i|iu. Sed in symbolo
firiei, mentio nulla est ncquc pursona;, neque hypos-
taseos, neque trinitatis; et^i hypostasis pouatur ta
symbolo Athanosii Grax^>, quod symlioluin Atfaa-
iiasii, 8ed siiic voce hypostaKi, recipit ctfclesia non
aliter quam jiro fidei Niceuse paraphrasi. Nam
ueque Bymlwluin, nequc fidei articulus unus qui-
cuiique. authoritaie docturum sinKuInrium, nequc,
nisi per modum niterpretaudi Seripturas Sacras, ab
eeclesia universa, constitui potuit.
APPKNDIX AD LEVIATHAN.
585
w.
j4. Cnr ergo Patreg veteres, et tnuUi alii ilocto-
s rewiitiores, vof^ibu** Jllia usisunt?
B. Quia vcrbft StTiptura; SacrWj nempe Matth.
iii. 10: Euntcti bnpfizftf^ omnea f:^enfes in vo-
J*afris, F/lii, cf ISpirifvs Simeii, iteni vcrba
nis (1 EpisL v, 7) : Tres xunt qut testimo-
niutii pcrhibent in ccelis, Patrry Filius, et Spirilv.^
Sancfiis, vt loca siniilia de diviuitate Cbristi, aliter
plicare nou potueruut.
/i. At ciir ouinino necesse erat ea expUcarc, quEB
sciebaut ipsi iucouiprehensibiiia, id est, iuesplica*
bilia esse ?
Ji. Profitentur quidem Patres ecclesi», tum ante
tum ]H>i>t C>:)noilium ^Jiccnum, incAraationem Filii
Oei incomprohcnsibilcro csse ; &ed exeusant se eo
qnod de illa disputarf* ab hwreticis compellerentur.
Sic Epiphanius De Trinifnte, initio libri septimi :
Suflicit-bat quidem crcdentibus Uei sermo, dicen-
is, Jiitnits aunc ttocete omncs gtittes, baptixante»
eos in nomine Patris et FiUi et Spiritus Sancti,
etc. Sed compclUraur hffireticorum et blaspheman-
tium vitiisiUicitumagere, et iueflabilia eloqui, et in
vitium iucidere vitio coutrnrium alieno." Etiom
Bellarmiuus Hbro prinio, Dt- Chrisfo : "Nostri doc-
tores non djaputftnt philosophire «t ostendantTrini-
tatem, scd ut solvant sophismata philosophonim.*'
Et Petms Lombardus, Lib. i. Disfinet. Ti. D. ex A u-
gostino Lib.viT./>c' Trinifttie: "AUler euimGr»ci
accipiunt substautiam, quam Latiui. A Lntinis au-
tcm dictum est, nua essentia vel stiiistanfia, tres
persoHte: qnia uon aliter in sermone nostro, id est
Latino, essentia quam substantia 8oIet intdligi. Et
nt intelUpitur saltcm in «uigmate, placuil ita dici,
ut eum qua:rcrctiir quid tria sint, aliqiiid dicere-
c\p. r.
APPBNDtX AO LTtVIATHAN.
CAP.I,
tur. — Cuin ergo quEeritur quid tria, vcl quid tret,
conferimus nos ad invenienilum aliquod nonieti qnn
complectamur harc tria. \eque occnrrit animoi
quia supercmincntia divinitatis usitati eloqui^^
calcatcm excodit."
J. Non ropte sp exeusat Kpiplmnins. Atieno
enim vitio couipelli nd faeiendum irt qnod est ilii--
eituin, sine vi aut tniuis nemo potest. Ec quod
tiellarminus doctorcs suos philosophice dispuiarc
n^t, ut ostendant Trinitatem, eed ut solvant
sophismata philosophorum, non est veruin. Utuu-
tur euim thcologi illi, qui expoMtioncs syraboli
Niceni edideruut, omues fere defitiitionibus dc-
sumptis cx lugica et metapby^jica Aristotclis ; et
sanctam Triiiltatem ex sola Scriptura Sacra ost
dere debuerint. Miroretiam ^iieciios Patre?, coil
tot essent inter illos philosophi, verba illa nrtis,
quibus in explic-atiouibus usi suut, iu ipsum syi
bolum nou iutulisse.
£. Mihi vero illud niirum non est, eonsideranQ,
quod in synodis ma^is, qui audarter perorare
disputare possunt, pauci siut. Reliqui ci^o,
sola illa are;uu)euta u])pruharunt quac c\ Saei
Scriptura olIaLa crant, cuin iiuuicro disputatort^s
siiperareut, facile suffragiii> huis eviixinmt, ut nihil
in symbolum admittcretur prxter ea qua; cx Scrip-
turis nporte infcrcbautur.
-7. Quid est corjpus, quid incorporeum, quk
itpirUus ?
B. Nomiua illa ita eruditis omuibus cognita et
intellecta visa suut, ut iicsciam au ullus aut thcolo-
gi]s aut pbilosophus detinitionibus e^ explicare
di^atus sit. Tu ei^o cuju» rei ideon^ in luiiino
babes, quaudo profcrs vel prolatuin audis vocabu-
lum illud corjitts?
APPKNinX AD LBVIATHAN.
537
A. Ego[»or corpux hitfHigo nunc id dt- c|uov«rc
dtci pote!>t, qiiod existit rcalitcr in fteipso, habctquc
etiaiu aliqunm magnitiulincm; habet. inquam, mag-
nitudiitem, noii quud sit nuignitudo ipsn. I^lemim
^tamen quotl corjms putarem aliquando id solum
^BBse, quod tactui meo vel visui ohataret. Itaque
^ppeciem qnoque eorporis in speculo, aut i^omno,
^aut teneliris apparentem, quaiiqiiniu iniratus, cor-
pus tamen esse arbitrabar. Sed uoiisiderauti pos-
tea specics Ulas cvane^ccre, ut quanim existcntia
dependeret non a seipsi:*, scd a natura animata,
nuu nmplius mibi visie ^uut reales, sed phantasmata
et cffcctua rerum in organa sensuum ageiitium ; et
proiudc esse 'mcorporeets. De spiritibus autem
Judicabam cxaere, qui spiritus est, etvento, quem
SGutiebam ; ct proptcrea spiritum existiniavi
)us quidem, sed tenue, esse, et spiritus alios aliis
pos^ teiiuiores, pnriures, et alios ab aliis dif-
ferrc possc etium virtutc, nou mhms qnam liquores,
qui quanquam siut transparentes a^que, virtutibus
tamen uiter se immane diserepant. Nnturam au-
tem niediam ioter corpus et spiritum, aut s])iritiim
et pbautasma, id est, inter spiritum et nihil, conci-
pcre uoTi potui. Cliia;reudum erffo est, an In Scrip-
tura Sacra repcriatur vox Rubatantia hrorporefr,
I vel xubJtiantia immat<>r'mVis, vel esxentia^ separatir.
H B. Voces UIi£ in Scriptura Sacra nou suut. C%-
"lerum in primo ex triginta novem articulis reli-
^^^onis edttis ab ccirlL-sia Auglicaiia a.d. mdlxii
Hexpres.<<e dicitur, Deum esse sine corpore et sine
^mpartibnn. Itaque negaiidum non est. Pcena etiam
"in ucgautes constituitur exconimuuieatio.
A. Nou ue.ifabitur. Iii articulo tameu vicesimo
dicitur, quiKl uibil ub eccIeMia eredcudum iujungi
CAP. I.
538
APPESDIX An LEVIATIIAN.
CAP. I.
debet, qnod non c ScriptnriR Sneris Hcduci piMnt
Sed utinani deductuni fiibeiet. NoDdnm euim sdo
quo 9^nm nliquid maximum vel ron^num dici posst,
quod noi) -tit corpus. Sed dic raihi, qusnam est
differentia inter gigni et procedere ?
B. Vide Matthfeum (i. 20). uhi augelus Jose-
phum alloquituTt diceus : JVV mttua» accipere Ma-
riam nxorern /Hani: quod enim in iUa UENITL'!!
t'»t, ax Spirittt Saaclo eat.
A. At tllud, ex Spirita Sattclo ett, nescio an
riigni6rat ex Spiritn Sancto genitvm eat, au ex
Spiritu Saneto proceriit.
fi. Locus bic Matthei pars est Kvangelii ad
fegtum circumcisionis, ubi legitur in HtiirE^a, .«lal»
Eduardo Scxto latine edita, Quod ik Uia genitum
egt, a Spiritu Snncto profectum est ; et nb ecclesia
nostra ita vertitur ae ai scriptuni esset, u Spiritu
Sancto renit. Vides ergo quomodo locum illuDi
interpretata est eeclefiia Auglicana, et opiuor, recte.
A. Quid igitur ? Cum Spiritus Saiiotus a Filio
procedat, ut est in symholo, et Filiiis,iit in hoc textu,
proeedat a Spiritu Sancto, ct uterque genittts dtc»-
tur, gigni et procetlere omnino differre non viden-
tur. U.uor!>um verba illa distiuxit ecclesia Romniia r
B. Nesciu. Scis autem Sphiugem aenigmate
quon<lam fuisse popalo formidabilem.
A. Quam distinctionem harum vocum faciuut
Patres ?
B. Nullam quam ego vidi. CyriUus dicit, ita
le habere FHium ad Spiritum Sanctum, ut Patcr
ad Filium.
A. Vidctur er^ Cyrillo FUinm genuisse Splritum
Sanctum, ct sic nirsus idem esse gignt ct procei/erc.
Mihi vero ^tls perspicuum est FiUum Dei gcnitnm
esse a Deo, qui totam comprehendit Trinitatem.
APPBNIJIX Al) LRVIATHAN.
ASO
K
V
^*«
emu Doii mibi vicUtur iii taiiiilli& verboniin ur-
utiLi^ versari t>ulut; houiinum. Qui cretUt m Jcsuiu
Christuui, quemque suorum peccotorum poenitet,
quin is, etsi theolo^us nou sit, salvaudus tameu sit,
uuUiia ilubitat. \eque vero a doctriiia diseedo
symboli Njceni, quam i,*ideo e Sflcra Smptura ma-
nifestissime derivatam esiw;; ettres,Patrem,Filinm,
et Spiritum Sauetum, unum es^ Deum, Idque in
tribu$ ])ersonis, sumpta Kcilicet personu m sua sig-
nitieatione vera et propria, pro eo (|ui partes suas
el allerius a^t. Cffiterum si tok pcraorm sumatur
simpHciter pm suhstantia intelligente singulari,
((uemadmodnm suuiitur a Bellarmino, uc Fetrus,
Paulus, Johanues, vel, quod idem est, pro htfpostasi;
quomodu Patcr, Filius, et SpirituRSaiictug non sint
tres subfttantiie individuse, id c^t, treR numero Dci,
non intelligo ; neque quomodo e Scripturis probari
ssit, video, ubi iieijue injpn^tmei. neque^er*on<r
Deo distinjcuuntur. Solummodo dieuntur esse
tre» qui testimouium perhilMfnt in ecclo, nempe
Pater, Filius, et Spiritns Sanctus, et tres iili esse
unum. Illa, qute Patrcs dicunt extra Scripturam
Sacram in snis lidei explicatioiiibus particidaribiut,
Cliritftiaiios iion obligaut, quorum uuusquistjue noii
alicuu pcriculo, sed suo ct summo, salutein suam
in Scripturis Sacris scrutari debet. Transeo nuuc
ad atia.
CAP. I.
- , _
CAPUT n.
DE H.flRPJI.
.4. UuiD est hfpresix?
li. Vox Grjeca est, significiui.<i cujuscunque sec-
dogma.
4. Uuid est secta ?
A40
APPKNOIX Al) LEVIATBAN.
CAr.ii. li. Secta est numerus hominum sequentium
j^,^^'" uniim eundemque in seientiis maffistrum, queai
pro suo arbitrio sibi elijerunt. Ut antem seeta a
sequendo, ita hceresis nb eli^endo dicitur. Luci>
auus Itbrum suuu de ma^istro eli^endo, bomo qui-
dcm bla»])henius, sed bonus author Ud^k Griecse,
A. Scctie qiiienam eraiit, et quorum hominum }\
li. Philosophorum ; nimirum Platonis, Aristo.'
telis, Zenonis, Epicuri, et aliorum. Nominabautur
Butem Academici, 1'eriimtetici, Stoici, Epicurej ;
quiE sectx erant priucipales philosophorum Grsco-
rum, vel eomm qui se philosophos ^ideri postula-
bant. Etsi enira hicresiarchas ipsos, Platouem,
Aristotelcm, ZcnoneiQ, Epicurum. pro captu ethni-
corum vere philo^opbos fui^^e puto, id est, veritotU
et virtutis studiosos, et prnptL-r uam rem nomtu
eonim fere per totum orbem sapieiitis gloria mtsl
rito floruisse ; sectatores tamen eonmi pbilosophos^
dicendos esse non puto : qui pneterquam quod
scirent quainam fuerint raagistroruin suorum sen-
tentia?, nihil intelligebant. Prineipia enim et
tincinationes, quibus eorum do^ata iunitebantnr,]
nesciebaut ; neque quicquam nd pbilosophia; S|)e-j
ciem in vitn habuenmt, pncterquam quod tristcs^
iuccdcrcnt, barbain prumittereut, ct pallium tritumj
amicirentur ; humiues alioqiu avari, fastuosi, ira-]
cundJ, et amore eivili nlieni.
A. Nihihie ad definitionem hiereseos pertineutj
voces, qua-s omisisU, veritas et error ,- quorum a!-|
ter omni dogmati adhreret necessario ?
B. Nihil omnino : hEcresis enim solam deiiotat^
senteiitiam deftlaratain, sive vera ea sit, sive l'i
sive juxta, sive coutra It^m.
APPBNDIX AD LF.V1ATHAN.
541
A. \' idetar ergo, si hamines mutao se haereticos
&ppei!eiit, coiivieiuw uou esse.
B. Seetse illae philosophorom Grsecornm non ap-
pellflbnnt alter altLTnm hicreticum ; sed seelestum,
sacrilegum, fureni, parrieidam, ftiapov, Karnpofov,
aliisque nomlnihns quibus utuutur infimi ordiuis
oraiues, quandu fere ad pu^nam excaudest^unt.
Po»t(|unm autem iii ixclfsia ha-rescs orta: essent,
maximum omnium convicium erat iuereiicm.
A, NuUfene eraitt hicreses prteterquam philoso-
phorum Grtecomro r
B. Ktiaui iu Jndaia, Pharisfeomm,Sadducaeorum,
Esaeuorum secia: diccbautur hiereses, ut ex Movo
Testamento maoifestum est. (iraicismus item, Ju-
daismus, ChristiaDismus, habehanlur eo tempore
pro totidein hferesihus. Hitreiis item (Gal. v. 20)
iiiter crimiua pouitur : et (Gal. i. H), ductriuam
I siguificat doctrinfe ipsius S. Pauli coutrariam, id
Hest, contrnriam Evangelio Christi : Si nos nut ait-
^^elus tle rtrfo Ernngrlintn aliml praulicateril
^^ra^tcr aittd qmd vo6ig pra-dicavimm, ««■aflifjo jtm.
1 A. Quid est driiai^a?
^P B, 'Af&d^a (p^r ,,) i>igntficat qnamltbet rem de-
"dtcatain, consecratam, vel ab usu communi sepura-
tam. Scd oi.ifl(f.n (per i) sipnificat aliquaiido per-
1 souam Diis manibus dcvotam.
^fe A. Quomodo Diis niBnihuf; dcvoveri potest an-
"gclua f
Ji. CoMiburi tpndem non potest, ne<|ue occidi :
sed liaberi pro non augclo, scd pro spcctru lautum
potuiC ct ut deccptor eitecrabilis dcclarari, id cst,
in veri)is Scriptune Sncne, tradi Sntame.
^m A. Quo^nam erat in ecclesia primitivn, runi rec-
^^ fidet regulara haberet EvangeUutu scriptum,
hieresium causa r
CAP. II.
Itolmmd.
&41i
CAP. 11.
tl-lwlMl-
APPRNDIX AO LKVIATHAS.
B. PhilosophoruRi, qno» dixi supra, homintim
imperitoruiu n])Oi^tolonim tempore vigCDtinm, ar-
ro^aiitia: quica^toris hoiaini1)u8 arpitius disputare
et puttutius pcrorare (liillLxraut. l\\ ad discipVt-
nam Christi accedeutcs id presbyteros et episcopos,
ad defendendam et propa^udain fidem, pene ne-
eessario eli^ebautur : et mapatrorum suoniiu eth-
nicoruro, quautum [wtcraut, etiam facti Clinstiatti
dogmata relinucnint ; et propierea Scrripturas Sa-
oras ad philos<iphi!un suniu et fidem Christianam,
taiupiam eandem rem, s;imul cousvrvaDdain inter-
pretari conalwiDtur.
//. Quid erat heeresis in philosopliia, satis expti-
casti. Qutd vero in ecelesiia diceliutur harresi^,
Doudum iiiteLligo.
li. In ecclesia primitiva usque ad tempus Coi»-
cilii Niceni, dogmata quihus iiiter se discrepabant
Christiaui eo tempore, erant pleraque circa dorlri-
nam Trinitatis ; oujus mysterium, quanquam ob
omnibus teiierctur iucompreheii^ihile, freti tamoi
suorum mngigtrorum philosophin, explicai^ aiius
alio modo ausus est. Unde primo ortae suut di^-
putationes, ileiiidc jurgia, et deiiide, nd scaiidaluin
evitaudum ct paccm iu ecclesiu coustituendam,
synodi adhihita: auut, coiivucatsc uuUa juitt>ione im-
perantium, sted coitioue episcoporum et pa.<ttorum
voLuutnria,quaudo cessante persecutione potucruut.
In quibns Conciliis quid de tide in re controversa
tcuciidum esset defiuierunt. (4uod autem detim>
tum erat, tidcs c&tholica; quod dnmnntum, hferesis
dicehatur. Krat euim Coucilium, respectu cpiscopi
vel pajituris sin^ilaris, ecclcsia calholica, sive tota,
sive uuiversalis; sicut ct eorum opiiiio, cathoHcfl;
singiilare autem c-ujuijcun<iue pastoris dogma, hi«-
I
APPHNDIX AD LKVIATnAIC.
543
rests. Atqne hiiic, quatentis in historii!? explorarp
potui, origo noininis ecclesitB cntliolics ; et in om-
ni ecciesia catholicus et htvrettcu» voces sunt re-
lativx.
^ A. Si uihil aliad significet ecclesia eatholira,mul-
^■se sane suut in orbeChristiano ecclegiae ctttholica?.
H B. Tot sunt ecctesiic catholicie, qnot suut eccle-
^siaruin cjipita. Suiit iiuteui tot capitn, quot sunt
regiia et rcsjmblica; ChristiauEB. lu ouiui cnim re-
g^ioue Cbriiitiauorum, in ea reg^iouc prtuccps sub-
ditonim suorum caput est, nec ab alio in teriis
capite depeudet. Itaque (juotsuntecclesiievisibiles,
tot suutecclesiarum capita. Uuouiam autcm elcc-
torum a Dco uumeru.«, per totum orbem terranim
diRiteminatufl, caput habcns in ctplis ipi^um Jciium
Chrisluni, {licitur et est vera ecclesia catbolicissinia
et uuica ; illa quoque esl, in quam credere profite-
mur iu fidei symbolo. Nulla enim a)ia et^t aut esse
potest ecclesia catholica, si modo cathnlica sumatnr
pro omnihu.i simul C1iristiiini.s. lu Christiuuis ciiim
civitatJbu», reguum et ccclcsia pupulus idcm est
Iltaque }t\ aUcui in terns couccdcrctur, ut ct^set
totius ecclesia* Christiaua; capiit, cidem tiimul con-
cederetur ut esset rcgnornm et renmipublicnruai
omniuni rex.
' A. Uueenam erant illa dogmata ab ecclesiis pri-
mitivig appellnta: lutresea ?
H H, Intcr multas nlias prrpcipua? fnernnt, qnae
^pertinebantad doctriiiam Triuitatis.quie ooiitiuetur
in fitiri symbolo Niceno. tiuod qiiidem syiiibolum
constitui ctrpit iu Concilio CEcumenico Niceno ;
absolutum autcm est a tribusConci!iisn'>umenici8
sec|uentibus, ucmpe Constaniinoi)olitauo, Kphe.'*ino,
Cbalccdouensi. et ah iiupLTatoribus Romanis illo-
C.\P. u.
Urh*MH-
DfWMl.
544
APPF.NDIX AD LBVIATIIAN.
CAP. II. rnm temimrum, qni illa CoucUia tnilixeniut, coa-
firmatiira. Caiisu Coudtii ^iceni coiivocandi fuit
Arius, presbyter Alexandriip, cui cum Alexaiider.
ejusdcni urbis episcopus, dixi.sset Filium Dci es.se
Patri o^ioJMioi', id est, fJHicicm xir/Mtartfhr cnm Patre,
AriascoDtradixit; cumque, muUis preseiitibu» prefc-
byteris, fen'esceret disputatio, uegavit qn<X|ue Jesu
Ckristi divinitatcui : unde nata fnt paiilo ]K)^t iu
urbe .Mexandriua seditio irt cjedes. Conser^auda;
autem pneis causa, imperator Constautinus Mag-
nus Coucilium illud Niceuum convocavit, iu quo
symbolum miqiie ud hfec verba, creiio t» Spiritum
SaiictHni, Patres constabilivenint, et damiiata sen-
tentia ArianoniQi, it>snm cum 8ocii.s ejus quibusdam
episcopis et presb^teris excominunicavcrunt, et ab
eccleaiis deposuerunt; quanquniu, propler sequen-
tcs iuiperutoix-s uUquot Arianos, luvretiit) illa e\-
tingui Don potuit. Concilium aliud gcnerale post
annos quinquagiuta habitiim est CuustanttnopoU]
ubi daninatH est liiercsis Macedonii, negantis diri-
uitatcm Spiritus Sancti. Deindc, post aunos aUas
quinquagiuta inConciliogencrali Gphesino dnmuata
est doetrina Nestorii negantis, sieut Arius, divini-
tateni Christi. Po.strenio, inConcilioEjeiiendi C'hal.
ccdoucii^i dumiiHta o^it bferesis Kutychetis et Dios-
cori, qui uegavcrunt duarum naturaruin iu Cbristo,
divinse et humana;, uuioaem. Et ita symbolum,
qnod voeatur Xicenum, tandem perfectum fuit, et
cum dtctis bseresibus etiam aUs his nifines con-
deinuatic sunt.
A. Post hsreses illas damnatas, uulla;nc pustca
suborta; sunt uovce ?
B. I^ttam mult^, nescio qunt. Postqimm enim
ecclesia ilomana decretis buis arrt^asset sibi, circa
i
APPRNDIX AD LRVIATHAN.
M5
u.
I
I
»
articulos fiJei errare se non poKse; et primatum cap. n.
snper oiuuesepiacopos concessisset Fapie imperator
l%DCtts ; et imperii in Italia vis limgnesceret, et
mctus Snmcenomm priiicipea ChriKtiauos occupas-
set ; Pflpn, jam aiite divitiw et potciitia multum
auctus, Concilia generalia propria autlioritAte con-
voeabat, ueglectii imperatoniuiet italiec re^loriini
autlioritate, quonim ctiaui aliquoii rc^s et impe-
ratores, ut hjereticos, excommunitrarc ausus est.
Itaque progjessu temporis omnes doctrinaR, quas
potentiam ccclesiasticaui auc surgentem tuipcdire,
aut eonsmnniata' detraliere vhlfhuntur. pro haire-
sibns condemiiabanl. Atqiu: indc (trta; suiit h«re-
ses 'Mx numeros«, propter quas, post edita Liitheri
seripta, tot Christiani in hoc regno Anglise aliisque
in locifi combusti sunt ; douec, evigiliuitihu'; tau-
dem illorum locnnim prineipibus, n tam gravj per-
secutione et senitnte Romana liberati fiierunt.
/1. Ecclesia Romana quos comburi jussit, Lu-
theraiios, Anabaptistas, alios<iue, hAbuilue pro
Christinnis, au pro ethnicisr
Ji. Pro Christianis siiic duhio; nec lios tantam,
verum etiam Arianos, et eos omnes quos damnavit
syiiodus Niceua. Nequc eos aliter vocavit quam
la^rcticos. Kam etsi philosophicis rationibus usi,
de naturi.'; Salvatoris et de sancta Trinitate uHter
senMTunt quam oportuit, noutra ScriptiirasSaora.s ;
Chriiitum tainen pro vero Meswiah liabueruiit, et
Fitium Uei Jesum Christum, et nonieu ejus Invo-
carunt.
A. Si ita est, ecclesia Romaim de imperatorum
ethnicorum antiqui» persecntiouibus, ut inihi qui-
dem Aidetur, inique conqueruutur. Christiani cnim
tempnrum illurum secta^ quecdam erant, eaudcm
VOL. U1. NN
&4G
APPENDIX AO LEVIATMAN.
CAP.ll.
fl)*:u>inii.
faabGntes rutionem ad reliKioncm in Rouuno im-
peno «ttabilitam, quam hicrosis hodie ad fMxilesiam
CHthoIioam. Gravius aulem aliqiianlo est Christi-
anm a Christiauis, quam ab intidelibns cruciari.
B. Idcm vidctur ct mibi. Sed tamvn iu rcgnis
et rebuspublicis, ut cautio adhibcatur ne seditioues
et bclla civilia oriantnr, omnimodo necessarium est.
Quie cum sKpissime nai^cantur a dirersitate doctri-
narum et coiicertationibus de ingenio, poena c«rte
aliqna iUi coercendi sunt, qui in concionibas vel
libria ea docent, ([uo; doceri prineipum et rerum-
publiearum Ico^bus prnhibentur. Itaquc Angiire
regina Klizabetha, sorori Maria; succedens, swb
qna multi hteretici combusti sunt, (nec ipsa EUza-
betlia siue pericuio erat), aecepto regno, jufl re-
geuda; ecclesia: .\njclicana*, jure naturali omnibns
n^bus in suis dominiis dcbitum, antc omiiia, cou-
sensu procenim et populi, omnibus potestatibus
extraneis ecclesise Anglicame suprematum abstulit ;
et administmtionem ejusdem sub seipsa cpiscopU
suls, una cum paueis ev <-on.siliu ttuo privato, diplo-
matc sub si^rillu magiio Anglia; commisit et con-
firmavit. In quo diplomate provisum emt nequain
doctrinam hsereticam es.se pronuntiarent, quie ha-
retiea declarata uon fuisset in aliquo eorum, quie
dixi, Coueiliurum quatuor primonim generalium.
Itaque quod attinet ad hierescit, statns ecclesiie An-
glicante similis erat ejus qui erat ecelesia; Romans
sub Constantino Mngno ; et sic remausit iisque
ad annum decimuni iicptimum re^s Caroli I, qui
subditorum suorum, tantam potestalcm episcopo-
rum non ferentium, precibus fere coactus, dijdonia
iUud Elizabethae revocavit, relicta episeopis potes-
tate tantum ordinaria, niminim faciendi tranoneji,
qui cousentiente rege leges fierent ecclesiaiiticffi.
APPENDIX AD LEVIATHAN.
54r
(UbmntL
A. Ecclesi» crgo ADgHcaua: conditio qualis ho- cap. ii.
c ceruitur, tum puritate doctriua: con^Utioni ec-
csiEe, quic erat tempore Coustaiitiiii, »>quiili<i mX ;
m ^eqnitate lep;iim (-•cclesiasticarum, superior.
luiquum enim vidctur, ut homo, cujns fideti suo
solins periculo snmitur, eo noniiue puniutur quod
sit erronca, pnesertim ab illis quibus alienns error
damno»^us nou cst.
B. Errare, decipi, male seutire, natura sua cri-
Tnexi nonest; nec, dum intra pectns coutiuetur,
error fieri crimen potest. Nain quo indice accusa-
bieur, qoo teste couiincetur r tinomodo ci^o ju-
(licabitur? At verba crimen esse poiisuut, ctquibua
legislatores volunt jHiMiit; pniiiri sinc injuria ; et
quittcm supplicio ultimo. Si blasphcmia in regem
orte puniri potcst, multo mn^is blaspliemia in
lun. Venmtamcu wqnitatis est, ut in tali lege
apfrte definitum sit, tnm quid sit crimen quod con-
demDatur, tum quis Bit modus puniendi ; eo fine
ut expectatione p<EnsB inalus a inalefneiendo abs-
terreatur. Legitimse enim pnenK finis nou est irs
.contra Iiominem satiatio, sed, nd roinmoduui hu-
iil generis, iiijuriaruui quantum fieri potest pre-
ventio; et iniqua est lex oinnie, qux non ante
commiiiatur, quam fcrit ; ct quautum^^is summa-
rum potestatum in h^gibus condendis jus arbitro-
rium sit, arbitrarium tamen non est ia sumcndis
piKuis quai uon sint ante legibus defiuitro. IVie-
tfrea, Icx nisi deolnrata sit et promulgata, ita ut
ignoratinnis excusatio oranis probabilis aaferatur,
ne id qnidem, quod contra legem factum est, recte
puniri aut crimeu appellari (Hitest.
A. CJuod factnm est contra legem n»turalem,
onne criinen est, et pnniri potest, etianisi nutlus
lcgi adscriptus sit pnmendi modos? n ns
qm
m)e
1 teri
Lcoi]
a4S
APPRNOIX AU LEVIATHAN.
CAP. Tl.
— - ^ -
Ji. Lex nntnralls letenia, divinit, ct conlibtis so-
lammodo inscripta cst. Pauci autem simt, qui io
sua i[isorutii cordn inspicere, et qiue iUic scripta
8unt «jiuut legere. ItJHjue quie faciendn, qoae
fiigieDila sint, a legibus scriptis discuiit ; faciunt-
que ct fugiunt, prout pr!eviiii.s pt^nis vitlebitur »bi-
raet ipsis utile vel doinnoauin. Pneterea si quid
factnm sit contra le^em iiaturHlcin, non id criincn
vocari solet, sed |>ecc»tum, idquu sibi ixciiitentibus
atatjm coudonaudum cxifttimiuit, iiisi eum aliquo
damno civitatiti vd proxitni coujunrtum sit : ne<]ae
tunc ultenus pnniri se posse pntant, quam at pro
damno illulo satisfaeiant -. malitiam autem solj Deo
puiilcudam relinqui. Nnm si peccator peecatorem
puniat peccati soUutt uomine, postquam legi ^atis-
factum sit, .limile est belli civilis.
.-/. Qnid, si quis atlieus sit, ncc sit lex scripta
quse moduiu pocna; deSniat} uonne punietur ?
£. Puuietur profccto, ct gruvii^simc. Scd prius
accusaudus, audiendus, ct damniuidus cst. Accu-
sari autem prfeter dictnm et factum, nibil potest.
iluibus autem factis arguetur atheismus .' Quod-
nam enim factnm audivi^ti unquam tam sceleratum
aut impium, cujiis similc nou coraroissura sit ali-
qunndo nb illi.s qui non modo non pntantur atliei,
sed etiaiu professione tenns sunt Cliristimii • Non
ergu ex factis judicaturatheus. Dictoigitnraliquo,
sive prolato sive seripto, reus ficri, ucque uUo lUio
modo, ]K)test ; ncmpe, si directe negavcrit Deum
esse.
A. Nonne atheus dicetnr etiam is, qui dixerit
scripjeritve id, cx quo Deum uoii esse necessario
sequitur f
J}. Ita sane, si ipse, quando id dixit vel seripsit,
cousequeutije talis necessitatem vidit. Nam si dic-
Daka
tiim vel factum sit id quod logit prohibetur, ptpro- CAr. ii.
iiide puniri possit, illiKl ilofiniri ita <te1>et, iit ilH
omttes, qui tege illa obligniuli sunt, coguoscant hoc
et illud taotnm, prout lege cnm circumstnntiis defi-
^nitum est, vcl Iiiee vel illa verba, quic in Icge ipiwi
^■crihnntur, puniendn essc. Nam verborum con-
HBeqaeutix ditlicillimw jadiontu stint. Itaque si
reus, ignorattoue bene ratiociiinudi. contm literam
le^is loquutus sit, ludlo cutquftin dnmnn facto,
excosabit illuio ignorantia. Sin judex per igno-
rantiam alicujus consequentias homincm inno-
centera pocure tradiderit, excu5ari non potcst. Q.uod
si verba ipsa sciat contra legemesse, puniri potest.
Qoare qni D(;uin cssc negiit, vcl aperte profitetur
dubitarc sc nn sit vel non sit, eUi moduji puniendt
adscriptus lej^i non sit, puniri potpst, sed exitio,
etiam flequitate naturali. Xani retigio et n^nitio
potentiie divin% in omni civitate tege imperatur :
et e«t CTvitati omui essentiale, ut in pactis servetur
fidcs, et priecipue si sit jurejurando confirmata.
Quia ergo atheus jnrfjumndo obligari non potest,
I a republica ablegari debet, non nt contiunnx, sed
Hnt nocumentum pubticum. Cur autem, ccssaute
"damno publico, occideudus sit non video, cum
ab itnpietato converti possit ntiquando. Nam a
longniiiiiHtate divina quid est quod sperare homo
non potest, antequnm moriatnr ? Similiter dicen-
tltim est de btaspbemia, quie e»t orutio in Ueum
contumcliosa, et, consentiente animo enm oratione,
I athcisrans.
B j^. Clnare autem non relegati potius enint blas-
phemi. pcr Icgcm Mosaicam, quam occisi?
B. Qnia quo jurc rex tcrrenusblasphemum.lcire
ita, regno suo potest cxpellere, eodem jure rex
550
API'KNDIX AD LEVUTUAN.
[>*liBTari,
CAP. II. populi Israelitici, qui tempnre Mosis erat Oens ipw
per i>artum constitutns, idemqiie rex per natnnun
totius orbia lerrje, hlaspliemiim, le^e lata, expel-
lere potuit ea; uuiversa terra, id est, occidere. Scd
ad quscstioncm tuain rcspouHum lioc mcum ita ac-
cipe, noii ut conBilii divini iu lcfife coudenda caasatn
explicans, se.t\ ut couditse lequitatem defendens.
A. Intelligo jam quid sit lueresis; ncmpe, qnod,
primo, erat opinio tantum sectfe ; deinde, optnio
sects Chri^tiana; \ tertio, opinio secta; CliristiaiuE
ab ecclcsia Catholica damnata!. Velletn et hoc
scirc, a qua jiot^state, et quo mudo, ah origiue us-
que hodic ptmiri con!«uevit.
B. Ante Constaittinum Maj^ium, imperatorcm
Christianuin primum, uequc pastores ncque ipa
apostoli potcstatem habmrrunt baircticis a se con-
demuatis pteuam uUaui iufligeudi, nequc iilos io
exilium mitteudi, ueque libertate corporis privandi,
ne<pte quomodocunquc molestaudi ; qui)i(H.' tjuod
soli summo imperanti ad conscrvationem pacis
competebat. Kxcommuuicare potucnmt, id est,
eorum societatem, convietum, congressnm decb-
nart> et fugere, tauquam ethuiconim vel publica-
nomm ; quie ptena non est, et s^ponumero excom-
municanti niagis quam exoommuiiicatn iiicommoda
erat. In Concilio Kiceno pcena, dnmnati» biereti-
cis, iu clcricos tantum constitiita eat, eaque erat ut
ecclcsiis suis privarentur. Scd contra dtscipubs
illorum statutum cst nihil, quia laici forte dc pastt)-
rum suorum doctrinis juditrarc minime tenebantur;
vfl forle, qnia plerique eonim mitites erant qoi
Bul) iiiipt-ratore ipso meruerant, uec irritnudi sine
periculo erant. Ktiam doctoreshwresium ij>si cita-
bautur ad Concilium, eorum rationes audicbanttur,
lU
fc
disputabantur, et ei Scripturis Sacris refUtabau-
tur. Ad cxtremum si ecclesire judicio subscribere
cusarent, tuin demum prix^abantur ecclesiis. Et
quidem poi^tca populum ba^rcsi sua iicrgerent in-
ficere, iu exilium qunncioquc mittebantur. Cate-
nuD iUi iidem, si posita contumacta postca subscrl-
berent, ab imperatore restituebantur ; sicut ipse
Arius, ]»ost<)uam fidei sua; confessionem impcratori
scriptaiii dedisset, qum a judicio Patrum reliquo-
sa, ut ini]>cratori videbatur, uon disercjiabat, rc-
stitutus fiiit ; et Athnnai;ius, qui cum rccipcrc no-
luit, ob eam rem in exilinm niisBus cat.
A. Athanasius ille uiagnu.s svunimi imperatorts
mandato obedietitiam negare, peccatum esse uon
putavic ?
/?. Ita videtnr ; loca tamcn Tcstamcuti Novi
illa, quibus obcdientia potestatibus etiam etlmicis a
■hri&to el apostolis proecipitur, obscura non sunt.
d Atbauasius quo zelo litcrc^im Ariauam iu Coa-
ilio Niccno paulo nntc oppugiiavcrnt, eodem pos-
:a dc Ario rcstituendo ipsi imperatori se opposuit.
eqne mirum id rideri debet; cum theologtie dots
torcs, dum ia loen itla Scriptune Sacne, quse per-
tinent ud pr^sentem controvert:iam, intentissime
sjiiciunt, loca alia quie spcctant ad jura priiicipum
.ut uegligentia, aut aliquando etiam studiu Bpre-
tisque legibus humanis, ]>r(ctereunt. Sed (ut re-
denmiis ad baircticoruni iKri)as)8ciend«m est, inter
cclcsiasitica snpplicia ultimum essc quod vocatur
athematizatio .«iive cxcommunicatio, ct i»ro])t©rea
aliam omnem p(enam dcpenderc a potestate ciriti.
Causa autem qunre Constautinus et caeteri Impera-
tores Ilomani multas pcenas in haereticos coiistitu-
cruDt, ut exilinm, publicationcm bonorum, librorum
CAI». II.
DabamM.
^ut
ti8
dej
^cci
552
APPRNDIX AD LBVIATHAN.
CAP. II.
UchntiL
coin1)U8tioneni (trtiam mortem, sed nou iu scriptor
hiereticos ipHos, sed in eos qui libros illos (lamnatc
ad i^em iion protulerint), erat ne (^riBtiani
praiciptie milites secederent in partes, et mutuo
ocuidi-Tent. Niillam tamen le^em imperatonani ,j
inveiiire po&suui, quii lueretici necaudi sunt, exi^|
c«ptis Maiiiclia'is, (luns «^o nou tam pro heereticis,"
qunin pro fictin Chriittimiis ct scelcratiR habeo.
Legem qnidem invenio, qua homo cthnicus vel Ju- „
dseus, si geutileui suum factum Obristiauum teutafl^
verit a fide Christiuua revoeare, comhurendus esset"
Sed hoc nihil attinet ad supplicium bierfticorum.
Audivi quidera iuiperatorem Fredericum j-Kuohar- n
bnm de comburendo baeretico legem tulisse ; sec^|
etsi in codire Ju.stiniiuii constitutionem reperi^^
Frederici illius, coiifirmantem iwjwratorum prae-
etxUnitium coustitutiones de pienis bierelicorum, ,
nuUa tameu cxtat de combustivue ha:rettcorutii^H
Itntjue, qnantum conjectura as-iiequi possum, modo^^
iIIg puniendi haereticos paulo post tempora Papo!
.'Vlexaudri III ctepit, qui primus uua cum impera^
tore illo imperium ipsum et principum omuiuil
leges conculcavit. Utcunque id sit, certum est
Anglia nostra, ab illo fcrc tempore nsque ad tci
pora Rcgiuic Klizalx-thie, cousuctudinc quadara H
\vQem transeunte ha:retico6 comburi solitos esse.
^, Definitioni ergo litereseos ab hoc tempoi
Toculo; aliquot adjicicuda: sunt : nimirum, ut hi
rcsis sit ductrina coutra fideui Catholicam, vindt'^
cauda igne.
£. Ita cst.
yi. Qun judicc, qua judicandi fonna, condet
uaudi crunt htcrctici t
£. Autequam inipcrium iu iuipcratores cverc
reut Papje, jndices plerumque eraiit illi ad quos cap. u.
re»cripta imperatonim de pceuis h^ereticonim missa ^ ,^_^
eront, nempe pnctores urbis, provineianim prae-
fecti. Scd dc forma hffiretiei convincemli niUil scio.
KCietenmi> ixistcjuam vigiierat authoritas ptmtifieia,
fcogiiitio causa: ad episropum unura vel plnres atti-
nebal ; et siquidciu reus doctrinie qunm docuerat,
puhlicc bis, si opus essct, rcquisitus, reuuntinret,
pgEuiteutiamque agcrct ca forma quaui pra-scribe-
ret curia,absolvebatur. Cluml si in eaudem ha;rcsin
post relaberetur,vel in altam (uam innumerse erant),
potestati seeidari combureudus tradebatur : neque
^omoino vcnia; locus erat, propter potestatis ecclesi-
^bsticce et civilis distinct.ioncm,sine conscnsu Papm.
H A. Ab aouo primo Glizabethie ad annum deci-
mum septimum Caroti 1, quomodo conviuceudi et
—punieudi eraut ?
^ B. Fcr totum ilhid tempus appanierunt quidem
valde panci hieretici, propterca quod illift, quibm
rc^ina coramiserat rcgimen, sub ae ipsa, ecclesi-
_B8tlcum, prohibitum legc erat, ue quam doctrinam
^bucrcticuni csse judicanmt, quie nuu antc pro hx-
^vesi condemnata fuisset in aliquoquntuorConcilio-
f" ram gcnoralinm priinonim, id est, ut ex illis ipsis
Coneiiii^ mnnifestum est, qux uon erat contra tidem
Iin symbulo Niceuo dcctaratam. Sed qui convicti
eront, comburebantur.
A. Quomodo coKiiosci potest, quid sit syrabolo
contrarium vel non contrariuni, nisi ipsa verba
symboli ea formula, qua scripta aunt, ncgcutur csse
vera vcl dicantur esse fab>a ?
S. Neque lege puniendus est hinereticus, nisi ip-
[sis pjTiiboli verbis contradicat. Nam ut quis dicat
legari tidcm per eonsequeutiam, utque ca de causa
554
APPKNDIX AD LEVIATHAN.
CAP. II.
D*\aamL
aliqiiis puuiendtw sit, iniquum est. ^quamno est
nt horaiiiis vita argutiis pctatiir cousequeutlaruiQ ;
vel in adversarionmi, aut etiam judicis peritia in
arte logica periolitetur ? An les, quje nihil exigit
praiter obedieiitiaiu,Hlciaeetur paralogismum f Pa-
trcs ipsi iu Concilio Niceno aliter censuerunt. Cam
enim esscnt iutcr illosaliqui.sed pauci, qui propter
vocem ^imlmar, subscnbcrc symbolo dubiturcut, ct
explicationem iilius vocis pleniorem poHcerent ; il-
lis morem gereutea Patres caeteri, vocem kfim-moy
ita intelligciidam csse deelararuut, ut Filius Dei ex
substautia quidem Patris essct, ut iion tamen es-
set Patris pars. Ex illis qui explicationem hane a
Hairibus impetraverunt, erat Eusebius episcopus
Oesariensis ; idemque ad clemm per omnes dice'
ceses epistrolam scripsit, qua; vocattir epistola cir-
cularis, in qua certiores facit, quid decretum erat
in synodo de fide circa sanctam Trinitatem, et de
causa (piare ipse et cteteri, qui prius snbscribere
recusoverant, uunc subacribereut ; ubl pro cauMi
sub>(criptioiiis sute posult han<', qnod jQrmula a
Patribu* ftra-ncripttt esaet, per qmm cautio adhi'
hehatur ne a recta Jitlei sententia exeieleret, et
quod oheam camam roecm iitoiator tion rcjiceret,
nempe, qnia pax nohis ffniqtiam seopus ante och-
los tersabatuT. Ex quo intelligitur, quoties verba
fiunt crimen, juxta Concilii Niceni sententiam, ver-
ba illa in fonnulam debere rcdiRi ; ut unu.squi8que
quie vcrba crimcii habcnt, qmc non haheiit, siue
pluribus syUogi.sinis ccrtus cssu possit : eodeiD
planc modo, quo id quod iu factis crimcu est ab eo
quod crimen non est, distinguitur per legis forma*
lam. Idem senserunt et Fapee omnes. Nam ubi In
Couciliis geueralibus doctriuam aliquam damnaut
APPENDIX AD LKVIATITAN.
665
DvIm
it lisreticnm, ejusdem doctrmic coDsequeDtias caf. ii.
luotquot iiaH-i possc pmivideiit, totldcm fortutilas
expressas iii decreto ipso perscribunt.
A, Oixisti niodo prohibitum lege fuisse anno
primo Repioae Elizabetbse, ne qui sub illa regimeu
ecclcsiasticum exercerent, quicquam pronuntiarent
essc htercsin, quod non csset ab aliquo primomm
quatnor Concilionim generaliom condemnatum.
QuEero igitiir an rectures illi ecclestastioi, a regina
1 twnc coustituti, promulgaverint per omnes ccclesJas
^K)e.roch)ales, qua;uain ductriuec illsc craiit, ct for-
^^ttlie verboram, quibus contradicere capitale es-
^^R? Non enim credo homines imperitos, et quibus
1 nihii ad salutem suani legendum pi-tescriptum erat
Hbrceter Btblia Sacra, obligatos fuisse baberc apud
^ne excmplar ConcUiorum, qnod nefl(>io aii cxtet, ve-
^mm. Simt emm qni oxtare illa negant, ut ab
Arianis corrupta, et ob eam causam suppressa a
CathoUcis.
■ B, Dubitari non potest de ea partc Oonciiiorum,
"qua symbolum stabilitur, quin pura extet. Quod
j^autera ad disputationes iiiter Catbolicos et Ua-reti-
Bcos attinet, utnmi ea pars periit uccuc, haud magvi
inlerest. Ctctcrum quod qmeris, utrum promul-
gatce crant per ecclesias formulee verborum illa.',
quibus siib Rli/.!ibctlia continetur hteresis, null»
promiilgatse erant, ne ipsse quidem Uters regiee
publicatse fiierunt, uisi longo post tempore ; adeo
ut quid esset ba;resis, quid non, sciri a roo non po-
terat antequam citarc?tnr. Ktsi cnim proptcr literas
illas regios bEcresis dcclarari potuit, qnicquid erat
ita declaratum a pranlietis Coneiliis ; potuit tamen
pcr eajidein nnn dcclarari. Negligentiam hauc rec-
.torum ecclciiiasticorum sub ii^lizabctba, quod lite-
55()
APPENDIX AD I.KVIATHA.N.
rAI'. II.
U* lUHMl.
rns illas rcgms non citiiis pubUeaverint, reprehendit
clarissiraus ille jurii^cousultus Kduardns Cocus in
tertio libro iiistitutomm.
.■I. Nonue ipsum symbolnm in liturgia Augli-
naim ])i]hlicatum, legis de hieresi sufficienti erat pro-
mul^atio }
B. Ita^ si in legc id scnptura fiiisset. Sed niilla
ibi facta c&t mentio symbuU Niccni ; ncque indocti,
iiequc aliqui fortaKsc: clerici, quid symbolum illud
cum Conciliis commune haberet, aut qnomodo de-
cretum Constantim lex AugUcana fecta esset, in-
teliexerunt.
A. Quum reetornm illonim, penes quos erat de
hieresi judicare, authoritas lege sublata erat, anno,
ut dicis, Caroli Primi decimo scptimo ; quoraodo
ficri potuit, ul authoritas legibus de hrcrcsi, qun;
extiterunt tcmpore Kegitife Mariie, uon rediret ?
B. Cluia lex de omni alia pote&tate ecclesiaatiea
prseter regiam abolenda, ante lata erat, quam po-
testas iUa rectorum ecclesiasticorHm erigeretur ;
itaque sublata illa Icge, rectores jlli authoritatem,
pnetcr ordiuariam ittam excomnumicandi, in pn-
niendifl hffircticis tmllum habuere, neqne hab«nt
hodie.
A. Hsreticns ergt) liodie alia poena praeter ex-
communicationem puniri non potest ?
B. Eliam ptcnis iis, quae excommunicationem,
virtute legom civiHum, consequuntur. Citabitnr
enira ad curiam ecclesiasticani, ubi, niai errnreni
suum ipse damuet, trudetur {KJtcstati scculnri ia
cnrccrcm conjiciendus ; ibi mansurus, douec bie-
rtisi siiDE renuntiet, penitentiamque egerit legibus
constitutam.
A. Uui sciri potest an vere renuntiaverit necne r
APPBNDIX AD LETIATnAN.
557
B. Omnino sciri non )>oU«t, prfeterquam a Deo
solo.
»A, Nonue cogi potest tia;resin suam objiirare ?
B. Non potcst. Sokbont quidern, stautc autho-
ritute (lictorum ntctonm» «x*clesiasticormn, exumi-
nnri aliqnaudo ciim jnraineuto dc seutentifl ipso-
ntm interna. Seit ea potestas una enm ipsa an-
tlioritate ablata est, ut iniqua ; propterea, quocl
uogitatioiium viudicta ad liohuu videtur pertiuere
Deum. cogitationum inspeftoreui. Leges enim hu-
Imanx iu contumaciam tautum animadvenunt.
A. Nutlnne hiererieurum poena constituitur in
evaiipclio r
B. Nulla. uisi quod fugieudi suut, ct coumu-
nione sauctoruin, qui iHo tempore de (livitii.s com-
zuunibus alebantur, prohibendi. 'Nullam pcenam
saiicitam inveuio secularem. Neque excommunit^-
tiont-m repcrio proptcr hrcresin, sed propter vitam,
^et scelera quibu»; rcli^o <ledecorabatur. Contra
autcm, si ad doctrinain Cliristianam jmrabolie Novi
Testameuti adhihenda suut, puniri hsereticum a
Christiano homiue pa-uu civili prohibilum puto
J{Matlh. xiii. 27-30) : Uttdc h<pr zizaaia ? Vixit
iilisJesus, Init/iicus Jmito hocfocit. Serci autem
disenmt illi, J'is coiir^amtt.s ca? lUe atttcm dixit,
^T^on, ne J^orte cofligentes xixauia, eratiicetis tina
^Kgranuin. Sinilc antbo simnl crescere usqtte ad
' messem. Nonne maiiifestum hinc est, zizania, id
cst haereses reservandas esse od judiohim nlti-
mnm ? Quomodo ergo revellendie sunt in hoc
niondo morte vel exilio? Item 1 Cor. iit. 11-15:
Fntiiiameutiim aliutl ponere newo potest, prater-
quaiu (/uoti •le.ttis e.tt Christiis. Siu f/ui.v huic
futtilamettto sapera:dijicaccrit auruiu, argenium,
c.AP. n.
Dolutmi.
S5S
APPENDIX AD LF.VIATHAX.
CAP. n.
Ottemi.
hpides preliosas, liffnuj», Ja^nunt, culmum: tni-
mctijasque opus maHiJestum fiet. Si aiicajia
opiis cofNbtiretur, (lamHiim susiinebit ; ipae auti-m
saivabitur, ita tamen itt per ignem. Q.ui(l hoc,
uifii quod qui fuudamciituin tcuet hoc, Jesum ew.
Christmn, id est, is, qui vcre ChristiaDUS est, clo
suptTsdificaverit liguum, fcEmim, cultniim, id «t,
dog^Qiata falsa, operam perdet, ipse tamen sntn-
bitur ; 8«d quasi per ignem, id est, animo errorihis
expurgatis. Etinm 2 Tira. ii. 25 : Ministruni Domiti
docere ojwrtet eos qvi se opponunt, in mititia, »r
forte Detts ipsis det resipiscetitiam ut agnoscmt
reritatem. Nonne hoc coiitra eos est. qiii haereti-
cam bis citatum, uisi reuunciet doctrinre sii*.
statim comburi faciunt aditumque, homini Chris-
ttano ad miRerirnrdiam dirinam, quantum in ipsis
est, occludunt *' Quibus locis Scripturse Sacrs
senteotiam adde thcolt)|S;oruni omnium, neminema
Cbristo recipi, qui metu murtis ud illum cogitmr.
y/. Quomodo piiniri solet bla.s[>hcmia }
B. HhiBphemin, si prooedAt ah animi se:
atheismns est. Uuis euim blasphemare Deum
deret, quem esse et curam rerum humnuaruin ge-
rerc existimiiret. Sed id quod vulffo hhwpherai»
dicitur, uihil aliud est, prEctcr affcctatuui diviui-
tatis in jurameutis non uccessaniH abusum. Q
crimen defiuitur a Justioiano (Novella Lxx.vt
hoc modo : " Blasphema sunt, per Dei capillosy
capnl, et bis pro3:inia verbu." Deinde i^Hfiiii consti-
tuitur supplicium ultimom.
J. Ejusmodi juramenta nullane lege puninnttr
apud nos ?
B. Nescio. Quin tamen puuiri ea posse ccn
ris ecclesiasticis uon dubito. Nam etscandalimi est
APPBNDIX AD LKTIATHAM.
559
ecclesiac, et tcrtii praM^epti Decalogi trantigressio in
ypnmts audax. Juramoiitum quodUbet uon neces-
sarium, pcccatiim cst iion parvum, ortum habens
ab eo, quod soleant homines mciitiri. Itaque qui
verum dixerit, videtque sibi creditum noii es»e, ne
non serin dixisse Wdeatur, jurat per quem, si jurare
omniiio necesse esset, jurare debet, Deum. Morum
impiuiitatem cum videant inRenia qusdam luxu-
riautia, Deum in mcmbra dividenlea ranre antliro-
pomorphiturum, per sinsrula jurare cteperunt, non-
nuUam ex novitate juraraeutorum laudem aucu-
pantes ; atque inde verba illa, pfr corpus, pcr
uugue«,per capil/o», blasphema Birniil ct ha;retica.
, Quomodo punienda sint, viderit ccclesia.
^V CAPUT III.
H DC QUIBUSDAM OBJECTIONIBUS CONTKA LEVIATHAN.
Hy^. PRODttT auno Domini mdcli. liber qnidem
HAnglico sermonc scriptus, cui titulu.'; pst Lepiathan,
^cujus quatiior suiit partes; prima, fXe.natura Jiomi-
nis, et Ifgibutf nattirafibus ; sccunda, de nalura
cititatis, et jure potestatiJ! sutHma^ ; tertia, de re-
publica C/trisliana ; quarto, dc rcgno tenebrarum.
Insunt iu sinirulis partibus paradoxa qufedam, tum
philosophica tum theologicB; ct ita muUa contra po-
testatem Romanorum Pontificum in olios pnncipcs,
ut fncile apjiareat auttiorem existimassc cau&am belli
eiviliw, quod eu teiu|>orc per .AnsHnm, Scotiain, et
j^Kibcrniam gercbatur, aliam non fiiisse quam dis^en-
^uionein, primo inter eccte<tiam Romanam et .\ngli-
^^bam, deinde in ecclesla Auglicaua inter pastorcs
^^^iscopale* et Preshyterianus. eirca quajstiones tlie-
, oU^ca& Btlluu iliud civile iDcepit in Scotla aui
CAP. II,
DvWcu.
560
APPENDIX AD LEVIATHAN.
n al
CAF. III. MDCXXXTX; s(>d coiice8sioi)ibui; (juibusdam repis,
itainib.'*'^ quanim una erat sublatio potestatis episcopalis *
IfllSbS** •'^^o ScotiEP, illino sopitum est ; sed rito, instigan-
tnLtraiiun. tlbus Presbyterianifi Aiigiicis, anno mik:xl resus-
citatum. Erat f.o tempore regimen ecclesiasiictim
admiuistratum \irtnte literarum regiarum per epii
copos. Sedebat etiam ParliamentHm, totum fere
Prtsbyterimmm. Factio eiiim Presbyteriaun fac-
tJoiiem episco]ial(>m pott-titiiL et fiivore ]M)puIi longe
superabat. Itaque anno proximo coactus
Kex, quu Parliamentum placaret,episco]>os etiam
regimine omui ccclesiaBtifo extraordiuario remo-
vere. Uuo faclo, nulla amplius potestaii rfmausit
inter Aaglos eoguo&cendi hareses, sed omnimo'
secta; apparuerunt scribentium et pulilicanliu:
qualcm quisque voluit tlieologiaui. Jam Parisr
degebat autbor dicd libri, vulgata jam libcrtate
scribendi uteus. Etjnraquidcm re^s,tum int
poralibus tum in spiritualibus, egregie vindicav
CVterum dum hoc ex Scripturis Sacris conat
facerc, iu dogmata lapsus est inaudita, qua; a p
risqne theologis luereseosct atbeismi aecusata su
B. Uujenam Hunt illadogmata?
A. (iuid tibi videtur oratio liwc, capite secnn
versus finem : Opinionem homivma <le spirifihus
mortHorum ambHfan/ibiis, de indmtria puto, tra-
fiitam^/uiase, atU «o» coiffutatam, ad sunteniandaBi
exijtflfua/ivnrm e.rorcismorum, sif^m crucis, aqua
benctlictte, aliarnmgue artium cleri,
B. Mihi quidem vera, pnidens, et Christi
vidfbitur, nisi coutrarium evincas ex Script
Sacra. Kquidrm lego (Mattli. xxvii. .'iS), CTiri.stn
cruce moriente corpora mortua c scpulchris ex
tata esse, nou autem animas.
//. Dcinde, capite (|i)nrto sub inititiTD, iiegat
sudstatUias uUas (^u incarjioreas. Q.iiid aliud
est hoc, qaam nrgare Dcuin esiic*, vcl aftirmare
Deum esse corpus r
B. Affirmat qiiidem Deum essie corpus. Sed
ante eum idem aftirmavit TertuUianus. Oisputans
enim contra Apellem alioiique sui temporis hiereli-
cos, qui Salvatorcm nostrum Jesam Christum non
corpus scd plinntasma esse docuerunt, dictum hoc
univei-sale prouuntiavlt : quict/uid corpiis nou exl,
noH esl ernr. Itcra contra Praxenm : Omiin xubxlun-
iia est corpm sui gencri.s. Neque in ullo ex qua-
tuor Couciliia primis gcncralibus doctrina hsec con-
demnata est. Ostendc, si potcs, voccm iucorpo-
reum yel imHaieriale in Scriptnris. Ego vero
ostendam tibi plenitudinem diriaitafis habitare in
Chrislo corporaliter, id est. lit expouit Atlmno-
sins, Dealiter. Omacs snmtts et movcmur in Deo,
sunt (Act. xvii. 28) verba 1'auU apostoli. (juanti-
tatem autcm habcmns omues. An t/uantmu in-
esse potesi in uon quanto ? Mapins cst Dcus, sed
magnitudiuem iutclligcre sine corpore impossibile
est. Ne a Coneilio Niceuo qutdem definituro est
Dcuni eHse incorporeum. Patrca autem qui aderant,
nescio rui nmuet^, ita .senserunt : et ipse Constanti-
uus voccm illam, oftovaiov, id est, eoesscntialem,
ideo comprohavit, quod ex ea voce videretur illl se*
qni Deum esse iticorporeum. NihilominUK, voccm
illam, irtri^rporetn/i, qua^ non est in Scriptnra S.iora,
in symbfllum iufcrrc nolueruut. Neque vero ex
voce eoesseutinHsy quanquam esscntiu corpus non
«it,inferri potest Dei ineorporeitJts. Pater Dnvidis,
et filius Obedi, rum fuerit unus et idem JeMteas.
eraiit cocsxeulinlex ; sequituruc inde Patrem Da-
VOL. III. O O
«liint nbji^
<>fimlii]h«ir
562
APPENUIX AU LKVIATHAN*.
CAP. 111. vidis et Jesseum fuisse mccrporeos? Prieterca,
iir.iiUbi*' Patribus Coiicilii Niceui iu onimo erat coudem-
ii«m.,i.i,o. j^ffQ .,ep iiiuj gyuibolum non modo Ariairisinum,
in ia*i.ii»«B sed etiam Iijproscs oiiiucs qua; post mortem Domini
in ecclesiam irreiKeraiil ; qnaniin una vrvA aiithro-
pomorphitarum, qui Deo corporis humant membra
attribueraut ; non autem coiidemiiare cos qui ve-
rum, realem, et punim spiritum, rorporcum e«se
cum Tertulliaiio scripseraut. Illi quidem, qui Deo
puritatero tribuuiit, recte faciunt ; est euim hoiiori-
ficum. Sed teuattatcmattribuere, quee ^radus qui-
(laui cst ad uihiUtntem, perieulosum est. Joliaii-
ncs Dama^iccmis, expoiiciis fi<leiu Nieenam, Ii!m
primi ca]>ite deeimo tertlo : Divinarum 7iomhiNm,
inquit, alia neffativa *w»/, significantia id f/uoti eJtf
supra snhatanliam, nt A.<'.i-ff<i>f, id est, sine exHentia;
«jtpi.vfic, sine tempore ; «i-npx-jc, stHe principio ; mn
qaod his injerior sif, sed tjHod supra htec omaia
elafus sit. Deiig cmm in numcro eHtittm non ett,
sed xupra ea omnia. \'idcs Jobamiem Damas-
cenum, pbilot<ophum Aristotclicum, (ut ^ndere esC
ex opere ejus diaIeetico),eundemquepatrem ccclc-
siae et doctoreoi pium, dum metait dicere cum
Tertulliano Dcum csse corpus, et studet craRsitudi-
nem corporcam attennare, qnam (neseio quare)
Deo indi^am putat, in verba atbca incidere, di-
centem Deum &t^i9un- ei^se, et nihtl eorum qute sunt.
A. Per«iw«nvuihil ille (credo) signitiearevuluit,
pra.'ter increatum.
Ji. Fortasse. Quid autem opns erat, postqiiain
paucis ante versibns dc attributo illo, incrcatum,
satis locutus esact, rursus idcm dicere pcr uomea
illud «oii fercuUum, arovvioc } Cum deiiique sciret
«piritum omucm, utcuuque teuuem, cssc tauten
APPENUIX AD LEVIATHAV.
563
eorpus; qnain aubstantiam sive ens reale potuit cap. iii.j
ille sibi fing:ere, quod sulwtmitia vicleretur essc in- ^JTTihuT
corporea, praitpr idola se\i phantasmatft qaalia vi- fl»!" -H'^
, . >■ - - 1 - liimilut ton-J
demae in KpeciiiiR, in i^miin, ni tciicnns, et quie m Lrr>>tb
Paulus apostolus dieit esse uihif?
A. Tertio, capitc sexto vcrsus tinem, Timor, iu-
qtiit, potcnliarum inrisibiUum, xive potentieE iUa
Jictw «int a tiiaenir, xtre coaceptts afahu^is pub/ice
pcrmi9-xi9, rtli^io est. .4 mn publtcf permissis,
«mpersiitio est. Quando vero potentite qu<£ timen-
ttir, verte suiU, vera religio.
B. Itleiii hor (liritur al> F^MiIesiaste (Ecclesiastici
i. Ifi) : Timor Domini ext initittm aapienti^r ; et a
Psalmista (PsaL xiii. 1) : Sfultusin cordesuo dixit,
noB ext Deus.
A. Uuarto. eapitedecimo wxto, Etiam Deiveri
peraonam gerebtit, priino, Moses, cum regeref
populum uon suiim, scd Dei, diceudo ttoc dicit Do-
minNS ; secundo, Ftlius, qui rcitit iu mitudum ad
redncendos Judtfox, el iuduceudos omries fwpuloa
in regnuw cwiestc: tcrlio, Splritus Sanctus, (jui
miasus est ad saactijicandum Dei poputum.
B. Videtur auttior voluisse iioc loco doctrinaiu
explicare Trinitatis, qnanqiinm Trinitatem non
nominat. Pia voluiitns, sed erronca est cxplicatio.
Nani Moseiu, qiioniani is quoque aliquo niudo
gessit personain Dei, «t faciuut omues reges Chris-
tiani, unam videtur facere persouam in Triiiitatc.
Valde liuc neglig;enter. Si dixisset Deum, in per-
sona propria, crcasse mnndum ; in persona Filii,
redemisse geiius Iiuinauum ; in persoiia Spiritus
Saucti, sanctificassc ccclcsiaiu ; uitiil aliud dixisset,
iii:ii quod est in eateeliismo uli etrele-sia edito.
A. Scd idcm repetit iti pturibu» lucis.
ii64
APPBNDIX AU LEYIATUA.N.
CAP. 111. B. Sed nuoquoqiie loco facile emendari potest.
^^^1^"" Vel si (lixiiiset l>eum, in persona propria, eonsti-
jim oUK tuisse sibi. ministraiite Mose, eeclesiam : in persoiia
tni uri^thm. Filn, f-anaem redcmisse : m persona Spintus Sancti,
eandem sauctifica5se ; non errassei.
A, Capite trigeaimo quarlo, negatprobnri iwsse
ex canone Veieris Tt-stamenti, augelos reales et
permanentes substantias e«se, scd phantasmata su-
peniaturalia ; quie, quia illis Dcuk utitur ad vulun-
tatem snam declaraudam, appellantur angeli.
li. Certum est, angelum nomen esse officii, spi-
ritnsque omnes, proptcr diapbmiitatem substantiffi
spiiitnaliM, invisil}iles csse, nisi eo seusn quo videri
diciintur phnntasmata in speculo, somno, vel feene-
bris. Itaquc quoties aliquis (licitur in Scrijituri!)
Sacris vidisse angelum, visio ilhi non rst seusio
humana quaj tit pur oculos, scd quakm habnit
.Tacob, cam videret angelos ascendentes et descen-
dentes per scalam, cum dormiret. Sadduciei nega-
bant angelo8 esse suh^tantias. Quare ) Nou quod
noii crederent Testamento Veteri, sed quia creatio-
nis angclontm in Veteri Tcstumento uulla est men-
tio. Neque tamen a Jndxis cxcommnnicati sunt^
An etiani ncgat ]irobari posse augelos substaulias
esseex Teslameuto Novo?
A. Non negat : se<l si sunt, probari inde posse
dicit substantias corporcas esse.
B. Hoc neque antiqnis Patrihus omnibns, ncque
DoctQribu.s omnibus ecclesiarum re.formataruni,
paradoxum est : ueque ab ccclc^la jVngllcaua con-
demnatur.
A. Capite trigesimo octavo, auimam humannm
sna natura, id cst, ab ii>fta crcatiune, imraortalem
esse ncgat, sed gratia Dei, pnebentis Adamo ct Kv»
APPRNniX AI> LRVIATHAN.
565
frnctura arboris vitm, dnm non giiRtarPnt de frnctu cap. iii.
arboris scieiitiie boni et mali. Quando autem prse- „ „i,,„J
ceptnm Dei, de esu fructus iirboris scientise boni et "i^woW"»-
•^ 111 IlimibuioKi.
mali, tranjfressi erant. tunc exclusi aditii ad arno- m i^«ihiu,
rem vita;, facti sunt mortales, et ipsi et eorum pos-
teritas ; morienteitque mortui manserunt, donec per
mortem Chrtsti remissis ^teeratis, rerinscant ad vi-
tam wternain iii resurrectione mortuorum e^enernli.
Scd juxta hanc doctriuam, auiuix mortuurum uul-
l» omuino exi«tent iminortaltw, impionim nec pio-
mm, aiite diem judicti.
B. De hac re seutentiam meara satis ampHter
modo explicavt. Addo autem, quod uon intelligo
(juomodo eoutra fidem Christintiam peccare dicatur
is, qui vitam astemam confitetar, sive eam creationi,
Kive redemptioui aree]ttam ferat. Neque qnoraodo
coiitra doctriuam vel cultum Christianum esse pos-
siCf cnm neque in Scriptura Sacra, quae doctrinam,
ueque lu Hturgia, qua: cuttum Christiauum conti-
^UCt, iuvciiiatur usquam vox i]ln, imtnortalh anima ;
^Led viia a^tema jier Ckristum, fra|uaitissimc-.
Hi A. Kodem capite, reg;nnm Dei post resurrectio
nittx futumm esse dicit in terra.
li. Ex sttane philosophia hoc dlcit, on ex Scrip-
^tura Sacra ?
H A. Looa aliquot ndducit ex prophetis Isiun, Oba
^Hia, Joelc, inihi quidem uon satis intellecta ; et
"prsetcrea, id quod a S. Pctro dicitur de couflagra-
^ltione ct renovatiotic hujus muudi.
H B. Addeerg:oiUis, h)cum ex Apocalypai (v. 8-1 1)
mBnifestlorera : Animalia qttatnor et viginti gufi-
tuor preshijieri cnram A^tio prociderttnt, hahentes
aiMguii eitfiaras et pkialas aureas pieuas t/iuris,
^wce jntai aanciorum preecs ; et caataierunt can-
S66
APPENDIX AD LEVIATHAN.
CAP. m. tileuam noram, dieeates, ttignus es accipere librnvi
o.q»ii.i*"' *' npcrire sigilia ejus, qnia oecisus jHisti, et re-
*"■*>«• demisti nos Dco per saaguiHem tuuni, ah omni
M UTiMiuM trihu, ei liugua, ei popnlo, et f^ettte : et /eci»ti
nos Deo tiasfro reges ct sacerthtes, et regnabi-
mus in tcrra. Quid liuc clariusr
A. Rodetn crapite, |)\imtlonetn reprobonim in
terra quoqne fore dicit, nec ieternam.
B. Dubitandum tton est, quin si reprobi a sancti»
militantibus destruendi sint, destruentixr «uper ter-
ram ; neque quidem Beteme, ri veram sit moritnros
csse mortcm seeundam.
A. Capite trigesimo nouo, definit ecclesiam hoc
modo: Ecclegia est humitttUH numertts projitentium
reUgionetn Christitttiaia, nuitorntn in pcrsontt tma
supretua, cttjns Jusstt com-cnirc dchcut, ct sitie cu-
Jus anthorilate couvenire hoh dchent. Ex. qua
definitione seqaitur, quod teinpori.- iniperatorum
ethnicorotn, neque Concilium Apostolonim, neque
alind Ohristianorum Concilium ante Niceuum, er&t
licitum.
B. Conventiones, id est, synodi fuerc atiquot
Christianonim sub imperatoribu.s etlmicis. Sed per
ecclesiam, intellitrit synodum cum authoritate de-
cerneiidi, et eujus decretis non obtemperare injus-
tum crat. Tales autem syuodi siue summa potes*
tate existere uou possunt.
A. Cipite trigeaimosexto, nbi dicitur (Joh.i. 1),
Verhum eral aputi Deitm, et (Joh. i. 14), i'erbum
factttm est earo ; verbum dicit idem sifpiificare
quod protnisaio, et protnissionem idem quod res
promissa, id est, Jesum Christutn : iit Psalm. civ.
19, et Genes. sl. 13, aliisque locis similibius.
B. Quidni ? Nam vocem haac, verhutn, au
APPENniX AD LEVIATHAN.
567
ali
I ct
K
BSci
Pdn
qu
rei
I tui
rcm rcrlo sig^nificatam, carnem foctam esse pu- cAP.ni.
tas j Uuid signififimt lUa vcrba cjusdcin a])ostoli ^^"^^
lApoc.xiii. 8): AffnuJi occixux a fundaiione muHili? d™!*!*».
otaittie oToidi antcqunm incarnaretiir r Nonnc tn Lcrtuiiu.]
sequitur inde, tnm incarnationem tnm passionem
nomiiii, ^iife iii t^mpore erant, fiiisse tameu a
ndatiotie muudi? Uui potesthoe esse aliter, quam
in deereto «tenio Patris ? Quod decretum, quid
aliiid cst, quam res decretaf Nonneeodem modo
ctiam Spiritus Snnctiis dicitur (Luc.xxic.-IOj^pro-
issio Patria ? EgOt dicil Christus, mitlam in vot
promissionem Pafrh mei.
A. Capitc quudrugesimo secuado, ad quxstio-
,em, " duid si quis tidell.s a priucipc suo legitimo
jubeatur negare Christum," respondet, licitum esse
obedii-e ; exemplo Naamam Syri, cui dictum est a
propheta, mdi' in paee. Uiife verba non mihi vi-
dentur pcrmi.ssio, scd formnla valedictionis.
B. Ita forta-sse, si aliquid alind illi vel appro*
bando vel improbando respondisaet : at in hoc loco
,aliter quain pro porniissione intelligi non possunt.
k pcrinultos fuissc Christinnos, panlo ante liyno-
dum Nicenam, bouos quidem, scd nuu fortitisimoa,
qui, morte et tormentls oatentatis, fidei Christianse
renuutiaverunt. Quas putas pcenas in tales sta-
tuisse Xi(;eii!un illitin synodum g;eueralem r In
inonibiLi ilHus synodi dccimus nonus est, quo sta-
tiiitnr cos, ^mV citra tormenta et periciilujn id fa-
eercnt^ redire debere ud catcchumenos. At dc illis
qui uegareul iuteutata niorte, «ihil st-ituitur. Nou
tamen uego quin in aiwstoio vel in discipulo, qui
octrinam Christi prtedicarcinter Christi hostcs iu
recepemt, peccatum id esset : et iu Fctro mag-
568
APPENDIX AD LKV1ATRAX.
CAP. ni. tiiim, scd mfirmitatts, et a Christo facile con^
■ fdbiu.
tum.
A. Eodem capite, aflinnat Ucitiim esge
LnMbn. ChrlHtiaiii» adrainistrare sacramenta.
B. Oiniiefl fere miniiitri ecrlesiae An^licaitx,
Do primo regins Elizabetlue, idem senseruiit
illo. Simol euim nc rcgiua suprematum ccci
sibi vcndioassct emisit mandatii (jua?<lam, per
di(£ccftC8, quec nmiidata appellavit injunctio
Quarum una erat, ut rlerict omnes cum jura
recogrioscerentecclesi» suprcniatum jnre pertm
ad regiuam «t SHCcessores saos. Midti autem e;
qui jurare iiolueruut, hauc, ut ipsi dicebaut,
causam ; quod eo conccsso, uim couceditur regi
si velit, posse administrare sacramenta. Mnnift
liincest, clerum illum credidisse, in quocunqui-
siderct ecclesiie suprematui», citlcui quoquc ltc«!rr,
quoties ^idt, ca omuia administrare^ qtue a sacv-
dotibus ndministrart solent. Ceetemm nd tollendani
scnipulum liunc rescripsit regina, uuuquam sibi id
animo fuigse aJiam sibi admini.<tratinneni aut po-
testatem ai^umere, quam qua usi simt Pater ejas
Henricus et frater Eduardns. Alqne hoc rescripto
nec surcesaoribus suis mascoHs potestatem illiun
derogavit, nec sibi arrogavit ; scicus prolubitu^^
esse ficmiuis loqui in ecclcslis, ^M
A. Caput quadru^imum tertium totum in eo^
consumitur, ut probet peccatori pcenitenti fidem
aliani ad sidutcm necessariam iion esse^ quam ([tue
contineturinhocmioarticulo,./^^»» esseCbrislum.
B. In illo articulo mtilta continentur, ut Jesuni
esse miuni Dei, regem Juda?orum. restaurntoreiB
regni Oei. Ktiam scopus Kvongelii aUus noa
ut testatur Jobatmes apostolus (xx. 31), quum
APPENDIX AD LEVtATUAN. 569
raws Jcxitm e»ae Chnstum Filiuin Dei meentit. cap. iii.
terea, dicit itlem aposlolm ( I Epist. Vf. 2) :
Dr qia
w# Spiritus qui eonjitetur Jesum essc Chris- <umii<»o-
et teuiftxe in earue, ex Deo est. Multa itfim tn uruiikH.
loea suiit iu Testamenio Novo liujus siniilia.
l Sed contra est, quod lcgitQr in fine sjiuboli
anasii, nempe hoc : Hitc est Jtdrs cathotica,
m nisi qtiis pro certo credat, sahari non po-
f. Tunc Sacne Scriptiineet verbis apostoH op-
68 verba Athanasii ? Oqjqs symbolum recipitur
lem ab ecclesia ut expositio vel parapbrasis
jboli Niccni ; scd hsx vcrba Athauasii uulla est
illiua gymboli.
SDQt et alia panidoxa non pauca in codem
sed (]uia miiiori» sunt quam ut illis nunc
Drarcmur, nun proferam.
Ut Ubct. Sed in his quee protuli»ti, uiliil in-
9 contra fidem ecclesiae nostr^, quamquam uou
a doctrinam tbeologorum privatorum snper-
FINIS VOLUMINIS TBRTII.
VOL. III. PP
SCRIPTUR^ SACRiE
INSIGNIORA LOCA ANNOTATA, IN LEVIATHANE BXPLICATA AUT
ADDUCTA, QUOaUM INDICIO «ULTA ALIA SE ULTBO
OCCULIS OrPEHENT.
CAP. TBB. PAG.
Oen.
I. 2 383
II. 18 mortemoritru 331,fi33
III. 6 1fi7
Exod.
XX. l,2,etcDecalogus,192,243,sqq
I Sam.
vin. U 15S
Job.
xu. 34,35 330
Psal.
LI. 6 Tibi loli peccavi. 163
LXXII. 1,2,3, 257
Ecvlesiaetic.
III. 17, I8,etc. -Vje
Cip. vEk. p*o,
Hatth.
XII. 32 469, 470
XIX. 21 Feaieomnw. 193,193
Luc.
XVI. 20 De divite et Lazoro. 466
Joh.
I. 3 300
Act.
XIX. 38 18
1 COT.
III. 12 557
Apocal.
V. 9, 10, U. 56.'), 56«
INDEX IN LEVIATHANKM,
M\T.
DE MATERIA, FOUMA, Ef POTESTATE CIVITATIS,
ECCI-FSIASTlC.t: n CIVILIS.
Ajion non habuit tamaiuii pnieMatem
inpopulo Iinu!lilu»,|>af-^3;aMMa
«unuiiu» Sjicvtdos coiiMionitiu, ■iiiA,
IM ; Tiiulaiii atireuiD wiifliuiclo idolo-
iBtriaiu ocTniil, iSOi pro sccl Mcer-
doiibus ucri6c3ie iiecesium hihuit.
949,350.
MiwIiIm» nonm afavH tcI «jUBlitiitiR, 33d
'liatliiii nuTiiiiiui &tcefdo(i a SjifaMnonc
im; (lrpowlii.1,816, 423.
AlituKinrpniicipau^20«.328: jiiii r^ll-
t^mh balKt tmsi.3W; cui iitilln rmsti
Mvtblio obitalwl, 308; ntt ulli buo-
nnt feola.906; Ipo» (tmui rerbi jn-
lovm, 330; Atmtuinitiat. laoacuni,
eC Jki^qid noQ octu rireii:, »ed pro-
iBl«k»e, ■IW.
[e cx pcDUitcaliiD ootia iDiiitituT
ntrrnis Miycciuris, 967, S6S.
A1>itnctuio, cooeTCtum, HB.
Abeurdum c* mor qQoniodo dilfersi:it,
M : «taunlum i>rtnlegiuiii «uliiu hc-
raiiit, 3A.
Academiffi locua « oiigo, 491 -, acttde-
_ mianiin «t Mbalanuii aans alqtw at>a-
ma, 6, H, J-l«, W ; doclriiu dc mm-
litH, 7 ; in aGadLinlia Tqca el T'iiii<-ijiei
pni>lt('i>i)oeH<p<nuat,308. ViiUljai-
ntiit^i,
A(»dmiJcoium vrtciuni u-cta, fDI.
Acttt coiKilinniiu ticr bc noa Eunt lc^,
I «b n|Hltiuni)>u«, l3i,X>e.
rqttis, l'Jd;Mloriapmonaiii pltuM
mt lepftneaiaie, 134, 125.
piimiu nctnr •cnucinlsi, 3 1 ; non
Iftmen fuii onilar, luc rocalmla U-cb.
tricarcpvrit, 21,^2; tuiBtnie euliialcni
ci i)si(ldiuiteni, '22 ; potuttMt ta tcter-
nani t-iv«ti', tam manxktirai viwtaatct,
I »iO, 331 ; paiulMM Tem ct afligi, «li-
; aiDti non pcocnuct, ii7 ; ao hi lUta
ianocGDtifc lil)i-ri» pntL-reandii opcrua
deiliuel, 32:) : iiiitDurlBJifi i-raitH«ftiit
rnn viittilcnntiira-, scil yti gmtxumvt
TirtuU.' irlKin!! vitu.-, '131.
*A.*7C i|uiil, vt utnle dit^tilm, ."MtS, rl tTqij,
Adrot^tamm tt k'i;iduiurum ccrunuii,
a.'»o.
AllDctuK in baiDtnconumerantur Gt iIm-
criliuntur, 41) cl tt^.
^cutlutuj
lur, IMO.
Alei>andcr, P. III. slc fomu conini hir-
fttioM primui «enn cu-pit, 6^3.
Amasonum pactum cum «iciaii maiibua,
IA3.
AmtianaJia, -18».
Ambrosiaua: cxcoromunicatioiiis Knviii
oensnra, -1113.
AnabtpliiiUi' tioiiibuxii, A4A.
Annllimia, suuditrmtitiEatiu.All, Ul.
Atigclui, umuc iil pci (|ui)d l)cij.i sujicr.
oatiuiUibcr altquid maairuuc, ■iv^;
iinicdos rea euc penn&DFJilcs, ct niuiHl
iiKorpomi*, iion iuj»e cx Scriptarit
prubari, 986, 6i>4 .
.AngUfauai ccclcnia^ Miprciiinlus pena
su iniiiani pntciutcni, rc^iCTii, rr)cuiiun-
vc,4K,0(W; .\u];li.f ^lui, 'i01'.S.M).
Aniiiiuin iinmorlalfitirKwnn in?icnploni
iDvcDialut, 3U£, 6*^1 ; aii ia lituip»
Aiifi;licau>, £65; animaDi dlm cutpu*
nKtunilitcr tinii (uhiittcrr, 4AM rl w^y.
ntioun cnutniriii' cxcutiuutiir, 461 el
«ro«. A2I (I rWio,
INDEX.
Animfe fntTnorlalitii» vxcibit «A mliitrm,
&2f>; nrdrt iiuiilifi^it'; niiiiiinidttncor-
pUK sulni^tciil» niickiri-» l'lata ct Ari»-
lowlef.^'^^: animaiD iiou «ua DattlTa
ct siibKiittcntnn, «od pt^r irnittim H k-
surmaloiii;)!! iiiiinorliildii c**i*,W!4j5U6
A.iiiiniit artificiiLlc rvnptihlii-a, I ; itiiiiii.tl
biutum uiiiun auni pni<leutius liuniiuv
difctnai, l!J; anitnBiiliuni Bfflictioucs,
2A7.
'Af a^muc Hr Pen apud DainiiMcnun>,5l1S
AiiiinliriHium [M|Hitii wm iiimduiD (Allt
prolmmui, 108, 400.
AjKiitotus laiKiTum BUCccAons DOflim
jicMU-reA. sed Imlimagistros, nec eorum
prn^ilioalitniTTn li^ntswdinnnitnrti.y)!!-
wliaruiw.3.1tt,a3n.n«a,:W3;B|H.Miila.
rumut1ictuioiitf<>nuaKclaLtciUi>i,^6.
Appaiiticinvf, lcinun», sp<uctni, vide Uk-
inono1o|ria, Spiniua.
A(|unlu»tniliii,1>i!).
Arliitirr iniduneun itui«, 130.
Arvhiva cuuniliuriuiti iii»lruuiit,I(H^ et
coufiun nirdil«Dt<.-iQ in qumionc ju-
ii-i,-JOI.
AriMuuOet earplui, 118, UO, riUA; i-jiit
liliil")»op3iiii c-uni wicri» oiinruiui. ^il ;
ul>i iloeucril, 4j>), qnuiitu iii prelio
doctrinu fucril, iwi, 'lua- nma, notlm,
cliuoDia cXG(igilarit,1l<ti,41^,4t)8 ; con-
ttudieil iiilii in icieniiiaU! luundi, 613.
AriiiE, et Ariuni, Mt.
ArtiuutuA fiilei uuus omnes coiiiiitecUriis.
JfiUUl esw ClirialiiQi, 441, 415, 56ii.
Atlianosius xclo lixrcii* Ariniiic olicdi-
CHlis polMlatibui pnuibiiilu^ olilitus.
66\ ', illiii^ *ytut'utuiu luiituni ett pn-
lapliTMi* Nii-n-ni, nou pan. i!itil>.
Atlieus quin, ct (jiiHiiilo puuimdut, &48,
AuKiutui Cffaur Uibmius iilclii» «l pon-
litvx Huiximuit, <lttx.
AulhoT, aullLuritA», 12.1, 134.
Autouuttuin, liinainii vl civilatiii ootn-
pan.tiOi 1-
BaPTlHMtJs, 2flfl, 35fl, 3WI, 3fi7, 4D3 ;
1»ptizAre re),H an euiDptLtl, 31IH; pct
Iiaptiiiinuni rrx sulidilus CliriMi, -I3'J ;
liitpliimi iiienntntin, 4i*> ; tiagitlzari pru
iU':ittiii» i(uid.473; baytitiniti uiiuiii,iw
Ba^taKiriini iudusuin dJblt, 333; Bat^
viie nendiooTimi fiuliiom, 947.
ncrtxcliuh (cx pbonlJiBiiBliiu, flltoram
ti'ncl>niruiu, 44!l.
Btllarniiniui i|uond pntntntem pontifici)
ddit-llauir. Air*, ^m <rif^7.433; ia
eaua» Tricilati^ necuiutur, i34.
IttJtiim nau in pii)[iii<. <«d manifefitit de-
d^tuiidl voluntalc eon«itlit,t>t'; lielluni
uuinunt coiitn omucs, i|uaado, lUI ;
bclH slatus ct CUI& in iummu prin*
eipe, ■Ji.l.
Bcu nn n^um C1irt«ti a Rsurrevtione
inccplH* «i ei.vleaiain ttae amtiueril,
400, 4rtl,4W3.
Blosplic-niia tcI fx atlicifino, vd lcvitoie
procedit, Ai^j^; hlatpheinuin ]iruiiii«nw
cut 1)enii in rricnn «no morlc puuite
jiiMMrit, b.W,
Buui vi niiili judicium inciHtaic iina «t
privati.Md sunimiE pati:slalis,3n3,34&,
BnQoium «tianitii civiii ita «t (luniinui,
nl jiii; eivitutis non «nccludiilur, 931,
■i4S; boui laineu puUIoi caiua, Ma
iinpetautiiun, bOS.
C.
'
Canon ScriptURf rtib Scriptuim.
Canunixutiu «utclurum, 4V», AM.
Cuuii Itnmani dictun, mi ioN0, 503.
CaUialii^us d bvietieua tnocs rclstivs',
HS ; tol r4-rii mitit cccleaiHi i-alliolieni
i|uotectJ£«iaTunicauita,&4a; tntQtin-
in i|u»t roEna, Ma; CaUiolica flue»
Albaiiuait, 660.
Ceteomm derivntio iinde, -IKfl.
CbrislusWilr ^rnl-ir Jctu».
Clirihiiaiiwpulilitu' priui-ipiB,366rttei7f.
Cliriiitiiinis i-^oitititiiu noi, Btil Bltcui
*|nn0 erroruin neliulo;, IM.
ChfUtitliiinii, Jiidimini, ctc. MvUt^540,
Ml ; ('hriitiiinitnii liBmb «nb etkiu-
cia potosUiiliu», M5.
CiritJuliuniounificialis,cl pcnona unicii
2,'.!tt'J;eitT-^eiTitatra)jurijiiiund<iuuH
i'sse tocnm,:^!; nec pctwno: rci inaiki-
mniat', BH ; nlT* potcniinm oonoenMn
i.tatua belli, W). 137; ciTiutvl cnnsBv'
KcuiTaiio. el dcliiiitiu, 1-27 rt ir?y.( «Ti-
Us aa|iiirilur, inililnilUT, i:il ; ciritai
pei iuititutiancna, 1:I2 us<(ue IM;
nctufl sub utia liMninc • uttcuR, wcus
i«|niuiitiit inirt, 134; exitu dvitnlem
juntuui vcl injuslum nuUum, lU, 311.
ciTltalDiD g^cnera. 141 n Mfg. ; civitaa
nan ctl, niuc Kul>jici aim ~
IM.
INDEX.
!)tiut a Itfgibnt lihcm, llhl; riiiln.i*yi
tnna («KulurenliMiluluni, 170; civjla-
lUriicullH* nutrilitn ct ftcnmtii a, 1X5.
^ivitaiis uiii)nu8. 181»; praVx, li.joxini
civtl«tcni auUiut rci jiniiirirtiu, iii.v
tniiMiuilla ramiiiiiiihus !'>'< l uiiiuiiiia
oiirata, S;>*; ciiiijiii maftt rxivinc
pbnlinuliini, mn tetv rontmnu iuteiTie
rfMlciiiluiii. JiW.
i^iiiUt piipuh Kniuliliei in dcsnto, I8lt.
^iTitatvni Ubt^acUBtiR et illMuIiMltJii,
i|iM-, 3;)0 tt ir^.
ITiniatis RomiiM nih strniilu rt pnpiila
iUDUiDimB«(Ut]0Di«,'U'2;Ki:ini Atlii--
nii, TJH I «iTttu ei nvlcnn iilciu, il>i
liDmiiK^, liir ChriMinni, 'iT^t.
yiin snliiliti, 1^1; i*ivi'!i oiiiiib rt^s
sem, ii5; coininadum ct xolaliuin,
HO. lAM.
Clvhlibcrliu ttjim ttuiiiiutii» )icii<-Btiit«m
Siaiu kiigwto (Mliut. 1G4 ••( trvf.
uiii lioiia ivipublira' liiviiiliu i-uuin
impi-ranlibui obligBta, -JM, M!*, ifOtf.
Coiciuitiouuii) iffttc^ diMitisits meuUli.^
l-1'.ciieiutiiitiiiiuikerlnijn^alari*, lA;
it^nbri», lli.
'ii|I«u>B'< "^ SiTibeiiin.
slonur homiDiK civiuti^ nrtiliHnli« |ini-
1«. If^i; i)uaiidi>tiiiiit'iiitu-, 3H4.
autiliii I .Hmliwiiiii lirlii-lnrcumiu Scrip.
1111», 77*1, ;lN>'i; ati ijuiii )>iuruiii Itau-
iliDtii.iiliniu-iiiD,t'i. ;{.'oiii-i1iiiruiii atla
connilin, iinn li>i>cv, it.-, ('fincilii Ijitr-
raneDAis (lci-n:tiiin iii iCKm, liiiivULX)»
fi"eiit«», -IW-. Ciini-I liniiitn laini nii
(iiiMn, SSA; CoDi-ilia t|uaiuoi (Eca-
[iatttiaa,94:t, SM.
iifcMlnBurii.'ulari»rxplorolKxi:(in«ilio-
ram, ACH,
njector prnpht-Hi. ]H; niiijcctiiin tcm-
puris «I jmcteriii, 19.
CtMiMTiciitin TFt-U-i, VJ; luan.M; crTOnini,
ofiiniiincs. '-':l^; i.'iiiiM-ii-nti& cutia uhIu-
rali» ju»tttiii.', 'J.VI,
nKcmtiix cnutcna iu i-oi))iinitionfni,
43-! : iiualif eac detiwt, lfi:(.
nKilin rx um C)iri>ti, >l. H»|)ti>tir, ctc.
IKt, 'Vi^ 417; cuusilia iiuii tc^ct ui'Tii
TOii«Ii"runi,97'l; oiniiliii siitil Irjdi-
tionc», 117; Tiilc Oticilimtiu.
uauliiiiiii* Uuluin, iinn eiL inini-ilt'!
puMi.-uK. ItM ; i-onnliiim dnre (iiiiii,
. H iguulvs i-KKr ilclnruut nnuiliiiiii, liKI
W M^f . ; roii«iUiiui t-uinjinmtiini luiln
, piliv, V.Hii ()iulo porro debcaot n»c
miisiliari.2A2,2M.
C^anKtnntini Mnn;!!! tempoiv uonniti is
liicirUcoa clerioit iiniiiiMihtnum, qui
o.-<'le«ifi |irii-[iti. .J.IO.
Ciiti^iirludii luufta k-s, 19", aOB; c«ii-
niicluilu •(un- i^onuitlam iinuUIt, uiliil
prolhii. -Jii.
CiniioiiiKTei-tf iirt- ciiperrilci! oiliw, II.
C>>iitMrtii«n]tiliiBJnri«trmisUtioest,HI3.
Ci>iitributicniiiti a><tuiUi H ulilititt, 140,
'J^I:ciitus,mliiu%,lK>;a'<|unii(H.>,247.
Convrriio ad <'h(isliiiii,i|ui(l iinwiK-.^tTtt.
Coipus r|uiJ siijuiliwt,i!ril' ; iiii.oipiircuni
uu uiliil, 4!«; cotpu^ iacoiporcum,
»pitilUN<i|iiiii.33fl.
Cf«iliu,.'fl3,
Ctiminum priiinipia.ircncTa^cxcuiiadtina^
niciiiinli»ii(4, ',!10 et n^q.
Cimniitiii (liiRiiiatdiiim nnn forcsicrnos,
wil (Inri iiioilciii sn.<un(iiiiii. ctunqno
■Ctemum. 4ti7; nn! iil jiiAtiliir Dci uW
aUti-. i|uiiiii iiliquc initiiiiin DilMTicunlia
roiIimlUlllT. i'1-1.
Culliibct liuNiir.iii iliirc-ranl,4tr2;cillliu
(luplra. iliviBusctdTilii.4a9.
D.
i) v.MitNi,(ciitn|inilJuil)Co>i hitbitus meiilc
nipuis, lunnllciM, clc. rt-l, Z^Sfl. i^li.lSO.
Dn-ftiiiiiia pliuiiUsuiiiU, riiii tcnebrarum,
Bwlwitpiib rci, -11»; du-tnancs nn ni-
liil.Sia.
Dirmiiiinliigia ttliiiicnriini et tiOL-tftnim
iuter Clirititliiii(i»,4^0; dc (ln:mi>iii.il»-
ICin i.'t n'lii(iiiiii nliiK rclit^onum ethDl-
carum copio^e, 47A utigue 4KI).
D-tmiinniliH nun n.-lcniiiiii lidnma, «rd
(Liri mcxlcin *Rciiniluin.4'>7. ^:t2, !i^.
Dikii<lcui prti liunlo ct Jouailuuiu jcju'
iwrii. m»'.
OMiiniT. 3!I4 ;iiiullDJureDxieiiiilur, 453.
Der<iis)ottiii iina milix, l(if>.
Dcllntiinnnm u>uik,2A.
Dclilicmtio bvni ct uiiUi, AO.
Dcnpntictiin iliiiniiuum, lAO, 153.
lX>us noiniuniur ut lioDoretiir, nan ul
concipintur, 'i(l ; l>cum lA ejiu ualtum
nntiini dicut, 8.\ !I0; I)eum Spiritusi
C!iiciiii.<uqiurvUIu,uu ilof^iUiiliCW stottli^
rinl ilicoli>i,'i illi iiiiinnilra. H7, 36i,
yS7: Dcuin iu iiemjiin pro[iiia cmsw
inimdum, Vi'>, .VM.Stra; ile Dci rfdno
miuiiiii, obi <i(.Oii>iion-, rt i-jiis ciiutis,
BllrlbulU iliiiiii» Istc, 'ZTi-l '( trfij. ; Dct
miticricordiam vix Mlmittcrr, ut ciu-
diLtus uul ffitcnii, -lOt) ; DeijuMlliam
INDEX.
noa intprine tpio minus (TVtAalnHBier- <
ni rrlaxniliir, SdS; Dcum affirmntur
etoc coriwrcmii i-iiin Tcrtullirtiio. nb
(Ki^titn>-iiifi« CiiDcitiiK iKin ilaiiiiiaui,
fVtil : tX*iiin ofoiWiDv dixit JonnncA
Damiiicvnus, ^U.
DiuMuin, S.itD,nuiii. A1xi<l(Ictii. nou bo-
iiiinn Iniliiiilijonini, ttd qiialiuum ct
oRicioruiii eui!, X2V.
Di.i(-<itii»<cck«tv.<iT(rr)ildiirenint,3iiO;
(liiKomiTuia i>Oi<:iB,%H), 400.
Digiiitiu Vit ralur boTninis, (Ht.
DiKKilina «vlniiuto oanmi civilis belli
b ScalB, pec Anitliiuu, (t Kibcniiani,
M».
DiMunus tniMiUlis imii^DiiliinnTn se~
riifs, l-l ; diacilriui, iiimligJitio, wigH-
citM, Kolcrtia, 17 ; dtMmiaiium dctcr-
niintiliouca, 61,
pi«pitari puuani riaMDniin doctrlnz, «t
non poiMtjttuin lcint, -J li^.
Divitini conjuiicta libcnlilntv poUTUlnn
bciiiiit, iM.
Dauiiiiium patcmuiu cl dniKiiicuni.ldO.
Ddniiniuni rri [■Tiviitn' dektur pruicc-
liiini flumiiia- {Kitnlntia, 3.14.
A>Ari4i. WfiataiiuneriU' ili9liu{,ititur,4BM
DuliitBlii» vcri et falsi. Al.
Duclla, i|ttoino(Io buidciii cfficni.-itcf inlii-
bciJila, 2^4.
Dii ),'i-utiuiii qui, i)ai>t, 89, 00.
E.
Ecct.rsiyi H dTil»» tili-m : cocleK» hi>-
iiiiiie« Cliriiitiiini, (rivitus liaminc» pocli*
mutiiin iu uniim consiifinii, 279 ; dc-
(.'lcsiiicrKnutiivcisiii^ ituii iIuiUTi ijuin
ncociTil«s.47P,3;i.^, 337, 12^ ^2,^43 ;
dc M«1nnfl3lica notfsbitc iiiupliisiinc,
£U7, Dsquc 434; Vidc Ap'-tl-fl<<: Ecclo
riaKticft alGda inagihlcHiilin-, niiniitr'
rialin. •IHHrt rrfy.; vlcutiuiIM!) ; ccdc-
i.iiL<>liconiii)»i])ili'nUiti»iiiiilr,3t)3,am;
oaput iunimiiF! imiwriti», 397; ecclff-
»iijiii in Irm iioti Pi»r rc[niuiii ChnMi,
4it \ ecclf4ilo»itcCi>n*taiilinumMn|;.
niun «iiic aukiofitile iltKcmcndi, 5W.
Rcde^ iniiii>tri miiiistri piitilici, IK>.
Kluctio xtifOTona, 3?S!) ; i>l«ctio uutic
doctotum (H^clcsioi pcna Hiuiniiuti po-
tflltlllCUl, «t CUT, ({imicimIo, di>7.
Eliznbc-ilm rcjpu» pwiorallbtit ecolniii'
riinaii>iiiliii9 pcr di|)Iciiiiit n-niinliut,
402, .Vlti; leiuurcs An^rliacijiwt, .'W'7;
iitin alitfiuc pcTicuIo (oiMbustiuniii fuit
au1> Muna krginit Mtt.
Kloqneniia potemU «t, 60.
Em cnbctanlin, S30.
Eniliuauinuti, 3ff7, 309.
Epiwopiit. pul«, piofajrt», dMlor,
iilcm. 3HH.
£|iL»c<»jionim Aii|;liK et Scoli» Mnpla
polcsbu,40a, MA; minuitnr, .Vlrt, Mt);
[uiiunni, cnm dunno r«ri]nontfi,a(iO.
ErruT cl Blniihlum uutlF.iiuiitupla, M;
«1) ftTBiv nmiruutwt rritninit, 319 ; er-
rorat) uuctoriliilc iu>li:;aL9I6: cmin'.
deripi, amlr nrntirc, ri fnctnm nullum
sciiuiuT, fu« maaia crimcu aou ta,
547 rl irfj,
EuchfLrictin. i-irf* S. Sjiinxif.
Estciiti» noniCD urti^ niai rM.4W; in-
Tiiitum Arislotclin occmio. 4M!.
Emmitiir tcpnrsuc, 4i>Sl; nuHv, 490, :i^i\
csKStiu ct cii» t^deui cuiiunilunt,
estquv ««Mntiu- tenuitius cupen-aouiu,
et iioxiui. &33.
E»! ctTjitiln, Tviliuni «ulntnntivntn, 407,
^ilKi.M^; nc)ir«i cn ut copul* nnn-
(juaui utuiitur, -1'.*^, 'j13.
Rlliicii li-|nit" iiatunlintn Mripnliii, 131 .
Kllinic.-igmi r?)ii|uia; iulcr ClitiitiatioR,
475 UH|ii«4H)>.
Rxcomtniiiiicnniiiim tuiitun nh mom,
37I,0A>; iitv Utnicn siunnnni pote»-
luLcan, 37.1; esi^nmtuutiicntiaaii ful*
tnra qnBlF piH-tici Jotic, 374 ; ateam-
mimiatuKntfuK^ur. >miima odpo-
tccUtc,>1lU, 403; cxcinnmuRiattiaDrn
Tbcodo«iioin>mrtiin«lsMiimiitMjili
in.-).
GxcoiiiiiiunicaLii> oblmnin, iSO, Ul.
fl-W.
rxcmpUo clpricoTnni, 304.
l^xiliui» «ulidiliim a (uinnM polMlAto
lilicmt, if^ i tix |Wiia CA, 327.
Kian-itniits 4^7, 4\i:t, itift.
E:ip»i«iiliit reruin mnltArtiiD ineiiMRt^
a i mala prudcntis, SB.
F.
Factio liimulonim, 180.
F»l-a.rii,-i-il.
Fuiiiiliit mntnia, parv» ciritas, IS1,
hinmtonmi tt MTiiunini fnctin. ttto.
yiiicit, bU i iictuji u Deo nuu jiuuut wd '
&ctnK, 20^ ; Tiini crFfttrc ncgntio, mm ,
tntiigTcwii) rsl, 1^1. V cfititnli iion Kn.
pur cmlenduii), il>. ; lld«« ei w
jitinvdi; ah rilui^iliutii.', dlMtpliii
iM{uc nalnralibiiK, Dco bil uMMfl^
«uoti tiMlruciida», ^l;fidet>uMderi,«
IKUKX.
oiel Tult, 3^0 : (Mteet bunm cmitra
diehN ■ (.-iribilc paniri, </>.; fiilcni, JD-
bentV «aiTi almt:);Hn^ »miki&g pTin<i|if,
•mx poMc illMiniiilaii, '-Kl ; nil cn>
tkndDHi ii«D» oMignri iwUrd, 117;
fida«m<rera in u-ieutuiEQ, intfrit. il6;
S<l«i ttjjHHtan*, h30\ cmtcn* Jmbhi
M* ChnMuin,oa>nla lenM cmleiHU ad
Mlatcni nvciMgMia, Hi,
FonituU padi hniDinuoi (rx >l4tn helli
^H Miiumui uutiln umties seee riuiUeiiu-
^B IIUUI.
^^Vro4er)cu»^noW)iDs «n Wgvin ilo«on)
^H^ bumulo lurititito tulctii, AM.
G.
lKftH*Ni» auctor liKToditJiriie luUIiti-
dt, 7A; pnnii iialinttnmt [mobnu tjA-
ritanlea, iktndo Angli, ^OA.
n
H.
U£BETicij8i]Dii.tt an oi«oitimuDicut-
daa, '(71 • bcmiii (loclriia publicc in
HiiMtR rccc[iU niilla, t3tl ; tlr liirn-ju
litU!, Aas UAfilv -Vilt-, liivimii «viti-
Ule pune puniri, K-il i|uiiiii, i|iuiniijilo,
IlniriCTnu 11 p«iii«<iuilui Ptp*, ^ll ; tt
liatriruni V[|l 'J4t>; W hic lcmu-
runi jiotMtftmii AnKliu rjiol, A07.
Ifcrftldi minisih publici, 1K1.
UocBO nniCciatiK drilai.3; hotninuni
pkniOBM cviirm noD i)ui obi«ct4i, wil
«auM*. 3 ; liuuiBni grncri* conditiu
MtUI>tk, 1*7 tt «^f . ; nitxlllio bclli
omiiiiiincantnomiic»,!^. ct l0l,l|-j,
127 : butaiuek natura onuiea a-(|ii4l<.-),
07, 130; hoiainuin voniieiuto u iwvtio,
liMnicaiuBi s oatur», 130.
ominis auluLiuitia tmdr, A97.
lloaonn' m apoD foaem, 7V ; boDonuv
eat uticilin-. 70 ; iMiiori olim daUiin
(Vn^URi i-^sM pnMloocoi, Ti, l'^;
huiiOTum lituii, iC. rl lU^. ; boQOri* Cl
«■ultBs oiuu puli-iitia, -J68, 35d,4Kd;
lionor iiilrraa n-rtiniBliu, cultns cx-
t«na BUinilicatio, ib.
IjymUm v&v uMna snlwtatiliu, -194,
«liV, 31», ^J>i,iyjll, A3t); hypotUstiM
liei clkMncif r, 529.
I. J.
BLCMniliil, ^''^'irJ^iilotulatriiiTcroin
Jdioiads AihAtUni ialcrlicMDtlii bctum
rXBinioiitur, tflO.
Jcjiinii l>jirl(licJ pn> Saulff et JoDalluuia
nuoputi, 4(M.
Jcuu pcrrain Dd is lediBCBilD, 12A,
M3, ata-, 3teaa ene Cbfbtum cre-
dcrv, ct l^nn intplMr ecmaH, «ulBoore
■d aaluuni, 4411.
IgDvmiQia p«m, W, 937.
IgiKinLiiliK {aM acmiticn excuat,3l2;
igDaniiiiffi iDtcr CtirbtiUHK ufcicum
Dox iti i[UD (.-titiMxLit, -lAO rt mwf.
lamglnatiu ijuiil, 7 ; ti^-ttos ptuuituia
dicitiu, H ; iliircn a mmioria iioii nin
dircno coiunitenitidi nnuio, !i ; imB^ri-
lWlioii«d«ld«i]ttuniMmuin.lu; imn-
fllMlio niuc«fu a. ciiriiii, iatcllcctut
cai, 13. 14 i inu^inatKiuwoi wries Jts-
«UTHIU ipitdUiJh, 14.
InMginiim ligurB contm fainioien auDt
Oel, 3(10; Bbsunls. 303; rdii|ni«
Hlmicismi, 4X1 «I wff-
Incnniutio fiicta conwcntio, 4&4 H (tf^.
IiimrM-niliu diuturiitor jiui DatuTiii ic>
liicuUur, -iir,
Incnmuiu, M7.
IuiIjIkcuIju' uuiil, 4^ ; qu»tUK, &Oft.
Iulcmu« i)ui<1, iKfl; nnn vidcri locuo),
«eil numcn priditioui), tft. «t 3*JiS; in-
fcri Tctpcct» cadivoliiiiiin, 617; Kle-
licnna, TaiUriti, ctc. ib. ct AIM ; inlcr*
nu« in Incuin igna cniiJiciKiiluR, S23.
Iii6iitli uuii (.-st i-i>tii.vptus, !Jl.i.
Iiigiiiium tmluiBJc, <bl; Ih)iul pliontasia,
fi^ i inj^riiiuni nc^tiintniD, bH,
lajuTiai vcrli&les, 3:21.
hi«aiiia nionuium Oft ^aKloDUiB, 39 H
*eqq. ; iitsuiiatit thm, 60, 61 ; nua.
niuDt viritiiK-i puiloris incmora, ib.-
inaani eiicTjfUmcni, ti| ; iuanos M-
tuuMU Sen»Uin-in ikoItubi, U4.
InRpintio qtiiil *iin>ifici.-i in lacris, 2B0.
Intelleciiu homitiis duplex: comniiuiis,
rt piDpriun, H ; inleUeetu* ooi)i.-i.'ptua
lutiiK ■ («Tmniic, 30.
lalcrpittali'^ lir^utit qunia dcc«6uU,
■iol, 'J02 ; actunim ScripluraiuiB pt>-
ura RimBuini poiesDUnD, 371« ; iutcr-
pnrtari tctp:in «etn Mjtnantis ea, 37i> ;
HUt ID ilrfei-lu pciir» coc-lcsiiun. .1*7 ;
tcaebnr ab intcnirctailMic iwn T««:la
ScrititniUUll,44H.
JiMu«tiberpoclBiortnn«)us*cTiptas,372
Jnvit rimulachnun, 1147.
[j)nin retHllii), ii. ; iilululatriiiiit cmc JuilkTiuni(1rli^Tini(inti(>(l>iXTmua,AI; jn-
4uni id^iiiaiHta «rt iiuagisuai, V)0.\ itictuni ixt bcuu diBtiu^iiuic, M.
IXDEX.
Jttdidula pofMtu mtnHtninin piibli-
cuiR, lASiJadlcnB b<inum nua.' fnci-
uut,203.
JiuamtK t<-)[iii, iit tilieniti iMicaiioiils,
Wl ; juri vpl rFDUHLintur, vcl tniii*-
ferlur, IM ; juiis tFuiilalio contmlus
CM, tOA i jli>' in oiiinia niincl, iiuuDitu,
1 07 i Ju8 njjnii Dci. riilr Rcgniim Dcl.
JtirixliclioeucWiiinliL-aiuuiiiiu' |HilMbiti
in civiuitc «iilijiriinT. 1IA, i)9.
Jiitijuniiiilo pxtni staltim civilctn ii<ni
nic tLicuin.WJ; Jiiniintn1aiai|uid.U0;
IIh; Mviinduin rcli^ioni^in jiiialitlisl I U
ntrc iJilmil r>Mig»lI<>iii iti>]iii>l n<!dil,
ib. ; jiirnndutn imn nin pn Deiini, ib.
et 'im 1 liiiK' jitk>!is lelt^ixluK, ."ilS.
Jnntitiit et iTiJiixlitiB, 11*3 ri irjj ; ju»-
Inin nlit injiiiliiin nnlf civiutcm coil-
Biitutiiut nulluin, i:ij, 'ill-, injti«tuiii
nuu tat, ([iiod tiou sil tnuujjreMiu ali-
Ci^uslcgM, 211.
Jn&tllia cit pQiinTi, rdlc, 117: ju^titia
Dd polcnt picniiiB coiiimulnrc, i^.
Loviatlian dHtfls. I : T.«f1alliani8 macn;
icrncratjo. 1.11; mortiilii Iki», ib,-
linorihitnn-x Jnl>o,'j:iO; t^TtatlMniK,
iil ul ImclAtiii iIl' (-iriliile, ayaxipai^
etvit, ttClt ft tnjq. ; LeTUtli.in olijcftio-
nibus iiiipetilur, et rM^ndttur, CA9
ii«|Uc od fincin.
l.ilxTUu fnns oliligationls, ut jos leps,
Wi \ liWfU* dvium >B i|iw pomiaUl,
1^9 1^ •n7f,;libcrta»ctDecccritMptif>
nant, ii'0.
I.ibi-tlHt poinili innnxiit lr]|nl>uii oon ix-
c1u<Icii<iii. 34!' : )i1>ene • It^ui ipt»
ci»iutcs ira.
LilicTnm nrliitrium. A01.
Liliriiiul |iuli[iii Ft liiitiiTici inliiiiuiuivltt
non !<-(!«i(li, 11«, 2X\.
Litur^a Auglifans, 6ltl, A3S.
I.uincu ilc lumitic nuid, 614.
I.uliHTBDi coitt1>ui>ti, A4fl.
.«.
^
LtODi<:cKSS Con<alinnt, nilr Coneilium.
Lamoi ab lormentn irt inmm (]na loco
Concilium Nicoium liubucril, 567.
\aTftla cl ii\iia, nii dilTcniRl, IKl.
LktrD(;tniuni olini llvlUun cl lwinu[i&-
rnin, 127, I2H.
I.pf[n<IUTnalura1p<i: (IrfeiiRimiis.etcon-
«onlitt «cu sodelatii, llhl, 103; lcx
eflWtnK jurii, ut uhli^nliii lilitrUti»,
lO^, ■zm; lix nulla Hnu<<|ui9ni in U^\»-
latiirrtiiiriiu^rTinuin, ll>0;|ciimi:|iqua*,
bE^timdcinni iiiitumlrs; jiulitiB, ettir-
lutum alihrum ethnivunitn, 1 1 1 ttttqq.;
iwiupcr nnlumlcs in fciro cxlmio nnn
kfCcaobli^nl, 1'il ; lc);um iinlutHliuiii
■citntin, rtlitiica,i£.; lrKc-> cirilcn, l>16;
proltxe txpliLautUI, IMCt ttmq.; ili-
viduutur, 'iO^; Ifx ciiiliit ctliun lcx
nnlnrir, rt otir, Mt^, -ll? ; lcjirK linna;,
<|uai, 3t{>; uoii il«k>iit iuuuxiii Miit-
latc pupuluni jirtvttic, it. ; dc lcKibus
non licct ilispuiarc, 4IH ; lc^cs uni>>
mceuuanda ■.■liiuomudo L'iepi.-iin 1,4^3 ;
leitw Dumunu'in cnnluniH('i.iiu btiitum
nniiriiulvertuiil, 'i.^tl.
I.(|,iili iniiiiittn pulilit:i,l91;a1iiiuillon,J&.
L^^laurtuii uionm rqtcitui, *204.
LnoaribuiconlicfUirliiimidtia Koinanjt,
Lcunii papiE nobile pToblcinft, \M.
M*cir« fl incniilAtioDM, ta mttK imput.
lunt, 31 7,
Mitljn^traluii rC pnprorti, 1, \H-1 ri ir^c.
IkIaiiii:luBi Dnii um lia-nrtici, i|uain ficli
riirittiiiui rl M-clcnti btnuinn, 3A3.
Mnnuum impo<iim. 367 w iM^.
Mari» Vir(-o j-ionienc, 527.
Mnrtyrpm i(iiiit nmprir fBCttt,36S.
MnL^c&ii in scliolis pTSiemifisa, 497.
MdtriniouiiMiCTnmetiitiiniian irndnt^HM.
UnnoTin ct iinnginntio nrm mn direTM
coiiKiilrriUidi inoilo diirerunt, 1>; mc-
ninria, iiini >niKii> dclii-ii-n* «4 ]>]>*>-
l^rua dituiuin, V; nu-u>oriii tuulu-
iiiin rerunm|>i'ricniin, II ; inciourin cL
tennuK rncli iimi «ipnilt". 37.
UeK«torumiy^t«niikiiiW<tiQittuiii, 176;
tirirolinndi mudliii, ^f^H.
Mrn-unisimi)liicnini,4-S7.
MctiiMpiid, 't.'f iTinciitiim rrliinoniSk 4A*
»A, -iiil ; cnut.-i pncis, 103; panio-
num oTDQtuiD innacratiiwltnuii. 214:
nonomtiiii t«nicn nolJDnctii cxcutiit. ti.
Momurt-liiii, «nslcvralin, clc. Hl r( «yy.;
uaimurvliicum fui«»c iinpcriuin populi
Roniaui iu Judam. 147; muuHtchaia
Kuccc.-uborvin ]iuu« wiDxtitam ctiam.
nliruiiECuiini, l&O.
MunurcbiiL inixU, an itclur, 40I ; ron.
nnrvhii *i) ruvritS. iVliu», 400.
Miliiait;! Awn, ponuum nnefiMili, cur.
niiiitiilri pubtici, 1x3; tnius cxlrfthoa
nuiicFt iiiiiiiiilrr putdicuH li. iniitUm
iulimun. jurc Blipvudiuin ponul«)^290.
INDEX.
nisUi («cJcas, rW* EcclwU.
nittli ia ciriUle pohlici qiii, quslra,
Idl <f tnpf-
linisut wclwiirctvcrhi, diffi-Riut,390.
llfHCiiU CDOtn SiLTam I.ib^intn ailiil
BrDl.ant. Hm.
Mimrnlx tl cauUrU lalc inuluiilur, 313
«DFiiKuurva- et ar|(mtiic »ai«n«aurtin
tcl itimicatio n [ilurium ci>iu>tuni
c<iiiMik'up«tidet, 11^9.
<iiKip(>liiiiU, 176.
am iMiniiiium rt E«it!<ini, T7 ii tnja^^
nraliii iiurva «1«« docMilnr rneri, 77 ;
iiiiirnKNu* ir contrDvcniinKiiprvii» ju
dicatlo i\uun ritii vctidicat Pspni rt
Runiiuui» iniiwrinm ciiilc. iJciu, -113.
on wciimlj. 32», 622; Mon irttTnii,
■157; mnrf*' ni*rimjtqoi<l,S4I,3M.
Mntuii «olunUrii, •ult.'» (MtuaBc*, 311:
liKiltls > ilulis, onitnolis, 39, 40.
Uo^ populus IncliticutiiJ obcdictulutn
te mnaitmn, 20A.
own lctum PeutHtcucUiiiti iiiid cou-
uinuane, '21X ; Mojta <tti»moil» Vicvs
eatnontSnitrio WutnK, 304; M(iv»ck
pmtx l>ci, 33f, MHj pcnoruiRi llci
enrti». .W3.
Mniidti» vTnturas, 334.
Huuca «iii&cnltuin dirinutit rommntilN-
N.
Ui
r
i*iiiji«i STTieTriupliiininditfiinuIan-
da 6'l(< »GU rclj|ri<n»r. 3fit ; nan iw pr-
ricnlci uliro oKiicivutiB, HS,
{«IDnitrs lcg» nuK: ilrrciminnia t-I cnn
corvliif, 102, IM. ,1(/'ii- I^-f(t*. Noiiim
Oioni.'* WnitiOk n^iiiiHlcv, !I7. 1 1H, I3U :
DatunF lcRe ini'jiinm. dvili injuMuni.
l!iS; nalurali.1 irijuitiitis oiirliv wiisci-
rnti.i, :mt; natiiiiilc Dri rrfrniim, 2^-1
pl «r;a. ; iiHtiirsilis ntioiiis dictHinlnn
cirCH nimnrrmrt i'ulltii»itiviHUiii,2ri<,
23M: nntitt»! Ickix vinlan» peccnt cotiim
Dcum. 1 18 ; n.itnTnlviu coiilra ]tfcmt
Imiviiw criram vocnri non wlcl : tni-
tiateiyo rx boc fonti? cuiitro quuailAui
igCDilum, ■'Ht*.
fMBimm ■^tDlxrluti) pcr D annos «X-
yockiim. Wy Ailde Symbohitn.
4»liililjiti(, ttinicnniin, et ■ciilflniiii pic-
loniin liairtdiuriuram trperlrix Ucr-
Ntutnina piopria^ conmtinia, nniTcnalM.
23, 2li ns nutuiiuitaL, 3t*, 039; no-
nuna [lORitiva, npgatii^a, inrignilioin-
lla, 3», 30.
O.
OnRniRif npoMnll*, constlium r«t M'([ui,
417,^1«.
UI1I.-M rex l^cuiuniin, SIXi,
OMtcttones rt mponsiooes contni Lcvia-
Uuinnn, S.MI, niM|iie fitiein.
Oblijpint icKf* naluntlm in fotn intcrnn,
iiuu «niiurr f^xUTuu, ] 'J I .
0)ri Iwncdictiu, 4.^t, 1.^7.
'Ofinmoii TOcis lu CoLinliu Niccno docLk
nuio, .Vil.
Opirivin tnvviiila, ^tft.
Opimn ilei«nutnatiu Jiicuraua, 51.
P.
Pactvm rtiiun inctu ntoituin in curia
naturx validiun, )0H ; [laiTUi, si ticitum
sit, jurainciituni tiiliil oddit. 11 1; (jiii
(licuiit piiclurum vltilutioiiciu 1i'Kis
*upcniatUT»li> taw violutiduciu, lll;
Titmin pcnontr paciwciiti iinu pnrit
exccirtJoiieui, I H ; jmftinii niw aullio-
riutc icimUT, itiiiilidiiiii, 1*24; ]MU'tJi
vtfilia MUit. uuti timeutui, 1'.17; iiiui
anuis imitiliu, TJ? ; pnctum civitatia,
riiUfl r»nniilii, XM.
P.ipntu» |irutit|>»i •.-ftuAis, Wi \ papa nu sit
Hiiliclirisliii, 1K:I, aiUle l*rillK>tll«.
I^apntiii tcnciinc profucrunt, M\; i\xm %
i|uiivt<c, AUI; lcmuriKua campnmtur,
PiiMioncsaiiiiuanltuiu«cii»iialr»,17;p<ia>
kiDim niolu* voluntarii, 40,itdiir Aflec
tus.
Piistur luminu* 5unitnc impcmnn. XY7.
Pntcmaiiiiiniliik iinprriii, rj7 ; ptkicnimu
d<.>uliiiiU(U ct (lcaputituin, 150,
Poi, iKinpua ticllii viicuum. ItlO.
Pccctituiii. ctorimeudiflcTuut, 211 ;t)i?c-
cala non omnia «uw 9:t|uii1in, 215;
_;iiiilli' Ron um. Pcmvcuiii iii.>ii raic iiniil-
^iniilox-iitni-untruicutinmlit.cttjuaDdo,
uM, 3:12, ZVi ; pccuatuiD iii SpLriUin
Sjuptuin in pfiledain tiileri, 470 ; pec-
cati cnii»i,.^KI : pccMt«r peccatorcm
punicns. .^01.
Pcciiuiu oiiitutis Mngni«, 11^9.
Pcripatclid lotiUBoliiie*, 491.
TXDEX.
133 tt
■pna IMI propri», iiF^rvsciiRiliva, 13^;
pcrenti& ciiiUiS '■)! i piTMim tx h}''
podiiiiiidiirprunL.-tiM.AId. 619; pcr-
waa (fuid Frojirip, &3:i, A:ti*.
Proileiitiii, pnnidcntia, pnrvwto, snpic^-
llo, IH; priiilnitlH pnDsiimpUu <-»i fu-
luti, II' i irudtfitiun Mtauiiniil uiiiu«
Knni hoiniiii- ilrccnni. It'; prudent»
naUitalis M • pniiltniiii «xperieiitia
inulu, :M ; pnjdraliu liniMni, utiitia,
AN; pruilciiiin omiiit ali vzperieulia,
117.
Vtixu» an riti-rit moitaTcliii rccltsiit, 40At
an fueril Koma^. aii il>i epiicopus,'l07.
Phantiuciii, ritU Imninnittio
PIianUiEia, Miir ju<linii> ncm liiiulatilr, i'j5;
phSiiiUuiniiCu ijlijocLi>nini iuiHgfim, R,
-175 ; iiuli.ttuiiiinj incorpOTrtr, W<a,
Diilmupbii-x lcncbw l«lr «leduciiutui,
406 utijn» aoh ; philiuoplib itenuiiiB
<l«liniiiir ct wlclimior, 4iH>i oripo,
»ei-tn.-,-llW:ulimus,41ISi luirabilMpnv-
«ifp*, 5»3.
FltbiroburnnUitis,34?; eolcnda prop.
ler potrniiHni, 247.
Ptinn prjT^flen» jiiMoninjtir ml criroen
Liirtatiir. dld; [«Eiiti »iili8«[ ut- lis iia-
jui (Ii;lini]n(.-iiIcmdi.iHj)i[,2I2.
Pa-Uii' H pni'inia. fi^ et «ryy. kle ex-
plimnuit. ]*(«iianim inflletlo a jurc
pf-ndct. niiturftli. uon submiMionc i-i
tiuin, -J-il ; puiui' t1 |ineuiift rcclP ilis-
iieuHUKlti, 354 ■ puniri poiaunl cnntm-
lictcm bdci K dtitalc. ;i^D ; ijui.qiKi-
moilD quud hureoiti, ailuinuium, lilaiu
ptmniasi, &40 ii«qur ft!Ai,
Parniteuti» jiidii-Itiin |>4ru«s ec«le(d«ni,
non Mlum pnsiumii, 3«U<.
PkiliDMtuiivitsdoaikccrUi. ijuiuii aritL-
ni^i-uaiiticeaKieiTia, I.Vi.
PoliCcu .Aiiitutclis rt Ciorniiiis priiidpn>
Iiii iH-rii-uIuM, iVA, 'JSA, .'jO^J ; [it^itica]
(' lin.it iuiin; priiidptn L-iplanntur, 'i^!i
P(iiiLifi.-:i inaviuu& ande pnceJat, 48H.
l\il«vtiB UNtunilU, instniiDCDlnliti, U8 ;
poientia «nai cultus, 3M, '.2941.
I^>lc(il:u sunm» nniiuii dvitBlii, 1, t&^,
-l?M } rjitra pntL-iitiHEit «(MTcriiUin «1«.
UU bclli, D». 137, ZH ; nKcn ct per-
mtuD >uinmHn.i pDtnbitLin babtoiM
itw iitiT se, nnnpci cxcubantM «
»pii'iiut(^ 1(1 1, ti>'};jurimnm«po-
lnilNtiKiucitilulepcTiii«iiiuti»iu-tu.l:l9
Ti ttyi.; tuuiuiji puhftltia «jLtru kApis.
iruin, non pol^Rt cA|^, ]:u ; tnilinsi.
biliii. tiujinlii ct tinSvtn!» iniyur, 13t);
•lejurr euci-<-wliint« suranuepotciitutt),
l-ll, H(J, H7; iNitcntattssumiiucjtin
Knnt nmnia pateTuaetdnpolioa, tS4;
pot«sUtis sunimir ininittri publici. IHl.
Pi>tc«tn.i rctcTiantix jiiKtn luinor ad lUuo-
liitioncm rlt imiii trtidit, 331, 23li.
ruiesui nuiuiiia 1<(iuicl mali judcx nau
qu.ilili<'l pnvuiu«.-.>:^3;poimui «iimn»
VH ritra riiiiTulmn ti^^uiu civtliiitn ct
pfraain, 331 ; aiiniini iuipt-iiantiH uffi.
ciiiin online juiiiiciiUliiu «TSptioatum,
PutcnbUis sumntir ju judicandi de iIik-
triius,30Oi BUNiiiiw hnpvniaa paitui
BUprcmiii, 307; penonaRi g:i;reiu h>
cUitt, 44», TMe Ciribu.
P>ilc8lu «oetMiMtim oiTitali suhjMta,
967 iisque434.
Pramin d ptcnae, 223, 32ti, 230 ; pie.
nlii antbitiojti iton alGci«ndi, 3^ l .
Piccc* pnnc«dujit,gi«iarani uciiu *eaai-
tur,36t.
Presbjtcr ci cpiicopus, idoD, »».
lV»b>-ii-riiinoriira fuclio cuiitn qntcoipiH
Scotia, .\n[(Iiut, !i^U,
Primatu*, itifHllibilit.-u, et tnupofalit po.
lcatas snmtui puuiificB, 'ZTii, :uh. iim
Uiwue43-); pivbulia, 4tKJ,a PIwkh.^-IS.
Priiilcgii Kvui»ticinl qtuuulo tuciiK, ICi!!,
317.
Probittin-. i|n:cstion«sjuiisiioa Kintiat.
tilitiH ilclcnniniuidte, 433; cotinciisiu
li(nuinuin, nou hoc it^Miuia (juod ia
'juu-jtioncitt vciilt, iiOB pntbni, t2i.
Proci^to.;xnM|hi illu iraagiRum, reliquis
clliniii-iiiiui, 4f^.
ProccMus coulra bKretkum, 5A2.
Piopheta. banuK cimjoctor, If : prnpbeue
rcriyi-wpidjiitra, 3't7 olirfy.; ]ini|ibc-
tic nmiiiui»»! mi i}iii. 274: proplivhi
DeM locittus n-J ppr lisiatuin, M pcr
fumniu, Ti-I ptr (trali^sUllt «i «^5, ;
ptoplicttt pvr Boite*, 30!>.
Pur^toriutn expugiuttur, -140 tt m^.i
qiucstus ngnu, 3IU.
Q.
QvuTioMM tluflMtH imdotliu r^itw.
iiuiiietliomiu«iniMco]amuni»re,37l.
R.
RjTioctfATio Rt computaiio, 39; n-
liouM infjrrditur m •iiiadriiplii-iicr,
'iSli nitiodnaUo iiit iiJditiii, ti-I kul»
ISDEX.
V
32; rrct» nlkinis, «t|ue ularithmC'
6c«, nn cvitii rct.3a; ntiodiu ri el
tiwrtii», «innectet*, dltctttmc, S26.
RfWllinciim cnBtB rl [riacdia. 33A.
Ri^rtonim taBctlia»Mi»iiiiet «.-eleiuuii ei
rrnpubtiinuB, 9A, M. 00.
Rodciu|>tio qaid, 3»4, SOd.
R veei riiif PutesiasiuiBma ; rvjioidKiiin-
»cti)>li. KUuiiiKiniia tniBiRtri, I46;rr|ii>
•etvi OBinn ciies, )>^i!; u^quim,l&B;
ivp!» ipH Dw et lesi ejui, jKm (tocloii
ictHhmiwniiil^^^iinbdiiiCbririiper
iMptlnniilD, 133; etiaiD etlmiel (hu-
totei lOCfkti. et cnr, nflC ; piihlicicpot-
uint dAcerr, nn etia»i l>apl:r^ra,398:
Mitettx» juri»ci«ili* el «vclesiffi coatolt-
nattune iinv, inuitto, 403.
eouni Dci in i^jitarift proprie ium|)>
tum |in) KKiio Dci i.-ivjli c"tiM'iiMi p-v-
puli Isntrlilici coDHhtukt, 901, '^'u;
fvfniuiii rVi pt'rproii-)i:ei.Vir.tii*iinun,
Mirscn, ximrnoi iscvnlotes, A i^es
Judirr,'1;IUrlarf(.
RcHniiiD CLrixiI ooti om ex hnv inundo,
3AO; non cmc «celifMntii i|ua- m iu
lcrra, 461 ; mmI cuiii ii.-3urreolioDc dc-
miun iiicipicl, 1^1 et «rf^.^lld; futU-
TUMi^nc UUK in tcm, i&.
Reirntiin in cielorum ui fjuiii m:ipiittiT
3IIB ritn accwdrin, -IM «■( ^rv/^.
ino nacliis ti<f:fiiCii-invistliilis,'l.);tr-
liffM lalc cxplicnliir, MA r( tr^q. ; tvli-
inviac4iuincniitc<^iiciidi,liiiiAciiilnU»,
qui e^t piui. (^t; nliKtonuin litiCTlM
Rimta-. KS ; n:lif*tonis. <ioctrtuuani,
•t )>]>iiii-wiii» neKotluin in potctilatc
■uminH. 13j, I :)6,trii|iin mihcM civltali,
aOH.-Jfifi; p.ligiotii» critrirn ili iliicliirc
miijiis. 33(1; rfli^rJiiimm rthniciiniii
n4!'|ii)ii' ct (IrtrjiirnJo^, iTfk nsquc
«H» 1 f«.».je Vhifi.
iialsi«uiiv Siculiat, )7.
tanii>iiMi<nmin n»x4ra,HI efceff. ;
lAH; rcfuUltiT Itcll.iniiinuMiiMwl no.
naiclilatn miXMi», A'<4, 406.
niiniimlu'. i.>".iSa.
t-Mimrlii' kuniiiiL<,M0,£22;rcMrgrnt
e^in rrjiriilit, .VTJ.
onMC rtliKMQHra omnium libcrtas, ym
1(3 Juilatxnr.W.
t*cBKnuT«L«r(^uuilirM-Uuntm,34l.
SHtldncaos Bngielos cutwtaMiu niwMitoii,
uou fuiue cscomniUBiaiUM B JudiiTis,
ct cur, ftiU.
.StJii eum n/|ua b«tMdlcll4), 45it.
Salivn iMl«rsiiutit*ltv, 464.
Saltnri cflnpcccsioet jT(»nuHk<Tari,330.
S&Iuu-m ui i|ni< ndtpitcatur n-trmnni,
quiF sintncrnsara,4a4fl jnff,; Bile^
Ritic«t Jesnm etse Cliniiniu, tt jii«-
lilia couantii liccl non iini>!i'iiti>, 44,'>.
Sninnctis litiri foO, uioiivm niu tcripti,
372, 27».
•JHiKlitAlin csi9timiuiii tnttiur tirlcnli
contnrium. tl4 ; tailclltMiectdnini iii.
lutnen ciiiiiiti*,|i5.
Sanclnin. itii-nlin, MchinH^nlum, iiuid in
Scrifiiurit Ac repia Uci ci^iii (igiilfi.
ceul, »•«, -29?. i^.
HtmcUmm cntiouizatiu icliqulfc cUiiiicis-
mi, 48».
Sitpientia e*t MintliA mtiltA, 3S; atp-
cnllw txtaiiBiuilo InUilur aittniticiid
vuuiivlictotis, 9-1 .
Situnialu, 41«.
Standala quid in cirlute et crin>B nl>.
ipMi«m opereiiiur, m.
StnoIiD cur sic liicaniur, et qiiomi>doc<D-
i>«riui,4D[.
ScDvlaslin pfiiloiopbi vBpnlnnl, (1,13,30,
9ii; antcstimani qiii, et ductrimii «uti>
mo. 4tiR (( wfj.
ScMnliii ron*vcjueiil!arum bcti est co^
ilitio.37; si'it.'uliuiiiulu, iapirtiliM,RK;
MipiH,3K; !icirc pcTltctc, conditJonali.
Icr, !ri; ■cicntinrum dinuilnitiii, •M;
9(.-iei)li.t piitcniiii est, scrl wva, et
eur,fiH
Scrl|Hui» SticnD antliuritatcm fiile niti
ndeiia-, SH; S'ri{>liinc non [inijiidi-
cnnt niimcula, 3IW ; de anliijtutatc,
•vo|)0, autborlbUe, ci iuuiriiictibus li.
lir«nuninciwnm,S'Oei*rff.: Scrip-
luro Sacrv extru reveliitinnnn le^c*
nou sunt, nitd ab ■uthoTitiilr tummam
pvlntatcai luhiinl)s,37r<; quid iiiSrrip-
taris Sucrii «mabub q»ritne. aiit;e)u«,
luapiraiiu, nf;iiifie«iii. -iW ei cfff. i
quul vita aitenia, tafi-raut, *nlTntio,
miindui reutunis, ct mlenipUu, 33U;
Sctipiuni canuntca ut »il,id oii vim Us
psbabctti in ciriLiir, i(l obtinet N sum>
m poteHiilc riT? rt ttni.; SeiipW-
IB eanoD uMid Jiid««i atitc EwlniBi,
380,Sm| 1 NoTuniTcUamentnmapro-
•elfliapriviuim ul les •uscciiluni,3Al ;
Ut qut&-4Uf Miu pcriculu scruli-tnr.
Scriiitur.K SnLius ml inii>, :\0H, ttMi.
TNDEX.
niin, FlMriisaniin,et<.',A4l -, .liiilulbinl,
C'Lri»tiaiiiMrii, 611.
Seciiluiii ntilr, sctulum piinl tuuimlio
nero, •!«».
Sedttlo In eleclione Dnmiui prm Unino,
390. 30'!.
8enau8 i^uiii, et tnodtis wDticDdl, bctO;
wnsui kt nicui<^ria ruili vuiil, 97.
(lcnnoiiiA ori)(o rC jirs-itinilJB. 21 ; i»ut
quiuUuplei, "23 ; loiiiiMii nliusiis. -iS •
tRrnii)9ii>' «<|>iu qiiaiiliiiiistriinlidr^Liiiln
)\l1|ro «Jiinilliir ntil stuhior, 37.
tieTi'>tOTi4 iitiiilri bi-ii«<lifli ulliciiiin tri-
jlU-x.IMUrliryv.i Filiua nti v\ Pjiln;
tolo, 4lKt.
Sijmi, ccinwi]neDlis olitervntff. 10.
SolDnioiii* IvcclcEiniilci cL ('aiitii!iiin,37-l.
Kiilinuun AtilHiliHruin lutnuiutii mcckId-
leni ditpuHiit, 31ti ; lritij>luiii di^clituril,
tupnraatiiiiiciclirsiastitum lialiuii. ib.;
dip Abiatlaio per Kcgem depuaita ci p.
A60.
S(itntiin(|uiil,utiilr, IO;Miinnmin,Hon(i-
Mu, M.Biuti fuit ^[icvlrtiTU, 13; aoinniii
ntUMtii ilnlcrc Mljrii, fiiunii, epnrtris
ct IniiiiribuB, 13; toiniua jactunui
tiithukiiutnv ?6B.
SpUinx |ii>|iii1i3 riiimiilitliiliiii, A!UI.
ftpititiii Sativiui ucnioiia De\ \a winctiG-
ouido, l-ifi, dSa,fi«3 ; pnicaniQ, KW.
Spiriiibu* dr mortnorBiu aLmbulsntibus
«piiLie quo l«udut, Vi.iCtO; BpiTituin
iDcnTpnrcuni iinn pouc intrllig;i, 87;
«[i-iritum liioi vrl [cuuiMinuiii rutjiun,
vcl )>laukUTUii, >*7 ; 37l< tl tcij^. ; i>Vf ;
Bpiiidultbilrm Trm IH capluni 5upc-
Tanr, '.i»'i ; dereudilvriuirituinesACcor-
porcimi, 477; t*»pi>!iiJcliiT ili! iiljco-
ti<>iic% 47T H iiTQq.; ipiiitiw, corpus i«-
<;or]'ort-iiiii, quiil, 53ii, fi^W ; Jc t«ucl)ri«
spiTitiiiiliiiu» nl) iiiicriircUilionc non
ief.-iaScitpturuum, 44!iifl tnm.
Spirituuli* ct teni|iorolia potMUtia dii-
tilivtio innniA, ^IS ; rjiilcpKnm gnno-
nuiB liuiuiiiicititati^ aitili<'iiili, 337.
Sbilusl>i:lli.01>, 137, m, 103, 113.
SUiicorum mittiir ct oTino. -11*1 ,
Kultiliti uifc», 131; subjcctiitDta solatiuni,
13!», HO.
Subjn-luui, &upj>oiiItUin, s»b»unlls, A38,
WH.
SuhsUDtin incorpoiru ecu corpun incor-
poreum. ii|fiiiricalio iiieouiisli^us, 30;
subslautiu nulltM tidcri iiii;ui'|inrr]i»,
Suliataii^n «t MW \Bm, tSO, sUf Bj,
uU*. 5>uhjtBDllmi [ncorpONani'
iiini vi<icrl ptuuilotinuiU in spcvuli^,
»nniiii», rlc., •'^83.
Succtruionis Jus Boinnis poiesiati*. 140
S,vllo|n«nu» actuM ratiocinanili, -IS, A37.
Simlwli Niceni npowluir*, 1ti3; lyto-
bolutii Nioruuin pcr tnuilucn ciilluquli
cxplicnlum,&l I luifur .Vld; S^-niUiluni
Nimiuin Lxepluin lu coitcilio Nii.-e»n,
RtLiii.ilnluin iu ('uniitjintiiiiijiiiliuiiu,
F.ivIrmIuiio ci CliuVtiliuiitu. j43.
S, SviiitxiN -W^^jHH.aAW; in rnojunlw-
ncin cl incAUUtii^iiciu uliiit, 434, iM.
Sirilemniuquid, i]uol. I7tlr(iri/^. ; nyx-
U-inu rcguluwtnilopcn<i«n(diiUis,170.
T.
Tbmcdk.k «pirilualcs, reipium lenelira'
tiim, -1-19 UMjue AIO; quibus i[UM-
tui fuciini. ^03 ft itqq.
TlieiaunriiiB niinistct pulillciu, 1«2;
lbr>iililri ilcpiTuliitin, 221.
TituH e.'l diLniltuH du(<uin,coinituin, ete.
<jtinndu c<rjieiiiit, 7J, 7B.
Tnkdilioncn cunsilia, 417.
Trinitati» iiijsuriuin, 533, Mfl, KW. 542.
Tutrlu Humini piiucipiii pupilli, 14A, llfQ.
Tynitini tniniinc Ulct, 'i36, 509.
V.
Vecticalu [q ngjM Dei. 306.
VcRcrii' ct Ciipidinja aiinukcnLiin, -Ifl?.
Vcrbuiii Doi 'iiiid, rt «iiiiciiplivilcf su-
uiiitur. 3iW ; verliuiu (le I'ilio l)ei, 518,
517. tm.
?irtuteaiiilc11cctunln, 54 Hv^q.
Viln u-teniu. iiiiid iii SenpluriK ri|nii6c*l>
3'ja; 1,'onipntntiir eUlui Adaiui Hila
liLpBiini, -'KOrt fi{1.; detis qumulfe*
ccplinucm iti rvgnuiD va-loruni au
nc«rssnria. 131 etitaa.; nu bi
lininini iioii iiiaeiiUarii, antnuiin
Gorpua naturolilct non saiisiricJre, nec
iEUinurlalein, -l'>7 rJ irff.
Univci»iuic!i nrforiminiiu!, -i-iB, 502; et-
ni[UDlii)nnil(-»icIlvnriciVIII leinpon',
2411 ; quid in lia dnceaiut, IIKt, .M)2.
Vokitdi enumnum votuniu, 4il!i.
Utiiis pupiiliiHM^ iiiiinoilcraUL uiu^uiiuilo
mimiitvliu! iitrioulosu, 33M.
Z.
ZiKsMU erroruin spuitualiaiD, 450.
i^n^ul.il ;
f
\
Stanford Universit^ Libraiy
Stanford, Califomia
In or^n tliat otlwn tmmj mm thU book, pli
nlani ll aa toon M p«Milil«, bst Dal Ulcr tbiM
llic d«l« dnci